Flori Bruqi

OLIMPI
SHQIPTAR
(Pikpamje / kritik / vlersime / poetik...)

R A
2009

Olimpi shqiptar

Flori Bruqi

Olimpi shqiptar
(Pikpamje/kritik/vlersime/poetik...)

R A
1

Flori Bruqi

Biblioteka Feniksi Redaktor Naim Kelmendi Recensent Sknder Mulliqi Redaktor teknik dhe dizajnues i librit ajup Kajtazi

R A
RUGOVA ART

Prishtin 2009
2

Olimpi shqiptar

Flori Bruqi

Flori Bruqi

Olimpi shqiptar

Fjala e redaktorit

PIKPAMJE NGA OLIMPI I MENDIMIT SHQIPTAR

Vepra "Olimpi shqiptar" sht edhe nj kontribut tjetr i mendimit intelektual dhe vshtrimit, pikpamjes dhe mendimit kritik, t shkrimtarit dhe publicistit, Flori Bruqi.Autor i shum veprave, ai na del para lexuesit edhe me kt vepr n publicisatik, si doher me veprat e tij n kt fush, i arrir, prmbledhs, i veuar dhe i shenjuar. Pas veprs paraprake, "Guxim shqiptar",q tek lexuesi shqiptar, si n Kosov ashtu edhe n Shqipri, nuk mbeti pa jehonn e vet, tash Flori Bruqi vjen para lexuesit ton me nj tjetr vepr hi m pak t rndsishme se kjo q e theksuam.Madje,kjo e tashmja:"Olimpi shqiptar",n dukje t par,mbase nnkuptohet si vazhdimsi e "Guximit shqiptar",por kjo na del disi m e veuar prnga kuantiteti dhe kualiteti,prnga seleksionimi dhe vizioni conceptual i librit,poashtu dhe prnga tematika dhe prnga seleksionimi i lnds s ktij libri. Nisur nga botimet elektronike,si tek libri "Guxim shqiptar", n vebfaqen "Floart Press", Flori Bruqi ka ditur t veoj n kt vebfaqe letrsi t mirllt, polemika t nivelit intelektual e shkencor,shkrime e veime t tjera nga shum fusha letrare dhe t publicistiks. Me sajimin e librit "olimp shqiptar" autori sinjikon nj pik kulmore t asaj lnde q prfshin brenda kjo vepr dhe, pikrisht kt synon autori t'ia ofroj lexuesit. E tr lnda, kuptohet, m par e botuar n vebfaqen e njohur "Floart Press", sht lnd e zgjedhur dhe e przgjedhur nga kritere t mirllta letrare, q prbjn nj prezentim zhanresh t ndryshme, duke u nisur nga poezia, me autor t zgjedhur shqiptar, polemika pr shtje t veanta,shtje me tematik psikologjike, analiza dhe veime nga letrsia botrore,kuptohet sipas przgjedhjes s autorit,por edhe autor e gura t letrsis, publicistiks dhe jets buplike shqiptare, q n nj form o n nj tjetr, kan shnuar pika kulmore n jetn dhe dijen shqiptare. T tilla gura n kt vepr i gjejm, nga bota letrare: Esad Mekulin,Azem Shkrelin,Din Mehmetin,Fatos Arapin,Arshi Pipn, Martin Camajn,Anton Pashkun, Agim Vincn,Sabri Hamitin,Besnik Mustafajn,Naim Kelmendin,Abdullah Konushevcin,Fahredin Shehu, Iljaz Prokshin, Albana Lifschin,Rajmonda Moisiu etj,nga ajo studimore si Rexhep Qosjen, Idriz Ajetin, Jup Kastratin,gjithashtu pr jetn dhe veprn e nobelistes shqiptare Nn Terezn,pastaj pr gurat madhore t kohs son,legjendn e lufts, rezistencs dhe trimris shqiptare Adem Jasharin, at t presidentit historik t Kosovs, Ibrahim Rugovn, at t shkrimtarit tashm me fam botrore Ismail Kadare, si dhe mjaft tema t tjera me interes t veantEdhe me kt vepr diktohet mtimi i autorit Flori Bruqi 5

Flori Bruqi

q t seleksionoj kategori,vlera dhe shtje q shenjojn nivele t arrira n botn e kulturs shqiptare, dhe kt ai arrin ta bj me sukses, me nj shije t holl dhe t zgjedhur.Me zellin dhe sensin e tij prej intelektuali t kujdesshm,ai pothuajse i v shenjn pikante mendimit t analizs letrare,prezentimit,vshtrim it,krijimit,debatit, recensionit dhe shtjellimeve tematike, q ngrit brenda ktyre vshtrimeve dhe tematiks n kt vepr Naim Kelmendi

Olimpi shqiptar

PJESA E PAR:

POET SHQIPTAR

Flori Bruqi

Olimpi shqiptar

Azem Shkreli (1938-1997)

Azem Shkreli z vend n krye t poezis moderne shqiptare. Krahas cilsis, poezia e Shkrelit, shnoi kthes n rrjedhat e poezis n Kosov: e zgjeroi spektrin tematik, e subjektivizoi dhe intimizoi heroin lirik, dhe ka sht m me pesh, solli nj ndjesi t re, t mpreht, ndaj gjuhs, ndaj fjals. Kshtu, ajo i hapi rrug bindshm poezis s viteve pesdhjet, t ngarkuar me patosin e euforis kolektive. Azem Shkreli lindi m 1938 n Rugov t Pejs. Shkolln llore e kreu n vendlindje, ndrsa n Prishtin ai vazhdoi shkolln e mesme pr t vazhduar Fakultetin Filozok, degn e Gjuhs dhe Letrsis Shqipe. Pr shum vjet, ai ka qen kryetar i Shoqats s Shkrimtarve t Kosovs, drejtor i Teatrit Krahinor n Prishtin, dhe themelues e drejtor i Kosova Filmit. Vdiq n pranvern e vitit 1997. Ka botuar kto vepra n poezi: Bulzat (1960), ngjujt e rrugve (1963), E di nj fjal prej guri (1969), Nga bibla e heshtjes (1975), Pagzimi i fjals (1981), Nata e papagajve (1990), Lirik me shi (1994), Zogj dhe gur (1997). N proz: Karvani i bardh (1961), Syt e Evs (1975), Muri prfundi shqipeve, Shtat nga ata, si dhe dramat: Fosilet (1968), Varri i qyqs (1983) etj. Poezit e tij jan prkthyer n shum gjuh t huaja. Shfaqja e Azem Shkrelit si poet, prpos q prputhej me ardhjen e talentit t fuqishm, shnonte njkohsisht kthesn e par drejt hapjes dhe modernizimit t poezis shqipe t paslufts. Shkreli u ngjit natyrshm n kulmet e poezis s sotme shqiptare dhe kt vend ai e konsolidoi dhe e prforcoi nga njra vepr poetike n tjetrn, deri n at t fundit, q e la dorshkrim, "Zogj dhe gur", botuar m 1997. Veprimtaria n poezi dhe n proz e Azem Shkrelit, n fund t viteve pesdhjet dhe n llim t gjashtdhjetave, shnon kthes cilsore dhe kthes n praktikat krijuese letrare. Gjat viteve pesdhjet, si gjimnazist, Azem Shkreli, ka mundur t lexoj nga letrsia e kohs n gjuhn shqipe nj poezi tematikisht t kuzuar, me struktur dhe sajim artistik gjuhsor pa origjinalitetin e duhur. N proz gjendja ishte edhe m e varfr. Me prjashtim t ndonj emri, (Hivzi Sulejmani) ajo pak proz e autorve jo fort t talentuar, kryesisht trajtonte tematikn e lufts dhe t tores prmes rrmit klishe bardh e zi dhe t metods s realizmit socialit. Kshtu, Azem Shkreli, shnoi kthesn e par m t rndsishme n poezi, n radh t par, duke e liruar Unin lirik intim nga ai kolektlv, duke selitur n t temn e dashuris pr vendlindjen dhe duke portretizuar njeriun e truallit rugovas, me ngjyrimet e tradits dhe t lashtsis, dashurin pr vashn, 9

Flori Bruqi

lirikn peizazhiste, etj. Nga ana tjetr thyerjen e par t madhe n letrsin shqiptare, kosovare, Shkreli e bri me romanin "Karvani i bardh" si edhe me tregimet e prfshira n vllimin "Syt e Evs", q qndrojn ndr m t realizuarat n prozn ton t shkurtr... Azem Shkreli(1938-1997) z vend n krye t poezis aktuale shqiptare. Krahas cilsis, poezia e Shkrelit shnoi kthes n rrjedhat e poezis n Kosov: e zgjeroi spektrin tematik, e subjektivizoi dhe intimizoi heroin lirik dhe ka sht m me pesh, solli nj ndjesi t re, t mpreht ndaj gjuhs, ndaj fjals. Kshtu, ajo i hapi rrug bindshm poezis s viteve pesdhjet, t ngarkuar me patosin e euforis kolektive.

Lirikat e para
Vendlindja, natyra dhe njeriu i Rugovs s Dukagjinit, portreti shpirtror i tij, do t jen frymzimi kryesor i poezis s Azem Shkrelit t shtrira brenda viteve gjashtdhjet. Frymzimi q ngjizet mbi kt hapsir e q sht kthim i shpesht i poetit, nuk sht konvencional e aq m pak poz: nuk ka n t patetik malli dhe mallngiimi q djeg, "m t bukurin vend"... Bota e vendlindjes s poetit sht e pranishme si bot e njerzve, si besim dhe parim etik, si ashprsi dhe krenari, si individualitet i paprsritshm me hapsirat e tjera, si lozo jetsore, si raport ndaj lindjes, jets, vdekjes, dashuris, si raport ndaj dasms dhe fests, ndaj puns dhe natyrs, ndaj zotit dhe, sidomos ndaj fjals. N kt frym jan poezit e ciklit "Kng pr vete" t shkruara n fund t viteve pesdhjet dhe q, s bashku me nj tuf poezish t tjera, do t'i emrtojm si autoportret poetik. Tek poezit e ciklit "Dukagjine" mund t prmendim disa poezi portrete t vendlindjes q shnojn kulmin artistik t poetit si: "Dukagjinge", "Vdekja e Malsorit", "Bregu i molls", "Shkmbi", "Lumi" etj. Te poezia "Vdekja e malsorit", prmes prqasies poetike vihen pran e pran tri majat: e malit, e lisit dhe e Malsorit. S'ka lot, s'ka kuj n kt vdekje, se ather rrzohen lisat, shemben majat dhe shterrin krojet. Dhe, s'ka vdekje ktu: vetm se harroi perndimin dita n syt e Malsorit, ndrsa mendimi i vrugt dhe i ftoht ndr vetulla, sht ai q shquhet. Ndrsa poezia "Bregu i molls" edhe si struktur vargu, si frymzim dhe poetik, sht realizuar fare ndryshe nga poezia e msiprme. Ajo sht konceptuar si nj rrm q rrjedh prnjher dhe furishm, thuajse pa t ln rast t marrsh frym. sht njri nga kthimkrkimet m dramatike t poetit pas gjurmve t dikurshme q, prfundimisht i ka fshir koha. T pashlyera, t njjta n at kthim jan vetm ret shtegtare, t 10

Olimpi shqiptar

prjetshme n shtegtimin e tyre, sduese prball shtegtimit kalimtar, prball gjurmve t fshira pamshirshm. N kt kontekst mund t prmendet dhe poezia "Lumi", i cili sikur merr pjes n kt komplot kundr poetit, po dhe ai fsheh di t kaltr dhe t urt n thellsit e veta, por q s'do ta thot. Nga vargjet e poezis "Shkmbi", reekton njjzimi maksimal n mes t portretit, natyrs s vendlindjes dhe individualitetit t Unit lirik.

Lirikat e dashuris
Dashurin pr vashn, poezia e Azem Shkrelit e ka emocion, dhembje t brendshme, t pazshme.Fjala sht pr nj cikl jovllimor poezish, t zna dhe t lindura, mbase nga nj dashuri e pafat e poetit, q prjeton dram dhimbjesh t thella. Vasha para nj udhkryqi dramatik zgjedh largimin prfundimtar. Vargjet e lindura nga ky detaj jetsor, ngarkohen kryesisht vetm me nj reeks emocional: dhimbjen e poetit pas ndarjes. Edhe pr prmasat e emocionit, pr gurn, portretin e vashs, poeti gjen ndonj detaj t rrall q s'sht qllim n vete, por n funksion t tendosjes dramatike t folsit lirik. Dhembjen e ksaj plage autori paraplqen ta mbaj t heshtur, vetm pr vetveten dhe, kur ajo krcnon t dal jasht kontrollit, e ndrydh brenda, si nj therrje, plag zike. N kto poezi ndjehet gjendja shpirtrore e poetit, supozohen rrethanat, mjedisi, si dhe nj ecuri kronologjike se si dhe kur kan lindur poezit e ciklit n fjal, q asnjra nuk ka dat.Fillimi do t ishte si nj "Kng e heshtur", nj takim e gzim rasti, poashtu pa buj, lindja e kngs si nj "takim pa hiri", prthiths n ast, por, njkohsisht i mbshtjell dhe i prcjell me nj parandjenj t kobshme q pshprit si Korbi i Po-s: do ta dua pa e par.Pason pastaj periudha e nj dhimbjeje q therr thell, duke u prplasur brenda gjirit t vet n nj vetmi absolute t Unit lirik. Kjo faz lidhet me bredhien e ankthshme t poetit prmes tri lirikave: "Liqeni", "Nata n kshtjell" dhe "N Shn Naum". Liqeni q deprton andej dhe ktej kurit mbase dhe mund t ofroj nj sinjal, nj hollsi pr vashn, por ai, indiferent, luan me valt dhe, sikur s'sht m as syri i tij as loti i saj, dhe Unit fols n ast, i vjen t zbres n fundin e tij. Nuk ka ngjyrim patetik, as vaj ngushllues n kt dshir, ide e mendim, qoft i nj Basti uturues, i nj jehone t largt. I till sht nj trevargsh nga cikli i liriks s realizuar si autoportret, konkretisht nga poezia me titull "'ka msova un", -Me qesh pelim me vuajt, Me dasht si me vdek, Me vdek si me luejt. Dashuria dhe vdekja, n poezin e Azem Shkrelit, nuk jan nj fjal goje. Prkundrazi, ato qndrojn pran e pran, fare natyrshm. 11

Flori Bruqi

Poezia "N Shn Naum", sht nj tjetr faqe e bredhjeve t poetit rreth e rreth liqenit q e ndan aq mizorisht. Vargjet e poezis "Nata n kshtjell", vin si nj fund dite e plumbt, si nj thirrje pr strehim qetsues, si nj reeks pr ta heshtur, pr ta vn n gjum dhembjen. E kjo nuk ndodh. Prkundrazi, dhembja roit e prudnuar, dhe poeti, pr ta mposhtur, ther faqen e shkmbit me gishtat e duarve. Poezia-kuror e ciklit, pa dyshim sht "N vend t prshndetjes". Para ksaj, nj si kndellje, vrehet q n vargjet e poezis "Para elegjis", ku uni lirik sikur e parandjen jehonn e qndrimit npr koht q vin. Por, prmes vargjeve t poezis "N vend t prshndetjes", poeti do t shprthej si klithje dhe anatem.N kt poezi antologjike vihet re nj prplasje e brendshme udhkryqesh, prplasje prjashtuese, emocionesh n momente t kundrta, q rrjedhin furishm. Vrehet nj konikt dramatik: aq sa zri lirik prplitet t lirohet nga kjo magjepsie totale, q kullon dhimbje e ankth. Aq m shum e ndien ai pranin e saj, t shikimit t saj, "n shtegballin e vet". Ndjehet se stuhia n kt poezi, turret si e verbr, her n nj drejtim e skajshmri, her n t kundrtin.

Lirikat atdhetare
Azem Shkreli sht nj nga lirikt m modern n llojin e poezis patriotike. Nuk ka eufori n at poezi, as prbetime e dshmi atdhetarizmi q, n kt fund shekulli jan aq me tepric n poezin ton. Brenda ktij harku tematik poeti me guxim denoncon cenet dhe veset shqiptare, dje dhe sot, duke e ruajtur besimin n substancn e shndosh t qenies. Ndjenja e atdhedashuris shtrihet gati n trsin e veprs poetike t Azem Shkrelit. Ajo dallohet thekshm tek frymzimet poetike t ngjizura nga drama kosovare dhe shqiptare, sidomos t viteve nntdhjet. N kt tematik sidomos shquhen dy veprat e fundit t poetit, "Lirik me shi" dhe "Zogj dhe gur". Nga trsia e vargjeve atdhetare reektohet nj urti e thithur nga e kaluara, nga tradita dhe lashtsia historike, nga bota shpirtrore kolektive, q i sdon krizat aktuale morale dhe shpirtrore t shqiptarve. Si poezi atdhetare, pjesrisht mund t konsiderohen edhe ato prsiatse, t llojit "Mesh" apo "Dhiat e re". Tek e para prmes nj loje fjalsh q, vetm duke i ndrruar vendet, tek tri vargjet e poezis, shquhet zri, n frym biblike, i vendosur, i prer n mbrojtje t Dheut dhe qndrimi shpirtror e intelektual i poetit ndaj tij. Ajo q e dallon poetin nga shumica e autorve t liriks patrioktike aktualisht sht ndjenja ndaj fjals dhe e shqiptimit poetik t prmbajtur n emocione; sht ndjenja e mass, ndjenja pr t mos u rrmbyer nga brohoritja kolektive n astet dramatike pr fatin e kombit, si jan 12

Olimpi shqiptar

vitet nntdhjet. Kto tipare sidomos shquhen tek vllimi i parafundit i poetit "Lirik me shi". N kt kontekst, do t veojm poezin e poetit t ln n dorshkrim e q lidhet me ngjarjet e pranvers shqiptare t vitit 1997: "Kng e turpshme". Cikli i ksaj lirike, n kt przgjedhje prezantohet me poezit "Psalm pr Kosovn", "Origjina", "Arkeologji", "Mesh", "Sogje", "Zgjim", "Motiv optimist", "Ndrtimi i kulls", t cilat dallohen pr shtresime t rralla gjuhsore e poetike

Lirikat reeksive
N lirikn e Azem Shkrelit nuk mund t bhet diferencim i prer ndrmjet llojeve t liriks. Substanca prsiatse, reeksive sht e pranishme dhe tek poezit atdhetare dhe tek ato historike, intime, t vendlindjes, etj. Cilido qoft frymzimi poetik, n ecje, gjat artikulimit gjuhsor t poezis, vargu ngarkohet me reekse kategorish nga ekzistenca dhe metazika. do dukuri n kt poezi sht n lidhje me trsin e universit dhe ka kuptimin apo pakuptimsin e ksaj trsie. N kt lirik sht m i pranishm synimi pr t shtruar pyetje, prmes t cilave ndriohen kategori metazike t rndsishme, jepen sugjerime t trthorta drejt prgjigjeve q asnjher nuk jan t prera, prfundimtare. Rndom, n at pjes t liriks ku substanca lozoke sht m e theksuar, mbesin t hapura dilemat, udhkryqet n jet, duke e nxitur dhe pasuruar spektrin asociativ e meditativ t lexuesit. Lindja e ksaj pjese t liriks, lidhet me aste dshprimi me aste zhgnjimi poetik nga ligjshmria e gjithsis, nga njerzit, ku s'pushon t gjallroj nj besim, sado i largt ndjehet ai, sia ndodh tek vargjet e poezive "Ajo q s'e them", "Pagzim i fjals", "Kafsh e zez", "Kng e vrugut"... Nj dshprim e zhgnjim i thell i ditve t fundit t poetit vrehet tek poezia "Prshndetje me miq", ndrsa poezia pak m e gjat "Letr nj miku" lidhet me nj breng m t hershme t poetit.Vargjet tek t cilat rrezaton dhe besimi e shpresa pr ndreqjen e bots dhe t njerzve, pra dhe t shqiptarve, jan m t shpeshta n kt rreth tematik. N aste t tilla t rralla, poeti paraplqen t trhiqet, t strehohet tek hapsirat e pastra, t virgjra, si ndodh me llojin e poezis "Motive t verdha". Poezit m t arrirra t ksaj natyre lidhen me trajtat e heshtjes dhe t fjals, me prthyerjet e tyre n kontekste t ndryshme, qofshin kto sduese dhe provokuese, t prditshme dhe t prjetshme. Prshkohet, n kt cikl lirik, urtia e fjals dhe e heshtjes, kriza dhe shansi i tyre n 13

Flori Bruqi

rrethana t ndryshme, forca njhershe dhe shkatrruese e tyre. Prmes fjalheshtjes, n lirikn e vet mendimtare, poeti portretizon kohn e fjalamanve dhe t heshtakve aktual, portretizon njerzit, bartsit e prditshm t tyre. Po ashtu brenda ktij rrethi frymzues Azem Shkreli arriti majat e artit poetik, pr arsye se vet natyra krijuese e tij sht m pran dhe m e prirur drejt meditimeve lozoke. N kt fush, sht pa dyshim poeti m i fuqishm n letrsin e sotme shqiptare.

Bregu i Molls
Kurrgj s'qenka kurrgj Si e kemi ln njher un e Lami As Lugu i Helmit as hijet Bregut t Molls Ku mollt ve i kujtonim t kuqe E na kuqeshin faqet gjith vern e lume As mrizi degbig mes t cilave Rrinte dielli n dymbdhjetepes Kurrgj s'qenka kurrgj as ai zjarri i rnadh Q ra shi i mbar e na e ku Q ra shi i mlr e na e ku se digjen malet Se digjen more malet e na et Shaban Syla Kurrgj s'qenka kurrgj Si e kemi ln njher un e Lami o zot Po kush i paska prekur Po kush i paska prishur e ndrruar t gjitha Si t mos kishin qen asnjher ktejpari Un e Lami me delesykat me buk e djath N gjeth paje dhe me fyell Kurrgj s'qenka kurrgj Si e kemi ln njher un e Lami As Shpella e Bli Hunit as turra e gurve Mbi t ciln hypnim t rritemi as lisat as Gurra e Magjupit Ujholl Gurra e Magjupit ujmir Ku pinim n et krsane As gjollat e kuqe as Kurrgj s'qenka kurrgj 14

Olimpi shqiptar

Si e kemi ln njher un e Lami Ve toka e vjetr dhe era Ve toka e vjetr dhe ret prher shtegtar T m thon se rrodhi ktyre lugjeve koha Rrodhi si s'rrodhi dhe asgj nuk gjeti Pos dy pushkve t vogla shtogu lidh me toj Ose t m thon T gjitha jan ktu t gjitha jan Pos fminis suaj e barit t njom e qingjave

Dukagjine
Po vin argatt T heshtur. T muzgt. Po vin Po vini. Err e terr Brodhi arave t tyre dita Po vin. E poqn Diellin e bakrt t buks Po vini. Po vin Me bimt mugullore ndr muskuj Po vin. Dit argtare Grua q do t'ua mbash mend farn

Kng e vrugt
Mtim i truar fshihu te pendimi S'ka ndshkim pr mkatet nga ligshtia Ky rrmbim i mendur sht i imi Apo lindi befas trimria Nga t errtat e gjakut. S'di po fryma

15

Flori Bruqi

Krkon shkakun t'i vij era dhe Di t ksaj koke do t'pshpris bryma Ime ndoshta. Do t jet fjal e re Bari t egr. Fjoll e saj nga rrashta Do t prvidhet me dhun e pa hir Sikur 'linda. Do t kundroj prjashta I gjelbr e i qet do t jem m i mir Dhe voglush t verdh do t therrin ditn Me vaje t holl dhe do t pushojn s qari Kur t kuptojn se pr nn kmb u rriten Dheu im. E hiri im. E bari.

Kafsha e zez
Heshtja det i lkundur dhe vetimt Fshikin terrin trupi i saj prdridhet Ku jan njerzit. Nga jan nisur bimt Nj langua leh e s'ik as lidhet Ulurin prmotshm mbase s ligs Ja ndjen ern diku n gjakun tim Ai rrmbimit t vet i turret dig Rreptas pastaj etur merr gum Tej durimit dhimshm. T trazuara Ngrihen grev t pabrat duan dshmi Protestojn. Gjith gjrat e ndaluara Bredhin mllet t vet me zhauri Dhe leh kafsh e zez e s'ik as lidhet Heshtja det i lkundur dhe vetimt Fshikin terrin trupi i saj prdridhet Ku jan njerzit. Nga jan nisur bimt

16

Olimpi shqiptar

Ja q kshtu na qenka kafsh e dehur Mtimi. Pastaj vetm cuklat kur t na mbeten Do thon: Ai me fjal e ajo me t lehur T rrojn se njerzisht e hngrn veten T past ndjes harrimi hero i herave tjera

Motive t verdha
Po ikim nga gjaku im motive t verdha Po ikim nga gjaku ose nj her tjetr Po lindim mes bimve tjera Aty e tej jan poshat Shtatgjata t vendlindjes jan delet T bardhat dele blegrore dhe bari I njom i qumshtit po ikim Nga gjaku im aty e tej jan zogjt Puplvogl zogjt puplgjelbr dhe krojet T cemtat kroje ujloti aty e tej Jan vashat m t egrat vasha T bukuris q falet dhe vetima Po ikin nga gjaku im motive t verdha Aty e tej nuk vdesin vetm syt Na ngjethen dhe gishtat na ngjethen e fjalt Po ikim nga gjaku im m mir po ikim Nga gjaku ose nj her tjetr Nj her tjetr po lindim mes bimve tjera

17

Flori Bruqi

Vdekja e malsorit
Asnj kok prkulur Se ja rrxoni lisat Asnj gjm msa guri Se ja shembni majet Asnj lot asnj Se ja shteroni krojet N syt e tij vetm Harroi prendimin dita 'mendim i vrugt 'mendim i ftoht ndr vetulla Lum ky far vdekje

Para elegjis
Nj dit do t'i marrsh n gji, gjethet e rna t stinve t tua dhe do t krkosh kot veten, shtigjeve t harruara t nj moshe e nuk do t kesh m as ok ere, as shikim ylberi ta matsh llin dhe fundin e mashtrimit tnd t shkurtr. Nj dit do t'i shpalosh vjett tua si pajn e nuses s vdekur e do t numrosh uturat e shkuara t'agsholeve t'prenduara e s'do t kesh m as zjarr n buz, as lot n sy t qeshn ngroht, t qajsh rrejshm dhe t'i mahnitsh djelmoshat.

18

Olimpi shqiptar

Nj dit dot'i hash buzt e tua, gjurmt e tua do t'i pshtysh dhe secilin muzg do ta pagzosh me nganj pendim q dhemb e s'do te kesh me as sy deti, as hap te hedhur sorkadheje te shohesh si t'perqeshin gonxhet dhe te ikesh prej hijes sate. Ruaju, moj se vashat me te bukura i vret bukuria e vet !

Katr kshilla vetes

Mos u bj poet nse s'mund t lindsh me seicilin varg, t lindsh me seiciln fjal! Ngrehu mbi veten n dot t'rroksh frert e errave, t shkelsh shprgajt e mris dhe shtrngatat e gjakut tnd ! N'se dashurohesh, dashurohu n'ak e n'val, jo ne sy t kaltr, se bhesh det i mendur pendimi ! Mos u bj poet nse s'mund t vdessh pr seciln varg, t vdessh pr seciln fjal !

Nnat
(Shokut tim pr nnn) Ato lahen n gazin ton e n lott e tyre. Bhen roj murane 19

Flori Bruqi

te krojet e shtera t gjirit. N ballin ton prher u bjn drit shejt gishtat. Ditt na i prarojn dhe rrugt me nga nj bekim m t'mirin. Me rrmetn e krrusur t'moteve na ruajn nga hijet e liga. Nj dit shkojn si t shkonin, t mos vij m vdekja. E s'na krkojn asgj, pos nj grusht dhe mbi krye. Shkojm. E sa her vdes nn, vdes nnmira ime.

N rrug
Tash jam diku larg teje, larg vedi dhe - ku me dijt kah m tresin udhkryqet e shumta t'jets ?! Jam ba prshndetje e harrueme e kalimtarve, jam ba lot e kang ! jam ba betim i rrugve dhe rreze e shkrepun maj gurit ! Tash jam diku larg teje, larg vedi dhe - ku me dijt ku sosin jet e kputuna t'ksaj kange? 20

Olimpi shqiptar

Jam ba pre shitimi i syve zjarr, jam ba bekim e nam, jam ba zog e re n'krah t'agsholeve t'bardha! Tash jam diku larg teje, larg vedi dhe - ku me dijt kah m'tresin udhkryqet e shumta t'jets ?!

Liqeni
Flas me ty, ti hesht e luan me val. Ti s'je m syri im as loti i saj. Flas me ty, ti shikon pulbardhat. Pr Shn-Naumin paske zemr t'gjer. Flas me ty, ti kotesh mrekullie. M vjen t zbres n fund t'fundit, t vdes i gjelbr me alat !

Kng e turpshme
Kng e turpshme Sonte Qava sonte pr ty 21

Flori Bruqi

Arbri Nuk m vjen turp Pse qava Me vjen turp pse s'munda T bj tjetr Nga turpi qava

Agim Vinca (1947-jeton)

Agim Vinca lindi m 22 maj 1947 n Velesht t Strugs (Maqedoni). Shkolln llore e kreu n vendlindje, ndrsa t mesmen n Strug. Studimet pr gjuh dhe letrsi shqipe i kreu n vitin 1970, n Fakultetin Filozok t Universitetit t Prishtins, ku edhe magjistroi dhe doktoroi. sht profesor ordinar n Fakultetin e Filologjis t Universitetit t Prishtins, ku ligjron Letrsin e sotme shqipe. Agim Vinca sht njri nga poett e njohur bashkkohor shqiptar dhe njri ndr studiuesit e dalluar t letrsis shqipe. Agim Vinca merret edhe me prkthime letrare. Jeton dhe punon n Prishtin. Tituj t veprave Feniksi (poezi, 1972) Bregu i mallit (poezi, 1975) N vend t biogras (poezi, 1977) Aspekte t kritiks son (studim, 1977) Qasje (kritik, 1980) Buzdrinas (poezi, 1981) Struktura e zhvillimit t poezis s sotme shqipe (1945-1980) (monogra historiko-letrare, 1985) Iz savremene albanske poezije u Jugoslaviji (antologji, Sarajev, 1985) Arna dhe ndrra (poezi, 1987) Ort e poezis (kritik letrare, 1990) Populli i pandalur (publicistik, 1992) Alternativa letrare shqiptare (kritik letrare, 1995) Koh e keqe pr lirikn (poezi, 1997) Shqiptart mes mitit dhe realitetit (publicistik, 1997) 22

Olimpi shqiptar

Dri' (poezi, przgjedhje, Tiran, 1999) Sonet i vetmuar (poezi t vjetra dhe t reja, 2001) Kurs i teorive letrare. Prej antiks deri te postmodernizmi (libr teorik, 2002) Panteoni i ideve letrare (libr teorik, 2003) Fije t pakputura (sprova letrare dhe kulturore, 2004) Knga e hapur (antologji e komentuar, 2005) Psalmet e rrnjs (poezi, 2007) Agim Vinca sht njri prej intelektualve q kurr nuk iu nda krkesave t popullit dhe gjithnj qndroi pran tyre, ndrsa luftn pr lirimin kombtar e zhvillonte n dy fusha: prmes shkrimeve polemizuese dhe bisedave n rrethe t ngushta e t zgjeruara. Agim Vinca sht nj hallk q i sht shtuar zinxhirit t shkurtr t vargut t intelektualve tan, dhe kjo hallk, n bashkveprim me t tjerat, e mundson zgjatjen e ktij zinxhiri t dijetarve t shquar shqiptar. N kto hallka, q krijojn zinxhirin, secila dallohet pr nga mnyra e puns, qasja, serioziteti por, ajo q Agim Vincn e dallon prej shum intelektualve t tjer sht guximi intelektual. T ndalemi e t analizojm vetm pr nj ast: po sikur t gjith intelektualt (n poste t rndsishme e pa to) t kishin reaguar si reaguan Rexhep Qosja, Adem Demai, Agim Vinca, Ukshin Hoti, Sadri Fetiu e disa t tjer, sot Kosova do ta kishte nj zionomi m t dshiruar si pr popullin ton po ashtu edhe pr botn e civilizuar Perndimore. Andaj, qllimisht u tha zinxhiri i shkurtr intelektual, ngase n koht m t vshtira, kur rrezikohej jeta dhe familja (pa e cekur postin), Agim Vinca e disa t tjer me tr forcn intelektuale dhe shpirtrore e mbronin at q t tjert na e cenonin. Fjala e nj intelektuali gjithnj ka pasur pesh m t madhe si n popullin ton po ashtu edhe pr analistt e huaj q i prcillnin rrjedhat dinamike t proceseve politike q asokohe zhvilloheshin n Kosov. Po t analizohen shkrimet publicistike t Agim Vincs, botuar n gazetat e asaj kohe dhe prmbledhur n librin Populli i pandalur, do t shohim guximin intelektual t tij. Vet titulli sht sa provokues po aq edhe domethns. Titulli i ktij libri na jep t kuptojm se armiku me t gjitha masat e rrepta ndshkuese prpiqej tia ndalonte popullit ton lirin, por popullin nuk kishte asnj forc ta ndalonte. Populli ishte si nj lum i rrmbyeshm q nuk pyeste pr aparatin shtetror okupues dhe rrzoi t gjitha pengesat pr t shkuar n drejtim t liris. Mirpo, populli kishte nevoj pr prkrahje t bijve t tij t shkolluar, ngase n ta i kishte varur t gjitha shpresat dhe n munges t prkrahjes morale nga ana e intelektualve populli mbetej dhe ndjehej si nj fmij jetim. Nj deklarat konstruktive e nj intelektuali zgjonte ndjen23

Flori Bruqi

jat kombtare dhe masa ndizej n krkim t asaj q i mungonte-Liris. Agim Vinca ishte njri prej intelektualve q kurr nuk iu nda krkesave t popullit dhe gjithnj qndroi pran tyre. Lufta intelektuale, edhe prmes polemikave. N t gjitha shkrimet publicistike do t vrehet pezmi i nj intelektuali, i cili e sdon nj sistem t tr okupues. Prmes polemikave, Agim Vinca zhvillon nj luft intelektuale dhe n do vend godet disa sahanlpirs t sistemit, t cilt si ushunjza pin dhe ushqehen me gjakun e popullit. N polemikat e tij ashpr i sulmon intelektualet maqedonas dhe serb, t cilt donin t shkatrronin do gj shqiptare, kurse intelektual t till, q e orientonin popullin serb dhe maqedonas, kishte shum. Ky libr publicistik prmban nj mori letrash e artikujsh, n t cilt shohim shpirtin e ndezur t Agim Vincs kundr padrejtsive q u bheshin shqiptarve, madje edhe shpifjeve t ndryshme t kurdisura nga organet kompetente t asaj kohe kundr personalitetit t Agim Vincs. Ishin shpifje banale, t pabaza, e shpesh t falsikuara, vetm e vetm q ti ulej besueshmria n popull dhe ti zbehej guximi personal pr t krkuar at q e krkonte populli. Shikuar nga largsia kohore e ngjarjeve q kan ndodhur, disave do tu duket gj normale dhe asgj me rndsi, por pr nj moment t vihemi n pozitn e Agimit dhe n kohn kur iu bnin akuzat nga sistemi okupues dhe po t jemi objektiv do t lloni t rrqetheni. Kudo forca policore, kudo haje t veshur me kostume e pa kostume, kudo vesh q dgjonin e sy q shikonin doknd q kishte ide lirimtare. Kta sy e vesh, kto forca policore ushqim t prditshm kishin rrahjet, burgosjet dhe natyrisht vrasjet. Edhe kur Agim Vinca nuk dinte ka kishte folur e me knd kishte biseduar, ata e dinin. Po Agimi ruhej dhe gjithnj krkonte drejtsin, e cila mbshtetjen e kishte n popull. Aty ku t tjert ngurronin e ngurronin, Agim Vinca i hynte rrezikut her prmes shkrimeve, her prmes bisedave n rrethe t ngushta e t besueshme. Sikur shkrimet t mos i mjaftonin, Agim Vinca do t dal t bisedoj edhe me diasporn shqiptare, e ndr t tjera edhe n kryeqytetin e Evrops, Brukselin. N klubin Idriz Seferi, n Bruksel, Agim Vinca pr nj koh t gjat ka vzhguar n heshtje dhe ka dgjuar hallet dhe problemet q bashkatdhetart e atjeshm i ekspozonin. E, ata isnin pr luftn, pr rezistencn q duhej br, pr mallin e m t dashurve q vite e ndoshta dekada t tra nuk i kishin takuar, pr mospranin e tyre as n gzime, as n pikllime, n lindje, dasma dhe vdekje t m t afrmeve. Agim Vinca dgjonte e n sy t tij shihej dhembja dhe krenaria. Dhembjen e prjetonte bashk me t mrguarit dhe krenohej q kishte djem, t cilt ishin t gatshm t vdesin pr atdheun. Agim Vinca u tha atyre se duhet dashur atdheu, pr atdheun duhet sakrikuar 24

Olimpi shqiptar

edhe jetn. U foli Agim Vinca pr situatn n Kosov, pr vshtirsit dhe se liria nuk vjen pa derdhur gjak. Dhe, shum vjet m von, Agim Vinca msoi se dikush prej tyre iu bashkngjit lufts s UK-s, e dikush prej tyre ra n altarin e liris. Agim Vincs do ti shptonin dy pika loti pr dshmort e lufts dhe do ti kujtoheshin fjalt q at mbrmje ua tha bashkatdhetarve n Bruksel. Poet i spikatur dhe studiues i dalluar Agim Vinca sht nj intelektual q luftn pr lirimin kombtar e zhvillonte n dy fusha: prmes shkrimeve dhe bisedave n rrethe t ngushta e her t zgjeruara. Prej ktyre dy fushave, Agim Vinca do t jet m i suksesshm n krijimtarin artistike, pasi mund t radhitt si ndr poett m t spikatur bashkkohor shqiptar dhe si nj studiues shum i dalluar i letrsis son. Mbi 500 njsi bibliograke, ku mund t gjejm: recensione, ese, kritika, trajtesa, studime, polemika dhe shkrime t tjera publicistike jan treguesi m i mir se Agim Vinca ka nj opus t gjer. Poezit dhe shkrimet e tjera jan prkthyer dhe botuar n gjuhn hebraike, vietnameze, maqedonase, kroate, sllovene, polake, ruse, frnge, italiane, gjermane, angleze, turke, arabe etj. Agim Vinca sht autor i disa prmbledhjeve me poezi, i cili sht i prezantuar n panorama dhe antologji t ndryshme t poezis shqipe. Rexhep Qosja ka shkruar:Poezia e Agim Vincs trajton nj spektr t gjer temash dhe motivesh t lidhura me jetn e banorve t vendlindjes, me historin kombtare dhe prpjekjet e pareshtura t njerzve tan pr t tuar lirin dhe pr t ruajtur identitetin, por edhe me botn shpirtrore t njeriut t sotm n prgjithsi t gjendur n vorbulln e kohs dhe t qytetrimit modern. Kto dhe preokupime t tjera poetike, Vinca prpiqet t'i shpreh n vargjet e tij prmes nj gjuhe dhe ndjeshmrie moderne poetike. Kurse pr vargun poetik t Agim Vincs, poetesha N. Lako n kngtimin poetik t Agim Vincs e sheh nj lidhje t ngusht me traditat m t mira t poezis shqipe q nga Naimi e Lasgushi e deri te poett m t spikatur bashkkohor. Bazuar n veprimtarin kombtare, letrare dhe studiuese, shumica e njerzve, madje edhe intelektual, gjat biseds me Agim Vincn pa vetdije do t kemi prshtypjen se jemi duke biseduar me njrin prej antarve t Akademis s Shkencave dhe t Arteve t Kosovs. Jo, do t mbesim t zhgnjyer, sepse Agimi nuk sht antar i ASHAK-ut. N Franc t nominohesh antar i akademis, prvese duhet t pritt q njri nga antart t vdes (sepse numri sht i caktuar) dihet se duhet t dallohesh me punn intelektuale m shum se dokush tjetr, si dhe t kesh edhe atdhedashuri. Akademia sht truri i t gjitha proceseve zhvillimore t nj shteti. Agim Vinca tri her ishte i propozuar q t prano25

Flori Bruqi

hej antar i ASHAK-ut, por q t tria hert mungonte ngritja e gishtave t disa antarve t tjer dhe Agimi mbetej me shpres se nj dit do t vetdijesohen edhe t pavetdijshmit. Po n Akademin ton nuk ka t pavetdijshm, sepse aty i kemi mendjet m t ndritshme dhe m prparimtare t mbar shqiptaris, do t thon disa. sht e vrtet se Kosova kurr nuk e ka br diferencimin se prej cilit territor vjen njeriu i ditur, por ka edhe disa me tituj shkencor q i tuan duke i vjedhur e duke i kopjuar punimet e tyre q presin nj vend n Akademi. T shpresohet se nj dit ASHAK-u do ta forcoj krahun e tyre edhe me Agim Vincn, i cili me punn e tij do t jet nj prkrahs dhe studiues i mir n ket institucion

Fillim i nj poeme pr familjen Jashari

Vdesin n kmb duke knduar. Dhe jetojn kmbkryq n kng.

Psalm pr Jusuf Grvalln

Qiellit t vrugt t Kosovs Me shenjn e shenjt n krye Fluturon kanjush e verdh Fluturon e sbie! 1999

Glos pr amrin
Ne shum pak kemi knduar pr Ty! ( Jo pse st kemi dashur, jo pse st kemi njohur). Pak kemi knduar... Po n zemr nj vend gjithmon e kemi ruajtur pr Ty; nj vend bosh, e dashur, amri! 1992 26

Olimpi shqiptar

Paradoks
Kur fola, m than: hesht! Kur heshta m than: fol! Folehesht, heshtefol qe jeta ime.

Kng strugane
Ti dhe lundra lvorashe t dyja me hapa vashe Ti dhe ky gjoli mavi keni po t njjtit sy Ti dhe e bukura val m isni t njjtat fjal.

Mora rrugn pr Qafthan

Mora rrugn pr Qafthan: Shqipri nn! Shqipni-nan! Pesdhjet vjet pa u par: ndrrbukur, zhgndrrvrar! Ec e jak Jug-Veri: Shqipri-nn! Nan-Shqipni!

Psalm pr Shn Naumin

Je tepr i bukur pr t qen i vrtet E tepr mkatar 27

Flori Bruqi

pr t qen i shenjt Nj mallkim i kaltr po t e n sy I mjeri un pr ty!

Betimi ( Anno Domini 1999)

Jam s me jet e barit Jam s me lisat e malit Jam s me valt e detit Jam s me vajin e poetit M plain syt e ballit U bfsha shkrumb prej mallit Trupi m dysh mu aft Mu thaft krahu i djatht E qiellza n goj U bfsha loj e ploj Mos shtifsha gjum n sy, Nse t harroj ty! E zjarr e hi resht mbi mua N mos u kthefsha n viset e tua!

Trokitje
Tearca, Tanusha, Tetova Trandshm trokasin te porta. Njerz, vini dorn n zemr Zemra llon tek aorta!

28

Olimpi shqiptar

Fatos Arapi (1923-jeton)

Fatos Arapi lindi n qytetin e Vlors(1923).Po atje ai kreu shkolln e mesme, ndrsa studimet e larta i ndoqi n Bullgari (Sofje) n fakultetin e Matematiks dhe t Ekonomis. Ka punuar shum vjet gazetar dhe pedagog n Fakultetin Histori Filologji t Tirans. Disa her ka tuar mime kombtare e ndrkombtare pr poezi. Vepra e Fatos Arapit sht e pasur n llojet e zhanret e ndryshme q ai lvroi. Prve poezis ku ai qndron n rreshtat e par, Fatos Arapi ka shkruar edhe disa novela: Patat e egra, 1969; Cipa e bors, 1985; Gjeniu pa kok, 1999 etj; disa romane: Dhjetori i shqetsuar,1970; Shokt,1977; Deti n mes,1986; disa drama: Partizani pa emr,1962; Qezari dhe ushtari i mir Shvejk, n front diku,1995; ka br disa prkthime: Kng pr njeriun, Nikolla Vapcarov, 1981; Poezi, Pablo Neruda, 1989; Safo, 1990; Antologji e poezis turke etj; si dhe ka shkruar nj numr t madh artikujsh e studimesh t ndryshme. Poezit e para Fatos Arapi i botoi n gjysmn e dyt t viteve pesdhjet, dhe, prkatsisht n vitet 1962 e 1966 botoi vllimet "Shtigje poetike" dhe "Poezia dhe vjersha". Q n hapat e par ai paralajmroi nj z t vant n artikulimin gjuhsor t bots dhe t njeriut, nj vizion t vetin mbi realitetin.Fillimet poetike t Fatosit do t jen tematikisht t rrudhura e t reduktuara, duke u kushtzuar nga rrethanat politike t kohs. N frymn e hovit ndrtimor dhe t entuziazmit pr lirimin e vendit, q mbizotronte brenda parimeve krijuese t realizmit socialist poeti shpaloste besimin se Shqipria ecte drejt nj rruge t re, t lir, dhe ky besim bnte t prballohej m leht durimi dhe sakrica. Brenda ktij vizioni, Fatos Arapi shpesh do t'i prqesh e prbuz burokratt dhe demagogt, si n poezin "Antiburokratike", apo do t sjell disa veanti prmbajtsore dhe ekspresive si n poezin "Pse erdha n jet". Si shihet, poeti i thurr ode liris dhe "mejtimit t lir" si e quan ai. sht synim dhe ideal madhor, pas t cilit poeti magjepset dhe prbetohet.Par nga kjo perspektiv vet ensurimi, mund t bhen interpretime t shumshta: se shoqria e re sht ajo q sjell dhe garanton lirin, apo, se poeti sikur e ndien t rrezikuar lirin, prandaj del n kundrshtim t brendshm me kohn e vet. Cilido nga interpretimet duhet marr parasysh dhe pr faktin e leximit zyrtar t poezis. Por, edhe n rrafsh t artikulimit gjuhsor, n przgjedhjen e gurs dhe t guracionit, Arapi do t krkoj mundsi t reja n thurrjen e vargut dhe artikulimin e fjals. Esht ndjer e hutuar mbase dhe vet ensura prball vrshimit t gurshm n stilin "Nata shkon shaluar mbi kurriz t maleve", "Nata e ngarkuar me alarme...", te poema mjaft e ndjer dhe e suksesshme e asaj kohe "Alarme t prgjakura". N llim t viteve shtatdhjet, e sidomos me veprn e botuar 29

Flori Bruqi

m 1972 "M jepni nj emr", besimi dhe entuziazmi mbi t nesrmen e sigurt sikur llon t meket. Do t vrehet kjo n dy rrafshe: n prsiatjet pr iden e ekzistencs, (n astet e dshprimit personal) dhe, n prirjen e gurshmris s mbyllur, pr t mos qen deri n fund i lexueshm. E till mund t jet dhe poezia, titullin e s cils mban vllimi "M jepni nj emr". Vrehet se shum dilema shqetsuese fshihen npr vargje, shum shtje dhe kategori vihen para pikpyetjeve, ose t paktn shum shtje t ekzistencs mbesin t hapura...Dhe pikrisht gjat viteve shtatdhjet, syri zyrtar do t dal publikisht me alarmin nga rreziku i nj poezie t till. Qoft n frymn e entuziazmit dhe t besimit t llimit, qoft n kuadr t shenjave t para pr zvetnimin e ktij besimi, poezia e Fatos Arapit pr gjat gjysm shekulli arriti ta ruaj trsin e qndrueshme estetike dhe etike. N planin tematik, poezia e tij nuk e vuri poezin n shrbim t politiks s dits.N rrafshin e shprehjes, ai vazhdoi t jet origjinal duke e zgjeruar hapsirn krijuese dhe artikulimin gurativ. Zakonisht vetm me nj lvizje, me nj shprthim befasues, poezia e Fatos Arapit sugjeron thells dhe hapsira universale prfytyrimi, duke e vendosur objektivin poetik brenda konteksteve t reja ekzistenciale, ku shquhet mprehtsia e mendimit. Edhe gura, prandaj del prher e re, uditrisht e freskt, e ngarkuar me prmbajtje dhe ndjeshmri t paprsritshme.sht nj gjuh poetike e aft ta ndjek e ta artikuloj t fshehurn, t padukshmen, t ndrydhurn n mjedisin q e rrethon, me tr tragjedizmin, trishtimin dhe egrsin bashk.Mund t thuhet se gura n poezin e Fatos Arapit sht ndr m ekaset dhe ekspresivet n poezin bashkkohore shqiptare. N mpleksjen ndrvarse: nga njra an realiteti, nga ana tjetr imagjinata, emocioni dhe intelekti, lind kjo lirik.Prandaj lexuesi i Floart-Press-it e gjen, e zbulon veten me ndjesin se dhe ai kshtu e prjeton botn prreth, por nuk ka mundur ta formuloj ashtu. Nga prplasja e poetit: (imagjinata, emocioni, lozoa) me realitetin, reektohet synimi drejt prsosjes s njeriut. Gjat viteve shtatdhjet Arapi boton ciklin e poezive mbi Sknderbeun, gura e t cilit sht sd e prhershme frymzimi poetik npr shekujt letrar t shqipes.Q nga Jeronim De Rada e kndej, krijuesit m t mdhenj kombtar kan realizuar kryevepra t frymzuar nga fryma dhe epoka e Gjergj Kastriot Sknderbeut. Fatos Arapi edhe n kt rreth tematik vjen i veant: cikli i tij mbi Sknderbeun e sjell shpirtin e kohs s heroit, si shtresim-themel t poezis, q mbi t t fokusoj reekse kohore dhe hapsinore bashkkohore, t afrta dhe t gjithkohshme.Ndjehet sidomos shtresimi ironik aludiv lidhur me hipokrizin dhe prapaskenat diplomatike t t mdhenjve q kurdisen, si dje-sot, n shpin t m t vegjlve...Nga ky cikl mund t veojm vargjet e poezis "Ishim ne" ku hasen rrnjt e thella t qenies, t shpirtit dhe t toks arbrore para dhe pas Sknderbeut. Duke ligjruar nga perspektiva e epoks 30

Olimpi shqiptar

dhe e gurs s Sknderbeut, poeti do t thot: ishim ne ata q do t niseshim prjetsisht npr udht e prgjakura, tragjike t liris duke e ln t hapur kt rrug dhe n t ardhmen.N vitin 1991 Fatosi botoi poezin "Atdheu" q sjell nj imazh e ndjeshmri lidhur me emocionet patriotike, t pazakonta deri ather n kt tem. Atdheu shpalohet me ngjyra dramatike, tendosje emozionale shprthyese q hedhin drit n tri dimensionet e kohs: n t kaluarn, t tanishmen dhe t nesrmen. N vend q t jet vetm dashuri, atdheu sht dhimbje dhe pikllim. sht kryqi q e mban n shpin dhe q t mban mbrthyer, sht premtimi q t bhet posa lind dhe tani ai ka sy t trishtuar, sht dashuri q vdes e dashuri q t mend, sht buka e uritur, sht ndrr, ankth e shpres e slitur, sht varr, varr i hapur... Atdheu n kt poezi shpaloset prmes epiteteve me ngarkes emozionale, lvizse zik-zake q prjashtohen dhe prap plotsohen mes vetes, duke qndruar pran e pran. Katr katrenat mbyllen efektshm n nj distik: Atdheu yt i vogli, i vogli Ai hyjnori i pavdekshmi - loti. Kjo lirik dashurie e botuar n llim t dhjetvjetshit t fundit t shekullit, sht parashenj e shtresuar thell n botn poetike t Arapit q do t shpaloset si spektr i begat i shpirtit dhe i lozos s tij. Nga ky cikl do t prmendim poezin e botuar rn 1999: "Kjo ndodhte n Madrid", q mund t emrtohet edhe si reeksive meq bashkfrymojn nuancat e ekzistencs si: jeta-vdekja, shpresa-tragjizmi , malli-pikllimi, mishrim pas Dheut - fat i prjetshm i lindur. Ajo ka 22 vargje t sistemuara n m shum njsi. Ideja se mund ta braktiste a t jet i braktisur nga Atdheu sht trishtuese. Fuqia trheqse e vmendjes e ndjek kmba-kmbs poetin npr bot; ajo sht magji e gjithpushtetshme. E njjta ndjenj dhe i njjti zjarr dashurie sht dhe te poezia "Duke u nisur pr Zyrih".Edhe ktu, emocioni sht ngasje dykahshe: e afrt-e largt, e ngroht-e ftoht, pr t mos thn, e adhuruar-e urrejtur. Ky sht Atdheu n poezin e Fatos Arapit, as vetm hyjnori, i adhuruari, as vetm trishtimi, dhimbja, vrassi... sht fati, sht prcaktimi sovran q nuk t ndrron e as e ndrron dot, q nuk ta falin e as e fal dot. Me veprat poetike t botuara giat viteve 90, Arapi duket sikur llon nj projekt t ri poetik q prmes nj vizioni global deprton thell n botn dhe realitetin shqlptar. Fokusohet nj koh e turbullt, e egrsuar, me rrjedha tmerrsisht t paqarta dhe t paparashikueshme. sht poezi e frymzuar nga reekse ekzistenciale t ak31

Flori Bruqi

tualitetit shqiptar. Vllimet me poezi "Ku shkoni ju statuja" dhe "Dana nn shi" (91) shnojn nj faz kalimtare drejt ktij projekti poetik. Pes vllimet q do t pasojn dhe q shtrihen brenda dhjetvjetshit t fundit t shekullit: "Ne pikllimi i dritave" (1993), "M vjen keq pr Jagon" (1994), "In Tenebris" (1996), "Gloria viktis" (1998) dhe "M duhet nj gjysm ndrre" (1999), e shpalojn n drit t plot lirikun e madh, duke e vendosur at n krye t ktij zhanri letrar t shqipes. Brenda ktyre pes veprave, e sidomos tri t fundit, shquhet lirika reeksive, e drithijeve metazike, q n aste dshprimi t plot i prshkon dhe timbri i absurdit. Nxiten shqetsime madhore pr qenien ton kolektive, ndr m t guximshmet n lirikn shqiptare sot. Kto shqetsime e nxitin domosdoshmrin e njeriut pr njohje dhe vetnjohje, t shtrir kjo n kohn dhe hapsirn shqiptare dhe n at universale. M mbreslnset nga lirikat meditative jan (ato t emruara) si: cikli i Tirans dhe ato mbi ciklin Vllasi. T parat jan vargje t frymzuara nga drithijet e mjedisit urban t qytetit t poetit, Tirans, nga ngjyra dhe shija e prditshmris.N poezin e Arapit gjat dhjetvjetshit t fundit, Tirana do t shndrrohet n gur q ngrthen n vete nj koh nga m dramatket, t ngarkuar me tonet m ekstreme ekzistenciale pr qenien kolektive. Kshtu, her n funksion t metafors, her n at t simbolit, Tirana do t jet vatr dhe burim i pashtershm i vibrimeve trishtuese t bots krijuese. Pikrisht brenda ktij cikli tematik q shnon kurorn krijuese t poetit, do t gjejm t fokusuar artistikisht shpirtin e parehatuar shqiptar t kohs, me nj energji t paartikuluar, gjysm t egr, n nj krkim t ethshm e dramatik t vetes, me nj vullnet gjysm t verbr, si agresion dhe vetagresion. Kt koh t ngarkuar me dhembje, trishtim dhe shpresa, tiranase dhe shqiptare, lexuesi do ta prjetoj si "dokument" t fuqishm historik. N poezin "Koha" poeti bn disa pyetje me vler historike e njerzore: E ka nga marrzia koha shqiptare, q, si nj mz i harbuar shkumbon mbi shqiptart si pa i vn re ata? As do t'ia dij fare pr orn e ndalur, orn zero, si do t thot poeti me nj rast tjetr? A nuk i sheh ajo, lazdrania, fatet shqiptare q s'lvizin, m'u si mushka para gremins? Koha shqiptare sht n nj krkim apo vetkrkim dramatik t vetvetes? Poezia m karakteristike q ngjizet n kt katrahur shqiptare, por njkohsisht ka nj besim t thell n t ardhmen, sht poezia "Gloria viktis" (vargjet jan shkruar gjat janarit 1997, n Tiran dhe Vlor). Esht Od humbsve; jan humbsit q gabojn duke u nisur verbrisht n beteja t reja, kshtu derisa t lirohen nga ngasja e hidhur e brendshme dhe ta pastrojn pastaj tr hapsirn tiranase dhe shqiptare. jan pra, ata q gabojn dhe nisin lojn tragjike e t prgjakshme. Mos jan pikrisht kta, humbsit e prhershm, shptimi shqiptar? Edhe me kusht q t mbyten, vet bashk me t tjert, por, me kusht q uji t lviz, t mos shndrrohet prfundimisht n knet ... sht mesazhi i poetit. 32

Olimpi shqiptar

Gjat vitit 1996, F.Arapi shkroi vargjet mbase m t zymta deri m sot n portretizimin e kohs shqiptare (In tenebris).Vargjet e poezis kan struktur dhe perspektiv epistorale, si letr shkruar Vllasit n Had (Vllas Arapi, vllai i poetit, i vrar n mnyr misteriose pas mbarimit t Lufts s Dyt Botrore). Poeti e ngushllon t mos ndjei keqardhie, t mos ndjej mall pr botn e njerzve t ktejme, sepse "ktu drita prej terri sht". Dhe ja, prsri, n kuadr t ktij trishtimi, nj artikulim i prsosur poetik: n bebz t syrit na sht eklipsuar hna duke u krcnuar, si ark i ngrehur q mund t shprthej n do ast. Dhe, s'ka rrug, ku mund t nisesh, ku mund t arrish... Edhe liria lind n pranga, lind skllave. Ve tragjedit, ve ato s'harrojn t mnojn. Nuk ka nevoj as pr xhelat, sepse ktu, sapo ta kalosh kurin e territ, m i tmerrshm fanitet njeriu...Po n kuadr t ktij rrethi tematik po prmendim edhe dy poezi: "N Tiran ka vetm tiran", t shkruar ktu e dhjet vjet t shkuara, dhe "Mall pr ty n Tiran", n vitin 1995. N poezin e par, sugjerohet nj loj fjalsh, duke nxjerr kuptimin dytsor prmes shndrrimit t emrtimit Tiran n cilsorin tiran. : sht koha kur liria, ngatht-ngatht shfaqet n horizont, kur dinjiteti shqiptar i nprkmbur pr nj gjysm shekulli, zgjohet i egr, agresiv, dhe vetagresiv. Hipokrite sht shpresa n Tiran: ti i vdekur, e ajo t jep frym, t mban gjall q srish t t vras. Poezia prfundon me nj distik n vete, ku shfaqet mbi ferr nj Sovran Krye-Engjll, me vargun kulmor "E dua Tirann se t vret" , mbase n frymn e Kutelit "Ta duash atdheun edhe kur t vret". Poezia e dyt ka vetm katr vargje dhe sht thurrur n form letre, prsri drejtuar Vllasit. E sjell portretin e jashtm t Tirans n tetor, t prbaltur e me lluc, q sht n harmoni me shpirtin e prmalluar t poetit pr vllan, t trishtuar n vetmi e ngric; gjysmn e shpirtit ia rrezaton dielli, ndrsa gjysmn, ia mbulon terri. Mos e nxit kt mall t pashuar pr Vllasin, pr botn e tij t prtejme, zymtia trishtuese e Tirans?...N kt frym, cikli i rrethit tematik - Tirana, n poezin e Arapit sht kapitull m i artikuluar i liriks shqiptare. Vizioni i prthyer, dramaciteti, vibrimet e brendshme e t padukshme t bots shqiptare, t kohs shqiptare, sajojn dritaren m mbreslnse , nga e cila vzhgohet kjo pjes e kohs son, ajo e dhjetvjetshit t fundit t shekullit q shkoi...

Atdheu
Atdheu sht dhimbje, sht dhimbje. Nj prill i piklluar n shpirt. Atdheu sht kryqi, sht kryqi. E mban - dhe t mban ty - n shpirt. 33

Flori Bruqi

Atdheu sht toka e premtuar. Ti shkel si nj zot dhe s'e ke ndn kmb Atdheu s'ka fjal, ka sy t trishtuar Vdes dashuria n dashuri q t mend. Atdheu sht buka e urritur, t ikn nga duart e dot nuk e ngop ndrr dhe ankth dhe shpres e slitur me syt n'errsir vetveten krkon. Atdheu sht varr i hapur, sht varr. Nj jet drejt tij shkon me bes q bind. N nj pik loti mbyt lotin fatvrar N nj pik loti lirin e lind. Atdheu yt i vogli, i vogli, Ai hyjnori i pavdekshmi - loti.

Poezia Atdheu ka katr katrena dhe nj distik t pavarur n fund. Struktura e saj e veant sht n lidhje me tendosjen emozionale, q e bn fare t ndryshme kt poezi nga ajo pjes q emrohet si lirik atdhedashurie. T gjashtmbdhjet vargjet e katrenave sistemohen si njsi t mbyllura, t pavarura, q prfundojn me pik, t ciln e imponon goditja shpirtrore dhe intelektuale e poetit n ballafaqim me gjendjen e atdheut. Secili varg s'ka nevoj pr at q pason dhe megjithat ata pasojn njri-tjetrin si goditjet q pson nga realiteti poeti. Brenda secils goditje ndjehet e ngjeshur si przierje shija e hidhur dhe e mbl q reekton Atdheu, ledhatimi dhe kafshimi, nma dhe urata bashk, prgjrimi dhe revolta, dnimi dhe shprblimi prher i ndrsjellt. Prmes vargjeve t ksaj poezie arrihet identikimi i fuqishm i brendshm i poetit dhe i Atdheut: Atdheu sht kryqi q e mban dhe t mban mbrthyer; Esht hyjnori Atdhe dhe Atdheu varr i hapur. Deri kur kshtu? sht klithma e fuqishme e t kryqzuarit, poetit atdhedashs.

34

Olimpi shqiptar

E pandrrta ime
M duhet nj gjysm ndrre, E pandrrta ime. V kokn n gjoksin tnd E tani prplasem Te kok e nj tjetri.

M duhet nj gjysm ndrre

Shigjetat e ors s dors Tutje i shtyjn kalimtart, n dit t rrpirta tiranase. Shpirtra jo shpirtra q shkojn... Bri meje dikush et me vete. pa e kuptuar besoj n rrmin e tij. Dikush, prej zhgnjimi t egr, mbrthen kryqe t reja. I hedh nj gjysm leku Dhe blej kryqin tim. Tani q ta ngre M duhet nj gjysm ndrre, E pandrrta ime.

Si s't desha pak m shum

Un e desha prtej vdekjes, Ashtu dashurova un Edhe prap s'ia fal dot vetes: S'i s'e desha pak m shum... Pak m shum ku shpirti thyhet, T'i them ndarjes: - Prit, ca pak... 35

Flori Bruqi

T gnjejm mallin q s'shuhet, Kujtimin t gnjejm pak. Prtej vdekjes, prtej botve, Atje ku nis "ca pak" tjetr,Asaj q m rri mes Zotave: "Si s't desha pak m tepr...".

Akeronti
Akeronti rrjedh po karont nuk ka Si t kthehem prapa kur udhn s'e di? Prej pikllimi lumi buits i nats E un rrah brigjet e errta ktu. Akeronti rrjedh po karont nuk ka. Tregom nj va ku t kaloj. Ti i njeh guvat dhe vorbullat e frikshme. Tregom nj va, vllai im, Ku t kaloj Akerontin Dhe t arrij. Akeront rrjedh po karont nuk ka. Kjo poezi gjendet n mesin e tetmbdhiet poezive t ciklit "Vllasi', q i kushtohet vllait t vdekur t poetit. Kjo poezi lidhet prkatsisht me vdekjen e mistershme dhe t paligjshme t tij. Karakteristik stilistike e ksaj poezie sht inversioni (kemi episode t prmbysura), q mbshtetet dhe stimulohet nga ritmi i brendshm, nga prsritjet e pasuara me heshtje (t zshme), ndrsa "paqartsit" vihen n funksion t ironis. Nga vargjet e poezis si nga nntoka shprthen dhe prhapet nj gjm, brenda s cils jehon vrshueshm dhimbja dhe vaji, t cilat prplasen n kup t qiellit, prpliten dhe q andej t vetmuara, pa shpres rikthehen nga e para ... kshtu 36

Olimpi shqiptar

prjet e mot. sht kjo gjma e vllait t vdekur t pavdekur q trishtueshm krkon nj vesh pr ta dgjuar. Pas ndshkimit t Zeusit pr t mos e pranuar shpirtin prtej, shpirti i Vllasit krkon mendurisht mbshtetje. I mbetur qyqe as ktej, as andej, Vllasi lshon vajin prbetues dhe akuzues, q ngre pesh botn e t gjallve, dhe pikrisht t poet-vllait, q edhe pse i rrahur nga valt e jets, nuk sht n gjendje t'i tregoj nj shteg kalimi vllait, d.m.th. nuk mund ta ndihmoj at as t vdekur. Mosekzistenca e karontit lidhet me mesazhin dshprues lozok: S'ka prtej, s'ka as ktej ... Poeti kshtu dhimbshm metaforizon dhe vet realitetin pa rrugdalje n t cilin ai jeton...

Gloria victis (Lavdi humbsve)

Sepse jemi ne humbsit e mdhenj. Artin e shklqyer t humbjes Ne e kemi ngritur n fat. Sepse ne, vetm ne, dim t gabojm. Ne gabojm n miqsi, dhe humbasim. Ne gabojm n dashuri, dhe humbasim. Ne gabojm n shpresat tona, dhe humbasim Zaret e bardh t fateve tona Ne i hedhim para - dhe vazhdojm T'i hedhim ato edhe mbasi ta kemi kaluar Rubikonin. T gjith na kan faj dhe askush. T tjert vetm tojn, Ndrsa ne jemi populli humbs I humbjeve t mdha. Zemra jon Esht nj moll e art dhimbjeje. Nuk duam t njohim pushtetin e errt t smirs, Dhe gabojm, nuk e njohim Lakmin akrep t pushtetit, dhe gabojm. Sepse ne-vetm ne! Dim t gabojm. Kmbt tona t zbathura jan ato gjethe vjeshte Q bien dhe ecin n rrug; shpirti yn Esht prej lnde t brymt trishtimi, T gjith mund ta vrasin. T tjert jo, ata jan tonjs t prjetshm, 37

Flori Bruqi

Ata s'humbasin kurr, sepse Kurr nuk gabojn. Ndrsa ne gabojm - ashtu si dim vetm ne! Artin e shklqyer t humbjes Ne e kemi ngritur n fat. Dhe i kemi kthyer kraht lavdis tonjse. Ne njohim vetm lavdin e popullit T humbjeve t mdha. Sepse ne - po vetm ne!Jemi t vrtet

Dit Tiranase
Ti mbyll dern pas e nisesh N mesin e rrugs takon ditn Q t pyet e hutuar: - Nga t shkoj? Shpresn e ushqejn me shpres, Pastaj shpress i vrasin shpresn. Vetm pasqyrat ndryshojn, Teknologjia prsosse e tyre, Fytyrat jan po ato. Jo, ti, - hija jote shkrin n gotn me uj Diellin dhe kokrrn e aspirins, Ke dhimbje t forta koke. E di: zembereku i zemrs sime Esht pluhurosur , - kur do t vij Ajo, Me frymn e saj t'i fryj, T ndjej ecjen tinglluese t kohs. N qiellin e Tirans, nj unaz e zjarrt Fluturon nga syri n sy Krkon gishtin e nuses. Krciti gonxhe e zambakut tek elej, Dhe marsi eci para meje. T paktn, o zot, akoma jemi njerz Respektojm dallndyshet dhe vdekjen. 38

Olimpi shqiptar

Kjo poezi mban datn e vitit 1997. Poezia ka 22 vargje monokolon dhe sht shkruar si apostrom i vets s dyt, pra sht zri i subjektit lirik q bn dialog t brendshm. Poeti prcjell zshm lvizjen e vet tek kaprcen pragun e shtpis pr t dal n qytet. Ky sht veprimi i par. Veprimi i dyt sht ballafaqimi me rrugn, realitetin. Hutimi, gjendja pa kuptim, pa krye t godet: S'di nga t shkoj! Veprimi i tret sht zhgnjimi: kostatimi se pasi t kan ushqyer me shpres, ta vrasin at. Papritmas kemi nj lajthitje, nj prartje nga dhimbja e koks: shrohet me diell apo aspirin? jasht do vullneti mekanikisht ndodh lvizja brenda poetit. Ai bhet i vetdijshm se zembreku i ors sht pluhurosur, ashtu si zembreku i kohs s Atdheut t tij. Po ama megjith shpresn e vrar, qytetari tiranas prsri ka aftsin t shpresoj: A do t vij Ajo? Pr nj ast t duket se sht fjala pr nj t dashur, mbase dhe sht ashtu, dhe a ka m t dashur pr nj shtetas shqiptar t pres kohn e mir pr veten. Dhe prapa shpins s tij hapet nj dekor shpresdhns, i realizzar ky me gura t goditura simbolesh: Unaz e zjarrt, gishti i nuses, gonxhe, zambak, dallndyshe. Kshtu poezia mbyllet me nj vetngushllim tragjik, si pr t theksuar se nuk sht koha m t gnjejm vetveten, aq m tepr me poezi.

Margarit moj
... Shoqja ime, moj me dy sy si nata t mdhenj, t zez, me bukurin ton t virgjr vdekjen po ushqejm se kjo tok ka ftoht mardhi e ka ngrir Dhe ne biem mbi t, porsi bllaca zjarri, Futemi nn dh porsi rrnj ndrrash, Q t vij pranvera,q t vij behari, Toka prmbi ne e balta t shkrij, ndrrat t shprthejn, si shprthen bari. Dashuria jon Me dy sy si nata uditrisht t zez, Nga plumbat armike prer mes pr mes Dashuri e lindur, 39

Flori Bruqi

Dashuri e rritur Nn qiejt e thyer t varfris shqiptare. Dashuri tragjike Pr botn e madhe. Margarit, moj Motra ime, moj, Shoqja ime, moj. (Kto vargje i kushtohen heroins s popullit Margarita Tutulani, q s bashku me t vllan u pushkatuan nga pushtuesit fashist.)

Arshi Pipa (1920- 1997)

Arshi Pipa ka lindur n Shkodr m 1920. Pasi kreu msimet e mesme n liceun e vendlindjes, ai studioi pr lozo n Universitetin e Firences (Itali). Prej vitit 1941-1946 dha msim n shkolla t mesme t Tirans e Durrsit. N prill t vitit 1946 u burgos nga regjimi komunist pr idet e tij patriotike e demokratike. Pr dhjet vjet (1946-1956) ai vuajti n burgjet dhe kampet e shfarrosjes (Durrs, Vloisht, Kor, Tiran, Burrel etj.), ku shkroi librin me poezi "Libri i Burgut", q sht vepra poetike m e mir e poetit. Pasi del nga burgu, arratiset m 1958 dhe vendoset prfundimisht n SH.B.A. Gjat ksaj periudhe, pas peripecish e vuajtjesh, arriti t jap leksione n universitetet m t dgjuara t Sh.B.A. (Kolumbi, Kaliforni, Minesota etj.).Shkrimet e tij t boruara n shqip, anglisht, frngjisht dhe italisht ndahen n: 1) poezi, 2) estetik e lozo dhe 3) kritik letrare. N poezi jan vllimet shqip: "Lundrtar", "Libri i Burgut", "Rusha" dhe "Meridiana", me prjashtim t vllimit t par, t gjitha veprat e tjera jan botuar jasht dhe pr kt njihen ende pak nga lexuesi shqiptar. Prsa u prket studimeve dhe kritiks, prmendim vetm disa nga ato q kan t bjn me letrsin shqipe: "Tipologjia dhe periodizmi i letrsis shqiptare, "Fan Noli si nj nga gurat komtare dhe ndrkombtare shqiptare", "Humanistt italoshqiptar", "Bised prmbi Kadaren", "Fenomeni Kadare" etj.

40

Olimpi shqiptar

Kanali
I Nga Kora bumbullon. Currila shiu Rrjedhin prej mushamas mbi krena e shtroje. Pshtillen, struken gjindja ndr mbuloje: nji lamsh ku qelben recka e mish njeriu. Mbramje, Dikush prbri qet gjak pr goje. Kndon lehtas matan nji fmi arixhiu. Ky grindet pr pak uj qi shoku i piu; ai shan se i vodhn bukn. Hyn nji roje. Shkopinj e shkelma. Britma. Fryn bilbili. Pushim. E dergjet lodhja, pran secili, e en kush mundet pr at nat me fjet. Si lazaret rnkon e fshan baraka. Nesr t gjith i pret kanali, brraka, ve atyre qi i pret nji vorr i shkret. -----------------------------------------------------N kt sonet mjedisi i prgjithshm i baraks ku banojn t burgosurit. Detajet e zgjedhura nga poeti na ndihmojn pr t pasur nj tablo t qart e t gjall t ktij kampi t shfarosjes. "Ndr baraka, shkruan poeti, rrojshin s bashku ordiner dhe politik. Vjedhjet ishin t shpeshta, t bame prej ordinerve, t cilt nxiteshin nga rojet q t vidhshin politikant. Po t'ankoheshe, ndshkimin e kishe ti dhe jo vjedhsi, mjaftonte q ky t mohonte fajin. Mentaliteti i rojeve ishte ky: Politikant jan prfaqsues t klass kapitaliste-borgjeze, kurse ordinert jan "proletar". Puna kishte mbrrit deri n'at pik sa njeriu t ente me trastn e buks nn kok". IX Ditn asht vallja, natn sarabanda Se rraskapitesh ditn, natn en? Nuk thom pr morrin, qi pr trup e gjen (u msuem me t) si miza dheu ndr banda. 41

Flori Bruqi

E zgjohesh trembshm Ndien a vesh t'rren? Klthitje, t'jerruna, rnkime t'randa Torturohen tash shokt te komanda, e radha jote nesr ka me qen. E 'nuk na bajshin! Na rrihnin me tel; lakuriq, e mandej n'ujna handraku na zhyteshin, trupin plag n'currila gjaku. E na lidhnin me ll prej telefoni Pr shtylla aty pran krahanuer e bel Q t'na pshtynte nesrjet divizioni. Natn rojat torturonin me ndihmn e disa t burgosurve, t cilt morn emrin "brigata e zez". T burgosurit merreshin nga shtrati dhe drgoheshin n komand (ose n nj vend tjetr mbas telave, por edhe brenda telave) dhe aty torturoheshin mizorisht. Mbas torturs shpesh vinte veimi. Disa her veimin e bnin pr t dhn shembull brenda kampit.

XIII N'infermierin e kampit, nji kasolle Anash rrethue me hasr, nalt me kasht, dergjen ndr qelbsina pes a gjasht; njiqind, dyqind i ka gjithmon okolle. Pushim ankojn. Por vjen rreshteri i vrazhd Dhe krisin hujt e izmet n'ato golla Jet s'prundun ngelun ve gzholle E shpesh me shkelma i qet nga shtrati, jasht. E vdesin fatkqijt aty te praku Vdesin e hendeqeve ndr baraka gjaku, vdesin nn shtrat ku mshehen pr me vdek. Vdesin tue pritun bukn, ndr gjiriza Tue ba nevojn, vdesin posi miza, dhe si coftina i kallin ndr hendek.

42

Olimpi shqiptar

-----------------------------------------------------Pr t kuptuar mir ferrin e ksaj infermierie, vlen t lexohet shnimi i vet poetit: "Infermieria e kampit ishte tepr e pakt pr me prballue nevojat. Ndonjher, ndr rasa m t randa, dhe mbi insistimin e mjekve, disa t burgosun u drguan nga infermieria n spitalin e Kors. Un qesh njeni prej tyre, "Rreshteri i vrazhd" asht rreshteri Hito i burgut te Durrsit, m famkeqi ndr t tjert. Nj tjetr nga ata q kryen tortura me zell t madh asht polici Sknder Xh, i burgut t Kors. Kam dshmue vet torturn q ky i ka ba nj t riut korar bash n infermierin e kampit.

XXIV Ajo na mbajti gjall. Si luleferr Nga rrota e qerres shkelun rrafsh me tokn, por qi nuk shtrohet pr me vdek e kokn nesrjet diellit plot uzdaj i pjerr, ashtun nn rrotn, q pr ne q mokn me shpirt ndr dhamb duruem na kt skterr, lirin e andrruem te nata e bame sterr, e zemrat tona pr at amur rrokn. Se nuk dyshuem na kur qi shpejt a von Nga tiranija e rand atdheu do t'shkundesh, dhe si nji perl e nxjerrun thell prej fundesh ma e bukur do t'shklqente besa jon. Vuej por qndro! Marr zemr te burrnija! E vdis tue brohoritun: Rroft Shqipnija! -----------------------------------------------------Ideali i pamposhtur i liris kt her, ashtu si ka ndodhur mijra her n histori, bn edhe kt radh mrekullin e triumt t jets mbi vdekjen, t s vrtets mbi gnjeshtrn, t drits mbi terrin. sht pikrisht pr kt, q ky sonet i fundit, dallon kaq shumq nga gjith t tjert.

43

Flori Bruqi

Elegji pr Gac unin

Vdiq edhe nji tjetr! Qanje shok, t ngratin! Banja t'madhe gjamn! Vdiq tue sos afatin! Si, pat hjek e vuejtun, mbasi shum qe rrek Tue luftue me morden! Vdiq: e lan me vdek! Shtrydh e shterrun forcash djerreve t'Bedenit, ll andej prplasun brrakave t'liqenit; ra e u'mek djaloshi Vinte i imt kah shtati, s'ishte pr t kazma, s'ishte pr t shati Se ktij qielli i fali ka s'i dha secilit: frymn e muziks, zanin e bilbilit. Oh sa her ndr muzgjet e robnis ai z Zemrn qi lngonte balm ai ju b Dridhej nn z letas, mallshm, melodija, tash ndr kang shkodrane, tash n'Ave Maria. Prante zhurma e dhoms, q t gjith veshtojshin Tretun ndr kujtime t'ambla qi ato zgjojshin Gac, o shok i vuejtjes, nxnsi im i lasht, m s'ta gjegja zanin, m nuk t'ndesha jasht! N'imshtn e Burrelit vorrin ku ta ban Kur ushton gjethnaja, Gac ti ndoshta fshn? Fshj nji kang lirije qi t'u mbyll n'krahanuer! Fshj nji jet artisti qi pa fryt u-buer! Fshj e prmbas teje le t'ankoj shojqnija qi na njofti vlern, mbar t'ankoj rinija! -----------------------------------------------------Kt elegji poeti ia kushtoi nj ish nxnsi t tij dhe shok burgu, Gac unit ishmsues n Kastrat t Shkodrs, q kur vdiq n burgun e Burrelit, nuk i kishte mbushur t tridhjetat. Ai kishte turbekuloz, megjithat u kishte br ball me trimri vuajtjeve t burgut. N mars 1956, pak muaj para se t lirohej, ai pati nj sulm apendiciti. Drejtori i burgut e la t vdiste pa e uar q t operohej. N burg 44

Olimpi shqiptar

Gac uni kishte kompozuar kng patriotike, njra prej tyre ishte knga pr tre t rinj shkodran t vrar n gusht 1948 prej Partis Komuniste. Caci kishte kompozuar edhe kng t tjera mbi motive popullore. Njra ndr kto: "Kanga e kaurrelit", sht br sot popullore n Shqipri.

Nemesis (mallkim)
I Ndr gropa burgjesh shkrye pr gur e balt, mbrthye qelash ndr pranga, nga gjoksi i shtypun sungullon m e nalt kur del prej s'thelli kanga. Na shajn e na poshtnojn, na plasin gjamn: anmiq t'adheut! Tradhtar! pse duem Shqipnin e plot, pse urrejm na namn e huej, pse jem, shqiptar. E ata qi e shitn tue ja lidhun qerit t'anmikut pr trofe, ata qi amurin, heu, i'Iskanderit e zhyen me tjetr f, ata qi deri dje mbajshin kapistra, teneqexhinj, shollar, gjysmak, t'falimentuem, e sot ministra: ata jan atdhetar! Na zhgulin thonjt me dan, ndr plagt kryp na kllasin, na e shtyjn n'grmaz me grushta, e uj kur bjm me lyp qeshin e na pshtyjn. Na lagin dimnit qelat, elektrikun na e ven ndr vesh e n'goj e ndr trupa E qeshin tue kun cigaret n'sy pr loj. Na vene jelekun sa me u thye krbishtnash, na lan me dit e net varun pr shpatullash mbi maje gishtash, pa ngrn, pa pi, pa fjet. Mandej po ngelm prapseprap na gjall me shkelma na mbarojn, 45

Flori Bruqi

na hjedhin prej dritores, e ve rrall me nji plumb na nderojn. Pa gur, pa shenj, ndr gropa plehu hjedhun si coftina na kallin, ku grat e foshnjet tona s'vin me rrjedhun lott q zbusin mallin. Po e fort asht zemra jon, ma e fort, o vllazn, se tortura qi e sos. E zjarrmi i anmikut ve m keq na ndezn urrejtjen qi rropos. Heu e tmerrshme ajo dit tri her falltore kur shokt qi nuk ran, me shpirtin dalldisur pr tore, do t'thrrasin gjakun ton. Dridhnju tiran mbi frona e ju xhelat qi vegla u bh' ni qorre. E zez asht nata, por s'asht ve nj nat. Dielli i liris, ti shporre! E n'se lypet durim e bes qi s'vdaret. aq sa m dhamb me bre hekurin q kryqzon dyert e dritaret, qoft ajo ligj pr n. Nga gropa burgjesh me njeni-tjetrin rrok me besn e dshmorit, nga shpirti i bam thngjill qyshkur, o shok, pa shfrim mbrenda kraharorit, ushton kanga e kushtrimit. Then elikun, shpartallon ledh e streh, dhe si shqiponja e amurit vrtikun ndr qiellna t'lira zhgreh. Prplitet Shqipnija nn mizoren thundr si krymb n'handrak. Heu, deri kur ma do puthim dorn qi syt na i plasi gjak? Kushtrim, o male, o fusha! Qitni bn ksaj zgjedhe fund me i dhan! Ta zhbijm krajtn qi na e bani atdhen ve burg e kasaphan. 46

Olimpi shqiptar

Poema sht shkruar n burg prej vitit 1946-1948. sht nj nga krijimet m t fuqishme t autorit n poezi. Ajo prbhet nga katr pjes dhe sht nj stigmatizim i politiks antikombtare dhe i egrsis s diktaturs. Poeti del nga muret e burgut dhe lshon nj mallkim n emr t popullit shqiptar kundr atyre q, si thot, e kthyen atdheun "ve burg e kasaphan".

Elegjia vllazrore
Ma thonte zemra e ngrata se jeta t'kishte lan, edhe pse miqt e shokt nuk dojshin me ma than. Der sa mbi krye mandata, kur s'e pritsha m ra, dhe mora vesh ka n andrr prej kohe m'ishte gja. E pau epileptiku qi s'njifte mue as ty. Po kaprcejshim lumin kur befas ura u thye Un rash m'u turr vrtiku humba! Uluroi nj za Ti u hodhe, m'kape, m'qite por vet nuk dole ma! Ti vuajte, ti rreziqe durove simbas stins nga ishulli i Ventottenes ndr telat e Prishtins. E pse prbuze vdiqe terrorin bolshevik, gjithmon armik i shtypjes e bir i atdheut besnik. Sot qi nga dita e mortit Ka rrjedh ma se nji mot, tue ta nderue kujtimin, 47

Flori Bruqi

o vlla, nuk derdhi lot. Pse pr vdekjen e t'fortit i fort duhet me u bam. As i prmendi fajtort: nuk kam ma ka me i nam. Kur ndofta nga mizori Po prgatitet ura pr mue kt her e kanga e mbram sht kjo qi thurra, me gjakun tand dshmori vulosi sot nji b: prbuzi komunizmin e truhem pr atdh. -----------------------------------------------------Shnim i poetit: Kjo elegji u shkruajt n Nanduer 1948, pak para se t nxirresha n gjyq pr hern e dyt. Ky gjyq u ba n Prokurori t Durrsit me dyer t mbylluna dhe zgjati gjithsej 15 minuta. Vendimi i gjyqit u dha brenda n burgun e Durrsit. Im vlla Myzafer Pipa, avokat, qe arrestue n shtatuer 1946 dhe mbasi u torturue deri n vdekje, u nxuerr dhe u vra me nji batare automatiku n Degn e Sigurimit t Shkodrs, kinse kishte dasht t'ikte. Vrasjen e tij, t ciln ma kishin mbajt msheht, e mora vesh vetm gjat proesit t dyt n Prokurorin e Durrsit. Andrrn e pau nji i burgosun, kosovari Azis Sula, n kohn e vrasjes. Im vlla pat qen burgos nga autoritetet fashiste italiane n'ishullin Ventottene afr Gaetas, m 1940 dhe m von internue n kampin nazist t Prishtins m 1944.

48

Olimpi shqiptar

Abdullah Konushevci (1958-jeton)

Abdullah Konushevci lindi n vitin 1958 n Prishtin, sht shkrimtar i shquar shqiptar. N Prishtin mbaroi shkollimin llore , t mesm dhe t lart. Studio letrsin krahasimtare n Universitetin e Zagrebit dhe punoi mbi 20 vjet si gazetar n "Bota e Re" dhe "Rilindja".

Vllimet me poezi * Rnia e molls (poezi, 1981), * Pad jabuke (serbisht, 1982), * Qerrja e diellit (poezi, 1983), * Loja e strucit (poezi, 1987), * T qent t mosqen (poezi, 1990), * Pikat AD (poezi, 2002) * Gjuha shqipe XI (tekst shkollor, "Dukagjini", 2004) * Demai, vepra letrare (monogra, "Nositi", Prishtin, 2008)

Prkthimet nga anglishtja * Rabindranath Tagore: Gitangjali dhe Mbledhja e frutave ("Rilindja", 1988); * Ernest Hemingay: Dielli lind prsri (botoi "Rilindja" n vazhdime, 1989); * Ikona e lotve (lm dokumentar" (2006), prkthyer nga shqipja n anglisht * Ludo Hupperts: Koncerti dhe tregime t tjera, SHB "Nositi", Prishtin, (2008). Prkthimet nga kroatishtja * Teofrasti: Karakteret ("Rilindja", 1983), * Milivoj Slaviek,Abdullah Konushevci: Pse t mos jemi derisa jemi ("Rilindja", 1990) *Eugen Verber, Abdullah Konushevci: Historia e letrsis botrore, V ("Rilindja", 1989) *Radoslav Zlatanovi, Abdullah Konushevci:Sharja e zobit("Rilindja",1983) 49

Flori Bruqi

*V.C. Uuiljemsi, Ruhr-Gebiet, Guru, Alen Ginzberg, Abdullah Konushevci:Knga, qofshin bekuar muzat, Metazika, Dridhrima e Perdes, Poez mbi amerikn, Lott, Ata dy, Shkruar n ndrrn time. *Blerim Reka, Vevait Alimi, Abdullah Konushevci:E drejta e vetvendosjes: dimensioni ndrkombtar i problemit t Kosovs : (studim komparativ,Interdiskont, 1997) Ka botuar me qindra artikuj dhe recensioni pr letrsin e shkruar dhe gojore, pr gjuhn shqipe, si dhe ka prgatitur pr shtyp (radhitje, faqosje) nj numr t madhe veprash e revistash letrare. Shum poezi t tij jan prkthyer anglisht, gjermanisht, rumanisht, sllovenisht, kroatisht, sllovakisht dhe turqisht.

Pr poezin e Abdullah Konushevcit kan shkruar: Sylejman Syla, Xhemail Mustafa, prof.dr.Ibrahim Rugova, Vehap Shita, prof. dr.Hysni Hoxha, prof.dr.Ali Aliu,prof.dr. Sabri Hamiti, Ramadan Musliu, Rushit Ramabaja,prof.dr. Milazim Krasniqi, mr.sci.Ismail Belaj, mr.sci.Ismail Syla,mr. sci.Flori Bruqi, Salih Bytyi, Emin Azemi, Nazif Zejnullahu, Medi Memishi, Rrustem Geci etj.

Abdullah Konushevci "Pasqyr dhe diell" (1979)

Dielli
Djerrakohs i madh Tash jam n Amerik Tash n Afrik Shtis pa pra e dashur Sot jam nn diell Nesr nn nj yll tjetr Djerrakohs i madh Jam un, e dashur 50

Olimpi shqiptar

Di t t dashuroj E kurr t t mos takoj E dashur, oh e dashur

asti memec
I zhveshi dhmbt Dhomn e mbushi zhurm sirenash N kurriz t dashuris son Mbret piku nga qielli asti memec E kaluara jon Oh e kaluara jon N rroba paqsore stolisur Zbriti mes nesh

Nj vrim e madhe e zez

Me emrin e cils yllsi T t pagzoj Thuaj cili sht ylli yt polar Zgjidhi fshehtsi e bots Ti kt mundesh Minerva Ti s'je pos nj kukull Ti je, oh ti je Nj vrim e madhe e zez

E prditshmja
Ndrmjet t s jashtzakonshmes Dhe t hatashmes Dje bota ziente n gazet Sot shtrohen dreka, darka solemne 51

Flori Bruqi

Ndrmjet meje e gazetave Dhe fytyrs s ankthshme t shekullit XX E vazhdojn bisedat e gjata Ndrmjet meje e fjalve n furr Me rrobat e kuqe pr shnime Tash sht koha e ndarjes Fjalt njerzisht kthehen n gazet Me nj prshndetje t przemrt N t jashtzakonshmen Nesr sht vetm ndrrimi i dats Dhe intervista e hatashme Me engjllin n karrige

ndrra e prgjakur
Qetsohu dhoma ime Qetsohu Njerzit makina Drekojn zemrat e tyre Qetsohu dhoma ime Qetsohu Nesr sht dit e diel Ndrmjet meje e virgjins Qetsohu dhoma ime Qetsohu Karteri shpall Diell n Shtpin e Bardh Qetsohu dhoma ime Qetsohu

52

Olimpi shqiptar

N lkurn time t nxeht E bardha sht vetm rren

Kodra e dashuris
T krkojn n mua si buz varrit M falni, un ende jetoj T krkojn prnat Me nga nj pishtar n duar M falni Un s'di asgj Un jam poet T thrrasin n rimat e vargut tim T buzqeshin prej kngve t mia Po ti mos u kthe Erdhn srish Me nga nj qen t zi prdore M falni, ah po Flokn Flaka n mua trupi buz lumi

Pagjumsia e fjals
Pagjumsia e fjals dhe trupit Mbrm ishte gazmore Cak kishin nj nat Nga llon dita Dhe ndalet n puthje T marr fund me barr Tash pagjumsia ikn Nga trupi Dhe prgjumja varroset 53

Flori Bruqi

N syrin e zi t nuses Beli i s cils thyhet Si nj bukvale

Poeti dhe vdekja

Vdekja shtit npr korridor Matan korridorit Ferri q nxiton Kndej - qyteti i zgjuar Do t vdessh sonte n mesnat M thot vdekja nga korridori Qyteti i zgjuar Agimin ma premton Un zhytem n agun e premtuar Dhe buz lumit v kuror Ferri q nxiton prgjaket Kur qyteti i zgjuar Matan korridorit praket

Flijimet e diellit
Nga brinja ime t krijova Nj dit me shi Nga oku im i zbrdhult Krijova okt e tu t verdh T largova n nj ishull Po syt e tu t zez m tradhtuan

54

Olimpi shqiptar

Errsia, zjarri
1. (Shkoja n gjueti)

Atbot Ti i kishe nntdhjet e nnt burra Dhe ishe mbretresh Atbot Un i kasha nntdhjet e nnt gra Dhe isha mbret Dhe shkoja n gjueti Vrisja tigrin E ti rrije n shtpi Dhe ndezje zjarrin Kshtu i plaknim ditt I plaknim nett 2. (Nj dit krejt gand) Nj dit krejt gand Nga lkur e tigrit Krijova lkurn time Nj dit krejt gand Nga lkura e dhelprs Krijove lkurn tnde Syt e mi morn ngjyrn e diellit Flokt e tu ngjyrn e korbit Qe pse t ndrrova me gjith zemr 3. (Ty t takonte vetm nata) Natn q s'di si quhej 55

Flori Bruqi

T thash: Ji imja Ji vetm imja Do t ndrtojm nj kasolle Prej eshtrave t mamutit Me gjakun ton t pastr Ti zgjate dorn Dhe diellin tim vodhe Un qita hapin Dhe hnn tnde fsheha Kshtu i ndrruam vendet Dhe e bm ditn e plot Por Me lkurn e dhelprs Ty t prkiste vetm nata 4. (N llim: zjarri) N llim ishte zjarri Nj zjarr i madh brambullues N mes, n mes t mesit Ishte errsia Ti ishe n gjakun tim ndrrimtar N fund, krejt n fund Isha un q linda Njerzit t'i zgjoj nga vdekja 5. (Nn qiellin tim diellor) Nn qiellin tim diellor Nj shtpi pa kulm Nj trup pa gjakun tim Shiu kur pushoi Isha n duart e tua Diellor dhe i freskt Ti, ndrra ime 56

Olimpi shqiptar

6. (Drejt nesh vraponte historia) E ndam mendjen t ikim nj dit Para nesh inin shtazt e egra Pas na ndiqte klani i trbuar Drejt nesh vraponte historia Ku e takuam na tha Cili milenium sht ky Cili shekull vit muaj dit E ne vetm qeshm Na mungonin fjalt 7. (N shenj bashkimi) N shenj bashkimi Krijuam qiellin ton t kaltr I zbutm kafsht Msuam t fshehtat e detit dhe t pyllit Dhe n maj N maj t majs s lisit Ndrtuam nj erdhe Q ta ndrionin rrufet 8. (Ti ikn n skajin e errt t pyllit) Buz detit jam ulur Dhe t ndrroj Ti ikn n skaj t pyllit Trillon nj fush-betej Dhe fytyrs s fmijs Nga nj ylli i panjohur I qep fytyrn time As zjarri t mos na ndaj

57

Flori Bruqi

9. (Ta krcejm zjarrin) Un jam diellor dhe i freskt Ti hnore dhe plot magji Larg nga gjarpri im Nn lkurn tnde Nga lagshti motesh Eja ta ndezim nj zjarr Ta djegim lkurn e gjarprit Ta krcejm zjarrin

Lind n ne
Mic Sokolit Po vjen me zjarrin e rrufes Drejt yllit t marr Ai nuk njeri t gjall N prerje shpatash e kam zn Ditn e errsimit timMe sy agimi Si i afrohej pragut N form dielli Tash e n ndrrat tona

Aureola e ngrir
Ali Podrimjes sht nj redaktor Q vargje korr I peshon zanoret e tua N bisht t'i lidh bashktinglloret 58

Olimpi shqiptar

O vargu im kryengrits T mungon grushti q mblidhet Dhe shemb aureolat e ngrira Qe pse s't besojn Dhe t marrin npr kmb Bonjak i mallkuar Shnim i redaksis Floart-Press: Kt libr me vjersha Abdullah Konushevci e ka drguar pr botim m 1974, kurse i ndjeri Anton Pashku e kishte dhn pr t'u recensuar. Libri kishte marr nj recension pozitiv nga Akademik Eqrem Basha. Pr shkak t ndrrimeve n Redaksin e Botimeve "Rilindja" (redaktor i poezis u b Ali Podrimja), libri u botua vetm pes vjet m von, m 1979. Mbi 60 prqind e vargjeve t librit nuk u botuan ose u censuruan, kurse, me propozimin e Akademik prof.dr.Sabri Hamitit, iu shtuan edhe katr-pes vjersha t botuara n revistn "Jeta e Re".

59

Flori Bruqi

Esad Mekuli (1916-1995)

Esad Mekuli sht poeti i par dhe m i njohur i Kosovs pas Lufts s Dyt Botrore. Ai lindi n Plav, m 17 dhjetor 1916 dhe vdiq n Prishtin m 1993. Familja e tij n Plav kishte ardh nga Nokshiqi. Babi i Esad Mekulit, edhepse ishte hoxh, fmijt e tij i orientoi n shkollim jofetar. Esad Mekuli, shkolln llore e kreu n Plav, n gjuhn serbe. Shkollimin e mesm-gjimnazin e lloi n Pej, pr ta vazhduar pastaj n Prizren e Sarajev, ndrsa e prfundoi n Pej n vitin 1936. Menjher pas kryerjes s shkollimit t mesm u regjistrua n fakultetin e veterinaris n Beograd, t cilin e vazhdoi n pastaj n Zagreb e n Italia. N kt fush, ai edhe doktoroi n Beograd n vitin 1959. Si nxns i shkolls s mesme, por edhe si student dshmoi se sht prparimtar dhe do her gjendej n rrethin e atyre q e kritikonin regjimin e kohs. Pikrisht pr kt ai ndrroi shum shkolla t mesme dhe fakultete. Madje edhe mjaft shpesh u burgos. Tri her sht burgosur, dhe ka rn n duar t famkeqit Kosmajc-shef i policis. M s vshtiri e ka pas kur ka kundrshtuar traktin pr shprnguljen e shqiptarve pr n Turqi. Esad Mekuli ishte aktivist i dalluar dhe barts i jets kulturore t studentve. N Beograd ishte edhe redaktor i etors Beogradski student. N kt sfer si ka thn vet, si gjimnazist ka shkruar romanin Vendeta hakmarrja, pr t damkos kt t keqe n mesin e shqiptarve. Pastaj ka shkruar punime sociale n revistat e ndryshme, si: Venac Beograd, Mlladost Zagreb, Podmladak jadranske Staze Split, Granit Podgoric, Novi Behar Sarajev, Student Beograd e t tjera. N kto revista ka shkruar n gjuhn serbe, dhe do her ka shkruar pr popullin e vet shqiptart, t cilt i ka mbrojtur kur t tjert i kan akuzuar. Si student prparimtar ai u burgos n vitin 1940 dhe qndroi n burgun famkeq "Gllavinjaqa", prej nga u amnistua me 2 prill t vitit 1941. Pas daljes nga burgu u paraqit vullnetar dhe punoi si veterinar ushtarak n Pej. Ktu n vitin 1942 e burgosn pr shkak t puns ilegale dhe bashkpunimit me lvizjet lirimtare. Ka qndruar i burgosur n Kulln e Sheremetit. Pas lirimit, ai u gjend her n Zagreb, her n Tiran, madje edhe n Itali. N fund t vitit 1943 ai i bashkua aradhave partizane dhe ishte redaktor i gazets ilegale partizane Lirija. Edhepse shkenctar, Esad Mekuli, puns krijuese nuk iu nda kurr. Ai pas Lufts s Dyt Botrore, punoi pun t profesionit t vet, por ishte edhe redaktor n gazetn e vetme shqipe Rilindja e pastaj themeloi revistn letrare Jeta e Re ku arsimoi gjenerata t tra t letrarve, t cilt edhe e pagzuan bard t letrsis shqipe n Kosov e m gjr. Megjithat, edhe vet shkroi dhe bashkpunoi me shum gazeta e revista shqipe, si: Rilindja, Zri i rinis, Fjala, Pionieri, 60

Olimpi shqiptar

Prparimi, Shndeti n Prishtin, Flaka e vllazrimit t Shkupit dhe me ato n gjuhn serbe: Jedinstvo e Stremljenje t Prishtins, Borba, Politika, Knjievne novine, Mostovi t Beogradit, Pobjeda dhe Stvarenje t Pdgorics, Bagdalla t Krushevcit, Republika dhe Forum t Zagrebit. Esad Mekuli ishte kryetari i par i Shoqats s Shkrimtarve t Kosovs, nismtar, themelues dhe kryetar i par i Akademis s Shkencave dhe t Arteve t Kosovs. Pos shkrimeve kryesisht n poezi, Esad Mekuli ka prkthyer nga gjuha shqipe n ate serbe dhe anasjelltas. Ka prkthyer n shqip rreth 18 vepra t t gjitha gjinive lerare. Poezit e Esad Mekulit jan prkthyer n gjuhn serbe, maqedone, hungareze, kroate, italiane e t tjera. Punimet e tij jan prezantuar n t gjitha antologjit e poezis shqipe, por edhe n shum antologji botrore. Esad Mekuli ka shkruar edhe me pseudonimet Sat Nokshiqi dhe Sat Hoxha. Vdiq n Prishtin me 6 gusht 1993. VEPRAT LETRARE * Pr ty [1] Prishtin, 1955 * Dita e re Prishtin, 1966 * Avsha Ada 1971 * Vjersha 1973 * Brigjet 1981 * Rini e kuqe Prishtin, 1984 * N mes t dashuris dhe urrejtjes Tiran, 1986 * Dita q nuk shuhet Prishtin, 1989

Popullit tim
Deshta, shum kam dasht-dishrue q me kng t trimnoj, me fjalen tnde t ndrydhun t ngrej fuqit prej gjumit... Kndova (dhe kur mishte ndalue) se liria do t vinte edhe pr ty, t prbuzun. Kndova mbi ditt fatlume q do t lindshin, pa dhun, nagimin e liris pr ty me popujt ktu e ngjeti, mbi forc t bashkimit mbar: mbi vrullin tand t mshehun -un, biri yt dhe-poeti. 61

Flori Bruqi

Po! Nerrsinn e shtypjes s rand sa shkambi, ndgjova thirrjet q t bana me dal ndritpse pr liri-me tjer ke dhan dhe ti djers e gjak si etnit. Kam dhan, i dashtun...Dhe sot, n lirikur thembra e gjaksorit sna shkel dhe dora pa pranga mbeti, me ty kndoj mbi fuqin e ngjadhun nn yllin q na pri -un, biri yt besnik dhe-poeti.

N mngjes
Horizonte zbulue me bardhsi mngjesore zgjohen Dy-tri prvidhen hapsir, udhtojn, t'bardha e t'holla si araf t'lshuem n'er Fushat pshprisin lutje mngjesore. Ditn e re prshndesin Me loj kunorash Drujt e gjethuem; n bar kanga e gjallesave t'imta ende himnin e saj Livadhe dhe arave t'vesueme, zane Dita po gdhin. Fushat ernjoma shtrihen Si trup i gufuem femne Endem, si fmi, n'qetsin mngjesore dhe trupin e ushqej me freski t'barishtave dhe t'ers; prkdhel mngjesin me sy t'mbyllun 62

Olimpi shqiptar

dhe thell n'zemr qetoj, me harres msheh, mbuloj dhimbjet e shpirtit t'varruem.

N kt poezi t shkruar n vargje t lira, ashtu si dhe n mjaft krijime t tjera, Esat Mekuli na paraqitet nj lirik i holl q di t pikturoj si natyrn ashtu edhe ndjenjat e njeriut prpara ksaj natyre. Bukuria e fushave, qetsia mngjesore, drujt e gjethuem, me nj fjal mbar natyra sht dika q qetson "dhimbjet e shpirtit t'varruem" t poetit. Poezia "N mngjes" sht nj shembull q dshmon se si poezia shqiptare nprmjet poetve t ndryshm t kohs (Migjeni, Mekuli etj.) vjen duke u br prher dhe m metaforike (d.m.th. metafora bhet gura qendrore e saj). Kjo praktik u prgjithsua m pas me Martin Camajn, Ismail Kadaren dhe Din Gjocin-Mehmetin.

Vdekja e dits
Dielli n'perndim N'zjarrin akrues U dogj Dhe do gja u trand, u pikllue n'vaj pr t. N'arkivolin e heshtjeve t'muzgut, n'dhimbje bonjake sonte, i dashtuni, i yni, me lot t'pastr u vajtue:

63

Flori Bruqi

Pshertima e gjethit t'barit dhe d'nesa e prajshme e ers me pikllim zemrn e poq Dielli sonte n'zjarrin akrues u dogj.

Ndjenja e trishtimit prshkon kto vargje q na japin nj piktur plot ngjyra t gjalla t perndimit t diellit. Ashtu si ndodh me t gjitha peisazhet e paraqitur nga artistt, n qendr, n t vrtet nuk sht natyra, por vet uni i artistit q sheh e vlerson kt natyr.

Andrra e vajzs
Shushuritja e leht e tpanjohtunit m treti fare dhe agime tkaltrta andrrova... E npr kunor lakmish pr limtaresi lulja qi jep qiellit lulzimin, rinin ja dhurova. Shklqyen yjet e qiellit si syt e tij t thell dhe t ndritshm dhe u shat nn te e krthnezta fuqi... -Sonte shushurutja e lehte tpanjohtunit m treti fare dhe agimet e kaltrta andrrova

Gjykimi
Do t vijn mbas nesh fmijt tan e fmijt e fmijve tan dhe ata do t asin pr ne, ata do t gjykojn 64

Olimpi shqiptar

pr ne(Breznit veprat i gjykojn .. -ka than nji njeri i madh!)dhe nuk do tna dnojn, e dij, pr belbzimet tona, shtrzimet pr gabimet-tvogla e tmdha-pr t mbrrimet tona... Pse-kush ka faj q prindet sna lan gadi kurrgja -pos vorreve dhe padijes; kush ka faj q aq koh-errsija dhe vetmijasi mrazet e pranvers kan mbyt lizat mu n far?! Do t vijn mbas nesh fmijt tan e fmijt e fmijve tan-breznit, dhe ata do t dijn pr ne, se ne jemi pjella e Dits s Re-dhe plot diell e dashni; do t dijn pr ne, e dij, dhe do tua kallxojn me binduni fmive t vet si kemi ngallnjye, nga hini dhe vjetrsia,qytete treja, fabrika dhe katunde... si kemi shkrue kang, si kemi thur tregimetue belbzue ebecen dhe gjuhn vet... (Dhe, ani, q t gjith jemi marr me d! o gja, si me qen mjeshtra ollak, me pak dije po me shum e shum vullnet...)

Mbramja
Si tufa mndafshi tart n t kaltrten shami, nmes dy duersh tbardha, dy kodra n borakron prndimi...Ret mbi krye pror ngasin npr qiell dhe zhduken nhapsi. ...Dhe drita e mbrame shuhet mbi do suk: cipa e nats shtrihet mbi fushat e prhime, malet heshtin nerrsi si me qen t ngrime, si t humbet jeta-xho gja u nxi, u zhduk. Najri ndihen klithmat e nats q radrujt pran rrugs era i prkund... 65

Flori Bruqi

Ndrsa drita e bardh, e tretun dikund, shigjeta t akta mpreh errsins me i ra. Terri sundon botn. Katundet e shtrime n mes t nats prehen nlugin me andrrime.

Agim Bacelli (1951-jeton)

Pak biogra pr themeluesin e listave shqiptare n internet "Mmdheu", "Nn Tereza", Besimtari", "Ylli Afrdita", e moderatorin e disa listave t tjera, z. Agim Bacelli. Ka lindur n Kor n vitin 1951. Shkolln tet vjeare e ka kryer n Bulgarec dhe t mesmen e n qytetin e Kors. Studimet e larta i ka kryer n Akademin e Aviacionit. Pas prfundimit t ktyre studimeve ka kryer dhe dy kurse t larta teknike duke marr klasin teknik m t lart t Aviacionit Luftarak Shqiptar. Ka shrbyer n Bazn Ajrore t Rinasit dhe at t Zadrims pr afro 18 vjet. Ka mbajtur gradn major deri n lirimin e tij n vitin 1995 koh kur ai s bashku me familjen e tij u emigrua n SH.B.A. Sot jeton dhe punon n qytetin e Nju Jorkut. Esht nga t part q ka prqafuar idet demokratike dhe me artikuj t tij ka goditur ashpr rregjimin diktatorial q n llimet e demokracis. Kt e kemi par dhe n shum tregime autobiograke q kemi lexuar npr listat tona. Kemi shum vite q lexoj dhe z. Agim Bacelli ka qen nj nga autort q e kam lexuar qysh n llim t pjesmarrjes sime n kto lista... Ai, me shkrimet e tij t vazhdueshme, mund t them se ka qen nj nga kontribuesit m t veant n kto lista dhe jemi mahnitur nga gjersia e tematiks, nga mnyra e rrmit me detaje, bukur artistikisht, dhe me nj lidhje logjike t veant. N do shkrim t Agimit kemi par dashurin e tij t pakushme pr Perndin e gjithka q ai ka krijuar, prkthyer e trajtuar lidhur me kt shtje sht nj pun kolosale. Shkrimet e Agimit pr gruan kan qen (dhe jan) nj thesar i muar,sidomos pr listat e grave n internet e vearnrisht pr bisedat-femrore, dhe ne publikisht e falnderojm pr kt kontribut, pasi na ka njohur me jetn dhe veprn e disa grave me fam n Shqipri dhe bot. Shkrimet e Agimit n fushn e teknologjis apo fantastiko-shkencore shum her na kan ln goj hapur. Sidomos tregimi 66

Olimpi shqiptar

i tij "Jashttoksort". Filozoa e Agimit sht e pjekur, mbreslnse, t v n mendime e t shoqron gjat pasi ke lexuar shkrimet e tij. Ka shkruar n shtypin e prditshm shqiptar q fmij si, poezi, tregime, etj. Ka botuar tri vllime; nj me poezi "Bukuri Tredimensionale", nj me tregime, "Kjo sht Amerika" dhe nj biogra, "Bacellinj-t". Ai ka gadi pr botim edhe katr libra t tjer; nj me poezi, nj me tregime, nj historik dhe nj libr pr Aviacionin Luftarak Shqiptar. ...m tepr Merita Bajraktari & Vitore Stefa Leka

Botime: "Bukuri Tredimensionale", poezi (2003) "Kjo sht Amerika", tregime (2003) "Bacellinj-t", biogra

Isa dhe Lordi Gray Ismail Qemali para Lordit Gray Qndronte i ngrysur dhe pik e vrer Kur i madhi Is, vuri n tavolin Tr Shqiprin brenda n revolver. -Ju,- tha Lordi - hani vetm buke misri dhe grurin ton t mir ju se njihni! Isa:"Ham misr por jemi si lisi Ju lutem,ca nga gruri juaj m sillni." -Zoti Lord,hani grur dhe si gruri jeni... -pasi tha kshtu,n mangall hodhi grurin, gruri sakaq u shkrumbos dhe tymi mbuloi Lordin,tavolinn,tavanin dhe murin. Pastaj nga xhepi nxorri misrin shqiptar n zjarrin e mangallit hodhi me kujdes, askund nuk u pa tym por plasje dhe zjarr; kokoshkat si shekzjarre u ndezn. - Nse thoni 'pop corn' keni thn shqiptar. Si tu quaj juve,ju lutem m thoni? Lordi pa grurin si ushtar t vrar... Dhe kokoshkat shqipe si mbretr froni. 67

Flori Bruqi

Shnim: Kt histori ma tregonte shpesh dhe me shum dshir babai im, Adem Bacelli. Atij i shndrisnin syt nga knaqsia teksa m iste me pasion pr kt histori sikur t kishte qen vet prezent n Londr me Isa Boletinin dhe Ismail Qemalin.

Nse nj dit
Nse nj dit Ti do t jesh duke qar... M thirr mua Q t jem me ty. Un Nuk t premtoj t bj t qeshsh, Por ne Mund t qajm t dy. Nse nj dit Ti dshiron t shkosh larg E un t mos t shoh dot me sy, Mos nguro t m thrrassh. Un Nuk t premtoj t ndal... Por m beso, mund t vij me ty. Nse nj dit Ti nuk dshiron t dgjosh asknd... Thirrm. Un t premtoj t jem aty Dhe t jem Pa asnj fjal Njsoj Sikur ti t ishe vetm E jo ne t dy. Por nse Nj dit m thrret... Dhe nga un nuk merr prgjigje... Eja ti Shpejt t m shohsh n sy, 68

Olimpi shqiptar

Ndoshta un Kam nevoje pr ty.

Mosha e gruas
Nj 20 vjeare sht si Afrika, gjysm e eksploruar, ku t gjith e lakmojn por dridhen nga frika. Nj 30 vjeare sht si India; t pushtohet sht e dshiruar! sht misterioze dhe luksoze, shum e etur pr tu shijuar. Nj 40 vjeare sht si Amerika; teknikisht perfekte, nga jasht shum e bukur, po hyre brnda s'vjen kurr n vete. Nj 50 vjeare sht si Europa; e gjitha e shfrytzuar, e shijon kush sht i vonuar, kush nga jeta sht i harruar. Nj 60 vjeare sht si Siberia, Moal, balt ose shkmb e gur. Ligjin e bn gomari e dhija, ve kush rron atje s'largohet kurr.

Nj...
Nj kng mund t shdrit si nj yll, Nj lule mund t kundrmoj ern, Nj pem mund t lloi nj pyll, Nj zog mund t lajmroj Pranvern. Nj buzqeshje llon nj shoqri, Nj shtrngim duarsh ngre nj shpirt, Nj yll mund t udhheq nj anije n det, Nj fjal mund t formoj nj irt. Nj vot mund t ndryshoj nj komb, Nj rreze drite drion gzimin. 69

Flori Bruqi

Nj qiri shprndan errsirn, Nj e qeshur do t przej trishtimin. Nj hap bn t lloi udhtimi jon, Nj fjal bn t lloi 'do lutje, Nj shpres do t ngrej shpirtin ton, Nj prekje e kndshme na ngren tutje... Nj z mund t as me urtsi, Nj zemr mund t njoh 'sht e vrtet. Nj jet mund t bj bukuri, Nj gj q varet nga ju vet ! Ne York, 1998, prkthim nga anglishtja. Poet anonim

Nj ast
N fshfrimn e ers, Ndjeva prqamin tnd o Zot. Si zri i nj t dashuri, Un dgjova t m assh sot. Duke u par n pasqyr, Buzqeshjen tnde po v. Pr nj ast un e kuptova, Ti o Zoti im dhe un jemi nj. Ne York, 1997, prkthim nga "One Moment" i Elaine Meyer

Si vjen dashuria
N portn e ndjenjava ran' pr her t par, disa trokitje q n' zmrn time hodhen far; - Dashuria! - thirra dhe hapa porten i gzuar, i gatshm pr t'ju hedhur n' qaf e prqafuar... Flladmbeln nxitova ta pyes, kush ishte ta dija! Ajo m tha:"Ti pret dashurin por jam e bija..." Trokitjet ran disa her nga miqesia... gjithnj i zhgnjyer,pse s'vinte dashuria?! I zemeruar,ne port vara "S'kam pritje." 70

Olimpi shqiptar

Kaloi koh dhe nuk u dgjuan trokitje. Nj dit, nj frym e mbel plot me lumturi erdhi pa trokitur dhe i tha shpirtit: "Psherti!" Un' i hutuar nga mblsia e pa pritur, pyeta:"kush je ti q m vjen kshtu pa trokitur?!" Ajo m pushtoi t trin dhe s'm la ta shihja, hapi gojn e m tha:"S'm njeh? Jam Dashuria." Kor,1968

Kshilla
Kush vesht mbyll Kur i varfri thrret, Do ngelet goj hapur N nevojn e vet. Nse prton thesare Me gjuhn gnjeshtare Jeta jote do t quhet Nj kotsi kalimtare. M mire n qoshen E atis vehten ngece Se i varur n kraht E nj grua grindavece. Nse plas nj sherr... Fashite zemrimin ! Nj dhurat e fsheht Prze hidhrimin. A do q gjithmone ti T mos kesh fatkeqsi? Kontrollo gjuhn tnde Dhe do t jetosh bukuri. Ne York, 1999

71

Flori Bruqi

Besnik Mustafaj (1958-jeton)

Besnik Mustafaj lindi m 23 shtator t vitit 1958 n Bajram Curr. (Tropoj), sht nj politikan dhe shkrimtar i njohur shqiptar.N Tiran studioi gjuhn frnge n fakultetin e Gjuhve t Huaja t Universitetit t Tirans.

Karriera
1981 : Msues n rrethin e Tropojs. 1982 : Pedagog n Universitetin e Tirans 1983 : Gazetar n gazetn "Zri i Popullit". 1988 : Prkthyes n Institutin e Studimeve Marksiste Leniniste. 1989 : Punonjs n Sektorin e Marrdhnieve me Jasht n Lidhjen e Shkrimtarve dhe Artistve 1990 : Kryeredaktor i revists "Bota Letrare" 1991 : Prkrah Sali Berishs dhe Azem Hajdarit drejtoi kryengritjen studentore kundr regjimit komunist. 1991 : Deputet n legjislaturn XII t Kuvendit t Shqipris. M 1991 i ofrohet nga Fatos Nano posti i ministrit t kulturs qe ai refuzon. M 1992 i ofrohet posti i ministrit t punve t jashtme q ai gjithashtu refuzon,por pranon postin e Ambasadorit t Shqipris n Franc (nga 1992 deri n 1997). Si ambasador ai arriti rmosjen e traktatit t miqsis midis Francs dhe Shqipris, traktati i par miqsie i Shqipris me nj vend perendimor q nga paktet e Tirans t viteve 1930. Ai gjithashtu qe negociatori i hyrjes s Shqipris n Kshillin e Evrops. M 1997 ai jep dorheqjen pas ardhjes n pushtet t Partis Socialiste dhe rikthehet n Shqipri, ku ai do t pranoj postin e drejtorit pr marrdhniet me jasht t Partis Demokratike. 2001 : Deputet i Tirans. 2005 : Rizgjidhet deputet n t njejtn zon elektorale n Tiran. 12 shtator 2005 emerohet minister i puneve te jashtme.

Tituj t veprave
Veprat e tij jan t botuara n shum gjuh si shqip, frngjisht, anglisht, gjermanisht, italisht, greqisht etj...Ka tuar mimin Mesdhetar pr letrsi me librin 72

Olimpi shqiptar

e tij "Daullja prej letre" n 1998. Motive t gzuara (1978) [1] Pragu i vers (1985) [1] Fytyr burri (1987) [1] Bregu i lumit t kthjellt (1986) [1] Vera pa kthim (1989) [1] Shqipria, midis krimeve dhe mirazheve Nj sag e vogl Daullja prej letre Ditari i nj ambasadori n Paris Boshi ----------------------------------------

Legjenda e lindjes sime

Binin gjethet e para t shtatorit lyer me boj hne. Dshira pr lodra magjike iu zgjua befas nns sime. Prej ndrrave m t largta t vajzris m thirri mua, un menjher dola, smund ta lija aspak t trishtuar, si kukull hyra n dhomn e bardh t nusris. N fmijrin jetime ajo kurr skish patur kukull n duar, tani mund t luante me mua, t m vishte e zhvishte sa her t donte, t m prkdhelte, prralla, q prej askujt si kishte dgjuar, t m tregonte. Pr t isha lodra m e mrekullueshme pr muaj e vite, derisa nj mbrmje un e pyeta papritur: sht mbreti? Ajo, pa qeshur si m par me pyetjet e mia, mu prgjigj: Ka mbret e mbret, por i vrteti sht ai q luan me njerzit e vegjl, burra e gra, tallet me ta, i poshtron gjith ditn e dits e n mbrmje u thot buzagaz, natn e mire, bfshi gjum t mbl! Ti linde pa mbret mbi kok e rro pa mbret, 73

Flori Bruqi

ruhu nga ata q i vn vetes kuror dhe, ulur n nj karrige me dukje si tnden, krkojn t mbretrojn. Shtatori prvjet e m bukur i lyen gjethet me boj hne, prvjet e m prush mia ndez nns mallin pr fmijrin time tashm. E ndjej netve tek m afrohet si nj ulkonj e m lpin plagt, q dua tia fsheh.

Dashuria sht e bukur vetm kur nuk dashuron

Betohem n emr t gjakut e t shpirtit tim t shenjt, Vetm t vrteta t them, t vrtetat e mia t trishta: Dashuria sht e bukur vetm kur nuk dashuron. Shum vite m par, kur isha ende i parritur, m desh nj vajz, si un, me fytyr t njom. E putha nj mbrmje nn hijen e qelqt t pishs, e putha si di t puth nj djal ende i parritur, nj djal q ende se di sht pengu n shpirt. Se putha m, kuptohet, aq ish dashuria pr mua, E kisha thirrur sa pr ti marr lotin - hnn e zbeht q do t ndrionte nga larg n mbretrin time absurde. Dhe nj vajz m pas, nj tjetr, nj tjetr, Shum her skam prtuar t puthem me vajza netve, Dhe kam ikur prej tyre pa dhimbje, si nj kal i egr, kisha br fajsisht t mbrmshmen, lehtsisht e kam harruar t nesrmen. E them, n emr t gjakut tim prej burri e t shpirtit tim prej fmije, Besomni, pr gjithka jam penduar. Ti, Zot q je n qiell, n ke ndr mend t zbressh nj dit n tokn tnde t ndaluar, eja tani, pr mkatet e mia mund t m ndshkosh m lirisht se kurr, jam krejt i pambrojtur, sepse jam i dashuruar. 74

Olimpi shqiptar

Pritja II
Prita, prita, prita Nuk di u tha t tjerve fytyra ime, ve pash si iu dhimbsa ors s madhe t qytetit, ajo ndali akrepat t mos linte kohn t ikte prtej mosardhjes tnde, minareja e xhamis, e holluar m tej nga malli pr nj lutje, me siguri besoi se erdhi asti i saj dhe u prkul drejt meje. Nuk di, nuk di u tha t tjerve fytyra ime, i pavmendshm, aka bishtin e cigares dhe u tremba kur kalimtart rendn ta marrin, kisha ln aty pak t kuq nga e puthura q ruaja nga ti dhe prap prita, prita derisa ti erdhe.

Nna
Nna, e heshtura, shkon e nga shkon, por prap aty sht, n ajrin q duket dhe sduket njhersh, n rrembat e gjakut ton, n zemr. N rrugt ku hyjm, t mdha e t vogla, kudo shkojm, kudo ecim, para se t vm kmbn ne, sa mban e provon kmba e nns. Aty ku mund t na shfaqen sirenat na z vesht, 75

Flori Bruqi

aty ku duhet t tendosim harkun, t marrim n shenj na bhet forc dhe mri. Odiseja, vllai im ballkanas tremijvjear, n mirnjohje ndaj Athinas, i falej Olimpit t zbrazt. M dhimbset, sarriti kurr ta kuptoj se qe nna, u kthye n Itak, jetoi e vdiq edhe vet pa mbjell nj lule q sthahet te varri i saj.

Bjeshkt n dimr
Tok e pjerrt, shkmbinj q nisin te fytyrat e njerzve e bien thik mbi lumenj. Mbi ta pak diell si i mbajtur nga nj dor fmije lkundet leht. Dhe heshtje. Heshtje. Trupi i brisht i barit nn bor, lumenjt e fryr dhe shkreptima nevrike e nj rrufejebrenda ksaj heshtjeje. Tok e pjerrt q mbahet te kraht e fort t njerzve pr t mos u gremisur n humnerat e veta Don Kishoti T dua ashtu si je, me kalin e shpatn ngjeshur. N bmat e tua ska asgj prej Krishti as prej Jude; bmat e tua jan t ndershme. Nuk qesh dot kur t shoh me fytyr t grvishtur 76

Olimpi shqiptar

e uniform t shqyer prej ndeshjes s pafajshme me mullinjt e ers, nuk qesh dot. E di, pa u trembur do t suleshe ti dhe po t dilnin prpara ciklop vetm pr t br dika q t t afronte m shum me Dylqinjn. Vetmohimi yt njerzor deri n fund! Dashuria tohet. Kush ssht i zoti vdekt pa dashuruar! Ktu e vendose vet gurin e kurit, i shtyve njerzit t nxjerrin far fshehin n shpirt para provs n qeshin a trishtohen me fatin e bmave t tua.

Arif Molliqi (1953-jeton)

Arif Molliqi u lind m 1953 n Lluk t Eprm t Deanit nga nna Shkurta dhe babai Aliu. Shkolln llore dhe gjimnazin i kreu n Dean (gjimnazi Vllezrit Frashri). Studioi n Universitetin e Prishtins, Fakultetin Juridikgrupi i gazetaris.Me shkrime ka lluar nga viti i fundit t gjimnazit ( koh kur lloi t botoi), edhe pse ka shkruar m hert. N llim nuk e ngacmonte aq shum poezia, andaj lloi me humor dhe satir, por n grupin letrar t gjimnazit nuk preferohej shum satira, andaj pr ti ikur keqkuptimeve dhe pr t shtitur npr Kosov me grupin letrar, lloj t shkruaj edhe poezi. Satirn e vazhdoi krejt padiktueshm tek gazeta humoristike Thumbi q nat koh e redaktonte Tajar Hatipi. N llim shum pak shkroi me emrin e vet, q m von, t botoj me pseudonime t ndryshme si: Boksh Baruti, Topuz Brryli, Prenk Sherri e tjera. Gjat vitit 1977/78 bashkpunoi n gazetn e studenteve Bota e re n faqen e kulturs, e sidomos n satir dhe humor. N Radio televizionin e Prishtins gjiroi, incizoi disa skee televizive, t cilat venin n shenjestr kohn. Edhe n Rilindje botoi shum shkrime satirike gjersa nj dit, t shqetsuar miqt e tij e rekomandojn; her pr her ta le satirn sepse ishte gjini letrare e vshtir pr kohn. (Edhe sot n Kosov uditrisht shum pak shkruhen dhe 77

Flori Bruqi

botohet satira e mirllta). Pas ksaj kshill, Molliqi e vazhdoi me intenzivisht me poezi, pasi aty me mjetet e metafors dhe gurave ishte m leht t kuptohei thelbi i ides. N nj konkurs t Rilindjes, prmbledhja e tij u mor pr botim, por pas krkess se redaktorit q t bhen disa ndryshime ( n titull dhe t hiqen disa poezi), autori Arif Molliqi nuk pranon dhe, kjo prmbledhje me poezi nuk u botua. N vitin 1994, autori i kishte gjetur rastsisht disa nga ato poezi t botuara n revistat dhe shtypin e kohs ( dorshkrimin ia kishin konskuar me 1992 kur e bastisn UDB-ja), i mlodhi dhe i botoi me 1994.Prndryshe poezia e Molliqit karakterizohet me "lvizmri" t pandrprer t autorit. Ai shkruen por jo ulur "mbi divan"e as pran tryzs s puns; ai shkruan dhe ecn, ecn dhe komponon. Ari qarkon n natyr, et dhe na shoqron me prezencn e vargut. Apotheoza e tipit:"Kto dit jam duke lexuar veprat e.... nuk qndron. Sot themi: Poeti Molliqi m bn shoqri... A sht kjo nj zanall e afrsis me prmasa t reja kulturore n pikpamje t nivelizimit linear dhe ecuris paralel mes autorit dhe lexuesit...

Veprimtaria: 1.Simfoni pr darkn e qenve, poezi, Prishtin, 1994 2. N udhkryq pa zhurm, (poezi), Toena, Tiran, 1996 3. Loja e Sarkofagut, (dram), Eurorilindja, Tiran, 1998, 4. Pshertima e zareve, (poezi), Panteoni, Tiran, 1999 5. Prplasje (skica dhe mbresa), Fakti, Shkup, 2000 (Shih: Tahir Efendi Lluka) 6. "Premiera e nj pranvere, (poezi), Rilindja, Prishtin, 200 7. Kafka e ujkut, (roman), Toena, Tiran, 2001 8. Dshmort jetojn pas vdekjes, (monogra), Prizren,2002 9. Shnime nga arkiva e qytetit D., (roman),F. Konica, Prishtin, '03 10. Pelegrinazh i ftoht n qytetin D.(poezi) F. Konica, Prishtin, '04 11. Loja e dyt e Sarkofagut, (dram) Rozafa, Prishtin (Kjo dram sht marr nga konkursi letrar i shpallur nga Ministria pr Kultur e Kosovs, pr vitin 2003/2004, n mesin e shum dorshkrimeve n konkurs, kjo dram u vlersua nga juria dhe u muar pr botim). 12. Portret i pambaruar, (poezi) Faik Konica, Prishtin, 2006 13. Klubi Shqiptar Verrat e Lluks, Hamburg, (monogra), 2007. 78

Olimpi shqiptar

Arif Molliqi, sht prezentuar edhe n kto libra dhe antologji: 1. Halil Haxhosaj: Premtime letrare, shkrime kritike, Prishtin,2006 2. Shefqet Dibrani: Libri dhe mbresa, kritik letrare, Zvicer 2005, 3. Chelaru Marius, Baki Ymeri dhe Luan Topiu Antologji e poezis shqipe, n gjuhn rumune, nj antologji m disa poet nga Shqipria, Kosova dhe Maqedonia, Valman, Rumani, 2006 4. Disa poezi t prkthyera n frengjisht nga Laureta Miftari, 2006 Nga Jochan Blanke i jan prkthye n gjuhen gjermane disa cikle me poezi dhe sht prezentuar nga nj forum gjerman n nj mbrmje poetike n Hamburg m 2007. Arif Molliqi, jeton dhe punon n Hamburg t Gjermanis.

Hna mbi oborrin tim

1. T Lisi i rinis Aq gjat e kam krkuar mrizin e fmijris Me nj kujtim t shenjt nj melodi fyelli erdhi Ato fusha breg lumi dhe malet prmbi E prjetova n nj trajt t re vendlindjen Lisit t gjelbr hijes s tij freskuese Ia dgjova frymmarrjen e qet dhe t leht U prshndetem si duhet mirserdhe m tha Duke me shikuar me sy t amshuar plot hijeshi Me kurorn e patrazuar me pamjen e kristalt U ndala shtatin e zbardhur ia lmova Kur nj rreze dielli nga qielli blu i kishte ra E thirra kngt e Pranvers dallndyshet a jan kthye Por ishte vet Pranvera q ma afroj dashurin Me fushat e gjelbruara me hijet e panumrta I entuziazmuar nga afshi i luleve q kishin qel Nn Lis takoi rinin e bukur q kurr nuk e kam braktis Zemra m lkundet kur natyr pr rreth m rrezaton 79

Flori Bruqi

2. Pastrimi i moteve t rnduara Nj kujtim i mir nj udhtim i dshiruar M trokiti prball Alpeve Shqiptare Ky udhtim i plagosur sikur po zgjohet i shruar Mbi sogjet e udhtimit q bor binte lloi shi Nj shi i imt i mbl pr ringjallje dhe gjithka nis e el Kan el ndr shkmbinj edhe lulet e pranvers Te deg e kumbulls nj bilbil kndon kng dashurie Zri shkon gjer te pishat shtatgjata t majat e malit Atje ku jan syt e mi ku jan zogjt krojet q nuk shtjerrin Atje i shoh vashat qe me lisa i krehin okt Mbi majat e krrusura t Alpeve shqiptare Shoh shekujt e mykur q lahen n Liqenet e Gjeravics Shrimin e dhembjen fushave t Dukagjinit shoh Shoh Drinin q pastron plagt e moteve t rnduara Dhe mbi gjakun tim shoh gjithka q merr frym fuqishm Durimi ka ikur bashk m qelbin e vdekjeve Koht e pakryera e keqja ska mbetur pr nesr Nuk ka mbetur fatkobi as hala n gjuhn e njri-tjetrit 3. Dashuri e zgjuar Nn lis me ato deg t gjata Mbeta pa gjum kur buzt e saja zura ti puth Nga afshi i saj mu turbullua natyra Sdi nata erdhi kur dita kishte lluar me zbardhu Nj lad i pashuar u shkund mbi qershi nj kng u derdh Kur dgjova fjalt e saj posi bilbil n ligjrim E jam un mos nj ujk i trbuar mbi ty Ti e di se jam lindje dielli pranver jam pr ty Kjo dashuri e kthyer q na solli knaqsi Klithma jote himn n vargun tim ngujuar Ti mos thuaj asgj mos psherti kt nat Prej teje kam pritur t ndalesh t kesh durim m dgjo Prpara hireve tuaja zemrn e kam hapur si portat do lavdrim pr ty dhe zbukurimet skan vler N ket nat q erdhe mos kurse zemrn ma merr 80

Olimpi shqiptar

Ma l ballin tnd me diellin lart ta krahasoj Kur t vjen mngjesi e ty sdo t kem pran 4. Hna mbi oborrin tim N mbarim t dits se re Egrsira iku edhe ret e errta Nprag t perndimit t diellit Zbrit kam nn Lisin plot kurora Kur Hna si drapr mbi muzgun ra Fillua kam t pi gjer pas mesnate Kur nj lad frynte e knga m treti E dika zemrn ma shkundi Shpirti i vrar i lnduar prsri u gjallrua Ashtu si shkrep nj gur stralli Ashtu dika n shpirt mu ndez Kur zbriste nga mali me nj shklqim t beft Mikesha ime u prkul ah u prkul mbi mua Frymmarrja kryengritse sa hije i ka Qndrova e shikova nga erdhi kjo hn Kaq e leht si nj dallndyshe okt ia merrte era Nga pritje e gjat e dashuris heshti M thuaj pse prap po hesht mikja ime Kur kjo nat sa mir na pret Kur mbi ett e lisit dashurin e zgjojm Nga gjiri e kemi nxjerr shpresn dhe lumturin 5. Un skam fjetur Nga degt e Lisit erdhi nj er laditse Nj frym q t gjith n gjum i ka ven Asnj z nuk dgjohet un skam fjetur N kt nat sdua ta lshoi asgj t ik As hn e as terrin

81

Flori Bruqi

Dua t jam vetm un i zgjuar Un dhe dashuria ime e gjat Ah sa druhem mos m mashtrojn ndrrat e m kthejn Npr udht e gjata ku kryq e trthor kam krkua Ta kthej hnn Vetm pr t shtegtojn syt e mi Me nj plag q e barta aq gjat Me lehjet q me vini pas Dhe thashethemet e mesjets

Idil pr lahutn
Pikllim i mbl n qytetin me shpirt Me t pazakonshmen thirrje nga lahut e heshtur Skaj saj kng e bukur npr damar rrjedh Ah lahut q shpirtin e kndell Nj shpirt knge q kam frik po vdes Ndonse tingujt tuaja se humbin shklqimin Ta kam hapur dritaren hapsirn e qiellin blu Dhe mund t dehem pr zrin tnd respekt kam M lejo t dgjoj t kam pran gjithmon do dit nga lindja gjer tek perndimi Dielli hna ylberi me gjith harqe dhe rrufet Kah mbretria e mugt e nats do t ndalen Do t ndalen t dgjojn kur ti m rrfen Duke derdhur pa ia ndar me zrin e kndshme Pr gjymtyrt e kohrave pr fushbetejat e tronditura Pr Gjergj Elez Alin q nnt plag i kndojn Kng q parandiente shklqimin e armve hijezuese Vetm tok e lagur e dgjonte refrenin e prsritur Zot suprem i ksaj fushe i ktyre bjeshkve i ktij lumi Edhe kjo zhurm sht himni q nuk harrohet Kjo zhurm sht zhurm e zhurmshm n shtatin q do rritet N hapsirn q e kaprcejn kohn e vrugt mjerimin

82

Olimpi shqiptar

Ku klima e qet frymon mbi tok t but plot qetsi Plot kng t ngrohtat t kndshme nga Ty Kur dgjoi nj melodi magjike me ern e ngroht Nj melodi e mbl q ma mbush shpirtin Plot tinguj t ngroht rrfyes me rrug e goditur O lahut mijvjeare n gjoksin ton e ngujuar Q asnjher nuk heshte prore ke knduar Edhe n qiellin e qet edhe n natn e trazuar Npr skutat e mjera t harress ti fole Edhe n zjarrin q digjte edhe n rrmujat e shekujve Ta thirra emrin tnd zri yt m erdhi N do maje bjeshke n do thellsi deti N seciln fytyr buzqeshja jote shndriti Npr rrezet e Tuaja e pam atdheu kur vallzonte (shtator, 2006, Dean)

Mauzoleu
N gjithka t kohs Lesh mrzie po tjerrin N Mauzoleun e Atdheut Do t ndodh dika e uditshme Ndoshta djajt e kuq pshurrn Duke brohoritur rrugve; Kush dshiron Atdhe me t lirn!?

Kur m bie ndrmend

Dgjoi shiun E i lagur qeshem gjat Besa edhe kemi luajtur koqe Krejt kjo ka ndodhur Pa kulm mbi kok N tokn ton 83

Flori Bruqi

Muri i Berlinit
E shikoja Murin e Berlinit t shembur Qeshn disa fmij me mua Paske ardhur prsri ky me amurin e Leninit I thon njri tjetrit Kthehu zotri, gurt e ktij muri jan mykur Shtrydhi kokn nj gjysm shekulli Jasht del ngjyra e kuqe e gjakut Refugjatet prekin her murin e her plagn kokn Npr podrumet e errta t Evrops Vendasit e mi shesin amuj t komunizmit Kolla e keqe sna ndalet njmij vjet Njmij vjet me amuj t huaj n dor 1998

Atdhe teknefes
As sot sa sot motmot Nuk gjeta kund pus t kthjellt Pus mu la shteq pas flliqtihans (Pus me u mbytur pr se gjalli) Se m kan kafshua nvend t keq Gjja e paskam sha nj atdhe teknefes

84

Olimpi shqiptar

Din Gjoci-Mehmeti (1932-jeton)

Din Mehmeti lindi n 1932 n fshatin Gjocaj t Junikut, sht shkrimtar shqiptar. Edhe pse ka botuar disa proza, kritika letrare dhe nj dram, Din Mehmeti njihet kryesisht pr poezin e tij gurative, e cila sht botuar q nga viti 1961 deri n vitin 1999 n 16 vllime. Poezin e par e botoi n vitin 1949 n revistn letrare

Jeta e re.
Poezia e Din Mehmetit shquhet pr ndjeshmri popullore. Ashtu si dhe Ali Podrimja, i cili sht po nga Gjakova, ai mbshtetet n shum gura, metafora, dhe simbole t poezis popullore t Shqipris s Veriut pr t mbrujtur dhe ndrtuar lirikat e tij t trazuara me vizionin stoik t malsorve. Megjithse sht nj lad i leht romantik q prshkon poezin e tij, sikundr e pati cilsuar dikur kritiku Rexhep Qosja, ky prdorim krijues i folklorit sht i shkrir fuqishm me nj rrjedh realiste, her-her ironike, q buron pjesrisht nga etika e revolts n traditn e Migjenit (1911-1938) dhe Esad Mekulit (lindur n 1916). Shqetsimi poetik i Din Mehmetit, megjithat, nuk i drejtohet protests mesianike ose kritiks sociale, por krijimtaris artistike dhe prvojs individuale. Libri i tij i fundit, nj prmbledhje me njzetetet vjersha lirike, mban titullin "As n tok as n qiell". Vllimi poetic "As n tok as n qiell" sht i ndar n pes cikle: "Trimat e kngs sime", "Bishat e bardha", "Kujtesa e letrave", "Barka ime mbahu", dhe "Kng pr vete". Titulli i ciklit t katrt, "Barka ime mbahu", sht ndofta simbolik pr pranin e sotme e letrave shqipe, bile edhe t shqiptarve n Jugosllavi. Ai vjen nga poezia "Dialog me liqenin", shkruar n Strug buz Liqenit t Ohrit n kurin jugosllavo-shqiptar, gjat Fests Ndrkombtare t Poezis n Strug n gusht 1987. Ka studiuar pr gjuh dhe letrsi shqipe n Universitetin e Beogradit. Tani, ai sht profesor n Shkolln Pedagogjike t Gjakovs. N mars 1999 u njoftua nga shum burime informacioni se ai u vra nga policia serbe gjat Lufts s Kosovs, por pas disa ditsh ky njoftim u prgnjeshtrua. Flori Bruqi *****

85

Flori Bruqi

Din Mehmeti (b. 1932) is among the best-knon classical representatives of contemporary verse in Kosova. He as born in 1932 in the village of Gjocaj i Junikut near Gjakova and studied Albanian language and literature at the University of Belgrade. He later lectured at the teacher training college in Gjakova. Although he has published some prose, literary criticism and a play, he is knon primarily for his gurative poetry hich has appeared in fteen volumes beteen 1961 and 1999. Mehmeti's verse is one of indigenous sensitivity. He relies on many of the gures, metaphors and symbols of northern Albanian popular verse to imbue and stabilize his restless lyrics ith the stoic vision of the mountain tribes. Despite the light breeze of romanticism hich afts through his verse, as critic Rexhep Qosja once put it, this creative assimilation of folklore remains strongly fused ith a realist current, at times ironic, hich takes its roots in part from the ethics of revolt in the tradition of Migjeni and Esad Mekuli. Mehmeti's poetic restlessness is, nonetheless, not focussed on messianic protest or social criticism but on artistic creativity and individual perfection. Dr.Robert Elsie

Din Mehmeti Personal data: Name and surname: Din Mehmeti Date of birth: 7 May 1929 Place of birth: Gjocaj, Kosovo Marital status: Tel: +377 44 246 741 Education: Faculty of Philology, Belgrade Qualication: Master of Literature University of Prishtina, 1976 orking experience: 1952-1954: School Inspector in Lipjan 86

Olimpi shqiptar

1959-1962: Journalist for the daily Rilindja, Prishtina 1962-1967: Professor (Teaching School and Gymnasium), Gjakova 1967: Professor of literature at the Superior Pedagogical School Bajram Currri and Faculty of Education in Gjakova Publications: T res son (To Our Ne Life), Prishtina, 1949 N kraht e shkrepave (On the ings of Cliffs), Prishtina, 1961 Rini diellore (Sunny Youth), Prishtina, 1965 Dridhjet e drits (Shivers of Light), Prishtina, 1969 Heshtja e kallur (A Burning Silence), Prishtina, 1972 Ora (Hour), Prishtina, 1974 Ikje nga vdekja (Escape from Death), Prishtina, 1978 Fanar n fortune (A Lantern in the Storm), Prishtina, 1981 Zogu i diellit (A Bird of Sun), Prishtina, 1982 Agu (Dan), Prishtina, 1982 Poezi (Poetry), Prishtina, 1985 Fatin tim nuk e nnshkruaj (I ont Sign my Destiny), Prishtina, 1984 As n tok as n qiell (Hovering beteen Earth and Sky), Prishtina, 1988 Gjaku q kndon (The Singing Blood), Prishtina, 1993 Prap llimi (The Beginning Again), Prishtina, 1996 Lumturia sht mashtrim (Happiness is Deceiving), Prishtina, 1999 Mos vdis kur vdiset (Dont Die at a Dying Time), Prishtina, 2001 Verbim i bardh (hite Blinding), Prishtina, 2004 Mallkim i gjakut (The Curse of Blood), Tirana, 1973 Poezi (Poetry), Tirana, 1985 Klithm sht emri im (My Name is a Cry), Tirana, 2002 Antologji personale (Personal Anthology), Tirana, 2004 Pesme (Poems), Belgrade, 1976 Erdhi koha (Ilest tomps), Paris, 2006 Included in numerous anthologies: Deg e piklluar (A Sad Branch in German), 1978 Deg e piklluar(A Sad Branch in French), 1979 Deg e piklluar (A Sad Branch in English) Antologji e gjuhs shqipe (An Albanian Language Anthology, 87

Flori Bruqi

in Arabic), Kuait Slap o soneu Antologija Albancev v SRFJ (in Slovenian), 1979 Kng e hapur (An Open Song), Prishtina, 2005 Poeti albanesi in Jugoslavia, Rijeka, 1979 La parole rinato, Prishtina, 1970 Shtigjet e qndress-Stazama otpora (Tracks of Resistance), Prishtina, 1961 Pr ty (For You), Tirana, 1969 Antologji e liriks shqipe (An Anthology of Albanian Lyrics), Prishtina, 1970 E di nj fjal prej guri (I Kno a ord of Stone), Tirana, 1969 Antologjia e poezis s sotme shqipe n Jugoslavi (An Anthology of Presentday Albanian Poetry in Yugoslavia), Skopje, 1977 Iz savremene albanske poezije, Sarajevo, 1985 Poesia del Kosovo (in Italian), 1999 Antologjia e poezis shqipe e shek.XX (An Anthology of Albanian Poetry in the 20th Century), Amsterdam, 2000 A Split Stone (in English), 2006 Antologii poezji albanskiej XX ieku, Sejny, 2005 Antologjia e poezis shqipe (An Anthology of Albanian Poetry), Tetova, 2000 Fjal prej zjarri Kosov (A ord of Stone), Tirana, 1999 Antologjia e poezis shqipe: Shqipet dhe mallet (Eagles and Longing) in Sedish, 199.. Voix albanaises dans la nuit, 1999 Syt q shkrepin dashni (Eyes Shining ith Love), Jeta e Re, Prishtina, 1959 Nj gur i ar (A Split Stone an anthology), Prishtina, 2005 7 shkrimtar (Seven Authors), Prishtina, 2005 Anthology of Modern Albanian Poetry, London, 1993 Lule pr Nnn (Floers for Mother), Literatur und kritik, (Revie), 1991 Literatur und kritik, (Revie) 1992, etc. Burimi:Flori Bruqi/Floart-Press/ Drejtoria e Arsimit dhe e Kulturs n Gjakov, Instituti i Librit dhe Promocionit "Toena" nga Tirana dhe Klubi Letrar "Gjon Nikoll Kazazi", koh m par promovoi dy libra me poezi t poetit Din Mehmeti "Zjarri i kngs" dhe "Klithm sht emri im". 88

Olimpi shqiptar

Poeti Din Mehmeti sht nj nga penat m t madha t letrsis shqipe, pa t cilt nuk mund t shkruhet historia e letrsis shqipe". Fatmir Toi, Drejtor i Institutit t Librit dhe Promocionit "Toena" nga Tirana, shtpi e cila ka botuar dy krijimet e Mehmetit, vlersoi se krijimtaria e Mehmetit, sht e vazhdueshme q nuk ndodh me poett tjer. Pr veprn e Din Mehmetit foln edhe Ali Jasiqi, Halil Haxhosaj, Bardhyl Oseku. Ndrkoh, jan deklamuar disa prej poezive nga krijimet e Mehmetit.

Syt q shkrepin dashuri

M'jan shkim dritat e syve t gjall kthinave t mbrmjeve luginave t nxira e vragve t ftyrs s shterrur derdhi pust e fryr t shpirtit n shtratin ku t rrita ,o fmij. --Eja ,biro, t mbledhi rreth stomit t gjinjve t brenjtur, ti ngrohu brinjt e krrusura ulrimave t frfllazave t mallkuara eja,bir-o,ta ndij gjakun duke vluar!... Eja n dashurin e thithmave t rjepur se me dhmb t rinj n gjak mi ke skurruar e kurr s' t kam terratuar ballin me shuplak mallkimi e kurr s't kam shkrumuar jetn me me nam e rredhime, eja bir-o,ta ndij gjakun duke t vluar!... T kam prkundur buz vatrs nn aken e zbeht t nj une e shpesh kam ikur prrenjve me djepin tand ngarkuar n tojt e nj plunge. Eja,bir-o,ta ndij gjakun duke vluar!... bregores sime t lulzuar eshtrat le t m kallen nur pr tok e diell se n syt e tu q shkrepin dashuri 89

Flori Bruqi

sht gjaku i vatres s re duke vluar....

Kndo ose vdis pa klithm

Bhu i blert si un m tha bari nj nat kndo derisa t vallzojn yjet rreth diellit si fmijt rreth zjarrit n tok e pastaj dgjo oshtimn pa fjal nr bot lart do t mbesin kodrat duarthat e gur breg rrugve n mendime ar Kndo derisa t plcassh si kripa n ak vajto po t duash kosave t egra s'do t mundesh t'u iksh kurr kur menden kohrat n furtun... Bari ma tregoi ndrrn e vet: -majet m t larta e hngrn qiellin e zjarrt e shteku i rrezeve krkon veten n breg... e bregu bregun pas bregut n breg.... I bukur sht vetm zogu n uturim q me puhin e krahve t rreshk kndo ose vdis pa klithm....

Pakz n zhgndrr
Jam pakz i ndrydhur pakez i liruar Duke vrapuar pas emrit Pakz i zverdhur pakz i friksuar Jam pakz i ngrir pakz i shkrir Duke knduar pr ty pakz i rrahur pakz i ndjekur jam. Jam pakz i prbuzur nga Dielli 90

Olimpi shqiptar

Knga jote m ka ndezur E m ka strpikur me lot Pakz i vrar edhe nga ylli jam. Jam n ndrr pakz zhgndrr Pakz fmij kur uturojn zogjt Jam pakz endacak-shtegtimin e kam n gjak Duke ecur me ty kalistrok Pakz i uditshm kur qlloj ret. Jam pakz i dyshimt pakz kokfort Kur shqelmoj zotrat q s'din t ngopen kurr Pakz dika npr zjarr dika npr uj Dika q hyn n t ardhmen Pr t ikur nga vdekja jam...

Ora
Semafort klithin zjarr!... gozhda dritaret gjarprinj rrugt nga tufa e zez e stinve gjola sheshet thirra derisa u bra pshtym e ngrir kur erdhn zjarrksit ora krenare luftonte me frymn e fundit npr tym ora pa akrepa si fmij i mendur udhtonte diku jasht kohs 91

Flori Bruqi

Avulli i zi
Bulevardeve t mnyrs dftore zjarri e uji luftonin prsri maskat ngjj maskat thik shklqimin pushtonin do pik n mesnat salla mbeti e zbrazur e karriga mbi karrige fjalt krijonin ide npr shi plehu u rrigve avull i zi.

Balada pr frazn e fryr

Nga fraza e fryr doli hajni i ri i luleve u zverdhn parullat biograa e dekoruar u fsheh pas karrigave t lakmive u rrokatn duartrokitjet at dit fjalt morn kokn n dor duke vrapuar n oshtimat e lumenjve dhe shum koh shklluan trenat para se t hynin n tunelet e reja at dit dielli shkuli ferra varret nxorrn eshtra.

92

Olimpi shqiptar

A thua pse troket zemra

Kmbanat e rrokatura Thrrasin agimet E kohrave t vdekura Rrugt shkllojn nga pylli Q prgjon ofshamat e pranvers S mrdhir nga dimri E njeriu s'di 't bj Me etjen dhe urin E dalur vese e rrufeje Tymi po i del hns Toka sinjal i kuq n orbit E trmete t reja n mshir E rrkllim gursh mbi gur A thua, pse troket zemra....

Qent e diellit
Lakuriqsia kndon Majave t shmtimit E syt rrjedhin gaz t huaj Qent e diellit Vrapojn kah grykat Ku as rrezet s'shptojn.

93

Flori Bruqi

Koncert
Te prroi i karramzave gjumashe Bretkocat n koncert t madh Yjet ndezen e ken n ritmin e nj mendie Shtpit e vejushat e llastuara Prgojohen mes veti E fjalt pa zjarr T ftohura t ngrira fjalt Bretkocat lidhin lumenjt me detet E pastaj n balt zhyten prap T prroi i dritave t lodhura Edhe hna bn not npr balt...

Din Mehmeti: As n tok as n qiell. Prishtin. Rilindja. 1988. 95 faqe.

Letrsia shqiptare nuk mund t quhet m dukuri ansore n Jugosllavi, nuk mund t quhet produkt i nj pakice kombtare t humbur diku n nj cep t vendit. Shqipja sot prbn realisht gjuhn e dyt m t folur e t prhapur n federatn jugosllave (pas serbo-kroatishtes), kurse pjesa shqiptare, me gjith problemet t njohjes politike, po llon dalngadal t bj q ndikimi i saj t ndjehet n kulturn e Jugosllavis dhe n letrat evropiane. Ndonse proza letrare n shqip sht e von dhe drama prej kohsh ka qen e dobt, poezia ka gzuar kurdoher nj tradit t qndrueshme, si n Shqipri, ashtu edhe n Kosov. Statistikat e botimeve, gjithashtu e pasqyrojn kt prirje pr poezin: n Tiran rreth 40 pr qind e botimeve letrare t viteve t fundit kan qen n poezi, n Prishtin 80 pr qind - fakt ky q nuk mund t merret me mend n Perndimin racional. Din Mehmeti sht ndr prfaqsuesit klasik m t mirnjohur t poezis s sotme n Kosov. Ai ka lindur m 1932 n fshatin Gjocaj t Junikut t Gjakovs dhe ka studiuar pr gjuh dhe letrsi shqipe n Universitetin e Beogradit. Tani, ai sht msues n shkolln pedagogjike t Gjakovs. Edhe pse ka botuar disa 94

Olimpi shqiptar

proza, kritika letrare dhe nj dram, ai njihet kryesisht pr poezin e tij gurative, e cila sht botuar q nga viti 1961 n 12 vllime. Libri i tij i fundit, nj prmbledhje m njzetetet vjersha lirike, mban titullin As n tok as n qiell. Poezia e Din Mehmetit shquhet pr ndjeshmri popullore. Ashtu si dhe Ali Podrimja, i cili sht po nga Gjakova, ai mbshtetet n shum gura, metafora, dhe simbole t poezis popullore t Shqipris s Veriut pr t mbrujtur dhe ndrtuar lirikat e tij t trazuara me vizionin stoik t malsorve. Megjithse sht nj lad i leht romantik q prshkon poezin e tij, sikundr e pati cilsuar dikur kritiku Rexhep Qosja, ky asimilim krijues i folklorit sht i shkrir fuqishm me nj rrjedh realiste, her-her ironike, q buron pjesrisht nga etika e revolts n traditn e Migjenit (1911-1938) dhe Esad Mekulit (l. 1916). Shqetsimi poetik i Din Mehmetit, megjithat, nuk i drejtohet protests mesianike ose kritiks sociale, por krijimtaris artistike dhe prvojs individuale. As n tok as n qiell sht e ndar n pes cikle: Trimat e kngs sime, Bishat e bardha, Kujtesa e letrave, Barka ime mbahu, dhe Kng pr vete. Titulli i ciklit t katrt, Barka ime mbahu, sht ndofta simbolik pr pranin e sotme e letrave shqipe, bile edhe t shqiptarve n Jugosllavi. Ai vjen nga poezia Dialog me liqenin, shkruar n Strug buz Liqenit t Ohrit n kurin jugosllavo-shqiptar, gjat fests ndrkombtare t poezis n Strug n gusht 1987. "Liqeni u nxi liqeni u mend Barka ime mbahu Ktej i ke shkmbinjt e eshtrave andej ndrrat e pavdekshme Barka ime mbahu Daljen krkoje n zemrn tnde Kepi i shpress sht larg Lulet e gjakut Do t arrijn Baraka ime mbahu" 95

Flori Bruqi

botuar n World Literature Today [Letrsia Botrore Sot] 63.2 Pranver 1989;Robert Elsie.

Halil Haxhosaj

Dinamizimi i poezis dhe i guracionit poetik

Sa her q poeti Din Mehmeti paraqitet me vargje poetike n faqet e shtypi ton, apo edhe me vepr poetike, vrehet n t nj dinamizm poetik si n vargje poashtu edhe n guracion dhe semantik t veprs. Ky dinamizm nuk sht i ngurt, madje as i shkaprderdhur, por sht tingllim q prkon me kohn, situatn dhe intrigat e saj q ngacmojn subjektin lirik, n njrn an dhe receptorin, n ann tjetr. Andaj, kshtu, mund t konstatohet se Din Mehmeti jo vetm q ka krijuar individualitetin e vet letrar e poetik, por ai sht njri ndr krijuesit ton m produktiv dhe m dinamik n letrsin bashkkohore shqiptare. Ky konstatim rrjedh mu pr at sepse, vllimet poetike t Din Mehmetit shtrihen duke u kaprdir npr dinamikn e kohs, situats dhe treguesve t saj, duke marr ngjyr, dinamik, frymzim, rrm e pse jo edhe prjetime lirike. Vetm kshtu, lirizmi poetik i ktij poeti sht i ngroht, sht i kapshm, sht prjetues, sht domethns dhe ndijesor. Edhe n prmbledhjen poetike Zjarri i kngs, poezi, botimet Toena, Tiran, 2007, rrjedha artistike bhet duke deprtuar npr kto hallka dinamike t jets s njeriut t poetit dhe bots s tij reale e poetike. Kjo bot nuk sht statike, ashtu sikurse nuk stagnon as njeriu i saj, ashtu sikurse nuk stagnon as jeta. Ajo sht dialektik q merr konceptin e nj reeksioni duke shkuar kah lozoa e receptivit dhe t nyjave t saj. Prandaj: Sa el e mbyll syt Bhem zhbhem Shtrembrohem majtas Drejtohem djathtas ... (Poezia Pa form) Kshtu poeti ndrron edhe formn e rrmit poetik, madje edhe nyjtimin artistik, gdhendjen gurative e metaforike, duke e shtir at n konceptin modern t dinamiks s jets. Edhe kshtu transformohet jo vetm subjekti lirik e poetik, por edhe ai real i bots s Din Mehmetit. Dhe e gjith kjo shkon ngadal dhe n mnyr moderne duke vshtruar npr t gjitha poret e jets dhe krajatave t saj. Dhe n seciln prej tyre, t bardh e t zez, t mbl e t hidhur, t qet 96

Olimpi shqiptar

e t rrmbyeshme, t ngritur e t zbritur, ecet npr rratht e stilit posmodern e modern t shprehjes poetike. Poeti, Din Mehmeti, n raste t tilla nuk mton t prdor guracion t dendur, q sht quajtur guracion hermetik, i cili prdorej nga disa krijues vetm pr t marr epitetin e krijuesit modern. Kjo nuk ndodh n vargjet e poezive t vllimit Zjarri i kngs t poetit, sepse: Askush nuk m thrret Asknd nuk thrras N qytetin tim Jam br harres thot ai n disa vargje t poezis Jasht kohs. Edhe pse ky titull duket jashtreal, madje edhe jashtkohor, sipas poetit, poezia nuk ka hermetizm shprehs e as ngrirje hermetike, ngase E un lidhem e zgjidhem N fjalt e mia. Dinamika e vargjeve dhe e guracionit t prdorur n kt vllim poetik t Din Mehmetit shtresohet npr shtat qerthuj poetik sikur npr shtat krajatat e jets, npr shtat nyjat e lidhjes s saj me njeriun, npr shtatdhjet e shtat gzimet e hidhrimet e saj, npr shtatqind e shtatdhjet e shtat ngritjet e zbritjet, npr shtatmij e shtatqind e shtatdhjet e shtat udirat e tmerret. Vepra hapet me poezin els kuptim ka ajo kng zogu pr t vazhduar me qerthullin e par: Tok pa qiell, 2. T kesh besim n mua, 3. Jeta sht guxim, 4. Zjarr i zi 5. Boshsi, 6. Letr Evrops dhe 7. N fund t mendimit. Madje ajo kurorzohet edhe me prjetimet dhe ngjyrimet autoktone t njeriut t ksaj treve t quajtur Kosov, i cili n poezin e Din Mehmetit, quhet Binak Bregu. Kjo gur e ktij poeti nuk sht krijuar vetm n kt prmbledhje poetike, por jeton q n krijimet e para t tij. Binak Bregu shfaqet n veprn poetike t Din Mehmetit sa her q n kto an fryjn erra t furishme, madje edhe tornado zhbrse. Por ai nuk zhvendoset nga toka e tij, nga varret e t parve sepse: M thoni ju mua si mund t prshndetem Me t vdekurit tan q en atje n breg Me ata q e deshn aq shum kt tok E pr t derdhn aq shum gjak. Dhe kjo tok e Binak Bregut q quhet Kosov nuk zhbhet, edhe pse n t jan varrosur shum thas t tmerrit, ngase ata n luft i prcjell ende zri i lahuts s babait, e cila sht kokzjarrt pr nj drit pr shpirt. Sepse npr nj tunel t zi sht nisur pr t ardhur nj tren i bardh si vigan me diell n ball dhe at 97

Flori Bruqi

askush nuk mund ta ndal ngase sht ndrr e jona, thot poeti. Dhe ky tren m n fund mbrriti n stacionin e tij n Kuvendin e Kosovs, m 17 shkurt t vitit 2008. Kosova u shpall shtet i pavarur dhe sovran q u njoh menjher nga shum shtete t tjera t mbar bots. Ather n qiellin e shqiptaris shqiponja me krahun e majt t shkoqur nga furtuna q uturonte qiellit u udit ngase: Shqiponja u hodh dhe duke lvizur krahun e djatht shpejt I doli i majti jo i zi por krejtsisht i bardh... thuhet n disa vargje t poezis Krahu i bardh. Dinamizmi poetik i vargjeve dhe gurave t poetit Din Mehmeti nuk sht i mbyllur. Ai mbetet i hapur pr t hapruar npr kohra dhe hapsira t reja. Pr t bartur npr to jehonn dhe mesazhin e vet. Andaj, dinamizmi shpreh dashurin dhe dshirn pr tu br nj me t bukurn, me artin, me poezin, sepse: Lamtumir vllai im poet Po ta l nj etore t hapur Dhe nj laps n tavolinn e puns Q ta shkruash nj poezi q do t jetonte Nga drita e vet (Poezia: N fund t mendimit). Ky sht nj vizion i poetit, i cili sht i pranishm n poezi q nga antikiteti. Andaj, Din Mehmeti sht poet me vargje dhe guracion dinamik q shpreh nj vizion poetik t lir, modern dhe shum domethns. Alen Boske thot pr vizionin e poetit: Shpirti i nj populli pasqyrohet n poezi m mir se n do form tjetr t artit. Mbase i till sht edhe dinamizmi poetik i veprs s Din Mehmetit n prgjithsi dhe i asaj Zjarri i kngs n veanti..

98

Olimpi shqiptar

Naim Sali-Kelmendi (1959-jeton)

Naim Kelmendi u lind me 10 shtator 1959 n Ruhot t Pejs, nga nna Xufe dhe baba Salihu. Studioi n Fakultetin Filozok t Prishtins n Degn e Letrsis dhe Gjuhs Shqipe. Shkruan poezi e proz, por merret edhe me gazetari e me publicistik, duke u dshmuar edhe n kto fusha t shkrimit, sidomos me publikimet e tij, si te gazeta Bota sot, Pavarsia, Pavarsia News etj. Nga veprimtaria e tij poetike jan prkthyer poezi edhe n gjuht evropiane, duke u prezantuar edhe n antologji t ndryshme, si dhe n shtypin e kohs. Naim Kelmendi ishte themelues dhe kryetar i klubit letrar Faik Konica n Zvicr, i cili pr vite me radh ka ln gjurm n jetn letrare t mrgats son atje. Drejtues dhe kryeredaktor i revists Top Kultura, e cila botohej poashtu n Zvicr. Naim Kelmendi ishte themelues dhe kryeredaktor i gazets Pavarsia, pastaj ish editor i gazets Pavarsia News. Nga kritika jon letrare e kohs, konsiderohet si nj ndr poett tan m t dalluar n poezin ton moderne. Edhe n fushn e publicistiks son Naim Kelmendi dallohet dhe mohet si nj ndr publicistt tan m n z,sidomos pr angazhimin dhe guximin e tij intelektual n mision t fjals s shkruar. Ishte edhe reporter lufte i gazets kombtare Bota sot n luftn e Koshares me 1999. Q nga viti 2002, pas kthimit nga Zvicra, ku kishte jetuar dhe vepruar q nga llimi i viteve nntdhjeta, tash jeton dhe vepron n Kosov. Pr krijimtarin letrare e publicistike t shkrimtarit Naim Kelmendi kan shkruar: Ramadan Musliu,Sali Bashota,Basri aprii,Iljaz Prokshi,Fatos Arapi,Azem Shkreli,Agim Vinca, Shyqri Galica, Abdullah Konushevci, Rushit Ramabaja,Sknder Bupapaj,Arbr Ahmetaj,Januz Fetahaj,Elida Bupapaj,Hasan Mujaj,Sejdi Berisha, Shefqet Dibrani,Shaban Cakolli,Ali D. Jasiqi,Sinan Gashi,Rrustem Geci,Avni Nezaj, Rexhep Elezaj,Nazmi Lukaj,Valdet Hysenaj etj. Naim Kelmendi sht njri nga publicistt q, me penn e tij, i doli prball krimit q mbiu n Kosov menjher pas prfundimit t lufts, pjesmarrs i s cils ka qen edhe vet si reporter n Koshare. Pr kt guxim t tij, pr kt prpjekje n funksion t ndrtimit t nj shteti t mirllt ligjor, pr vizionin e tij pr nj Kosov demokratike-ishte pr nj koh t gjat i krcnuar nga grupet kriminale q u konvenonte anarkia, pr ta shfrytzuar kt (anarkin) pr pasurim brenda nate. Naim Kelmendi krejt ka mendoi pr zhvillimet e paslufts n Kosov, e tha haptaz. Prandaj, vlera e shkrimeve t tij qndron jo vetm te ana 99

Flori Bruqi

cilsore e tyre, por edhe te guximi pr t'i thn me emrin e vrtet t bardhs e bardh dhe t zezs e zez. N shnjestr t shkrimeve t Naim Kelmendit, ndr t tjera, ka qen edhe politika e "re" e Beogradit dhe lvizjet e saj t vazhdueshme pr ta frenuar procesin e pavarsimit t Kosovs. do lvizje antiKosov nga ana e ksaj politike, publicisti n fjal bn prpjekje ta demaskoj n syt e opinionit ton. Njkohsisht, i analizon edhe politikat ndrkombtare n raport me Kosovn dhe, sa her sheh t meta n t, bn thirrje q ajo t mos bjer viktim e taktikave t reja t politiks s "re" t Kalimegdanit kundr pavarsis s saj. Po ashtu, parashtron fakte t shumta n favor t pavarsis s Kosovs, e cila edhe u realizua m 17 shkurt t ktij viti. Shkrimet e prmbledhura n kt libr jan t shkruara n gazetn "Bota sot", "Pavarsia", "Pavarsia nes" etj. gjat viteve t paslufts. N t jan prfshir vetm disa prej shkrimeve t tij t shumta t publikuara n kto gazeta. Me penn e tij, ishte njri nga heronjt e demokracis. Them hero pr faktin se t'i identikosh gjrat negative pr nj shoqri dhe nj komb, kur nata qe br kuledr q i "hante" atdhetart e Kosovs, sht vrtet heroizm. T'ua vsh gjoksin prpara grupeve kriminale, q gati sa s'e patn drrmuar prpjekjen e Kosovs pr pavarsi, ishte ana tjetr e atdhetarizmit t Naim Kelmendit, pas prfundimit t lufts. Ana tjetr e atdhetarizmit t tij t treguar qysh n kushtrimin e par pr luft kundr Serbis. Shkrimet e tij do t shrbejn pr gjeneratat e ardhshme se si mbrohet Kosova edhe n liri. Se si liria e merr kuptimin e saj t vrtet, do t shkruaj kshtu pr Naim Kelmendin, publicisti i mirnjohur -Nazmi Lukaj.

Naim Kelmendi ka botuar deri tash kta libra:

Shtreza n fjal,1985 Nyja e Gordit,1992 Albanoi,1992 Pse ashtu Pandor,1993 ka t bj me dhembjen, 1993 Satanai me fytyr tjetr, 1994 Eklipsi i diellit, 1997 Prballje me vdekjen,1999 Shqiptari vdes duke knduar,2000 Koh pr t folur gurt, 2001 100

Olimpi shqiptar

Siprfaqja e padukshme,2003 Vrasja e deputetit-monogra,2003 Beteja e Koshares,publicistik,2008 Pikpamje dhe reagime,publicistik,2008 * Agim Vinca kshtu do t shprehet pr poezin e Naim Kelmendit n vitin 1993:Naim Kelmendi prpiqet ti shpreh preokupimet e veta poetike me nj gjuh bashkkohore poetike,t ciln n rastet m t mira e karakterizon ligjrimi eliptik dhe aplikimi funksional i guracionit q mbshtetet mbi botn materiale t trevs nga vjen poeti dhe sidomos mbi simbolikn dhe metaforikn e bots shtazore.Shikuar n prgjithsi ligjrimi poetik i Naim Kelmendit sht mjaft homogjen dhe i nivelizuar. *Azem Shkreli poashtu n qasjen e tij ndaj poezis s Naim Kelmendit, do t konstatoj: N shumicn e vjershave,kurdo q frymzimi sht m i sinqert,m i thell e m i ardhur,kurdo q ai shfaqet so domosdo e brendshme e ligjrimit,lirika e tij nuk sht vetm e shkruar po e ndodhur.Ajo rrjedh e vetvetishme e burimore dhe forma aty nuk sht krkim po nevoj e rrjedhs s shlir t vargut e t mendimit....(1993). * Basri aprii dhe Sali Bashota mbase do t shpreheshin n kt mnyr pr poezin e Naim Kelmendi, gjithashtu n vitin 1993: N kt vllim t Naim Kelmendit nuk insistohet aq shum nga mitologjia,edhe pse n konturat e ligjrimit,llimisht procedohet lnda mitike dhe sidomos ajo e letrsis orale.Mirpo,ktu kemi nj shkallzim dhe prgjithsim poetik t temave dhe motiveve,t cilat bashkrenditen me dije e talent. Domethn,duke u nisur nga aktualitetti,historia,mitologjia e tjer,poeti ndjek me vetdije t plot udhn vetanake t krijimit pr t pasur ecje intensive n dialektikn e procedimit t fenomeneve dhe t gjrave ekzistuese.Gjithashtu n poezin m t re t Naim Kelmendit insistohet n tipizimin e identitetit t subjektit lirik,i cili do t prballonte shprishjen,dhembjen.situatat tragjike.por jo edhe psimin,humbjen.(1993). *Fatos Arapi, me nj rast pr poezin e Kelmendit do t thoshte:Poezia e tij, prej kohe ka trhequr vmendjen e poetve.Dhe kjo do t thot shum.Kjo do t thot q fjala e tij poetike sht kthyer n nj vler estetike,q pasuron shpirtin e njeriut ton.Te gazeta Drita-Shqipri,(1994). *Sknder Bupapaj, n shkrimin q ka zn vend te pasthnia e vllimit poetik Shqiptari vdes duke knduar,q i kushtohet legjends s trimris shqiptare Adem Jasharit, do t shprehet ksisoj:Nuk sht e rastit q nj letrsi t ket nj roman n gur (kujtoni Kronik n gur) dhe nj poem n gur,kt q 101

Flori Bruqi

i kushtohet Adem Jasharit,legjends moderne t trimris shqiptareAutori i poems Shqiptari vdes duke knduar sht rigoroz n piksim dhe shkrim Kshtu,pra,dhimbja merr formn e statujs,t statujs q saher poema lexohet,ajo del nga shkmbi prej nga sht marr dhe sa her poema kthehet n rrafshin e librave,ajo prsri ktheht n shkmbin prej nga ka dal.N kt rafsh zbulohen marrdhniet e magjishme q poeti ka vendosur me bashkkrijuesin e tij,pra me lexuesin,marrdhnie t krijuara n heshtje,n mirkuptim,si dhe t gurit me gurin,t cilat s bashku krijojn edhe kshtjelln,edhe bjeshkn,madje edhe Bjedeshkt e Nemuna,ku edhe i vendos nj pjes t ngjarjeve krijimtaria e librit m t ri t Naim Kelmendit.Ato krijojn edhe kulln legjendare t Jasharajve t Drenics,ku u prsrit nga Adem Jashari,epopeja e Oso Kuks,por edhe Kosharen po aq legjendare ku ngriti epopen moderne Agim Ramadani,i cili ishte po aq sa lufttar edhe poet,poet i ngjyrave dhe i fjalsNaim Kelmendi ishte reporteti i Lufts s Kosovs,i gazets Bota sot.Nga vija e par e frontit,n epopen e madhrishme t Koshares,ai ishte krah pr krah me lufttart e Ushtris lirimtare t Kosovs deri n ditn e shumpritur t liris.Edhe reportazhet e para nga Kosova e lir i prkasin pens s tij.Prandaj, frymzimet e tij pr heroikn moderne shqiptare jan nga m autentiket. *Arbr Ahmetaj, drkaq pr t njjtn poem, pra, pr poemn Shqiptari vdes duke knduar, n qasjen e tij t thukt, do t veoj se, sht fat i madh sot t takosh nj njeri q t rekomandon nj libr t mir.Jo se librat e mir jan paksuar,por se sht br shum i vshtir seleksionimi i tyre n pafundsin e botimeve kaotike n gjuhn shqipe.N bibliotekn simbolike t nj mikut tim ktu n Zvicr,gjeta rastsisht librin me poezi t Naim Kelmendit Shqiptari vdes duke knduar.Rutina e zakonshme e paragjumit m krkonte q t lexoja disa faqe.Befas vrejta se librin e kisha mbaruar dhe nuk po mund t ija.Pse m la zgjuar ai libr faqepakt?far veansie ka poezia e Naim Kelmendit q t rrmben e t detyron ta lexosh me nj frym?Pse pas leximit t tij ndjehet nevoja e nj udhtimi metaforik deri n rrnjt e qnies tnde,deri n llesat e njeriut shqiptar dhe hapsirs s tij jetsore?...Poema,sht ndoshta gjinia m deente n krijimtarin shqipe.E prdorur si form poetike e propagandimit t ideve e ngjarjeve ditore prgjat metods s kaprcyer estetike t socrealizmit,ajo akoma nuk e ka gjetur shtratin e vet,nuk e ka gjetur krijuesin e vet,subjektet dhe heronjt,mjetet e reja t realizimit artistik.i gjetur n kt lugin artistike,prkohsisht pothuaj se t shterrpt,Naim Kelmendi me poemn Shqiptari vdes duke knduar, ka dhn ndoshta piketat e para t poems shqipe me subjekt,teknik,frymzim dhe struktur t re.Fati i dheut-Atdheut,gjeograa e tij e prgjakur dhe e shkrumbuar,prbjn dekorin dhe dimensionin tragjik 102

Olimpi shqiptar

t poems,prkundr vdekjes, e cila shndrrohet n nj kng metazike. N kt kontrast ku vdekja e individit sht kng,ndrsa prgjakja e dheutAtdheut sht tragjedia q sduhet t lejohet t zgjatet m tej,shpalosen edhe personazhet e prekshme si guri, njkohsisht eterike, si ndrra,t poems.N at hapsir mes kngs s vdekjes dhe vdekjes tragjike,persiatja poetike ka vend boll pr tu livadhisur,n t gjitha prmasat e bots,shkon e vjen nga skaji n skaj i dheut-Atdheut,nga ora zero deri n astin e paprjetuar akoma as nga ne as nga fmijt tan,shfaqen her Gjergji i Mesjets e her Ademi i dits s paradjeshme, her Molla e Kuqe e her Arta,Shkup e Shkodr zn vend n pak faqe poemeVe Poeti sht aq i kthjellt dhe i vetdijshm se mobilizimi total i subjektit t revolts krkon nj rishikim total t Un-it,nj rishikim t biogras s vet, ai duhet t armatoset me gjika t mundshme:Humbja nuk lejohet,pasi nuk bhet fjal pr vdekjen personale,pr vdekjen kng,por pr tragjedin e vdekjes s dheut-Atdheut.Ja sepse n kngn e tet Uni, ndalet e pyet vetveten se cili sht dhe i duhet nj koh bukur e gjat,t paktn deri n fund t asaj knge,pr ta bindur vetveten pr t kaluar n numr shums,pra jo n Un,por n Ne,q t thot:Ne jemi asht i vjetr para kanibalve me thika n duar.Dhe i them Hamzs te knga e dhjet poeti prek t djeshmen ton,si padashje zbulon identitetin e Un-it n emr t t cilit et,zbulon at q e ka thn haptas,n prkushtimin pr legjendn e trimris shqiptare:ADEM JASHARIN.Bash n kt kng gjenden edhe nnshtresat m t ngjeshura,m t thella t vetdijs,aty gjejm bet apo betimet pagane t rrnjve tona ilire. Heroi q ka vendosur t shndrroj vdekjen n kng,qysh m prpara sht betuar n tre katr gjra t shenjta,tek ngjyra e amurit,tek fara dhe rrnjt e sit,tek buka!...Naim Kelmendi me poemnShqiptari vdes duke knduar paraqitet si poet formalist i kujdesshm,plot tension,ai u grah me vemendje metaforave q ato t mos i palohen me njra-tjetrn,duke ruajtur kshtu qartsin dhe ritmin e ndezur t shkrimit.Ja ku e kemi nj poem q duhet lexuar,tash vijn t tjerat!.

Gjithka dhe asgj

Gjithka jeton n mendjen time gjat krkimit pr ta arritur majn llon n mngjes dhe ekziston n seciln ndrr deri te asgjja gjithka nuk mbaron dikund 103

Flori Bruqi

n mes, por n fund t zhgnjimit nuk prfundon atje n mesin e mjegulls pa vdekur shpresa n krkimin e prjagur caqeve t jets dhe mundimit gjithka dhe asgj jan dy skaje jan dy je t frymmarrjes q nga ecja e deri te fundi i ecjes gjithka dhe asgj vrehen prdit e prnat n seciln rrug jete npr secilin ndriqim q spreket sepse mund t t humbin para syve si nj hije e bukur prej hyjnije gjithka dhe asgj jan t varura n kraht e ngjullit dhe smund t lagen nga shiu gjithka dhe asgj jan shumsia e numrave rreth e prreth kozmosit dhe kaosit jan vetm lidhje numrash t prjetshm gjithka dhe asgj jan hiri i mbetur i nj feniksi jan prtrirja, jan jeta e dikujt deri n vdekje prandaj, gjithka dhe asgj jan nj ksion i bukur kur mendon se t gjitha i ke, dhe asgj ssht ytja aty ku sht gjithkaja sht asgjja dhe aty ku sht asgjja sht gjithkaja nse i ke t gjitha nuk ke asgj nse nuk ke asgj do ti kesh t gjitha asgj sht nj numr i pallogaritshm dhe njkohsisht nj llogari bankare q se ke hapur kurr n ndonj bank 104

Olimpi shqiptar

gjithka sht nj llogari e madhe q ke ndrruar ta kesh n ndonj bank amerikane, evropiane, n mars apo n hn dhe jeton srish nn jehun e egr t asgjs kjo sht gjithka dhe asgj je e tra dhe sje asgj prej gjje gjithka mund t jet nj shum e paglltitshme ndrsa asgj mund t mbett nj zero e akullt n gjithka mund t shndrrohen buzt e paputhura t nj t dashure t shpirtit n asgj mund t prsriten tra prpjekjet pr ti puthur ca buz t dashura femre gjithka mund t jet nj kujtim prej hiri asgj mund t mbetem pas fund-llimit sepse gjithka dhe asgj jan realitet i mrzitshm mos u lodhni me gjithkajen dhe asgjn lrini t qeta n rehatin e mistershme t kaosit m n fund gjithka llon prej asgjje asgj mund t lloj prej gjithkaje

Prishtin, maj 2003

Te dhembja e biogras
Atje kan mbetur ndjenja e vrar, dritat llamburitse, histori

105

Flori Bruqi

e madhe, luftrat q se mendonin kurr humbjen i tkurrn deri n nj lkur qeni Gjiri i Teuts n nj pik mendim timin zot, as zogu m i mir kndej se et m shqipen Ja lumi Shkurd n Iliadn e Homerit si ua shron plagt lufttarve pastaj nj deg e sit q se njeh m vetveten Un shkoj, i bie kah deti pikpjekjen e lash te dhembja e biogras sime n pergamen Vdekjen mos ma kujtoni ktu sm vdiset aq leht si kujton njeriu i tmerrshm Nj kandil ende merr frym zot-o na i lr ndezur dritat e mendimit T dijm ku ishim e ku jemi Risan, 06.08.2002

Qndrimi vertikal
Valt prbijn njra-tjetrn edhe dashurit poashtu 106

Olimpi shqiptar

po shkmbit i mbesin vetm vrimat e plasat e ca gjurm t prplasjes sa shum duron e sluan nga vetvetja-

Kori i korbave
Amen, mos ua kopjoni krrokamn sthon gj prej gjje q i duhet bardhsis pos zhurms s korbt n shums jan br t zhurmshm kor i mrzitshm deri te ret kur ta vajtojn fatin e atdheut jan duke ia sqepuar mlqit pasi ia kan shtjerrur tr qumshtin e nns posi, i dalin zot n seciln kriz s bashku n kor me gjuhn e korbt

Nam rugovase
U lafsh n gjak ujk i pangopur e t ardhte vera e zez, e mos e tjefsh qyqen n rremb e t raft mishi cop-cop e era njeri mos t ardht e gur u bfsh ujk i pangopur. 107

Flori Bruqi

Dashuri
Me vite me shekuj e njjta forc me trheq kah ti. vshtir se mund t shpiket fjal tjetr mashtruese pr ta pshatur zjarrin e Prometeut n Zot n Njeri.

Gjaku po t krkon
Gjaku po t krkon ishull i largt t gjitha kngt e mia n truallin tim hirsis tnde i kndojn n varkn pa busoll lundrojm hullirave gjaku po t krkon ishull i largt.

Shklqim i zi
Ai erdhi ai shkoi si erdhi ai erdhi prap ashtu si shkoi 108

Olimpi shqiptar

ai shkoi ashtu si erdhi me kutrbim dhe srish erdhi me shklqimin e zi dhomn na e mbushi zhurm t mistershme mjer ata me fatin e qenit q u rreshtuan si kafsha pa tru e pa sy pas shklqimit tij. Tetor,1999

Fjal e drejt
E dua zjarrin e saj dhe hirin dhe prushin kokn e saj t fort e dua edhe ather kur skemi gjum n sy pr ta thn t vrtetn para syve t bots edhe sikur t na pushkatojn q n mngjesin e par. Ruhot,qershor,1999

Fringo
Guri n val koha n Flak kujdes. Natn kujdes 109

Flori Bruqi

n Mesnat Ditn kujdes n Mesdit midis Skiles e Haridbes kujdes bregun.

N fundin e do loje
Shikim mbi lule merr hov zemra i plcet bardhsis pse rrini heshtur far e kuptimit mes njerzish fundi le t jet llim i vrtet.

N foltore
Si po djersijn fjalve fytyrave nuri i bardh si po ushtojn krcllims pr tparin e radhs askusht srish te vargu betohem n vern e kallirit t that, n stinn e verdh dyll do t na dalin ve nj her do ti shohin fjal t zbrazta prej asgjje 110

Olimpi shqiptar

pastktaj do ti takojm heras npeshoren e ndrgjegjes s vrar askusht srish n krye t vargut

Risani
Aty vetm pluhuri i iliris s madhe nj dhembje pr thumburn po ma brente shpirtin askund mbretresha Teut un askushi aty, dhe askund fjala e bukur shqipe luftrat, tmerr i njerzimit ika pr ta shruar plagn atje te lumi Shkurd

Perasti
Perasti ishte dikur nj pik n Iliri tash detit iu kthye mendimi se sht dikund prsri si pik me bokelt vendas nga rrnja ilire me vetm dy je emri ballabant dhe Lindi a thua do t Ri-lindin 111

Flori Bruqi

Ulcinium
N kt qytet dashurohet shqip e st sheh as zotivetm se, dashurit tradhtojn sepse kan gjak njeriu

Qyteti natn
Mbushet ditn zbrazet natn shikimeve t heshtura urave t ngritura dashurive t rrnuara ngjarjeve t tronditura dhe kurr nuk u dihet fundi as llimi Gusht,2003

Sabri Hamiti (1950-jeton)

Sabri Hamiti lindi m 10 maj 1950 n Dumnic, Podujev, nga baba Hamit Hamiti dhe nana Mehreme Duriqi. U rrit n familje bashk me tri motra e dy vllezr. 1957 Hyri n shkolln llore n vendlindje.M 1968 mbaroi gjimnazin n Podujev dhe u regjistrua n Fakultetin Filozok t Prishtins. Nisi botimet letrare n Bota e re e n gazeta e revista t tjera. Mori pjes n demonstratat e studentve n Prishtin. I ndjekur nga policia, disa muaj jetoi duke u fshehur te t dashurit e tij. 112

Olimpi shqiptar

1972 Diplomoi me sukses t shklqyeshm n Universitetin e Prishtins, n gjuh e n letrsi shqipe. Botoi veprn e par letrare te Rilindja e Prishtins. Regjistroi studimet pasuniversitare me tem Poetika e re shqipe n Universitetin e Sorbons, n Paris, mirpo pr munges parash u kthye n Prishtin. 1973 U martua me Kumrije Rugovn, moshatare dhe mike e studimeve. Hyn n pun n shtpin botuese Rilindja t Prishtins. Nis studimet pasuniversitare n Fakultetin Filozok t Zagrebit, t cilat studime i kreu pas dy vitesh. 1980 Pr nj vit akademik specializoi teorin e formave letrare n cole des Hautes tudes en Sciences Sociales, n Paris. Mori Diplomn e Shkalls s Lart pr letrsi frnge e qytetrim frng n Universitetin e Sorbons n Paris. 1987 Doktoroi me tem nga letrsia bashkkohore shqipe n Universitetin e Prishtins. 1989 Hyn n lvizjen pr Pavarsin e Kosovs, t prir nga Ibrahim Rugova, mik i tij i studimeve. M von, pes her me radh (1992, 1998, 2001, 2004, 2007) u zgjodh deputet n Kuvendin e Kosovs. 1993 Zgjedhet profesor i letrsis shqipe n Universitetin e Prishtins. Po ashtu ligjrues n studimet postdiplomike t letrsis. 1995 Si antar i Komisionit Kombtar punoi pr njsimin e programeve shkollore t lndve nacionale dhe pr hartimin e teksteve t prbashkta pr t gjitha shkollat shqipe. M 24 shtator 1998 persona t panjohur t Sigurimit t fsheht serb i bjn atentat n shkallt e baness s tij n Dardani t Prishtins. E shptojn mjekt shqiptar me ndihmn e Zotit. 2000 Zgjedhet antar korrespondent i Akademis t Shkencave e Arteve t Kosovs. Sabri Hamiti jeton e punon n Prishtin.

Mbi veprn letrare Shqiptimi poetik si rebelim tematik e gjuhsor kundrejt letrsis pararendse shfaqet me gura t forta si Njeriu vdes i ri, madje n trajt titulli. M tutje krkimi si vetnjohje duke krijuar variantet e Narcisit modern, si gur themelore e letrsis n shkalln e par t shkrimit. Edhe m tutje gurat e kujtimeve personale, t shtrira n koh dhe n botn e t tjerve, q presin me thikn e harrimit; dhe ritm, rim, muzik. Trungu ilir, gur kryesore e identitetit e sprovuar n Kohn moderne t rrethanave. Trungu ilir nj libr kult, i dramatizuar n teatr dhe shfaqje e ndaluar nga cenzura. Leja e njohtimit 1985, libr binjak me t parin, krkim i identitetit 113

Flori Bruqi

t rrezikuar nga jasht, duke prfshir nj referenc t largt me fantazin apo utopin negative t Oruelit n 1984. Kujtimet e t ndodhurave i mbledh poema dramatike Kutia e zez. Kaosmos, shenj a thirrje pr frikn e torturn sistemore q prek individualitetin e universalitetin e njeriut. Dramatika e marshit barbar n ardhje e n shkuarje, ashtu dhe bukuria e jets n rendin e prmbysur: parajsa, purgatori, ferri. Mandej ABC si katalog i dhembjeve etnike, me gurat q si shprthyes t mpreht prekin n koh e n hapsir. Melankolia, s fundit sht gjendje e gur pr pasojat q ka bota e ndiesive e kaluar npr botn e egrsive. Romani i rinis Njqind vjet vetmi, shtreson psikologjin e vetmitarit q rritet ndrmjet mungesave e pengesave. Aty sht jeta e tre brezave q i ngjajn kaq shum njri tjetrit. Vetmia sht shekullore: njqind vjet, por kjo sht gur e pambarimit. Referenca reale shkon nga Lidhja e Prizrenit e kndej. Po shkrimi ndjek logjikn e vet, q nga legjenda e prralla pr t prfunduar n nj epilog baladik t njohjes dhe t vetnjohjes shqiptare. Futa e Misioni, dy tekste dramatike q lidhen fort me ndodhjet n Kosov n deceniet e fundit t shekullit XX. Nj shkrim i rrezikshm dhe i rrezikuar, q universalen don ta provoj me realen: situata pr tu identikuar. Dy heronjt tragjik t dramave japin tipe t ndryshm heronjsh shqiptar: nj her hero i mashtruar, hern tjetr hero i ijuar. Dhe ktu mbetet t rindrtohet heroi veprues, si vizion apo si realitet i vendit, q do ta prmbyll skemn e heronjve shqiptar. Sprovat pr nj poetik, nj trajtim e krkim teorik i letrsis shqipe i t gjitha periudhave, shfaqet q nga libri i par Variante deri te libri i fundit Bioletra, pr t krijuar nj sistematik t krkimit e nj sistem t t menduarit. Pra, letrsia apriori e kritika aposteriori. Nga poetika e autorve te poetika e periudhave dhe tutje te poetika e letrsis shqipe. Dhe n fund t fundit poetika personale n Bioletra, e shfaqur si nj teori e shkrimit dhe e leximit letrar. Dy periudha t letrsis shqipe: letrsia lobiblike e letrsia romantike, q rrokin katr shekujt e par t ksaj letrsie. E para duke pasur karakteristik zotruese parashkrimin biblik, kurse e dyta duke e pasur pr baz temn e zgjimit nacional ashtu dhe shprthimet individuale romantike. T dyjat t lexuara nprmjet autorve m t mdhenj. E para me Buzukun, Budin, Bogdanin e Varibobn, e dyta nprmjet De Rads, Naimit, Serembes, Pashko Vass, Samiut, Mjedjes, ajupit. Vetdija pr dy doktrina letrare. Letrsia e gjysms s par t shekullit XX, e shfaqur m par si letrsi e modelit kritik, prball modelit himnizues romantik. E vijuar me letrsin moderne q zbulon e shfaq poetika e individualitete t fuqishme letrare. Zhvillim i hovshm 114

Olimpi shqiptar

i t gjitha gjinive letrare duke krijuar nj ambient e nj vetdije, ku krijohet dialogu i uditshm ndrmjet autorve t mdhenj si Faik Konica, Gjergj Fishta e Fan S. Noli n nj an dhe Lasgush Poradeci, Ernest Koliqi, Mitrush Kuteli e Migjeni n ann tjetr. Interpretimi i veprave t zgjedhura t autorve t zgjedhur t letrsis bashkkohore. Shkrim i nj dialogu t mbrendshm letrar, n t cilin autort e veprat e zgjedhin lexuesin-interpretuesin po aq sa ai i zgjedh kto. Kjo dshmon m tepr nj sistematik t shkrimit e t leximit se sa nj sistem. Pra, loja e prhershme e krkimit sht q autort: krijuesi e interpretuesi ti shfaqen t hapur njri tjetrit, pr t gjetur bashkrisht universalen letrare n trajt t poetiks. Katr monogra letrare pr autort e njohur t letrsis bashkkohore shqipe: dy t hullis s shkrimit tradicional, nj t nisms moderne e nj t shkrimit modern. Njri i futur n kodikimin moral dhe i rebeluar fort (Hivzi Sulejmani); tjetri i br popullor nprmjet humanitetit e moralitetit t letrsis (Nazmi Rrahmani); nj poet i nemun e i ndjekur nga talenti i vet (Bilal Xhaferri) dhe autori emblematik i letrsis moderne shqipe n gjysmn e dyt t shekullit XX (Anton Pashku). Veprat letrare Poezia Ballina e librit Litota Njeriu vdes i ri, 1972 Faqe e fund, 1973 Thik harrimi, 1975 Trungu ilir, 1979 Leja e njohtimit 1985, 1985 Lind nj fjal, przgjedhje, 1986 Kaosmos, 1990 ABC Albetare pr fmij t rritur, 1994 Melankolia, 1999 Sympathia, 2004 Lulet e egra, 2006 Litota, 2007

115

Flori Bruqi

Roman Njqind vjet vetmi, 1976 Drama Futa, 1988 Misioni, 1997 La Mission, 2007, Paris, Editions lEspace dun instant Kritik/Esejistik/Studime Lasgushi qindvjear Variante, 1974 Teksti i dramatizuar, 1978 Kritika letrare, 1979 A-ZH, Romanet e Nazmi Rrahmanit, 1982 Arti i leximit, 1983 Njeriu kryengrits, 1987 Vetdija letrare, 1989 Faik Konica: jam un, 1991 Tema shqiptare, 1993 Poeti i nemun Bilal Xhaferri, 1996 Letra shqipe, 1996 Lasgushi qindvjear, 1999 Bioletra, 2000 Studime letrare, 2003 Shkollat letrare shqipe, 2004 Tematologjia, 2005 Presidenti Ibrahim Rugova (Memento pr Rugovn), 2007 Tekste shkollore Letrsia e vjetr shqipe, 1995, Letrsia moderne shqipe, 1998, Letrsia romantike shqiptare, 2004 Vepra komplete, 2002 116

Olimpi shqiptar

Vllimi i par: Poezi Vllimi i dyt: Poezi Vllimi i tret: Poezi Vllimi i katrt: Roman Vllimi i pest: Drama Vllimi i gjasht: Kritika letrare Vllimi i shtat: Letsia lobiblike, Letrsia romantike Vllimi i tet: Letrsia moderne Vllimi i nnt: Letrsia bashkkohore Vllimi i dhjet: Letrsia bashkkohore Tekste t Sabri Hamitit n gjuhn shqipe dhe t huaja: Sabri Hamiti: Shkollat letrare shqipe Sabri Hamiti: Monumentet e kulturs s identitetit shqiptar Sabri Hamiti: Fraza e pambaruar Sabri Hamiti: Njeriu meditant, njeriu militant Sabri Hamiti: Albanian literary schools (Prkthyer nga Dr. Muhamet Hamiti) Sabri Hamiti: Les ecoles litteraires albanaises (Prkthyer nga Dr. Halit Halimi) Poezi t Sabri Hamitit n anglishte (Prkthyer nga Dr. Robert Elsie) Njeriu vdes i ri sht libri i par me poezi i Sabri Hamitit, i botuar m 1972. Duke shkruar pr librin e par Njeriu vdes i ri shfaqjen e tij Mensur Rai e vlersonte si orientim t ri, se lihej tipi migjenian i poezis e llonte ai lasgushian, q duhet t kuptohet n kuadr t vlers historike n poezin ton. Po ky kritik thoshte n mnyr gurative, se Sabri Hamiti e ka kornizn e Lasgushit e fotogran t veten, q de facto e cilsonte ndrlidhjen poetike dhe faktorin krijues t poetit. Pati edhe mendime se ishte njfar formalizimi n poezin e tij, apo u konsiderua si parodizim me poezin e Lasgush Poradecit. Mirpo kjo shtje, t themi rreth ktyre moskuptimeve, u kaprcye n nj pjes tjetr t kritiks, q u mor m shum me vet veprn. Pikpamjet e tilla imponoheshin nga praktika e athershme poetike, kur m shum krkohej poezia e ndjenjes dhe guracioni se gjuha poetike, se t folurit personal poetik. Libri Faqe e fund i Sabri Hamitit sht botuar n vitin 1973 nga "Rilindja" e Prishtins. Jo rastsisht poeti e hap librin e dyt, Faqe e fund, me vjershn me t ciln e mbyll librin e par. Me kt autori na sugjeron nj praktik q do ta zbatoj 117

Flori Bruqi

formsisht edhe n librin vijues. Kjo do t thot se poeti krkon t bj lidhmri t natyrshme n frymn e problematiks s poezis. Ndoshta kjo n vshtrim t par duket si shtje formale, po esencialisht sht shtje formsore, strukturuese dhe mjaft kuptimore funksionalisht, sepse me kt ndrlidhje t librave t poezis, kemi edhe nj ndrlidhje tematike e artistike. Pra nuk sht e rastit kjo ndrlidhje, sepse vjersha q bartet nga libri i par n kt libr, ktu, merr funksionin e hapjes s nj problemsie vazhduese, nj kontinuitet logjik poetik. Vet titulli i librit si dhe struktura e tij Faqe e fund, prmban n vete segmentin jetsor t subjektit poetik midis ktyre dy kategorive fundamentale t ekzistencs. Ky subjekt sikur e krkon veten midis ktyre dy kategorive, identitetin e vet subjektiv prmes brendakategorive t ekzistencs q na dalin n form ciklesh: Krkim, Bukuri, Harrim, Lakmi, Gjakim, Habi, Fund. Me kt zgjerohet rrethi konceptor i librit t par q hapet me shtjen e lindjes. Thuajse kto jan kategori npr t cilat zhvillohet rruga e identikimit t vetvetes, t njeriut. Madje n planin metaforik e psikologjik, kto kategori jan shtyts t individit dhe t individuacionit t tij, q me koh, n procesin e saj bhen shtresa funskionale t ekzistimit. (Ibrahim Rugova) Trungu ilir sht poashtu nj libr tjetr i autorit Sabri Hamiti, botuar n Prishtin n vitin 1979.N pjesn e par t librit t titulluar Trungu ilirdominon nj metaforik e zbrthyer kuptimore me gjith ngrohtsin e hapsirs s fjals poetike me aluzione t subjektit poetik ndaj ekzistencs nacionale historike, n t vrtet me m shum aluzione dhe parabolizime ndaj prvojs s asaj ekzistence me disa esenca shpirtrore t saj q jan t pranishme n vetdijen e rikrijuar. Pos ksaj n kt pjes ndihet edhe prania e nj ironie tragjike me prvojn e ekzistencs n relacionin subjektiantikae tashmja, jo si deklamim po si prjetim dhe si deprtim. E n pjesn tjetr t librit t titulluar Koha, ndeshemi me nj tip tjetr krejt t ri n poezin e Sabri Hamitit, q do t mund ta quanim poezi e ironis konkrete.N fakt, thn ndryshe ktu kemi t bjm me dy libra t pavarur t poezis q n kontekstin e librit q i prmbledh ndrlidhen mjaft ngusht ndrmjetveti. Po ashtu kjo ndarje, ky klasim t imponon edhe kuptimin e dysht t kohs, Trungu: kohn ekzistenciale t metaforikuar dhe Koha momentin e kohs aktive t realitetsuar. Prmes cikleve: Gjuha, Ideali, Fjalt, Shtpia dhe Katarza shfaqet nj hapsir e gjr e metaforikuar e ekzistencs s vrullshme e "t zhurmshme", q i themi histori, e q ktu e prfaqson mjaft mir Trungu, si kuptim i nj paprkulshmrie, vitaliteti, thn me nj indiferenc kreative poetike e artistike, pra pa patetik q t imponojm kuptimet e shkuara, si poetsim i mbetjes n koh. Njhersh ktu derdhet nj trsi e gjr temash e idesh t asociacionit poetik t grshetuara me momentin 118

Olimpi shqiptar

e tashm t perceptimit q dalin nga fokusi i liruar i subjektit t formuar e t menduar poetik. Pra gjendemi n botn e ksionit poetik q hapet dhe bhet i pranishm prmes metaforiks si riaktualizim dhe si riprjetim objektiv brenda hapsirs s vetdijes. N pikpamje t prosedeut poetik, me librin e fundit, Trungu ilir, e sidomos me pjesn e tij t dyt Koha, poeti e shprqendron formuln e tij mjaft t formuar dhe funksionale poetike, pra e ndryshon mnyrn e ndrtimit t saj, e hap dhe e bn m funksionale n nj plan tjetr, n planin receptiv. I jep nj komunikativitet m t madh, po duke mos e rrezikuar asnjher poetikn e saj. Kjo et se ky poet ka hyr me koncepcione t caktuara n poezi, e jo n mnyr spontane, s paku me koncepcione t caktuara poetike: prej nj formalizimi q sht rezultat i simbolizmit e q del si kusht i rndsishm n formimin poetik vjen te nj konkretsi, te nj realitetsim i bots semantike t poezis. Kshtu, pr nj koh t shkurt, ky poet ka arritur t na sjell disa tipe t shkrimit poetik, far et pr vitalitetin dhe pr krshrin e tij krijuese. (Ibrahim Rugova) Libri me poezi t zgjedhura Litota sht botuar nga SH.B. Onufri e Tirans n vitin 2007. Kritiku Mark Marku q ishte edhe przgjedhsi i poezis s Antologjis s Hamitit ka thn Ishte shum e vshtir t bja przgjedhjen sepse sht nj poet i konsoliduar dhe si i till ai nuk krijon mundsi q t nxjerrsh jasht antologjis poezit e tij Sabri Hamiti futet tek ata poet q ka nj krijimtari e cila prsoset dhe sjell t reja. Poetika e Sabri Hamitit sht nj poetik e hapur, sht reektim i mungess s liris. Pr t marrdhnia me fjaln sht llesa e poezis. Marku mendon se Hamiti n llimet e tij sht ndikuar nga Lasgush Poradeci. Ai krijon lirin dhe robrin e tij krijon t vrtetn dhe realen. Realiteti poetik i krijuar nga ai sht unik. Ai e shpreh ritualin e natyrs ndryshe. Ai nuk e shkruan gjuhn por e kompozon at" thekson Marku. Ndrsa Besnik Mustafaj e vlerson Hamitin si poet. "Hamiti sht nj poet erudit q nuk ka ndrhyr n poezit e tij t krijuara para 35 viteve, as tani n botimin e antologjis dhe kjo tregon se ai ndjehet prgjegjs vetm artistikisht pr ato poezi" thekson Mustafaj. Libri Tematologjia ka tuar mimin Penada e Art akorduar nga Ministria e Kulturs e Shqipris si libri m i mir me studime pr vitin 2006. M gjrsisht lexoni tekstin n internet t Dr.Kujtim M.Shals m titull: "Tematologjia:thema e logos: "http://www.kosova.com/artikulli/35284 Studiusi shqiptar Fatmir Terziu pr poezin e Sabri Hamitit thot: Nj nga shembujt e prdorimit me vend t ksaj lloji poezie sht poet ii mirn119

Flori Bruqi

johur kosovar, Sabri Hamiti. Poezia e tij Trungu Ilir sht nj model q ngjiz n krahasimin midis gjrave me t njjtn lidhje. Ktu n kt poezi shfaqet portreti-peisazh i qytetit, ndoshta po aq mrekullueshm sa Mngjes i lasgush Poradecit. T dy kta shembuj jan nj arsye m shum pr shum krijues q tentojn kt lloj poezie. Por n poezin e Hamitit Peisazh Urban ajo sht tipike moderne dhe nj arritje q duhet par si model: Reja e kuqe endet mbi qytet. Posht dheu i zi si futa. N dritare t soliterit, Dielli shtramon vetveten, E mbytet mbas kodre, vdes. Reja u vra nga zemrimi, u b terr E zbriti mbi rrugt, shtpit. Edhe veten vshtir po e njoh.

Sabri Hamiti

Dhembje
mos m fol me goj m dhemb mos m prek me dore m tremb mos m shiko me sy s'duroj shpresn mbylle n dry pajtoj

120

Olimpi shqiptar

Vesa
Gjurmt e hapave n ves n livadhet e kullotura t mngjesit t shtatorit. kurr nuk i gjen ai q kthehet n mesdit q kthehet n mbrmje. Kta jan hapa t nisjes kthimi sht i pamundshm.

Eqrem abej
Ku ndrion plisi perthekon guna Ku buka sht buk e uji uj Ku digjet qiriu tymon una Rrjedh lum Drini rrjedh lum Buna Hesht Ili Iliri et vet Albani N valle Lisi ku feston si Merr n thua e bie tirani N male t bardha bardhon plisi N natn e zez del para Abeja Ti thur ballin me kujtime e gjak Midis krahrorit t shkrep rrufeja Klithjen e mome e zgjon n prak Ku ndrion plisi prthekon guna Ku buka sht buk e uji uj Ku digjet qiriu e tymon una Rrjedh lum Drini rrjedh lum Buna Vallzon shqipja n teatrin antik 121

Flori Bruqi

Me bukuri t thurur je me je N shi furtune krkon nj mik Pr heshtje urti pr bes e dije E shpresa syrin e hap n diell E n natn me pesh t von Fjala uturon et vet n qiell Kngn e mome e bn jehon N vete thur vet dijn e durimit Si kngn e dhimbjes s pafund N botn e gjall t humbjes shptimit I njohur rinjohur prdit pa mund

Fantazia
I shtrir prdhe n barin e paprer n ves N nj mengjes t kulluar t vjeshts Rash n gjum Dola nga kateranza lndore e trupit Pr ti humbur t gjitha dhembjet e vjetra Si n ndrr Nj qiell shklqimtar mi mori t dy syt Dhe era e ladit t leht bri loj me peshn Isha nj ylber Dhe piva ujin e kulluar n dy prrojet Duke pasur n mes kodrina e kopshte e lulishte Aromn q bn t vdessh Kisha ikur larg nga varrezat e trurit Duke humbur nj bot gjeta botn tjetr Fantazin e zgjimit

122

Olimpi shqiptar

Ju lus t mos me prekni mos m lndoni T mos m keni t shtrir prdhe Po ylber n qiell.

Kaprcimi
E madhe sht frika e kaprcimit nga gzimi n mjerim E madhe sht dhembja e kaprcimit t gjethit nga dega n tok E tmerrshme sht droja e kaprcimit t fmijs mbi gurzit e lumit E madhe sht dridhja e kaprcimit t vashs n grua I madh sht ankthi i kaprcimit nga errsira n drit I tmerrshm sht kaprcimi nga jeta n prjetsi Tronditse sht dashuria e kaprcimit nga jeta n jet Kt tronditje e njohin vetm ata q kan kaprcyer t gjall.

123

Flori Bruqi

Fahredin Shehu (1972-jeton)

Fahredin Shehu u lind n Rahovec n jugperndim t Kosovs m 1972. Studimet universitare i ka kryer n Universitetin e Prishtins, studimet orientale. Aktivisht mirret me kaligra, duke zbuluar teknika dhe mediume t reja pr kt lloj specik t artit vizuel. Jeton dhe punon n Prishtin. Studiues i trashgimis shpirtrore botrore. Shkruan edhe vshtrime estetike pr artin vizuel Librat e botuar: NUN- prmbledhje me poezi mistike, 1996 botim autori, SHUMSI E PADUKSHME- Proz poetike, 2000, botim autori NEKTARINA- Roman epik transcendental, 2004, sht. botuese, Rozafa-Prishtin, projekt i Ministris s Kulturs Rinis dhe Sporteve t Kosovs ELEMENTAL 99- Tregime t shkurta poetike, 2006, Qendra pr mendim pozitiv, Prishin KUN- Prmbledhje me poezi t liriks transcendentale, 2007, Sht. Botuese LOGOS-A, Shkup Botimet n gazeta dhe revista: Ese n t prditshmen "ZRI DITOR", Prishtin, Ese n t prditshmen "LAJM", Prishtin, Ese n t prditshmen "GAZETA EXPRESS", Prishtin, Ese n ish t prditshmen "ILIRIA POST", Prishtin, Kolumne dhe ese n javoren " JAVA", Prishtin, Poezi n Revistn e Qendrs pr studime humanistike GANI BOBI, Prishtin Ese n revistn Studime Orientale t botuar nga Shoqata e Orientalistve t Kosovs. Poezi n revistn STAV- Tuzla, Bosnie dhe Hercegovin Poezi n Revistn ZIVOT- Sarajev, Bosnie dhe Hercegovin Poezi n revistn ULAZNICA- Zrenjanin, Vojvodin Ese n revisten elektronike SEGURAEB, Holand Ese n revistn elektronike GAZETA START, Shqipri

124

Olimpi shqiptar

Pjesmarrjet: Ekspozita e kaligrave n Kajro, Egjipt, 2004 Takimet e 44-ta t poezis, Sarajev 2005 Kongresi mbi 600 vjetorin e Veprs s Abdurrahman Ibn Khaldunit, Kajro, Egjipt, 2006 Takimi pr t drejtat e pakicave etnike, Parlamenti Evropian, Bruksel, 2006 Ekxpozita e pikturave dhe e librave n Ministrin e kulturs s Egjiptit, Kajro,2007 Projektet: Tekste pr albumin e ri t grupit Jericho Debatet n KTV, RTK, TV BESA Libri me Poezi KRAHU I SERAFIMIT Libri mbi trashigimis mistike islame- SUFIZMI Libri mbi trashgimin mistike nordike- RUNAR Pjesmarrje n Kongresin me rastin e 800 vjetorit t poetit persian Xhelaludin Rumi, organizuar nga UNESCO dhe Fondacion Saadi Shirazi, Tiran. Dokumentari pr identitetin e shqiptarve, t intervistuar; Bernard Koushner, Ismail Kadare, Fahredin Shehu, Luan Starova etj. Punon n administratn e Radio Televizionit t Kosovs. Nuk sht antar i LSHK, por sht antar i shum shoqatave t shkrimtarve n asociacione ndrkombtare dhe kombtare.

Un e liga q do t mbahet n mend sht koh e t paaftve T sjellin ciklin e ligsis N makadamin PVC Ti e di se jam mjeshtr I fjals s shkruar dhe Kt e pranon vetm kur je vet E kshtu je rrallher sepse n kenobiumin tnd 125

Flori Bruqi

Banojn vetat e akardisura t cilat Plotpjestohen me t lign time Prap ekonomia kosmike sht barazuar Ti do t mbash n mend O UN Pyetjet Si ta pi kt kup plot jete parakalim slajdesh me dimensionet e shumta t projektuar Si kapsallitje e syrit t djatht tek kujton se hnn e ndau dysh me t thyer t qepalls pa talkum dhe polene palmash Nse m zgjodhe ti duroj begatit e t knaqem me to vetm pr nj ast Nse m zgjodhe ti duroj vuajtjet vetm pr ti kujtuar begatit si kur e kupton mblsin pas idhsis s plinit Nse m zgjodhe ta duroj spektrin nga djegja e qenies n esencn tnde Nse m zgjodhe ti them vets dshtim mileniumi Pse nuk e ledhaton njher kt fmij t lazrduar i cili sapo sheh vuajtjen e dikujt fytyrn me lot e shprlan jo vetm pr vete por edhe pr t tjert Pse nuk i fryen n hund Ti japsh jet si Ademit se ky njeri po vdes sall pr nj dashuri pr vete dhe pr t tjer Pse nuk e mshiron me pluhur yjesh ta pluhrossh derisa pendohet pr pyetjet djallzore Derisa e kaprdin fjaln e fundit t gungzuar qllimisht jo nga ai por nga t tjert

Kot
E un ende pres t m kaloj ky ast t cilit ju i thoni jet e ta kuptoj njohjen e MADHE 126

Olimpi shqiptar

t cils ju i thoni vdekje dhe a ka shpirt krijese hyjnore i cili i thot vetit kng e huaj kumbuese n vesht e trembura q hapen e mbyllen Kot

Lufta e dhembjes dhe dashuris

Loti m ra nga malli i dashuris Jo vetm kur me sulmuan frik kishin Si qen t trbuar shpirtin ma shkartuan Por nga dhembshuria pr shpirtrat e lnduar Q soseshin me vuajtje sikur trupi i huaj Mendonin se shpirti im lndohej si kmba Nga guraleci shtits n kpuc Shpirti im soset me knaqsit e lojs sime Kur i kndoj suksesit strofn e zemrs Si nuse me velo t kurorzohet princesh e javs Pastaj me mall kujton tingullin e lotit T rn nga shkmbi n telat e ajrit harp Kngn engjllore duke prcjellur si maestro E t'i deh myshqet kur lirojn frymn e fundit Ndoshta do ta gjej vendin ta qetsoj kt engjll Q rrnkon si jetim n skutin e huaj Me lot lag fytyrn e vet dhe petkun e babait surogat Nga gzimi t'i ngroh eshtrat e akullta Me cipn e zjarrt t zemrs q prkdhel Ballin puth nj yll t lind n mes t shndrris Kujtesat e tmerrshme t'i djeg e shkrumb t'i bej Dua ta kpus perin e marimangs e ta shoh si bie Fshehtsin ta zbuloj mikun ta takoj T'ia kulloj vajin tek kullon si lng shege 127

Flori Bruqi

N buz t ar ta shroj zellshm si melhem T'ia dftoj plagn e shpirtit tek kullon si lav Djeg gjelbrimin e hareshm t valleve tona Por nuk mundet sepse do t kndojm dhe dojm si t mendur

Parfum i dashuris
U derdh kupza si sheg e pjekur Rubint feksin rrezen e agut Pr asgj tjetr vend nuk ka m Pos fars s diellit T mbij si kalli shumbojsh Prhape kundrmimin parajsor O parfum i dashuris hyjnore Tek pikon me bul t yndyrshme Nga fortsia lkurat prcllon Dhe mbetesh si kujtes e puthjes s par U derdha si kupza e rubint Gjak nuk ka m pr betejat e kota Ve arom shpirti kndshem ermon E trupi bojdiset me ngjyrat e ylberit Si engjll merr rrugn e shtegtimit Pastaj bhet at q mendja dot s'e kupton

Habia
Nervat vallen hedhin Tinktur valeriane Dhmbt buzt i kafshojn

128

Olimpi shqiptar

Knga e vjetr e zemrs sime

Ti ec si vale e qet Dhe do ast sjell di t re A erdhe sot ta zbulosh dhuntin e dits Pasi u zhduk Venera n qiellin e errt Q si plak i urt viziton tempullin e vjetr Dhe do dit atje zbulon tmerrin e vet Si zog shtegtar Mendon se ktu do t humbsh Por era trupin ta zbuloi Q di koha n qelbsir ta shndrroj Pastaj si pluhur ta bart n paku Nse vjen ta krkosh veten Ose t m shfaqesh si vegim drangoi Ktu dielli nxeh Njjt si n tok Eja se t pres

Pjeshkat
Shtllunga pembe n maje t kodrs Nga largsia ma on aromn hedije Gjaku m sillet rrmbyeshm Pranver sht si zgjimi n mngjes me ereksion Lkura m rrnqethet e me bhet Si myshqet jeshile n pullaz me rrasa Pshtyma nga dshira si jarg krmilli M bhet srish me t njetn shije Pas m shum muajsh atje frutet U poqn si gjinjt e virgjr t gatshme Ta ledhatojn faqen time pushe Nxeht sht djersa m prvlon 129

Flori Bruqi

Desha t haj e as prnjher Kafshova farn gur nuk ishte E gjuajta pas shpine derisa Frutin e hngra gjak e bra

Kumbullat
Kumbullat eln Me frym u mbusha srish Kt arom ve ajo e ka dogj tjetr e huaj le t t duket S bashku do t presim Petalet t bijn natn q errt Mbi pullaz si fjolla t duket Kt bukuri ve ajo e ka Nett kaluan Bulat jeshile frute t tharta Me libr me t tek rrinim dogj tjetr e huaj na dukej Kt knaqsi vetm ktu e gjetm Kalimtart etjen e shuajn t habitur Nuk na penguan t mos i shohim dogj tjetr dukej aftim

At nat qent lehnin ndryshe

Ndodh q t ec i prgjumuri n teh t murit e t mos bie n tregimet e t mallngjyerve t pragut t ylbert. Pas shum ditve, e takova n rrug dhe m prshndeti duke m ln prshtypje se po ikte larg prej ktej dhe as krkonte buzqeshjen time, meq po kalonte n t zezn e vuajtjes po edhe n vuajtje, nuancn e saj m t ult. Basi i vuajtjes s tij hetohej edhe n mua si tronditje e papritur e prcjellur me 130

Olimpi shqiptar

shumsi laramane t tingullt, si do t thoshte Vainingeri. Era frynte, gjethet m'i lkundte. Disa m ran si lott e pakthyeshm t njeriut t prvuajtur q as kndon e as hesht, vetm dnes. E shikoja si m vinte n gosti dhe lente Ah-un ku secili dukej se sht i fundit. Ishte zog i bukur q me ndje e shikonin. Ve t kujtosh kngn e tij, sht knaqsi e lere m, ta ndiesh. Kurse tani sht shum von pr kngn e tij. Hern e fundit e kndoi para Bajramit t madh. Nuk durova, e ndala dhe e pyeta: Pse ik miku im e nuk ma le kngn tnde ta mbaj si kujtim. Shum pak koh -u prgjigj ai. Po ti ke kraht dhe Ndal t lutem. At nat qent ashpr lehnin, u friksova. Jo nga qent por nga njerzit, q t mos mendonin se po vdisja. Kaq le t mjaftoj - thoshte si i hutuar. Ndal. Ndal o miku im, stolia e gjetheve t mi. Ndal t lutem. - Po nuk vlente, ai kishte vendosur. Shum pak koh kam, m duhet ta z valn e fundit. M duhet ta z vibrimin e fundit, a po m kupton?

Nj kng n mes t fjalve

E tejkalova librin erdha tek njeriu S'ka dyshim se sht i uditshm ai q e kndoi kt kng. Ai bile as e quante veten poet, as kngtar. Kishte doher komente t kundrta pr vetveten, n krahasim me at ka m dukej mua, por edhe t shumtve q jan si un. Si mundet njeriu ta tejkaloj librin - thoshte i hutuari duke ecur krahprkrah me ikonn e bots s civilizuar q habitej vetm kur gnjeshtra e gjuhs s tij pajtohej me t vrtetn e zemrs dhe mendjes s tij dhe ka, ai ishte duke lexuar 131

Flori Bruqi

The Dune t Frank Herbertit dhe thell n vete mendonte se, bakllava, si e spjegon Herberti, na qenka nj lloj i posam i mblsirs q e han banort e distriktit kosmik t quajtur ARAKIS. Un, sot, pas shum kohsh, i tregoj se vrtet, ai poet paska tejkaluar librin dhe erdhi tek njeriu, tek njeriu q kuptohet. Jo nga ai q ka dalur, por tek ai q po derdhet pr t jetuar n lumturi e t knaqet me pjeshka leshatuke nektari i t cilve t gjarprohet mes gishtrinjve dhe arrijn deri tek brryli duke mos i ndalur as qimet e derdhura n mes t rrugs ku kalonte me eleganc.

Kenobiti
T gjith q ishin ktu, ama t gjith disi krkonin t njjtn gj. Edhe un, por dika ma prente barkun. Ishte nj dhembje radioaktive e si askush nuk gjeti mshir, askush nuk gjeti mshir ta kthej kokn tek shtrydhesha, tek m delte shkuma e t gjitha ngjyrave. Ditt kalonin, aq shum largohesha sa q nuk kuptoja dot, si m lan. Kot prpiqesha t bashkohem me lutjen e tyre, por ata m dbonin duke krkuar e duke m mosvrejtur. Fillova t dal nga do form e lngt. Pushova t jem pik e tyre e shenjt q bekonte dogj q shklqente. Vetm disa hapa m tej, n yllin tjetr, shihej fytyra ime e pahutuar si shikohet shpina e diellit n fytyrn e hns. Ata shikonin qiellin tim t sterrorur dhe vet paraqitja ime, syt i verbonte, qiellin e ndrionte, pezmin vullkan e eruptonte dhe m lan t vuaj!? E un buzqeshem me lezet.

132

Olimpi shqiptar

Tymen
Sinjalet i vinin nprmjet jeve erotike si vibrimet ndrrore q vrushkullojn n bebzat e lodhura. Trupi q dukej se po ecte, tirkiz i lmuar me ndje t madhe dhe frym t shenjt e fryer kaher si puhiz, shfaqej n tejdukshmri si vizion verbues i t sotmes s tashprtashme. Pranuesi ishte, zgjuarsia q plciste nga shklqimi dhe alivanosej nga tretja duke dshmuar momentin, t vetmin q sht n gjendje edhe Zotin ta harroj. Dhe ja shikoi m n fund, n llim gurn lvizse t zhveshur si skrraj tek zvarritej n dyshemen e shtruar nga puplat dhe mndafshi. Pastaj, po afrohej dhe i dukej se parashutist sht e do t thehet n shklqimin e tirkizit. Aq ftoht. M n fund ra duke deprtuar n glazurn organike si t thuajsuar nga kohrat. Aq thell: Deprtoi.Sa.Q.Po. Thuaj.Se.U.Bashkuan.Si.Oksigjeni.Me.Hidrogjenin. Kshtu iste profesori i kimis. Kaloi nga ktu n AH-un e fundit t yllit t vetmuar dhe shikonte me dioptri t mjegulluar si atje posht enden jet erotike q ai me yllin t ngazllehet pr her t fundit.

Gruaja si e liga
Jeni msuar ta trajtoni si t lig E ta himnizoni si perndesh Jeni msuar ta eksploatoni seksualisht E ta knaqni pa vetdijen tuaj Jeni msuar ta shikoni n sy E ta shihni vetn perandor t buzqeshur Jeni msuar ta ledhatoni me fjal E ta shkulmoni zemrn e saj Jeni msuar ta puthni ngroht E tia djegni qenien e saj Kurse ajo e keqja sapo t vij n pushtet Sundon si burr i keq 133

Flori Bruqi

Kurse ajo e keqja n fuqi prcjell Vetm instinktin e vet dhe Nuk mendon me kok por me zemr Kurse ajo e ligia t shkel N kok si burri i fort shkel gjarprin Puth at derisa t unikohet Kurse ajo e ligia q ec Si vdekja me arma t zi Rnd parakalon me mendje t kthimit E harron se e dogji fronin nga i cili Sundonte gruashm Knga e dashuris n gjuhn e kuptueshme Pr t satn her shikoj Tulipanin e hapur pa arom Por zemra si e trndalit i shndrit Vazhdimi m thot T jetohet duhet srish N vapn prclluese Mes hijesh, njerzish Q valviten si amuj Me emra zotrash t dekoruar Q paganisht mbajn botn n jet Shtegtart prshndesin mrekullueshm Presin diellin tiu djeg mkatet T prjetshmit ngrisin kulla N labirintin e t cilve eshtrat ln Pastaj humbet gjurm njeriu Vetm mbeturina fosfori e blozi Riciklojn t kaluarn N kujtesn e vazhdimit T pasur me mbarime

134

Olimpi shqiptar

Fatmir Terziu (1964-jeton)

Fatmir Terziu lindi n vitin 1964 n Elbasan, sht nj shkrimtar shqiptar. Pas mbarimit t shkolls s mesme t prgjithshme "Dhaskal Todhri", studioi pr gjuh dhe letrsi shqipe.Ka punuar msues n Ostren t Madh, Plangaric, dhe m von drejtor shkolle n Plangaric, Polis t Vogl dhe Shtrmen. Ka publikuar shkrime n gjith shtypin shqiptar dhe ka qen kryeredaktor i gazets s pavarur "Fjala e Lir". N vazhdim t edukimit t tij t mtejshm ka studiuar n High Melton College, [South Thames College] pr gjuhn angleze dhe pr HNC, Certicat e Lart Nacionale n Britanin e Madhe pr Media Production (media prodhimtari). Ka marr nivelin e lart (Gradn-nivel A) pr Comunication Media (media komunikim) pran Universitetit London South Bank University (2004). M tej kreu studimet n London South Bank University, pran Faculty of Arts and Human Sciences pr Digital Film dhe Video Production (2004-2007) ku dhe punon po n kt universitet n "idening Participation Unit", q sht pjes e departamentit t edukimit n kt institucion.Autori vazhdon studimet e tij t mtejshme krkuese pran Roehampton University n UK pr Media, Kultur, politik. Tema e tij sht n lidhje me Reprezantimin e reales n Jetn e Prditshme.

Veprat: Pas vitit 1994 ka qen gazetar pran gazets "Rilindja Demokratike , "TD", pr radion "Tirana", radion "Kontakt", gazetar, drejtues emisionesh dhe drejtor i televizionit "Dardan". Ka lluar t shkruaj e publikoj n shtypin shqiptar qkur ishte student dhe n vitin 1996 sht shpallur reporteri m i mir i vitit nga gazeta RD. Shtpia botuese "Sejko", e ka botuar vllimin e tij poetik, "Mos Hesht"(2000), ndrsa shtpia botuese "Silver ia ka botuar prmbledhjen me tregime Djalli i Argadasit (2005), vllimin poetik Ecje n Qelq(2006), dhe prmbledhjen me proz Krokamat (2007). N publicistik e gazetari ka botuar "Trokamat n jetn e nj pene" dhe ka gati nj sr materialesh t tjera letrare pr botim.

135

Flori Bruqi

N gjuhn angleze ka botuar: * Parametric Narration in Norman isdom Movies" * Tearing Up the Past" * riting the Documentary ith Students Experience * The script: Simple and Complicate" Ka botuar gjithashtu dhjetra ese t ndryshme n fushn e medias t vlersuara nga akademikt anglez. Djalli i Argadasit toi mimin e tret n Konkursin Letrar Kadmus n Greqi. Autori pas prfundimit t studimeve n fushn e artit, medias dhe lmit ka realizuar kto lma dhe dokumentar me metrazh t shkurtr dhe t gjat: * Trokamat n jetn e nj pene (2003) * Rivermusic" (2004) * indy Corner" (2006) * Clouds of Smoke" (2007) etj.

Publikimet Shumica e lmave dhe pjes nga veprat e autorit mund t shikohen n internet n faqen e BBC-s[18] dhe n faqen e tij: terziu.googlepages.com.Faqja www. seguraeb.nl ka przgjedhur disa vepra t autorit.Veprat e autorit jan publikuar n UK nga BBC, ku autori ka tuar dhe nj kompeticion me tregimin Hija Diamant (Ghost Diamond), i cili mund t lexohet n faqet e BBC-s dhe nga mjaft organe t shtypit dhe medias. Pa ndrprerje ka shkruar dhe shkruan n revista e gazeta perndimore dhe n gjuhn shqipe, n eb-faqen agimi.com, shtypin shqiptar dhe t huaj n Mbretrin e Bashkuar etj.Prej disa kohsh ai ka shkruar n Blogun e tij Media Information Production"dhe boton online revistn kulturore-informative Fjala e Lir" me liencn e rregullt t njohur n fushn letrare n Angli dhe ells.

136

Olimpi shqiptar

Filmograa Filma: * indy Corner * Clouds of Smoke * Tok e prgjakur (1999-2003) * Trokamat n Jetn e nj Pene (2003-2006) * Rivermusic (2003) * Think Again (2004) * Capoeira (2005) * indy Corner (2006) * Clouds of Smoke (2007) * One Egg (2006) * Pencil and Computer (2006) * Forgotten Fear (2006) Dokumentar * Universiteti i Tetovs (1997) * N Kosov andej nga Kulla e Jasharajve (2004). Dy lmat e Fatmir Terziut indy Corner dhe Clouds of Smoke jan przgjedhur nga British Council Arts dhe jan ekspozuar online n mesin e lmave britanik t ktij vendi. Dy lmat e msiprm jan ndr t part shkruar nga nj shqiptar me banim n Mbretrin e Bashkuar, q gzojn t drejtn e prfshirjes n amzn zyrtare t lmave vendas.

Buz liqenit
Nj trumcak, nj qukapik dhe nj gal Deftera, anta, lapsa e pena kishin marr Pran Liqenit t Ohrit bnin fjal: Antar t nj Komisioni t Rradh. 137

Flori Bruqi

Ktu ka qen nj grop tektonike Thoshte trumcaku me zrin ziliqar Jo ktu ka qen zon vullkanike Shtonte gala: me syt e mi e kam par! Pastaj qukapiku i zi ukitqar Nxori nga anta e tij e zez Nj letr t gjat si araf Dhe e shtriu aty mbi tryez. Uji i Liqenit ka qen 'i kripur' Ja, thuhet ktu n hart Kt, vetm ne 'qukapikt' e kemi ditur sht vrtet nj gj e rradh. Dy trofta pikaloshe kurriz qndisura Ngritn kokat shpirtlnduar Kemi dgjuar e dgjuar gjra t krisura Por kt qyfyre s'kemi pr t'a harruar. Dgjoni tani me kujdes Ju trumcak, qukapik e gala: 'Kush krkon idet e tij t shes T mos ngatrroj krap me ngjala!'

Strugs
Qytet poetik, i vargut Mbete nga lindja n vdekje Trup e buz t lagur Kurr nuk ndjen etje. Nga larg kurora e gjelbrt Vjen e krihet n syrin tnd Dhe ti e mban n prehr I kndon me mall kng. 138

Olimpi shqiptar

Puhiza zbret mngjezeve Nga gryka e Radolishts posht Dhe shtrohet pastaj mes rrezeve Q dielli t'i ngul si gozhd. Er mollsh t sjell fusha Dimr, ver, pranver e vjesht E kush s'ti provoi troftat e prushta E s'mbeti restoranteve n rrjesht. Qytet poetik i poetve Qytet symbol i pastrtis I bardh ditve dhe netve Me zemrn e Shqiptaris.

Dashuria
Dalldisje mes nj rruge t stisur Aventura e syve t ka uar Sinonimin e nj jete t re pr t nisur Hutimin e astit pr ta harruar. Urdhr i papritur i ndjesis s brendshme Rrugtimin e saponisur ta stis I yti shprthim tejfundoset Atje ku piktakimi retinor bitis.

Ora
Tik-tak dhe prap tak e tik 24 or lviz papushim numron do sekond, do dekik aty prapa xhamit, pa prtim. 139

Flori Bruqi

Monotone deri n rutin Puna e saj sht cituar Gjith mkatet mban mbi shpin Kur koha teknikisht i ka uturuar.

Koha e njeriut
Kohn e gozhduam mureve E futm n dosje E kym n sirtare, sonduqe E ijuam stendave, muzeumeve N parcela, knde e qoshe Si koh blu, laramane, roz, apo t kuqe. Iu qepm kohs s prapthi Kohs q na e kishin grabitur m par Si dema t urritur kur dalin nga vathi Pr ta coptuar u vum n gar. I vum Kohs, emrat e hajdutve t saj Dhe e thirm kohn si pron t tyre Se kuptonim se bnim t njjtin faj Se kuptonim se kishim rivrar Kohn. Koha nuk shahet, thot populli Koha sht ori Ajo sht Tempulli Ku lli i jets bhet i. Koha ssht koh zborresh, eksperimentesh 140

Olimpi shqiptar

Koha sdo emra njrzish, ndodhish Koha ka kohn e saj Ajo sht udhrrm i jets Koha ka ve nj emr N gur, mermer a letr Ajo sht Koh! I jemi ngjizur Kohs! Instrument i nj kompleksi n lvizje I jemi mirnjohs Kohs; se u kujtua t na bj pr vete, n rrugn e Kombeve n rrugn e mundit dhe djerss aty ku ne ishim vrtet e Kohs Pjesz viteve, shekujve, moteve. Ne tani i betohemi Kohs! Si bij t vrtet t Toks Ne tani i jemi vrtet mirrnjohs se ska m t ngrihen kmbt ti bien koks, se shtegu ska m parantes se lloi t kuptohet jeta se ska m sllogan mbshtetje n forcat e veta se sht n mod, kjo koh, kjo jetes. Ne kemi lluar ecjen pr t kapur Kohn. Ne q kemi marr rrudhat e saj, Secim m me rrymn q na rrmben. Por me aromn q na pshtjell n vetvete Me at q na sheh me syrin e mir. Iku ajo koh kur trembeshim nga Koha, Kur kohn e shihnim n etrrufe 141

Flori Bruqi

Kur kohn e krahasonim me Fillin e Kuq Kur, kurr si plqenim Kohs nj huq. Jemi msuar tani me kohrat. Se dim t zgjedhim m n fund Kohn! Iku koha kur i largoheshim Kohs U zhduk ajo flliqsi nga syt e Bots kusur kishim ne T masnim kmbt me shpejtsin e rrots Iku pr turp ajo Koh. Ecim ndoshta prap jo me nj hap me t Sdihet sa koh duhet t kapim Kohn Ecim n nj rrug me t Ecim dhe srrish larg Bots. Trenat modern ndalen pran kmbve tan Fluturimin e ndalim pran Vatikanit OKB-s, Europs e ku di un E akm tej gjuhn e shejtanit Jemi bijt e Kohs Jemi OK-ej! Na qllon t shtrngojm duart me nnn Mbretresh Sallave mondane t Londrs Neve, bijve t nj kohe eksperiment Na qllon t ulemi n nj shesh Me at q e shihnim armik t pabes Dhe na vjen pr t qesh Dhe lot na shptojn, pr bes. Takojm armiqt tan gjysmshekullor n zyra Vallzojm shqiptare dhe moderne npr dasma N shkolla, universitete, fabrika, n rrug Flasim, 142

Olimpi shqiptar

qeshim, dashurohemi lirshm Ah, sa ndryshim q koha nga koha paska Si se kuptuam m par kt pun. Vall pse i largoheshim Kohs? Pse i friksoheshim Bots ku jetojm? Kohn prbuznim pakuptim Kur ajo na thrriste n rrugn e saj Kur ne si lam gj pa sharr Kur ajo prap durimtare qante dhe qeshte me ne, pastaj Ne ishim dhe mbetm ata q ishim Kurban i nj mendurie peshqesh Kohn braktism me faj e pa faj Kurr si vum koks gishtin Q Bota mos t sillej orbitale rreth nesh. Dikush tani kujton vaporat E atij viti q lvizi akrepat e ndal Dikush uturimin, udhtimin, rrugtimin e gjat Strofkave moderne, prpirse deri n innit Pakkush integrimin, mundimin dit e nat Ishte i till ai muaj, i till ai vit Koha ecn dhe ska koh t dgjoj Mkatin ton, vetlargimin ton Ne tani vetm duhet t turremi at pr ta kap Ska koh pr t shkuarn Ska koh pr t sharr! sht koh e vshtir vrtet kjo koh or vlla E lodhshme, E gjat Jo si gjith kohrat sht e t gjithve kjo koh, o njrz Dhe jo koh pr t nns e pr t njerks 143

Flori Bruqi

sht Koha e shekullit t ri Koha q na dha krah Na dha shance Na dha Liri dhe Pavarsi, sht Koha jote o Njeri!

Mbretresha Nor
E vogla lozanjare, Voglushja Nor Turret, slodhet fare Mbledh lule me dor. Eja ktu moj Nor Mami i thrret Lulet ti bjm kurror T dukesh Mbretresh. amarokja prhumbet M tutje n lndin Aty ku lshojn lulet Er trndlin. Shpejt ktu moj Nor Mami prsrit I bn shenj me dor sht koh pr t ik. Erdha, mami, edhe pak Nor e Vogl kthen Dhe fap, fytyrskuqur ak Para mamit vjen. Mami i tund kokn Pr vonesn e saj Ajo z i puth dorn E zn n faj. Pastaj t dy qeshin 144

Olimpi shqiptar

Tufa lulesh n dor Pak ftoht, trikot veshin Nxitojn t bjn kuror. E dua si t Mbretreshs Mamit i thot n vesh Sdua t m qeshsh Kur n kok ta ngjesh. Pastaj nn e bij Humbin n proces Lulet ven e vin Njra jep e tjetra merr.

Dhimbja q vret
Tymi ikn e ikn Fluturon me vrap Ia ka zjarrit frikn Q i turret ta kap. N zjarr nj en balte Mbushur me grosh Pran lahet nj mace Nj plak n qosh. Trar mbi krye Pshjellje merimangash Nj radio fryhet Mirqenie jargash! Zri nga prjashta Hyn nga do an atis i uturon kashta Muret skan suvan. 145

Flori Bruqi

Pastaj nj fmij Ngatrron val me radion Qan n t tijn Krkon okollatn. Komshiu ngjitur, pran Nxehet me Satelitin Sain dot se mban Shan e mallkon vetin. Zjarri sht shuar Vetm grosh n en Kruspull kmb e duar N qosh plaku ka ngel. Macja nis mjaullimn Krcen mur m mur E para lshon gjmn Iku nj njeri, nj burr! Kmbana ka nisur Zhurmn papushim Kurkush ska pikasur Se u shua nj frym. Vetm qielli prlotet Fryn e fryn ret Nj amanet q stretet Nj dhimbje q vret.

Nj ligavec
Mbi nj gastare Mbi nj qelq Zvarritet ngadal Nj ligavec. 146

Olimpi shqiptar

Shtriqet forcrisht Jargat l n qelq Vuan marrzisht I shkreti ligavec. Prballet e prballet Ec edhe ngec Askush sia di hallet T mjerrit ligavec. Pastaj se di as vet Rrshqet m prapa Aty ku mbi qelq Kmbkryq sht ulur vapa. Ecje e vshtir Kjo ecje n qelq Sbn fare prjashtim As pr nj ligavec.

147

Flori Bruqi

Engjll Muhedin Shehu (1962-jeton)

Engjll Muhedin Shehu, lindi m 17 mars t vitit 1962 n Bn t rrethit t Tepelens,Shqipri. sht agronom, publicist dhe shkrimtar shqiptar. Shkolln e mesme profesionale dega Agronomi Memo Nexhipi - Dukaj, Tepelen e ka kryer n vitet (1977-1981). N vitin 1983 kreu shkolln policore (1983-1986). Ka punuar si ekonomist n tregtin ushqimore n Tiran, n vitet (1988-1992). Punoi si gazetar n gazetn Rilindja demokratike dhe operator n televizionin TV Shijak t Tirans (1997-1999). Si operator i televizionit Shijak dhe si gazetar i Partis Demokratike t Shqipris, m datn 14 shtator 1998, sht plagosur nga forcat e rendit para Kryeministris Shqiptare, duke lmuar ceremonialin mortor t varrimit t deputetit dhe demokratit Azem Hajdari.Si rezultat i represionit qeveritar ndaj tij pr bindjet politike dhe krcnimeve djallzore pr likuidim zik dhe politik, n muajin maj 1999, Engjlli me familjen e tij emigroi n Belgjik. Ka shkruar dhe shkruan n shtypin e vendit dhe t huaj shum shkrime politike e publicistike. Boton vazhdimisht shkrime politike e publicistike, si dhe poezi, n shum forume virtuale t internetit.[1] Engjll Shehu boton gjithashtu poezi n sitin e tij t internetit.[2]

Veprat "Zhgnjimi" "E mbaj veten si pr mbret" - poezi satirike Recension mbi "E mbaj veten si pr mbret"

Revolt e shprehjes nprmjet humorit dhe satirs

Engjll Shehu si nj meteor pr her t par paraqitet n skenn letrare me librin:E MBAJ VETEN SI PR MBRET. Ky vllim sht plot ironi,humor,satir e her-her edhe plot nervoz,q e bn kt vepr shum interesante. Autori bn prpjekje krejt shqetsimin dhe revoltn ta shpreh nprmjet humorit dhe satirs deri n sarkazm. Vrehet se Shehu ka prjetuar nj dram tepr t tmerrshme nga diktatura e egr dhe e smur komuniste n Shqipri. N mnyr 148

Olimpi shqiptar

t fuqishme rreh pulsi satirik i ktij krijuesi n demaskimin e pamshirshm t kopes s veshur me hipokrizi prbrenda,nprmjet s cils goditn energjikish t,servilt,hipokritet,hileqart ,nofkat e internetit, duke i karikuar ata me gjuhn e fort t satirs deri n karikatur. Kjo loj ironike hetohet nprmjet shtazve q i zhvesh lakuriq fytyrat e demagogve,injorantve dhe sahanlpirsve t nj ideologjie dhe nj sistemi t smur. Thika e satirs s ktij krijuesi me nj imagjinat dhe vokacion t holl i ka dhn nj ngjyrim t fort ksaj vepre, e q sht pritur mir nga lexuesit. Ndrsa, servilt,spiunt,mashtruesit,tradhtar t, do t prjetojn si termet humorin dhe ironin e ktij artisti q nuk ka mshir ndaj tyre Me kt vllim interesant,Engjll Shehu i ka dhn nj vul t mahnitshme oroditjeve t nj sistemi t krimbur t nj kohe t zymt dhe t smur. E kjo sht nj mrekulli dhe guxim intelektual i ktij artisti q i thon Engjll Shehu(Fjala e redaktorit;FLORI BRUQI)

Mjerani
Shkruajn shum npr forume, pr gnjeshtra dhe zullume duan t duken t jen t zgjuar, slan vende pa u kruar ndrrojn emr ndrrojn fjalor, nuk kan sy kan ngelur qorr shesin mend sikur o jan, sdin m shum se nj hajvan

149

Flori Bruqi

shkruajn nga pak pa ortograf, kujt t munden u bjen n qaf Ndaj t gjallin e bjn t vdekur, kta kunguj t papjekur svdes i gjalli kurr asnjher, nga mjeran goj ierr ku jan futur e ku kan shkuar, mendje lehtt e t mbaruar

Mendoj
Filloi i ftohti koha ndryshoi zhurma u shua asgj s'dgjoj Gjethet pr toke kan nisur t bien cicrima zogjsh zor se gjen Buzt t nxira nga ky i ftoht del si tym fryma e ngroht 150

Olimpi shqiptar

Kshtu i strukur rrz nj lokali kthej nga nj got un hallemadhi Mendoj me vete si erdhi koha nj far njerzish dot si njoha

Poezi dashurie
O zemra ime e dashur sa shum q po t pres edhe pse nuk je ktu kurr nuk t pres n bes ti je me shoqrin tnde n telefon pa t keq m the po vetm nj gj mos harro kurr n bes mos m pre q t jesh larg ti fort e di gj e leht pr mua nuk sht por besimin q t kam dhn vlersoje si amanet t ln do mendosh ti e dashur pse zemra ime et kshtu kur e dashura n zemr e ka e thot vrtet apo bn shaka jo shaka me dashurin nuk bj por nj gj t vrtet e ka se t jem i sinqert me ty tek ty shpresat i kam t mdha 151

Flori Bruqi

ti kt nat papritur u largove t hash darkn restoranteve por nj gj ve e harrove se tek zemra ime nuk e suportove se un t jap m shum dashuri nga 'prher mendon ti dhe ti kt dashuri q un n zemr kam nuk m njeh akoma se cili jam se kur t kam dhn fjaln q t dua ska zot q mendjen t ma ndryshoj por nj mendim n mendimet e tua dua gjithmon ta dgjoj se sht zjarri n shpirtin tim q vlon e gurgullon n thellsi provoj t jem un n pozicionin e marrdhnieve q je ti dhe sot q befas mu largove sjam akoma i qart n ndjenjn time nuk e di n kokn tnde far mendove bisedat tona qndrojn vetm kujtime? do mendosh se jam poet jo ssht fare e vrtet por kur e vrar sht nj zemr ska nevoj pr nj dovlet e ja un i till jam q kur t shpreha dashurin mos m thuaj q se di pandeha se un gjeta rinin jan plot katr net t gjata q bashk kemi biseduar 152

Olimpi shqiptar

por zemra n hove t akta kurr ska pr ti harruar le t ngelet si nj ndrr e dashur gjith far bashk kaluam n vidio e shum gjat n telefon veprimi yt prgjigje nuk krkon

Hipokrizia
U bn shum q llomotitin Burr t mir quajn hipokritin Ca e mburrin mbrapa i shkojn T tjer qeshin nuk dgjojn Hipokriti uditet me ca idiot Q pran i rrin se kuptojn dot Pse jan kaq naiv dhe gnjehen leht Flet i kapardisur hipokriti, shum i qet Vrtet ata duan ti mburresh pak Po pse s'kuptojn q hilja ka takt Ndaj un tallem 153

Flori Bruqi

prher me ta Kaloj pak kohn dhe afr i mba Kur ta marrin vesh si sht e vrteta Dhe vet do uditn naivt q un gjeta

Besprer
Duke ndenjur n qetsi ashtu i heshtur n mendime Pa dashur dhe pa kuptuar as me veten time udirat q syt na shohin n kt bot ku jetojm T papritura dhe surpriza nganjher s'duam t besojm Por ja q kjo s'varet nga ne n dshirat e vullnetin ton Pr t ndaluar paudhsit t vjellsh t vjen kur i dgjon Thon se bota sht e ngatrruar duhet br gjithmon kujdes Se n jetn ton t prditshme ashtu si e shtron ashtu do t gjesh Karakteret e sjelljet e njerzve ndryshojn shpesh her U jep nganjher dhe zemrn dhe ndeshsh n besprer Por ka dhe nga ata t tjer q forcn e madhe t karakterit E mbajn t pandryshuar n fjaln e tyre t nderit Pyes se kur ky far mileti do ta kuptoj drejt shoqrin Ndaj mendoj dhe as me vete duhet njohur mir njerzin. 154

Olimpi shqiptar

Rajmonda Moisiu
E quajn Rajmonda Moisiu.sht msuese e gjuhs angleze nga Kora.Jeton dhe vepron n Amerik(Hartford CT- USA.).Bashkshorti i saj vdi (1999)n nj aksident komunikacioni n rrugn Librazhd- Prrenjas,duke iu ndihmuar n logjistik (UNHCR) ushtarve trima t UK-s.Ka botuar librinJeta mes dy dashurivedhe nj libr me poezi Dashuria nuk ka emr.Ka n proces t botimit nj roman dhe nj libr publicistik. Gjithashtu sht bashkautore n disa antologji shqiptare.Bashkpuntore e disa gazetave me emr n shtupin shqiptar si, Tirana Observer,Albania,Panora ma,Ndryshe, n Shqipri dhe Illyria n Amerik.sht antare e rregullt e dhjetra forumeve shqiptare n internet: Strkala,ameria,art-caf,www.alb shkenca.org.,www.zemrashqiptare.net etj.

1.Mos dhunoni brishtsin*!

Toka tani kraht hap, ta marr brenda, Ku sdo ket m shi, diell, lule, dbor, Vdekja q nga ,arkivoli kundron trupin e saj, Shqyer nga plagt, gjaku,dhunimi mizor. Motr, moj! Brof nga varri, a ke vellon e nuss, Q ta hodhi leht vdekja n krevatin prej druri, irrja maskn lajkave ,mashtrimeve dhe epsheve, Ktyre q qajn tregoju t bri nj thik prej burri Nuk jeni burra, ve meshkuj, o rrac e burracakve Q mburreni me kapriot ,prdhunim , mizori , dajak Dhe ju, nj grua u ka dhn nga shpirti qumsht gjiri, Edhe ju nj grua u ka mbajtur 9-t muaj n bark. Ju do nat krkoni gruan,t'ju ndez epshet n shtrat, Dhe ju dhuron upn,djalin ,nipin ,mbesn, Nj gruaje i puthni kmbt pr ta patur dashnore, Q tu mkoj do mngjes me blerinn dhe vesn. far zemre pate ti ,q shkrehe armn mbi nj grua, 155

Flori Bruqi

Dhe u kapardise duke i fryr gryks s pistolets, Ti vrave ,nj trndal, nj lad t mbl mirsie, Dhunove me plumb brishtsin e nj gjoksi t nxeht. Ngrihu, motr, nga arkivoli i ktij dhjetori, ec me mua, T sokllijm, tu rrmbejm lirin, burracakve t pabes, Q t vran n emr t nderit,Oh, jam nj grua si ti, Me trndal,me gishtrinjt si qirinj Mbi varrin tnd Po t pres...... *Java q kaloi shnoi kulmin e krimit e t dhuns n familje . Dy gra,bashkshorte , nna, motra, u vran mizorisht nga burrat e tyre. E dhimbshme ,tragjike!

2.Pllumbat gugisnin emrin ...

-Poezi homazhNj dit t bukur dhjetori, kur era e leht bnte dashuri, me gjethet e degt e pemve, Ju si dy ngjj t dashuruar, putheshit mendurisht nn dritat verbuese. Syt kurreshtar ju ndiqnin me zili, Se ishit si dy pllumba q gugisnit dashurisht. Zemrat rrihnin t shpenguara dhe e shtonin, shpeshurin e rrahjeve,mkuar me gjak t nxeht n aort. Zhytur n nj det malli prej puthjeve iltrsisht,, Befas....,n nj ast fatkeq, Sikur uturuat drejt prjetsis. Pllumbat e bardh gati u bn t hirt tek qanin dhe me gugitjen e tyre,thrrisnin: Valona....Valona...! Poezi homazh -n kujtim t ngjllit Valona Vraniqi-vajzs s mikes sime ,Medijes.

156

Olimpi shqiptar

Dhjetor 2008

3.N natn e ndrrimit t viteve...

Nn dritn verbuese t shandanve, sy q kryqzojn vshtrimet, duart t grshetuara fort, frym...frym...frym...., pika djerse q pikojn....., gotat e vers si dy pika gjaku, tiktaket e ors , dy fytyra q ndriohen , dy cigare q tymosen... n natn e fundit t vitit.... -.Nn dritn verbuese t shandanve .... Sekreti i virgjris s ksaj nate, m pushton me dlirsin e brisht si nj serenat gazmore , n astin e pasionit t dashuris.... -.Sekreti i virgjris s ksaj nate... N valzimin e ladit t nats, mezi pres t prkundem leht, n shtratin e argjent , t dgjoj e knaqem,me sinfonin e ujit, t lumit, q gurgullon posht dritares ton. -.Mezi pres....!

Dashnori im..!
T mos i friksohemi drits s shandanve, t pshpritim prralln e dashuris, t'i bjm buzt si utura, e t zhytemi n uturimin e puthjeve, t ndriojm t fshehtat e syve. 157

Flori Bruqi

-.-

I dashuri im..!
N strehn e prehrit t nats, t ndrrimit t viteve , ors dymbdhjet. ora m e bukur e vetmis, e zhurms s mrekullueshme t jets, t vallzojm si nj puhiz lulesh, t ndjejm t rrahurat e ankthit dashuror, t zemrs, t knaqemi me parfumin e shprthimit, t frymmarrjes, t bashkojm livadhet tona. -.Sikur dreri thrret drenushn e tij, n kt nat t fundit t vitit , Ti falemi altarit t dashuris! Dhjetor, fundviti 2008

4.Pas nj tradhtie
Kur n syt e tu t ndritshm,tundues ,pikasa at q sht e pamundur t fshihet, ftohtsirn, kuptova se Un , lulkuqja e egr , Isha zhveshur . Rrija heshtur,si rri Pafajsia . -.Nuk i dgjoja m fjalt e dashuris, Si nj kufom q E kan mashtruar me nj helm t mbl, Para vrasjes, e mashtruar me buzqeshje tunduese,t shtira e dhelparake. 158

Olimpi shqiptar

-.Mundohem t msohem me vetmin time, Mundohem tu shmangem syve t kaltr , Q gjithmon m joshnin pr mkat, I lutem zotit t m lr , q t rrfehem pr kurthet e zemrs, pr padurimin q gjithmon si nj ketr , si nj skllave e prjetshme e dashuris, m thithte t vrapoja, tek ti. -.Me trishtimin tim ,me brishtsin time , me vetmin time , e ftoht ,kallkan si gurt e rrugs , n nj stin t ftoht ,ecja prmes turms , pr tu fshehur mes saj; T'ja falja asaj t kaluarn. -.Me sy po krkoj nj tjetr shpres , T ndjej gishta t m krehin okt e mi , Dhe dihatje t ngrohta npr mrdhirjen time. -.T mund t ndizet edhe njher Flaka n kandilin e dashuris , T mbjell lulekuqet n gotn e kristalt , T vallzoj prmbi re, nn tinguj serenatash Pas reve t shiut rri fshehur qielli, Pas mizoris s dimrit nisin srish sythet, Pas nj tradhtie Po prt nj dashuri E re.....! Dhjetor 2008 159

Flori Bruqi

Mardena Kelmendi
Mardena Bardhyl Kelmendi u lind n Berat n nj familje patriotike me tradita intelektuale. Kngtare e talentuar n Shqipri, prjetoi n mosh t njom traumat e persekutimit komunist dhe emigroi matan brigjeve t Adriatikut, n Itali, ku merret me krijimtari letrare e artistike, si dhe me armimin e kauzs shqiptare n bot. "Fala q t jetoj", sht libri i saj i par, pas t cilit pason themelimi i disa gruplistave n internet, bashkveprime pr ta par dritn e botimit disa antologji poetike, kontribute konkrete pr armimin e femrs shqiptare n bot, veprat: "asti im shekullor", "Nga shpirti n shpirt", etj. Autorja gzon vmendjen e kritiks n Shqipri,Kosov ,Itali, SHBA, Danimark , Rumani etj,ku ka tuar nj sr shprblimesh dhe prezantimesh. Po kto dit dika nga krijimtaria e Kelmendit sht botuar edhe n Rom, si pjes e antologjis trigjuhshe Gjuha e dashuris poetike", vepr e 19 autorve nga t gjitha trevat shqiptare n diaspor.

Babait tim....
At, tani s't shoh m, sepse ndoshta n realitet se kam br tani pushon n nj jet plot jet, Ati im kaq larg dhe kaq mbl afr meje me syt mbshtetur tek mua je prezent n zemrn time sekondave frymarrjes nga ty dhuruar ku sht ai trishtim q mbaj mbi qepalla ktyre syve t mi u je prezent m shum At i jets time At i t nesrmes time, i hapave t mi n rrugt e faljes dhe t dashuris un po t kujtoj dhe po t mendoj Ati im tani je larguar kaq shum nga un pa m thn asnjher ku t dhembi pa i thn azgj ksaj toke q t ka mbshtjellur ne kemi luftuar, kemi knduar dhe kemi humbur ndoshta m par se t takoheshim At i heshtjes time dhe i friks time 160

Olimpi shqiptar

n nj nat ku gjithka humbi n asgj un t humba ty dhe aty ndjeva q t fola At i denj ti ishe At i nj foshnjeje q qan e qesh sa imagjinime m kthehen sot nga ty dhe nostalgji rrzoheshe n kmb ,si bje ather? si bje ather! Sa koh ka kaluar Ati im ekziston sot koha mes nesh? kjo rrot vazhdon t rrotullohet qarje ose drithrim e mjekrrs kur ndjej vetmin sa mistere duhet t prballoj akoma sa hidhrim m ke ln nga kujtimi atij takimi n at karrige gozhduar lidhur kmb e duar tani koha jon pa zhurm, m ndihmon sepse heshtja jote sht heshtja ime gjestet e tua i ndjej t miat kaloj nat n kt heshtje kujtimesh baba t lutem ndihmom t fal dhe pse ndjej ta kem br Un nuk dua q mkati im t mos ket gjykim dhe nuk krkoj aleat n luftn e jets time me veten po bm q mos kem urrejtje dhe falm urtsin prulsin n suksesin tim mbas rrzimeve nj grua pyet pr lumturin e dhembjes q ka tek qiejt q jan t ngjashm me t fytyrn ua kthen atyre yjsive duke abandonuar trupin e saj e shpirtin paqes drejt ujrave paqsore me reekse qiellore Ati im krijes e ksaj brishtsie un e jotja bij me kt pshprim q kmbejm kohs ton kshtu kemi super-ngjashmri pikrisht kur pikz e lotit ngrin kristalin e bebzs s syrit tnd dhe rreshket mbi buzt e mia malluar Ati im ku je tani... qndrom kshtu shpesh mbi buz kur puth ett t shoh shpirtin tnd t pikturuar t ndjej q Ti kurr s'm ke munguar edhe pse kurr s'munda S'munda prkdheljn dhe dorn tnde pr ta shijuar Ati im v dorn n zemr t marr forc te Ty sa her jam rrzuar ....je tek mua Ati im.... t dua... 161

Flori Bruqi

Vjesht e poetit
Mbretron akoma kjo ngjyr e blert ndjesi e shpres vjeshta ka dit an-gjethesh q ndaloj hapin oh 'ngjyr kan krijuar lar ashtu mngjeseve me ves e muzgut ret e argjendta maleve pshpritjet verore kapin Luajn pulbardhat me ern q fryn dhe gushn ma prkdhelin nj gjethe q kputet dritares perndimit, ngadal buzve ma hedhin cicrim e trembur nga shiu i rrmbyer thrret tek pisha e lart dhe pastaj pushon kur dielli prap del e ngroh ende n stinn e art Vjesht e kngs poetit i hyn ngadal kshtu si lad shpirtror grykzave ndrruese przhitura nxehtit dhe kaq larg atdheut Tregom t lutem ke zbritur luleve t Mangalemit dhe mbi Tomor Stina mbi qytetin e lasht kngza jote z i t bukurs s dheut Lumit pasqyr e mrekullive goricare dhe lemit shamatas thuaja nj pshprim timen nga ky varg i vjeshts veneciane sillma ladin e krkuar limonades bahes time q melodin t ngas dhe lerm kshtu mbi vargje poetsh frymzuar... dhe lerm ....nj dit t shijoj atje atdheut si dikur ty stin me mallin hedhur krahve t lodhur ,kshtu heshtur pa pushuar.... Tak,tak,tak Oh...! Tak.. tak... tak.. ...dhe melodi e ers q kreh okt drejt perndimit Mbas dite verore ti qiellin vesh me mndafshin e kuq ngjyr e moshs time ... Largsi.... Ti nuk njeh ende perndimin e nostalgjis si ta lodh zemrn Ti nuk njeh shpatn e saj, q pret do dshir Ti nuk e njeh stinn e mrgimit se si lulzon that rrnjt e jaseminit Sikur njher ti t kaloje tek un, 162

Olimpi shqiptar

kunjt e mendimit ndar pa koh rruga jote do ndalte n nj qytet pa rrugica.... Ather do kuptoje kt gjuh dallgsh oqeanike... me klithma shtegtimesh pa fund! Larg kaq larg nga miq e tok e dashur nga kull e lotve dhe kuror e dashuris me 44 je t ldisht vendosur mbi t Larg nga dhembshuria e dhimbjes ku ulen nett... ...n dritaren time t nostalgjis i shikoj pafundsit e udhtuara n koh!

Sazan
Renda me shpresn se erdha tek Ty, ashtu si do dshiroj, me nj tuf impresionesh e rrezatim t heshtur hnor, nn qiellin e hirt t nj nate dhimbje, pr t ngjallur nj buzqeshje paralajmruese t nj dit me agim t lbyrt nga... ...prlotja e qeshur e zemrs. Qiellin nuk di si ta pikturoj m, tek shijoj puthjen e perndimit n horizont Buzn e siprme t nxjer mbi Jon e tjetrn q m pshprit duke m drguar valzat n breg Kthehu prsri! Grvish asfaltin tek kmbt zvarris n ikje ke prciell shpesh her barkat e shpress ikjes time mos i thuaj Lamtumir

163

Flori Bruqi

Un do grmoj n thellsi t toks prsri zgjimin tjetr ta bj tek Ti!

T kam thn
T kam thn ku i mora fjalt hyra n dallgt e detit dhe nga kraht e kputur lodhjeve ndrrave prgjysmuar. ..n uturim mblodha pendet e pulbardhave mbytur .... ngjyeja ndjenjn e shkruajta nj varg Ta kam thn posi jo,ku e mora pshprimn errave vjeshtake q afrohn shpejt shpirtit q provon nxehtsin e mallit buzt e zhurritura mbshtet mbi etn e njomur nga lott balsam pr to bhet knga ...krijohet dhe nj varg Prevazit ku dielli mbyll kanatn un i l nj krah mbshtetur.. .t shoh atje , ku nj fjal ende pa thn m ka mbetur, po edhe heshtur ...e di q Ti ma kupton nuk dua ta hap m kt perde komedie vjetruar, e shtyj pak mendimin dhe... ... prap kt varg ta kam dedikuar Kt s'ta kam thn ... sa her t duash nj reze t ngelur pas atij perndimi ku ngelet varur nn qrpikt e mi e reshket ashtu e ngroht prite, n duart e tua t padukshme pr ta kputur , ashtu si di, e si jep heshtur dhembje pije me eks prsri..si kup ''zhgnjimi' ' po munde ta kalosh deri n pshertim Dhe ec e mos e quaj pastaj varg, kur yjet m ndihmojn ... t ndjej aromn e jets mngjeseve kt jo, s'ta kam thn!

164

Olimpi shqiptar

Madi
Un nuk qaj shpesh ta dish ti mik besom po prball mallit dhe vargut zemra m pikon vrtet ,si para pasqyrs me avull t mbuluar m bn ky varg t shoh veten, po kaq t malluar Ty mik i mir q ti kpus astet t tilla, befasisht t gjindemi njjt ndjesisht nuk sht rastsisht ... e kjart dhe po kaq e vrtet dritares tnde nuk i trokas sepse ...udhve t tua jam dhe vet E dgjoj oshtimn e dhembjes mistereve n mrgim ku gjindem dhe sa her kam lot e mall , frymzimit ve i bindem se vetm kshtu e di q dhe ti i dgjon notat e mia t njjta ndarjet, dhembjet, po edhe gzimet ....n t njjt qiell q na dha drit dashuria Atje i lash t gjitha gdhendjet q dshirat mi morn npr duar atje rinin e preka , mekur dhe pse kaq e dashuruar me kokn kthyer prapa eca ngadal duke ikur ... ku urrejta dot s'm rrzoi sepse besimi , forca Qiellore mburoj shpirtit m qndroi Pra, miku im ,jam ktu si ti atje, n ecje kohore dhe me ty shpesh edhe heshtur as kur kam lot e knge t tilla miqsore gjej edhe diku veten kur me ty mallin ngas Dikur gdhim nn pjergullat e kujtimeve fjal t pathna diku... qytetit pa z t lexuara zhurshm sot nga kmb q s'na njohin, si njohim ato ndrra t paprekura ngrira n trotuarin e pluhurosur nga buz q na lan , e si puthim dot kurr m sot kujtimeve q mbledhin ndihemi t prsosur I lam egoists jet dhe t paekzistueshmes koh nj breng si kng himni rinis humbur q malli vet ta kndoj ative e rrugicave tiranase sot s'ka m pllumba Pra, miku im i heshtur nn pemt e bulevardit kur nj kafe i vetmuar ta pish jam aty n shoqrin tnde mbshtetur mendimeve gjithmon .... s'je vetm ta dish! Madi.. 165

Flori Bruqi

Pal Sokoli (1959-jeton)

Pal Sokoli, lindi m 06.06.1959, n fshatin Radoniq,komuna e Gjakovs.Shkollimin llor e kreu n Radoniq e Cermjan, ndrsa gjimnazin e shkencave natyrorore n Gjakov. Me 1985, diplomon n Fakulteti Filozok t Prishtins, n degn Filozo-Sociologji. Poezi shkruan q nga rinia e hershme dhe boton n periodikun letrar q nga vitet tetdhjeta,n revistn studentore "Bota e re",pastaj n "Zri i rinis", "Etja", Fjala", Rrezja" si dhe disa cikle me poezi n revistn letrare"Shtigje" t vitit 1983/84/dhe /86 t Klubit letrar"Gjon Nikoll Kazazi"t Gjakovs. Pal Sokoli ka qen edhe aktivist politik q nga vitet 1980,ka shprndar literatur, asokohe t ndaluar npr shkolla dhe Universitet, dhe n bashkpunim me disa grupe "ilegale", ka shkruar parulla t ndryshme antiqeveritare serbojugosllave,me pseudonime t ndryshme si p.sh."Alberti","Lumi", "Hajredin Hoxha",etj. si edhe ka shprndar s bashku me Sanie Idrizin, Genc Bezhin, Ismet Dinajn e Shevqet Gashin, pothuaj t gjith numrat e "Zri i Kosovs",npr njerz t besueshm,student,nxns dhe punonjs t ndryshm.Pas legalizimit t LDK-s,ka udhhequr nj nndeg n KK t Gjakovs. Me veprimtarin e vet politike, ra n sy t UDB-s. me rast u keqtrajtua tri vite rresht,disa her,u bastis dhe iu dogj shtpia n vitin 1991, po ashtu nga agjent t UDB-s.N nntor t vitit 1993 burgoset me grupin prej 8 veta, "Grupi i priftit", s bashku me priftin katolik Ambroz Uka dhe kushririn Gjergj Sokoli(tani dshmor i Kosovs)dhe disa intelektual tjer,me rast lirohen me intervenimin e Paps Gjon Pali i II,dhe vetm nj or pas lirimit, krkohet nga policia pr burgosje srish.Pali detyrohet t arratiset n Shqipri me ndihmn e z. Zef Ndrejaj, i cili mori prsipr dorzimin e tij n Shkodr.Jetoi 6 muaj npr disa qytete t Shqipris,ku takoi udhheqs t ndryshm politik t asaj kohe n Tiran, derisa n qershor t 1994 shkoi n Gjemani, ku jeton edhe sot.Qe nga viti 1998, kur llon t jehoj pushka e par kundr armikut, sht depolitizuar, dhe merret vetm me shkrime. Poezi dhe shkrime t ndryshme iu grabitn n dorshkrim, disa her gjat bastisjes dhe burgosjes, nga policia serbe, n vitin 1991/1992/ dhe /1993 .Prej vitit 1994 jeton dhe krijon n uppertal-Gjermani.Prmbledhja poetike "Kamban e plcitur dhembja" poezi,sht libri i tij i pare, t cilin e ka promovuar me 06.05.06 n upertal-Gjermani. Ndrsa Antologjia e 12 autorve nga Gjermania "Asht e gjak arbrie " Pal Sokoli& Martin uni, botuar dhe promovuar n Hanover-Gjermani Maj 2007 166

Olimpi shqiptar

si bashkautor. N shtator t 2008 boton prmbledhjen me poezi"Unaz Gjaku", redaktor i t cilit ishte poeti gjakovar Din Mehmeti.Ka shkruar recensione pr disa libra t rinj dhe disa shkrime edhe nga lmi i Sociologjis dhe e Filozos. Ka n dorshkrim edhe prmbledhje tjera n proz dhe poezi.Poezi t Pal Sokolit jan t prkthyera dhe t botuara n gjuhn italiane dhe gjermane dhe turke.sht antar i disa redaksive kulturore-informative virtuale dhe i Revists"Muza shqiptare" organ i Lidhjes se Shkrimtarve ,artistve dhe krijuesve Shqiptar n Gjermani(LSHAKSH). Pal Sokoli, n luftn e fundit, n Prill t 1999 n Gjakov, ka humbur 6 antar t familjes, prej moshs 17-44 vj. Faqet private t Pal Sokolit n internet jan: www.guri.cabanova.de, ose www. pal-sokoli.npage.de .

Kosov
Kosov kopsht i Edenit Kush ta ofron molln e sherrit, pa shih tani rrkeve gjakun e Abelit. si utur,si blet i dashuruar jam n zemrn tnde zemr e polenit.

Un dhe guri
N nj bjeshk t rrahur gur i shpuar Guri i zi-u e pyes sa peshon thot jam ku e pyes pr plagt m et sllavisht e pyes pr moshn 167

Flori Bruqi

o zot! o zot! m et shqip dhe shqip qan si un. -----*Rrugs pr Nish / 79

Krishtlindja pa ju
Buzmat i gjeta t prer aty ku i lenim gjithmon thirrjes me ka po vjen o buzmi bujar? I mungonte prgjigjja mungonin zra Simoni. . Krista.... .. Filipi...... ..Pashkja Gjergji...Kastrioti Buzmit i thahej ushqimi n cep t buzs Sofrs nuk iu sillem m shum se tri her* mungonin hapat tuaj vendet e zbrazura dukeshin si plag Filipi Simoni Pashkja Krista.. Gjergji. Kastrioti.. Telat e iftelis me nj fjongo t kuqe i kishte lidhur Sotiri. Lamn*e bm ndr t part prshndetm yjet 168

Olimpi shqiptar

n vendin tuaj o zot sa shum yje sivjet. N kryqin e lams m gotn e par ju ngjatjetova Simonit dhe t tjerve me radh m xixat e buzmit* rrethova zrin q ma prbiu terri edhe xixat.. edhe buzmat,edhe mua dhe pesqind e dyzet zra q Trrava memece prbiu nga lma ime. Fishekzjarre nuk u zbrazn pr her t par n Meje se nuk dihej... mos ajo vet ishte Varri.. q mba brenda gjith ju o shpirtra t mir. /*Rite pagane qe bhn edhe sot Krishtlindjeve. --Krshndella.2000. *Libri i kushtohet vllezrve t mi, dhe motrs sime, t martizuar pr lirin e Kosovs, me 27 prill 99 n Meje. Filipit, Simanit, Krists, Gjergjit, Kastriotit dhe Pashks, si dhe nns sime, Trashes, q ndrroi jet pa ua par as varret. Lapidari poetik i Pal Sokolit

Poezi e dhembjes dhe e revolts

(Shkruar si pasthnie nga Faruk Tasholli) Qysh n llim t viteve tetdhjet,si shum entuziast q duan ta shqiptojn botn e vet prmes shkrimit,n shtypin letrar t kohs paraqitet edhe Pal Sokoli,duke botuar kshtu poezit e tij t para.Mirpo, situata e rnd poli169

Flori Bruqi

tike q mbretronte aso kohe n Kosov,bri qe shum t rinj t mos e tojn kondicionin krijues,ndrsa u privuan edhe nga liria ose u shenjuan me gisht nga policia ideologjike e Jugosllavis,pr tiu pamundsuar veprimi krijues dhe intelektual.N mesin e ksaj lagjeje krijuesish hyn edhe Pal Sokoli,i cili tash del para lexuesve m vllimin e tij poetik,poezia e t cilit, trajton tematikn e njeriut t privuar,jo vetm nga e drejta e liris njerzore dhe nacionale,por edhe nga e drejta jetsore.N kt kontekst, Pal Sokoli shqipton revoltn prmes poezis, q vjen jo vetm si nj revolt individuale,por edhe kolektive. Aq m tepr,poezia e ktij krijuesi,ka nj biogra t dhimbshme,ashtu si edhe vet fati i poetit dhe familjes s tij n luftn e fundit pr lirin e Kosovs.Humbja e m t dashurve,bhet lajtmotiv i poetit q mundohet t sdoj t keqen dhe tragjedin, duke ngritur mbi t nj harmoni poetike,nj lapidar si shenj pavdeksis pr vllezrit dhe motrn e tij.M konkretisht,poezia e Pal Sokolit sht nj protest e vazhdueshme kundr s keqes,kundr robris dhe kundr mizoris pushtuese.Ajo sht vet zri i liris,i asaj lirie t brendshme q poeti me vite pretendon ta bj edhe liri t jashtme.Por, deri t kjo e fundit,pra te liria e jashtme, triumfon gatishmria pr sakric dhe vetijim.Vet tematika konkrete e trajtimit poetik,vjen si nj rikumbim dhe nj riprsritje e jets q nga atikiteti e kndej,ku vetm aktort jan t tjer.Lirizmi i dhembshm i Pal Sokolit dhe revolta e shqiptuar pr pozitn e shqiptarit n koht e fundit,poezin e ktij poeti e radhisin n grumbullin e atyre veprave q mbesin si fakt i rndsishm historiko-letrar.

Loja me eshtra
Ashti juaj i etur thith gjakun e vet n themelin e liris se Nns Kosov Pr djepin e Dukagjinit lule u rritt mbi kaptyell lule rriteni n kopsht lule rriteni rreth lapidarve rreth nns 170

Olimpi shqiptar

ishit kuror e pritjes tani kuror e rritjes. Rrnuat kullat e lavdit luftrave t humbura Batajnicn e bt varr dhe uturuat si dallndyshet pran gjakut t ngroht n gjirin e nns Kosov n Parkun e t pavdekshmve shndrit gura e juaj amur. Malli pr ju sa uji deti jeni t gjall uron me z poeti.

Kryqzimi i ironive
Npr qendr t qytetit u kryqzuan dy ironi n dy drejtime t kundrta prcilleshin e priteshin nga e njjta gard e tupan, t dyja i lidhte nj regjim satan. Semafori i kuq u hap ndr varreza t shkonte gjeneral konferencash t thyera n ann tjetr 171

Flori Bruqi

lirohen t burgosurit e ndrgjegjes, nj regjimi satan t dy palt prcilleshin e priteshin nga e njjta gard e tupan, t dyja i lidhte nj regjim satan. njrin pr n varr tjetrin pr n Hag Sa i uditshm m dukej kryqzimi i dy ironive q nuk e shihnin njra tjetrn, ose ishte nj ironi e ndar dysh.

Vrshim malli
Jam un bregdet a breglumi edhe i shprlar edhe i plagosur edhe i rrahur jam vishkulluar valsh zemr i Tsunamit brigjeve t zemrs vrshim behm sa her m than malli pr Kosovn

Kobi
172

Olimpi shqiptar

E ka nj ll nuk sht i imi ka nj rrug nuk sht e imja ka nj kng pa solin tim ka nj hap me marshin tim ka nj fat dhe emrin tim.

Pal Sokoli:Metaforat e arratisura- poezi

Prmbledhje m poet t mrguar,botuar nga Shtpia e Arteve dhe botimeveMrgimi A&B2003 Tiran-Gjenev-Prishtin Metaforat e arratisura, sht antologji e shprehjes simbolike t metaforave t 15 poetve, por q si trsi sht nj metafor n vete, ose personalizim i ksaj metafore me vet poett e mrguar. Me poezit e tyre,ata, shprthejn para lexuesve, zrin e mrguar q gjakon fatin e Atdheut,fatin e popullit t vet, dhe fatin e vet poetve.Secili krijues i qaset poezis n stilin e vet,formn dhe prjetimet e veta, q s bashku prbjn nj mozaik t bukur poezish,e q pr tematik kan jetn e prditshme, fatin e Atdheut dhe mrgimin, plagn ton t kamotshme, me t gjitha pasojat, me t cilat ballafaqohen krijuesit, rrugs, deri te ndrra m e madhe: Liria, Atdheu i Lir. Metaforat kan koh npr t ciln transformohen,kan edhe hapsir npr t ciln shtrihen dhe prplasen, edhe objektivisht, duke mos iu liruar kthetrave t realitetit q na prcjell. /Njeriun njeri/ e vran mizri/ ata q mbeten/ mbajtn ve zi,te Legjenda e Metafors-Arbr Ahmetaj, ose te poezia Ndrkoh.Kur krijuesit luftojn q njeriu t mbetet njeri, me gjith rrezikun q e rrethon:E hapin vet/ varrin e vet/ me shpresn q s`tret. Krijuesit jan n krkim t mbinjeriut niean, pr t mbijetuar n realitetin, q Ahmetaj e sheh me skepticizm, zhvarrimin e meta173

Flori Bruqi

fors, nga po ata q e kishin varrosur. Poett i friksohen rrugs, kurUdhs nuk di si t takohem me arsyen kur ringjallja vdes pa e prekur pragunt poezia Mbi re, e Arsim Ferizit. Udht jan me pluhur kah njeriu zvarritt/ dhe / n cepin e gurit, lkurn e zhvesh i tri,te poezia: Si era leht, e Bekim Hashanit.Metaforat shpesh her jan bartse t sendrtimit t strukturs s vargut dhe si t tilla jan t krijuara nga nj realitet shoqror, dhe shpesh edhe ndodh, q t transformohen n poezi ideologjike.P.Sh: Pritet koh e ftoht/ me ngrica Siberie,t poezia:Moti e Gani Azemit.Kemi n nj rast tjetr, nj ndrtim ksisoji, te i njjti poet, si p.sh. te poezia Prmendoret e huaja:/ Nj dit rrufeshm do ti rrnojm/ dhe me gurt e bronzin e Titos ,Milladinit,Stalinit/ Nevojtore moderne do t ndrtojm/. Gjithashtu te poezia Hijet e engjjve e Ramiz Cacajt, kur thot: / Le t plas dreqi i kuq/ dhe engjlli me kapu/ se prushi i gjall ilir/ s`bahet dot me strajc/. Kto rrnime nuk behn pa sakrica,pa ijime dhe pa murim n urat e reja. Te poezia, Feniks i rilindur n zjarr, i poetit Liman Zogaj,do t kemi ksi ndrtimi poetik: /Krejt trupi n prush i kallet / dhe nga hiri/ prap Feniks i gjall rilind.Edhe ky poet, por edhe t tjert,me vargjet e tyre iu drejtohen nns, atdheut, toks, fmiut, zogut, detit apo qiellit, dhe nga ky interkomunikim, na pasqyrohet raporti i krijuesve me realitetin apo rrethin objektiv...Vet titulli i ktij libri, Metafora e arratisur, l t kuptohet se, poett ve jan n mgrim, dhe se tema e mrgimit sht nj tem apo plag e rnd, dhe pr ne shqiptart, fatkeqsisht plag e vjetr.Mrgimi sht vrtet plag e rnd, por pasojat e tij jan edhe m t rnda se vet mrgimi. Mrgimi n esenc ka tragjikn, e cila dimensionin e vrtet e ton kur ndrron ideologjin ose traditn e mrgimtarit ,kurse dimensionin e tragjiks s dysht e merr, kur mrgimtart tan asimilohen dhe nuk e din m as gjuhn e nns.Mund t marrim shembull konkret pasardhsit e gurave m t ndritura t kombit ton,q tashm nuk din ta asin gjuhn shqipe (pasardhsit e Gjergj Kastriotit dhe t Ismail Qemalit ose Sami Frashrit etj),pa prmendur edhe shum familje t asimiluara tani gjat ktij shekulli.Mrgimtarit, prpara i bhej gjm, kur ikte jasht atdheut, sepse, ose nuk kthehej m ose nuk do t ishte ai q duhej t ishte.Poezit me kt tem, n kt libr, i dallojm nga vet tituli i tyre, si p.sh.:Rrughumbur, Ikje nga vetvetja, Nga ditari i nj t vdekuri,Kujtime,Letra,Rruga,Atdhe, Nna ime,Malli,Tragjedi,Brigjeve t Buns, Ktu as jet as vdekje, Mrgimtari me varrin prej qelqi, E pa pritura, Testament, Larg mmdheut, Udhtojm un dhe ti, Qyteti i huaj,etj.Rrugs s mrgimit gjithmon i paraprin nj udhkryq, n t cilin gjendet ose Atdheu ose poeti ose t dy s bashku. sht pra, nj prjetim i hidhur, t cilin nuk ia preferojm askujt. 174

Olimpi shqiptar

Rruga e mrgimit, sht rrug, ku knga han fmijt e vet t mallkuar:/ As t m sjellsh as t m marrsh/ e kur u takuam as t qesh as t qaj/ dhe nuk dija as t shkoj/ edhe u nism as kah ti as kah un,te poezia: Nga nj ditar i nj t vdekuri, i poetit Arsim Ferizi.Ose Vitore Stefa-Lekaj, mrgimi do t prjetohet kshtu: / Qytet i ftoht kukullash t ngrira/ Qytet vitrinash plot e prplot/ tek ti me solln koh t vshtira/ tek ti m dukt se jetoj kot, te poezia Qyteti i huaj. Vitorja prek edhe nj plag t re q i prcjell mrgimtart e sotm, mbytja n det; / Otrantoja aty/ ti sjell e ti prcjell/ ditn vijn t bardha/ natn gjak t kuqe/ plaga jote e hapur t rrjedh e t rrjedh.Poeti Luan Burimi me poezin N prehrin e nns, ta prkujton poezin e Filip Shiroks, vetm se ky i drejtohet vegimit e jo Dallndyshes: / Ik atje tek nn e ngrat/ tejkapitur dshprimit/ ik e thuaj:t gjith bijt / do t kthehen nga mrgimi/, porosia i drejtohet nns edhe pse poeti e di se nna i ka vdekur, /ajo tash po et me hnn/ tek varrezat n qosh t` katundit/ .Gjithashtu edhe poeti Luan, q poezit e veta i ka n veten e par, kudo q shkon, dashurin e sheh dikund brigjeve t Buns, ku dallgt i kan ln plag n shpirt dhe qesh dhe qan me maskarenjt e kohs,/M dhemb dhimbja e jote/ e shkoj e vij n te/ kt koh t maskarenjve/ e qaj, e se dua m. Asimilimi sht terr pr mrgimtart,sht ferr i zi.Liman Zogaj t poezia Ktu as jet as vdekje i prshkruan shum bukur pasojat e mrgimit, kur as amanetin e fundit nuk mund ta lsh n gjuhn e nns; /Ktu edhe gjuhn e nnave e humbim/ s`sht jet kjo,pa drit plot vaj/ nna vdes duke ln amanetin e fundit,/ e shqip nuk e kuptojn fmijt e saj.Gjithashtu edhe Lirie Berisha dhe Mardena Kelmendi prekin temat e mrgimit me poezit Testament dhe Gryk e Rugovs. Kompozicioni i librit sht nj trsi e t veantave q dallon n stile dhe n formn e shprehjes poetike.Derisa tek disa poet kemi poezi t rimuar, te t tjert kemi varg t lir. N disa krijime t tjera ndodh q rima sht her e prputhur e her e kryqzuar.Kjo dallueshmri e bn librin t komunikueshm dhe t lexueshm. Uroj q kjo Antologji e vogl, e poetve t mrguar, t bhet pjes n Antologjin e letrsis shqipe. Prishtin,14.08.2006. Flori Bruqi

175

Flori Bruqi

Albana M. Lifschin
Albana M.Lifschin ka mbaruar fakultetin e gazetaris n Tiran (1970). Prej vitit 1992 ndodhet me banim n Ne York.sht autore e disa librave n proz dhe poezi, si "Kafe Shkodra e Nju Jorkut" 1999, "Fundjav n Hillsajd" 2000, "Poezi" nn pseudonimin Blerta Tirana, 2000. N tregimet e saj, si edhe n poezi, autorja dallohet pr sinqeritetin e krijimit,por mbase edhe pr nj stil t rjedhshm n t krijuarit e vargjeve,ka kjo e bn at t afrt pr lexuesin e secils kategori. Po kt vit Albana mbledh dhe boton me shpenzimet e saj Antologjin me poezi t t rinjve n mrgim me titull "Zera Nga Larg". Albana M Lifschin sht autorja e librit t mirnjohur "Children Of Kosova - Stories of Horror" (anglisht dhe shqip), ku prshkruhet tragjedia e Kosovs nn kndvshtrimin e fmijve kosovar. Libri sht konsideruar si nj dokumentar i tragjedis kosovare. Aty shihet egrsia njerzore kundr qenieve njerzore q nuk kan t njjtn kombsi, besim, ose bindje politike. Libri u vlersua jo vetm nga komuniteti shqiptar, por edhe nga Bordi i Edukimit i Nju Jorkut, i cili e aprovoi si tekst shkollor pr studimet sociale, pr klasat e 6-12. Libri i fundit i autores, Alban M Lifschin, "Udhtim n historin amerikane", sht nj kontribut tjetr i saj, pr komunitetin shqiptar ktu n SHBA, por edhe pr t gjith atdhetart brenda e jasht atdheut q jan t interesuar t msojn historin e Ameriks. Libri ka marr vlersime maksimale nga profesor t nderuar e kompetent, shqiptaro-amerikan dhe intelektual t dgjuar,vlersime kto t botuara n organet e shtypit shqiptar.

Fundjav n Hillsajd
nga Albana Melyshi Lifschin Libri "Fundjav n Hillsajd"- libri i tret i shkrimtares Albana Melyshi-Lifschin, n nj vshtrim duket si nj zhvillim i mtejshm i "Kafe Shkodra e Nju Jorkut" N fakt, Albana kt radh hulumton jo vetm n jetn e emigrantve t rinj shqiptar ne Amerik t dhjetvjearit t fundit, por njkohsisht edhe n vet jetn amerikane, madje hyn thell ne skutat e saj. Nga kjo pikpamje ky sht nj hap i shpejt e i madh per t. Dhe t bie n sy q ndrsa zhvillon kt proces, zemra e saj nuk sht e shputur nga vndlindja prej nga ajo merr kujtimet e s shkuars e me mjeshtri artistike dhe sinqeritetin q e karakterizon i derdh ato n dy nga tregimet me t bukura t vllimit "Kujtimi i saj" dhe "Mbresa nga e kaluara" Esht krejt e dukshme q situatat jetsore t cilat autorja i ka kaluar 176

Olimpi shqiptar

vet jane edhe m t arriturat e m t spikaturat. Kt mund ta themi edhe pr tregimin "Nj vjehrr amerikane", q t mbetet n mendje, pasi mbyll i knaqur, kapakun e librit, q porsa e ke mbaruar, dhe e mban ende n duar.

II. Veori e dallueshme e stilit t Albana Mlyshi Lifschin sht se tipat e karakteret n veprn e saj jepen me aq vrtetsi, sinqeritet dhe nj mjeshtri artistike t atill sa t duket sikur i njeh dhe i ke para syve. Dhe, kjo t shkakton ndjenja emocionale t forta. Karakteri i vajzs, Elira, n tregimin "Kujtimi i saj" sht nj karakteri t fuqishm, i rall e i skalitur me dashuri prej autores. Nj personalitet t mrekullueshm, lexuesi e gjen edhe tek Jona , vajza shqiptare, e cila hyn n jetn amerikane, duke befasuar ambientin ku lviz me natyrn e saj t iltr e t sinqert. Autorja e ngre lart gurn e femrs shqiptare, n mnyr bindse e t admirueshme. Elira, n tregimin "Kujtimi i saj" dhe Jona n "Fundjave n Hillsajd", jan karaktere t bukura t femrs shqiptare, q vshtir se gjenden n nj bot joshqiptare. Jan karaktere vajzash t cilat nuk ke se si t mos i dashurosh.Nga tregimet q prekin jetn amerikane, m ka br prshtypje e me ka falur knaqsi tregimi "Nj vjehrr amerikane". Autorja ktu prdor nj humor t leht e gjuh trheqse. Mesazhi i tregimit sht i qart: Mirsia dhe dashuria jan njerzore e nuk njohin kuj shtetesh e kombsish.Knaqsia estetike q t jep leximi i tregimeve t vllimit "Fundjav n Hillsajd", t shoqron deri n fund, ka dshmon pr pjekurin e veorin e Albans si krijuese.Me kt rast, i uroj sukses t mtejshm, n vepra t ardhshme, t cilat un personalisht, do t'i prisja me shum knaqsi.

Vitet?
' jan kto vite q thoni ju, un nuk i takova vitet.. Ato iu afruan avllis sime m pan tek krceja n litar, e than se ngatruan dern, t qeshur fmije m dhan e m kthyen srish pranvern.. Korrik, 2001 177

Flori Bruqi

Dashuria ime
Nj gjethe e varur nga vjeshta kishte mbetur, e vetme n trupin e dimrit te lagsht e te bardh, sot kallkan u kput e ra mbi pezulin e dritares sime, ndoshta kshtu do kisha rn edhe un ather e mbetura pezull mes jetes edhe vdekjes, sikur t mos m kishte mbajtur ti Dashuria ime! Q athere msova t dua jetn mbi gjithshka, t kuptoj at qe t tjeret se kuptojn, t fal dashuri dhe aty ku mirnjohje ska, t fal edhe miqt q ne t nxituar gabojn, t fal edhe at q kupn e helmit mbushur ka, e mbi tavolin pr dark si ver krkon ta pij, q edhe fjaln e mir m nga e keqja se ndan , jetn vehtes i nxin m shum se e ka nxir..

Zgjimi
Nje pllumb i bardh Me hyri n dhom E m prplasje krahsh Zgjoi qetsin time I shpupurisi t gjitha: Kujtimet e harruara, ndjenjat e lnduara poezit e braktisura dhe ato t panisura T gjitha u shkundn u gjallruan, u bn tok e pastaj dy nga dy erdhn t t zgjojn edhe ty

178

Olimpi shqiptar

Raif Hysen Gashi (1961-jeton)

Raif Gashi u lind nga nna Sherife dhe baba Hysen Gashi n fshatin Meshin, Malsia e Gallapit t Dardans, m 20 mars 1961. N Tuxhec kreu shkolln llore, ndrsa at mesmn n Dardan. Studioi n Prishtin, por studimet iu ndrpren, viti i prakur 1981 ishte i pamshir edhe pr Raif Gashin sikurse pr shum veprimtar t rinj. Ai vuajti sa vite n burgjet famkqia serbe si i burgosur politik i ndrgjegjs.Me shkrime poetike u mor heret q n bankat shkollore.Vazhdon t krijon n poezi e proz.Ka botuar librat me poezi iltrsia prej Qelqit, 2005 dhe Moll e egr 2008. Jeton dhe vepron n Prishtin.Pr krijimtarin e tij mund t thuhet se n t shumtn e saj lajtmotiv kryesor sht motivi atdhetar,por ka mjaft krijime tjera, q i dallon lirika erotike-e dashuris, pastaj motivi social etj. Vepra t prfunduara n dorshkrim, q presin dritn e botimit, nga ky autor, jan edhe: Jeta sht tregim, proz e shkurtr; Npr odat e Gallapit,pleqri dhe urti popullore shqiptare etj.Kjo tregon se poeti vazhdon t krijoj me nj dinamik, q n t ardhmen, sigurisht se priten vepra tjera nga pena e tij.

Eshk e that
Rashqelan Mangcoptuar Si hirtsin E kaltrsin Ngjyrosja e przien T dallon emri gnjeshtar I vjedhur nga bab e gjysh Kulln ndrr Leckaman Me fam N rrugn e gjat Pa dalje e pa kahe I humburi si gjithmon Q kurr nuse spam Nga krushqit e tu bredhacak 179

Flori Bruqi

Rashqelan e rjepacak E pas tij jam un Leckaman e cuklan Krejt punt i bj Vetm prpara sdi t shkoj Sido q m thon Un vet jam Edhe pse arsye skam Premtim kam Edhe pse nuk guxoj I shmtuar jam Do t bj vetvrasje E ju thirrmni hero kombtar Rashqelan Shkarravitje mbi gjakun tnd Dardan Prshkllirje amurit Engjjt m than T bhem kshtu si jam Ju m keni n dor Do t isha vetvrar E ju t m shpallni dshmor Rashqelan Cakun e kemi larg Mbrapsht po shkojm Ikanak leckaman M plqen varja n lis Ju m thirrni Pishtar i liris

Nga erdhm
M pyete po bn Nj dekad shekujsh U preha n tehun e thikave 180

Olimpi shqiptar

N mbrojtje t kulls s vjetr Brez pas brezi Shptim nga perandort E pjells s zez Q kalruan Udh e paudh ktej Ashtit e gjakut ton E un po bj roj Plagve t gjalla Mos u shthur dheu im Edhe pse von e kuptuam Se plag e pashterrur Knga e festave po vjen Dilni n maje kodre Bashk me yjet E prqafojeni lirin

Turpi yn
M ra ndr mend Pse ju pushoni atje N at gur t pafat Pyes Kujt i humbi ndrgjegjja Q iu prehu bashk me krimin ton Un vij t ju shoh Vetm kur duhet tju gnjej Se ende ju kam shok Mos m pranoni M shani jam i keq Ju mashtroj Qaj qesh e as bukur M arsye,as vler skam Sot ndjeva turpin ton Bashk me amurin e tradhtis 181

Flori Bruqi

Ju as nga afr Ngjalluni e vdisni prsri

Syt e tu
T dua Dashurin ta fala Gzimin e buzqeshjen M jep pr dnim Apo njoftim Ledhatimin n syt e tu e shoh Edhe urrejtja jote Dashurin ma shton Jo kur thua Aspak sm shqetson Mos u vono Thuaj se m do

Varret tona
E mbrapa pas kodre kan mbet Pa gur e pa emr T kryqzuara e t harruara T tretur e shuar tok Hej atje mbrapa Strgjyshrit tan N tokat e djegura T lna e rrafshuara T palexuara N t shenjtin dhe Me aromn shqiptare Mbetn e smundn me ardh M su pam 182

Olimpi shqiptar

Nj ther Q nga rrnjt u shkul U shua identiteti Ather Salamandra nuk ishte aty Mallngjimi uturon E sndalet kurr Dgjon krismat E jehons lemeritse Q lakonin valn e oshtims Mbi eshtrat e thyera N varret tona.

Iljaz Prokshi (1949-2007)

N vend t prkujtimit pr mikun.... Iljaz Prokshi lindi n Fortes t Drenics, m 15 nntor 1949. Vdiq m 28 prill 2007. Shkolln llore e prfundoi me rezultate t shklqyera. Edhe n shkolln e mesm ishte nxns i dalluar, duke u shquar pr zgjuarsin, vizionin dhe vokacionin prej krijuesi. Studimet i mbaroi n Fakultetin e Filologjis, dega pr Gjuh dhe Letrsi Shqipe (Albanologji), n Universitetin e Prishtins, me nota t larta. Si gjat shkolls s mesme, dhe gjat studimeve universitare, bashkpunoi me t gjitha gazetat dhe revistat e kohs, si gazetar dhe krijues. M von punsohet n gazetn Kosova t Korporats Energjetike t Kosovs, n Prishtin, n llim si gazetar, e m von si redaktor prgjegjs i ksaj gazete. Nj koh t gjat bashkpunoi si gazetar edhe me disa gazeta shqipe q dilnin jasht Kosovs, si Top Kultura, Spektri n Zvicr, Trojet tona n Nju Jork etj. Aktiviteti letrar Poezit e para, Iljaz Prokshi lloi ti botoj n gazetat dhe revistat letrare t Kosovs m 1966. Ishte n mosh t re kur u paraqit n letrsi dhe vinte me nj prvoj q e kishte arritur gjat leximit t shkrimtarve m modern shqiptar dhe t huaj. Iljaz Prokshi i takon plejads s krijuese avangard t Kosovs. N konceptet estetike t tij shquhet me iden e nj llimi t ri n letrsin shqipe, 183

Flori Bruqi

duke krijuar nj letrsi q sht simbol i artit modern. Pak koh m von ai botoi edhe tregimet e para, gjithnj n krkim t rrugve dhe mjeteve t reja letrare. Si student ishte shum aktiv n jetn kulturore. Botoi poezi, tregime, reportazhe, recensione dhe ese pr letrsin. Fitoi pothuajse do vit mime letrare, pr poezi ose tregime, n konkurset letrare, q shpallnin gazetat dhe revistat e kohs. Iljaz Prokshi, n konkurse t tilla sht nderuar prej mimit t par gjer n mimin e tret. Botoi n gazetn Rilindja, revistn letrare Jeta e re, Fjala, Bota e re, Zri, Plejada, Koha ditore dhe n disa gazeta m pak t njohura, q botohen n Kosov, si dhe n periodikun shqiptar n Shkup t Maqedonis, si Flaka dhe Jehona.Pr veprn e tij, si n poezi dhe n proz, kan shkruar kritik t njohur t vendit, ndrsa rezonanc e t gjith ktyre, sht se veprn e Prokshit e prshkon fryma e modernitetit. Tek ky krijues, t shkruarit sht gjithmon n shrbim t krkimit dhe t ideve lozoke, kurse n qendr t shqetsimeve t tij sht njeriu, i rrahur mes errave t absurdit dhe revolts, kundruall nj realiteti t hidhur, me kuptim, q qenia njerzore ti ikn karakterit negativ, t prezantoj ato vlera q shquhen pr vizionin e nj bot t freskt dhe t dlir, shnjuese pr kohn dhe hapsirn. Lexuesit e admirojn letrsin e tij, ndrsa kritika me gjith kta t part i detyrohet vlerave dhe mesazhit poetik t ksaj vepre. Tituj t veprave Poezi * Pik e bardh ndrre, Rilindja, Prishtin, 1983 * Satana n ferr, Fjala, Prishtin, 1992 * Fytyr n pergamen, Rilindja, Prishtin, 1995 * Psalm arbror, Rilindja, Prishtin, 1998 * Sonat e dhembshuris, Lidhja e shkrimtarve t Kosovs, Prishtin, 2003 sht n botim e sipr prmbledhja me poezi Kambanat e shurdhra Shtpia botuese Dukagjini, Pej. Ka prgatitur edhe tri vllime t tjer me poezi. Tregime * Libri i kujtimeve, Rilindja, Prishtin, 1987 * Daullet e nats, Rilindja, Prishtin, 1990 * Vdekja n ndrr, Rilindja, Prishtin, 1996 * Magjia e mjegulls, Lidhja e Shkrimtarve t Kosovs, Prishtin, 1997 184

Olimpi shqiptar

* Vajza e trndalave, Rozafa, Prishtin, 2002 * Pallati i Helens, Prishtin, 2003 Ka edhe dy libra t gatshmm pr shtyp me tregime. Romane * Fundi i zemrimit, Rilindja, Prishtin, 1997 (Pr kt roman, autorit iu dha mimi letrar si romani m i mir i vitit i Lidhjes s Shkrimtarve t Kosovs m 1997) * Dashuri n labirint, 2001 Ka t prgatitur pr shtyp edhe dy romane, nj libr me kritika dhe ese letrare, si dhe shum shkrime publicistike. Poezi nga libri :Satana n ferr

Rileximi
Kur ikn lakuriqt e nats s heshtur Kam par shkronja trungut duke hipur, Palla s'm hngri pr gjarprin e mbytur Ja, tek rrzoi diq dhe et tani shqip. Dhe sapo u ndezn fjal q nuk thuhen Mes universit tim gjeta eshtra dhe gur, Po sall dhimje t'ishin prap do m duhen Sepse mbi kt lum, bm dhe nj ur. Mbi epokat e zeza engjlli se m zgjoi, As lamtumir kujt s'i kam thn, o Nn; Dhe 'u ngrit kjo er, s'di dot a kaloi Vendenisi a hyri qet apo jo n Ulpian. Kshtu mbeti do vettim duke e ditur Se rileximi po llonte et me et, Dhe kurr s'do t humb asgj e ndritur, 185

Flori Bruqi

' trazojn krrokatjet, Uni do t rrij i qet. Dhe kur lakuriqt e nats ikn npr to Prap shkronjat lart trungut kan hipur, S'm hngri palla a vdiq gjarpri apo jo Ja, tek shprtheu di dhe et tani shqip.

Gjarpri dhe ndrra

Ultima verba Kushedi 'do t bhet pas nesh, Ku ikn fjala, 'duan tani ndrrat? Po trilli i zi 'i thyen mkatart. Shekujt n udhtim prush ndezin, Dikush sikur rri prore n der t Ferrit Dhe bn sehir n heshtje, Satana tek i gjuan engjjt. Kafka dhe rrnja ime prshprisin Ultima verba * Sikur duan t heqin llahtarin, Kt sa her e krkuan martirt. Koha srish ikn vettimthi, Dhe vazhdon t qenmen e vet gjer n fund; ' dhimbje njjt me imagjinatn Mbi Arbri klith gjaku, dashuria: U bft drita. Dy mij vjet ka q rri vetm, Hna perndoi n mngjesin e shkuar, errsira ish vrtet e hidhur ' m shikon pa iluzione Histori ilire e amshuar... *Fjala e fundit

Mendime
Ka aste kur kujtoj lisat, shtpit 186

Olimpi shqiptar

M shum se fardo tjetr n jet, Ka aste kur matem me detin, lartsit Dhe marr t ta shkruaj dramn e vrtet. Dhe n qoft se mendon se kjo dhimbje Kalon shpejt, mes zrash di vjen prap Tashti s'ka hn, 'bren kaq shum ky krimb Ullinjt e detit piqen, gjethet era ua hap. Ja, srish marr nj cop Dheu t Verdh Dhe eci midis Sheshit t Ulpians s lasht, Shkel trotuare, imagjinoj ret, lot derdh E pastaj m rrmbejn fusha e lumenj t gjat. Dhe ikn Djalli i zi, nata prap s'qetsohet Sa nj fyell nga larg ndihet, un mendoj: A ka shptim vargu im prse tani shqetsohet, A m ndien kush apo mbase kot po ndrroj? N vete, Toka ime, kam ende shum fuqi, Npr rr t irnosur t iki me kal, T t mos shqetsoj m nnn, as Ty, Por t'ia sjell Doruntinn, n fjal t'i dal.

Elegji ndrre
' sht futur n dhom, a humbi, S'di sa do t rri, a zgjohet srish? Nse Ti nuk je, 'ndrron tjetr njeri Askush t mos ndiej, As t vij kurr prap tek Ti. Loti 't akuzon:a je ti Helena e Trojs, Te lufton me mua e s'm et dot Humb nga un e srish m pikllon. Nda Lumit t Harrimit qyteza ruan fjalt Pikrisht aty do gj sikur mposhtet, Ti as njeh veten, as shpton nga gnjeshtrat. asti tjetr vjen pas ndrrs dhe ikn Pas do gnjimi makabr q dot nuk heshtet.

187

Flori Bruqi

Kush tha se vdi satana

365 dit prbuze Dheut tnd, Dhe dashurin e prmasave pa tufan Arrite n fund si t mos kishe qen kurr. Dhe zure t lpish fjalt tua si n Sodom, Mos doje t ngriheshe srish maj olimpi Prralln ta godassh fshehtas Loti t'i shqyente plagt n mrzi. A pak ishe e lumtur me gjarprinj? Tani mallkon Gruan e Zez n step, I druan shklqimit n gur, nuk rrfen Dhiatn, Mbase mallkon varrin tnd, Satan. E n hyrje t ksaj dhome t prmortshme Me zemr nise t urresh zot e profet, Ti kot mbase beson, Mbase ende pshtyn n engjj e demon. Po 't'u desh fjala e zhdukjes n qytet, A t vrboj vall vdekja? S'ndien vall se si t therin, nuk dgjon. Trupi t'u b mish i gjall, Kufom e zez t'u b, Satan. Ndan pirgut kqyr ca uditshm, Mbase mallkon ende vitet, shekujt. Kush s'ndjeu vajin tnd labirinteve t Ferrit.

Vetm kng
Ka mbetur ktu nga koha ilire Dhe hyn n do shtpi, tek ecn gjithnj. Pastaj pse t kndohet ndryshe Se n vend t ktyre errave t trbuara Fryn prap di e re, e sigurt pr nnat, fmijt. Sepse ata e duan Arbrin prjetsisht, Hyjn dhe n botn e tyre reale. Dhe n t ka vend pr t gjith. 188

Olimpi shqiptar

Zri i qndron fatit, ndrrs dhe gjarprit; Mjafton t ndjesh se ke gjak pr truallin. Vetm zri mund t hyj tek njri-tjetri, Z q sikur lind pas mijra vjetsh, oshtin mbi kt oaz lulkuqesh Gjithmon pr diell t ri, Dhe Dardanin e prshkon pathyeshm.

Heroi i liris: Recuiem pr Adem Jasharin

...N ditn kur linde, m 28 Nntor 1955, edhe n Prekaz ishte Fest e Flamurit. Dhe ty, bab Shabani t mbuloj me amurin kuqezi.Ti, atbot, nuk e dije se Kosova ishte e pushtuar, por nga dritaret u shkrepn arm n shenj t ditlindjes. Adem t pagzuan, i pari, Ademi, emr i Shenjt, lindje e Shenjt, dit e Shenjt. Prher do t shkojm prpara me kt emr, larg, duke br gjithka t mir pr atdheun n kt bot. Asaj dite t bekuar familjes Jashari iu shtua dhe ky emr, nj emr q m von u b emblem e UK-s, e liris.Pikrisht m 13 maj 1981, kur Prekazi u rrethua pr ta zn Tahir Mehn, ai trim luftoi me baban Nebihun gjer n rnie. Ti, babai Shabani dhe vllai Hamza shkuat n varrim dhe mbi varrin e tij u betuat se do t luftonit pr lirimin e vendit.Por, deri n ditn tnde, ndodhen shum ngjarje, erdhi 89-ta, me protesta gjith popullore. Ti prher n ball t tyre.M 30 janar 1991 policia soldadeske serbe rrethoi Jasharajt, por ti me t tut qndrove dhe i przure nga trualli yt shekullor. Kush priu n at rezistenc t paepur? Ti Adem me vllezrit dhe prindrit e tu, me gjith familjen. E gjitha ndodhi pr t par sa i madh sht nderi i shqiptarit kur shkelet oborri i shtpis. Pan gjithka ata q ishin prreth, ishin t gatshm t hidheshin n zjarr, por ti ju the: ka koh! Vetm nj fjal jote, ajo fjal mitologjike i ndali ata. Por, m 26 nntor 1997 me etn tnde ua zure pritn hordhive barbare, n Rezall t Re, ndrsa m 28 nntor 1997, n Llaush me rastin e varrimit t msuesit Halit Geci, i vrar nga forcat serbe, UK-ja doli haptas para popullit. Kush qen ata trima? Shokt e tu t lufts, po kush tjetr. Dhe erdhi 22 janari i vitit 1998 kur trojet e tua u rrethuan pr s dyti. Ti me gjith antart e familjes sulmin ua ktheve me breshri armsh. Prtej shtpis njeriu ska ku t shkoj.Se kush mrmriti se krisi n Qirez e Likoshan, m 28 shkurt 1998. Ti si Tezeu vrapove i pari me etn tnde dhe more pjes n at 189

Flori Bruqi

betej.Dhe sulmi i forcave t mdha ushtarake e policore serbe prap deshn t hyjn n Prekaz. Mund t ken qen dhjet, njqind, nj mij, por ti iu bre ball me familjen tnde, me t afrmit e tu dhe me lufttar t liris.Dhe shum vite mund t harrohen, por lufta n Prekaz, m 5, 6 dhe 7 mars e vitit 1999 sht shnuar me germa t arta n historin m t re t Kosovs. Mbi 50 antar t familjes tnde ran n altarin e liris. Tani u pa nga e gjith bota se ti, familja jote, lufttart dhe populli me sakricn q bn, jan zotrues t denj t ksaj toke. Kjo Familje e sakrics, si e pat quajtur Bernar Kushner, ish-administrator i Kosovs, ndr t tjera tha: ,, Dhe, sikur t kishte mim Nobel pr liri, ather ai, me siguri, do ti takonte familjes Jashari. Por, megjithat, vet populli q iu nderon, sht mimi m i lart q mund ti jepet ndokujt. Dhe, ti re pr t gjetur Fitoren. Tani gjithka sht prjetsi...(Iljaz Prokshi) Floart, 31 janar 2006

Gjithka pr nj ndrr
N astin kur knduan xhelat e par, m iku ndrra. N nj cep t kulls s gurt, t rrnuar tashm, jo shum larg rrugs, e pash nga dritaret se si prftoi nj korb. nuk do t jepja t dija prse ishte mbrm mbi lagjen time, n ishte pr t mir apo pr t keq. Asaj nate t bekuar ta ndanim pikllimin me ditn bashk, ishte shum me zor. Pikrisht kur ai uturoi, mu kujtuan shtitjet tek Fusha e Molls, ato kujtime q nisn t m przihen lmsh nj nga nj. sht nj sag e madhe pr t thn t gjitha. Ti hedh dosido nuk mundem. Ti fshij ndiej siklet. A ti hedh mnjan apo jo?, thash me vete. N dhom isha ll i vetm. Dyshemeja ishte shum e rregulluar, nga jasht ndiheshin vaje t rnda, piklluese. N kt far ndrre t mbrapsht mu przien t gjitha. Nxora nj letr t shkruaja s paku dika, por edh dora nuk m bnte. Nj poem t gjat e kisha n plan q, n njfar mnyre do ti mbulonte t gjitha dhembjet e njeriut. As kjo nuk m qetsoi. Si mund t bhet q vllai im M., t humbas aq shpejt jetn, t ndahet nga ne aq papritur, pa lamtumir Vajet spushonin. T nesrmen nuk guxova tia rrfeja askujt ndrrn, ngaq t gjitha ishin br nj realitet. ,,Je ti q t deshm aq shum...je ti apo un po trilloj? Ai ishte kthyer dhe heshte n qoshen e kulls. Nuk bzante. Nj z m tha: ,,Po buzqesh.Un pyeta: ,,Ai? Por nuk mora prgjigje. far? far? Lott m shkonin fytyrs teposht, saq m dukej se po hiqeshin copa mishi nga trupi im. Dhimbja dhe ndrra u bn njsoj; ishin t pambarim. Nj nat e kobshme dhe tejet e mrzitshme, q nuk 190

Olimpi shqiptar

mund ta shpjegoj dot kurr t trn. As t qetsohem. Nuk do ju bezdis. Gjith ndrra m bri cop-cop. Megjithat, vdekja sht gjithmon e vetmuar, ndrsa dhembjen e ndiejn t gjith. Fatkeqsisht ndrra pas disa ditsh u b realitet...

191

Flori Bruqi

192

Olimpi shqiptar

PJESA E DYT:

SHKRIMTAR BOTROR

193

Flori Bruqi

194

Olimpi shqiptar

Albert Kamy (Camus) - klasiku modern

Albert Kamy (Camus) ishte njri nga shkrimtart m t vlersuar francez pr sa koh ishte gjall, ndrsa sot, librat e tij vijojn t jen t supershitur n Franc, si dhe t jen shembujt m t fort studimor, n universitetet e Europs Perndimore, pr letrsin dhe lozon. Kamy u rrit n varfri n Algjeri, ku studioi lozo dhe u mor edhe me teatr dhe gazetari.M 1938, u zhvendos pr n Franc (i ati ishte francez ndrsa e ma spanjolle), dhe vijoi t shkruaj ese dhe pjes teatrale, duke tuar reputacion mes qarqeve letrare dhe lozoke. Ai ishte antar i Rezistencs Franceze gjat Lufts s Dyt Botrore dhe bashkredaktonte gazetn e s majts Combat deri n vitin 1948. M 1957, ai u b Nobelisti m i ri n t gjitha kohrat, pr ese si Miti i Sizit, (1942) dhe pr romane si I Huaji (1941), Murtaja, (1946) dhe Njeriu i Revoltuar, (1951). Romani I huaji, Albert KamyKamy shkroi mbi armiqsin dhe prgjegjsin morale dhe shpesh krahasohet me dikur ish-kolegun e tij Jean-Paul Sartre (miqsia e tyre prfundoi n vitet 40, pr shkak t mbrojtjes q Sartri ofroi pr komunizmin stalinist). Kamy e prshkruante veten si pesimist mbi kushtet njerzore, megjithat ndrronte pr nj zgjidhje pozitive t pozicionit absurd se jeta sht e pakuptimt. Ndrsa po udhtonte pr n Paris m 4 janar 1960, ai dhe botuesi i tij, Muchel Gallimard, u vran n nj aksident automobilistik. Kamy ka lindur m 7 nntor 1913. ----------------

I huaji, Albert Kamy

I huaji, (L'tranger), sht kryevepra e Albert Kamy, (Camus), e publikuar pr her t par m 1942. sht nj udhtim stilistik force q prmbledh shijen autentike t universit t absurdit dhe sht konsideruar si vepr me rndsi kritike pr shkrimtar dhe kritikt si Bartes, Rob-Gillet, dhe Sarute. Rrfenjsi sht Mjursault (Meursault), nj algjerian me temperament instiktiv, por jo aq demonstrativ, i cili n pjesn e par tregon ngjarjet e prditshme t jets s tij, q nga varrimi i t ms dhe vrasja e nj arabi n plazh. N pjesn e dyt detajet e vogla kthehen n provat dnuese n gjyqin e tij. Mekanizmi arbitrar i sistemit gjyqsor dhe dnimi me vdekje provokojn te Mjursault pohimin e jets kundrejt vdekjes. Flori Bruqi Botuar: FLOART-PRESS ,17.12.2008;5:38 MD 195

Flori Bruqi

Borges, ky fenomen letrar

Me 14 qershor 2008, u mbushn 22 vjet, qkur Jorge Luis Borges, hyri n pavdeksi. Pavdeksi jo vetm n kuptimin shpirtror, por n kuptimin e mirllt letrar. Jan t shumta aktivitetet q organizohen sot n shum vende t bots pr nder t tij. Nga Egjipti ekzotik, n vendet gjaknxehta t Ameriks Latine, sikundr dhe n Amerikn e ekuilibruar, sepse ndoshta nuk mund t ket n planet shkrimtar si Borges, i cili sht studiuar, analizuar, interpretuar nga njerz elitar t letrave, nga kritik e profesor t njohur. Por, nostalgjik sa edhe shpirtror, argjentinasit thon sot n ditn e tij se, ndr gjrat q Buenos Aires humbi, dhe q i mungojn, jan hapat e matur t nj Borges-i t verbr, kur ai apiste n rrugt e tij t preferuara. Dhe t gjitha kto fal gurs s tij, her polemike e her t dashur, sa edhe kokfort. Ky Borges, si njeri dhe si personazh, 'iku' m 14 qershor 1986, n Gjenev (Zvicr). Por, jeton megjithat n t gjith botn esenca e fjals s tij, reektimi lozok, loja intelektuale, misteri dhe gjysmrealiteti. Ky Borges, q n t vrtet i prngjante m shum se nj bombe atomike, kishte gjithnj si tem n mendje: "Nse gjen nj els, ai mund t hap nj port". Sot, fenomeni Borges, autori i El Aleph nga erudicioni, historia dhe etimologjia, sht nj idil i preferuar nga shumkush. Ata q marrin pjes n panaire librash, q zhvillohen n bot, duhet ta ken vn re, se ai, nga nj antihero, nga nj shkrimtar elitar, sot sht nj hero popullor. Stili origjinal, ironia therse e temat q trajton, bjn q edhe shkrimtart e mdhenj t kohs son ta njohin at si mjeshtr t madh, duke e prcaktuar si nj nga shkrimtart m t shquar t shekullit XX. Marguerite Yourcenar e admironte. Cioran, mendimtar rumuno-francez, e prcaktoi si i fundit i delikatve. "Loja e Borges t kujton ironin romantike sa dhe shprthimin metazik t iluzionit", thot ai. Umberto Echo shprehej gjithnj se, ishte i mendur kur lexonte librat e Borges. "Kaloja net e net duke lexuar veprat e tij s bashku me miqt e mi", thot Eco. Por, shum t tjer e kan prcaktuar si Stendhal apo Flaubert. T tjer e quanin thjesht dhe me admirim, Mjeshtr. Por far mendonte Borges pr veten e tij? N shkrimin "Borges dhe un", autori beson se Borges sht nj imazh , nj emr q shfaqet mbi nj letr apo n nj fjalor biograk. "Nuk m kushton asgj t them se kam shkruar disa faqe me vler, por kto faqe nuk mund t jen m mirat, nuk i takon askujt (...) Un dua t mbetem te Borges, jo tek un (nse jam dikush ). Di t them se e njoh veten m mir n librat e tij". Ende kujtohet sot nj ndodhi e shkrimtarit t madh. Kur dikush e mori n telefon n shtpi pr ti krkuar nj takim, teksa mendonte se duhej t iste me nj nga sekretart e tij, befas dgjoi zrin e tij. Duke ngatrruar 196

Olimpi shqiptar

fjalt, mrmriti: "Tungjatjeta mjeshtr". Prgjigjja ishte sa shokuese, aq edhe e natyrshme: "Mjeshtr, jo. M thrrit Borges". Borges shprehej se e kishte kaluar jetn duke menduar pr grat, se ishte nj njeri pasionant dhe emotiv, por nse dikush lexon dy koleksionet e tij me tregime t famshme, "Fiksione" dhe "Aleph", kupton t kundrtn . Nse dikush lexon intervistat e tij, do t shoh se ai e shpjegon veten e tij si "sentimental" dhe et shum pr emocionin. Por n procesin e transformimit t eksperiencave t tij n tregime ka nj ndryshim t madh q do t thot se n kto tregime emocionet zhduken. N dekadn e viteve 30 t shekullit t kaluar, ai ishte nj ndr t part shkrimtar dhe intelektual t Argjentins q u shpall kundr fashizmit. Borges ishte shum kmbnguls pr kt gj q e shpjegon edhe fakti q ai ishte nj opozitar edhe me Peron dhe ndoshta kjo i shkaktoi edhe mostimin ndonjher t Nobel-it. Dekada e fundit e jets s Borges ishte nj periudh shum e vshtir pr Argjentinn. Borges krkonte me do kusht t vinte n dukje nevojn e bashkjetess s grupeve t ndryshme dhe partive n vend dhe kt duket se e gjeti n modelin zviceran, ku ai mbylli syt. N Shqipri, Borges u b sidomos i njohur pas viteve 90. M par, ai kishte qen i njohur vetm nga nj shtres e caktuar dhe aspak nuk mund t ishte i prkthyer n gjuhn shqipe. Botimi para disa vitesh i revists letrare "Aleph' ishte nj mesazh intelektual sa edhe mirnjohjeje i nj grupi t rinjsh n nder t shkrimtarit t madh. Nj revist, ku t rinj t talentuar arritn t prkthenin n nj stil origjinal pjes dhe vepra t njohura t letrsis botrore. Por edhe shum shtpi botuese sot pr sot kan marr guxim t shqiprojn gjuhn enciklopedike q t ofron Borges. Libri i qenieve imagjinare, prkthyer nga Azem Qazimi dhe botuar nga "Zenit", Tango,Inkuzicioni dhe t tjera,( shqiper. Astrit Cani) Vdekja dhe busulla", shqipruar nga Mira Meksi dhe botuar nga Ideart, jan disa nga veprat e shkrimtarit ,q di t el me gjenin e tij, portat e letrsis botrore, sot dhe n vitet q vijn.

Heinrich Heines, i rilexuar

Rrmet: -Kam vn re q ateizmi ka br nj si lidhje t fsheht me komunizmin m banal e m t neveritshm. Frika q kam nga ky i fundit nuk ka t bj aspak me trembjen e njeriut fatlum q dridhet se mos ia marrin kapitalet: jo, mua m angshton ankthi i fsheht i artistit dhe i dijetarit, frika se mos krejt 197

Flori Bruqi

civilizimi yn modern, arritjet e mundimshme t kaq shekujve, frytet e punve snike t paraardhsve tan kanosen nga torja e komunizmit. Nuk mund tia fshehim vetes at q na pret n qoft se ajo mas e pagdhendur, t ciln nj pal e quajn popull, nj pal tjetr vulg, do t merrte pushtetin real. Nuk di nse e kishin lexuar censort tan kt pasazh profetik dhe t tjera nga vepra e Heinrich Heines (1797-1856) Rrmet, t ciln ai e shkroi n dyshekunvarr, ku lngonte prej 8 vjetsh, pak muaj para se t vdiste. Ata t bllokut lindor, patjetr, t Shqipris, nuk e besoj, sepse letrar q dinin gjermanisht, shum pak ishin, dhe nuk u punonin mendjet pr s mbrapshti. Poeti dhe eseisti i madh gjerman gjithmon na u paraqit si mik i ngusht i Marksit (me t cilin n t vrtet shkmbeu korrespondec). Me shum rndsi pr famn e tij si nj shkrimtar gati parakomunist n gjith vendet ish-komuniste ishte edhe fakti q Engelsi prktheu i entuziazmuar n anglisht Endsit, nj si poem mjerimi pr kt pjes t puntoris gjermane. Heine po, ishte bir i revolucionit frng dhe Franca, ku jetoi prej moshs 33-vjeare e deri sa vdiq, ishte atdheu i zgjedhur. Por nga ky revolucion te manifesti i Partis Komuniste nuk kishim t bnim me nj vij t drejt, sepse i pari jo doemos t onte tek i dyti. Heine ishte pikspari poet, nj nga lirikt m t mdhenj t gjuhs gjermane, kngtar i dashuris s humbur, i atdheut t humbur, por edhe poet epikurian dhe prqeshs i atdhetarizmit. Sikurse e thot edhe vet: Pasi i dhash shpirtit romantik n Gjermani ca goditje vdekjeprurse, m mbrtheu nj mall i pafund pr lulet e kaltra t viseve fantastike t romantizmit. Jam i fundit romantik: me mua mbyllet shkolla e vjetr lirike e gjermanve, ndrkoh q hapet lirika moderne gjermane, po prej meje. Bir i nj tregtari t pasur hebre, me emrin e vrtet Harry, ishte ripagzuar protestant me emrin Heinrich, pr ta pasur m t leht karriern: Por sapo u diplomua n jurisprudenc, braktisi do lloj plani pr karrier, pr tu br poet dhe suksesi i madh q pati Libri i kngve e shprbleu shum shpejt. Filozoa e kishte trhequr qyshse kishte pasur profesor n Berlin Hegelin. Provoi m pas t gjente ngushllim n sisteme t ndryshme lozoke, ndr ta edhe te komunizmi i Marksit, por prfundimet e rrugs s tij t mundimshme, sikurse i gjejm te Rrmet jan krejt t ndryshme nga tabloja q na pat qen pruar pr Heinen. Ateisti kthehet te Shkrimet e shenjta dhe Zoti i vetm, protestanti hedonist admiron tani Moisiun, judaizmin dhe kalvarin e hebrenjve npr histori. Kurse gjykimi pr lozoft gjerman sht i pamshirshm. Heine, ka mbetur n njfar mnyre nj Nostradamus i kohs s re. Njihen nj numr thniesh profetike t Heines pr koht moderne, parashikime q do ti vrtetonte shekulli XX. Paragra q vendosm n krye sht vizioni m i sakt i socializmit real. Komunizmi t cilit ia ka frikn m shum 198

Olimpi shqiptar

Heineja, ai vulgari, nuk sht n thelb vizioni q predikon admiruesi i tij, po hebre, Karl Marksi, por komunizmi q pllakosi m s pari n Rusi, pikrisht aty ku masat e plebit ishin shum m t mdha, m t uritura dhe m t rrezikshme sesa n Europn e iluminuar. Poeti ndjen nj llahtar t vrtet prpara ngjitjes n fron t atij populli q e quajn sovrani. Me dshir ijohemi pr popullin... vetm se natyra e dlir dhe e ndjeshme e poetit frgllon para kontaktit personal me popullin, e ca m shum tmerrohemi nga mendimi i prkdhelive t tij. Zot na ruaj prej tyre! Heine duket sikur ka britur, 100 vjet m par, edhe pr poett, dijetart, mistikt e Shqipris q do ta ndjenin deri n palc kontaktin me vulgun, pas revolucionit t ktij t fundit. Kur lexoj kto radh m dalin vetiu parasysh skenat e llimit t Gulagus Albanensis - Rrno vetm pr me tregue t At Zef Pllumit -: hyrjen e partizanve n Shkodr dhe gjmn q do t vijonte. Edhe m tronditse jan thniet profetike t Heines pr atdheun e tij. Te poema politike-satirike Gjermania, prrall dimri sht nj kapitull ku poeti, q kthehet pas 13 vjetsh n qytetin e rinis s tij, Hamburgun, merret pr dore nga perndesha mbrojtse e qytetit, Hamonia, dhe shoqrohet npr t kaluarn dhe t tashmen e atdheut. Pasi kan pir bashk ca rum, ajo i thot se mund t shoh t ardhmen e Gjermanis te nj kazan q po vlon, vetm se duhet ti betohet se ska pr t treguar asgj nga ato q do t shoh. Poeti e jep kt be, e pastaj fut kryet te gryk e kazanit. t shoh! Ato q pash si tregoj dot, (premtova t hesht prher) Por lermni t paktn t rrfej: o Zot, m ra nj er!... Llahtar ishin ato kutrbime q u uan at ast prpjet; T bhej se pastronin pleh gjirizesh plot tridhjet. Kjo duhm e s ardhmes gjermane e kaprceu menjher do gjkisha ndjer gjer aty me hund O Zot, sdurova m..... sht pr tu habitur sepse kto thuhen n nj koh kur edhe n Gjermani kan deprtuar idet liberale nga fqinji perndimor, kur shtypi dhe krejt shoqria po demokratizohen, kur po zjejn paknaqsit q do t onin n revolucionet e 1848-s. Por ishte me sa duket nj frym militariste, intolerante e antisemite q i shtinte datn shkrimtarit. Ja shkruan diku gjetiu: E ardhmja bie er lkure ruse, er gjaku, pabesie dhe fshikullimash. Do tu kshilloja strniprve e strmbesave tuaja t vinin n kt bot me nj lkur t trash mbi kurriz. Dhe s fundi fjalia q duket sikur sht shkruar t nesrmen e 10 majit 1933: Ky sht vetm preludi. Aty ku djegin libra, tek e fundit kan pr t djegur edhe njerz. Nuk ishte udi q nazistt at dit dogjn ndr t part librat e Heines, kurse poezit e tij q kishin hyr tanim t pashlyeshme npr antologji jepeshin me shnimin: poet i panjohur. Heine n shqip, ndryshe nga poet t tjer t mdhenj t gjuhs gjermane, hiq Goethen dhe Brechtin, nga Heine kemi t prkthyera lirika t shumta si dhe dy poemat e gjata Gjermania, prrall 199

Flori Bruqi

dimri dhe Atta Troll. Lasgush Poradeci e ka prkthyer shumicn e tyre n vitet 50. M pas kan sjell n shqip lirika t Heines Robert Schartzi, Petraq Kolevica etj. Schartzi prktheu rishtas edhe Gjermania, nj prrall dimri (1990). Qysh nga ajo koh, si ka ndodhur me shumicn e klasikve t poezis, nga Heine nuk kemi thuajse m asgj tjetr. N t vrtet ka shum mund t prkthehet ende, si ka edhe poezi q mund t rishqiprohen m mir. Por n kt vend n prgjithsi ka humbur shija e poezis: ato pak shqiprime q na vijn n ditt tona jan prej poetsh modern ose postmodern, pr t kapur kohn e humbur ose thjesht si shfaqje snobizmi. Ka humbur krejt plejada e Henrik Lacajt e Gjon Shllakut, Pashk Gjeit e Lasgush Poradecit, Sknder Luarasit e Sotir Cacit? Them se po, vetm se ka humbur prkohsisht, sepse sht e pamundur q gjuha shqipe, tani q sht pjekur e ranuar edhe m, t mos u kthehet prsri burimeve t poezis, kur mendon q kemi kaq e kaq poet t paprkthyer, qysh nga Safo, Horaci ose Ovidi Pr tu kthyer tek Heineja: N nj gjykim t shpejt, mund t themi se Lasgushi e ka prkthyer me nj saktsi e koncizitet t jashtzakonshm lirikun gjerman: her-her strofa shqipe arrin t ket ritmin identik dhe gjatsin e strofs origjinale, t jet madje edhe m e shkurtr! Po bukuria e gjuhs pastaj, ngjyrimi i tij tosk, fjalori aq i pasur... Problemi i vetm i Lasgushit sht q ka prkthyer shpejt, i detyruar si ishte nga varfria dhe shtytja pr t plotsuar normn e Sh.B N. Frashri. Kjo bn q aty-ktu t ruhen struktura tipike t gjermanishtes, n ndrtime si nj femr mbretrisht e bukur, e vshtjell nj rrobe epshrisht e bardh, pastrtisht e shporra mendurin etj. Schartzi ka lluar hert me disa lirika, qysh kur shkruante n gegnisht. T habit ritmi melodioz i ksaj knge: Vegime andrrash/ /Dikur andrrojsha pr tegrn dashuni, /pr kaurrela, lule e pr mall, /pr buz t ambla e pr t idhta fjal, /pr ttrishta kang e tzymta melodi. /Venit e tret m jan ato andrrime, /e tret m asht dhe pamja e adhurueme! /Mka mbet ve ka me afshe tprvlueme /dikur kam derdh n tbutat vargzime. /Ve ti mke mbet, o kang jetime! Shko tash /dhe ti krkoje pamjen q mu tret! /Dhe, kur ta gjejsh, prej meje ma prshndet:/T zbrats hije i oj t zbraztin afsh!/ .Rreth 30 vjet m von te Gjermania Schartzi sht krejt ndryshe, nj prkthyes gati marcial, shum m afr publicistiks se liriks. I lejon vetes liri interpretimi, krijon ritme t tjera, i jep vrtet poems nj duf, t themi t kohs son, por i largohet vise-vise shum origjinalit. Ndaj, n mjaft nga kngt e poems, paraplqejm vargun besnik dhe melodin e Lasgushit, thot Ardian Klosi.

200

Olimpi shqiptar

Gabriel Garcia Marquez, jeta dhe vepra

Shkrimtari kolumbian, Gabriel Garca Mrquez, nj her nnvijzoi se, do shkrimtar q ka respekt pr veten, duhet t ket nj biograf anglez. Zor se ai mund t gjente nj m t plot sesa, Gerald Martin, i cili shpenzoi 15 vjet t jets s tij pr t arritur n nj biogra voluminoze prej 664 faqesh.Prmes nj biograe t paautorizuar mbi Nobelistin, ajo sht nj biogra e tolerueshme sipas cilsimit q i dha vet Martin. Kjo shpjegon njohurit e paprecedent q Martin ka mbi subjektin e puns s tij si dhe miqsin q ka me t afrmit, miqt, kolegt, rivalt si dhe dashurit e vjetra. Krer shtetesh, prfshir Fidel Kastron e Kubs dhe Felipe Gonzalesin e Spanjs, dshmuan vullnetarisht, sbashku me kremin e elits letrare hispanike.Njqind vjet vetmi, nga Gabriel Garsia Markez. Pengesa e par me t ciln Martin u prball, qe ironikisht, bollku i materialeve t publikuara. Ka nj sasi t jashtzakonshme shkrimesh q interpretojn punn e romancierit m t famshm latino-amerikan q sht ende gjall. Shum punime biograke ekzistojn, prfshir edhe kujtimet e vet Markezit, T Jetosh pr t Treguar Rrfenjn, por t gjitha jan t pjesshme ose t pathemelta.Nj penges tjetr qe mitomania e shumdokumentuar e Markezit: Ai pati treguar shumicn e ngjarjeve t njohura mbi jetn e tij n shum variante, secila prej varianteve kishte spaku nj element t vrtet. Kur prballej me variantet kundrthnse t ngjarjeve, dhe kurr nuk mund ta verikonte t vrtetn plotsisht, Martin vendosi n mnyr t mnur ti paraqes t gjitha variantet. Dashuria n kohrat e kolers, nga Gabriel Garsia Markez, Martin e llon me historin e tij familjare. Kjo sht thelbsore, sepse ai tregon n mnyr bindsie, se bota plot fantazi, q Markez krijoi, i detyrohet m s shumti ngjarjeve t paraardhsve t vet, si gjyshi, Nicolas Marquez, nj veteran i lufts, civilit kolumbian t shekullit t 19. Jo m pak e rndsishme qe marrdhnia e vshtir e shkrimtarit me t atin e tij kokfort Gabriel Eligio, dhe nnn e tij t shumvuajtur Luisa Santiaga, dashuria e t cilve frymzoi at pr romanin e dyt m t famshm, Dashuri n Kohrat e Kolers. Kujtim kurvash t trishta:Qyteti i Kartagjens n buz t Karaibeve q m i plqyeshm pr ndjeshmrit e tij costeno, (bregdetare). Qe atje vendi ku lloi karriern e tij si gazetar si dhe vendi ku toi reutacionin si dashnor. Ai nuk qe kurr nj pijanec dhe natyrisht as nj burracak, megjithse ka prova t forta se ai qe nj kurvar i rregjur dhe diskret. I paaft pr t paguar qeran, ai jetoi n nj shtpi publike dhe shkroi letra pr prostitutat.Zbulimi i Europs, prej tij, ndodhi atbot kur ai u nis llimisht pr nj udhtim t shkurtr, - zgjati dy 201

Flori Bruqi

vjet e gjysm dhe qe shum i rndsishm pr ndjenjat e tij politike. N Paris ra deri n at pik sa lloi t mbledh shishe pr t tuar para si dhe t rrmonte npr hambar pr t gjetur ushqime. Aty lloi gjithashtu nj histori dashurie me Spanjollen Tachia Quintana, me t ciln prpak sa nuk pati nj fmij. Kjo qe nj ngjarje pr t ciln Markezi refuzoi t as me Martin, duke i kujtuar atij se: dokush ka tri jet: nj publike, nj private dhe nj sekrete. Kur karriera letrare e Markezit pati nj shans t mir, gjaku i biograt ngrohet. Nj kapitull mbi krijimin e Njqind vjet vetmi sht plot gjallri. Ai prshkruan gjendjen si n trans n t cilin ai u shkrua, dhe se si, pasi u plotsua, autori nuk kishte para t mjaftueshme pr t postuar dorshkrimin.Martin nuk e shmang kritikn m t rnd q i sht br Markezit: miqsin e tij me Kastron dhe paaftsin e tij pr t folur mbi abuzimet e regjimit diktatorial kuban. Ndoshta ai qe intoksikuar nga fuqia por, ndrsa shklqimi i tij u rrit, pushteti qe srish, nj trheqje e parezistueshme pr t. Kronika e nj vdekjeje t paralajmruar: Si nj biogra e toleruar, Martin e trajton subjektin e tij me respekt kmbnguls. Disa shtje jan shpuar leht, nj akuz pr plagjiatur, p.sh, sht prshkruar me nj fjali t vetme. Vllimi prfundon me nota melankonie. Dikur nj lojtar me ndikim n shtjet e Ameriks Latine, mosha dhe shpejtsia e ngjarjeve botrore t kohve t fundit, e kan kuzuar Garcia Marquez-in t stuket n privilegjin e pakndshm e t qenit i famshm. sht edhe fakti q ai ndoshta ka humbur vullnetin pr t shkruar nj libr t ri. Kam shkruajtur boll apo jo?pyet Martinin, shkrimtari i famshm. Njerzit nuk duhet t zhgnjehen, ata nuk mund t presin m asgj prej meje, apo jo? E vrtet. Ne i kemi sakaq romanet e tij. Dhe tani, pr fat t mir, ne kemi edhe kt biogra monumentale.

Mrquez: Ka vdekur gazetaria

Shkrimtari i madh Gabriel Garca Mrquez, ka kritikuar gazetarin e dobt, q po bjn reportert. N nj intervist pr t prditshmen spanjolle "El Pais", tuesi i mimit Nobel n Letrsi n vitin 1982, thot se gjithnj e m shum po vuan cilsin e dobt t gazetaris s shkruar" dhe se, tani sht gj e rrall t gjesh nj reportazh t shkruar profesionalisht "."Gazetaria sht dhunti q jo gjithkush e ka ", shpjegoi shkrimtari gjat Seminarit t VI-t Ndrkombtar mbi gazetarin zhvilluar n Monterrey (Meksik) dhe ku merrnin pjes gazetar nga Amerika Latine, Evropa dhe SHBA.Autori i "Njqind Vjet vetmi" , "Dashu202

Olimpi shqiptar

Heminguej, shkrimtari i dy luftrave

Ernest Heminguej (Cicero, Illinois,21 korrik 1899) i cili vrau tragjikisht vetn m 02 .07.1961, Ketchum, Idaho, kujtohet nga t gjitha qarqet artistike si nj ndr shkrimtart m n z amerikan t shekullit 20 dhe si prfaqsuesi kryesor i Brezit t Humbur. Ai prjetoi thell tragjedin e dy luftrave botrore, u gjend disa her ball pr ball me vdekjen dhe shkroi nj letrsi ku dhuns njerzore i kundrvihet dashuria, ndrsa kotsis dhe zhgnjimit t jets, prpjekja pr t qndruar me do mim dhe me do kusht. Heminguej, i lindur n Oak Park Ilinois, m 21 korrik t vitit 1899, u rrit n nj mjedis mbyts provincial, nn autoritetin e nj nne t rrept, ndrsa vetvrasja e t atit la gjurm t pashlyera n zemrn e tij. Universiteti i par pr Heminguejin u b Lufta e Par Botrore. Ai shkoi vullnetar si sanitar n Itali, ku u njoh me tmerret e lufts, por edhe me burrrin dhe vetmohimin, q do t mbushin faqet e tregimeve dhe romaneve t tij t mvonshme. At q mundi t shkruante, duke bashkuar llojin e gazetaris me at t letrsis artistike, e mblodhi n vllimin e par "N kohn ton" dhe n vllimin e dyt "Burra pa gra". Por n mbar botn Heminguej u b i njohur me romanin "Lamtumir, arm", ku trajton nj histori dashurie, q prfundon tragjikisht n nj bot ku sundon ligji i lufts dhe ku njeriu vret njeriun. Gjat Lufts s Dyt Botrore, Heminguej udhtoi dhe mori pjes n veprime luftarake si korrespondent. N tregimet e ksaj kohe tingllon e fuqishme ideja antifashiste kundr lufts. Heminguej u b i famshm me botimin e novels "Plaku dhe deti" pr t ciln u nderua me mimin Nobel. Si pr t vazhduar traditn familjare, Ernest Heminguej vrau veten, duke pasur frik nga smundja, e cila e mundonte prej kohsh.Ernest Hemingay (sqt. Ernest Heminguej) ishte nj shkrimtar amerikan me renome. I prket shkrimtarve t periudhs klasike t letrsis amerikane. Ernest Heminguej n prolin e tij shkrimtaresk prfaqson n menyr t shklqyer realizmin letrar n ShBA.I konsideruar nga shumkush si streh e brezit t humbur, Heminguej vazhdon t mbetet shkrimtari m i shquar amerikan. Proza e tij e gjall shquhet pr nga thjeshtsia mahnitse, dialogu i thjesht plot jet. Personazhet kryesore t Heminguejit jan gjithnj lufttar t paepur, me dinjitet krenar, toreador, prball gjendjes s nder q po prjetonte padrejtsisht brezi i humbur, brez n kurrizin e t cilit rndoi m s shumti Lufta e Par Botrore.Ky shkrimtar kolosal amerikan sht lauruar me shprblime prestigjioze letrare, madje n vitin 1954 ky shkrimtar merr mimin Pulitzer. Bri vetvrasje.N gjuhn shqipe jan prkthyer nj varg romanesh, e vllimesh me proz tregimtare t ktij shkrimtari. Vlen t prmenden shqiprimet kolosale t Ismail Kadares, Vedat Kokons. 203

Flori Bruqi

ria n kohrat e kolers", u shpreh se gazetaria e sotme e bnte gjithnj e m depresiv, sepse si theksoi ai, "gazetart nuk mund t mendojn m mir se sa shkruajn" .Garca Mrquez tha se, gazetarin e kishte n shpirt dhe se ai sht profesioni m i bukur. "Nuk ka profesion m t bukur n bot se sa gazetaria ", pohoi Mrquez, i cili ve ksaj shpjegoi se ndihej keq kur lexonte gazetat dhe cilsin q ofrojn ato.Ky shkrimtar ka marr nj sr mimesh, si Rmulo Gallegos (1972), mimin Jorge Dimitrov pr Paqen (1979); mimin Nobel n Letrsi (1982). Ai vuri n dukje se media nuk i jepte m kohn e mjaftueshme gazetarve."E pranoj se tani gazetat duhet t konkurrojn radion dhe televizionin, por shtypi i shkruar ka nj hapsir m t madhe se media elektronike", tha ai."E shkruara del nga shpirti , mjetet e tjera jan aparate, jan makina ", tha shkrimtari kolumbian.Garca Mrquez, prfaqsuesi i realizmit magjik, cilsoi se tani gjen shum pak reportazhe apo shnime q mund ti konsideronte "perla", apo q kur i lexon t bjn t thuash , "cili do t jet ky q e ka shkruar...? ". "Prpara gazetaria ishte m e vshtir. Nuk kishte kaq shum makineri dhe kjo t bnte t mendoje m shum", pohoi autori i shum veprave letrare me fam botrore.

Anton Pavllovi - ehov (1860-1904)

sht nj nga shkrimtart m t shquar t letrsis botrore. Ai, pati nj jet t shkurtr. Rrojti gjithsej 46 vjet (1860 - 1904). Jeta e tij qe mjaft e vshtir , me vuajtje e varfri dhe kjo qe nj nga arsyet q ai lngoi gjat nga smundja e tuberkulozit , prej s cils edhe vdiq.ehovi sht nj shkrimtar q doli nga gjiri i popullit. Gjyshi i tij kishte qen bujkrob dhe familja e madhe e ehovve tr jetn u mundua pr t siguruar bukn e gojs.. Prandaj, veprat m t mira t ehovit jan n prgjithsi pasqyr e vuajtjeve dhe padrejtsive q bheshin n kurriz t popullit n Rusin cariste.Ai prshkroi jetn e mundimshme t fshatarsis , s familjeve t varfra t qyteteve , tregoi shtypjen e shfrytzimin dhe u tall me veset e kqija t iigarve e borgjezve. Vuri n loj pa mshir npunsit dallkauk dhe klerikt hipokrit , goditi ata intelektual q qndronin larg interesave t popullit dhe prpiqeshin t'ua trullosnin kokn njerzve me teori t dmshme e boshe.ehovi diti shum mir t demaskonte, t tallej me nj humor t holl. Shakaja e tij ishte e hidhur, si ishte vet jeta. Mendimet q ai mishroi me veprat e tij qen t thella dhe demokratike. Ai shkroi me nj art t madh. 204

Olimpi shqiptar

Tregimet e dramat e vun ehovin n rradht e shkrimtarve t mdhenj t bots.Anton ehovi i dont shum fmijt. Ai ishte me profesion mjek, dhe t gjithe ata q e njohn nga afr, isnin pr zemrn e tij t madhe , pr dashurin q ai ndiente pr fmijt e popullit.Kjo sht arsyeja q n t gjitha veprat e tij, fmijt jan personazhe t mir , gura mjaft simpatike dhe t paharruara pr lexuesin.

Vepra t Heminguejit n shqip

* Plaku dhe deti * Dborrat e Kilimanxharos * Pr k bien kmbanat * T kesh e t mos kesh Plaku dhe Deti (origjinal: The Old Man and the Sea) sht nj nga romant m t shitur (bestseller) t mbar letrsis amerikane, shkruar nga shkrimtari amerikan Ernest Hemingay. Tek kritikt letrar ekziston mdyshja n sht roman apo novel, por sidoqoft "Plaku dhe deti" sht margaritari m i ndritshm amerikan q pushtoi mbar botn. Q n llim nga vete titulli kemi t bjm me dy kundrvnie t ndryshme: plakun n perndim t jets se tij dhe detin e paskaj, kjo fuqi e pambarueshme. Personazhi kult Santiago sht plazmim i vet ekzistencs njerzore kundrejt dallgve t shkumzuara t jets me prplot pusi e pabesi. Santiago prapet me tr fuqin e tij t mplakur dhe pr udi t fatit ai del timtar. Kjo vepr sht grishje e njmendt pr rrugn e qart t racs njerzore: trazimi i prpjekjes pr prvijimin e jets n kushte sado t rnda.sht nj luft e pabarabart ndrmjet njeriut dhe natyrs, por q gjithsesi i lejon njeriut t mas forcat e veta.Njeriu plaket ndrsa natyra mbetet po e njjt, deti mbetet po i pamas dhe i pabes. N qendr t veprs"Plaku dhe Deti" sht plaku Santiago, nj pshkatar i zoti. Ka edhe disa prsonazh t tjer, por ato vetm sa skicohen n vepr sa pr sfond. Dy miq-armiq t vjetr luftojn prball njri tjetrit, luft q jep edhe mesazhin e lart lozok se, njeriu nuk sht krijuar pr t psuar humbje, t asgjsosh njeriun nuk do t thot q e ke mposhtur at. Duke krijuar personazh t till si plaku Santiago, E. Heminguej lartson gurn e njeriut q tregohet dinjitoz prball dshtimeve dhe sdave n jet. sht shkruar nga Heminguej me nj stil t drejtprdrejt,disi t ngjeshur dhe E. Heminguej ka prdorur parimin "ajsberg" d.m.th. et pak por nnkupton shum. Personazhet paraplqejn m shum heshtjen, mbylljen n vetvete, ka 205

Flori Bruqi

e bn edhe m interesante e tronditse leximin e veprs. N pamje t par ata duken t ftoht, indiferent, por n fakt cilsit e tyre qndrojn n nntekstet e frazs. Vihet re edhe dialogimi me vetveten, q prbn nj veori tjetr t personazheve t ktij romani. Edhe nqoftse personazht ndiejn frik, gzim etj,ato nuk jepen, por nnkuptohen nga situatat e krijuara. Kjo mban gjall emocionin gjat leximit t novels.

Fjodor Dostojevski, art dhe vuajtje

Ka nga ata q besojn se arti m i arrir sht rrjedhoj e vuajtjes s thell. Jeta e autorit rus, Fjodor Dostojevski, ndr gurat m t shquara t literaturs, ishte dshmi e ksaj lloj vuajtjeje. N moshn 15 vjeare nna i vdes nga tuberkulosi; dy vjet m pas i vdes gjithashtu edhe i jati, nj alkoholist i dhunshm, ku besohet se u vra nga shrbtort e tij. N vitin 1849, Dostojevski dhe kolegt e tij n rrethin radikal politiko-letrar Petrashevski, arrestohen dhe burgosen. M pas dnohen me vdekje n 16 nntor 1849. I gjith grupi u detyrua q t qndronte n t ftohtit e acart n pritje t skuadrs s pushkatimit. N minutin e fundit, vendimi u anulua. Vetm pas 10 vjet burgimi politik n Siberi kthehet n Shn Peterburg.Fjodor Dostojevski sht autori rus i shekullit t 19-t q ka shkruar novelat klasike si Krim dhe Dnim (1866) dhe Vllezrit Karamazov (1880). Dostojevski iu kthye jets s shkrimtarit, si profesion, pas nj karriere t shkurtr ushtarake, ku n vitin 1846 publikoi noveln e tij t par Njerz t varfr.Novelat e tij ekspoloronin detyrimet psikologjike dhe morale t njeriut modern. Ai u b i famshm pr krijimin e heroit t rrugs, nj protagonist i mohuar nga shoqria dhe n krkim t shpengimit. Ai ka lindur m: 16 nntor 1821, Mosk, Rusi.

206

Olimpi shqiptar

Vladimir Majakovski (1893-1930)

"T jetosh sht shum m e vshtir". 't bjm me Vladimir Majakovskin? Me Majakovskin, q pr antonomazi sht "poeti i revolucionit"? I nj revolucioni t ashtuquajtur i ''Tetorit", i cili n llim u ngrit n qiell nga t shumtit, nga Majakovski edhe m me zjarr se kushdo tjetr, sot sht stigmatizuar nga shumica, dhe a nuk ishte i till ai q n llim, pr cilindo q s'ishte vrbuar nga shklqimi i nj "bote t re" imagjinare? Pyetja "'t bjm me Majakovskin", si dhe me kngtar t tjer t ringjalljes s kuqe, sht e pashmangshme tani q kolosi i ndrtuar n terrenin e asaj prmbysjeje t padgjuar sht n rrnim, prov kjo e pasiguris s materialeve dhe e gabimeve t projektit. Ve ksaj, nuk bhet fjal aspak pr nj pyetje pa vend, po t kujtojm deklaratn e bujshme t futuristve ( me 1912 ), e rmosur q ather nga i riu Vladimir, i cili urdhronte q " t hidheshin nga anija e modernitetit " Aleksandr Pushkin dhe "klasikt " e tjer, q konsideroheshin vjetrsira dhe pa vler, nga ai, q, si homonimet e tyre italiane, t kryesuar nga Marineti, pr t'u kualikuar, duke kaprcyer t tashmen dhe t kaluarn, shpallej amurtar i s ardhmes. Nga "anija e modernitetit" e mijvjearit t ri mos duhet "hedhur jasht" ndoshta nj klasik "i avangards" si Majakovski, sepse sht i plakur dhe i paprshtatshm? Nj prgjigje e miratuar nga disa sht se poezia majakovskiane, fajtore se ka ekzaltuar nj revolucion kriminal q midis shum t tjersh, vrau dhe torturoi shum poet, i prket tashm nj errsire t merituar: ajo shtrihet n pluhur, nn rrnojat e konstruksionit kolosal komunist s bashku me shum gura t tjera t s njjts stamp ideologjike. Por nuk mund t mohojm se poezia e Majakovskit, edhe pse e shfronsuar nga vendi qndror q i ishte dhn n panteonin e "regjimit t vjetr", ekziston dhe reziston edhe, sepse ajo nuk sht nj kufom pr t ciln mund t thuhet "parce sepulto"(e varrosur). Nj prgjigje tjetr na kshillon q t provojm te Majakovski operacionin, t cilit duhet t'i nnshtrohet trashgimia e shum personazheve t shklqyer: t hiqet ajo q sht e vdekur ( ditirambi politik ) dhe t ruhet ajo q sht e gjall (lirika e dashuris ). Por kjo ndrhyrje e ka t keqn ktu se cungon nj organizm ku gjithka sht e lidhur dhe prerja e nj pjese, q quhet e nekrotizuar, dmton pjesn q mbijeton. Parashtrohet edhe nj zgjidhje tjetr: ta quajm Majakovskin, jo poetin e revolucionit, por nj viktim t ktij revolucioni, nj lloj xhongleri tragjik i pushtetit t ri: ta quajm, jo nj poet t oborrit t autokracis s re bolshevike, por nj demaskues paradoksal t miteve revolucionare, t fuqizuara nga ai vet q shihte sa lot dhe sa gjak kullonte Molloku 207

Flori Bruqi

(prbindshi ) i ri i nderuar prej tij. T pranosh kt zgjidhje nuk do t thot t falsikosh Majakovskin, duke i ndrtuar nj fytyr ndryshe nga e tija, prkundrazi, ta defalsikosh duke i hequr maskn zyrtare q i ka vn pr dhjetra vjet "realizmi socialist". Megjithat edhe kshtu Vladimir Majakovski do t skematizohej dhe, gjja q do t humbiste do t ishte kompleksiteti dramatik i fatit t tij dhe i poezis s tij q nuk e ka shoqen n letrsin e Nntqindes, ku nuk mungojn njerz si ai q iu nnshtrua miteve t reja politike dhe si Celini iu nnshtrua joshjes makabre t nazizmit ose si Paundi q e gjeti t prshtatshm fashizmin pr muzen e vet, pr t mos folur pr turmn, q, me Brehtin n krye, u rreshtua me komunizmin e epoks staliniste. Duhet t ndjekim rrugn ekzistenciale dhe krijuese t poetit duke u nisur nga nj pik kse, e vetmja e padiskutueshme, por pr kt, jo m pak enigmatike pr biogran e tij t vuajtur: ajo e vdekjes me vetvrasje me 1930. Mund t themi se edhe kjo pik sht e pasigurt, meq vdekja e Majakovskit sht vn n dyshim pr sa i prket mnyrs s kryerjes s saj: vetvrasje apo inskenim? N rastin e dyt, autore dhe regjisore e simulimit makabr, do t ishte ajo, policia politike dhe, ai regjimi, vegl e t cilit ajo ishte, q ndiqte me nj interesim t vmendshm jetn e poetit dhe do t vendoste m n fund, kur ajo po i shptonte nga dora dhe, duke pasur parasysh famn e personit, po bhej e rrezikshme pr at forc revolucionare, bard i s cils poeti ishte. Nuk do t ishte pa interes t ndiqej ky version virtual, por i pakuptimt, pasi nuk do t arrinte n asnj gj t sigurt. Nga ana tjetr, nse pranohet teza, e besueshme dhe bindse, e vetvrasjes s vrtet edhe, kjo do t kishte nuhatjen e nj vrasjeje t br, jo nga ajo policia e fsheht, ("cekistt") s cils Majakovski i kushtoi nj admirim t devotshm q, veanrisht, sot, habit dhe ngjall neveri, por nga regjimi i hyjnizuar nga ai si shptim i vetm universal dhe i tiji personal. N kt drit Majakovski sht poet i nj revolucioni jo rrezullues e triumfues, por vdekjeprurs dhe mistikues: nj poet q i tunduar nga nj instinkt i paprmbajtshm vdekjeje, n luft me nj vullnet t dshpruar jete t revolucionit si nj jet e rreme, gjeti nj iluzion t prkohshm mbijetese. Tri vetvrasje t mdha shnojn historin e poezis ruse t Nntqindshit: vetvrasja e Sergej Eseninit me 1925, vetvrasja e Vladimir Majakovskit me 1930 dhe ajo e Marina Cvetajevs me 1941 (e ngjashme, por e ndryshme sht lista e poetve t vrar, nga Nikolaj Gumilovi, Osip Mandelshtajmi dhe t prndjekurit, q nga Ana Ahmatova deri te Boris Pasternaku). M e bujshmja qe padyshim vetvrasja e Majakovskit, e cila, prve skandalit pr at gjest t kryer nga poeti m i shquar i regjimit komunist, me barrn e enigmave domthnse, u b shkak pr gjykime me vler t lart, si ato te Andrea Bretonit dhe Roman Jakobsonit dhe la nj gjurm t thell t Boris Pasternaku q asaj ng208

Olimpi shqiptar

jarje i kushtoi faqet m intensive t Lejeqarkullimit t tij. M pak e paralajmruar qe vetvrasja e Marina Cvetajeves e cila ishte gjithashtu m e kuptueshme: pas kthimit n Bashkimin Sovjetik, me 1939 dhe arrestimit t burrit dhe t vajzs s saj dhe pastaj, pas largimit t saj, n llim t lufts n nj lokalitet t humbur tartar, Elabuga, pa mjete jetese, e izoluar dhe e ndrydhur ("Ka nj vit q hahem me vdekjen. Gjithka sht monstruoze dhe e tmerrshme", shkruan n ditar pak m par se ta vriste veten ), Marina kishte vepruar "logjikisht" si tha me kuptim dashamirs djali i saj Mur. Prsa i prket Eseninit largimi i tij vullnetar nga jeta, pas prpjekjesh t ndryshme t dshtuara, nuk paraqet errsir, po t mendohet pr thuajsimin e tij nga realiteti i pasrevolucionit, pr jetn e tij t rregullt q bhej shkak q ai t gjente miqsira mes fundrrinave t shoqris dhe, midis kapove t policis s fsheht,si dhe pr alkolizimin q u b shkak q ai t mbyllej n nj klinik psikiatrike pak para udhtimit t tij pr n Leningrad, ku n nj nga dhomat e hotelit Ndrkombtar (tashm Angletere), preu venat dhe u var n nj nga dritart (edhe n rastin e tij u prhap versioni q vetvrasja kishte qen e inskenuar nga cekistt, por s'u besua) N lidhje me vetvrasjen e Eseninit q shkaktoi n mnyr epidemike nj val vetvrasjesh si imitim, shtja m interesante qndron n marrdhnien me Majakovskin. Esenini, me gjakun e damarve t vet, shkroi dy vargjet e tij t fundit: N kt jet t vdessh nuk sht e re, por as t jetosh s'sht e re sigurisht vargje kto q mbetn me t gdhendur nga vdekja e poetit, aq sa Majakovski mendoi se ishte detyra e tij sociale "t paralizonte n mnyr t ndrgjegjshme efektin e atij testamenti poetik, "t bj t zakonshm fundin e Eseninit, t tregoj n vend t forcs trheqse t vdekjes, nj tjetr bukuri, pasi njerzimi puntor kishte nevoj pr t gjitha forcat, pr gjersa revolucioni ishte n llim". Bhej fjal q t estetizohej ajo vdekje duke i kundrvn atyre vargjeve jo analiza sociologjike ose fjal politike, por vargje t tjer, po aq t gdhendur. Poezia "Sergej Eseninit, n t ciln Majakovski krkon t neutralizoje edhe me ane te ironise fundin e poetit, mbyllet me keta vargje, gjithashtu po aq t famshm si ata t Eseninit: "N kt jet nuk sht e vshtir t vdessh. T jetosh sht shum m e vshtir". T jetosh nj jet kolektive, "t'u shkpussh gzimin ditve t ardhshme, pasi "planeti yn nuk sht aq i ndrtuar pr gzimin" ( jan fjal t s njjts poezi): kjo ishte detyra q Majakovski poet i revolucionit i vinte gjith poezis dhe n radh t par, vetes, gati, si thot n nj varg tjetr t tij, q t'i shqyej fytin kngs s vet, domethn t sakrikoj prirjen e tij lirike mbi altarin, pr ndrtimin e nj bote t re dhe pr njeriun e ri. Mbi kt sfond Marina Cvetajeva krijoi nj legjend t veten t bukur pr vdekjen e Majakovskit: ai pasi kishte prdorur vokacionin e vet duke i shrbyer nj force keqbrse q ai 209

Flori Bruqi

e kishte pandehur t mir, qenkej penduar sepse'' dymbdhjet vjet rresht, njeriu Majakovski, vrau brenda vetes Majakovskin poet, n t trembdhjetin, poeti u ua dhe vrau njeriun. Nse ka n kt jet nj vetvrasje, ajo nuk sht atje ku e shohin dhe zgjati, jo aq sa zgjati asti i trheqjes s kmbzes s revolverit, por dymbdhjet vjet jet,, Vetvrasje "lirike" ajo e Majakovskit pra? Fitorja e poetit mbi njeriun e liris, mbi shrbimin?, e frymzimit mbi politikn? Nse te i riu Majakovski shikojm nj revolucionar metazik n luft me Zotin, dhe t Majakovski, m pak i ri shikojm pasuesin e nj Kishe revolucionare t varfr n besim, por t pasur n pushtet, thyejm nj klishe t pranuar, qoft tek ai q e interpreton poetin duke prdorur elsin e "avangards", qoft tek ai q e kuzon n skemn e "realizmit socialist", nj lexim i Majakovskit futurist nxjerr n drit nj element noviteti; referimin e fort me Nien, me Zarathustrn, n veanti. Mund t shihnim dy Majakovsk, njri n shenjn e Nies, tjetri n shenjn e Marksit ( dhe Lenininit ) ose vetm nj Majakovsk n t cilin impulsi elementar i revolts nihiliste kundr bots s prbr prej (borgjezve) e v at tragjikisht n shrbim t nj revolucioni real (programatik) dhe institucional (komunist). Por ktu ka vend q t hapet nj analiz mjaft e gjer . Si ta lexojm sot Majakovskin? Secili n mnyrn e vet, natyrisht. Kjo q propozohet ktu ka si sfond, jo vetm tragjedin dhe vetvrasjen e poetit, por tragjedin dhe vetvrasjen e revolucionit q ai e quajti t tijin, katastrofa e atdheut t tij (150000000 sipas titullit t nj poeme t tij mbi Rusin) dhe pr gjith at "internacionale", pjes t s cils e ndjente veten dhe ai si shokt e tij (Internacionalja e pest, titulli i nj tjetr poeme t tij). T mos e cungojm veprn e Majakovskit, por as edhe t mos ta prsrisim dobsisht n stilin e vjetr t fanfares revolucionare dhe t retoriks tribunale. Poezia e ndez shkndijen e saj t s vrtets n heshtjen, n kontaktin rastsor ose t krkuar mes dy shpirtrave, e njerit q e ka shkruar dhe t tjetrit q e lexon. Kjo mund t duket antimajakovskiane, antifuturistike, antirevolucionare. Por britma e sds dhe e dhimbjes s Majakovskit, na mbrrin e topitur. Si nj jehon e shuar sht thirrja e tij shungulluese e propagands. Zri i tij autentik na prek n shpirt, duke na br t ndiejm vetmin e tij, si tonn, dashuria e tij, si t jetuar nga ne, ankthin e tij dhe shpresn e tij si ato q na pushtojn edhe ne. Poet deklamues, Majakovski kaprcen provn e diksionit t brendshm, n hapsirat e heshtura t s cils fjala e tij e ashpr tingllon me e gjall se n fjaln zhurmuese t origjins, pran zrave t ndryshm q, t ngjyrosur nga gjuh t ndryshme t poezis universale, formojn mikrokozmosin e imazheve q secili personalisht krijon dhe ndjek brenda vetes pambarimisht. Pjesa tjetr sht artes letrar.

210

Olimpi shqiptar

Victor Hugo (17731828)-jeta dhe vepra

Victor Marie Hugo lindi n Besanon m 26 shkurt t vitit 1802, ishte nj dramaturg, poet dhe shkrimtar francez, i konsideruar si babai i Romantizmit, si dhe nj gur dominuese n letrsin franceze t shekullit XIX. Jeta e hershme e Victor Hugos Vitet e para t jets, i kaloi n shum vende t ndryshme, i detyruar, me familjen, pr shkak t puns s babait, i cili ishte nj gjeneral n fushatat aktive napoleniane, pas 3 vjetsh n Korsik, 2 n Paris, dhe disa vjet n Italin Jugore. Ai nisi shkolln n Spanj dhe m von e vazhdoi n Paris. Publikimi i tij i par ishte nj vllim i "Odet", t ciln e publikoi vetm kur ishte 20 vjear, nj vepr nn inuencn e shkolls klasike. N letrsin franceze tashm kishte lluar t prhapej romanticizmi, ku Hygoi, bazuar n kt rrym, botoi pjesn e dyt t "Odet". Gjat viteve 1831 dhe 1841 ai shkroi shum vepra, t cilat ia rritn shum reputacionin, dhe m pak prej ktyre arritjeve, ai u b pjestar i akademis franceze n moshn 39 vjeare. Romani "Notre Dame de Paris" dhe dramat: "Lucrece Borgiaa", "Marie Tudor" dhe "Le roi samuse" nga, e cila Verdi mori subjektin pr opern e tij Rigo, patn nj sukses t madh. Gjat viteve 1841-1851, Hygo shkroi pak, dhe u mor me politik, llimisht, si prkrahs i monarkis s Lui Filipit, me ide t zjarrta napoleoniane. M von ai shfaq dhe mbshtet Lui Napoleonin si president, por nuk prkrahu Napoleonin III, dhe kjo i kushtoi atij dbimin nga franca. Megjithat vitet e mrgimit ishin shum t frytshme, gjat ksaj kohe shkroi dhe romanin "T mjert",i cili e bri t njohur edhe jasht Francs,pastaj edhe veprat: "Puntort e detit", "Njeriu q qesh" etj. Me rnien e perandoris, Hygoi u kthye n Paris, dhe bri nj tentativ pa sukses, pjesrisht n pjesn politike t Francs. Vitet n vazhdim e deri n vdekje i kaloi n Paris. N vitin 1881 u emrua senator i prhershm. Vdiq me 22 maj 1885 dhe u varros me nj ceremoni madhshtore n Paris. Viktor Hygo sht konsideruar si nderi i letrsis franceze dhe ka arritur majat e saj. Ai u vlersua n radh t par si poet, por edhe ktu ai i theu rregullat kryesore, thelbsore, n t cilat bazohej letrsia franceze e asaj kohe. Stili i tij epik dhe lirika e tij jan t paarritshme. Ai do t ngelet prher nj nga shkrimtart m t ndritur e t lavdishm t Francs. Jasht Francs, Viktor Hygo, njihet kryesisht pr prozat e tij trsisht romantike, ai dashuronte antitezn, dhe kjo e onte at n ekzagjerim dhe krijonte karikatura groteske. Krijimet e tij jan t gjalla dhe shum t goditura, n t shumtn e hers romanet e tij jan me detaje teknike dhe me 211

Flori Bruqi

prshkrime t tepruara. Viktor Hygoit, i mungonte sensi i mass, dhe kjo duket e qart n idet e tij t egzagjuara.N kt aspect, ai nuk ishte kurr lider n politik.Ai diti t qndronte larg nga modelet melankolike dhe t vetmuara q karakterizonin poett e kohs, duke ditur t pranoj peripecit, jo gjithmon t lumtura, t jets s tij, pr ti br eksperienca thelbsore, dhe t mbledhi vlerat dhe sfumaturat e shpirtit human. Shkrimet e tij arritn t mbulonin t gjitha gjinit letrare, nga lirika, tek tragjedia, tek zakonet, tek satira politike, tek romani historik e social, duke ngjallur konsensus n t gjith Europn. Biograa: Gjat rinis s tij ndoqi t atin Lopold-Sigisbert Hugo, ushtarak i ushtris s Bonapartit, q guxonte ta merrte me vete n spostimet e tija, t shoqen Soa Trbucher, dhe t bijt Victor, Abel dhe Eugene. I ati, pati dhe nj rol deciziv pr kapjen e Fra Diavolo n Itali, pr kt u emrua Guvernator i Avellinos. M tej u dallua edhe n Spanj, ku Bonaparti i dha gradn e gjeneralit. N periudhn nga viti1815 deri n vitin 1818, Viktori frekuentoi pr nj periudh, pr t plotsuar dshirn e atit, politeknikun e Parisit, por shum shpejt i la studimet teknike, pr tiu dedikuar letrsis, drejt s cils e shtyu e ma. Shkroi Odet, dhe kto ishin kompozimet e para letrare. S bashku me vllain Abel, themeloi Konservatorin Letrar (1819); shkroi m pas Odet dhe poezi t ndryshme (1822), dhe shum shkrime t tjera deri tek baladat, q i vleu nj rent prej 1 mij franga, nga ana e mretit-Luigji i XVIII. N 1823 u martua me Adele Foucher. nj shoqe fmijrie.Dasma u kremtua n kishn e Saint-Sulpice (n t njjtn kish ku u pakzuan markezi Franois de Sade dhe Baudelaire). N t njjtn periudh nisi t frekuentoj rrethin e romantikve t Parisit, mes t cilve, edhe at t Charles Nodier. Nga martesa me Foucher, lindn katr fmij: Leopoldine, Charles, Franois-Victor e Adle. Zbulimi, mbas disa vjetsh, i tradhtis s t shoqes me mikun e familjes, Sainte-Beauve, do ta oj t bj nj jet t lire. E dashura e tij, pr gati 50 vjet, u b, Juliette Drouet, nj aktore teatri, t ciln e njohu gjat provave t Lucrezia Borgia (1833). Drouet i qndroi gjithmon pran, pavarsisht tradhtive t shumta t Viktorit. Babai i Romantizmit, n 1827, shkruan dramn historike pr teatrin Kromuell, ai q u konsiderua si manifestimi i teorive t reja romantike, ndrsa n vitin 1830 u prezantue Hernani n Komedin Franceze. Prenzantimi u ndrpre nga prplasjet n mes t mbshtetsve t Hygos me disa horra. Puna megjithat iu njoh nga she i shkolls s re romantike. Vet Hernani u kompozua me muzik dhe u prezantua edhe nga Giuseppe Verdi (Ernani, 1844). N vitin 1841, Hygo bnte pjes n Akademin Franceze, ndrsa me 1831 u publikua Notre-Dame de Paris, i cili pati nj sukses t menjhershm dhe t gjer. N vitin 1843 mbytet e bija Leopoldine dhe dhndri; Viktori e mori lajmin kur po kthehej nga pushimet, duke e lexuar n gazetn Siecle 212

Olimpi shqiptar

(shekulli ). Tragjedia, e bashkuar me mossuksesin e puns teatrale I Burgravi n vitin 1845, i shkaktoi nj depresion t madh, q do ta mbaj larg bots letrare pr 10 vjet. N t njjtin vit, emrohet Par i Francs, nga mbreti Lui Filipi i Orleansit. N 1848 Hygo bn pjes si deputet n Asamblen Konstitutive, por grushti i shtetit, i vitit 1851, sjell n pushtet Napoleonin e III. Fillimisht, e mbshtet, por pastaj kur vet nisi t sillet n mnyr antiliberale vendos distancimin dhe e sulmon me shkrime dhe diskutime, kundr varfris dhe shtypjes, q bhen ndrkoh gjithnj e m pak t tolerueshme. Mrgimi: Kto kontraste e uan Hygoin t arratiset n ishullin Guernsey, duke e shtrnguar kshtu t jetoj n mrgim pr 15 vjet. Por, Hygo, gjat mrgimit nuk pushoi kurr s konsideruari nga francezt si Babai i atdheut n mrgim. Mbyllet kshtu pr t nj periudh e lumtur, edhe pse me kontraste t forta, dhe po hapej nj tjetr, n t ciln do t merrte form gura mitike e tij n poetik, q duhej m pas ti dorzohej tradits historike letrare. Shkruan,duke shprehur ndjenjat e tij m prsonale, satira Napoleone on i pettit ( Napoleoni i vogl) 1852 dhe vargjet Chatimente (Ndshkimet) 1853, q evidentuan n mnyr t shnjuar dhe polemik, veprimet e Napoleonit III. Me inspirim humanitar ishin veprat, Les contemplations ( Mendimet) (1856) dhe Legjenda e shekujve. Ktu Hygo prshkoi historin e njerzimit nga gjeneza n shekullin e XIX. Legjenda e shekujve u publiku n tri pjes: pjesa e par ne vitin 1859, e dyta n vitin 1877 dhe e treta n vitin1883. Shkroi n t njjtn periudh, veprat e tij m t njohura, q do pronin famn e tij, n t gjith Europn, si, T mjert (1862), Puntort e detit (1866), dhe Njeriu q qesh (1863). Gjat ksaj periudhe nuk iu kursyen fatekeqsit: n vitin1855 vdes vellai i tij Abeli, n vitin 1863 vajza e tij Adele, mendet dhe arratiset n Kanada, n vitin 1868 vdes edhe e shoqja dhe disa nipr, por n t gjitha kto fatkeqsi do t ket gjithmon pran besniken Zhuliet. Impenjimi anti-monarkik e oi n nj publikim t ri dhe shum m t mbyllur publicistik n favor t ideve demokratike. Me mrgimin, impenjimi i tij anti-napoleon (Napoleoni i III) nuk pushoi. Ai talli perandorin e ri n veprn e tij Napolon le petit ( Napoleoni i vogl), 1852. N librin Les ch timents (Ndshkimet) 1853, dhuns verbale, i prgjigjet dhuna e diktatorit; ajo ishte e vazhdueshme n Les contemplations ( Mendimet), 1856, n t ciln, shkrimi bhet kozmologji morale, q vesh do fat njerzor, shprehje e jets s brendshme dhe e rikuperimit t memories n nj dimension mitik. I vitit 1862, sht romani T mjert. N vitin1866 i pason Puntort e detit, vepr e pasur me gura fantastike dhe sureale. Kushtet proletare bhen gjithnj e m shum kusht romantesk, shkrimtari gjendet gjithnj e m shum n prov me fatalitetet e gjrave (deti, natyra) dhe me fatalitetin e gjithpranishm t zemrs njerzore. 213

Flori Bruqi

Rikthimi n atdhe.Rikthimi i tij n atdhe ndodh me 5 shtator 1870, pas mposhtjs s Napoleonit t III. U prit nga nj turm brohoritse dhe entuziaste q kishte ardhur pr t prshndetur rikthimin e tij n Paris. Shtpia e tij bhet srisht vend pritjesh mes shkrimtarsh dhe ai ritoi qetsin duke rinisur prodhimin letrar me Viti 93 (1873); shkroi poezi t tjera, disa n lidhje me jetn e tij familjare si Fmijt e mi (1874), dhe poezi t tjera satiro politike, si Babai (1887). U rikthye srish t bj pjes n Senat me 1876. N vitin 1878 goditet nga nj kongjestion celebral, por kjo nuk e pengoi pavarsisht se smundja e detyroi t paksonte aktivitetin e tij t oj deri n fund Torquemada (1882), nj vepr mbi fanatizmin e inkuizicionit q kishte nisur disa koh m par. 80 vjetori i tij u festua nga nj turm festuesish q vendoste lule prpara shtpis s tij; disa muaj m von do t goditej nga nj zi e re, me vdekjen e besniks s tij Zhuliet. Hygo qndroi pr ta qar i vetm deri n 22 mars 1885, pra deri n vdekje n shtpin e tij n Paris. Trupi i tij u vendos pr nj nat nn Harkun e Triumt dhe u shoqrua nga 12 poet. N ceremonin e tij t varrimit morn pjes persona t ardhur nga do cep i Francs. Tashm Viktor Hygo (18021885), n romantizm t plot, kishte lluar t ksonte prototipin e klounit tragjik me personazhet e Tribuletit dhe t Guinpleinit, respektivisht protagonista t veprave Le roi samuse ( Mbreti defrehet ) dhe Lhomme qui rit ( Njeriu q qesh ). Ky roman i fundit ( 1869 ), n veanti, sht nj vepr pak e njohur e Viktor Hygos, n t ciln shfaqen opinionet dhe angazhimi i tij politik. N kt vepr Hygo e vendos njeriun prkundrejt shoqris shfrytzuese, dhe zhvillon pikpamjet e tij demokratike mbi t kaluarn dhe mbi epokn e tij. N pjesn e par t romanit q prbn nj t tretn e t gjith veprs, fabula nuk e kaprcen piklidhjen: Guinpleni i braktisur shpton voglushen Dea dhe s bashku me t gjen streh te endacaku lizof, Ursusi. Personazhi i par i denj pr tu prmendur q hasim sht nj shits ambulant me emrin Ursus. Shoku i tij i vetm sht Homo, nj ujk i zbutur. Ursus jeton n nj karvan, m t ciln spostohet nga panairi n panair pr tiu shitur njerzve kurat e tij popullore. Ngjarja zhvillohet n nj breg deti diku n kontinentin europian: sht nata e 29 janarit 1690. Nj grup njerzish, identiteti i t cilve nuk na tregohet, prgatitt pr tu nisur me anije. Para se t nisen, ata braktisin n breg nj fmij 10 vje. Fmiu, i dshpruar, i uritur dhe kmbzbathur, endet npr stuhi derisa arrin nj forc, ku gjen kufomn e nj t varuri. M tutje, zbulon t mbuluar me bor nj grua t vdekur nga i ftohti, q mban n krah nj t porsalindur akoma t gjall. M n fund strehohet n nj karvan, q zbulohet q sht ajo e Ursusit. Aty mson q voglushja sht e verbr. N pjesn e dyt, pjesa m e gjer e romanit, paraqitet Anglia aristokratike e llimit t shek. XVIII t, prkundrejt s cils qndron si 214

Olimpi shqiptar

mishrim i nj parimi moral me t vrtet snik q rrojn mes njerzve t mjer, heronjt kryesor: Guinpleni, Dea dhe Ursusi. Takojm dukeshn Xhoziane, e mrzitur nga jeta e oborrit, mson se i vetmi shrim nga do mrzitje sht Guinplein, edhe pse nuk e di se far apo kush sht ky Guinpleini. Fmija i msiprm, tashm, sht br nj burr 25 vjear. Emri i tij zbulohet t jet tamam Guinplein. Nga fmijria e tij, na thot narratori, ka fytyrn dhe buzt e shprfytyruara gati sa formon nj ngrdheshje t frikshme. Jetimja e verbr, me emrin Dea, sht tashm 15 vjee. Ursus dhe ifti i t rinjve jetojn me spektakle t vogla q i prezantojn n dit festash. Dukesha Xhoziane, duke marr pjes n nj prezantim teatral, dashurohet me Guinplenin. Zhvillimi i subjektit kushtzohet, nga nj an, dashuris s dlir t Guinplenit pr Dean dhe pasionit t ult q ushqen ndaj Guinplenit bukuroshja demoniake, aristokratia Xhoziane, dhe nga ana tjetr, prej zbulimit t sekretit t origjins s Guinplenit, hyrjes s tij n dhomn e Lordve dhe fjalimin demaskues q ai mban n parlament. Gjat nj performance, nj nnpuns i shtetit e urdhron Guinplenin ta ndjeki n nj burg ku po torturohet pr vdekje nj burr me emrin Hardkuanoni. Ai e njohu aktorin, qe ai vet, 23 vjet m par, e kishte shprfytyruar pr ta br nj palao. N vitin 1682, gjat mbretrimit t Jakut t II, nj nga armiqt e mbretit ishte Lord Klencarli. Mbreti urdhroi vrasjen e snikut. Me vdekjen e tij, biri i tij, Fermen, trashgimtar i tokave t tij, iu dorzua, me ndihmn e Hardkuanonit, bands s Kompracikos, tregtarve t fmijve. N vitin 1690, m n fund e kishin braktisur fmijn, Fermen/Guinplein, gjat nj stuhie. I shprfytyruari ritoi titullin e tij snik, por mbasi bri nj fjalim n Dhomn e Lordve, n t ciln denoncon indiferencn e qeveris mbi kushtet n t cilat jetonte populli anglez, prqeshet pr shkak t ngrdheshjes s tij t pavullnetshme. Heroi romantik q ka sduar n emr t popullit turmn e aristokratve q gajasn s qeshuri, mbett i vetmuar. N breshrin e talljeve dhe fyerjeve, ai ndien prapa shpins s vet mbshtetjen e miliona njerzve, dhe kjo i jep forc q t vazhdoj. Por, vetm demaskimi me fjal del i pamjaftueshm pr t ndrequr rendin shoqror, dhe Guinpleni dshton n orvajtjen e tij pr ti br aristokratt t kuptojn t vrtetn. Megjithat, fjalimi i tij prshkohet nga nj optimizm social, i drejtohet t ardhmes. Vendos t kthehet tek Ursus dhe Dea. Guinpleini u bashkua me t dashurit e tij ndrkoh q kta gjenden mbi nj vark, n pritje pr tu nisur pr n kontinent. Kur Dea ndjen prezencn e t dashurit, vdes. I riu e arrin, duke u hedhur nga anija pr tu mbytur n det. Ursus, ankohej, oh i mjeri un!, q nuk kam qar kurr. Serbatori i i lotve ishte plot. Nj rezerv e till, i cili sht mbledhur, pik pr pik, dhimbje mbas dhimbjeje, gjat gjith ekzistencs s gjat, nuk boshatiset n nj ast. Ursus rnkoi gjat. Loti i par 215

Flori Bruqi

sht nj shpim. Qau mbi Guinplenin, mbi Dean, mbi veten e tij, Ursusi, mbi Homon. Qau pr t gjith at pr t ciln kishte qeshur. Pagoi edhe pr t prapambeturit. E drejta e nj njeriu pr t derdhur lot nuk jepet me recet. Finalja tragjike e romanit nuk e pakson besimin n lirimin e ardhshm t njerzve t shtypur, sepse n ann e heronjve mbetet forca e pathyeshme e drejtsise morale. Demokratizimi i akt i Hygoit, q shihte tek populli burimin e t gjitha forcave t gjalla dhe krijuese t kombit, urrejtja e tij pr t gjith shtypsit e popullit, t gjitha kto prcaktojn pathosin ideologjik dhe vlern artistike t romanit Njeriu q qesh. Romantizmi dhe dlirsia i vesh personazhet kryesore n do veprim, mendim dhe fjal. Sociologjia romantike e Hygoit shihet vazhdimisht n trajtimin metazik t rendit shoqror anglez si n t kaluarn ashtu edhe n t tashmen.Romantizmi i Hygoit shfaqet n mnyrn e trajtimit t materialit historik konkret. Ai bhet mbrojts i madh i t drejtave t njerzve dhe shpreh revoltn e shpirtit pr shtypjen e padurueshme t popullit t thjesht. Hygoi shum mir mund t prezantoj vet esencn e romantizmit, duke u br metafora e gjall.Vepra e tij kaq e shumllojt dhe kaq komplekse, prezenca e tij kaq e shndritshme dhe luftarake, prvese domethnse, prfaqson nj sintez fatesh t ktij shekulli, mbi t gjitha t kontradiktave t tij dhe t ambivalencave t tij.Hygo radhitet n radht e romantiques militants (militantt romantik), q mblidhen pr ti dhn jet prqndrimeve t rndsishme t nj shpirti revolucionar, q do t shfaqet thelbsor pr t kanalizuar dhe pr t br ekase dhe ndrtuese forcn e pabesueshme dhe t jashtzakonshme shtytse t romantizmit francez...

Ultima Verba
(Fjalimi i fundit) Ndrgjegjja njerzore ka vdekur; naheng zhyer, Ai shkryhet mbi t; kjo kufom i plqen; Ndonjher, gjith gaz, sygjak e i ndrkryer Ngre dorn e i bie s vdekurs qe sndjen. Korrupsioni i sjell t ardhura gjyqtarit. Kur sheh bjn klerikt njeriu e humbet, Grmojn e gjejn qesen n arn e poarit; Krishtin q shiti Juda, Siburi prap e shet! 216

Olimpi shqiptar

Qesari mbretron. Vet Zoti i lavdruar E zgjodhi,-thon ata.- Popull falju me shpirt! Teksa me duart mbyllur shkojn duke knduar, Duket npr gishtrinj oriri si u ndrit! Oh! Gjersa t qndroj n fron ky horr nga princat, Me bekimin e paps perandor,-maskaraj,N njrn dor sqeptrin, n dorn tjetr pincat, Karli i Madh prej Mandrinit q e gdhendi satanaj; Gjersa t bj pall duke bluar me dhmb Bes, nder e virtyt, zulmin tnd, o atdhe, Si derri n batak i zhytur kok e kmb Sa koh q t jet ky turp i zi mbi dhe; Edhe sikur t arrinte poshtrsia n jet Sa q ta adhuronin at q ndjell ndot, Edhe sikur Anglia e Amerika vet Ti thoshin mrgimtarit: Shko se nuk t mbajm dot! Dhe si et e kputur t vrtiteshin n er, Edhe t na mohonin t gjith gjer n fund, Dhe sikur mrgimtari t endej der m der, Arratisur, pa i zn kmbt dhe asgjkund; Dhe sikur shkrettira, ku rrall shkel njeriu, Ti zbonte t prznt e tua mbyllte do shtek; Dhe sikur varri i zi t ahej prej vetiu E t vdekurit jasht ti hidhte brek me brek Jo! Sdo prkulem un! Pa nj ankim n goj, Zin thell n shpirt, po i qet e krenar! N syrgjyn zemra ime do t ju prqafoj, Liri amuri im! Mmdhe,-o alltar! O shok t syrgjynit, i falem kultit tuaj; Republika, o shok, na lidh e na bashkon. do gj q shajn e shkelin - nder e lavdi e quaj 217

Flori Bruqi

Dhe damkn un i v dhuns q triumfon. Hakmarrja do t jem e atdheut t gjor, Zri q hedh mallkimin! Goja q thot: Jo! Kur lvrin t tregojn, Qesar, larot, me dor, Birucn do t them q po t pret shiko! Prpara tradhtis dhe atyre q iu shtruan, Do t kryqzoj duart, ballin lart, plot zemrim. Besnikri e hidhur ndaj s drejts q vuan Shtylla ime ti bhu, gzimi e krahu im! Po! Sa t jet aty, o Franc, Franc e shtrenjt, O nn e adhuruar q t dua me zjarr, Do t me qaj syri pr ty o tok e shenjt, Fole e jets sime dhe i gjyshrve varr! Sdo ti shoh ato an ku mendja ime rendn, O Franc! Ve detyrs, do gj do t harroj. Me shokt n arrati kam pr t ngulur tendn, Do rri n dhe t huaj, po skllav, jo, nuk rroj! Do vuaj, do duroj pa u penduar kurr, Pa shikuar tjert n qndrojn apo jo, N u prkul ndokush q e pandehnim m burr, N ikshin shum veta q nuk u ka hije kjo. Nj mij po t mbeten, do mbetem edhe vet; Edhe njqind t bhen, nuk tundem, jo q aty. I dhjeti t jem po q se mbeten dhjet: E n mbet ve nj, - do jem un ai! Pjes nga Trishtimi i Olimpios Zoti na jep nj grim lndinat dhe shkmbenjt, Pyjet e mrekulluar, burimet kristaline, Dhe qiejt kaltror, liqenet e lumenjt, Q aty zemrat t vm, ndrrat dhe dashurin!

218

Olimpi shqiptar

Pastaj na i merr prap. Flakn na fryn pa zhurm. Dhe kredh mes territ guvn, q rreze mos vegoj. Edhe i thot lugins, ku shpirti yn la gjurm Gjurmn ta na e fshij, emrat t na i harroj. Po ty, o Dashuri, s't fshika gj n bot! Yllnar q na ndrit syt! Pishtar q na ndrion! Ti je q na jep gaz, por ti na jep dhe lot! Kur t mallkon i riu, plaku t adhuron. Kur shpirti yn ndrrues n rropulli ka zbritur Dhe numron me zemrn e ngrir, t kallkanosur do dhimbje t fashitur, do ndrr t venitur, Si numrojm t vrart, beteja kur ka sosur. Si nj njeri q shtyhet me llamb mes errsirs, Larg sendeve reale, larg bots q t qesh, Mbrrin me ap t leht nga skaji i pjerrsirs Dhe zgafells s brendshme fundin e shkret i ndesh. Aty, mes asaj nate, ku s'ka nj yll t ndrij, N skutn, ku e vdekur gjithka ngjason tani Shpirti ndjen akoma dika t'i regtije... Je ti, kujtim i shenjt, q e, je ti, je ti!

Melodi bretone
Atdhe lamtumir! Vala shfryn si egrsir. Atdhe lamtumir, Kaltrsi! Lamtumir, kopsht, pjergull e shtpi, Lamtumir o lule t arta mbi avlli! Atdhe lamtumir! Pyll e livadh, qiell i dlir! 219

Flori Bruqi

Atdhe, lamtumir, Kaltersi! Atdhe lamtumir! Vala shfryn si egrsir. Atdhe lamtumir, Kaltrsi! Lamtumir e vluar ballefarfuri, Era sht e fort, qielli sht i zi. Atdhe lamtumir, O Lize, Mari, Elvir! Atdhe lamtumir, Kaltrsi! Atdhe lamtumir! Vala shfryn si egrsir, Atdhe, lamtumir, Kaltrsi! Syri yn i mbushur n lot e n zi, Shkon nga vala me e zez t shorti m i zi. Atdhe, lamtumir, Pr ty them zemrngrir. Atdhe, lamtumir, Kaltrsi! Gurra dhe oqeani Gurra q lart nga shkmbi qan E bie mbi det si pika loti. I pamshirshmi oqean I et: "Moj qaramane, 'do ti?" Furtuna e tmerri un jam. Mbaroj atje ku llon qielli. "O Pikl, e 'nevoj kam Pr ty, un i Paani, i Thelli?" Prulsisht t njelmtit hon 220

Olimpi shqiptar

Ja kthen ather gurra e dlir: "Q t t jap far t mungon, Ca pika uj pr t pir". N nj nga barrikadat... N nj nga barrikadat me gur t latuar, Ndyr me gjak t fajshm e lar me gjak t kulluar, Nj djal dymbdhjetvjear u kap me burrat tok. "Po ti me kta je?" "Po, me kta jam shok." "Mir - tha oceri - me plumb dhe ti e ke! Prit t t vij radha!" Rrufera djali sheh. Dhe posht, rreze ledhit, t tr shokt i vran. I thot ocerit: "T vet ktu pran? Kt sahat sim' meje t'ja oj gjer n konak?" "Do t'ja mbathsh?" "Do kthehem!" "Shiko se 'frikacak! Rrugai! Ku banon?" "Aty t kroi ngjitur! Mor zoti kapiten, do vij, s'rroj i koritur" "Shko dreq!" Dhe uni shkoi...Dredhi prej kalamani! Edhe ushtart qeshnin e qeshte kapitani. Ndrsa rnkonin mbytur ata q jepnin shpirt. Por gazi u pre: djaloshi erdhi me vrap, pa prit, E si u mbshtet pas ledhit, krenar, si Viala' Me nj vshtrim prbuzs: "Ja tek m keni!" u tha. Vdekjes i erdhi turp dhe oceri e fali.

Ajo ish kmbzbathur...

Ajo ish kmbzbathur, okt derdhur mnjan, Mes luleve t varura po rrinte n vetmi, Andej kur po kaloja mu duk se pash nj zan, Edhe i thash: "Me mua n fusha do vish ti?" Ajo ather m hodhi vshtrimin e fshehtsis Q i mbetet bukuris, me drita dhe me hije. Edhe un i thash: "Tani sht muaji i dashuris, Me mua a do vish t vm n korie?" Kmbt ajo i fshiu buz lumit me blerim Dhe pr t dytn her me pa vasha sydrit. Kjo shtojzovalle e bukur pastaj ra n mendime, 221

Flori Bruqi

Thell, n pyll sa mbl kndonin zogjt at dit! Sa bukur prkdhelte bregun ujt e gjelbr! Prmes kallamishtes vasha ather shpejt m'u qas, E bukur dhe e lumtur, e trembur dhe e egr, Ashtu oklshuar, fytyr e sy plot gaz...

Dy vajzat e mia
N vagullim t mbrmjes q bie dalngadal, Njra posi nj mjelm dhe tjetra si lumbardh, T bukura e gazmore t dyja, o mrekulli! Shikoni, motra e madhe dhe e vogla prbri Atje tek hyrja e kopshtit, sa bukur jan ulur! Karalat e bardh sipr tyre prkulur, N nj saksi mermeri, ku ladi i lkund, Sodisin kt pamje q s'sht par gjkund. E frgllojn n hije, e duken buz saksis, Si utura n er, t ngrira prej mahnis.

Jean-Paul Sartre
Bernard - Henri Lvy, ka lindur n Bni Saf t Algjeris franceze, n vitin 1948. sht lozo m prominent i Francs si dhe prfaqsues me renome botrore i Filozos s re. Sot ai sht njri nga drejtort e Shtpis Botuese s njohur Bernard Grasset t Francs, e cila edhe ka botuar biogran (2000) pr Sartrin.Jean-Paul Sartre sht mendimtari kryesor i shekullit 20. Filozo i njohur francez Bernard-Henri Lvy ka shkruar biogran e krijuesit t teoris s ekzistencializmit. Libri i tij Shekulli i Sartr-it, konsiderohet si biograa m e suksesshme dhe m objektive q sht shkruar ndonjher. Biograa e Bernard-Henri Lvy e bn Sartrin prsri t gjall, thot kritiku i njohur gjerman olf Lepenis. Edhe m shum se kaq. Biograa e Lvy-t na jep pr her t par mundsin q ta kuptojm fenomenin Sartre m mir se sa n kohn kur ai edhe zikisht i mbshtetur prej dashnores s tij, Simone de Beauvoir - endej rrugve t Parisit.Shekulli i Sartrit (Le sicle de Sartre) quhet libri volumi222

Olimpi shqiptar

noz i H - B Lvy-t, i cili me t drejt nga kritika konsiderohet si kryevepra e biograve. Lvy ka shkruar nj libr q si t till deri tani askush s'ka mundur ta shkruaj: nj gurthemel n fushn e intelektualizmit, shprehet i fascinuar komentuesi i njohur gjerman i biograve Georges Neuvecelle. Pr lozon ekzistencialist Jean-Paul Sartre deri m tani jan shkruar qindra biogra, portrete, ese e shumka tjetr, prse Lvy doli m i suksesshmi, ngadhnjeu mbi gjith t tjert duke br biogran kapitale (deri m tani) mbi intelektualin, lozon, shkrimtarin dhe njeriun m paradoksal t epoks son? Pr arsye se ka qen nxnsi i tij apo sepse m von u shndrrua n njrin nga kundrshtart m t rrept t lozos s tij? Isha tridhjetvjear dhe para meje gjendej nj koh e pafundm plot iluzione, zhgnjime. E dija - dhe shpresoja - qysh ather se do t m mbetet koh e mjaftueshme, se do t vij nj dit kur do t'i hyj n rrnj historis s komplikuar, paradoksale dhe t errt q mban emrin Sartre. Kjo sht njra ndr arsyet prse biograa e tij sht kaq e suksesshme: Ai jo vetm se ka jetuar n t njjtn koh me Sartre, ka msuar te ai, porse edhe i v vetes si detyr jetsore zbrthimin, shpjegimin e lozos s tij. Nj vendim q mund t merret vetm nj her n jet, posarisht kur ke t bsh me nj gjigant si Jean - Paul Sartre. Sartre dhe Beauvoir Lvy e hap librin e tij me prshkrimin e dits s varrimit t Sartrit. At dit prilli, kur para baness s lozot, n bulevardin Edgar Quinet, grupe njerzish qndronin gati pr t nisur marshin pr n varrezat e Parisit. Vet struktura e pjesmarrsve n varrim, e cila ishte prbr prej pakistanezve, disidentve sovjetik, sindikalistve t majt, grupacioneve t djathta, prfaqsuesve t posts, afrikanve dhe aziatve demonstronte faktin se, fjala e Sartrit, kishte prekur e br pr vete, jo vetm t gjitha shtresat shoqrore t jets franceze, por, edhe se, fjalt e tij kishin arrir n do kontinent dhe tek do popull i globit. N parathnien e Lvy-t, natyrisht paragra m preks sht imazhi i asaj gruas q rri ulur n krye t varrit t hapur, ashtu e prhumbur dhe pa asnj lot n fytyr. Gruaja q pr shkak t dashuris ndaj Sartr-it sakrikoi veten me statusin e t qenurit hije: Simone de Beauvoir. Ajo q edhe sot e ksaj dite vazhdon t paguaj llogarit e hapura morale pr shkak t jets s saj konkubine me mendimtarin kryesor t shekullit. sht kjo ajo gjysma e rndsishme e Sartr -it (sidomos pas verbrimit t pjesrishm t Sartrit viteve t fundit t jets s tij) aq kapitale me t ciln Lvy e shkruan kapitullin e par t librit t tij: Sartr dhe grat! Ose m konkretisht: Jean-Paul Sartre dhe Simone de Beauvoir. Analiza e autorit mbi kt lidhje, mbi kt dashuri sjell nj pasqyr reale q prmbys 223

Flori Bruqi

t gjitha spekulimet e deritanishme - e veanrisht ato q doln pas publikimit t letrave t zonjs Beauvoir - pr Le Grande Sartreuse (sartresha e madhe poashtu emr i nj likeri, pijeje alkoolike), si thirret me shpoti Beauvoir. Sipas Lvy kjo lidhje parasgjithash ka qen nj prbashkim i dy intelektualve t barabart dhe m shum ka qen nj dashuri lozoke se sa di tjetr. Faktin se ka qen kshtu autori e ilustron me krijimtarin e Simone de Beauvoir n kohn postsartrine, me shkrimet q nuk mund t jen tablo mendimesh t lozot, madje pjesrisht kaprcejn n drejtim t kundrt botkuptimet e tij Ekzistenca i paraprin esencs Sartre dhe Stendali, Spinoza, Hegeli, Nietzsche, Gide, Bergsoni e deri te Martin Heideggeri. Autori i biogras, zbrthen ekskursionet e mendimtarit, si dhe shpjegon, prse ai nuk gjente tek asnjra nga lozot ekzistuese, stacionin ku mund t pushonte, duke pranuar si t vlefshm kuptimin e tyre. Pse Sartre mendonte se teorit e bra mbi ekzistencializmin (Jaspers dhe Gabriel Marsel) svlenin fare. As teoria e idolit t tij Heidegger Qenia dhe koha nuk ishte ajo q ai krkonte. Sartre nuk pranonte mendimin jaspersian se qenia sht e kushtzuar nga besimi, religjioni, e as at t Heidegger-it, se identiteti racor, nacional e etnik, qenka prcaktuesi i rolit t qenies n koh. Ky mendon se njeriu ekziston para se t jet, pra ekzistenca paraprin esencn. S pari duhet t jesh e pastaj mund t zgjedhsh se nga ka do ta bsh t varur kuptimin e qenies sate. Lvy, q edhe vet sht nj lozof me fam botrore dhe njihet si kundrshtar i teoris sartriane, lavdron kt prkuzim t msuesit t tij t dikurshm si tejet logjik e praktik, sidomos n epokn moderne ku lirit njerzore luajn nj rol t veant n zhvillimin e shoqrive.

Shteti mobil Lvy n kapituj t tr prqendrohet n zbrthimin e atyre paradokseve t shumta t ktij lozo, t cilat pr shumk jan kokarse, t pakuptueshme, t paprcaktueshme. Ishte Sartri nj skizofren,q brenda nj dite, bartte me vete disa personalitete: her komunist, her prkrahs i diktaturave t djathta, e kshtu me radh.Si mundej nj lozof radikal i i majt, si ishte Sartri, t gjej frymzim tek teorit e dyshimta t Martin Heidegger -it? Si mundej Sartri i Revolts, i 224

Olimpi shqiptar

cili me prkushtim kishte prkrahur nacionalistt algjerian n luftn e tyre pr pavarsi, t bhet nj zdhns po aq fanatik i Fidel Castros? Si kishte mundsi ti quaj hungarezt popull i papjekur kur ata, gjat vitit 1956, u uan kundr diktaturs? Pse e akuzonte Hrushovin t ket br nj gabim t madh, n kohn kur ky prpiqej t demaskoj krimet staliniste? Pr far arsye e quajti Solzhenicinin element t dmshm, pyetet me t drejt Bernard- Henri Lvy duke konstatuar se kan ekzistuar dy J.P Sartre, dy fryma me nj kok, prafrsisht si ai prbindshi tek Moby Dick, i cili poashtu si shkrimtari dhe lozo, kishte sy t shprndar larg njri tjetrit - nj lloj iklopi. Kritika e Lvy n kt drejtim sht e ashpr dhe therse, mirpo ajo shpreh edhe nj segment tjetr. Sartre ka qen nj si shtet mobil: Kur Franca ka marr ndonj qndrim tjetrfare - nga ai si ka menduar Sartri - ndaj ndonj shteti, ai, menjher ka shkuar atje dhe duke u ulur pran shefave t atyre shteteve, ka folur n emr t nj France tjetr, ndryshe, pra si nj lloj instituti pr balancim, paraqitje, e cila shpesh, ka qen m e rndsishme se sa vet politika zyrtare franceze. Gnjeshtrat n kurrriz t letrsis Mbi t gjitha, apeli i Lvy sht fare i qart: ka sot mbetet, jan veprat e tij. E pikrisht kjo sht m e rndsishmja. Nga ky konkluzion nis edhe analiza mbi Sartre letrar. Veprimtaria e Sartrit sht po aq voluminoze sa edhe teoria e tij lozoke. Lvy, biogran Fjalt, t Sartrit, e kualikon si nj gnjeshtr n kurriz t letrsis, ku autori sht aq i dashuruar n fjal, sa q me plot mjeshtri artistike i vret ato. Nga ky botkuptim mbi letrsin ai mohon mimin Nobel, kshtu duke vn n dyshim kompetencn e ktij instituti pr t vlersuar letrsin. Letrsin e tij. Shkenctart q kan vlersuar veprat - sipas tij - nuk jan ende n gjendje ti kuptojn ato, nuk e din se pr far bhet fjal aty, prandaj mimi i tyre sht i pavlefshm. Gjithka n funksion t karakterit kontradiktor t Sartre. Mirpo gjith kjo - sipas Lvy - sht material q i hyjn n pun nj biograe, por jo edhe nivelit parnasian, t letrsis s ktij shkrimtari, q aq shum ndikoi n formimin e vetdijes s shekullit t fundit. Ai, pr Lvy-n, mbetet intelektuali absolut i shekullit. Libri i Bernard - Henri Lvy prmbyllet n t njjtn mnyr si hapet: n ceremonin e varrimit t Sartrit. Sot ka vdekur nj djal i ri, thot nj kngtare plak, t cils Sartri ia ka shkruar tekstet e kngve, ndrsa Parisi mblidhet i tri prreth nj varri duke pshpritur: Ky plak ishte i riu yn.

225

Flori Bruqi

Ohran Pamuk: Un jam e kuqja

Nj grup i zgjedhur miniaturistsh t oborrit t Sulltan Muratit III, jan ngarkuar t prgatisin librin q i plotpushtetshmi i Lindjes do tia bj dhurat nj t plotpushtetshmi n Perndim. Libri duhet t shpreh fuqin e perandoris dhe forcn e miniaturs orientale pr ta dhn at. Gjithka sht diskrete, por n punn e drejtuar nga Enishte Efendi, ka dika ndryshe nga e zakonshmja e miniaturs s asaj kohe, ajo po krkon t ndryshoj, t marr detaje t reja t panjohura dhe tu prqaset elementeve perndimor t pikturimit, veanrisht t Rilindjes italiane. T dyja format e artit jan t arrira, t dyja kahet jan perfekte. far do t zgjedhin palt? Presioni, edhe fshehur, duket i madh. sht koha e nj fondamentalizmi t dhunshm. Fillon saga e kundrshtis s heshtur, miniaturistt vriten njri pas tjetrin dhe t tjert pas tyre jan t krcnuar. Simbolet e mbajn dramn gjer n fund, bashk me nj linj dashurie t Zezit dhe Shekures, personazhit m n t romanit, q mban peshn e saj n bartjen e ktyre simbloleve. Un jam e kuqja sht nj mister vrasjeje, por edhe nj meditim pr dashurin dhe dovotshmrin artistike. Orhan Pamuk nuk mban an kur shkruan nn presionin e t dyja anve, por mban qndrim. Zrat dhe kundrzrat e njerzve dhe simboleve n kt roman ikin dhe rikthehen vazhdimisht n kompleksitetin e tyre, pr t provuar stilin dhe forcn e nj shkrimtari si Orhan Pamuk. Prktheu:Drita Cetaku-Turdiu:Shtpia botuese "Skanderbeg Books", 2006,f. 536 Botuar:Sterkala,17.12.2008

Robert Shvarc (1932-2003)

Albanolog, shkrimtar, prkthyes dhe shqiprues i prkryer. Robert Shvarci lindi n Sarajev, m 10 dhjetor, 1932 nga nj baba hebre nga Austria dhe nj nn nga Elbasani, por ai dashuronte dhe lvronte n mnyr t prsosur gjuhn shqipe, q nisi ta msonte n moshn gjashtvjeare. Shvarci prktheu disa nga veprat m t mdha botrore n shqip, ndr t cilat mund t prmenden romanet e Remarkut, Gtes, Fojtvangerit, Apicit, Travenit dhe Markezit. Robert Shvarc u nda nga jeta para kohe, m 25 prill 2003, pas nj smundjeje t gjat zemre.

226

Olimpi shqiptar

N vijim nj artikull i shtypit, q bn fjal pr Robert Shvarcin Robert Shvarci nderohet sonte nga Presidenti i Republiks me titullin Mjeshtr i Madh. Ky titull do t'i dorzohet atij gjat nj ceremonie q do t zhvillohet n orn 18.00, n Odeonin e Qendrs Ndrkombtare t Kulturs. Prkthyesi i njohur Robert Shvarc e merr kt titull pak koh pas marrjes s nj tjetr titulli, atij t Qytetarit t Nderit t Tirans. Ky titull iu dha atij me rastin 70-vjetorit t lindjes.Emri i Robert Shvarcit prej vitesh sht shndrruar n simbol t gjuhs gjermane n Shqipri. Nj domethnie pr kt ka qen pikrisht viti 1995, kur prkthyesi i njohur u nderua nga ambasada gjermane n Tiran me mimin "Kryqi i meritave gjermane". Duhet kujtuar ktu se Shvarci ishte i pari njeri i kulturs shqiptare, q arriti ta merrte kt titull pikrisht n fushn e prkthimit. Gjithashtu ky titull sht dhe i pari q presidenti gjerman i asaj kohe akordoi pr nj gur t shquar t vendeve t Lindjes. Pas titullit q do t marr sot nga presidenti Alfred Moisiu dhe titujve t lartprmendur, qndrojn nj varg i gjat librash t prkthyer nga gjuha gjermane n shqip dhe anasjelltas. Mjafton q t hapsh kopertinat e nj serie t gjat librash pr t lexuar emrin e prkthyesit t tyre, Robert Shvarc. Mes ktyre librave, q jan ndr m mjeshtrort, vlen t prmenden: Tre shok, Harku i Triumt, Asgj e re nga fronti i Perndimit, Shkndija e jets apo Obelisku i zi nga Erih Maria Remark; ifutka e Toledos, Fransisko Goja nga Lion Fojtvanger; dhe drama t Bertolt Brehtit, Nna Kuraj dhe fmijt e saj, Knga e nj nne gjermane, Ditt e Komuns, Arturo Ui, Pushkt e nns Karrar, Opera pr tre grosh, Baali; nga Heinrich Hajne: Gjermania, prrall dimri; nga Gte dhe Shileri: Poezi dhe balada. Ndrsa mes autorve shqiptar q ai ka prkthyer n gjuhn gjermane jan: Rexhep Qosja, Dritro Agolli, Gaqo Bushaka,Ismail Kadare, Xhevahir Spahiu, Hatibi, Ahmeti, Beqiri etj. Ja se si e prshkruan takimin e pare me Robert Shvarcin, studenti i leterise se atyre viteve, Simbad Detari."Kur ishim student, ndonj her kur ndodhte q xhepat t'i kishim t ngroht, bheshim dy-tre shok dhe shkonim pr t pir ndonj kakao te bar Drini mbrapa Sahatit. Ai, ather, sa ishte rindrtuar e, ajo q na trhiqte t kaprcenim pragun e tij ishte m tepr, konceptimi i tij modern e tepr i veant pr kohn. Bari ishte plot xhama, duralumin e poltrona shlodhse e mbulesa t pastra, kuse e lule shqiponja e, n mure, ishin vendosur edhe disa relieve n bakr, tepr moderne, t punuara nga Maks Velo... Aty shihja her pas here t vinin artist e shkrimtar t njohur e, kjo gj, ne studentve t letersis na jepte rastin e ndrruar t'i njihnim ata nga afr... Por, t them t drejtn, personi q m bnte shum prshtypje, ishte nj burre i ri, i cili qysh n shikimin e par, t jepte prshtypjen e "nj t huaji". Me nj pardesy t zez e 227

Flori Bruqi

t shkurtr mbi gjunj, dorashka lkure, nj kapele t vogl republik, sy deprtues e disi t shprqndruar, me fytyr roz e t pastr t pa zn nga dielli ( gj q ishte e pazakont pr fytyrat mat e ngjyr gruri t shqiptarve ), ai ngjante m tepr me ndonj punonjs ambasade... Kush sht ky e njeh, pyeta shokun tim D.M q n rastin e par... Esht Robert Shvarci, nuk e njeh, prkthyesi i "Tre shokve" ?... Un mbeta i shtangur dhe e pash si Mesin. Q prej asaj dite nuk e harrova kurr imazhin e tij, ku dukej qart orgjina e nj kombsie tjetr przier me absurdin egzistencialist shqiptar..." Simbad Detari Tituj t veprave Libra t prkthyer nga gjermanishtja: nga Erih Maria Remark Tre shok Harku i Triumt Asgj e re nga fronti i Perndimit Shkndija e jets Obelisku i zi nga Lion Fojtvanger ifutka e Toledos Fransisko Goja nga Bruno Apic Lakuriq n mes t ujqrve nga Leon Uris Eksodi drama t Bertolt Brehtit Nna Kuraj dhe fmijt e saj Knga e nj nne gjermane Ditt e Komuns Arturo Ui Pushkt e nns Karrar Opera pr tre grosh Baali nga Hajnrih Hajne Gjermania, prrall dimri nga Gte dhe Shileri Poezi dhe balada

228

Olimpi shqiptar

PJESA E TRET:

RECENSIONE

229

Flori Bruqi

230

Olimpi shqiptar

Motivi patriotik n vjershat e Ali Asllanit

Ali Asllani sht pa dyshim ndr personalitetet m t shquara t poezis shqiptare, sidomos n vitet pas periudhs s pavarsis kombtare e n koht e vona. Ai hyri n letrsin shqipe si nj rilindas i von. Zri i tij poetik u shfaq i plot n jetn letrare shqiptare, ne vitet 20-30, kur ende shkruanin, Andon Z. ajupi, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta, Asdreni, Fan S. Noli, Mitrush Kuteli, kur kishin nisur llesat a krijimtaris s tyre: Ernest Koliqi, Ethem Haxhiademi, Ramiz Harxhi, Lasgush Poradeci etj. N kt kuadr t prgjithshm t jets son letrare, poezia e Ali Asllanit shquhet pr origjinalitetin dhe autentitetin e zrit t vet. sht nj poet i veant, nj z tjetr i bukur, q i bashkohet korit t prgjithshm, poezis s vrtet t athershme shqiptare. N at klime, n at bot letrare dhe n at koh krijoi e jetoi ai. Poezia shqiptare e viteve 20-30, prshkohet kryesisht nga motivi patriotik.Ali Asllani u lind n Vajz t Vlors dhe q n mosh t re mbeti jetim. N Vlor kreu shkolln llore, n Janin shkolln e mesme, gjimnazin "Zosimea" n 1888.N llim studioi mjeksi, por pastaj vazhdoi Institutin e Lart t Shkencave politiko-shoq roro-administrat ive n Stamboll. Pas shkolls kreu stazhin n prefekturn e Janins.N vitin 1908 zevndsoi pr tre muaj nnprefektin e Delvins dhe u kthye prsri n Janin. Ai ishte nj nga antrt e shquar t Klubit "Bashkimi". Pr mbshtetjen q i dha Ismail Qemalit lloi tpersekutohej nga organet qeveritare turke, madje u dha urdhr t internohej n Halep t Siris. Mundi t'i shptoj internimit, kaloi n Korfuz dhe prej andej n Vlor. Mori pjes n Kuvendin e Dibrs, si prfaqsues i Klubit "Bashkimi" t Janins.M 1910 u kthye n Stamboll, pas rnies s kabinetit q e internoi. U emrua srish nnprefekt, por me kusht q t punonte n viset shqiptare. Deri n 1912 punoi si nnprefekt n Akseqi, Ellgen dhe Boskr t vilajetit t Konjs n Anadoll.Pas shpalljes s Pavarsis, Ismail Qemali, i besoi atij detyrn e Sekretarit t Prgjithshm t Presidencs e t Kshillit t Ministrave, ku qndroi deri n 22 janar 1914.M pas punoi pr disa koh si nnprefekt i Fierit e kajmekan i Ballshit.Pas largimit t Princi Vidit shkoi disa kohn n Itali e u kthue srish ku administrata lokale e cakoti sekretar t prgjithshm (10 nntor 1915 - 1 janar 1917). Pushtimi italian e gjeti nnprefekt, por meqnse kundrshtoi pushtimin u pushua nga puna. Nga 20 dhjetori i vitit 1918 - 5 nntor 1920 ishte kryetar i Bashkis 231

Flori Bruqi

s Vlors. N vitet 1921 - 1922 ishte kryekshilltar i qeveris dhe m pas sekretar i prgjithshm i kryeministris . M pas u caktua konsull n Trieste, ku qndroi deri n fund t prillit 1925.Po at vit u emrua "Zvnds i ngarkuar me pun" n Sofje e m pas, po aty, "sekretari par" dhe "i ngarkuar me pun". N vitet 1930 -1932 ishte ministr i akredituar n shtetin grek.M 1934 prsri sht kryetar i Bashkis s Vlors deri n prag t pushtimit fashist 1939, ku u emrua antar i Kshillit t Lart n Tiran. Pak koh m pas u largua nga jeta politike dhe vajti n fshatin Vajz t Vlors. Pas lirimit sht ndr t part themelues t Lidhjes s Shkrimtarve dhe Artistve. Deri n vitin 1952 mbahej nga t ardhurat e pakta nga prkthimet pr llogari t Institutit t Shkencave, por kjo mundsi iu pre m von.Ajo q e dallon Ali Asllanin sht se ai, motivin patriotik e ka t drejtprdrejte, domethn, ai sht zri i atypratyshm i ngjarjeve kapitale t historis s re shqiptare, ngjarje t cilat Ali Asllani (poeti) i prjetoi personalisht dhe thell, gj q tronditi ndrgjegjen e tij artistike.Pas botimeve t para n shtypin e kohs, kur ishte nxns n gjimnazin Zosimea t Janins dhe student n Stamboll, n vitin 1914, gjejm llesat e tij poetike. N vjershrimit e para to tij, gjejm prjetimet djaloshare t fshatit shqiptar sidomos t fshatit Vajze t Vlors. Ndihet qysh aty lidhja e madhe e krijimtaris se tij me kngn popullore te Labris, q gjithmon do t prbeje nj nga karakteristikat themelore to poezis se tij.N llim t ktij shekulli pas tores se Revolucionit Xhonturk, ngjarjet n Perandorin Osmane, n Gadishullin Ballkanik e veanrisht ne Shqipri precipitojn.Nn ndikimin e Ismail Qemal-Vlors dhe te klubit shqiptar t Janins, Ali Asllani u prfshi n Lvizjen Kombtare Shqiptare.Sipas t dhnave t shtypit t athershm, Ali Asllani ishte njeri ndr prkrahsit m t zjarrt t Ismail Qemalit dhe nga t part q u krcnuan nga qeveritaret osmane me arrestim dhe internim n Alep to Sirise.Ai, pas arratise n Korfuz, prfaqsoi klubin Bashkimi t Janins n Kongresin e Dibrs 1909. Pas shpalljes s Pavarsis Kombtare, n vitet e Qeveris s Vlors, u be bashkpuntori i Ismail Qemalit.N kt kohe, ashtu si Ismail Qemali, edhe Ali Asllani, si nj intelektual poet ka kundrshtart e vet.Kshtu (m 1914 ai arratiset ne Itali dhe qndron atje disa koh. N mrgimin dhe arratin n Itali shkruan tanim, n hapsira t gjera poetike. Njihen 28 poezi t ksaj periudhe, nj pjes jan t botuara n shtypin e athershm t Vlors si Shpresa Kombtare, Mbrojtja Kombtare dhe disa ruhen n dorshkrim... 232

Olimpi shqiptar

Ka botuar vjersha q n mosh t re. U b i njohur me poemn "Hanko - Halla" n 1942. Pak vite para vdekjes mundn t botohen disa libra t tij dhe iu lidh nj pension i vogl. Ndr librat e botuar n vitet 1960 -19 99 prmendim: 1."Vidi - vidi pllumbesh" (1960,1999), 2."Shqipria kryesorja" (1961), 3."Vajzat dhe dallndyshet" (1964), 4."Kur merr zjarr rrufeja" (1966) 5."Poezia shqipe"(pas vdekjes iu botua n 1973) 6."Poezi t zgjedhura" ( 1996) Vdiq n Tiran n 20 dhjetor 1966. Aktori i Teatrit kombtar Bujar Asqeriu s fundi ka nxjerr n treg nj kaset me poezit m t bukura t poetit Ali Asllani

Hakrrim
Q nga Kora gjer te Shkodra mbretron nj errsir, npr fusha, npr kodra, vrshllen nj egrsir! Pra, o burra, hani, pini, hani, pini or e as, Pr akallin, nat e errt, sht ras e deli ras! Hani, pini dhe rrmbeni, mbushni xhepe, mbushni arka, t pabrek ju gjeti dreka, milionier ju gjeti darka! Hani, pini e rrmbeni, mbushni arka, mbushni xhepe, gjersa populli bujar tju prgjigjet: peqe, lepe! Ai rron pr zotrin tuaj, pun e tija, djers e ballit, sht kafshit pr gojn tuaj. Rroft goja e akallit! Shyqyr zotit, ska m mir, lumturi dhe bukuri, dhe kur vjen e ju qan hallin, varni buz edhe turi! Hani, pini dhe rrmbeni, sht koha e akenjvet; 233

Flori Bruqi

hani, pini e rrembeni, sht bot e maskarenjve; Hani, pini, vidhni, mblidhni gjith aksione, monopole, ekselenca dhe shkelqesa, tuti quanti come vuole! Nnshkrim i zotris suaj npr banka vlen milion, ju shklqen n kraharuar decorata Grand Cordon! Dhe krkoni me ballhapur (!) komb i varfr tju thrres gjith me emrin tingllonjs: Ekselenca e Shkelqes dhe t quheni prhera lufttar e patriot, n ka zot dhe do duroj, poshtwww ky zot, ky palo zot! Grand Cordon i zotrissate, q n gji t kan vendosur, sht pshtyma e gjakosur e atdheut t vremosur; dhe kolltuku ku ke hipur, duke hequr nderin zvarr, sht trikmbshi q prdita varet kombi n litar! Dhe zotrote kullurdise, di, u bre e pandeh, kundr burrit t vrtet z e vjell e z e leh! E na tunde, na lkunde, npr salla shkon e shkunde, mbasi dora e armikut ty me shok t heq pr hunde. Rroft miku yt i huaj, q pr dita los e qesh, t gradoi katr shkall, pse i the dy fjal n vesh! Koha dridhet e prdridhet, do vij dita q do zgjidhet dhe nga trasta pem e kalbur doemos jasht do hidhet! Koha dridhet e prdridhet, prej gradimit katr shkall nuk do mbetet gj n dor ve se vul e zez n ball! Mirpo ju q skeni patur as nevoj as gj t keqe, m prpara nga t gjith, ju i that armikut: Peqe! Q t zinit nj kolltuk, aq u ult u prkult, sa n pragun e armikut vajtt si kopil u ngult! As ju hahet, as ju pihet, vetm titilli ju kihet Teksa fshat i varfer digjet kryekurva nis e krihet! Sidomos ju dredharak, ju me zemra aq t nxira, ju dinak, ju shushunja, ju gjahtar n errsira! na pa syri, na pa syri!... Hunda juaj ku nuk hyri: te i miri, te i ligu, te spiuni m i ndyri! Dallavera npr zyra, dallavera n pazar, 234

Olimpi shqiptar

dallavera me t huaj, dallavera me shqiptar Vetm, vetm dallavera, dhe n dm t ktij vndi q ju rriti, q ju ngriti, q ju ngopi, q ju dndi! Nse kombi vete mbar, nesr ju veproni ndryshe, dylli bnet si t duash, kukuvajk dhe dallandyshe kukuvajka gjith, me lajka, nesr silleni bujar, nn dor e nn maska, shkoni jepni nj kapar! Dhe kujtoni tash e tutje me t tilla dallavera kukuvajka do prtypi zog e zoga si prhera Ja, ja grushti do t bjeri prmbi krye t zuzarve, koha sht e maskarenjve, po Atdheu i shqiptarve! Edhe ju t robruar, rob n dor t metelikut, fshini sofrat e kujtdoj, puthni kmbn e armikut! Q ta kesh armikun mik e pandehni mnuri, mjafton brja pasanik, pasanik dhe bj i ri, dhe u bt pasanik, me pallate, me vetura, kurse burrat m snik, japin shpirtin n tortura! Vndi qnka sofr e qorrit, vlen pr goj e pr lfyt, bni sikur veni vetull, shoku shokut krreni syt Dhe pr nj krkoni pes, po m mir njzet e pes. Le t rroj batakiu dhe i miri le t vdes! Po nj dit q nis e vrret do mbaroj me bubullim, ky i sotmi zr i errt, benet vettim dhe i bije rrufeja pasuris dhe, ksi lloj, nuk ju mbetet gj n dor, vetm nj kafshit pr goj! A e dini q timi brnda katr vjet mizor nuk sht yti, nuk sht imi, sht i kombit arbror, sht i syrit n lot mekuar, sht i vndit djegur, pjekur, Ju do thoni si t doni po e drejta dermon hekur! Shkruar nga autori Ali Asllani n vitin 1942.

235

Flori Bruqi

Do t'i shtrydh t dy syt

Un' jam un', saksi e vjetr! Lule gjirit q stolisa shkoi stolisi nj gji tjetr Un' e nisa e stolisa me 'i jep e s'i jep sisa dhe me kng ylyveri buz' e gush ja qndisa Npr vapz i dhash' hijem npr hije er' e shije i dhash' shije poezie, gjith' fuqit' e nj magjie gjith ato, q lad i mbl npr lule mbar e bije ar' e diellit me tallaze, ar' e hns je-je dashuria me dollira dhe me thelp lajthije pije... Po u b ajo q s'bnej, si, pra, zemra do duroj', syri lotin ta qndis, loti syrin ta harroj? Si, pra, zmra do duroj un'saksia tash t vuaj edhe kng e gjirit tim t kndoj' n gji t huaj? Un' e nisa i stolisa me 'i jep e s'i jep sisa, dhe me kng ylyveri buz' e gush ja qndisa buz' e gush ja qndisa, e ormisa mu n zmr plasi hna ziliqare q shikonte me sy vngr! M s fundi i dhash' lotin, kryepajn time paj i dhash' lott q pikonin ku i shkelte kmb e saj' i dhash' vjershn time val, dy her val tri her' zjarr q buet n maj t pens edhe bnet kng e marr' kng' e marr' e mallit tim, q tani e pasktaj do t'i shtrydh t dy syt npr gjurma t asaj!

Vlora, Vlora!
Jam vlonjat e jam vlonjat, e kam shkabn mm' e at, shkaba trime dykrenore fron' e saj e ka n Vlor! Vlora, Vlora, Vlora, Vlora, rroki armt, bja forra! 236

Olimpi shqiptar

Vlora trime shqiptare si rob jetn s'e do fare, a do mbetet Shqipri, a do bhet tym e hi! Vlora, Vlora, Vlora, Vlora, rroki armt, bja forra! Jam vlonjat e jam burr, s'duron burri zgjedh kurr, jam vlonjat e si vlonjat di bj luft me t shtat'! Vlora, Vlora, Vlora, Vlora, Bjeri, moj, t'u lumt dora! Jam vlonjat dhe trim me bes, rreth amurit di t vdes, a me hir a me pahir doemos do rroj i lir!

'do t thot patriot?

'do t thot patriot sot pr sot n Shqipri? Nj tuf' ah e nj tuf lot, nj njeri i pa njeri! Jo, jo! Burri i bn ball' do buit si val' mbi zall, Sa m zi edhe m zi sido qoft pun' e tij, cop-cop' i bnet buza po aspak s'i falet shpuza. Sikurse nj gur strrall, n gji zjarrin e ka ngjall, qoft n lum' e qoft' n det zjarr' i tija nuk humbet! 237

Flori Bruqi

Nj vshtrim i arratisur
Nj vshtrim i arratisur Nga qepallat e qendisur Ku sht shpirti im skalisur, Nga dy syt' e zez te tu Vjen me thot ashtu-kshtu! Me thot' jo edhe me ndez Me thot' po edhe me vdes Nata zgjatet edhe zgjatet Ah kjo nat' me or' nuk matet! E un' mbetem duke lutur Lutem yjeve t kputur. Dhe un' lus e krkoj ty, At vetull, at sy! Se n syrin tnd t zi N'at sy t zi, mazi Shenj' e buzs sime duket Si nj prush n re kur mugt!

7 prill 1939
Shtat prill... Kopilove o kopil E u lute u kpute Njqind pash n dhe u fute! Natyrisht nj tradhtor Spor e sit arbror E pret hasmin me daulle Kur gjen ditn ta bn pulle! Na e gjeti dhe na ra Vret Shqiponjn q s'u vra Nuk u vra dhe nuk do vritet 238

Olimpi shqiptar

Posht perpjet me vrull vrtitet! Ja dhe hymni q na thurri Hymn'i zi i nj qivuri: "Eja, eja alala T na rroj Dueja Dueja gugueja Le t rroj edhe amuri Sa pr sy e pr bela! I pabesi ta dij, pra Ndr kasolle me nj tra Q nga Shkodra gjer n Dropull Rron ai q i thon popull! Ajo dor q rreh dybekun Di ta mbush edhe dyfekun N se ditn an ugar Edhe natn thurr litar Thurr litar e kalit grushtin Dhe e var nga kmbt pushtin!

Dshprim dhe shpres

Edhe sot e kt or, edhe sot ajo stuhi, ajo am-madhe dor do na bj tym e hi! Komb i varfr, komb i gjor si nj zok i pafole, nj pllumb i bardh bor, ngeli keq n nj rrke! Q nga kora gjer te Shkodra fat'i vendit errsir, npr fusha, npr kodra fryn e fryn nj errsir. Komb i varfr, komb i mjer, 239

Flori Bruqi

i pamm'e pa at, shpresa jot kt her si nj et n deg't that. Komb i varfr, kombi i mjer, derzi e punzi, edhe sot si kurdoher, nj njeri i panjeri! Jo, se, ja edhe hna mbrm, dukej kredhur n nj rrob, edhe nxinte si nj mm q ka mbetur qyqe korb! Mirpo sonte bukuri, buz e saja burim gazi, edhe nga gjiri i saj zbrazi vargje, vargje, drit ori! Nuk e di se gjysh e si, nuk e di se qysh nga se, po nashti nj shpres e re, shtin e shkrep n syt e mi. Do na zhduket errsira, do t zhduket ajo dor nesr vjen me shum t mira shkaba jon dykrenare. Nn hijen e asaj pranvera asht prhera, q nga fundi gjer n maj rreth e rrotull ylyvera. An'emban bukuri, komb i lir, tok e lir shqiptar e Shqipri sa t lumtur, sa t mir!

Lidhja e Ali Asllanit me dy kulturat

Nga jetshkrim i Ali Asllanit duket qart lidhja e tij me kulturn orientale qysh n fmijri duke qen bir i nj familjeje me frym orientale, dhe me nj baba t brumosur me dije teologjike islame n universitetin e Stambollit. M pas nj prezantim m t gjer me orientin, sidomos me letrsin e tij ia mundsoi 240

Olimpi shqiptar

vazhdimi i shkolls s mesme Zosimea n Janin. Vite m von ai pati nj ndryshim drejtimi njqind e tetdhjet grad duke i kthyer syt dhe interesat nga prndimi, gj q m pas solli adoptimin prej tij t kulturs dhe mnyrs s saj t jetss. Poeti i mirnjohur Fatos Arapi shprehet: I plazmuar si ai me kulturn e madhe t Orientit sidomos at persiane dhe pastaj i kredhur prgjithmon n kulturn dhe mnyrn e jetss europiane, verbi i tij poetik vibron nga buzqeshja e leht e nj ironie t menme, i nj urtsie lozoke q vjen nga kuptimi ekzistencial t jets.Kjo tregon se poeti nuk e ka prjashtuar plotsisht njrn nga kulturat duke ndjekur fanatikisht tjetrn, duke marr prej t dyjave at q i dukej e vlefshme pr tu marr. Kt lloj ranimi kulturash ai e ka shfrytzuar akoma edhe m mir n fushn e letrsis. N kt aspekt atij mund i bhet analogji me Naimin e madh. Fillimet e tij letrare t kujtojn llimet e romantikut ton t madh Naim Frashrit. I arsimuar n shkolla turke dhe i ndikuar prej letrsis orientale, Ali Asllani lloi t shkruante turqisht dhe vjershat e para i botoi n gazetat turke t kohs...

far mori poeti nga lindja dhe perndimi

Por, si shum t tjer, edhe poeti lab e ka poezin orientale, m konkretisht at persiane, nj pik referimi, q e shfrytzon, pr t prgatitur brumin e poezis s tij. Kt ia mundsoi fakti se,Ali Asllani kishte pas fatin t njoh pr s afrmi jetn dh e kulturn oriantale. Tr poezia e Ali Asllanit shquhet pr gurshmri fringlluese, q fryn npr vargje si nj puhiz q ndez akn e mallit, n t ciln poeti vetdigjet: rroj pr ty e vdes pr vete! Na kujton akn e qiriut ku Naimim yn shkrihet e prvlohet q tu jap njerzve drit. (Fjalt e qiririt). Kt ide iluministe e gjejm edhe te Gtja n vjershn Malli lumtur ku i kndon atij q prmes zjarrit digjet pr vete pr t nxjerr n dritn e s vrtets at q sht ngujuar brenda territ (Nga Divani prndimor lindor). T kta tre poet ndjehet ndikimi i urtsis orientale, e n kt rast i poezis persiane.Na del hapur pasuria e poezis orientale q nga gjiri i s cils kan pir poet q kan hedhur n letr kryevepra.Ushqimi i preferuar dhe m frutdhns i poetit nga poezia orientale ishte poeti persian Omar Khajami. Ai ka marr nga Khajami frymn epikuriane dhe hedoniste. Ai e do jetn dhe sht optimist i madh pr t. Ai gjithashtu e do vashn dhe vern duke i barazuar ato me lumturin kur thot duke i dhn t drejt Omar Khajamit kur thot:

241

Flori Bruqi

N gjum dhe n varr ska lumturi; Ngreh-u! Sa rron , zbraz Kupa e puth upa; (Rubairat) Nga t qent e tij n nj mendje me Khajamin pr faktin, si shprehet ai vet n nj nga poezit e tij, Po Omar Hajami\ Diti e na bindi arrijm n konkluzionin se: vrehet nj poet bn viveur, q do ta shijoj jetn deri n fund, don t shpik kupn e gzimit q mund ti fal dashunija. Ka n kto vjersha dika epikuriane, khajamjane e anakreontike. Megjithat n thelb, poeti mbetet origjinal n pasqyrimin e mendimeve e ndjenjave t veta. Ktu poeti epikurian, djeksi i Omar Khajam-it e i Anakreont-it, llon t mendoj t bhet disi sentimental, ma i prmbajtun e ma i thell n t gjykuemit e jets n prgjithsi .Pi e puth.

Ndikimet n gjuh
Ali Asllani ka nj shije t holl pr gjuhn. Megjithat ai prdor turqizma dhe arabizma n poezit humoristiko- satirike pr t tipizuar personazhet. N poezit e dashuris ai sht nj puritan. N kto poezi hasen tepr rrall huazime, si nga ato shekullore edhe nga ato m t fundit pr prdorimin e t cilave ishte ngjallur nj prirje n kohn e tij me q syt e tyre ishin drejtuar nga perndimi. Ai vazhdon rrugn e rilindsve n kt drejtim, por edhe jep kontributin e tij n pasurimin e leksikut t shqipes. Si n tr poemn Hanko Halla, n dy vargjet e mposhtme, shohim vendosjen e turqizmave dhe orientalizmave, pr t nxjerr n pah karakterin e saj skeptik, pr kulturn e re, q po adaptohej nga njerzit n at koh. Ja dhe mileti, nashti u b popull, Dhe nga sherr e tija, mendja na vjen rrotull. Profesor Rexhep Qosja pohon se, Vjershat e tijkan njfar arome orientale, t ciln ai e mbrrin me prdorimin e fjalve turqishte apo arabishte[si ].

Poeti i dyanshm
Ali Asllani, ky poet i dyanshm, sa i njohur aq edhe i panjohur, sa i lvduar aq dhe i prmuar, sa i idealizuar aq edhe i mohuar, sa i lexuar aq edhe i censuruar. Si i till njihet ky njeri sot n Shqipri. Normalisht, si na shkon prshtat ne shq242

Olimpi shqiptar

iptarve t jemi t ndar n dy a m shum grupe, edhe n kt rast jemi ksisoj. Grupi i par e vlerson poetin lab me fjalt m t zgjedhura dhe e ngre at n piedestalin e idealizimit duke e kqyrur at me admirim nga posht. T tjert e hedhin at n udhn e prmimit ku mund ta shkel me kmb dokush q e mendon t arsyeshme nj gj t till. Nj gur q rron e gjall dhe e freskt n mendjet e atyre q e njohin, por q kalbet e ngordhur dhe errnd n mendjen e atyre q nuk e njohin. Pr t argumentuar kt shpresoj t mjaftojn fjalt q do t citohen m posht. Ky qenka nj Naim i Labris e m tej!1 Kshtu mendoi Lefter ipa kur lexoi pr her t par poezit e tij. Nj vlersim q nuk e merr dokush. T bjn t meditosh kto fjal dhe t bjn t t vij turp q e njeh kaq pak kt gjeni t letrave shqipe. Ka shum poet Shqipria por jo t gjith jan njsoj. Ca jan mediokr, ca t mir e ca t paharrueshm. Duket se nj nga t trett sht edhe Ali Asllani. Kt e vrteton edhe prkthyesi i mirnjohur i Eseninit dhe poeti, Jorgo Bllaci kur thot, vjershtori qndron me dinjitet prkrah mjeshtrve t liriks shqiptare, Naimit, Fishts, Nolit, Mjeds, Lazgushit e Migjenit.1 Ai nuk e l me kaq, por shkon deri n idealizim kur pohon, kt e them me plot gojn, sht mjeshtri m i prsosur i poezis shqipe.3 Nga ana tjetr kemi dhe enciklopedist injorant e pompoz q nuk din t shkruajn as gjuhn shqipe, q guxojn e ngren pyetje retorike q prgjigjen e merituar e marrin n rrethin e ngusht t njohurive t tyre. Ja ka thon ata: N.q.s ky sht nj poet kaq i njohur, si ka mundsi sja kam gjetur emrin n ndonj enciklopedi, apo edhe n ndonj tekst shkollor. Por mos harro faktin se sot e ksaj dit Ervin Hatibi, apo Mimoza Ahmeti studiohen n tekstet e gjimnazit. Ju na sillni ktu ca pseudo poet, patriota, e uan Shqiprin prpara ktu ku sht sot. [si] Ktu duket akoma m qart sa nxns i mir gjimnazi ka qen autori i ktyre rreshtave sa q nuk e mban mend se Ali Asllani studiohet n gjimnaz! Por kjo smjafton, balta vazhdon t hidhet edhe mbi rilindsit pa pik turpi.Njkohsisht mos harro edhe poett e mdhenj t rilindjes, emrat e t cilve skam prse t ti kujtoj un, i shkruanin aq me mall e zjarr, apo nostalgji pr mmdheun, nga Amerika, turqia, egjipti, dhe ktej pinin hashash me nargjile, ktej shkruanin rreshta pr mmdheun. Sa kan vuajtur t shkrett. Se ather ju duheshe edhe viz pr t vajtur n Shqipri, mos harro!!!!Ne kemi pasur plot gura t mykura, pseudo-gura, portrete diletantsh me prejardhje t dyshimt. Ne mburremi me nj amerikano-shqiptar, me gjysh shqiptar, se di ku bie Shqipria, dhe etj, etj. Ky ishte nj shembull!!! Pr t ardhur keq, por e vrtet. [si] 243

Flori Bruqi

Megjithat nj prgjigje pr kta injorant mendjemdhenj dhe vet-zhvlersues e gjejm prsri n fjalt e Jorgo Bllacit. Ai citon:Pr fat t keq, kritika jon tej mas e politizuare ka anashkaluar kt vler t padiskutueshme t ktij vjershtoriDhe kjo sht e qart sepse t gjith e njohim censurn absurde q praktikohej n periudhn e kooperativave. Kjo mjafton edhe pr tua mbyllur gojn atyre pseudo-intelektual ve t kombit ton. Njsoj si dyanshmria e pikvshtrimit t vjershtorit edhe ai vet sht i dyanshm n przgjedhjen e elementve jopopullor t prfshir n poezin e tij duke na dhn frym prndimore e lindore t cilat do t jen t pandashme nga poezia e tij. Kjo shpreh qart edhe faktin se poeti jon ka qen nj erudit nga t paktt e Shqipris. Por si u njoh Asllani me dy kulturat?

Prfundim
sht interesant t theksojm se "Poema Hanko halla n librat shqip t letresis s realizmit zinte vetm 11 rreshta N enciklopedin e vititi 1983 botim i akademiss Shkencave emri i Ali Asllanit nuk zihet fare... Poema m brilante Hanko halla sht krahasuar me poemat e m t mdhenje t vet letrave shqipe.Sa her e dgjon kt poem,ajo t tingllon m bukur dhe m shkoqur. Poett nuk mund t quhen t till pa kaluar m par ylberin e poemave.Ajo renditet krahas vlerave pran Milosas t De Rads,Bagti Bujqsi e Naimit,Poema e mjerimit t Migjenit.Pr fatin e mir t poems,poema e botuar n vitin 1944,i shptoi persekucionit, q poetin e ndshkoi n kohn e shkuar.Talenti i madh e zgjoi nga gjumi Asllanin ashtu si De Radn pr t nxjerr Milosaon.Cdo gj n kt poem, sht e thjesht,e bukur e iltr,e holl,ajo sht msuar prmendsh.Poema ka vargje koncize dhe t mbla,aty prshkruhen tha shkrimtari Bora,nett ishin t bukur,ditt t vrazhda,kurse personazhi qndror Hanko halla, q ishte nga der e par shprehet buk e that n vatr.Bora analizoi me qartsi detajet e poems kur Hanko halla shprehet :Pa dgjoni zonj erdhi koh e keqe.Hanko halla ka nj prfytyrim m t mir pr kohn dhe kiametet,trmetet sepse malet u bn fusha,fushat u bn male... Vargzimet e Ali Asllanit ,jan t gjata t poems,duke marr vargjet dhe duke u br nj analiz sintetike,pr do pjes t saj.Forca emacipuese e Ali Asllanit ka nxjerr brilant t thell dhe t mdha,po t ngjitemi n pikn m t lart t poems,ku duket dielli Ali Asllani ka sjellur vargzimin:Hanko halla isha/hank halla jam/hal n sy i kisha/hal n sy i kam...E gjith kjo poem shptoi nga koha e diktaturs.N kohn e dikaturs pr kt poem shkruheshin n tekstet e letrsis shqipe vetm 11 rreshta.N Enciklopedin e viti 1983,botim i Akademis s Shkencave emri i 244

Olimpi shqiptar

Ali Asllanit nuk prmendet fare,ku vetm kjo poem e fuste at n panteonin e njerzve t shquar t letrave shqipe.Labria ishin t gjitha malet dhe fushat,toka ku lindi dhe dheu ku shrbeu,toka si mjalti q i kndoi poeti Ali Asllani, tha Fadil Hasani ,n nj kumtes,q nga Zosimea n Stamboll dhe kudo ku shkoi ai shprehu mallin dhe dashurin pr vendin etij.Emri Asllan n shqip do t thot luan,u shpreh B.Xhelaj.Origjina e Ali Asllanit sht Arbria.Ai nuk ishte vetm nj poet,por dhe nj lufttar pr liri dhe pavarsi.Ka qn poet,prozator, publicist, patriot,diplomat ,pushtetar, ka qn i gjithanshm dhe jeton n jet t jetve.M.Mara tha se n tetorin e ktij viti,Ministria e Kulturs ka shpallur vitin e Kadares,n kt tetor prkujtohet poeti Ali Asllani n nj koh kur politika ka shum trazira,njer zit e letrave prkujtojn poetin.Ai duhet t quhet mbret i liriks.Ne ndihemi ende fajtor, q nuk kemi ndezur ende nj qiri pr Ali Aslanin... shkruan publicisti i mirnjohur vlonjan Gzim Llojdia, i cili n shkrimin e tij m titull:"PRKUJTOHET 40 VJETORI I MRGIMIT T MADH T POETIT ALI ASLLANI" ,n mes tjerash thot"Emri i poetit Asllani sht nj ur, q lidh rilindjen me vitet 30.Ky sht zri m i bukur i liriks son."Gjella q pena e tij poetike e Ali Asllanit na servir, e gatuar me brum popullor e me erza stilistiko-ideore t importuara m s shumti nga orienti dhe t prdorura m shije nga poeti duke ln pak m pas ato t importuara nga oksidenti, por duke mos i harruar ato, sht shum e shijshme pr lexuesin deri n at pik sa q kjo poezi prdorej nga nj tjetr poet i madh i liriks shqiptare, Lazgush Poradeci. Si prdorte nna shqiptare hashashin pr fmijt e pagjum, ashtu edhe ai prdorte mblsin e muzikalitetit dhe qartsin e ideve pr t rn n gjum, shoqruar me zhurmn shushuritse t dallgve t detit n brigjet e Ujit t Ftoht. Prishtin,14 dhjetor 2008 Botuar:Floart-Press,14.12.2008,08:35

245

Flori Bruqi

Homazh veprs s Fan S.Nolit ton t madh

Akuzat politike pr Nolin N kohn e gjuetis s shtrigave t Makartit, kritiku Minar akuzoi pa baza patriotin shqiptar si komunist Jorgaqi: Noli ishte nj demokrat i majt, por kurr komunist Koh m par gazeta Integrimi botoi nj polemik t njohsit e studiuesit t mirnjohur t Nolit, prof. Nasho Jorgaqit, mbi botimin e veprs s Peter Minarit, nj kritiku t veprs s eruditit shqiptar. N numrin e kaluar profesor Jorgaqi hedh iden se mbi gurn e Nolit ka nisur nj luft e paprincipt, nga e cila nuk arrin n asnj prfundim t sakt. N vazhdim gazeta po boton akuzat politike q i bheshin Nolit n librin e Minarit Pr Shqiprin, botuar m 1999, akuzat e pabaza, si dhe far e nxiti autorin shqiptaro-amerikan t shkruaj nj studim negativ mbi veprimtarin politiko-kulturore t Nolit. Nuk ka dyshim, thot prof. Nasho Jorgaqi, se Noli ishte dhe mbeti tr jetn nj demokrat i majt, por asnjher nuk qe komunist. T qenurit i majt nuk e pengoi asnjher prkushtimin e tij si atdhetar, prkundrazi, demokratizimi i Shqipris ishte ideali i tij i prjetshm. N qoft se pati simpati dhe e prshndeti LAN-in dhe reformat q varrosn feudalizmin pas lufte n Shqipri, kjo nuk do t thot se ishte komunist. Kt nuk do t'ia fal Nolit, zoti Minar; kjo sht e drejta e tij, por pandershmria e Minarit shfaqet qartazi kur ai llon t trilloj, kur shpif pa prova t dokumentuara. Ai e akuzon Nolin se kur sht kthyer n SHBA, n vitet 30, sht vn n shrbim t konsullit italian n Boston. Ka marr dhe par, me kusht q t hesht pr politikn italiane n Shqipri. Nj pohim i till nuk sht vese nj shpifje nga m t ultat e m absurdet, po ta njohsh nga afr jetn dhe veprimtarin e Nolit atdhetar e demokrat.

Noli, udhheqs antifashist evropian

Si sht e mundur t thuhet kjo gj, kur Noli ka qen nj nga udhheqsit e lvizjes antifashiste evropiane, n krah t A. Ajnshtajnit e t H. Barbysit, me t cilt kishte drejtuar dy kongreset botrore kundr fashizmit dhe kishte shkruar nj mal me publicistik antifashiste? Si sht e mundur, pra, q nj antifashist i ktyre prmasave t dorzohej para nj konsulli fashist pr nj grusht par? Edhe m e ult sht shpifja tjetr e Minarit, kur e akuzon at se ka qndruar pasiv n ditt e para t pushtimit fashist t Shqipris. Dhe kush? Noli q push246

Olimpi shqiptar

timin e atdheut t tij nga fashizmi e kishte parashikuar n mnyr profetike, q dhjet vjet prpara, me sa e sa artikuj e thirrje publike! E vrteta sht se Noli u trondit aq shum nga pushtimi i Shqipris, sa vendosi t rikthehet menjher n politik. M 8 prill 1939 ai i drgoi nj telegram proteste Lidhjes s Kombeve dhe qeverive amerikane, franceze e angleze. Pa u shprndar n dokumente dhe faktet t tjera, mjafton t prmendim fjaln q mbajti Noli ll pas pushtimit n kishn e Shngjergjit, n Boston, ku lavdron qndrimin e shqiptarve kundr fashistve q "i treguan bots se italiant hyn n Shqipri me forc e duke derdhur gjak".

Noli: Musolini, bretkos e fryr

Me kt rast Noli e prshkruan situatn me nota sarkastike, kur thot se "Musolini sht nj bretkos e fryr n er dhe, kur shihet n pasqyr i duket vetja luan. Por, sikur ta shpoj njeri me gjilpr, i del era dhe mbetet prap bretkos". Tani lind pyetja: Si mund t iste kshtu nj rrogtar i fashizmit, si e quan zoti Minar, n nj koh kur fashizmi po i vinte zjarrin bots? sht e qart se fanatizmi politik dhe mllefet e Minarit ndaj Nolit nuk marrin parasysh t vrtetn konkrete n kontekstin historiko-politik t kohs, por e zvendsojn at me sajime banale t neveritshme.

Minar, kundrshtar pa baza i Nolit

Peter Minari njihet si nj nga kundrshtart e vjetr t Nolit, pr arsyen se nuk e nderojn, madje, e vn n dyshim edhe patriotizmin e tij. Mjafton t prmendim ngjarjen e rnd q ndodhi n llim t viteve 50 n komunitetin shqiptar ortodoks t SHBA-s, kur Patriarkana e Stambollit, duke prtuar nga rrethanat famkeqe t makartizmit, deshi ta hiqte qafe Nolin si kryepeshkop e ta shkatrronte Kishn Ortodokse Shqiptare. Ajo drgoi pr ta zvndsuar peshkopin renegat M. Lipe, dhe ather t gjith shqiptart patriot u ngritn n kmb kundr tij. Minari ishte nga t paktt q mori ann e t drguarit grekoman, dhe kt e shpalli publikisht. Ai botoi n revistn "Cristian sciece monitor" artikullin "Kryepeshkopi i ri shqiptar" kundr Nolit dhe kishs s kryesuar prej tij. Noli iu prgjigj menjher, n t njjtn revist, me tone t forta kritike dhe zemrim, duke i quajtur t gjitha sa shkruante Minari "shpifje, akuza false, shtrembrime, akuza gjysmake etj". Minari, jo vetm q mori ann e peshkopit 247

Flori Bruqi

renegat, duke iu kundrvn gjith komunitetit shqiptar, por u prpoq tinzisht ta minoj pozitn qytetare t Nolit, duke e akuzuar pr komunist n kohn e "gjuetis s shtrigave" t Makartit. E megjithat, nuk ia arriti qllimit. Autoriteti dhe emri i muar i Nolit do t sdonin do lloj prpjekjeje liliputsh pr ta njollosur e denigruar. Minari nuk do t'i harronte kto dhe, sapo lluan proceset demokratike n Shqipri, tentoi t hakmerret kundr tij, duke drguar nga prtej Atlantikut prralla diskredituese n adres t Nolit. Mendoj se nuk ia vlen t zgjatemi m tej, pasi normalisht, Noli nuk ka nevoj pr mbrojtje, aq m tepr, kur sulmohet nga njerz t dyshimt, pr patriotizmin e moralin e tyre, aq m tepr, kur kta fatkeq nuk kan as prgatitjen m elementare pr t gjykuar mbi shtjet madhore q ngre trashgimia e savantit shqiptar.

Shqiptaro-amerikant: Noli, gur pozitive

Shqiptart e Ameriks, sigurisht, nuk e kan pritur mir prej kohsh qndrimin negativ kritikut Peter Minar ndaj Nolit. Dhe me kt kihen parasysh rrethet intelektuale e patriotike, pr t cilat Noli sht shemblltyr e atdhetarizmit, e demokratit dhe intelektualit. Kt qndrim e pasqyrojn edhe dy letra t shkruara e t botuara nga dy personalitete. Njra sht e Antoni Athanasit, biznesmen i njohur dhe nj gur qendrore e diaspors shqiptare n SHBA. Tjetra sht e zonjs Sarah Panariti, gruaja e gazetarit dhe patriotit Qerim Panariti, ish-profesoresh n Harvard dhe mikesh e Nolit.

Nse Noli do t ishte gjall

Nse vet Noli do t ishte gjall, sigurisht q do t dinte m mir ti jepte prgjigje shum pyetjeve e pikpyetjeve t ngritura rreth aktivitetit t tij politik, e qndrimit disi t but ndaj regjimit t Hoxhs apo edhe atij t Zogut n fazn e dyt t tij. Por e gjitha kjo nuk sht se e ul rolin dhe vlern e tij. Kjo, pasi ai prve t tjerash, ishte i veshur edhe me petkun e njeriut t Perndis, gj e cila e shtynte at gjith kohs t ishte i vetprmbajtur e besnik i parimeve te t cilat ai kishte mbshtetur t gjith formimin e tij kulturor e fetar. Mbi t gjitha, ai ishte nj patriot i vrtet, nj shqiptar i vrtet n kuptimin m t plot t ksaj fjale. Megjithse polemikat pr veprn dhe rolin e tij vazhdojn, e ndoshta do t vazhdojn sot e ksaj dite, Noli mbeti ashtu si e njohim t gjith: Fan Noli mbeti deri n fund t jets s tij nj demokrat i shquar. Ai vdiq m 13 mars 1965 n SHBA, ku ndodhen edhe sot eshtrat e tij. 248

Olimpi shqiptar

2.Kush e akuzon Fan Nolin

Reagime pas botimit t librit Pr Shqiprin, t Peter Minar N gazetn Integrimi keni pasur rastin t lexoni disa pjes t rndsishme q lidhen me jetn e veprn e patriotit t madh, publicistit e eruditit t shquar Theofan Stilian Noli. Kto shkrime, si e kemi theksuar, po botohen n gazetn ton, si homazh pr kt gur madhore t popullit ton, me rastin e 40-vjetorit t vdekjes. Deri m tani kemi treguar vetm aspektet e vlersimet pozitive pr kt gur, por ndrkoh, dihet gjersisht se mbi gurn e tij, sidomos pas viteve nntdhjet, ka pasur edhe tentativa pr ta prbaltur apo pr ta errsuar. Por a jan t vrteta ato q thuhen apo pretendohen pr Nolin, dhe a jan bazuar kritikt e tij n fakte apo dokumente konkrete? Nga cilat qllime jan nisur pr ta br kt akt e, mbi t gjitha, a mund ta errsojn dot prpjekjet e tyre kt gur kaq t ndritur?Ne sot pr lexuesin ton t nderuar po botojm pjesn e par t nj polemike t br disa koh m par n nj t prditshme shqiptare mbi kritikun e Nolit, Peter Minar, i cili ka botuar edhe nj libr n vitin 1999, ku aludon dhe e akuzon Nolin, madje, edhe si hajdut t veprs s Konics. Shpjegimin e prgjigjen pr kt akt sht munduar ta jap profesor Nasho Jorgaqi, i cili nxjerr n fund edhe arsyet e vrteta q e kan shtyr kt njeri t veproj kshtu.Duke iu referuar, si tham m lart, profesor Nasho Jorgaqit, njrit prej njohsve m t mir t veprimtaris dhe krijimtaris s Nolit, Peter Minar e bn kt pr arsye politike dhe shum personale. N librin me titull "Pr Shqiprin" Peter Minar e akuzon Nolin si vjedhs t veprs s Konics. Profesor Jorgaqi thekson se kto mendime nuk jan t reja. Pr her t par zoti Peter Minar i ka shfaqur ato njmbdhjet vite t shkuara (1994) dhe i ka prsritur para gjasht viteve, m 1999. Si sht e natyrshme, ato ngjalln reaksion n opinionin shqiptar. Goditja q i bhej Nolit ishte nj goditje q i bhej njrs prej shtyllave t kulturs dhe historis moderne shqiptare. N t vrtet, mendimet dhe faktet sensacionale q sillte Minari qen dhe mbeten m shum nj kronik thashethemesh e trillimesh dashakeqe sesa nj gjykim serioz apo prpjekje e ndershme pr ta zbardhur t vrtetn. Edhe pse u bn n emr t thyerjes s tabuve e t rishikimit objektiv t historis, ato nuk i shrbyen gjykimit dhe vlersimit shkencor. Un dhe koleg t mi historian, duke u br zdhns t shqetsimit t opinionit shqiptar, iu prgjigjm zotit Minar. Prpara prrallave t tij ne sollm fakte dhe dokumente t pakundrshtueshme. Megjithat, ai vazhdoi t shkruaj, duke shpifur, duke falsikuar, i ndezur nga pasioni politik dhe inate personale. Dhe jo vetm kaq, por pa u dhn asnj prgjigje mendimeve tona dhe, duke mos u hequr asnj presje shkrimeve t veta, i botoi ato koht e fundit n librin "Pr Shqiprin". Pra, publikut i serviren rishtazi t njjtat prralla t mbrapshta. 249

Flori Bruqi

Peter Minar, Fan Noli e Konica

Zoti Minar, q ka privilegjin t ket qen edhe bashkkohs i Nolit dhe mik i Konics e q, sidoqoft, duhet respektuar pr moshn, pasi tani i ka kaluar t njqindat, ka hedhur n publik nj varg falsikimesh nga m monstruozet e m agrantet q mund t jen thurur n historin e kulturs shqiptare pr nj nga etrit e saj shpirtror. Ato paraqiten si akuza ordinere, prmes "rrmesh" ordinere, me arsyetime e gjuh ordinere. Them kshtu, sepse kur merr prsipr t gjykosh pr vepra kapitale t kulturs son kombtare, jo vetm q duhet t karakterizohesh nga ndjenja e prgjegjsis qytetare e atdhetare, por lipset t ruash edhe etikn, si dhe t kesh njfar prgatitjeje elementare shkencore. Fatkeqsisht, zotit Minar kto i mungojn plotsisht. Ai e akuzon Nolin se dy veprat shkencore t jets s tij, "Gjergj Kastrioti Sknderbeu" dhe "Bethoveni dhe Revolucioni Francez", ia ka vjedhur Faik Konics. Pr t'i br t besueshme akuzat e tij ai nuk merret me shqyrtimin shkencor t ktyre dy veprave, por et pr fakte periferike, duke u marr me fatin e arkivit t dorshkrimeve t Konics, duke przier n kt mes edhe gazetarin Qerim Panariti, nj nga njerzit m t afrt t Nolit.

Si qndron e vrteta
Dihet se me gurn e Sknderbeut jan marr si Konica ashtu edhe Noli. Konica pati nisur t shkruaj n llim t shekullit t kaluar nj histori popullarizuese pr heroin ton kombtar, t ciln, si dhe vepra t tjera t tij t gjata, asnjher nuk arriti t'i prfundonte. Botoi vetm kapitujt e par te "Dielli". Krejt ndryshe qndron puna me Nolin. Ai botoi nj histori t letrarizuar pr Sknderbeun q u botua m 1921 dhe q nuk i ngjante fare asaj t mikut t tij. N vitet q erdhn Konica nuk u mor m me Sknderbeun, kurse pr Nolin gura e tij mbeti dashuria dhe pasioni i prjetshm. N vitet 30-40 ai iu rikthye seriozisht studimit t Sknderbeut dhe kreu krkime shkencore, madje, pr kt pati dhe letra t vet Konics, me an t t cilave ai e informon Nolin pr vepra t autorve t huaj mbi Sknderbeun. Studimet e tij n kt fush zgjatn disa vjet, dhe fryt i ksaj pune t madhe e cilsore prej shkenctari t vrtet sht vepra "Gjergj Kastrioti Sknderbeu", q ai e mbrojti si tez doktorature (Doctor's Degree), me udhheqs shkencor prof F. Novak, m 1945. Nga kjo pun kolosale e Nolit i kan mbetur si dshmi autentike dorshkrimet studimore, nj pasuri e tr materialesh, t cilat gjenden n Arkivin e Shtetit. Jan mijra faqe, konspekte dhe ekstrate nga vepra t studiuara prej tij, t hedhura n dhjetra blloqe t mdha, t 250

Olimpi shqiptar

vjela nga dora e Nolit nga gjuh t ndryshme, mbi t cilat ai ngriti m pas veprn monumentale. sht kjo nj dshmi e rrall q pret t njihet e t studiohet e q et, ve t tjerash, dhe pr metodikn e puns shkencore t Nolit historian. Un kam pasur fatin t njihem me kt dokumentacion. E vrteta pr monogran tjetr shkencore t Nolit, "Bethoveni dhe Revolucioni Francez", sht edhe m transparente. Ajo u shkrua n gjallje t Konics dhe u mbrojt prej Nolit m 1939 n Universitetin e Bostonit, n degn e Krkimeve Muzikore, nn udhheqjen e prof. A. Majerit, me t cilin ai mori gradn "Bachelor's Degree". Pra, kjo vepr u b publike kur jetonte Konica. Madje, si ishte e natyrshme, Noli u prgzua nga miku i tij. M 1947 t dyja kto monogra, pr vlerat e padiskutueshme q kishin, u botuan me rekomandimet e komisioneve shkencore nga "Internacional Univesity Press" n Nju-Jork, me ndihmn nanciare t "Vatrs", dhe patn jehon n shtypin e specializuar dhe n opinionin publik.

A e ka vjedhur Noli, Konicn?!

Por "vjedhjet" e Nolit nga veprat e F. Konics, sipas Minarit, nuk mbarojn me kaq. Noli tr jetn paska br emr si njeri i kulturs shqiptare, duke vjedhur e kopjuar tinz veprat e mikut t vet. Madje, kjo pun paska qen e hershme. Kshtu, del q edhe librin e par t shrbesave t shenjta e paska prkthyer Konica, "Meq Noli nuk e iste shqipen aq mir!" Por dihet botrisht se librin "Shrbesat e javs s madhe" Noli e prktheu dhe e botoi n Boston m 1908, kurse t dytin, "Libra e shrbesave t shenjta", e prktheu po ai dhe e botoi nn prkujdesjen e Konics n Bruksel. Pr ta Konica do t shkruante me entuziazm tek "Albania: "Po 'prkthim, 'gjuh e fort, e lidhur, nervoze dhe e gjall! Literatura shqipe do t kishte arsye t'i mbante mri kishs q na vodhi nj shkronj t lindur. Po, pr fat t mir, miku yn, duke hyr n kish, nuk doli nga letrat!"

3.Ju rrfej jetn amerikane t Nolit e Konics

Barney Kirka, bashkpuntor i patriotve, tregon si u grupuan shqiptart n llim t shekullit XX.Noli besonte gjithmon n barazin dhe lirin pr t gjith njerzit. Ai besonte n barazin, n kuptimin q askush nuk mund t kishte t drejta mbi nj individ tjetr. Kjo nuk do t thot se nuk do t kishte ndryshime klasore; sigurisht q disa njerz do t ishin m t pasur, disa m inteligjent, 251

Flori Bruqi

disa m t aft se t tjert; megjithat t gjith duhet t kishin mundsi t njjta. Noli besonte te Krishti, si te profeti m i lart. Ai kishte shum humor. I donte fmijt dhe muzikn, e donte edhe kishn. Ai nuk ishte thjesht antar i bashksis fetare, por ishte njeriu m i rndsishm i saj. Aftsit e tij intelektuale ishin t mahnitshme. Fliste disa gjuh, prktheu Shekspirin dhe Dhiatn e Re. Studioi muzik, e dashuronte muzikn. Politika ishte nj tjetr tipar i karakterit t tij. N 40-vjetorin e vdekjes s patriotit t madh shqiptar, Integrimi po publikon nj cikl mbi jetn dhe veprimtarin e eruditit t madh, q jetoi dhe punoi gjat gjith jets s tij pr demokratizimin dhe zhvillimin e Shqipris. N kt numr do t lexoni dshmin e ish-presidentit t shoqats Vatra, Barney Kirka. Biznesmeni i madh shqiptaro-amerikan rrfen se si njohu Nolin dhe Faik Konicn.Piksynimi m i madh i Nolit ishte t lironte popullin shqiptar. Prmes prpjekjesh t palodhura, Noli arriti t siguronte ndihmn e presidentit oodro ilson n shtjen e pavarsis. Mbasi u takua me t n Uashington, D.C., ilsoni i tha Nolit se ai kishte vetm nj z n Konferencn e Paqes n Versaj dhe do ta prdorte n interes t Shqipris.

Prplasjet me Zogun
Gjat vitit 1936 u botua nga Noli libri i par i korit n gjuhn shqipe (Hymnore). Sikurse edhe peshkop Noli, shumica e shqiptarve n Amerik ishin kundr mbretit Zog t Shqipris. Noli i kishte vn atij shum lloj emrash, sepse Zogu e kishte przn nga vendi ditn e Krishtlindjeve t vitit 1924. Megjithat, kur n vitin 1933 Noli u smur, qndrimi i tij armiqsor ndaj Zogut u zbut. Shqiptart e Ameriks u fyen, kur Noli u tha se kishte krkuar dhe kishte marr nga Zogu 825 dollar (3 000 franga) pr arsye shndetsore. M pas Fan Noli bri krkes pr nj pension, por nuk e mori kurr. Edhe pse ishte gur e rndsishme, Noli nuk bnte veprime q e distanconin nga t tjert. N t vrtet ai donte t ndihmonte popullin e tij, vllezrit e tij. Noli msonte shum, duke dgjuar t tjert. N qoft se ndonjri thoshte dika q Nolit nuk i plqente, ai do t\'i mbronte pikpamjet e veta. Trhiqej vetm kur nuk kishte zgjidhje tjetr. Dukej se Noli i kishte gjithmon prgjigjet gati. Po t mos i plqente ajo q dgjonte, ai do t t thoshte: kaq ishte kjo pun. Ai prpiqej gjithmon t\'u prgjigjej sa m mir pyetjeve me ato q dinte; kurr nuk i mbulonte gjrat. Fakti q nuk ndikohej leht nga t tjert, tregon se nuk kishte frik ti mbronte bindjet e tij, madje edhe kur kjo do t thoshte se do t\'i duhej t\'i mbronte i vetm. Madje, dhe kur njerzit i largoheshin ose e linin kauzn e tij pr nj far kohe, ai i mirpriste kur ktheheshin prap. T gjith kundrshtart mirpriteshin, kur ktheheshin n 252

Olimpi shqiptar

kishn e Nolit. Ai besonte te ndjesa. Noli nuk u mbante kurr mri t tjerve, edhe kur mund t kishte shum keqkuptime. Ai vrtet q nuk kishte asgj kundr njerzve t veant n planin personal, por edhe po t kishte, prpiqej t mos e bnte veten. Megjithat, politikisht ai e zotronte opozitn; prandaj njerzit e respektonin jo vetm pr kompetencn, por madje m shum pr thjeshtsin e t ij.

Kujtimet e Barney Kirkas

Barney D. Kirka, nj i moshuar shum i respektuar i bashksis shqiptare dhe ishpresident i shoqris Vatra, ka qen gjithashtu edhe bashkkohs me Nolin. Zoti Kirka emigroi n Shtetet e Bashkuara n vitin 1906, n t njjtin vit me mbrritjen e Fan Nolit nga Egjipti. Kirka kishte kryer tre, nga gjasht vjet shkoll, n gjimnazin e Kors. Fan Noli ishte diplomuar n gjimnazin e Adrianopojs. Ky gjimnaz ishte i njjt me nj kolegj pr t rinjt dhe kushdo q diplomohej n at shkoll konsiderohej se kishte marr arsimim shum t mir. Kirka tregon m posht pr Nolin: Fan Noli erdhi n kt vend nga Egjipti. Thanas Tashko dhe Jani Vruho qen ata q e kuptuan se Noli ishte njeri shum inteligjent dhe nacionalist, prandaj edhe i paguan udhtimin pr n Shtetet e Bashkuara. Ata mendonin se ktu ai do t gjente fush t hapur. Fillimisht, Fan Noli shkoi n Jameston, n Nju-Jork, dhe u mirprit nga antart e shoqris patriotike Malli i Mmdheut. Ata e trajtuan shum mir. I gjetn pun n nj fabrik lndsh drusore. Ai punonte natn, kjo qe nj pun e prkohshme pr Nolin e ri. Ndrkoh, Sotir Peci nga Dardha, nj i diplomuar n Universitetin e Athins, kishte ardhur n Shtetet e Bashkuara n vitin 1905. M 1906 ai lloi botimin e gazets Kombi. M pas Noli erdhi n Boston dhe u b zvendsredaktor i Kombit. Ai paguhej, me sa mbaj mend, katr ose pes dollar n jav. N llimet e viteve 1900 kam bashkpunuar shum me Nolin. Gjat ksaj periudhe takohesha me t pothuaje do dit. Posta e Nolit vinte n adresn e dyqanit tim, n 469 Columbus Avenue. Ju do t pyesni prse: ja u them un. Fan Noli lvizte shpesh. N at koh ai merrte me qira vetm nj dhom, zakonisht n nj zon t Bostonit q quhej Copley/Castle Square, prandaj i duhej nj adres e prhershme. Meqense dyqani im ishte vend takimi pr shum emigrant shqiptar, adresa ime u b edhe e tij. Dhe mbeti e till deri kur, m n fund, ai u vendos n adresn 26 Blagden Street.

253

Flori Bruqi

Noli, trupvogli me intelekt t madh

Noli nuk ishte trupmadh; madje, ishte i shkurtr dhe kishte ehre t vrar. Nj her, duke e krahasuar veten me Faik Konicn, t gjat dhe bukurosh, Noli tha: Un dukem si Sano Pano, ndrsa Konica duket si Don Kishoti. Konica kujdesej gjithmon pr veten dhe vishte zakonisht rroba t elura. Ai shfaqej shpesh me kostumin shqiptar fustanella; Noli vishte petkun e errt t klerikut. Megjithat, po t marrim intelektin si mas pr krahasim, Noli e linte Konicn mbrapa. N prgjigje t librit t Nolit Bethoveni dhe Revolucioni Francez, George Bernard Shou i shkruante: Ju keni ngatrruar vokacionin, kur hyt n Urdhrin e Shenjt. Ky libri juaj nuk sht as lutje e priftit, as hagjiogra [literatur mbi jetn dhe legjendat e shenjtve]; sht vepra e nj kritiku dhe biogra t dors s par. E lexova deri n fund me knaqsin m t madhe, duke qen vet njohs i muziks, kritik dhe artist-lozof nga profesioni. sht me pikpyetje nse Noli e ka menduar se do t ishte m mir t qe br shkrimtar, sesa prift. Un mendoj se po t arrish ta kuptosh se shqiptart n Amerik prballeshin me nevojn pr t kryer pagzimet, martesat dhe ritet e varrimit, se ishin privuar nga kremtimi i liturgjis n gjuhn e tyre, n kishn e tyre ortodokse shqiptare, pr m shum se 500 vjet, ndoshta mund t kuptosh edhe pse nj patriot shqiptar si Theofan S. Noli ndjeu detyrim t madh ta vinte jetn e vet n shrbim t bashkatdhetarve.

Zhgnjimi i madh i Nolit

Un besoj se zhgnjimin m t madh, thot Barney Kirka, bashkkohs dhe bashkpuntor i patriotit t madh shqiptar, Noli e ka ndier kur dshtoi n themelimin e shtetit demokratik shqiptar. Kur vdiq, m 1965, Noli nuk kishte tuar, qkurse ishin ndrmarr hapat llestare m shum se para pesdhjet vjetsh. Un mendoj se Theofan Stilian Noli ishte, n radh t par, nacionalist. N themel, Fan Noli ishte njeri i ndrojtur. Ai ishte paksa vetmitar. Jetonte vetm dhe ktu nuk kishte familje. N jetn personale nuk interesohej pr gjrat materiale. Peshkop Noli ishte njeri shum i respektuar jasht bashksis shqiptare; ai linte prshtypje t mahnitshme.

4.Noli, kur qeshnin e qanin shqip kryeveprat botrore

Portret i personalitetin poliedrik, udhheqs t lvizjes demokratike, klerik, shtetar, artist dhe dijetar.N vazhdim t ciklit Homazh veprs s Nolit t Madh, 254

Olimpi shqiptar

me rastin e 40-vjetorit t vdekjes, gazeta Integrimi po vazhdon sot me pjesn e dyt t ktij dossieri, ku prfshihet nj periudh shum interesante e veprimtaris s Nolit e ku ndihet m shum pjekuri, e ndoshta edhe qetsi e maturi, n krijimtari, publicisitik, politik etj. Patriotizmi, edhe gjat ksaj periudhe, vihet prej tij n plan t par. do gj q ai bn ia kushton me shum zjarr vetm Shqipris e shqiptarizmit.N vitin 1937-1938, Fan Noli mbaron konservatorin e muziks t Nju-Englandit dhe m 1945 merr gradn Doktor n Historin e Lindjes s Afrme dhe t Rusis, n Universitetin e Bostonit.

Armik i s keqes
Rebel i lindur dhe armik i shtypjes e i padrejtsive, Noli u frymzua me msimet dhe parimet e Revolucionit Francez dhe t presidentit amerikan Linkoln, pr ti vn n jet n Shqipri. Noli ka pasur bindjen se kishte lindur e i duhej t luftonte pr nj Shqipri t lir, me kuj t sigurt, t zhvilluar nga ana ekonomike e kulturore. Ai ishte i dashuruar me Shqiprin, gjuhn shqipe dhe Sknderbeun. Noli nuk pushoi s menduari kurr pr atdheun e tij, dhe gjithmon priste rastin q ta shikonte edhe nj her Shqiprin para se t vdiste. Sa her q gjente rastin, Noli iste me dashuri dhe simpati pr kombin dhe Shqiprin e tij. Nj aspekt tjetr shum interesant sht fakti se Noli e ngriti, si pakkush tjetr deri n at koh, gurn legjendare t shqiptarit, gjallrin e tij npr shekuj. Ai e prshkoi shqiptarin si nj lufttar t paepur dhe t patrembur prmes furtunash dhe stuhish.

Erudit e poliglot
Fan S. Noli, ky atdhetar me ndrgjegje t lart qytetare politike dhe demokrat i shquar, reformator i kishs, orator, lider politik, kompozitor, i cili luftoi pr Shqiprin larg saj. Nj aspekt tjetr i tij ishte mendja shum e kthjellt dhe aftsia pr t zotruar shum mir edhe shum gjuh t huaja. Sa pr kuriozitet, ai zotronte rreth 12 gjuh t huaja, duke br t asin n shqip Shekspiri, Gte, Hygoi, Ibseni, Servantesi etj. Kto vepra Noli i prktheu n nj koh kur n gjuhn shqipe prkthehej pak, kur kushtet shoqrore dhe politike nuk ishin t prshtatshme. Ai bri Don Kishotin t ndrroj shqip, bri Otellon t zemrohet shqip, bri Hamletin t pikllohet shqip. Dr. mitropoliti Fan Stilian Noli do t mbetet n historin e Shqipris si njeriu q ariti i pari, me hir t vull255

Flori Bruqi

netit e t hollsis s tij, ta lexoj zyrtarisht gjuhn shqipe n meshat n kish. Dita q meshoi pr her t par sht nj ogur i bardh n udhn e prparimit t kombit shqiptar; ne se harrojm, as mund ti lm t tjert ta harrojn. Ai ishte shqiptari q foli shqipen m t pastr e t fuqishme, megjithse vetm katr vjet qndroi n atdheun e vet. Noli u b udhheqsi shpirtror i shqiptarve, arkitekti i madh i prpunimit t fjals shqipe dhe i mendimit demokratik shqiptar.

Noli si njeri
N shkrimet dhe kujtimet pr Fan Nolin sht hedhur drit prgjithsisht mbi personalitetin e tij poliedrik, duke e zbuluar at si udhheqs t lvizjes kombtare e demokratike, klerik dhe shtetar, artist dhe dijetar; por pak sht br pr ta njohur si njeri. Edhe pse ai jetoi shum gjat, duke qen edhe protagonist ose pjesmarrs i shquar n ngjarje q vendosn fatin e Shqipris e t shoqris shqiptare, edhe pse bashkpunoi, duke u lidhur me qindra njerz n atdhe e n diaspor, kujtimet pr t merren kryesisht me rolet e tij, q ai luajti, pra kryesisht me gurn e tij historike. Figura e tij si njeri, ose njeriu Nol, gjithmon ka mbetur n plan t dyt apo sht dhn me informacion t varfr. N fakt, si del nga t gjith ata q e kan njohur njeriun me personalitet Noli. Emri i tij nderon jo vetm atdhetarin dhe demokratin, jo vetm poetin dhe shkrimtarin, jo vetm nj nga etrit e shquar t qytetrimit shqiptar, por edhe njeriun si njeri, njeriun me grma t mdha q, pa dyshim, prfaqson e mishron m s miri njeriun, dhe nga kjo pikpamje mbetet nj prej shemblltyrave m t ndritura t bots shqiptare. Atdhedashs dhe humanist, mendje e hapur dhe e ditur, zemrgjer dhe i guximshm, puntor dhe pasionant, sdues dhe tolerant: kto cilsi e t tjera prbnin mozaikun e tij shpirtror dhe lartsonin shtatin e tij njerzor. Sigurisht, ai sishte qenie e prkryer: u takonte vdekatarve t ksaj bote, dhe bhej i barabart me ta, jo vetm me vlerat, por edhe me dobsit njerzore. Miku dhe biogra i tij i par, gazetari Qerim Panariti, do ta karakterizonte Nolin njeri me kto fjal: Nj person kompleks q gzonte t gjitha t metat e njeriut, plus t metat e tij si individ. Dhe kjo sht e vrtet. Ai nuk ishte kurrsesi njeri pa t meta, por kto t meta nuk arrinin deri atje sa t cnonin vlerat shpirtrore dhe zemrn e madhe, karakterin dhe mendjen e tij t pamposhtur. Prpjekjet pr t mbledhur kujtime nga bashkkohsit q hedhin drit mbi Nolin njeri nuk kan munguar. Ato i gjejm n komunitetin shqiptar n SHBA, ku studiues dhe njerz t zellshm, sado t pakt, kan kryer hulumtime dhe kan arritur rezultate. 256

Olimpi shqiptar

Noli dhe modeli amerikan i jetess

Fan S. Noli, si askush tjetr, ngriti zrin pr afrimin e Shqipris me botn, ngriti zrin pr padrejtsit historike q i jan br kombit shqiptar. Ai ngriti zrin dhe luftoi pr lirit demokratike dhe mendimin e lir. Ishte pr nj demokraci t tipit perndimor, me pluralizm politik dhe zgjedhje t lira. Pr kt u jepte prparsi marrdhnieve me SHBA-n dhe mnyrs amerikane t jetess. Veprimtaria diplomatike prbn nj faqe nga m t ndriturat n jetn e Nolit. Ai sht prfaqsuesi i madh i oratoris shqiptare, sidomos me fjalimet politike, por edhe n publicistik, prdori nj gjuh me nj shije t lart artistike. Shpesh ai na ka dhn pamje mjaft prekse e t realizuara nprmjet nj stili t mbushur plot emocione. Me shkrimet dhe oratorin e tij ai krijoi nj ndrtes t lart e t bukur q sht studiuar dhe po studiohet edhe sot. Jeta dhe vepra e Fan Nolit prbjn nj thesar t vrtet e me vlera t mdha kombtare pr kulturn e historin ton shqiptare. Librat e tij ribotohen dhe mbeten m populloret; emrin e tij e mban nj shesh, nj shkoll, nj rrug n Tiran e gjetk.

Eshtrat e Nolit, ende n mrgim

M 13 mars 1965, n moshn 83-vjeare, vdes nga nj smundje e rnd, n qytetin e Launderdejl t shtetit t Florids, dr. mitropoliti Fan Stilian Noli. Eshtrat e tij jan ende n mrgim, prtej oqeanit. Ndoshta nj dit do t bhen njsh me tokn shqiptare, ashtu si e dshiroi dhe ndrroi atdhetari i madh shqiptar, Fan Stilian Noli.

5.E mjera Shqipni po dergjet e ne nuk e shrojm

Prpjekjet e patriotit t madh shqiptar, Fan Noli, pr t vendosur demokracin n vendin ton.Po mbushen 41 vjet nga vdekja e gjeniut t letrave shqipe, publicistit, patriotit e eruditit t madh Fan Noli. Prvjetori i humbjes s Nolit po shnohet n nj koh kur ne shqiptart do t kishim m shum se kurr nevoj pr t, pr fjaln e kshilln e tij, pr maturin, thjeshtsin, mprehtsin e mendimin e tij t kthjellt, pr patriotizmin e shqiptarizmin e tij. Pr kt arsye gazeta Integrimi ka hapur nj cikl me shkrime e artikuj q i bjn homazh veprs s eruditit e shqiptarit t madh. Fan Noli lindi m 6 janar 1882 n Ibrik-Tepe, Turqi, nj fshat i banuar nga shq257

Flori Bruqi

iptart. Noli u rrit shndetlig e disa her u gjet n buz t varrit, bile nj her e kishin marr pr t vdekur dhe po e qanin pr ti dhn lamtumirn e fundit. N kto aste Noli, ather i vogl, i hapi syt e u udit me at ka po ndodhte. Msimet e para i mori n shkolln greke t vendlindjes dhe m von punoi dhe jetoi n Athin. N t vrtet ai quhej Theofan Stilian Mavromati (Syziu, por ai vendosi pr mbiemr emrin e gjyshit t tij, Noli; kshtu u quajt gjithmon Fan Stilian Noli).

Prift pr interesa kombtare

N vitin 1903 Noli shkoi n Egjypt, ku punonte ditn si msues n nj shkoll greke e mbrmjeve si suer e aktor n teatr. N Egjypt u njoh me disa atdhetar shqiptar q ishin tregtar nga Shqipria. Ata e bindn q t shkonte n Amerik, duke i paguar harxhimet e udhtimit. Nga viti 1906-1913 jetoi e punoi n Amerik, ku u morr me nj sr veprimtarish kombtare shqiptare. Karriern gazetareske e llon n gazetn Kombi (1906-1907), dhe m 1907 Noli bashkoi mbarshqiptart e Ameriks n shoqrin e par politike Besa-Bes, ku do t krijoj edhe gazetn me emrin Dielli q u shrbente shqiptarve n Amerik si burim lajmesh, dhe si shkoll e vogl pr msimin e gjuhs shqipe. N vitin 1908, kur Noli ishte vetm 26 vje, bhet prift pr hir t Shqipris, dhe meshn e par e mban m 22 mars n kishn e Shn Gjergjit n Boston. Me kmbngulje, Noli n pak vite shqiproi gjasht libra fetare, me gjithsej 1 357 faqe, pun kjo madhshtore, duke e zgjidhur problemin e hershm t kndimit t meshs fetare n kish n gjuhn e mbl shqipe.

Ti falemi amurit
Dihet se ai ka pasur kontadikta konceptuale e politike me Konicn n vitet e mvonshme, por m 18 prill 1912 s bashku themeluan federatn mbarshqiptare n Amerik, Vatra, q do t themelonte edhe gazetn e saj Dielli. Federata Vatra dha nj ndihmes t pallogaritshme pr mrgimtart shqiptar n Amerik, duke lajmruar pr gjendjen e turbullt n Shqipri at koh. N vitin 1912 Noli diplomohet n universitetin e Harvardit dhe n nntor t po atij viti, bashk me Faik Konicn shkojn n Londr si prfaqsues t Vatrs, pr ti mbrojtur interesat e shtjes shqiptare n Konferencn e Ambasadorve. Ja si i prshkruan Noli n vargje ato momente t rndsishme pr fatet e vendit: T gjith po presim t mundim t vemi 258

Olimpi shqiptar

Ti falemi Flamurit dhe ta puthim dheun e dashur t atdheut ton! Pas Shpalljes s Pavarsis Noli punoi e luftoi pr organizimin e politiks s brendshme e t jashtme t vendit, pr t vn n jet parimet e demokracis s prparuar. M 1913 Noli sht delegat n Kongresin e Triestes. Pranimin e Shqipris n Lidhjen e Kombeve m 17 dhjetor 1920 ai do ta cilsonte si suksesin m t madh t karriers s vet politike. N dhjetor t 1921 Noli arrin n Kor dhe mban meshn e par n gjuhn shqipe, m 11 dhjetor t 1921, ditn e Shn Spiridonit; m 12 dhjetor mban nj mesh t madhe n gjuhn shqipe n kishn e Shn Gjergjit dhe bn kurorzimet e para t martesave n Kor. ifti i par i kurorzuar nga urat Noli ishte ai i Dhimitraq rravs dhe Egjeni Thans. M 21 dhjetor Noli niset urgjentisht n Tiran, ku Kshilli i Lart e ka ngarkuar ministr t Jashtm t qeveris s kryesuar nga Xhaferr Ypi.

Kisha shqiptare, domosdoshmri

Noli e shihte si t domosdoshme krijimin e Kishs Ortodokse Autoqefale Shqiptare brenda vendit, e cila do t bhej barrier e ndrhyrjes politike t huaj. Kshtu, m 10-19 shtator t 1922 n Berat u mblodh Kongresi q themeloi Kishn Autoqefale Shqiptare. Kongresi i Beratit ishte m shum nj shprehje e vullnetit politik e u mbshtet fort nga qeveria e Tirans, dhe caktoi si qendr t Autoqefalis qytetin e Kors. M pas Noli u lidh ngusht me kt qytet dhe Kora ia shprbleu me mnyrn e saj, duke e shpallur Fan S. Nolin Qytetar Nderi dhe duke e caktuar kandidatin e saj pr deputet n Asamblen Kushtetuese. N vitin 1923 Fan Noli u emrua peshkop n Kor dhe mitropolit i Durrsit, Gors e Shpatit, primat dhe eksark i gjith Iliris, i detit perndimor dhe i gjith Shqipris. Noli, n kto aste emrimi ka thn: Titull i madh, por pages e vogl; por titulli e plotson ngushticn nanciare. Noli do t bhej kshtu nj gur e dashur dhe njohur mir pr pikpamjet liberale e prparimtare. N qershor t vitit 1924, pas t ashtuquajturit Revolucioni Demokratik i Qershorit, megjithse sot historiant po diskutojn akoma nse ajo q ndodhi ather mund t konsiderohet vrtet si dika e till, do t zgjidhej kryeministr i Shqipris, dhe pr 6 muaj do t mundohej shum pr ti prballuar problemet e shumta n t gjitha sferat ekonomike dhe politike. Por programi i tij do t rezultonte disi i parakohshm. Noli, i rritur jasht Shqipris, fatkeqsisht nuk e njihte dhe nuk mund ta njihte realitetin e vendit t tij. Pr kt, dhe shum 259

Flori Bruqi

arsye t tjera q tani nuk i prmendim, sepse pr kt do t duhej t hapej nj tem e re diskutimi e debati pa fund, qeveria e tij dshtoi. Por, para ksaj ai na la edhe nj monument t oratoris e diplomacis; kshtu n shtator t vitit 1924 kryeministri Fan Noli me ministrin Luigj Gurakuqi do ta prfaqsonin Shqiprin n asamblen e pest t Lidhjes t Kombeve, njrn nga antaret e para t ksaj organizate ndrkombtare, m e madhja deri n at koh. Atje fjalimi i mbajtur nga kryeministri Noli pati jehon t madhe, jo vetm n vendet antare t Lidhjes, por edhe n vendet e tjera. Pr kt ngjarje ai do shkruante, ndrsa n mendje kishte vetm Shqiprin e hallet e saj: E mjera Shqipni po dergjet e po vdes dhe neve t mallkuarit nuk shkojm e ta shrojm, po mundohemi ta pagzojm se mos na vdes pa emr. Pastajza, si do ta njoh Shn Pjetri q mban hapset e parajss.

Zhgnjimi i Nolit nga politika

Pas rrzimit t Qeveris Demokratike Noli do t qndronte n Evrop dhe m 1925 ai zgjidhet kryetar i organizats Komiteti Nacional Revolucionar (KONARE). N vitin 1930 do t prfaqsonte Shqiprin n Kongresin e par Antifashist n Berlin t Gjermanis. N vitin 1932 Noli rikthehet n Boston i zhgnjyer nga politika, i dobt nga shndeti dhe shum i varfr, ku do ti shrbente Ahmet Zogut e m von Enver Hoxhs, pr hir t shqiptarve dhe Shqipris. Mbas disa vitesh Noli do t thoshte pr dshtimin e qeveris s tij demokratike: Ne kishim me vete shumicn, kur vum n programin ton, reformn agrare. Ne ishim pakica, kur erdhi puna pr ta zbatuar at. Federata mbarshqiptare Vatra e zgjedh Fan Nolin kryetar Nderi, sepse ishte gura me e fuqishme e ksaj organizate t madhe t shqiptarve t Ameriks.

260

Olimpi shqiptar

ANTON PASHKU - (1937-1995)

Anton Pashku lindi m 8 janar 1937 n Grazhdanik (katund afr Prizrenit). Nnn, Getn, e kishte nga Zymi, kurse babn, Tonin (bukpjeks), nga Karashngjergji (katund pak m larg Zymit, rrz Pashtrikut). Kishte t kryer shkollimin e mesm - Gjimnazin real n Prishtin. Gjith kohn punoi n Rilindje, njher gazetar, mandej redaktor i Rubriks s kulturs e n njzet vjett e fundit, redaktor n Shtpin Botuese Rilindja. Shkrimet letrare lloi t'i botoj q nga viti 1955. Shkroi proz dhe drama. Vdiq n Prishtin, m 31 tetor 1995. N tregimet e Anton Pashkut dallohen tri qarqe themelore tematike; ai i tems s dashuris, i vetmis, t krkuar dhe t kushtzuar nga nj totalitarizm; dhe, qarku tematik pr dhunn mbi individin. Tregimet e tij antologjike jan: Nn qarr po rrinte vasha, Floka, Kulla, Si e prshkroi ndrrn e vet njeriu me kapel, Dy fjal pr nj plak dhe librin e tij kushtuar tymit, Knaqsit e Megalopolisit, Anija e dehur.Me vlerat e veta t pakontestueshme artistike, romani Oh ka br nj ndikim t ngadalshm por t fort n prozn shqipe, q nga koha e shfaqjes s tij. Dramat e Pashkut Sinkopa e Gof jan luajtur n Teatrin e Kosovs, n Teatrin ITD t Zagrebit, n Teatrin e Shkupit dhe n teatro t tjera t shqiptarve. Vepra e tij letrare, sht br vler kulturore kombtare dhe tashm sht materie q msohet n t gjitha nivelet e shkollave shqipe, ku ligjrohet letrsia bashkkohore shqipe. Titujt e veprave Tregime, Jeta e re, Prishtin, 1961 Nji pjes e lindjes, tregime, Rilindja, Prishtin, 1965 Kulla, tregime, Rilindja, Prishtin, 1968 Sinkopa, dram, Rilindja, Prishtin, 1969 Oh, roman, Rilindja, Prishtin, 1971 Kjasina, tregime, Rilindja, Prishtin, 1973 Gof, dram, Rilindja, Prishtin, 1976 Lutjet e mbrmjes, tregime, Rilindja, Prishtin, 1978 Tragjedi moderne, drama, Rilindja, Prishtin, 1982 Shtpia Botuese Rilindja n vitin 1986 i botoi veprat e zgjedhura n tri vllime: Tregime fantastike, Rilindja, Prishtin, 1986 Oh, Rilindja, Prishtin, 1986 Tragjedi moderne, Rilindja, Prishtin, 1986 261

Flori Bruqi

Klithma
Te tregimi "Klithma" mozaiku dhe detajet jan pak m t bollshme: terri, hna, kreshta e malit, lumi, t gjitha t mbrthyera nga telat e heshtjes. Heshtin qyqja dhe bulku, ndrsa lart, i paarritshm, ylli.N kt univers t ngujuar t acarit, shprthen thekshm klithja q an hapsirn e tendosur nn ankthin e prgjithshm. Dhe dgjohet krrokama e korbit. Trandet gjithsia nga kjo klithje: pasksh ndodhur krimi! Hna fshihet: t mos jet dshmitare. Hija e vdekjes e kaplon vendin (Truallin?)...N t dyja rastet, data n fund t tekstit sht jo vetm ast i rndsishm, por, do t thoshim, prbrs i barabart n shumsin narrative. Bhet fjal pr jehonn e aksionit famkeq, tragjik pr Kosovn dhe shqiptart: aksionin e UDB-s pr mbledhjen e armve, nj nga terroret m t egra q u pasua me disa qindra mijra shqiptar t shprngulur me dhun drejt Anadollit t Turqis. Ky krim, duke u artikuluar si shqetsim i shkrimtarit, mbetet si dshmitari m i fuqishm i ksaj tragjedie. Si do krijues i madh, Anton Pashku ishte i pakapshm pr dshifrimet dhe interpretimet banale t ensurs komuniste antishqiptare. N artin e vet letrar, gjat tr jets, krimin e ushtruar n vendin e vet, n Kosov, Pashku do ta stigmatizoj n shkall universale, si ndodh me artin e madh.

Romani "Oh"
Romani "Oh" i Anton Pashkut, pr shumka sht karakteristik dhe fare i veant n letrsln shqiptare. Kur u paraqit para tridhjet vjetsh, u emrua "hermetik", u tha se sht jehon e antiromanit, e kshtu me radh. N t vrtet, kjo vepr sht nj vazhdimsi e natyrshme e tregimeve pararendse moderne t autorit, n kuptimin e mirllt t nocionit modernizm: proz q i shprish konvencionet tradizionale q artikulon realitetin prmes gurshmris s veant dhe originale q n mbshtetje t s kaluars konstrukton kuptime, mundsi dhe vizione, t shumshta universale. Ky roman sht fabul klasike, pa lidhje syzheike, pa rrjedhje njdimensionale kronologjike, pa rrfyes t artikuluar qart, pa kndvshtrim t ksuar t autorit; natyrisht q nuk mund t ritregohet prmbledhtazi si thurje e rregullt ndodhish t caktuara. N llim t romanit sajohet nj mjedis nismtar i mbyllur: burri dhe gruaja n dhom, dhe akuariumi simbolik me tre peshqit brenda. Fillimi i tekstit prcakton aktualitetin nga i cili burri (rrmtari i drejtprdrejt dhe i trthort, pjesrisht personazh), niset n nj udhtim imagjinar npr t kaluarn dhe t ardhmen. Rrmtari, burri q 262

Olimpi shqiptar

do t'i sajoj shkallt e mundshme t zbritjes retrospektive prkatsisht shkallt e ngjitjes, vendoset n situata dhe perspektiva t ndryshme, n kontekstin e bmave nga e kaluara ilirike e ktej, si dhe n at t kohs, si histori e prsritur. Ai vepron vetm prmes imagjinats, pa ndrmarr asgj konkrete. Gruaja, e cila nuk et e as ndrhyn fare gjat ktij udhtimi t burrit, shpaloset si tip iluzionist q ndrton kulla rre. N fund t romanit, q sht prsritje e tekstit llestar, gruaja largohet n mnyr protestuese; dy peshqit e vegjl kan ngordhur, ndrsa ai me pika t kuqe lviz "krenar" npr hapsirn e akuariumit. Duke qen prsritje e tekstit llestar, e tekstit ku paraqitet vizualisht nj mjedis i rivendosur n fund t romanit, pas gjith atij udhtimi imagjinar n t dy kraht e kohs, lexuesit i lindin nj sr prfytyrimesh simbolike lidhur me realitetin dhe jetn prgjithsisht. N strukturn trsore t ktij romani t rrmit qarkor, ku udhtimi i nisjes i prngjan atij t kthimit, nga drejtimi i kundrt n pikn e nisjes, duhen sqaruar dy kategori themelore t poetiks s romanit: koha dhe rrmtari. Rrmi shtrihet deri n kohn antike ilire dhe jepet prmes ngjyrimit ironikoalegorik, ekspresion ky q duke heshtur, e shquan dhe e bn m t zshme iden qendrore t romanit: historin shqiptare t dhimbshme e t prsritur, shpalimin e mungess s substancs s formuar dhe t artikuluar t qenies. As e ardhmja e projektuar n kt kuadr, n vizionin e Anton Pashkut nuk sht shpresdhnse. Vizioni i projektuar para tridhjet vjetve, prandaj tingllon aq aktual sot. Kshtu, romani mund t quhet edhe historik, po n radh t par si roman i ides, i mendimit, madje lozok.Rrmi i ngjarjeve strukturohet mbi disa nivele kohore: e tanishmja q rrjedh si dialog i Burrit - rrmtarit me "bashkbiseduesen" e pranishme. N llim, ky "dialog" prgatit atmosfer dhe kushte pr krcim drejt shkalls retrospektive, t prftuar si dialog me Plakun. Kjo mundson nj retrospektiv t dysht, pr kaprcimin n kohn dhe botn antike ilire. Rrmi lidhet me tri nyje kohore, e tanishmia dhe dy shkallt e kohs s kaluar. Prmes tyre dhe zrit t fuqishm t fshehur jepet prsritja e historis, e drams kolektive shqiptare. Romani "Oh" ngrihet mbi nj struktur t komplikuar e t prsosur t llojit t vet dhe njkohslsht u prin dhe shtron shtje teorike nga m t rndsishmet lidhur me zhanret tregimtare, e sidomos me kategorit kryesore t poetiks, si u tha m sipr.Lidhja e nyjeve kohore, zhytja e rrmtarit drejt retrospektivs s njsht e t dysht n rrmin romanesk t Anton Pashkut, sajohet prmes tekniks moderne q ktu rrjedh natyrshm, pa asnj imitim t sforcuar. Mjedisi antik nuk realizohet, para s gjithash, prmes faktogras historike (edhe pse mund t identikohen leht bma dhe autor t tyre), por si nj gjallrim, konkretizim i vetdijes mbi t. Kjo teknik e zhytjes 263

Flori Bruqi

shkall-shkall n koh mund t quhet dhe psikologjike-asociative. Kshtu, kur rrmtari duhet t bj nj krcim parabolik n koh, ai llon paraprgatitjen pr kt hap, duke synuar n nj cak t cakuar q nnkupton, n t njjtn koh, shkputjen nga realiteti aktual. Prmes ksaj thirrjeje t brendshme, shfaqen t gjalla koht e synuara, aktort dhe ngjarjet historike dhe t sajuara.Kshtu, lexuesi sa mrekullisht aq edhe spontanisht gjendet brenda nj bote antike, ambjentohet me t duke e harruar rrmtarin. Gjendja haluinante q pr nj ast e rrmben lexuesin, zhduket sakaq dhe gjithsin e merr n dor nj tjetr ligjshmri. Kshtu, sa m thell deprton n lashtsi para s gjithash, rrmtari synon t sugjeroj nj vizion t mundshm pr kohn e ardhme, q shtrihet n pjesn e dyt t veprs.Edhe lexuesi me pak prvoj, e ndien se rrmi i drejtprdrejt shqipton nj kuptim t mbuluar, t cilin e zbulon dhe e shumshon lexuesi. Pikrisht pr kt shkak, leximi i romanit n fjal i Anton Pashkut jo vetm q krkon prqndrim maksimal, por sht vepr q domosdoshmrisht krkon lexim t dyt.Ngjarjet t duken vetvetiu t natyrshme, t parrfyera nga pikpamja e dikujt, pra i l veprimet t ndodhin e jo t ritregohen. Nj sistem i till rrmi nxit lexime dhe interpretime shumshtresore duke prbr, tiparin dallues t stilit t Anton Pashkut/

N Stuhi
Tek "N stuhi" shfaqet personi i molisur nga jeta, dera e shtpis dhe trari mbi t; frshllima e stuhis dhe rrkllima e trarit; vetm kaq. Pr kta prbrs rrfen narratori, n vetn e tret. Molisja sht gjithprfshirse dhe subjektipersonazh ndien nevojn t ik nga trualli i vet, por nuk e le sedra, e mbase dika m e thell. Stuhija ushtron nj terror dhe Ai, ankthshm, e ndien peshn ktij terrori q artikulohet prmes rrkllimit t trarit q mban peshn e shtpis. Dhe, n vend t rebelimit, t ikjes, pason trheqja, rrudhosja dramatike n vetvete. Rrethi mbyllet prfundimisht dhe stuhia zotron si n pranga hapsirn (Truallin).

Kulla
Te Tregimi "Kulla" mund t merret si model-baz tematike e pjess drmuese n krijimtarin letrare t Anton Pashkut. Prve tems s dashuris, q shtrihet n nj pjes t vogl t veprs s tij trsore letrare, n kt tregim jan t 264

Olimpi shqiptar

mpleksura: motivi i lashtsis, i drams shqiptare npr shekuj, i qndress, i ekzistencs, i aktualitetit dhe i vizionit t s nesrmes. Kjo do t vrehet sidomos tek romani "Oh", ku ky model tematik shtrihet thell deri n Iliri dhe njkohsisht, n mbshtetje t asaj prvoje dhe t gjasave aktuale, projektohet e ardhmja. N kt rrm, prmes jets s dy brezave, t kaprthyer dhe t shtrir n trsin ekzistenciale kolektive t kombit, shprehet aktualiteti i rnd, ankthi i banorve t kulls.sht prvoja e Plaks, pas vdekjes t s cils Djali projekton t nesermen e vet duke e mbartur tutje prvojn nga e kaluara. Biri, plot ankth, ndien se qndresa dhe ekzistenca e Kulls sht n rrezik dhe sajon mekanizmin mbrojts pikrisht n saj t trashgimis simbolike t saj. Prmes tradits, rrmtari shpalon kulturn shpirtrore kolektive si mburoj simbolike nga kanosja e shprishjes prej dhuns s ushtruar n kohn kur sht shkruar tregimi. Dhuna e ushtruar brutalisht prball mekanizmit t tradits kulturore kombtare dhe trsis shpirtrore kolektive, n art del e prkohshme, kalimtare dhe pa gjasa trium. Kshtu prmbyllet tregimi antologjik "Kulla", me ngadhnjimin e s nesrmes, me lidhjen jetike t Birit pas trollit e kulls: rrmtari sht gjithmon banor i kulls; brenda saj e kujton t shkuarn nga e cila projekton dhe prcakton perspektivn.Edhe rrethi tematik i vetmis, ai i trheqjes n vete nga ensura e shtypja, edhe rrethi tematik i dhuns dhe i krimit, q zn vend qndror n prozn tregimtare t Anton Pashkut, jan rrjedhim i shtypjes dhe i dhuns s ushtruar mbi qenien kolektive shqiptare, historikisht dhe aktualisht. Ky version regjional dhe kolektiv n prozn e Anton Pashkut unversalizohet si vler artistike dhe si mesazh, si lozo dhe si parim moral.

Drama "Gof"
Edhe n kt giini Anton Pashku sht i veant: e mbindrton tekstin e drams mbi konvencionet klasike (sidomos t tragjedis) dhe me prirje t qart drejt antidrams. Njsoj si tek proza, teksti i tij dramatik vshtir se mund t rrfehet si lidhje fabulare brenda nj shtrati kryesor. M par ai del si ide, si mendim i fuqishm, si portretizim i gjall i nj dukurie, ngjarjeje, gjendjeje, nga ku prmes ironis, analogjive dhe parabolave kohore sugjerohen realitete t tjera. Teksti i ksaj drame sht ndoshta teksti me tensionin dhe ankthin m t madh dramatik n letrsin ton. Fjala sht pr kohn e pushtimit fashist (1939), q si dat prmendet vetm n nj rast, pa e prmendur as si fashizm, as si pushtim, as si dhun; pa shprehur fare as patetik apo patriotizm...Drama ka dy pjes (jo akte), dhe tri personazhe: Lulashi, Lulua, Lulani, t cilt mund t merren edhe 265

Flori Bruqi

si tri variante, tri perspektiva t nj personi. Tekstin e shqipton vetm Lulashi, duke e thyer shpesh monologun dhe ndrhyrjet e paramenduara t t tjerve. Monologu, pra, sht nj kolazh tekstesh e dokumentesh t kohs, si: ashe, deklarata, urime, falenderime, krcnime, reklama, q s bashku paraqesin nj trsi njerzish, vlerash, antivlerash, ngjarjesh, ambiciesh, ndrrimesh... Kshtu krijohet prshtypja e nj mjedisi shoqror t prbr, ku individi humb personalitetin, humb vetveten. I till sht Lulashi, gjysm i shptuar, gjysm i humbur, i cili n zjarrmi e prgartje lshon mendime t tilla q tingllojn si kritikat m rrnqethse, ku ankthi e ironia shkallzohen n sarkazm. T krijohet pamja e nj shoqrie q identikohet me nj gjendje kaotike, me nj tollovi t prgjithshme, me degjenerim moral, anarki mendimi, ndjenje, me zhdukjen e skajshme t vlerave, ku mbi t gjitha mbizotron zri i mashtrimit, i dhuns, e i hipokrizis. Si sdo shkrimtar i madh, Anton Pashku e parandien dhe e paralajmron prsritjen e ksaj gjendjeje tragjike n shoqrin shqiptare,t viteve tridhjet, gjysm shekulli m pas, ashtu si e ka projektuar dhe n romanin "Oh".

Drama "Sinkopa"
Edhe kjo dram prbhet nga pjesa e par dhe pjesa e dyt. E para zhvillohet n dhomn e Xhexheut, ku jan t pranishme nj telefon dhe nj thik: telefoni si simbol i prgjimit, manipulimit, prgjimit, dhe thika simbol i dhuns e i krimit. Xhexheu ngrihet n nivel t subjektit, sht i vetmi strumbullar rreth t cilit plekset e shplekset do gj n kt dram. Ai zhvillon nj "dialog" me paln tjetr n skajin tjetr t telefonit, me paln q e ka numrin: nj me njmbdhjet zero pas dhe me njmbdhjet zero para dhe njshin n fund, q sht numri i Xhexheut. Teksti i pals tjetr mund t merret me mend pr aq sa lejon monologu i Xhexheut.Pala tjetr sht e pranishme n dhomn e Xhexheut vetm si ftohtsi, si bardhsi boshe, pa trajt individualiteti, si mekanizm dhe sistem q t ndrydh, q t ngujon brenda rrjetave t hekurta. Xhexheu synon ta ngrej tr at patrajtshmri n shkalln e subjektit, gj q do t realizohet n pjesn e dyt t drams, e cila zhvillohet n nj lokal publik, ku mblidhen plot njerz dhe merren me biseda t kota. Xhexheu n kt kontekst provon t veohet, t shkoqet pfundimisht nga ky realitet, prmes nj rebelimi t skajshm. Kshtu, n pjesn e par rrmi dramatik paraqitet zshm, si nj monolog i reektuar nga nj bashkbisedues imagjinar, ndrkaq, n pjesn e dyt ngjarja shfaqet e dukshme, vizuale.Gjuha simbolike: numrat e dy anve t telefonit, thika, emrat e personazheve, (Xhexheut, si jehon e nxitjeve pr vetveten, Lumnia si jehon 266

Olimpi shqiptar

e ides s pandryshueshme t realitetit, Lumtunia si ideal i synuar, dhe Shpresa, si mbshtetje e brendshme e personazhit), mjediset (si Rruga e Trimave dhe Kozmodromi), ku zhvillohet pjesa e dyt, jan pjes prbrse e ides qndrore, e kuptimeve t ndrthurura, q nxitin tekstin e hapur t Pashkut. FLORI BRUQI Posted by FLOART-PRESS at 2:56 MD Links to

Fatos Kongoli: I humburi

Romani hapet me prshkrimin e ikjes s mijra shqiptarve, n mars t vitit 1991, nga Shqipria. Ikje jo aq nga rreziku i persekutimit policor, ngase regjimi totalitar ishte n shembje e sipr, sa nga vendi ku ishin shtreszuar pasojat e sundimit t ktij regjimi. Ikje prej gjurmve dhe shenjave q mund t rikujtonin tmerrin e sundimit totalitar kah nj bot imagjinare e bollkut dhe lumturis. N kt roman jan fare t rralla fjalt q do t sygjeronin drejtprsdrejti kontekstin politik apo natyrn e regjimit politik brenda t cilit ojn jetn personazhet. Autori arrin t vr n pah, me mjete letrare, at q shquan botn e personazheve t tij. Njri nga kto mjete ka t bj me gurat e ndryshme t kafshs dhe lidhjet e tyre me trajtat e vdekjes q shpalosen n kt roman.

Fatos Kongoli:Kufoma
Realitet q i ngjan makthit dhe makthe t pranishme po aq sa realiteti, n kt atmosfer e on ekzistencn personazhi i Kufoms. N nj loj si macja me miun me hetuesin Valmir D., i tjetrsuar prej rregjimit totalitar deri n at pik sa t ndihet e t shtiret Anonim, i ndjekur hap pas hapi prej Mallkimit t tij, me njmij frikra n shpirt, nn trysnin e traumave t rnda shpirtrore, Festim Gurabardhi mbrrin n prag t vetvrasjes dhe menduris. Pas 'Ne t tre', 'Karuseli', 'I humburi', q e kan renditur autorin n rradhn e prozatorve m t suksesshm t viteve t fundit, romani i katrt i Fatos Kongolit, 'Kufoma', sht padyshim nj hap cilsor dhe ambicioz.

267

Flori Bruqi

Fatos Kongoli "Te porta e shn Pjetrit

Te porta e shn Pjetrit - Romane nga Fatos Kongoli Dy histori dashurie t ndrprera verbrisht. Kufoma e braktisur e nj t riu. Nj inspektor i ndjekjes s krimeve n krkim t vrassve. I ndrtuar si ndrthurje e ktyre linjave, me personazhe t mjediseve nga m t ndryshmet, kryeqytetase dhe periferike, intelektuale apo maoze, etj., ky roman i ri i Fatos Kongolit, zhytet n realitetin e sotm shqiptar, ku gjmat nuk habisin asknd. Pas pes romaneve t ciklit "Burgjet e kujtess" ( "I humburi", "Kufoma", "Dragoi i ldisht", "ndrra e Damokleut" dhe "Lkura e qenit") q e futn autorin n klubin e elits s letrave shqipe, Kongoli befason prsri m kt libr t jashtzakonshm "Te porta e shn Pjetrit". sht nj roman q mungonte. Lexuesit do t gjejn shumka n faqet e ktij libri trondits, ngjizur me dhimbje dhe keqardhje pr degradimin e pabesueshm t nj shoqrie, q prpiqet dshprueshm t lirohet nga demont e saj. Por, a do t arrij t lirohet?

Fragment nga romani i Fatos Kongolit "Te porta e shn Pjetrit"

U ula pran tij. Ai m pyeti nse dshiroja t pija pak uiski me t dh un iu prgjigja jo, nuk i prdorja pijet alkoolike. Bosi nuk m detyroi t pija. N vend t ksaj m krkoi t ngrihesha n kmb, t qndroja prpara tij, dhe un u ngrita, qndrova n kmb prpara tij. Ai m krkoi t zhvishesha dhe un zura t zhvishesha duke I hedhur rrobat te kmbt e mia, derisa mbeta lakuriq. Ai e mbushi edhe nj her gotn e uiskit dhe zuri t m vshtronte n heshtje. Pinte uiski dhe vetm m vshtronte. Pastaj mbrriti asti I tmerrshm kur m krkoi t ulesha n prehrin e tij, si m kishte krkuar dikur im at. U ula. Ai m mori er, gjat, t thuash se nuk gjente t ngopur me aromn e trupit tim. Zhyti fytyrn te gjinjt, m thithi thmthat, lloi t m puthte, t m kafshonte, t m shtrngonte fort. Nj shkndij q m xixlliu n errsirn e trurit pr tiu shkputur, u shua. Nuk munda t bja gj tjetr ve t mbyllja syt, t zhytesha thell n terrin tim e ta lshoja veten n duart e tij, duke pritur astin e zhvirgjrimit

Mbi autorin:
Fatos Kongoli, lindur n Elbasan m 1944, ka studiuar pr matematik. Pjesrisht n Pekin, pjesrisht n Tiran, ku sht diplomuar n vitin 1967. Ka punuar nj koh t gjat si gazetar letrar dhe redaktor n Shtpn Botuese Naim Frashri. 268

Olimpi shqiptar

sht autor i nj vargu librash. Shquhen sidomos romanet e tij, t vlersuar nga lexuesi shqiptar dhe i huaj. Librat e Fatos Kongolit jan botuar n Franc, Itali, Zvicr, Greqi, Gjermani e Sllovaki me jehon nga disa nga gazetat dhe dhe revistat m t njohura evropiane si Le Monde, Le Figaro, La Stampa, Le Temps, Le Soir, LExpress, Magazine Litteraire, Der Tagesspiegel, etj. sht tri her tues i mimit vjetor pr librin m t mir n proz dhn nga Ministria e Kulturs (1995, 2000, 2002), si dhe mimit Velia (2000). sht tues i mimit m t lart letrar n Shqipri Pena e Art ( 2004).Etj.

Ben Blushi: T jetosh n ishull

Toena, Tiran,2008 T jetosh n ishull, sht romani i par i autorit Ben Blushi, i njohur si politikan, ish ministr dhe zvendsministr n disa dikastere n vitet e fundit, si dhe nj gazetar i njohur n llimet e tij. sht nj nga rastet unike kur nj politikan i kthehet letrsis, ndrkoh q gjat ktyre 18 vjetve shoqria shqiptare ka njohur fenomenin q nj pjes jo e vogl shkrimtarsh e poetsh, njerz t letrave n prgjithsi lan penn dhe iu prkushtuan politiks. Me nj rrm e stil jo t zakont n letrat shqipe, veanrisht pas viteve '90, autori e ka marr temn nga Historia e Shqipris e shekujve XV-XVIII, por duke e trajtuar artistikisht si rrallkush e duke sjell nj informacion me frym analitike nga nj pikvshtrim i ri dhe trsisht sipas gjykimit t tij t ngjarjeve t mdha t shoqris shqiptare t ksaj periudhe. Por, pavarsisht nga linjat e personazhet e shumt q grshetohen n libr, tema themelore e romanit do t mbes procesi i gjat shoqror i islamizimit t shqiptarve nga t krishter n mysliman, debatet pr t cilin vazhdojn t jen n qendr t polemikave edhe n ditt tona dhe i kan ndar studiuesit, historiant, analistt, etj. n kampe me pikpamje t ndryshme. T jetosh n ishull sht romani befasues i Ben Blushit, i cili vjen n letrsi nga politika dhe pas nj prvoje t gjat n median e shkruar.Duke e marr temn nga nj periudh jo fort e njohur e historis s Shqipris, fabula shtrihet n gati katr shekuj duke sjell n letrsin shqipe, personazhe t njohur, ngjarje e data q t udisin pr erudicionin e autorit, njohjen deri n imtsi t epoks ku zhvillohen ngjarjet dhe t zakoneve, traditave, organizimit t jets s prditshme, e, n mnyr t veant, t riteve e normave fetare q rrjedhin nga 269

Flori Bruqi

Librat e Shenjt.Nj Sknderbe ndryshe nga e njohim, mosmarrveshjet e tij me princin Arianit Komneni dhe historia e familjes Komneni e par n disa breza, Ali Pashai i Tepelens dhe qeverisja ekzotike e Janins, koniktet e tij me amt e krishter, lulzimi dhe shkatrrimi i Voskopojs i prshkruar pr her t par n letrsin shqipe, luftrat e shqiptarve deri n Kret kundr Turqis, si dhe bmat e Sabatai Zevit, ifutit m t famshm t Perandoris Osmane q vdiq n Berat, jan vetm disa prej kulmeve q t mbajn mbrthyer pas leximit pr t ndjekur zhvillimet e mtejshme dhe prfundimin e ngjarjeve.Por, linja m dominuese n roman q do t ngjall, padyshim, debate e diskutime t shumta mbetet procesi i gjat dhe i ngatrruar i islamizimit t shqiptarve t pas pushtimit nga Turqia. Ishte paqsor apo i dhunshm ky transformim, u krye me dshirn e vet shqiptarve apo u detyruan nga masat shtrnguese t pushtuesve?! Si bashkjetoi nj familje shqiptare e ndar n dy fe n Shqiprin e shekullit XVIII? Lexoni romanin e Ben Blushit T jetosh n ishull, me nj gjuh, stil e rrm magjepss.Nj roman q prpiqet t tregoj se si t shoqria shqiptare e prsosi instrumentin e bashkjetess fetare pr ti mbijetuar asimilimit dhe rrebesheve t kohs.

Kastriot Myftaraj: Gjyqi intelektual i Kadares

Botues Buzuku, Prishtin, 2008 Tashm sht nqarkullim nj libr, jo i doditshm, me polemika, i analistit t pakompromis Kastriot Myftaraj, i njohur m shum pr editorialet dhe analizat n t prditshmen tiranase Sot, i cili, n nj vllim mbi 500 faqesh, ka n vmendje veprn e shkrimtarit ton t shquar Ismail Kadare. N t vrtet,libri synon t inicoj disnivele dhe disharmoni n disa nga veprat monumentale,t njohura si nga lexuesi shqiptar, ashtu edhe ai i huaj, n mbi 40 gjuh botrore. Por, e veanta e librit, Myftaraj sht i prirur t hetoj dhe analizoj rolin dhe rndsin e disa nga veprat, t marra n shqyrtim, dhe ato nuk jan pak, pr nj koh jo edhe aq t lavdishme, pr zhvillimet letrare shqiptare nn diktatur, sikundr edhe me vet personalitetin e Kadares n transicion, duke pamundsuar nj klim letrare e intelektuale fal despotizmit intelektual t Kadares, si do t shprehet n shum raste autori.Vet Myftaraj do t nnvizoj:Ky libr, para se t jet nj kritik, sht nj dshmi. Nj dshmi pr at se si e ka prjetuar nj njeri despotizmin intelektual t Ismail Kadares, n t dy koht.Se 270

Olimpi shqiptar

despotizmi intelektual i Kadares vazhdon edhe pas vitit 1990. Tashm kaprpjekje q vepra e Kadares, e shkruar n diktatur, t lexohet n sensintertekstual, sikur atje ka kumte t koduara, kundr regjimit komunist, deriedhe disidente. Pas vitit 1990, prej 18 vjetsh, Kadare, m tepr se t shkruaj letrsi, ka shkruar apologji pr at q ka shkruar n diktatur dhe traktate t vrteta ku prpiqet t provoj se industria, q prfaqsonte aidhe vepra e tij n kohn e diktaturs, Kombinati metalurgjik dhe Kombinati iautotraktorve, nuk kan prodhuar ndryshk dhe kazma, por gjra shum tvlefshme. T njjtn gj bjn dhe ithtart e Kadares. Por gjja m ironikedhe domthnse sht se Kadare tregoi se pas vitit 1990 nuk arriti t ndrtojdot industrin e vlefshme letrare t tij. E megjithat despotizmi intelektuali Ismail Kadare vazhdon t gjenerohet.Botuesi prishtinas i Buzukut, shtpi kjo, e cila ka botuar q nga viti 1990 autor t anatemuar, por edhe disident shqiptar dhe t huaj, vazhdon me nj sens tepr t theksuar, po ashtu prej polemisti, t ngre shtje e probleme ende tpazgjidhura t nj mentaliteti letrar akoma t pareformuar. Abdullah Zeneli do t sugjeroj tek lexuesi q n kopertin t librit Gjyqi intelektual i Kadares:sht ky nj libr q e kisha dshiruar prej kohsh, me t cilin do e ndihmoja Kadaren t prjetoj katarzn morale e shpirtrore. T heq dor nga despotizmi i tij politiko-letrar q ka ngulfatur zhvillimet letrare shqiptare. Tua shtrij dorn e pajtimit armiqve t diktaturs e socrealizmit: Prenushi, Harapi,Trebeshina, Xhaferri, Pipa, Camaj... deri tek Blloshmi, Leka, Nela... Gjyqiintelektual i Kadares, i shkruar me nj gjuh dhe stil admirues nga KastriotMyftaraj, sht nj ekzemplar sui generis, q i duhet lexuesit objektiv,shqiptar dhe t huaj, por edhe kritiks, e cila, n mos sot, nj dit do t as me gjuhn e s vrtets.I rikujtojm lexuesit, se ky botues, qysh m 1991, pati botuar nj libr 500-faqesh pr fenomenin Kadare, shikuar nga nj prizm shum pozitivist pr zhvillimet (ndrrimet)politiko-letrare atbot q premtonin, prgatitur nga poeti e publicisti ShaipBeqiri me titull Sda e gjeniut dhe me nntitull shum sinjikativ Kadare,Ekzili, Kosova. Libri i sapodal nga shtypi, Gjyqi intelektual i Kadares, pa dyshim se do t zgjoj krshrin e lexuesit, jo vetm shqiptar, pr mnyrn e trajtimit t nj problematike e cila detabuizon n esenc kshtjelln e paprekshme lidhur me shkrimtarin ton padyshim m t armuar n relacione kombtare e ndrkombtare. Nse nuk e ka ndihmuar Kadaren Sda e gjeniut: Kadare, Ekzili, Kosova t laurohet me mimin prestigjioz Nobel pr letrsi, botuesi shprehet si me ironi: Mbase libri i Myftarajt do t ngre nj tymnaj t favorshme pr Kadaren.Disa fjal pr autorin: Kastriot Myftaraj (lindur n Kor m 1966) sht nj analist i pakompromis. U diplomua n Fakultetin Juridik t Universitetit t Tirans(1994), 271

Flori Bruqi

ndrsa si analist i lir, ka botuar shkrime n shum gazeta dhe revista n Tiran, Prishtin dhe diaspor. Myftaraj sht autor i tre librave: NjShejtnore pr Reconqustn Shqiptare (1998), Nacional-islamizmi shqiptar:prol dhe polemik (2001) dhe Kalvari i gjysmhns (2003).

Kritika letrare n pozitn stand by

ka sht e ka ssht kritika letrare? Cila sht historia e saj, respektivisht e kaluara e kritiks letrare shqiptare? ka do t thot t krahasohesh me qenin? Kush jan e kush sjan kritikt shqiptar? Prse prpiqen njerzit t intepretojn prrallat e shpikura t autorve? A ekziston ndonj metod vlersimi q mund t pranohet e aplikohet si metoda m objektive, absolute? Kto jan disa nga pyetjet, t cilave mton tiu prgjigjet ky ese. Nuk ekziston kritika e mirllt letrare pr arsye se nuk ekziston as letrsia e mirllt, kshtu tha paradokohsh nj shkrimtar i njohur shqiptar. E sipas ksaj teze, meq nuk ekziston e para, ska pse t ekzistoj as ajo e dyta, e cila jetn e ka t kushtzuar me qenien e s pars.Interesantja e ksaj deklarate nuk qndron tek vrtetsia e saj, gj q mund t diskutohet deri n pambarim, por pse, kur, ku dhe si u b ajo? Kjo tez e plasuar n nj rubrik gjysm satirike t nj t prditshmeje nuk sht e askujt tjetr prpos e shkrimtarit dhe dramaturgut Teki Drvishi.Qndrimi nihilist i Drvishit pr kritikn letrare (n kt rast edhe pr letrsin) nuk sht ndonj fenomen i ri dukuria ka nj mosh poaq t vjetr sa edhe vet kritika letrare dhe ai nuk sht i vetmi q mendon kshtu.Pjesa drrmuese e letrarve, studiuesve dhe gazetarve q merren me letrsin, n diskurset e tyre jan duke prsritur deri n neveri kt qndrim, prher ashtu rastsisht, fragmentarisht e n kaprcim e sipr, pa marr kurr mundin q ti qasen seriozisht ksaj shtjeje dhe gjithmon duke harruar se nuk jan vjelsit e rrushit t Rahovecit shkaktar pr qenien apo mosqenien e kritiks letrare, por edhe ata vet. Teki Drvishi, shprehjen e lartprmendur e lshoi n etr gjat nj diskutimi salloneve letrare e intelektuale t Prishtins, rreth moralit dhe saktsis s mendimeve t kritiks letrare.Kjo, pas publikimit t nj eseu q mtonte t rradhis shkrimtart e pes dekadave t fundit n grupe e stile. Seleksionim q shkaktoi muhabete dhe q kt shkrimtar e nxiti t reagoj n mnyrn e prfolur m lart, pra ...ska kritik letrare dhe at me pseudonim.Si shum t tjer, ai, nuk pati koh ose nuk ia deshti t djersis trurin as pr ta trajtuar m 272

Olimpi shqiptar

gjr e m thell kt tem e as t argumentoj qndrimin personal, sepse, s fundi, pra bhet fjal pr dika q ssht fare. S paku pr t. N vete ky shmebull nuk do t ishte edhe gjithaq interesant dhe i prvem po q se nuk do t demostronte qndrimin negativ dhe injorues (n rastin e Drvishit mohues) t opinionit ndaj kritiks letrare, respektivisht kritikut.

Prej nga ky qndrim mohues, nnmues?

sht pasoj e mllet t autorve, pr shkak t mungess s institucionit, q do t merrej me vlersimin e veprave t tyre?Apo kemi t bjm me nj divizion ekspeditorsh t zhgnjyer, q e kan neveri nj zhanr, i cili i ka refuzuar ata kur kemi parasysh se n gishta mund t numrohen ata autor, q nuk i kan br ose vazhdimisht i bjn hapat e par n kt lmi?Sido q t jet imazhi i kritiks letrare si institucion sht prdh. I kritikut si person edhe m keq. As n plan universal prtej kunjve t mendsis shqiptare nuk sht ndryshe. Jo rastsisht ka lindur thnia Come here, good dog, kur bhet fjal pr kritikun.Gjeneza e saj daton madje edhe para lindjes s kritikut dhe kritiks si instutucion. Historia e arteve njeh vrtet simbolin e qenit t fjetur (kyon) dhe atij kafshues (kynikos) si amblem t kritikut i cili kur zgjohet bhet cinik. Kush nuk e njeh vargun shumdomethns t megapoetit gjerman J. . Goethe Mbytnja qenin!sht recensent q sht br moto e cilitdo autor sa her q t doj t hedh gur mbi kritikn.Po ky qndrim degradues ndaj kritiks letrare manifestohet edhe n letrat shqipe. Vrtet ska kritik letrare shqiptare, por vetm argat llomotits mbi letrsin artistike, t cilt nuk kan arritur t gjejn ndonj profesion t denj dhe kan prfunduar si deshifrues t enigmave parapoetike oborreve e klaneve letrare?

Po ka sht kritika letrare?

Cila sht historia e saj, respektivisht e kaluara e kritiks letrare shqiptare? ka do t thot t krahasohesh me qenin? Kush jan e kush sjan kritikt shqiptar? Para s gjithash: prse prpiqen njerzit t intepretojn prrallat e shpikura t autorve. Cilat jan kriteriet, n baz t t cilave, vlersojn e gjykojn kritikt dhe teorikt e letrsis shqiptare, librat e sapobotuar? Cili sht katalogu i vlerave q ata krkojn nga nj tekst letrar? Ekziston ndonj metod vlersimi q mund t pranohet e aplikohet si metoda m objektive, absolute? Kto jan pyetjet, t cilave mton tiu prgjigjet ky ese. 273

Flori Bruqi

Denimet (ka sht kritika letrare)

Termi: kritik, si n shum gjuh e kultura tjera, edhe n shqipe vjen nga ai latin criticus (vlersues kritik). Q t dy kto terme prejardhjen etimologjike e kan nga folja krinein, e cila ka kuptimin e ndarjes, dallimit, vendimit dhe gjykimit bashk, pra criticus sht ai q gjykon ndan t mirn nga e keqja, t vrtetn nga gnjeshtra e kshtu me radh.Deri n shekullin e 17-t criticus sht thirrur ai dijetar q ka pasur aftsin dhe kompetencn e vlersimit t teksteve n gjuhn latine dhe greke. Me ardhjen e tipit t ri t kritikut t shkolluar me metodologjin racionale (sipas Ren Desacrtes, Le Clerc, i cili studimin lologjik t tekstit e bn adekuat pr rikonstruimin e domethnies s tij dhe at prtej dy gjuhve t athershme zyrtare), lind e ashtuquajtura critique mondaine ose kritiku universal (me Michel de Montaignes si idol).Kritik q nuk shkruan m vetm n latinisht e greqisht dhe q nuk merret m eksluzivisht vetm me tekstet e dijetarve. Ajo angazhimin e saj e prqndron dhe kuzon tash e tutje m shum n prodhimin aktual t librit dhe novatorja n kt aksion sht: komentimi n gjuhn e popujve.Komentet dhe interpretimet nuk botohen vetm si libra q shrbenjn si lektyr pr qarqet universitare, elitore t shoqris, por ato botohen qllimisht npr revista duke iu ofruar edhe masave t gjra.Konkretisht: qktej detyra kryesore e kritikut sht komentimi, interpretimi i librave n gazeta, revista! (Atkoh kjo nuk ka nnkuptuar vetm intereptimin e letrsis artistike, por mbar prodhimit intelektual).N shekullin 18 hidhen konturet e para t kritiks letrare si institucion (disciplin).Tashm bhet nj paraseleksionim ndrmjet literaturs ndryshe dhe asaj poetike si; poezia, proza, drama etj. Jo n seciln gjuh e kultur do t merret nj pr nj koncepti francez (Le Clerc) i kritiks.N hapsirn anglosaksonike pr shembull me criticism nnkuptohet shpjegimi i arsyeshm, sistematik (nn diktatin e t t ashtuquajturit common sense) i arteve, vlersimi i veprave dhe teknikave t tyre.Teoria e bazuar n studimet e Ivor Armstrong Richards (1924) dallon nga ajo franceze, e cila pr parim ka prvojn estetiko-subjektivo n prceptim dhe vlersim t arteve, kjo mbitgjitha praktikon argumentimin dhe arsyetimin logjik n vlersim e gjykim t letrsis artistike.Edhe pse Ren ellek n librin e tij Denicionet themelore t kritiks letrare (1963) ndan Teorin e Letrsis nga Historia e Letrsis dhe Kritika Letrare as ai nuk cnon gjithaq metodn shkencore t interpretimit t vlerave .Nisur nga ky botkuptim, kuptojm qart vijn gati t padukshme e dalluese, ndrmjet shkencs s letrsis dhe kritiks letrare n kt hapsir gjuhsore (anglosaksonike).Edhe sot e ksaj dite kritika letrare n botn anglofone sht sinonim i intepretimit shkencor t veprave letrare.Gjermant e kan ndar qart shapin nga sheqeri.Me kritik 274

Olimpi shqiptar

letrare gjermanofolsit nnkuptojn trsin e teksteve ose shprehjeve (t lira dhe q mund t jen edhe subjektive) komentuese, vlersuese, denoncuese, klasikuese e seleksionuese mbi letrsin artistike, t cilat publikohen kryesisht n masmedia, ndrsa shkencn e letrsis ata e denojn si: trsi e prodhimit dhe aktivitetit n shkolla, instututet hulumtuese, universitetet dhe akademit.

Tro dhe qart.

Ndarje strikte q n botn romane sht e paparafytyrueshme. sht pikrisht prvoja subjektivo-estetike (t ciln e refuzojn anglezt dhe diferencojn gjermant) shtylla kryesore e komentit tradicional prohumanist italian mbi letrsin.Ndoshta ktu qndron arsyeja e mungess s nj instance kritike si te poeti dhe lozo dhe profesori Giosue Carducci ose Benedetto Croce n dy gjuht e prmendura.Argjentinasi Jorge Luis Borges madje ka prbashkuar veprat e t gjitha kohve dhe zonave n hapsirn e njkohsis imagjinative q atje ti krahasoj dhe vlersoj ato (G. Seibt), ndrmarrje q, sipas t gjitha gjasave, po ta bnte i pari ndonj studiues, kritik anglez a gjerman, do t prqeshej si i marr.

Origjina e kritiks letrare shqiptare

Ashtu si n botn romane (italo-hispanike), n historin e letrave shqiptare vija n mes kritiks letrare dhe shkencs s letrsis sht pothuaj e padukshme. Teoriku sht kritik dhe anasjelltas.Ose m sinqerisht thn, deri sot ende nuk sht zhvilluar nj diskutim konkret qoft shkencor a medial rreth ksaj shtjeje, prandaj edhe nuk ekziston prve ca skicave e fragmenteve studimore, aludojn nj njren apo tjetrn shkoll nj pozicionim i qart i studiuesve shqiptar, rreth asaj se cili, bazuar n traditn dhe t tashmen autoktone, sht dallimi ndrmjet ktyre nocioneve, e as q jan hedhur deri tani parimet institucionale se si duhet denuar njrn, tjetrn, apo t dyja bashk. Kritika letrare ose Teoria e letrsis (le ta quajm si t duam) ka ecur dhe ende ecn sipas binarve pozicionues t instituteve t huaja, studimet e t cilave kemi mundur ti prkthejm n gjuhn shqipe.N Republikn e Shqipris modeli i kritiks letrare sht huazuar nga rust, ndrsa n Kosov nga gjuha serbokroate (e cila ka qen nj mish-mash i instituteve t Mosks-Prags-Parisit) e pjesrisht t shkollave frankofone. 275

Flori Bruqi

Kjo sht historia, ndrsa fakti se dhjet vjetve t fundit jan prkthyer edhe teori tjera nga gjuh angleze, gjermane etj. nuk sht relavant, pr arsye se nga njra an ndikimi i tyre nuk duket ende n horizont, dhe nga ana tjetr praktika na tregon se n prgjithsi ende (dhe at me bensikri) punohet sipas modeleve tashm t adaptuara. Po ky huazim shumburimor e bn situatn edhe m konfuze, sa i prket identikimit, orientimit, e para s gjithash konceptimit t kritiks letrare si t till, dhe pengon n formulimin e sakt dhe t drejt t ksaj fushe, n prcaktimin se do ti dallojm ato ose do t vazhdojm kshtu si deri m tani?

1. Faik Konica
Se kush mund t jet shqiptari i par, q ka praktikuar formn konkrete t tekstit kritik, gjat kohs kur sht shkruar latinisht e greqisht, nuk dihet. Ose, vetm mund t supozohet.Studimi i par q ka t bj trsisht me letrsin shqipe sht ai i Alberto Stratico-s Manuale di literatura albanese (Milano 1896, shqip: Doracak i letrsis shqipe), i cili megjithat ka m shum nivelin prezentues se sa at vlersues, ndrsa tekstet e para, vrtet kritike (recensionet) shiptare, e bartin rmn e Faik Konics. Tekstet, si Baba Tomori (1902) pr poezin e ajupit, Rreze dielli (1904) pr Asdrenin etj. jan recensionet e para konkrete n gjuhn shqipe.Arsyen e ksaj vonese e shpjegon Konica n diskursin e tij Letrsia shqiptare (1897) ku thot: E gjith letrsia shqiptare mund t prmblidhet n pes apo gjasht vllime mjaft t holla. Prve praktikimit t drejtprdrejt t recensionit si form intepretimi t veprs letrare, Konica n shkrimin e tij Kohtore e letrave shqipe (1906) e bn nj minimanifest pr kritikn letrare shqiptare.N kt manifest t Konics, vrejm nga njra an amshueshmrin e dilems rreth prcaktimit ose ndarjes s shkencs s letrsis nga kritika letrare, dhe n ann tjetr, prballemi me realitetin e hidhur se, n kt drejtim, edhe sot i kemi po t njjtat probleme, si n vitin 1906, ngase edhe 98 vjet m von, vrejtja e Konics, Kur del nj njeri e m thot se aksh libr sht fort i bukur, mund t ket t drejt, por nuk jam i shtrnguar ti z bes fjals s tija.Edhe nj aush a nj dragat mund t pres me hanxhar gjykime t atilla.Kritika sht nj pun tjetr, dhe ca m e vshtir. Kur m plqen e kur m plqen nj vepr, nuk arrin t kcej a t fryj: duhet t shfaq prset e plqimit a t plqimit tim... nuk ka humbur higj nga aktualiteti i saj.Padyshim se Konica nuk sht zbuluesi i tezave q 276

Olimpi shqiptar

tenton t imponoj nprmjet diskursit a manifestit t tij, por vetm prues nga gjuht tjera.Kryesisht nga gjuha frnge, mirpo me argumentimet q bn, duke ftuar shembuj nga letrsia angleze, shihet edhe ndikimi nga ana tjetr. Andaj edhe pozicionimi konfuz kritika letrare sht subjektive e jo shkenc ku do e thn mund t provohet me dy e dy bjn katr, e cila bie ndesh me at q Konica krkon n citatin lart ...duhet t shfaq prset e plqimit apo plqimit....Pse na qenkan t nevojshme prset, kur donjri mundka ta ndjej si t doj, e t shpreh poashtu si t doj, ndjenjat e prtuara gjat leximit? E mbi t gjitha, cila sht ajo metod q do ta detyronte Konicn t jet objektiv e mos ta merrte n qaf ndonj autor a vepr edhe n ditn kur ai do t ishte ters, me ndjenja t trazuara a me disponim t keq?Pikrisht ato rregullat shkencore, t ftohta e t denuara q nuk dallojn shum nga ai kalkulimi dy dhe dy bjn katr apo? Kto pyetje br Konics, pa hamendje mund ti parashtrojm edhe sot, thjesht, pr shkak se prgjigja ende nuk ka lluar t krkohet si duhet. Konica sht i pari q bn krkesn pragmatike pr nj kritik letrare shqiptare. Se a mund t merret ai (ose rregullat e prkthyera nga frngjishtja e anglishtja) si themelues (n plot kuptimin e fjals) i saj, si aludon studiuesi Sabri Hamiti, mbetet shtje diskutabile. Ndrsa fakti se Konica sht nismtari i ksaj fushe sht i pakontestueshm.

2. Retrospektiva
Nonda Bulka, Justin Rota, Eqrem abej, Namik Resuli dhe Karl Gurakuqi, jan emrat, q bn vlersimet e para, mbi letrsin si t tr, dhe veprat e veanta letrare.Edhe pse tek shumica e ktyre emrave, kritika, vlersimi, gjykimi dhe intepretimi konkret, luan rol sekundar, e qllimi kryesor i tyre sht prezentimi pozitiv i vlerave t letrsis shqiptare, studimet dhe vshtrimet (ose pjes t tyre), munden pa dilem, t kualikohen si kritik letrare. Disa prej tyre, t shkolluar e t formuar npr qendra t rndsishme universitare, disponojn me njohurit m aktuale rreth vlersimit dhe gjykimit t artit t t shkruarit. N kt kontekst veohet intelektuali universal e i doktoruar n Vjen, Eqrem abej. Vshtrimi i abejit Mbi poezin e Lasgush Poradecit (Gazeta e re, 22 shkurt 1929, f.3) dshmon jo sall pr qenien e kritiks (s mirllt) letrare n botn e letrave shqipe, por edhe pr integritetin e pavarur t bartsve t saj.Ata nuk imitojn parimet e shkollave t njohura mondane, vetm sa pr ti sjell kulturs shqiptare di t re nga perndimi, prkundrazi, nse analizojm dhe 277

Flori Bruqi

krahasojm shkrimet, studimet dhe tezat e tyre, vrejm se jo rrall, prvoja e prvetsuar n katedrat universitare tejkalohet dukshm.Synimi sht formimi i nj kritike letrare q do t prputhej me tipicitetin dhe specikat e letrsis s deriathershme shqiptare. Parakushtet pr t krijuar institucionin e kritiks letrare shqiptare ishin po aq t volitshme si ato q kishin gjermant, austriakt, italiant etj .Mirpo, ashtu si e do fati i gjor i t vegjlve, sa her q bhen gati t festojn iu ndodh ndonj tragjedi. N krahasim me letrsin artistike, e cila vazhdonte hovin e saj, kritika letrare do ngec. Ose ajo bn jet sporadike. abej shpresa m e madhe i prkushtohet ekskluzivisht gjuhsis dhe kulturologjis, intelektualt tjer q njihnin thell shkencn e letrsis dhe letrsin vet si Lasgush Poradeci e t ngjajshm u trhoqn krejtsisht nga skena. Pseja: ardhja e komunizmit edhe n hapsirat shqiptare. Ashtu si pr sferat tjera t jets shqiptare edhe pr letrsin e kritikn letrare nis nj jet tjetr, ndryshe nga ajo si e kishin projektuar bartsit e saj.

4. Kritika pseudomarksiste
Gjersa letrsia, duke u lakuar dhe prshtatur sipas situats e motit nuk ul intensitetin e saj, kritika letrare vazhdon t jetoj hajdutrisht deri n llim t viteve t 60-ta. Pasktaj, n Shqipri llon kritika ideologjike. Nis proletarizimi i artit. Kritik q formulohej n kt mnyr:...Letrsia e realizmit socialist ka edhe nj mbshtetje ideologjike t caktuar. Ajo mbshtetet n botkuptimin revolucionar t klass puntore: n marksizm leninizm! Duke pasur n themel t saj kt botkuptim, del e qart vetvetiu se edhe letrsia e re ndeshet me tr ato rryma, metoda ose shkolla letrare q kan n thelb t tyre botkuptimet idealiste dhe reaksionare t klasave t prmbysura.Kt ndeshje t vazhdueshme me kto klasa e kto ideogji e vm re edhe n rrugn e lindjes dhe t zhvilllimit t letrsis son t re. (Historia e letrsis shqiptare, 1977)E qart: do rrym tjetr letrare e me kt dhe do kritik letrare q koketonte me ndonj model analizimi jasht oborrit prpos asaj q bazohet n doktrinn marksiste-leniniste duhej t asgjsohej.Q ktej do prodhim letrar do t intepretohet nga kndi ideologjik marksist leninist. E kjo nuk ishte orb e gatuar vetm nga shqiptart, por i njejti qndrim ku m pak e ku m shum u mor n t gjitha vendet ku orgjit e cenzorve llonin me himin e internacionales.Madje edhe n Rusi e t mos asim m pr vendet tjera si ekosllovakia, Hungaria, m von pjes t caktuara t Jugosllavis (Sllovenia, Kroacia) etj. Qarqet letrare e sidomos kritika gjenin mundsit, q aq sa mundnin t shp278

Olimpi shqiptar

tonin artin nga vnia e tij totale n shrbim t politiks, sistemit, respektivisht diktatorit.Nga ajo luft e sipr prej modelit primitiv t vlersimit n baza t doktrins politike (duke prjashtuar do instrument tjetr si jorelevant) t artit u kalua n metodn shkencore materialiste marksiste, n t ashtuquajturn Teoria e reektimit t realitetit e themeluar nga Gyrgy Lukcs. Mund t debatojm se sa objektive e dmshme, degjeneruese a timprurse mund t jet kjo teori, mirpo nuk mund tia injorojm kualitetet q prmban ajo n segmente t caktuara t vlersimit.Ajo si metod sht poashtu nj form vlersimi si t tjerat: previligjon kndvshtrimin socrealist gjat vlersimit, por megjithat pa prjashtuar procesin empirik!N Shqipri nuk ecej me kohn. As me kohn e bllokut q i prkiste e lere m me at jasht saj. Kritika letrare shrbente klasn politike m me besnikri se sa qeni tzotin.Saher q ndonj interpret t humbte rrugn jasht oborrit dhe hapaqorras t bnte ndonj kritik pa prmendur mm partin dhe burrin e saj deplacohej n logore.Kur analizojm teorit, historit, recensionet, studimet e periudhs 48 90 t nnshkruara nga Dalan Shapllo, Koe Bihiku, Dhimitr Shuteriqi, Klara Kodra, Jorgo Bulo, Razi Brahimi, Jakup Mato e shum t tjer nuk prballemi vetm me nj soldatesk ideologjike e t prbetuar (ndryshe ndoshta as q kan e mundur, prve se t prfundonin n logore), por edhe me nj elit sharllatane, shamateske, pa je energjie s paku (nse jo tjetr) pr t arrir t bj nj kritik kualitative sipas metods ortodokse marksiste. Domethn nj kritik letrare ndryshe nga ajo q kan br; pa je strukture, rregulla q u prngjajn interpretimeve t atyre falltoreve (duke prjashtuar zotsin e parashikimit q e kan pasur) t kohs s Faraonit. Se kritika letrare e asaj koh s ka poseduar je kualiteti shihet kur po t njejtt kritik edhe pse kan pastruar fjalorin e tyre nga partishmria, heronjt pozitiv dhe nuk e kan kokn m nn kamxhikun e diktaturs shkruajn tekste: ato nuk jan asgj tjetr prve se mozaiqe prsritjesh, riprodhime fjalsh t autorit pa guximin pr t konkluduar apo vlersuar argumentativisht. Atyre u mungon metoda, ngase at q ata kan ushtruar pesdhjet vjet ska qen e bazuar n ndonj shkoll me liens shkencore, por ka lindur si model pr keqprdorimin e artit n favor t sistemit dhe diktatorit t saj.Fillimisht edhe n Prishtin, prkundr se krkesat e sistemit ndaj kritiks letrare nuk kan qen aq t egra si n RPSSH, bhet vetm ajo lloj kritike si n Tiran.Model q, edhe pse m von kritikt letrar t Prishtins do t marrin udh t tjera, ka pasur dhe ka ithtart e vet. Ndoshta me nj mas m t modikuar dhe prparuar por me thelb t ngjajshm. Emrat e rndsishm t ksaj fryme n Kosov jan:Ali Dem Jasiqi, Gani 279

Flori Bruqi

Luboteni, dhe m intensivi Ali Aliu etj. Ky i fundit edhe pse vepr pas vepre zhvillohet (sidomos me prkthimin e studimeve nga serbokroatishtja) n kuintesenc nuk largohet nga formula q ia bn vetes n shkrimin e tij themelor Angazhimi (1969). Citat: ...letrari e ka fare t qart se e vetmja rrug shptimi nga kjo gjendje ...drejt nj ardhmrie t lumtur; mandej se shansa ma reale dhe e vetmja pr t realizuar kt besim dhe ideal sht doktrina marksiste dhe ai letrar q bn ndryshe nga ajo q sugjeron Aliu sht ...i papjekur dhe nganjher edhe menatlitet i smur dhe mikroborgjez. Edhe sot kur mund t spekulohet se kritiku Ali Aliu ka psuar transformim dhe ka braktisur kt metod vlersimi, nga tekstet e tij nuk mund ta vrejm kt gj, ose po, at q e vrejm tek kritikt e tjer t ksaj shkolle: tekstet e tij nuk jan vlersime, interpretime q zbrthejn veprat e prgojuara, t pajisura me vlersime, konkluzione dhe informacion, por m shum ato kan karakter autist biseda me vetveten mbi patosin e autorit.

5. Akademik prof.dr.Rexhep Qosja

Historiani, studiuesi dhe romancieri i njohur shqiptar, akademik prof.dr.sci. Rexhep Qosja, sht ai q e krijon kritikn letrare shqiptare dhe ia jep asaj prmasat e institutit serioz, t bazuar n parimet universale t vlersimit.Librat Kritika letrare, Episode letrare, Dialogje me shkrimtart etj. jan veprat kryesore ku hidhen themelet e kritiks s angazhuar, pra shembujt e par se si duhej t dukej kritika letrare.Qosja dallon nga kritikt dhe teoricientt e tjer t bllokut socrealist, sidomos sa i prket konceptit teorik t estetiks reektive q kishte marksizmi ortodoks.Ky nuk e sheh artin, thjesht, vetm si reeksion t rrethanave shoqrore, prkundrazi, studimet e tija historike, kritika praktike letrare e zhanre tjera t letrsis, ku ai angazhohet, jan nj Antithesis e asaj q mbizotronte ose krkohej.M sakt formuluar; kritika e tij aludon n racionalitetin autonom e vetjak t artit e jo n kushtzimin e paskajshm t tij me racionalitetin e prvojs shoqrore.Kjo tro dhe shqip do t thot: Qosja funksionon kundr synimit t idologjis, pr t vn artin n shrbim total t saj, dhe at pa deformuar metodn e analizs dialektiko-marksiste, por duke e hapur kt metod (s paku n botn shqiptare) edhe ndaj moderns deriather t refuzuar. Metoda se si vepron akademik Rexhep Qosja n vitet e gjashtdhjeta dhe kjo sht interesante do t legalizohet ve m von edhe n hapsirat tjera prreth e m gjr.Para spekulimit, se Rexhep Qosja mund t ket qen i ndikuar nga neomarksistt apo teoria dialektike kritike e Shkolls s Frankfurtit dhe 280

Olimpi shqiptar

kryevepra s saj Dialektik der Aufklrung (1944-47), q ka pr autor Max Horkheimer dhe Theodor Adornon, m bindse sht teza se, qndrimi i tij mund t ket rezultuar nga prgjegjsia intelektuale, q ka ndier ndaj artit e sidomos ndaj etnis q i takon, (t mendojm n romanin Vdekja m vjen prej syve t till).Edhe dika tjetr shkon n favor t ktij konstatimi: estett e analizs s tekstit sipas metods ortodokse marksiste, refuzojn kategorikisht artin abstrakt dhe absurd modern, dhe kapen fort pr realizmin e shekullit 19-t. Filozoft dhe sociologt e shkolls s Frankfurtit prqndrohen m shum n modern dhe nuk i prllin gjithaq teorit e realizmit. Studiusi shqiptar Rexhep Qosja, ndryshe nga shkollat e prmendura, trajton e analizon n mnyr t barabart dhe pa nnvleftsuar ose mohuar (me prjashtime t diktuara nga ideologjia = shih ...Romantizmi) konceptet e realizimit dhe t moderns.Rexhep Qosja sht themeluesi i institucionit kritik letrare shqiptare dhe njkohsisht bartsi i teoris neomarksiste e t ashtuqujatur metoda dialektiko-kritike n letrat shqipe. Kritika letrare e akademikut ton t mirnjohur R.Qosja megjithat nuk do marr prmasat e shkolls. Dhe at pr dy arsye:1. Ajo nuk prllet atbot nga Tirana dhe 2. Asnjri nga studentt dhe pasardhsit e tij n Prishtin e gjetiu nuk arrin ti afrohet prolit t profesorit. Ca, madje spekulojn se gjoja, Rexhep Qosja ka ndrmarr gjithka, pr t penguar shfaqjen eventuale t ndonj konkurence, me qllim q t jet i pazvendsueshm.Nse shikojm prtej mureve t ktij spekulimi, vrtet habit fakti se, ata q kan ndjekur gjurmt e Qosjes dhe teoris s tij, ose kan prfunduar n epigon t zbeht t tij (me prof.dr.Agim Vincn n krye) ose jan avulluar.Kryesorja: prej tyre nuk ka dalur ndonj format kritiku me rndsi relevante(prpos Agim Vincs).

6. Akademik dr prof.Ibrahim Rugova dhe Akademik prof.dr. Sabri Hamiti

Dy kritikt:Dr. Ibrahim Rugova dhe Akademik Sabri Hamiti (vitet e 70), nuk i bashkangjiten synimit pr t prparuar metodn ortodokse marksiste n favor t liris dhe autonomis t artit. Ata e injorojn at komplet.Dhe praktikojn teori tjera moderne t letrsis.Ibrahim Rugova n llim t veprimit t tij si kritik letrar e deri tek studimi i shklqyeshm Vepra e Bogdanit Cuneus Prophetarum (1982) prdor (jo vetm, por theksueshm) metodn hermeneutike.Model q para s gjithash bazohet n teorin e t kuptuarit t tekstit, e q bazn e ka n interpretimet e teksteve t Bilbls, q i bri reformatori gjerman Martin 281

Flori Bruqi

Luter(.......),mnyr interpretimi, q m von do t denohet si interpretimi i bots nprmjet objektit n analizim e sipr, (Gadamer: pr t kuptuar nj tekst, paraprakisht duhet pasur nj parafytyrim se sht ai tekst, n ciln koh sht i situuar, kush sht autori i saj e kshtu me radh). N lozo kjo metod pr pioner ka liozoft ilhelm Dilthey dhe Martin Heidegger.Akademiku dhe studiuesi gjerman Robert Elsie n librin e tij Historia e letrsis shqiptare pr Sabri Hamitin thot si kritik ai ka sjell nocione dhe koncepte t reja n studimin e letrsis shqiptare, duke kmbngulur n nj intepretim t pavarur nga proceset jashtletrare E njjta gj, pra, para mund t thuhet pr Rugovn ose pr t dy bashk dhe m shum: Rugova dhe Hamiti jan themeluesit e Hermeneutiks dhe Strukturalizmit n letrat shqipe - pr shkak t krijimit (zbulimit) t formulave interpretuese, pa t cilat do t prjashtohej tipiciteti dhe natyra e karakteristike e letrsis shqiptare, nse kto teori do t merreshin nj pr nj, dy studiuesit e prmendur nuk mund t konsiderohen thjesht vetm si prues t ktyre metodave nga gjuht e huaja, si aludojn indirekt dhe me gjysmz ca kritik. Rugova dhe Hamiti - pr dallim nga kritikt ideologjik t Tirans, t cilt analizn e mbshtetshin n luftn e klasave dhe neomarksistt e Prishtins, t cilt prpiqen t zbulojn formuln e fekundimit apo fekundimit t reales me imagjinaren dhe anasjelltas, nuk ajn kokn me faktort jashtletrar, si bnin neomarksistt, ose nuk vrdallen pa cak e qllim, si bnin teoricient t ndryshm n planin universal pr ti dhn primatin njrs nga metodat e shumta intepretuese (hermeneutike, biograke, psikanalitike etj), por n kt aspekt ata bjn ashtu si bn formalistt rus dhe prqndrohen ekskluzivisht n tekstin letrar, t ashtuquajturit fakt letrar. Themeli i ksaj lloj analize qndron n pyetjen: ka e bn nj vepr artistike t till? M tej metoda e tyre interpretuse shihet se pr baz ka teorin strukturaliste t Claude Lvi Strauss, Roland Barthes, Claude Bremond, Grard Genette etj, e t iniciuar nga gjuhtari gjenevas Ferdinand de Saussure (.......) sidomos me Cours de lingusitique gnrale (n shqip Kursi i Gjuhsis s Prgjithshme, prkthyer nga Akademik prof. dr. Rexhep Ismajli, Prishtin 1977).Strukturalizmi niset nga parimi themelor se fenomenet nuk shfaqen t izoluara, por n lidhshmri me fenomet tjera. Detyra kryesore e metods sht q t zbulohet kjo lidhshmri: Fenomenet gjat shfaqjes s tyre krijojn nj lidhshmri t strukturuar. N kt e sipr struktura konstruohet nga vzhguesi (intepretuesi) n model. Sipas ksaj teorie, struktura nuk ekziston n nivel t realitetit, por vetm n nivel t modelit vet.Epiqendra e strukturalizmit shkencor sht analiza e shems formale t renditjes s gurave, analiza e kompozicionit rrfyes dhe domethnieve 282

Olimpi shqiptar

retorike e gurative n tekst e para s gjithash si u cek m lart hulumtimi i letraricitetit specik n tekstet estetike dhe dallimi nga tekstet e natyrave t tjera.Dyshja prishtinase prve se sht shkaktarja e thyerjes s monopolit t kritiks marksiste e neomarksiste (dialektiks materialiste) dhe sjellsja e dy metodave t elaboruara m lart, ajo, si shihet inkuadron edhe pluralizmin si mundsi t re studimi n pallatin e institutit t kritiks letrare.

7. Ramadan Musliu
Si kritik i rndsishm, me stil t vetin, pas ktyre t dyve, dallohet Ramadan Musliu, me recensionet e botuara viteve t tetdhjeta dhe nntdhjeta, (pjesrisht t prmbeldhura n librin: Konguracione narrative, Prishtin 1996)pr romanin shqiptar.Analizat diskursive t Musliut jan shembulli tipik se si mund t harmonizohen metodat e ndryshme t interpretimit n nj katalog unik vlersimi.Interpretimet e Musliut, varsisht nga tema, lnda dhe autori, i referohen her njrs e her tjetrs metod vlersimi e gjykimi. sht kjo mnyr vlersimi rezultat i formimit universal t autorit apo aksion i qllimshm i tij pr t krijuar nj metod personale vlersimi duke przier suksesshm elementet e shum shkollave n nj, nuk ka fare rndsi. I rndsihm n kt plan sht efekti i ksaj mnyre intepretimi. Q n kritikn shqiptare shfaqet pr her t par si e till.Kt metod, q tek shumkush ka dshtuar n fazn e eksperimentimit, Ramadan Musliu (me tekstet e prmbledhura n librin Konguracione narrative) e nalizon dhe legalizon si sistem t suksesshm vlersimi. Pikrisht pr kt q nga zanallat e saja, npr baltn e banalitetit ideologjik, n institucionalizimin dhe pluralitetin e saj metoda e Musliut, q akumulon dhe prbashkon shkollat n favor t nj sistemi specik, pr vlersimin e nj letrsie, poashtu specike, sht me rndsi shum t madhe pr qenien, zhvillimin dhe studimin e kritiks letrare shqiptare.

8.Shefqet Dibrani
Libri voluminoz i venerimeve letrare "Libra dhe mbresa", i autorit t mirnjohur Shefqet Dibrani(Albanjsches Institut,St.Gallen,2005), i prezentohet lexuesit n form t kompletuar dhe gjithsesi me prirje pr nj koncept letrar, i prfshir mbi 120 vepra dhe revista letrare, dhe me qindra emra krijuesish e me shum shnime bibliograke.Pr ti br shkrimet m t realizueshme, studiuesi 283

Flori Bruqi

Shefqet Dibarni,i ka shoqruar me recensione autoriale,ballina t librit,shnimet prcjellse pr botuesin dhe kodin prkats,kurse n fund jan"shnimet pr autorin",ndrsa pr librat e prkthyer"shnimet pr prkthyesin".N prgjithsi libri "Libra dhe mbresa" l gjurm t madhe pr lexuesin dhe studiusin pasionant shqiptar,megjith mangsit, shum t vogla, q e prcjellin librin, qoft si koncept apo edhe si prmbajtje.

9. T tjert
Natyrisht se kritikt q prmendm m lart nuk jan t vetm. Numri i autorve q jan marr dhe po meren me vlersimin dhe interpretimin e letrsis, sht gati po aq i madh sa edhe numri i autorve t gjinis m t prhapur ndr shqiptar, ai i vjershtarve! Prve brigads s sporadikve ekziston edhe ajo e atyre q jan marr ekskluzivisht me kt zeje t prvetsuar nga mjeshtr t ndryshm, por pa ln gjurm t dukshme, pa sjell ndonj praktik t veant studimi e analizimi t arteve.Tashm t prballur me kt aksiom, me kto informacione ne nuk mund t shesim poza duke mohuar ekzistencn e institucionit t kritiks letrare, por mund t debatojm pr zhvillimin e saj q kndej e tutje, pozitn, gjendjen dhe rndsin saj aktuale.Me rndsi kapitale n kt kontekst sht q t dijm se cilat jan funksionet qensore t kritiks letrare n kushtet e s sotmes. ka e arsyeton ekzistencn e saj?

Funksionet e kritiks
A luan si duhet kritika letrare shqiptare rolin q ka? Assesi! Pse?Pas viteve t nntdhjeta, q ather kur de facto u hoq cenzura ideologjike, lloi nj prodhim i pakontrollueshm dhe masiv i veprave letrare.Erdhi koha e t shtypurve?! Si pasoj e ksaj do autor, magazinier e parelinj ngriti nj ndrmarrje botuese, llimisht m shum pr t botuar shkrimet e veta e pastaj edhe pr t luajtur rolin e botuesit. Pas nj heshtjeje jo edhe t shkurtr me reagimet e tyre u shfaqn t previligjuarit e hierarkis s vjetr kundr vrshimit t kiit, shundit q prlau bibliotekat gjysm t rrnuara shqiptare. Alarmet e ktyre autorve dhe t tjerve n lidhje me rreziqet q sjellte akulturimi u morn si britm e fundit e kalit para se t ngordh.N realitet reagimi i tyre ishte me vend edhe pse shumica e tyre do 284

Olimpi shqiptar

ti kishin br vetes m mir t mbanin gojn mbyllur, sidomos ata q n t kaluarn kan qen tepr aktiv si redaktor e recensent n vij t proletariatit e partis.Kjo gjendje orteku i prheshti edhe ato pak kritik t specializuar q ishin. Nga njra an pr arsye t prodhimit masiv e nga ana tjetr pr shkak t kushteve t reja sociale e ekonomike me t cilat u ndeshn krijuesit pas deformimit t shoqris si n Shqipri ashtu edhe n Kosov.Kritika letrare si shum segmente tjera t jets kulturore u vu n pozitn stand by.Edhe sot, pas pesmbdhjet viteve, gjendja ka mbetur pothuaj e njjt. a)Edhe sot, kritika letrare ende nuk ka arritur t luaj rolin e saj informues e orientues duke dhn nj pasqyr t mjaftueshme mbi botimet e reja. Edhe poqse ky qllim t ekzistonte, ajo nj gj t till do ta kishte t pamundshme, si pr shkak t mungess s mediumeve t specializuara, ashtu edhe pr shkak t mungess s nj sistemi koordinues ndrmjet botuesve e mediave. b) Si pasoj e s pars, ajo nuk mund t luaj rolin e seleksionimit, duke veuar e zgjedhur vepra q meritojn t recensohen, vlersohen e tiu ofrohen lexuesve poetencial, si literatur e vyeshme q duhet bler e pasur n bibliotek.Ata pak kritik t specializuar, pa pasur shteg tjetr, i jan prshtatur ligjit t xhungls, dhe jan detyruar pr shkaqe ekzistence, t shlirojn nervat dhe t vlersojn sipas vendit e kuvendit, kshtu duke prjashtuar do parim serioz profesional. c) Funksionin e saj didaktiko-ndrmjetsues, kritika letrare e ushtron (?!) vetm npr shkolla, institute e fakultete. Publikut m t gjr, nj mundsi e till i sht uzurpuar q moti nga rrethanat mbizotruese.Opinioni, pra, masa e lexuesve jasht katedrave, nuk do e mar vesh kurr (nse vazhdohet kshtu) se risish vijn n letrat shqipe, cilt autor e autore trajtojn nj problem t prgjithshm, q duhet njohur e ditur e q sht me rndsi pr do qytetar apo pr shtresa t caktuara t shoqris.Lexuesit nuk i bhet e qart se cili autor sht vrtet gjeni i lindur, e cili imitator i pararendsve dhe shkrimin bukur e trajton si zeje.Masa nuk merr shpjegime nga kritika se si duhet kuptuar veprat e reja dhe ato t retushuara t Kadares, na sjell t re Drvishi me dramat e tij ekcesive, si duhet kuptuar famn e madhe t Ardian Kristian Kyykut n Rumani, e gati mosprlljen e tij n atdheun e tij, pse sht interesant pr tu prkthyer romani Shklqimi i huaj, i shkrimtarit prilepas Beq Cufaj, n gjermanishte, e jo i shum autorve tjer, q shqiptart i konsiderojn elitor, e shum, shum shtje t tjera. d) As n rolin e saj didaktiko-sanksionues, q pr prodhuesit e letrsis (autort dhe botuesit) sht e nj rndsie t madhe, kritika letrare nuk luan asnj rol. Kritikt nuk merren parasysh, si referenc q do t ndihmonin n dallimin e prodhimit kualitativ letrar prej atij t pavler ,dhe t pasuksesshm n treg, gj q 285

Flori Bruqi

do t ndihmonte dukshm n prmirsimin e kualitetit t botimeve t reja.Jan t rralla ato shtpi botuese, q n redaksin e tyre kan lektor profesional, ose recensent, q do t bnin vlersimin dhe gjykimin e veprs para se t vendosej botimi apo mosbotimi i saj. Shumica e shtpive botuese prbhen vetm nga pronari i saj, e n t shumtn e rasteve, nga nj staf redaktorsh, q vallzojn sipas xhepit t pronarit, e jo sipas kriterieve t vlersimit profesional.Kto jan vetm disa nga kushtet q duhej ti plotsonte kritika letrare pr tu pranuar si institucion koherent dhe serioz, si dhe pr t arritur, q t stimuloj masat pr m shum lexim dhe t rikthej imazhin e humbur t letrsis artistike. Sferat e angazhimit t kritiks Pr t prtuar nga kritika n favor t prmirsimit t kualitetit t letrsis si dhe popullarizimit t letrsis n mas duhet q asaj ti mundsohet pjesmarrja n institucionet e prodhimit letrar si dhe mbikqyrja n procesin e puns s ktyre institucioneve.Kritiku duhet t jet pjes vitale dhe e pashmangshme e institucioneve t prodhimit letrar: ai sht i vetmi kompetent q mund t vlersoj autorin konkurues dhe tia oforoj botuesit, i cili pastaj e drejton pr n shtypshkronj dhe kujdeset q produkti i tij t plasohet e trajtohet si e sa duhet n mediat masive.Prezenca e kritiks n zgjedhjen, botimin dhe vlersimin publik, t nj vepre letrare, ndikon edhe n punn e institucioneve t distribuimit: librarit informohen pr prodhimet e reja dhe vihen n krkim t mallit pr konsumatort e vet.E njjta gj vlen edhe pr stendat trotuareve nn shi, n qytet tona shqiptare, si dhe pr bibliotekat rajonale dhe at nacionale BKUK. Nj vepr q ka sukses, n kto dy faza, dhe q kritika e vlerson si pozitive dhe t rndsishme, domosdo se zgjon interesin edhe t institucioneve t prpunimit si; teatri, lmi, televizioni e radioja, punn e t cilave e ndjek kritika n do faz dhe form t prezentimit t veprs.sht detyr e kritiks, q t luaj rolin primar n instuitucionet e zhvillimit, si jan konkurset, shprblimet e bursat, e jo e autort vet dhe kryesit e shoqatave, si ndodh aktualisht. Sidomos, aty ku synohet legalizimi dhe popullarizimi i nj mimi ose ruajtja e seriozitetit q ka nj mim tradicional.Edhe n institucionet e komunikimit, si universiteti, shkollat e larta dhe institutet tjera, kritika letrare ligjrohet pa sistem, n mnyr konfuze dhe e paprcaktuar, pr t mos thn edhe m tro se, jan pikrisht kto institucione q nuk kan arritur ose nuk arrijn t kualikojn kuadro t prgatitura q do t ndikonin n zhvillimin e kritiks letrare shqiptare.Teorit q ligjrohen aty nuk kan ndonj sistem, q do t mund t formonin kritikun e shkolluar, shkencor dhe praktik.Prej aty dalin do melez (n kuptimin profesional) q nuk e dijn se 286

Olimpi shqiptar

pr jan formuar saktsisht, pr teorik, gjuhtar apo pr msues t letrsis, npr shkollat e mesme, kshtu q m n fund prfundojn n vjershtar ose komentator politik.Ato pak emra q dallohen si kritik t specializuar nuk jan t till pr shkak t fakultetit q kan kryer, por m shum fal angazhimit t tyre personal e autodidakt.Nj arsye tjetr, q ka sjell n kt gjendje institucionet e komunikimit, sht edhe mungesa e metakritiks.T krijohet prshtypja sikur asnjri nga kritikt (me prjashtime) nuk merr guximin t v nn dioptri punn e kolegve t tij.(Kjo sht e rndsishme, sepse roli dhe funskioni i kritiks nuk sht vetm intepretimi dhe vlersimi i prodhimit t letrsis artistike, por edhe i vet kritiks letrare si t till: si shkruhen recensionet?Nga cila pozit gjykojn kritikt e veant dhe ata t angazhuar n media etj. etj.)

Teoria dhe praktika sot

Studiuesit e sotm t letrsis shqiptare ata q ligjrojn ose punojn n universitete luajn poaq rolin e kritikut praktik, sa edhe gazetart dhe fejtonistt npr media.Po tu bjm nj analiz punimeve, t t dyja grupeve, do t konstatojm se dallimet jan minimale. Si studiuesi ashtu dhe gazetari, fejtonisti, pretendojn ta ekspozojn veten me t dyja funksionet; at t shkenctarit, q di t bj kritik praktike, dhe at t gazetarit t paisur me dijen shkencore.N t dyja rastet rezultatet jan maksimalisht modeste, e n t shumtn e rasteve, servohet nj sallat mendimesh, q m shum eksponon snobizmin e autorit, sesa vlersime rreth objektit n trajtim e sipr.Pr t qen kritik letrar, natyrisht se nuk nevojitet vetm nj dije elementare, nga shkencat e letrsis, por edhe nj specializim n metodat e vlersimit si dhe njohje t llojeve t shumta t intepretimeve. Pikrisht mungesa e ktij vetdijsimi, sistemi dhe mungesa e diskurseve, q do t qartsonin kompetencat e roleve, ndrmjet shkencs edhe kritiks letrare praktike, e zmadhojn konfuzitetin dhe nuk ln zhvillimin e asnjrs, prej ktyre dyjave, n nivel t nevojshm.Ndoshta, ktu duhet krkuar arsyen se pse kritika shkencore letrare, ka mbetur vetm n nivelin e eseistiks historike mbi epokat, mbi stilet e rrymat apo n nivel t reportazhit monograk, pr shkrimtar t caktuar t historis s letrsis s arteve( mund t veohen pr t mir, kritikt e historis s artit, prof.dr.Hivzi Muharremi,prof.dr.Fejaz Dranolli,prof.dr.Jahja Dranolli etj)Natyra eseistike, monograke e reportazheske e trajtimit t letrsis, nuk lejon q t bsh fjal pr kritik shkencore, por maksimalisht pr diskurse hipotetike mbi sfera, shtje dhe personalitete t caktuara t letrsis shqiptare. N emr t kritiks shkencore, teorike, pra, bn jet stili fejtonistik, i (para)gjykimit, (mbi ose nn)vlersimit dhe (gjoja)interpretimit, e n vend t kritiks 287

Flori Bruqi

praktike, vepron anarkia e hobi-interpretve, gazetarve pa je prvoj teorike, q ta shpin cilindo libr q prgojojn edhepse duken si akte subjektive, t nj lexuesi t sinqert, ato tekste sprmbajn asnj argument t vetm, prpos emrit dhe mbiemrit t autorit me pasionin pr tu br publik.Ngushllimi i ca prej teorikve dhe altoparalantve t tyre se le t bhet letrsi e mir, ather do t ket edhe kritik t mirllt, sht infantil, dhe poashtu nj prpjekje pr t gjetur nj fajtor kujdestar pr paaftsin personale, t cilin edhe e gjejn qysh n stacionin e par: shkrimtart (vetja) se kush tjetr!Kritikt me talent q mund t bnin e bjn analiza objektive dhe kualitative nuk mungojn n Kosov (Prof.dr.Shyqri Galica, prof.dr.Agim Vinca,Prof.Mr.sci.Kadrush Radogoshi) dhe Shqipri-Diaspor(Fatmir Terziu,Vasil Qesari,Kolec Traboini,Kozeta Zylo,Rajmonda Moisiu,Beqir Elshani,Fadil Shyti,Gzim Ajgeraj,Namik Shehu.Faik Smajli,Beqir Sina,Pandeli Simsia...etj) Ajo q mungon sht procesi i konceptimit t kritiks letrare brenda zhanrit, dallueshmris ndrmjet t t ashtuqujturs kritik praktike (recensioni, fejtoni, eseu, polemika etj) dhe asaj shkencore (studimore, teorike).Ktu, si duket ekziston nj keqkuptim, q edhe ka rezultuar n nj degradim, ku mungon ose dyshemeja ose kulmi.

Format e vlersimit: Recensioni

Kritika letrare npr media (ose praktike) shrbehet me tipe t ndryshme tekstesh q synojn intepretimin dhe vlersimin e veprave, epokave, problemeve letrare, autorve e t ngjashm.Gjersa portretet, letrat e hapura, intervistat, eset, dialogjet e imagjinuara jan raritete dhe sidomos n dhjetvjetshin e fundit kan mar statusin e species n vdekje e sipr, recensioni dhe vitrina e librit (prshkrimet e shkurtra pr veprat e sapo botuara, q i praktikojn shumica e gazetave t prditshme shqiptare) vazhdojn t mbijetojn, fjala vjen, n Kosov, m tepr me In memoriama dhe Shpallje publike(Kosova Sot,Infopress,Epoka e re,Bota sot etj)Ato bjn jet t hendikepuar, ama megjithat po mbahen. recensionet q i lexojm n t prditshmet shqiptare si:,,Kosova Sot","Koha ditore","Lajm""Tirana Observer", Shekulli, Koha jon, Zri i dits si dhe n revista e ebsite t specializuara pr letrsi. N prgjithsi ln shum pr t dshiruar.Tekstet q vijn t mbititulluara si recensione ose q sugjerohen si t tilla nuk prmbajn n vete elementet themelore q duhet t ken. T rrall jan ata autor q marrin mundin pr t prfshir t gjitha segmentet e nevojshme q krkon recensioni pr t qen i kompletuar, si: 1.T dhnat biograke pr autorin (ky segment mund t lihet anash vetm n rastin e autorve shum t popullarizuar, mirpo prsritja e biogras sht 288

Olimpi shqiptar

prapseprap me rndsi pr shkak se biograt ndryshojn). 2. Informata n lidhje me veprat e mparshme t autorit si dhe krahasimi i asaj t fundit me m t hershmet. 3. Analizimi i vlersimeve kritike mbi autorin, vrtetimi, modikimi apo kundrshtimi i tyre. 4. Krahasimi i veprs s autorit me vepra t autorve tjer aktual. 5. Informata mbi temn, prmbajtjen, strukturn, gjuhn, intencionin dhe prgatitjen teknike t librit. 6. Vlersimi i tekstit dhe 7. Konkluzionet vlersuese mbi librin. Nqoftse intepretuesi nuk punon sipas ktij katalogu parimor, themelor dhe teksti i tij nuk prmban n vete informatat e sipradhitura (pavarrsisht renditjes s tyre), ai asnjher nuk mund t jet i bindshm se di t shkruaj recension, ai nuk do t mund t jet i besueshm se ka lexuar, analizuar dhe njeh tekstin q trajton.Recensioni sipas katalogut q shtruam mungon. N vend t tij bjn jet intepretimet q mund t emrohen si gjithka tjetr, por jo si recensione.Pr do dit na bie t hasim ndonj tekst t mbititulluar si recension.Lexuesi i privuar nga e drejta e ndrhyrjes, i cili luan vetm rolin e konsumatorit t fjals publike, sht i detyruar t pranoj at si t till. Me nj mbititull t till paralajmrohet publikimi i ndonj vepre t re.Autort e teksteve t tilla, harrojn prgjegjsin q kan ndaj lexuesit dhe japin konstatime nga m t uditshmet pa qen koshient pr t arsyetuar mendimin e vet. Ata thjesht shkruajn; ky sht m i miri ose ai sht m i keqi pa ndier nevojn pr t treguar konkretisht shkakun!N fund t nj shkrimi, poashtu t mbititulluar si recension, lexojm konstatimin; X sht poeti m i mir i (lan) gjenerats s shkrimtarve shqiptar. Autori i atij shkrimi pompoz q nga shkronja e pare e tekstit e deri n fund shihet se sht nj injorant i kategoris s asaj sorte q me shumic i gjen npr mediat shqipe.Pr t demostruar sa m ashpr dashurin ndaj poezis (ose lirikut vet), autori kishte rishkruar (besojm me dor t vet) vargjet dhe i kishte futur ndrmjet fjalve t veta, kshtu q m n fund, pas nj llogaritjeje t thjesht dilte se ai nuk kishte thn m shum se sa nja dhjet fjali t fshehura ndr citatet q prmbushnin pothuaj gati nj faqe gazete t formatit klasik.Ato dhjet fjali, q t gjitha, rrotulloheshin rreth t njejts gj; X. sht poeti m i mir, gjenial, kolosal....Npr sallone apo n kafene edhe po t krkoi dikush llogari pr ndonj konstatim t prshpejtuar, mund t refuzosh q t pijsh m tej me t n tavolin dhe t ohesh e t iksh, ndrsa fjala e thn publike 289

Flori Bruqi

t nnshtron prpara nj obligimi, prgjegjsie m t madhe, pr arsye se do konstatim duhet t jet i argumentuar, i dokumentuar, prndryshe ai mund t konsiderohet si shpifje. Keqprdorim i lexuesit dhe mediumit ku plason mendimet.Autori i konstatimit t lartshnuar pa je turpi donte t`i imponoj lexuesit t sinqert mendimin e tij, pa ndier nevoj q t`i sqaroj atij; prse sipas mendimit t tij poeti X sht m i miri!Ata q kan mundsin ta sigurojn librin do t shohin se autori i recensionit ose sht gjetur ngusht gjat hulumtimit t vlerave, t cilat ai do ti bnte shtyll t tekstit t tij ose nuk e ka lexuar fare librin dhe gjith frymzimi i tij llonte dhe mbaronte n kopertinat e librit n fjal.Kjo e dyta sht m e sigurt, sepse librat, pr t cilat asin kritikt e till jorrall prmbajn vlera q mund t priten, mirpo me parakushtin q ata, pra kritikt s pari duhet ti bjn nervat tok e ti lexojn si duhet e mos t asin prmendsh.Domethn kriteriet themelore t vlersimit nuk jan ato q krkohen mlart por: Lavdrimi i tepruar ose sharja deri n asht.bhet nga disa manjak interneti q shkruajn n disa eb faqe shqiptare: (www.zemrashqiptare.net,www.vendlindja.com,etj)Pr t mos rn n pozitn e recensentit t prshkruar m lart kritiku serioz duhet t manovroj s paku me mjetet themelore t vlersimit q analiza e tekstit i v si parakusht.Kritiku i angazhuar dhe serioz asnjher nuk e nis intepretimin e tij pr nj vepr pa prshkuar s pari katalogun e pyetjeve themelore q krkon analiza e tekstit.Katalog q n siprfaqe duket skolastik, por q jo vetm se sht i pashmangshm, por bashk me elsat personal interpretues (shih formularin mposhtm) edhe prcakton nivelin e njohjes s objektit n studime e sipr, dhe ajo m kryesorja dshmon pr punn, seriozitetin dhe besueshmrin e vlersuesit.

Kritika letrare dhe mediat

N masmedia mungojn rubrikat e rregullta, emrat e rregullt q do t prfolnin librat n mnyr objektive dhe duke iu prmbajtur parimeve t forms s shkrimit (recensionit) dhe kondicioneve profesionale t printmediave, artikuj edhepse me nj gjrsi e natyr gjuhsore ndryshe nga shkrimet publicistike, por megjithat t ngritura n baz t atyre pes a gjasht -ve t famshme gazetareske.Shkrimet kritike q botohen npr rubrikat apo shtojcat e kulturs npr media, dshmojn se faji kyresor prapseprap nuk sht i prgjegjsve t ktyre mediumeve por vrtet stagnuese shfaqet paaftsia e autorve q prpiqen t merren me kritik letrare e sdijn tiu prshtaten as rregullave t profesionit q mtojn ta ushtrojn e as atij t gazetaris.Sidomos gazetat e prditshme 290

Olimpi shqiptar

(ato q kan pr synim profesionalitetin sipas standardeve) jan t detyruara t tregohen refuzuese ndaj ides pr krijimin e nj rubrike t rregullt ku do t prfolej vepra artsitike.Nga ana tjetr askush nuk beson se kto media nuk mund t sigurojn pr redaksit e tyre nga dy a tre kritik letrar q n mnyr t rregullt do ta ndjeknin (ama edhe do ta lexonin) librin, pikturn etj. e do ta diskutonin at publikisht.Le ta marrin shembullin e mediave t huaja: nuk e kziston asnj gazet as e prditshme as periodike n perndim pa kritikun e vet t rregullt letrar, pa rubrikn e vet t rregullt pr librin.Natyrisht se, pr t qen mediumet m kualitative duhet t sigurojn kuadro t prgatitura mir profesionalisht.Nuk mungon as prshtypja se problemet apo t arriturat kulturore, sipas mediave q kemi n duar, prdoren vetm si mjet elozhi, vetknaqsie dhe onanie, personash ambicioz q kan fatin t jen afr mediumeve, kshtu duke zmadhuar fatkeqsin e kulturs, e n veanti at t letrsis shqiptare.Pr kt nj prgjegjsi t pamohueshme mbajn prgjegjsit e mediumeve. Ata duhet t krijojn ca rregulla q do t parandalonte vrshimin e sojit t pseudokomentatorve,q manifestohen me gjith makinacionet e mundshme t akulturimit.Ndonj vzhgues i proceseve letrare dhe puns s mediave(Koha ditore, Kosova Sot, Lajm, Express, Epoka e re, Floart-Press, Fokusi javor, Java etj), n kt drejtim, do t thoshte se gjith kjo tragjedi, ka ardhur nga mungesa e institucionit t kritiks, si dhe vazhdimit t sistemit t trashguar socrealist. Mirpo, e vrteta qndron edhe diku tjetr. Nj segment t dukshm prbn edhe tipi i mentalitetit anadollak, i disa shkruesve shqiptar, t cilt n vend q t punsohen si oqar n ndonj administrat, aq sa e kan edhe aftsin, atyre nuk u vjen fare turp pr t`u marr me kritik t letrsis, duke shkruar recensione q sjan gj tjetr se sa prdhunim i pashembullt i lexuesve, pra, aventurier t tipit, si sht shembulli m lart.

Kritiku - si sht dhe si duhej t ishte

U tha: sot kemi shum pak kritik t mirllt letrare! Pse sht kshtu? Shkoll speciale pr kritik letrar nuk ka. Nuk dihet nse ndonjri nga universitetet shqiptare ofron ndonj seminar apo kurs praktik n lidhje me Metodat e Vlersimit t Teksit, nse po, ather, ato seminare apo kurse duhet t jen aq t kqija, sa q skan mundur t nxjerin hi m shum se disa veta, q mund t numrohen n gishta si profesionist .Shumica e gazetarve q merren me kritik letrare kan t mbaruar fakultetin e letrsis ose jan vet autor (shkrimtar, poet etj.).Fakultetet e letrsis jan patjetr baza ku pretendentt 291

Flori Bruqi

e ktij profesioni aftsohen me njohurit n shkencat e letrsis, mirpo kjo nuk do t thot saora specializim edhe si kritik letrar.N krahasim me fushn ku ajo angazhohet, d.m.th me artet e bukura, si vepr e gjenive, dhe q nuk msohet, por sht e lindur (I. Kant), kritika letrare sht nj aftsi praktike, zotsi q rrjedh nga dija. Dika q duhet t msohet.Prve njohjes s letrsis, historin e saj, teorive mbi t, aktualitetin dhe tregun, kritiku letrar, si dihet, duhet t njoh mir edhe gazetarin, pr t qen i aft q t publikoj reeksionet e tij.Institutet ekzistuese pra, njohs t kompletuar t shkencs, arteve t bukura dhe gazetaris tash pr tash nuk jan n gjendje t nxjerin kritik t ktij formati. Ndrsa, nga prvoja kemi par se, kritikt e ktij kalibri, ata t kompletuarit, n kt nivel kan mbrritur, fal angazhimit personal n kto fusha t ndryshme, si dhe vetiniciativs.Ky realitet e hedh n er bindjen infantile t shumkujt se, pr t qen kritik letrar mjafton fakulteti i letrsis dhe aftsia pr t stilizuar e br llafe mbi artet e bukura pa studimin rigoroz t tyre dhe prkuljen para nj disciplin t rrept e t mundimshme pune.Si u vjen kritikve serioz, t cilt harxhojn energji, mund e dije pr ta lexuar e intepretuar nj vepr arti me prkushtim ,kur konfrontohen me prezencn e vrshuar t sharlatanve, t cilt nuk kan asnj je respekti, ndaj t bukurs dhe muzs s gjeniut?Numri i atyre kritikve q prafrsisht plotsojn kushtet e shtruara m lart, n letrat shqipe, sht m se minimal. Shkaqet q kan uar n kt gjendje jan t njohura ose pjesrisht jan trajtuar edhe n kt ese.

Morali dhe etika profesionale e kritikut

Prpos ktij deciti, ekzistojn edhe nj mori pengesash tjera, q profesionin e kritikut e bjn joatraktiv, ose edhe t pamundshm:Asnjri medium, madje as edhe shtpit botuese n hapsirn shqiptare nuk punsojn dik si kritik letrar. Personi i specializuar si kritik,duhet s pari t bj punn e gazetarit, lektorit, korrektorit gjuhsor, redaktorit e pun t tjera pr t siguruar ekzistencn, e pastaj nse i mbetet koh, mund t kontribuoj dika pr profesionin dhe pasionin e tij.Nuk mjaftojn vetm aftsit pr t siguruar nj vend n ndonj medium, q t ushtrosh zanatin e kritikut. Prve prgatitjes profesionale, duhet ti takosh ndonj klani a grupacioni (letrar, rajonal, gjinor e s fundi edhe fetar), q mban nn kontroll institucionin e caktuar.Me sigurimin e ksaj lidhjeje, kritiku automatikisht humb pavarrsin intelektuale, dhe ndeshet me pengesa tjera, q ia bjn t mundimshme punn: klani ose personat q e kan ndihmuar, krkojn (edhe nse nuk e thon drejtprdrejt, pr mentalitetin shqiptar kjo sht gj e 292

Olimpi shqiptar

natyrshme) mirnjohje n vepr.Me humbjen e ksaj mvetsie, kritiku letrar, llon t shkruaj nga pozitat e mikut, avokatit, shrbyesit t grupit apo autorit ( e ka ndihmuar t ngjitet shkallve) dhe gjykatsit t njanshm, edukatorit joobjektiv, kur bhet fjal pr vepra autorsh, q u prkojn klaneve konkurente ose n luft me at, t cilit i takon (me dashje ose padashje) kritiku letrar(grupi i PEN-istve kosovar apo letrart e LSHK).Ata q veprojn jasht ktyre rretheve e grupacioneve duhet t bjn luft t ashpr pr t mbetur gjall publikisht. Se far morali dhe etike profesionale duhet t ket kritiku letrar, n kt rast, e prcakton shoqria me gjith mekanizmat e saj.Nse gjendemi n nj shoqri t korruptuar, edhe kritiku do t jet patjetr i till, nse funksionojm n nj shoqri, ku klanet, set dhe grupacionet, e kan fjaln kryesore, edhe kritiku (se si do t mbijetoj ndryshe) do t jet altoparlanti ose falltori i oborrit, t njrit nga kto formacione.Me kt kritiku e ka t kuzuar veprimin e vet dhe nuk mund t trajtoj n mnyr t barabart t gjitha letrsit e mundshme, por mbetet si kritik special i literaturs primare (t lauruar nga klani si elitor) ose i asaj sekundare ose i asaj margjinale ose i pop-letrsis ose i asaj literature q prodhon vetm she i taborrit.Nse nj kritik vendos q t bj luft jasht sistemit, me qllim t ruajtjes s integritetit personal, etiks profesionale dhe njerzore, ai do t injorohet, izolohet, derisa ta gjej nj profesion tjetr, ose t heq dor fare edhe nga publikimi i studimeve t tija.

Kritika letrare sot

Kshtu duket sot kritika letrare n pasqyrn e saj t grimcuar. E br pikepes dhe n at shkall sa q mund ti thurim lemente deri n paku. Megjithkt, mund t jet edhe ndryshe.Shpresat nuk jan djegur t tra. Dhe at pr dy arsye: E para, se edhe m tutje mund t shpresojm n aktivizimin dhe angazhimin e atyre kritikve letrar, q pr nj apo shum arsye, kan krkuar hije nn pyllin e profesioneve tjera, dhe ia kan kthyer shpinn pikrisht asaj, q m s shumti ka nevoj pr ta.Dhe e dyta arsye, ajo q m s shumti ushqen shpresat, sht se n letrat shqipe kan hyr dinjitetshm (prve brigadave t hobiinterpretve) edhe specialist t shklqyeshm t teorive letrare, si Agron Tufa, i cili njkohsisht sht edhe eksperti m i spikatur i formalizmit dhe strukturalizmit. Pastaj, dy Kujtimt (Kujtim Shala dhe Kujtim Rrhamani) nga Prishtina, Ndue Ukaj, Vehbi Miftari,Shefqet Dibrani e ndonj tjetr. Ndrsa n fushn e kritiks letrare praktike, mund pa hamendje, t prmendim Ragip Sylajn, Sali Bytyin, Gilmana Bushatin, e ca t tjer.Natyrisht se edhe kta studies e autor kan pengesat e tyre gjat ushtrimit t profesionit t tyre. Edhe kur ata konsidero293

Flori Bruqi

hen t atill, si i prshkruam n llim t ksaj eseje, ata prpiqen q t mos i nnshtrohen diktatit social, ekonomik dhe mos bien nn kurthin e ndonj klase t caktuar politike, ose ndonj sekti fetar,q botn di ta shoh vetm nga perspektiva e ngusht e religjionit, (interepretuesit e autorve ekskluzivisht katolik ose ata q me do kusht priviligjojn shkrimtart turkol islamik).Jan kta emra, q jo vetm se dshmojn se kritika letrare shqiptare megjithat ekziston, por ajo edhe do t mbijetoj duke u ristabilizuar (si para viteve t nntdhjeta) dhe duke kthyer imazhin dhe formn e saj institucionale.Nihilstt, (veanarisht) gjenit e hutuar t letrave shqipe, le t mos brengosen se, pas shkuarjes n at botn tjetr, askush nuk do t merret me artin e tyre, prkundrazi, kritika do t merret edhe me ata, q sa kan qen gjall, nuk kan ln gur pa ia hedhur asaj n kok.Ky sht vetm njri nga ato mallkimet me t cilin duhet t jetoj kritiku objektiv. Burimi pr shkrim: 1.http://ori-press.blogspot.com/2006/09/ka-sht-e-ka-ssht-kritika-letrare.html 2.Shefqet Dibrani "Libra dhe mbresa",2005. 3.Grup autorsh"Gazetar dhe publicist shqiptar',UGVP,Tiran,2005. 4.Hasan Hasani,Leksikoni i shkrimtarve shqiptar 1501-2001,Faik Konica,Prishtin,2003. 5.Shefqet Dibrani,Letrat e Agimit,Faik Konica,Prishtin 2005. 6.Flori Bruqi,ka sht e ka ssht kritika letrare ,Flori-Press,Prishtin,2006

Martin Camaj (1925-1992)

Martin Camaj lindi n Temal t Dukagjinit m 21 korrik 1925. Ai mori edukat klasike n Kolegjin Ksaverian t Shkodrs, t drejtuar nga etrit jezuit. Mbas pak kohsh, pr shkak t vendosjes s regjimit komunist n Shqipri, Camaj do t arratiset nga vendi pr n Jugosllavi, ku ia del t regjistrohet si student n Universitetin e Beogradit. Atje msoi italianistik, romanistik, teori letrsie, gjuh klasike dhe sllavistik, nj bot e re kjo pr nj intelektual si ai, t edukuar n Shkodr.Largohet nga Jugosllavia n vern e vitit 1956. Shkon n Rom, ku studion srish dhe doktorohet. N Rom ndjek rrethet letrare t ktij qyteti, ku njihet edhe me autort emigrant nga vende t ndryshme lindore, rus, rumun dhe sidomos me poet baltik. Ishin t gjith antar t nj PEN294

Olimpi shqiptar

klubi me qendr n Londr. Atje nn kujdesin e Koliqit bhet kryeredaktor i revists "Shejzat" (1957-1975) dhe studion s afrmi botn arbreshe.M 1961 transferohet n Mynih (Gjermani), ku specializohet prfundimisht n gjuhsin shqipe, duke mos u shkputur nga letrsia. Camaj u b profesor i Gjuhs dhe i Letrsis Shqiptare n Universitetin e Mynihut, dhe mbeti atje gjith jetn, derisa vdiq, m 1992.Kontakti me kulturat e ndryshme perndimore, njohja e poezis moderne t poetve m t njohur botror (Camaj ishte njohs i shum gjuhve t huaja), ndikuan n formimin e tij kulturor, ndrsa vepra e tij, qoft n proz apo n poezi, mbshtetet trsisht n gjuhn shqipe, dhe si prmbajtje, i ka rrnjt n kulturn shqiptare, sidomos n mitin e trashguar. "Prandaj, nuk sht e rastit q Camaj zgjodhi pr t banuar nj vend t shklqyer, me atmosfer disi t paqme e t virgjr shtpiake, si alpet e Bavaris, q do ast i kujtonin malet e thepisura t vendlindjes, ku nuk mund t kthehej kurr", shkruan studjuesi i njohur Robert Elsie.

Studimet
N t njjtn koh, Camaj, sht edhe nj ndr albanologt m t shquar, kryesisht me punimet e tij mbi gjuhn shqipe, historin dhe t sotmen e saj. Ndr studimet kryesore mund t prmenden: Meshari i Gjon Buzukut, Rom 1960; Tekst msimor i gjuhs shqipe, Wiesbaden 1969; E folmja shqipe n provincn e Avelinos, Firence 1971; Gramatika shqipe, Wiesbaden 1984; si dhe antologjin Kng shqiptare, Dsseldorf 1974. Martin Camaj e nisi prozn, ashtu si thot shkrimtari i madh francez Flober "n moshn e prozatorit", pra n prag t dyzetave. Djella, tregim n proz e n vjersh, Rom 1958, sht prpjekja e tij e par, q do t pasohet me veprat: Rrath, roman, Mynih 1978; Shkundullima, proza, Mynih 1981; Karpa, Rom 1987.Romani Karpa e vendos subjektin n brigjet e lumit Drin n vitin 2338, ndoshta pr kt autori ka paraplqyer ta quaj "Parabol". Ky roman si dhe vllimi me proza "Shkundullima" shquhet pr nj krkim strukturor n rrnjt e zanallave, jo vetm si prsiatje e vazhdueshme, por edhe si gjuh, n t gjitha dimensionet e saj. Pes novelat e vllimit "Shkundullima" jan zgjedhur prej shum shkrimesh, sipas disa cilsish t prbashkta, por ato kan dhe ndryshime. Kto proza paraqesin dy mjedise: i pari lidhet me atmosfern n disa vise t Shqipris s Veriut, ku thellsia e bjeshkve ndahet nga qafa malesh prej fushave t gjera. Ndrsa n tregimet "Shkundullima" dhe "Katundi me gjuh t fsheht" pasqyrohen brigjet bregdetare t Italis s Jugut, treva ku jetojn 295

Flori Bruqi

arbresht e lasht. Edhe "Gjon Gazulli" anon nga ky mjedis. Ngjyra t prbashkta jan kataklizmat natyrore, si shkundullima(trmeti), apo rrzumja e bors(orteku), q trandin nj vend, ashtu si edhe vdekja ose prania e saj: mbar kto dukuri i ndrrojn faqe dheut e shoqris. Nga veprat e tjera letrare t Camajt me interes t veant jan "Loja mbas dreks" dram Mynih, 1981; "Kandili argjandit", dram, Kozenc 1983; Dranja, madngale, Mynih 1991. Drama "Loja mbasdrekes" trajton disa shkaqe t shthurrjes s kanunit t Lek Dukagjinit nga llimi i shekullit XX. Ajo u shkrua n at mnyr q t lexohet lehtsisht, thuaj si novel, pr t'u kuptuar drejtazi dhe pa u vn n sken.Martin Camaj sht poet lirik me forma e prmbajtje moderne, me faza t ndryshme t krijimtaris poetike dhe kjo nga shkaku, sepse ka kaluar npr kultura t ndryshme. Gjat qndrimit n Jugosllavi e Kosov do t botoj njri pas tjetrit dy vllimet e para me poezi "Nj fyell ndr male", Prishtin 1953 dhe "Kanga e vrrinit" Prishtin 1954. N Itali vllimin Legjenda, Rom 1964 dhe n Gjermani librat e fundit poetik "Lirika mes dy moteve", Mynih 1967, "Njeriu m vete e me t tjer", Mynih 1978, "Poezi 1953-1967", Mynih 1981. Dy vllimet e para t Camajt t botuara n Prishtin frymzoheshin nga motivet e vendlindjes dhe ishin n frymn e s ashtuquajturs "Shkoll letrare e Shkodrs", pjes e s cils u b dhe ai.N prmbledhjet "Legjenda dhe lirika mes dy moteve" Camaj dshmon me t gjitha mjetet stilistike e estetike t gjendurit nn ndikimin e poezis hermetike. Ky ndikim lidhej me kohn studentore n Rom, kur Camaj kishte profesor poetin e madh hermetik Xhuzepe Ungareti.I ndjeshm tej mase ndaj motiveve t vendlindjes e fmijris ai n gjith poezin e tij prpiqet t universalizoj elementet thellsisht shqiptare, si peisazh, mitologji, mentalitet e karakter. Pjesa m e rndsishme e poezive t Camajt i sht br e njohur edhe lexuesit t huaj me an t botimeve "Poesie", Palermo 1985; Selected poetry, Nju Jork 1990; Palimpset, Nju Jork 1991; Gedichte, Mynih 1991.Jo vetm po t nisemi nga vendet e botimit, por mbi t gjitha nga mnyrat e ligjrimit poetik, stilit dhe fryms, mund t vihen re qartazi, tri faza t krijimtaris poetike, veanrisht letrare, t Martin Camajt: Faza kosovare (ose klasike) Faza italiane (ose paramoderne) Faza gjermane (ose moderne) T tria kto faza kan ln shenja t qarta n krijimtarin e tij:N fazn e par ndihet mbshtetja e fuqishme n mjetet shprehse tradicionale e folklorike. "Mali e vrrini" prbjn botn rreth t cils sillet e rreh nervi poetik.N fazn e dyt kemi pasurimin e elementeve shprehse me struktura m t komplikuara 296

Olimpi shqiptar

gjuhsore, duke mos iu larguar assesi tharmit t motiveve vendase.N fazn e tret motivi vendas mitizohet, "thahet" e shndrrohet n nj substanc me esenc t fort.Nga njra vepr tek tjetra, arti i tij bhet prher e m formal, larg strukturave tradicionale e ideve t dits,dhe synon t bhet universal.

Vedat Kokona: Lutja e fundit e shkrimtarit

Duket si e kthyer n rit tashm, "harresa" e emrave t mdhenj t letrsis shqiptare. Harresa ndaj prvjetorve, ditlindjeve apo ditvdekjeve. Koh m par heshturazi kaloi 100-vjetori i abejit t madh, dhe po aq heshturazi, dje, kaloi edhe ditlindja, me pes vite m pak, e shkrimtarit, studiuesit e prkthyesit t njohur -Vedat Kokons. I lindur m 7 gusht t vitit 1913 n Turqi, 95-vjetori i Kokons, kaloi aq heshtur sa vapa e nxeht e ktyre ditve. Megjithat si nj dhurat pr ditlindje, pak dit m par, pr lexuesin shqiptar, vijn s bashku n nj vllim t ri, 12 tregime e novela t shkruara prgjat viteve 1933-1944. Jan botuar nga e bija, Mirvjen Kokona, e cila ka ekskluzivitetin e botimit t veprs s tij, n shtpin botuese q mban t njjtin emr me autorin. Por, ksaj here, kjo vepr q vjen si ribotim, pas m se 20 vjetsh, ka gjetur edhe mbshtetjen e Ministris s Kulturs, Rinis dhe Sporteve. Jan 12 tregime, t njjtt me botimin e 1986, "Yje t kputur" t zgjedhura asokohe nga Hasan Mekuli. Por ksaj here vijn n nj prmbledhje me titull "Lutja e fundit". Sigurisht jan br disa redaktime, dhe njkohsisht, do tregim a novel, sht shoqruar edhe nga nj ilustrim prkats, t realizuara nga Arjanita Marko. *** Vedat Kokona sht nj nga autort, relativisht t populluar t viteve '30, q patn fat t botonin vepra edhe npr revista dhe n vllime t veanta, natyrisht nj pjes shkrimesh, edhe atij, i mbeti n revista dhe t prkohshme ose n dorshkrime. Megjithat, ai u dallua n ato vite si nj nga autort e rinj q premtonin m shum edhe n poezi, edhe n proz. Por, pavarsisht talentit t tij n poezi, at Kokona e shfaqi edhe m mir si dhe m dendur n lmin e prozs. Madje, n proz qe m produktiv dhe m i prkushtuar. Kshtu e cilson edhe Mekuli n pasthnien e veprs s '86. do tregim i tij, t cilt padyshim mbajn datime t ndryshme, vite po se po, ndryshojn pr nga niveli. "Her-her kan tema e motive jo t gjetura dhe me prkushtim e invenc nga ana tjetr jan interesante, 297

Flori Bruqi

pasi e ilustrojn dukshm botkuptimin dhe konceptet e autorit dhe shumll e provojn faktin real se ai si prozator tregimtar e m von edhe romancier sht m i regjur, m i qart, dhe n nivelin m t lart t vzhguesit", shkruan ai. E megjithat tregimet e tij duhen analizuar dhe vshtruar qartazi, pasi sjellin nj lnd mjaft atraktive dhe t pasur pr vlersimin nga cilido kndvshtrim. *** Nj nga tregimet m pikante n kt vepr, sht ai me titull "Kpuca e zonjs", t cilin autori e ka shkruar n vitet 1940. Ky tregim sht shkruar n nj koh kur autori bnte hapat e par n proz dhe kur librat e lexuar, kryesisht nga letrsia frnge, ushtronte ndikim t madh tek ai. "Q n vlersimet e para ky tregim na del nj shfaqje e rrall dhe tregim n vshtrim t par sentimental me frym mikroborgjeze, madje i panatyrshm, si dshmi pr karakterin e njeriut ton, ekzistant dhe jo i pranuar, por megjithat me popullaritet jo t pakt tek lexuesi. "Kpuca e zonjs" sht edhe tregim dashurie, ku sot na duket se dashuria paraqet vetm suazat dhe mundsin pr t'ia transmetuar kt vrtetsi tjetr, pr rrethanat e zymta dhe raportet n shoqri", shpjegon Mekuli, n pasthnien e tij. Bhet fjal pr dashurin e heshtur dhe platonike, t fantazuar pr Selman, bashkshorten e nj miku t vet, duhet t merret vetm si nj pretekst, por pa dyshim sht mospajtimi i prmbajtur dhe disa kritika kundr realitetit shoqror t ngatht, si dhe demaskimi i tipit mikroborgjez t intelektualit. Por, pavarsisht botimit t ksaj vepre, sipas Hasan Mekulit, nivelin m serioz letrarisht m t lart, Kokona e shnoi n vitet '60, n periudhn e tret t krijimtaris dhe pjekuris s tij artistike, nga e cila deri tani njohim dramn cilsore "Hijet e nats" apo poemn e dramatizuar "Lulja e shega", romanin triologjik "Me valt e jets" etj.

Kokonn si e njohim
Vedat Kokona, shkrimtar, studiues e prkthyes lindi n Turqi m 7 gusht 1913. Shkroi vllimin poetik "Drita dhe hija", vllimin me tregime e novela "Hije t kputura"; u mor mjaft me hartimin e fjalorve dygjuhsh si Frngjisht-shqip e anasjelltas, Anglisht-shqip e anasjelltas etj. Por n historin e letrsis son mbeti ndr emrat e shquar t mjeshtreve t prkthimit, duke br t isnin shqip shkrimtar t mdhenj botror me kryeveprat e tyre. Vdiq n vitin 1998.

298

Olimpi shqiptar

Romani Ndan, nj risi n letrat shqipe

Riat Ajazaj, i lindur n Zhur, m 1969, pas mbylljes s dhunshme t Universitetit t Prishtins, ku studioi pr Letrsi shqipe dhe Drejtsi, ka vijuar studimet n Universitetin e Tbingenit n Gjermani, n drejtimet Letrsi e krahasuar, (Letrsi e re gjermane dhe Retorik e prgjithshme). M 2001 ka magjistruar me temn Groteska te Garcia Marquezi dhe te Kadareja. Aktualisht sht doktorand n Letrsi e krahasuar, pran Universitetit Eberhard Karls, t Tbingenit.Pas botimit t vllimeve t suksesshm n proz Gjarprinjt e ndrrs e Arkmorti bosh, 2003, Riat Ajazaj kto dit n botim t shtpis botuese Kaoni, lexuesit i gzoi edhe me nj roman tejet interesant Ndan q trajton nj kompleks motivesh e problemesh t t jetuarit t individit shqiptar n nj hapsir t huaj si ajo gjermanike. Individi si i till, ktu i dhn n planin e par t romanit, shtrngohet t denohet rishtas n mesin e individve t tjer prejardhjesh dhe kulturash nga m t ndryshmet e bots, n nj qytet si Tybingeni, aty ndan lumit dhe kulls s poetit t madh gjerman Hlderlin, apo n at katund botror (eltdorf), si quhet ndryshe ky vend me tradit t vjetr universitare dhe kulturore.Ashtu si shprehet njri nga redaktort e ktij botimi, Dr. Ardian Kyyku, n fjaln e shkruar: Ky roman shnon nj arritje t padiskutueshme n prozn q shkruhet shqip, dhe se, Riat Ajazaj dshmon mjeshtri t holl, edhe n faqet e ktij romani, q trajton nga nj kndvshtrim vetjak, shum prej shtjeve madhore t mrgats shqiptare. Duke ecur n hullin m t mbar t prozs shqipe e evropiane, pran nj Anton Pashku e nj Franc Kafke, pa u cnuar nga arritjet e tyre, me nj z krejt t vetm, Ajazaj ia del mbar t konvertoj hartat, aq t koklavitura gjeograke, n Hartn e Madhe t Shpirtit Njerzor, ku hapsirat shqiptare, zn vendin e merituar me aq gjak, mund e dhimbje, shpesh t shprllura nga gjeograa, por edhe nga historia. Mbetet q n 125 faqet e tij t dendura, lexuesit dhe kritika t kapin dhe shijojn risit e ktij romani, q padyshim mund t vrehen jo vetm n mnyrn e pazakonshme t rrmit dhe t strukturs, por edhe n prmbajtjen e larmishme t subjektit dhe n gjuhn e pasur me mjete mjaft interesante stilistike.

299

Flori Bruqi

Nj roman interesant: arkmorti bosh

Shkrimtari Riat Ajazaj q n vitin 2001 magjistroi n Univerzitetin e Tuebenginit me temn Grotesku te Garaca Mrquezi dhe te Kadareja, lexuesit shqipfols i sht br i njohur si shkrimtar q kultivon stilin e vet t t shprehurit, trheqs dhe prmbledhs. Me botimet e deritashme n proz dhe poezi si N Perndim bie shi (1995), Prshprimat e mureve(2000), Zanna (2001), Gjarprinjt e ndrrs (2003) etj., dshmon bindshm prolin dhe prkushtueshmrin n krijimtarin e letrave shqipe. Nga po ky autor, dit m par, n botim t shtpis botuese Kaoni, doli nga shtypi romani Arkmorti bosh.Ashtu si sht thn nga botuesi, aty prshkruhet nga nj moment i dhn historik, si ka qen nj demostrat paqsore e llimit t viteve t nntdhjeta n Prishtin, e gjith frika shpirtrore pr fatin individual dhe at kolektiv. Arkmorti bosh, i bartur npr duart e qytetarve, shrben ktu si metafor e personikimit t dhuns shtetrore, t ushtruar me vite ndaj nj etnie t shtypur. Varrimi i dhuns, i shfaqur realisht n ceremonin e protests qytetare, ngrthen n rrmin romanesk gjith diskursin e trashguar kosovaro-ballkanik dhe, duke e krahasuar dhe problematizuar at, prpiqet t rezonoj dhe t jet kritik ndaj tij. Dhe, ajo q sht m befasuese, e gjith shtjella e romanit karakterizohet nga nj bot e pashembullt poetike q lexuesin e bn pr vete q n faqet e para.Romani Arkmorti bosh, i ngjan nj ditari artistik, ku pleksen aq natyrshm rrmet e ditve tmerruese, dhe t ditve t bukura studentore n qytetin e Prishtins. Mund t merret edhe si nj homazh pr qytetin e Prishtins. N 125 faqet e tij lexuesi ndjehet pjesmarrs i marshit funebr t kryeqytetit. Riat Ajazaj dshmon ktu mnyrn e veant t rrmit q sigurisht i referohet publikut t gjer.

T gjitha gafat e Kodit t Da Vinit

Kisha ka censuruar tekste antike mbi martesn e Krishtit dhe Magdalens? E pohon romancieri amerikan. Nuk di se sa m magjepsse se trillimi sht historia!... Kush nuk e njeh? sht best-selleri i shekullit XXI: "Kodi i Da Vinit" i Den Braunit. Nj thriller me sfond mistiko-esoterik, q ka shitur me miliona kopje n t gjith botn, dhe q sht br nj shtje q tashm e tejkalon sfern letrare: 300

Olimpi shqiptar

objekt debatesh t papajtueshm, botimesh dhe kundrbotimesh, manualsh q shpjegojn dhe pamlfetesh q e demonizojn. Po, sepse amerikani Braun, ish profesori i anglishtes, nuk ka dashur t na japi vetm nj roman. Ka dashur t zgjidh nj numr misteresh, t thot t veten mbi Graalin e Shenjt dhe mbi sekretet e Templarve. Por, edhe t zbardh natyrn e vrtet t Krishtit, nj gj mbi t ciln prej mijra vjearsh diskutojn teologt dhe mblidhen kshillt. Faqja e par e "Kodit t Da Vinit" paraqet nj premtim krenar: "T gjitha dshifrimet e dokumenteve dhe ritualeve t fshehta, q prmban ky libr pasqyrojn realitetin". Por, cilin realitet? Cilat dokumenta? Dyshohet q e vrteta sht nj tjetr: Braun ka dgjuar pr tekste, t cilat nuk i ka pasur kurr n dor. Prshembull: romancieri et pr ungjit heretike t zbuluar n vitin 1945 n Egjipt, n Nag Hammadi, dokumente t komuniteteve t vjetra kristiane, n t cilat duhet t itej pr martesn e Krishtit me Maria Magdalenn. Sipas Braunit, ky do t ishte "Graali i Shenjt", i krkuar m kot pr shekuj: e vrteta sekrete, ana "femrore" e origjins s kristianizmit, t ciln komploti i turpshm mashkullor i Kishs, e ka mbajtur t fsheht n shekuj. Si hedh aty pa kujdes fjalt nj personazh i romanit, "do ekspert i gjuhs aramaike" mund t shpjegoj se far thon "rrotullat e Nag Hammadit". Ndokujt mund t'i bj prshtypje. Por, sa shum gjra ditka ky Brauni: rrotullat e Nag Hammadit, gjuhn aramaike... Mkat q tekstet e Nag Hammadit nuk jan et papirusi dhe nuk jan as t shkruajtura n gjuhn aramaike. Jan 13 libra n gjuhn kopte. Morali: Brauni as q e di pr far po et. Kto dhe lezete t tjera mund t nxirren nga puna e Bart Ermanit, studiues i Kristianizmit antik. Ai sapo ka botuar nj libr t titulluar "E vrteta e Kodit t Da Vinit", libr, i cili nxjerr t gjitha gabimet historike. N krahasim me gabimet trashanike t Braunit gabimet e lmave kolosal hollivudian jan lajthitje q mund t falen. Mund t thuhet: ja pra, hakmarrja e ktij euriditi t vogl ndaj romancierit t suksesshm. Por nuk sht kshtu. Ndrkaq, sepse Ermani sht shum m i sjellshm se gjith polemizuesit e tjer. Nuk mendon si avokati Antonio Ujate Fabo, t cilit sapo i ka dal n Spanj nj libr me t njjtin titull (La verdad sobre el Codigo Da vinci), n t cilin i gjori Den Braun sht nj lloj kryeheretiku i s keqes. Hajt pra, nj q n faqen e tij n internet, vlerson si lmat m t preferuar "fantazin" e Uollt Dizneit dhe "Jeta sht e bukur" t Roberto Benjinit, a mund t jet nj krcnim botror pr Katolicizmin? Jo, Ermani n mnyr m banale mendon q Brauni sht nj ngatrrestar i madh. Dhe megjithat nj q i krkon belat. sht ai q ka thn q gjithka sht e vrtet: sht pretendimi pr t nxjerr t vrtetat historike ai q ka krijuar at alkimi q e ka shndrruar romanin n nj shtje botrore. Paksa si i kishte ndodhur edhe Umberto Ekos, q 301

Flori Bruqi

tek "Emri i trndalit", kishte przjer t verdhn me reektimin teologjik dhe erudicionin mesjetar. Me ndryshimin e vetm q Ekoja e dinte mir se far thoshte. Loja e Ermanit sht tepr e thjesht. Kur nj personazh i romanit, thot se t krishtert, nuk besonin n hyjnorn e Krishtit, deri para Kshillit t Nikeas(325 pas Krishtit), nuk esht e nevojshme t jesh nj studiues pr t'i trhequr veshin Braunit. As t mos asim pr ungjillt heretik t Nag Hammadit: ktu Brauni nuk ka lexuar as llimin e Ungjillit t Gjonit ("E para ishte Fjala"). M e thjesht loja mbi elementet e tjer. Prshembull rrotullat e Detit t Vdekur, t shndrruara n nj kal beteje pr t gjith t apasionuarit e mistereve dhe t gafave teologjiko- arkeologjike. Brauni sht i bindur q rrotullat e zbuluara n vitin 1947 n Kumran, n nj shpell t shkrettirs s Judes, prmbajn tekste t vjetra kristiane. Prkundrazi, Ermani i kujton se jan tekste hebraike dhe jo kristiane. Por, ndoshta ktu Brauni ka prqafuar hipotezat e disa studiuesve, t cilt thon se kan shquar n zgavrn 7 nj depozitim tekstesh t krishtra, mes t cilave nj version i Ungjillit t Markut. Pikrisht hipoteza t studiuesve, por q n duart e Braunit kthehen n elemente t historis sekrete t Kristianizmit, t fshehura nga Kisha, q pr vite me radh ka kundrshtuar botimin e rrotullave t Detit t Vdekur (nj tjetr gafe e prsritur). Q Brauni nuk i lexon drejtprdrejt tekstet, pr t cilt et, e dshmon edhe nj rast, q mund t'u shtohet atyre q ka treguar Ermani. Brauni citon n roman tre pjes nga tekstet e Nag Hammadit, pr t mbshtetur iden e martess s Jezusit me Magdalenn. E mir pra, mund t hedhim bast q e ka kopjuar nga eseja "Ungjijt gnostik", t studiueses Elein Peixhells. Por, shtja nuk qndron tek gabimet e Braunit. Problemi i vrtet sht q tashm, gjithnj e m t shumt jan njerzit, q jan t bindur se, Jezusi sht martuar me Magdalenn, apo q perandori Kostandin, ka eleminuar qllimisht ann matriarkale t Kristianizmit, sepse Brauni thot se ka dokumentet. Si kujton Ermani, trillimi po zvendson historin. Nuk sht nj fenomen i izoluar: dikush tjetr beson se lufta e Trojs sht zhvilluar n Finland, pr shkak t nj eseje simpatike dhe t uditshme:Homeri n Baltik t italianit Vini, q prfundoi n faqet e para t gazetave dhe n raftet e librarive. Nuk sht as ndonj fenomen i ri. E njjta gj kishte ndodhur edhe me fundin e Perandoris romane: kur duke br bashk historin dhe legjendn, shpjegohej qet e qet prshembull se, Aleksandri i Madh kishte gjetur burimin e rinis s prjetshme. A duhet t shqetsohemi? Vendoseni vet. Ndrkoh mund t kshillojm q ta zvendsoni romanin e Den Braunit me esen e Bart Ermanit. Lexoni ett mbi Kshillin e Nikeas. Dshifrimet e doktrinave sekrete t gnostikve. Gjithka sht m magjepsse se nj roman. As q ka t bj me "Kodin e Da Vinit". h 302

Olimpi shqiptar

Flutura Aka: "Kryqi i harress

Poete dhe prozatore e njohur, Flutura Aka (Elbasan. 1966}, ka botuar librat a poezis: "Tri vjeshta larg", "Mure vetmie", "Fest me ankthin", "Kurth i diellit", "Knga e aretuzs", ndrsa n proz: "Vetmi gruaje" (2001) dhe "Kryqi i harress" (2004). Prmbajtja e shkurtr e romanit m t ri t saj "Kryqi i harress" me pak fjal sht:Pr shkak t nj uturimi ajror, t mbyllur, nj shkrimtare e re, gjendet n mes t nj historie tronditse, q ngjet mes Shqipris dhe Holands. Rikthimi i nj gjaku(sig. plaku BV) gjashtdhjetvjear, nj fmij dshmitar dhe peng i tij, nj djal i ri me dilemat e emigrimit, nj dashuri e fuqishme, por e dyzuar, nj tjetr burr fatkeq nn hije paranojash, nj e huaj n udhkryqet shqiptare, nj familje, nj qytet e m gjer n "grackn" e Lek Dukagjinit, si njerz me fatin e varur te befasia, lazmojn(?) bashk jetn n nj libr t vetm. Flutura Aka sht tuese e mimit Ndrkombtar "Lira e Strugs", n "Nett Poetike t Strugs", t vitit 1997. N vitin 1998, u zgjodh, ndr 13 poett m t mir evropian, n moshn 35 vjeare, n konkurrimin e mimit t Madh, Tivoli-Europa, n Itali. Ajo sht prfshir n antologjit e poezis shqipe, t botuara n gjuh t ndryshme, dhe poezi dhe cikle t saj, jan botuar n Franc, Itali, Greqi, Rumani, Gjermani, SHBA, Maqedoni.Librin "Kryqi i harress" e botoi SHB "Skanderbeg boks", Tiran, 2004.

Myrvete Dreshaj-Baliu: "Konteksti i shkrimit"

Myrvete Dreshaj-Baliu, (Vrell, 1966) n shtypin e prditshm, periodik dhe n prmbledhje t konferencave shkencore, ka botuar nj varg kritikash, esesh e studimesh, si dhe kritika letrare e publicistike. Disa nga punimet e autores jan prmbledhur n vllimin e saj me titull "Konteksti i shkrimit, i cili brenda kopertinave t tij prmbledh studime, ese dhe recensione.Studimet e saj autorja i ka prqndruar n veprn e studiuesit t letrsis prof. Jup Kastrati, te konceptet e abejt, pr poetin kombtar, pr poetikn e poezis s Jusuf Grvalls, te Jusuf Grvalla, si ideolog i lvizjes ilegale etj. Eset e autores, ndrkaq rreken t trajtojn probleme t letrsis shqipe n trsin e saj, letrsia dhe gjinia, pr gruan shqiptare, ndrmjet mitit dhe bashkkohsis, si dhe pr efektet e pajtimit t gjaqeve, n luftn e viteve 1997-1999. N recensionet e saj, Myrvete Dreshaj-Baliu, paraqet veprat e Eqrem abejt, Namik Resulit, prof. dr. Jup Kastratit, Mehmet Gzhillit, dr. Zymer Nezirit etj. Librin "Konteksti i shkrimit" e botoi SHB "Era", Prishtin, 2004, faqe, 234. 303

Flori Bruqi

Zymber Elshani: "Xhit, xhit, xhita ime/ Kite, kite, my kite"

I njohur si autor q shkruan poezi e proz pr fmij, shkrimtari Zymber Elshani (1950), po kaq sht treguar i suksesshm, edhe si prkthyes letrar nga gjuha angleze, nga e cila ka prkthyer libra poezish dhe s fundi romanin "Askund" nga J. M. Coetzee. Q nga viti 1970, ky autor ka botuar: "Lundrza", "Buzqeshjet e ngrohta", "ndrr me bisht", "Ylberi i brigjeve". "Dardhojmeli dhe Mrikalemi", por edhe romanet pr fmij: "Andrallat e nj fshati", "Aventurat e Buburizs" etj. Njri ndr librat m t rinj t ktij autori produktiv sht edhe vllimi poetik i botuar paralelisht n gjuhn shqipe dhe angleze (n prkthim t autorit), me titull "Xhit, xhit, xhita ime/ Kite, kite, my kite". Poezit e ktij vllimi, si pr muzikalitetin e vargut, si pr prmbajtjen q iu dedikohet t vegjlve, disa her mund t lexohen e prjetohen edhe si kng lojrash pr fmij. Kto karakteristika, mund t hetohen, q nga poezia, me t ciln hapet libri, e q mban titullin "Nj etz". Por, autori n kngtimin e vet, prfshin edhe nj tuf preokupimesh t tjera tematiko-motivore, t cilat i karakterizon prshkrimi poetik, por edhe kngtimi pr fmijn e smur, prkatsisht, pr fmijn e al etj.Librin "Xhit, xhit, xhita ime/ Kite, kite, my kite" e botoi SHB "Rozafa", Prishtin, 2004, faqe, 157.

Azem Shkreli: "Muri prfundi shqipeve"

Njri ndr shkrimtart m t shquar n letrat shqipe, Azem Shkreli (1938-1997) ka botuar librat n poezi "Bulzat" (1960), "Engjujt e rrugve" (1963). "E di nj fjal prej guri" (1969), "Nga bibla e heshtjes" (1975), "Pagzimi i fjals" (1981), "Nata e papagajve" (1990), "Lirik me shi" (1994), "Zogj dhe gur" (1997). N proz: "Karvani i bardh" (1961). "Syt e Evs" (1975), si dhe dramat: "Fosilet" (1968), "Varri i qyqes" (1983) etj. Poezit e tij jan prkthyer n shum gjuh t huaja.Ky autor sht marr me mjaft sukses edhe me lrimin e eses, si rezultat i t cilit sht edhe libri me titull "Muri prfundi shqipeve"."Nuk e quaj fatlum faktin, q ngjarjet, t cilat pasuan, provuan se ishte hetuar drejt rrjedha e tyre. Nuk duhej ndonj menuri e madhe pr t kuptuar 'po ndodhte e 'po prgatitej t ndodhi n vorbulln n t ciln u ndodhm", thoshte autori i ktij libri q n vitin 1993.Libri prbhet nga njzet shkrime q trajtojn shtje t shtegdaljes nga udhkryqi shqiptar i kohs, duke lluar nga "Ardhmria megjithat ka l304

Olimpi shqiptar

luar" e deri te "Piramida 3, Shprdredhja".Librin "Muri prfundi shqipeve" e botoi Pen Qendra e Kosovs, Prishtin faqe, 101.

Ibrahim Sknderi: "Loku dhe carroku"

Poeti Ibrahim Sknderi (Brrut. 1948 deri tash ka botuar monogran "Drit e dituri", vllimet poetike pr t rritur "Pas heshtjes", "Portret i pakryer" dhe ato pr fmij "Nesi, Nesi, interesi", "Kujdes un po rritem", "Nesi supervash" etj. Libri m i ri, q sht edhe i nnti me radh i ktij autori titullohet "Loku dhe carroku", i cili prbhet nga nntmbdhjet krijime n vargje.Q nga vjersha E par e ktij vllimthi "Pr nipin tim" subjekti lirik hyn n botn e fmijs pr t'u njjtsuar me t, pr ta njohur, pr ta dashur dhe pr ta pasuruar at dhe vetveten. M konkretisht, kto raporte jan t ndrtuara n relacionet gjyshi - nipi, i cili sa shprfaq vlerat e t vegjlve, botn e pasur t fantazis s tyre, por edhe jep kshilla t urta n ann tjetr, duke shprehur gjakimin pr sukseset m t mira t pasardhsve me qllim q t kihet nj ardhmri sa m e mir dhe sa m e sigurt. Librin "Loku dhe carroku" e botoi "Fidani", Prizren, 2005, faqe, 46.

Zek Murseli: "Buzqeshja"

Autori Zek Murseli (Mitrovic, 1948) deri tash ka botuar tragjikomedin "Plag" dhe komedin "Dr. Selimi". Vepra m e re e ktij autori, i cili ka vn n skenn e teatrit disa vepra dramatike, sht pjesa teatrale pr fmij "Buzqeshja". N kt libr me ardhjen e liris, e cila jepet me simbolikn e buzqeshjes, paraqitet riatdhesimi i fmijve n Kosov, si jan Genci e Fatbardha. Ndrkaq, nprmjet personikimit e prmes shfaqjes q jepet brenda tekstit, me titull "Bashkimi bn fuqin", autori e plason mesazhin e vet. Veprimi i personazheve jepet nprmjet Nits (Dashi), Titit (Gomari), Buqes (Gjeli), Djellzs (Macja), Visarit (Ujku) etj.Nj grup kafshsh, q e kan humbur rndsin pr pronart e tyre, prkatsisht ato, q po krcnoheshin t bheshin kurban, marrin arratin dhe dalin n mal. Ato i krcnon ujku, dhe ndonse t friksuara, ato kur vendosin t bashkohen e mundin at dhe triumfojn.Librin "Buzqeshja" e botoi SHB "Rozafa", Prishtin, 2004, faqe, 87.

305

Flori Bruqi

Sadik Prvetica: "Diell dhe ylber n zemra"

Krijuesi Sadik Prvetica (Breznic, 1949), deri tash ka botuar librat, si at me tregime humoristike, "Kah shkel kmba e puls", me tregime pr t rritur "Njohje", me pjes teatrale pr fmij, "Gzim e lumturi", romanin pr fmij, "Shikim n korniz" etj. Libri m i ri i ktij autori, q sht botuar n vitin e kaluar, n kuadr t nj konkursi t MKRS, titullohet: "Diell dhe ylber n zemra", i cili n t vrtet, sipas autorit, sht nj zgjedhje e tregimeve t tij pr fmij. Tridhjet e dy krijimet pr fmij, t ktij vllimi, nisin me tregimin e par "Legjenda pr stins e vitit", dhe mbyllen me at "Porosia e nns". N tregimin e par, autori, emrat e stinve t vitit, i kontekstualizon n nj loj e dashuri njerzore, duke i paraqitur Dimrin e Vern si dy t dashuruar, prkatsisht si prindr t vajzavestin: Pranvern e Vjesht, duke ua veshur karakteristikat, q i bartin bashk me simbolikn e tyre prkatse, pranvera si nj lule e vjeshta si vash, q loton me lot shiu. Tregimi prmbylls, "Porosia e nns", jep nj porosi pr ta nderuar puntorin dhe at q mungon n sofr, ndrkoh q tregimet tjera prshkohen edhe me nota t lehta humori, si "Lavdat".Librin "Diell dhe ylber n zemra" e botoi SHB "Rozafa", Prishtin. 2004, faqe, 144.

Mehmet Gjevori: "Prindrit, edukator t par t fmijve"

Msues, pedagog, shkenctar, veteran i arsim n Kosov, Mehmet Gjevori (Elbasan, 1912) ka botuar librat "Frazeologjizma t gjuhs shqipe dhe "Prindrit dhe fmijt". Ky autor, sivjet ka botuar edhe librin m t ri, t titulluar "Prindritedukator t par t fmijve".Sipas prof. dr. Pajazit Nushit, recensent i librit, autori et pr edukimin e fmijve t moshs parashkollore dhe asaj shkollore, duke u prqendruar posarisht n procesin e timit e formimit t shprehive t puns, duke u strvitur, dhe t pavarsimit shkall-shkall t fmijs. Vend t veant autori i ka kushtuar faktorve negativ t zhvillimit t fmijve dhe braktisjes s fmijve nga kta faktor (rrens, vjedhjes, duhanit, drogs, etj.). "Autori vemas i kushton kujdes edhe edukimit punues, zhvillimit t shprehive punuese kulturore. N kt librth shtjellohen nj varg kushtesh pr edukimin e fmijve n ambientin familjar, pr klimn e ngroht n familje, pr mnyrat e komunikimit t prindrve me fmijt dhe me organizimin si duhet t jets familjare n prgjithsi, thot recensenti tjetr Abdylaziz Islami.Librin "Prindrit - edukator t par t fmijve" e botoi autori, Prishtin 2005, faqe, 175. 306

Olimpi shqiptar

"Beteja e Koshares"- libr me t dhna t reja pr Kosharen

(Nj publikim i ri i publicistit Naim Kelmendi) Publicisti Naim Kelmendi, kto dit, ka botuar librin "Beteja e Koshares", nj libr ky q sht krejt i veant nga librat e tjer q jan shkruar pr kt betej, lufttart e s cils thyen kurin e hekurt shqiptaro-shqiptar, i cili, pr shum vjet, ishte nj ku i hekurt pr shqiptart andej e kndej kurit t t njjtit trung. sht i veant ky libr, pr faktin se Kelmendi, duke qen reporter i gazets "Bota sot" n betejn n fjal, ka prmbledhur tr at prpjekje t madhe luftarake t ushtarve t UK-s kundr forcave serbe, t cilat i mposhtn dhe i bn t ikin t tmerruara nga Kosharja. Publicisti Naim Kelmendi ka shnuar n kt libr do imtsi q ka par me syrin e tij para e pas asaj beteje, n t ciln kan rn edhe dy strategt e saj legjendar, Agim Ramadani e Sali Qekaj, q jan dy emrat m t rndsishm t historis son m t re. Gjat betejs, Naim Kelmendi ka arritur t marr edhe shum intervista nga pjesmarrsit e saj, intervista kto q plotsojn gjith atmosfern e kohs kur u zhvilluan luftimet shqiptaro-serbe prgjat brezit kutar. Publicisti Kelmendi ka prmbledhur n kt libr, q sht i teti me radh n opusin e tij, edhe intervista me strateg t tjer t lufts q i ka takuar gjat vitit 1999, npr qendra t ndryshme strvitore t Shqipris, e q e kan pasur pr detyr prgatitjen e ushtarve pr luft kundr forcave serbe. Ka n kt libr edhe rrme t atyre q i kishin par me syt e vet masakrat serbe, e t cilt i shpalosin kujtimet e hidhura se si para syve t tyre u ishin vrar nj pjes e madhe e antarve t familjes, se si forcat policore ua kishin vrar fmijt n syt e tyre, dhe rrme t tjera t tmerrshme, q t ngjallin emocione t forta dhimbjeje. "Beteja e Koshares" e plotson me t dhna autentike materialin q sht shkruar deri m sot pr kt betej. Pra, e bn m t plot e m t pasur. Libri sht i ilustruar edhe me fotogra t shumta t lufttarve dhe strategve t Koshares. Naim Kelmendi sht nj Hemingue i ksaj beteje. Ky libr mund t'u shrbej edhe skenaristve pr t br lm pr Kosharen legjendare, sepse sht i shkruar nga njeriu q drejprdrejt raportoi pr "Botn sot" nga fronti i lufts. sht i shkruar nga njeriu q ka shnuar krejt at atmosfer t asaj beteje. Edhe me kt publikim Naim Kelmendi shquhet si nj publicist, reportazhist e gazetar cilsor. Autori i "Betejs s Koshares" disa vjet ka qen reportazhist e komentator te "Bota sot". Nj koh ka drejtuar t prditshmet "Pavarsia" dhe "Pavarsia nes". Ve si gazetar e publicist, Naim Kelmendi sht i shquar edhe si shkrimtar. Para lufts, ka jetuar dhe vepruar n Zvicr. Tash jeton e vepron n Prishtin. Para "Betejs s Koshares" ka botuar librin "Vrasja e deputetit", kushtuar deputetit t vrar pas lufts n KosovSmajl Hajdarajt. (Nga Nazmi Lukaj). 307

Flori Bruqi

308

Olimpi shqiptar

PJESA E KATRT:

TEMA PSIKOLOGJIKE

309

Flori Bruqi

310

Olimpi shqiptar

Rrme t tmerrshme!?...
Kto rrme t tmershme, q do ti lexoni n Floart dhe Flori-Press ,tregojn se kto vajza t mjera, do ngelen n shekuj t paharrueshme, e do t na kujtojn se far armiku t tmershm kishim dhe kemi Serbin.Edhe njher i jemi mirnjohs prjet djemve dhe vashave t UK-se ,posaqrisht ushtarve t NATO-s,n krye me ShBA-t, q na shptoj nga ky turp i pashembullt, nga ky prdhunim q na bri Serbia ne shqiptarve si komb prgjat nj shekulli. Kur i lexoj kto tregime, do tm rrqethet trupi,nuk mund t imagjinoj dot nj gj t till.I falnderoj ato femra, t cilat m t vrtet jan shum t forta, ato jan t shkatrruara shpirtrisht, por prsri mundohen ta jetojn jetn normaleDhe, ju, t dashur lexues, gjykoni vet kto rrme tronditse t bra nga duart e serbve

Dhunimet gjat lufts n Kosov

(Rrmet e femrave t dhunuara gjat lufts n Kosov) Publicistja Luljeta Selimi, thot se, e vrteta mbi kt kapitull, mbase m t dhmbshmin dhe m t ndjeshmin n tr periudhn e lufts s fundit n Kosov, po mbetet nn hije dhe se, kjo e vrtet, duhet t plasohet n opinion, sado e dhimbshme dhe e rnd t jet ajo. Zaten, e vrteta gjithmon sht e dhimbshme dhe e rnd, e posaisht kur itet pr plagn m t madhe t do lufte, pr dhunimet. Dhunimet ndodhin n do luft dhe dokund konsiderohen si krimi m i rnd i saj. Edhe n t tri luftrat e fundit q ndodhen n rajon, barbart serb ushtruan dhunime t papara, n Kroaci, Bosnje dhe s fundi edhe n Kosov.Pra, edhe n Kosov, prve vrasjeve, dbimeve, djegieve,rrnimeve, plackitjeve,kidnapimeve e burgosjeve, ata bn edhe dhunime. Dhunimet jan t rnda pr do popull n bot, e posarisht pr popullin ton, sepse morali sht pjesa m e ndieshme e qenies s tij. Gjat puns sime n terren kam par nga afr se sa t rnda jan prjetimet e t dhunuarave, sa e rnd sht kjo pr familjet e tyre, pr rrethin dhe pr do shqiptar.Njerzit n Kosov, nga m t rndomtt e deri tek pushtetart e saj, iu shmangen dhe iu bishtrojn bisedave rreth dhunimeve! Un i kuptoj kosovart pse nuk asin, nuk shkruajn dhe nuk bjn gati asgj pr ti zbuluar dhunimet! Por, nuk i kuptoj ndrkombtart q veprojn n Kosov, mbase e di se, marrin donacione t 311

Flori Bruqi

majme pr kt pun, dhe nuk bjn asgj as pr ti zbuluar dhunuesit e as pr ti ndihmuar femrat e dhunuara!?...Arsyeja tjetr, q m shtyri ta botoj kt libr me rrme tronditse, t disa femrave t dhunuara, sht sjellja e palejueshme e atyre q jan t thirrur t bjn dika n kt drejtim! Ata sillen sikur ktu nuk kan ndodhur as luft, as vrasje, as djegie as plakitje as dhunime, as asgj prej gjj!!!... Ose edhe m keq, sillen sikur dhunimet kan ndodhur diku tjetr, e jo ktu, para syve tan dhe t bots!!!Sot, n Kosov, ka femra, t cilat pas prjetimit t dhunimit, ndodhen n gjendje shum t vshtir psiko-zike dhe materiale! Kto femra kan nevoj pr prkrahje, qoft morale dhe materiale. Ato duan trajtim t vazhdueshm dhe prkujdesje mjeksore. Askush nuk bn asgj pr to. Asgj pr kto femra nuk ndrmerr as Tribunali i Hags, punn e t cilit n Prishtin e kryen hetuesja ndrkombtare, e cila ka vetm nj detyr: ti zbuloj dhunimet q kan ndodhur n Kosov gjat lufts.Ajo q kosovart do t duhej ta dinin sht se, n Hag kan dshmuar dhe do t dshmojn edhe shum boshnjake t tjera t dhunuara gjat lufts n Bosnj. Nj gj t till do t duhej br t mundur edhe femrave kosovare. Atyre pra duhet dhn rasti q para Tribunalit t Hags t`i denoncojn kriminelt serb. E di dhe i kuptoj femrat q e kan t vshtir ta bjn kt, por nj gj duhet ta ken t qart: krimi nuk mund dhe nuk duhet t fshehet, sepse ato do t detyrohen nj dit q vet ta thon t vrtetn, sepse kjo nuk mund t mbahet e fshehur prgjithmon. sht n t mirn dhe interesin e tyre, dhe prandaj ato duhet t rrfehn, sepse vetm n at mnyr, mund ta nxjerrin helmin q mbajn n shpirt.Pr ato plag, q i bartin m vete, t dhunuarat, duhet q, n radh t par, vetvetiu, t prpiqn t gjejn shrim, sepse gjendja e tyre shndetsore dhe shpirtrore, mund t mbetet me pasoja, aq m par kur dihet se atyre u mungon edhe prkujdesja m elementare profesionale dhe institucionale! Dhe vrtet, si do shrohet nj 14 vjeare e dhunuar dhe ta doj srish jetn? Si t pajtohet me fatin nj e re t ciln e ka braktisur i fejuari vetm pse e dhunuan barbart serb? Si do t pajtohet me fatin e hidhur nj nn e re, e cila pas prjetimit t dhunimit, ka dshtuar s linduri dhe nuk do t mund t lind kurr m fmij? Si do t sherohet nna, e cila nuk mund t kthehet tek fmijt e saj, sepse barbart e dhunuan n syt e tyre dhe t antarve t tjer t familjes? Si mund ti harrojn t gjitha kto, femrat e dhunuara, pa ndihmn e gjithmbarshme t shoqris kosovare? Si, si???...Ndoshta, kurr nuk do ti botoja kto rrme, sikur t mos m thoshte nj e dhunuar, n nj mngjes se, ato prve q jan t dhunura, jan edhe t braktisura dhe t fyera. Kur un u prpoqa ta ngushlloj, ajo m pshpriti: ne q jemi dhunuar dhe sot vuajm jemi morali dhe pamorali i t gjith kosovarve! Edhe kur jemi n mesin e t gjallve, ne, srish ndjehemi te vdekura! Edhe kur 312

Olimpi shqiptar

ecim rrugs, e ndjejm peshn e dhunimit, e shohim at n syt e njerzve, t cilt, ndoshta, kurr nuk do t mund ta imagjinojn s far kemi prjetuar. Ne jemi plaga e do njeriu , vuajtja dhe mungesa e do fmiu. Edhe kur njerzit qeshin, pa kujtuar fare s ne ekzistojm, ne mendojm s ata qeshin dhe talln me tragjedin ton. Edhe kur lotojn, shajn e pshtyjn, edhe ather ne jemi pjesa m e dhembshme dhe m tragjike.Ne, sot jemi t braktisura, dhe pesha e do gjje q po ndrtohet n Kosov rndon mbi ne! Ne jemi gjaku, pluhuri dhe pshtyma e djeshme e sotme dhe e nesrme e Kosovs, andaj dikush duhet ta ngre zrin pr ne. Po ta them, ngase ti mund ta bsh kt, sepse ti do dit mjekon plagt tona. Dhembja jon do t ishte akoma m e madhe po ta bnt dikush pr tallje apo prtime,m tha, duke dashur q plagt e saja dhe t t tjerave, t jen ndrgjegjsim pr ne t gjith. Duhet ta dim t gjith se liria e ka mimin e lart dhe se nj hise t madhe t atij mimi e kan paguar edhe viktimat e dhunimit. Ata q sot shkelin mbi varret e tyre (sepse shum nga t dhunuarat m pastaj edhe jan vrar e masakruar ) ,ata q sot shkelin mbi plagt, dhembjet, lott dhe tragjedin e ktyre femrave, duhet ta din mir se ato jan pasqyra dhe fytyra e vrtet e kosovarve, duhet ta din se shkelin mbi pjesn m t dhembshme t liris s Kosovs. Turpi iu mbetet vetm atyre q i shkelin dhe i prbuzin viktimat e ksaj tragjedie t hidhur. Le t kujtojn vetm njher se si do t`iu dukej sikur kjo t`iu kishte ndodhur atyre m t dashurave, nnave, motrave, grave apo vajzave t tyre, t cilat i duan m shum se syt e ballit! Duhet ta dim t gjith s ato krkojn ndihm, prkrahje dhe trajtim t prditshm mjeksor, profesional dhe institucional. Le t jet ky libr vetm nj prpjekje modeste pr t zgjuar interesimin dhe prkushtimin m t madh jo vetm n zbardhjn e t gjitha rasteve t dhunimit, por edhe n trajtimin adekuat t viktimave. Mbase do ndeshm n thumb t kritikave t llojeve e natyrave t ndryshme, por konsideroj se e vrteta, sado e hidhur t jet, duhet t dal n drit, n mnyr q t mos harrohet e as prsritet kurr m.E bashkndjej dhembjen me t gjitha ato motra t mia nse sadopak ua kam lnduar shpirtin, duke ua rikujtuar srish t kaluarn e hidhur, pr ka, paraprakisht iu krkoj falje dhe mirkuptim, thot Luljeta Selimi.

Nj kosovar i brengosur, m incialet SH.C, shkruan letrn e tij me titull:Rruga e konvojit t Rusis kalon npr Beograd Kosova, me nj siprfaqe prej 10.887 Km2, sht nj vend i vogl dhe nuk mban dot t gjith kt arsenal trupash e makineri ushtarake, n implemen313

Flori Bruqi

timin e marrveshtjes, dhe zgjidhjes s krizs s Kosovs, q si duket, sht nj kafshat, q shum kujt po i mbetet n fyt. Krahas prognozimeve dhe paralajmrimeve se, n Kosov do t dislokohen dhe jan duke u diskoluar forca paqruajtse-ushtarake, q kur t mblidhen t gjitha, pa marr parasysh kush kundr kujt dhe, kush sht, n Kosov, ose jan dislokuar ose do t dislokohen, pa prfshir sektorin civil edhe at: nj ushtar ose forc e armatosur n do 865 m2, q sipas standarteve botrore, jemi ne shqiptart m t siguruarit, n botn e civilizuar. Kurse, sipas popullsis pr do 18- tin banor i Kosovs, sht nj i armatosur, q, ose e mbron, ose sht kundr tij, ngaq Kosova sht br nj poligon i tmerrit, vrasjes, masakrimit, dhunimit, ndjekjes,vuajtjes, nga njra an, dhe nga ana tjetr, mbrojtja dhe eksperimente me qenia njerzore, si t shptohen, sa t shptohen, dhe kur t shptohen. T gjitha kto, si preteks i mir para bots se, me t vrtet po na ndodh m e keqja vetm ne shqiptarve, qofshin edhe krizat humanitare, dhe jo aq politike e shoqrore. Por, thn m shkurt, pr ka edhe desha t shkruaj, sht vendosja dhe arritja e konvojit t forcave Ruse, t cilat, ve kan hyr n Prishtin, thuaja se, para edhe vet NATO-s dhe bashksis ndrkombtare ( OKB-s), si nj bumerang, t cilin, diplomacia ruse e arsyetoi se ishte nj "gabim" dhe "keqkuptim" i trupave ruse, dhe se, iu sht urdhruar nga kreu shtetror nj her t hyjn e tani ta "lshojn Kosovn", kjo sht qesharake dhe e pakuptim. Jan po kta rust, me fakte dhe dokumente, t cilt n nj mnyr edhe morn pjes n masakrat, vrasjet, dhunimet, dbimet e shqiptarve n Kosov, prej vitit t kaluar e deri m sot, kur tani kthyen kah Beorgadi me i ndrrua rrobat dhe amblemat, pr t vazhdua me emr t forcave ruse dhe t KFOR it, prandaj qllimin dhe rezultatin e saj do ta as koha. Nga kjo mund edhe t dali me t vrtet maksimumi i 10.000 trupave, si krkes e Serbis, e cila ka krkuar q t mbesin n Kosov, krejt kjo, nn shenjn dhe amurin e Rusis-vllaut t madh t Serbis. Prkundr ksaj, vet deklarata e kryeministrit t Qeveris Ruse, e l t hapur dhe pikpyetje, shtjen e mjeteve nanciare pr dislokimin e trupave ruse n Kosov, kurse ata, ve tani priten nga serbt e Kosovs dhe kriminelt nga popullli serb, si t ishin shptimtart dhe si t festohej nj tore e madhe, pas gjith ksaj q shqiptart prjetuan, dhe pas gjith asaj q NATO-ja, bri, pr mbi dy muaj e gjysm, ndaj makineris serbo-jugosllave. Le t jet ky nj shkas i mir i NATO-s dhe bashksis ndrkombtare, gjegjsisht OKB-s, se me nj armik si e kemi patur ne, shekuj me radh, nuk ka pardon.Dhe, gjuha q nuk na kuptuat, dhe nuk po doni t na kuptoni, sht kjo q Milosheviqi dhe regjimi i tij, e besa, edhe populli n prgjithsi, ka prdorur doher me ne. Prandaj, mos na i lidhni duart, tani sa i kem t prvjelura. Si do q t jet, UK-ja nuk do 314

Olimpi shqiptar

t iu garantoj armatosjen e saj, dhe se populli shqiptar i Kosovs, nuk do t kthehet apo kndellet, kur " qingji e sheh lkurn e ujkut", as nuk do t iu garantoj se, do t pranojn ndonj loj apo ndarje t toks s Kosovs e popullit t saj, nuk do t iu garantoj as qrimin e hesapeve me arm, t po atyre rusve, ( sot n tesha tjera) q vran, pren, dhunuan e masakruan shqiptar, n emr t vllezrve t tyre serb. Rust le ti marrin vllezrit me vete, si na i kan sjellur ktu nga Karpatet, ose t rrin, si i ka hije nj musari, n tok t huaj. Ne do t rrim me vllezrit tan n tokn ton, aty ku kemi qen den baba den. Nse friksoheni me thn se, ne ishim ktu para tyre,pyeteni historin. Skenderbue i madh, kryetrimi yn, iu pati shti n`borxh pr dit t sotit. Mbi t gjitha, ju faleminderit NATO. Kosova duhet t jet e lir,thot SH.C.

Nj vajz q ka prjetuar tmerrin

Ishim mse 150 persona q ishim strehuar gjithandej n fshat. Vetm dy katunde m larg zhvillohej nj luft uditse. Krismat e armve dgjoheshin aq mir dhe aq afr sa q ta merrte mednja se vetm nj livadh mtej po zhvillohet kjo luft. Kishim kaluar katr dit n at vend pak sa m t sigurt nga t tjert. Fshati ishte buz malit dhe ne mendonim se mund t iknim m leht. Une isha vet e katrta motr, me babain dhe nnen time. Ishin edhe t afrmit e tjer aty. Kishte nga katunde t ndryshme q ishin strehuar n t njjtin vend. M par ishim n nj fshat tjetr t strehuar, por kur morrm vesh se serbt kishin msyer at fshat pr ta sulmuar, plakitur dhe djegur vendosm q t largohemi edhe pse kishim qndruar aty pothuajse q nga llimi i lufts. U larguam disa fshtara m larg. Menduam se jemi m t sigurt. Por siguria jon ishte vetm katr dit. Tri dit m von lloi nj betej e cila vazhdoi disa dit. Shprthimet q dgjoheshin afr, por nuk na trembnin. Ishim msuar me ato krisma, ishim msuar t vuajm... Rreth ors 20 n mbrmje erdhn disa fmij, dhe na treguan pak m larg nga ne vreheshin disa persona, q duket se nuk jan shqiptar. Sdinim se ka t bjm. Sdinim kah t mbajm. Vendosm t gjith q t rrijm aty. U pshendetm me njri-tjetrin. U prshedetm pr s gjalli. Ish vshtir, shum vshtir t prshendetsh me motra, me nnn, me babain e me t tjert, pr s gjalli. E dinim se jemi t vdekur. T gjith. Pak m von arritn paramilitart. Kishte edhe rus. Dhe kishte edhe disa q isnin shqip, por nuk mundeshim t vrejm se kush ishin ata dhe se a ishin shqiptar, sepse bartnin edhe maskat. Na nxorn n oborr dhe na ndan t gjithve. Burrat me nj an. Vajzat me nj an. Grat me nj an dhe fmijt e pleqt me nj an. Pasi na ndan, ather 315

Flori Bruqi

krkuan nga t gjith q t japim do gj q kishim me vler. Kemi dhn gjith ka patm. Njra nga vajzat q ishte n rendin ton, q na ndan, hezitoi t jipte nj shenj q e kishte n qaf. I than hiqe. Ajo kundrshtoi. Tha, m vritni se nuk e heq kt. Ne pakz uditeshim me vendosmrin e saj. Njri nga paramilitart ia hoqi me zor nga qafa at shenj dhe ajo prsri ia mori nga dora: "Kt shenj pr sa t jam gjall nuk e merrni dot!". Nj tjetr paramilitar nuk hezitoi q ta vras n sy t t gjithve. Ne u stepm dhe nuk guxonim t lviznim as kokn. Ai q e vrau at vajz, m par i tha dika n vesh atij tjetrit, dhe pastaj e vrau. Pasi e vrau, e trhoqi zvarr m tutje, e zhveshi dhe e preu me thik, ktu ndrpret rrmin e saj kjo vajz, duke marr frym thell, dhe shton: "Tmerr....i mbyll syt pr nj koh t gjat, dhe pastaj vazhdon me lott e saj, q ia mbushin faqet prplot... edhe babain ma kan vrar, thot ajo dhe vazhdon... na lan ashtu pr katr or. Nuk guxonim as t uleshim dhe as t lviznim. Gjat kohs kur ne qndronim n kmb ata i vran burrat. Ma vran babain... vran fmijt... N syt e ksaj vajze vrehej pasiguria... vrehshin ende traumat q kishte dhe pr kt arsye ndrpret rrmin e saj prsri pr disa minuta... pastaj vazhdon prsri me kto fjal: "Jo vetm t rriturit q i vrisnin, e i shkruanin n trup shenjn e tyre me katr "S" pr s vdekuri, por edhe fmijt dhe nnat q ishin aty... prsri ndrpret rrmin e saj dhe ngritet n kmb...

Muret e prgjakura
Gjat rrmit t saj ndrhyra dhe e pyeta se ndodhi m pastaj me ata njerz q u ndan n grupe t ndryshme? -ka keni par t bhet... u b m e keqja, dhunuan, masakruan, vran, pren, varn npr litare... slan gj pa br.!Rrmin e saj e vazhdon prsri duke rrfyer pr kohn kur kto vajza ishin t rrmbyera dhe t ndara nga m t dashurit e tyre.Na morn t gjitha vajzave dhe na quan me nj shtpi. Shtpia ku na drguan u duk se ishte e njohur pr ta. Muret e brendshme t saj ishin t lyera me gjak. Gjithka, duke lluar nga hyrja e asaj shtpie, npr mure, oborr e dhoma t tjera... Na futn me nj dhom pasi na ndan n katr grupe. Mua m ndan me tri motrat e mia. Pr nj ast na lan t vetmuara dhe at ast e shfrytzuam q t bisedojm edhe njher mes vete. U prshendetm edhe njher. Gjat biseds q bnim s bashku, n t njjten koh kemi dgjuar britma t ndryshme nga dhomat tjera... Ishin britma t vajzave q ishin ndar dhe me siguri se ishin prer pr s gjalli. disa minuta m von erdhn... Ktu ndrpret prsri rrmin e saj vajza q nuk mund tiu prmbahet lotve t saj... Pasi erdhn e morn motrn time t madhe dhe shkuan n nj 316

Olimpi shqiptar

dhom tjetr, pas 5minutave dgjuam zrin e saj, britmn e saj... dgjuam edhe nj krism t arms... Ne llogaritm se e vran. Pas pak dgjuan ca zra. Njri z ishte i njrit nga etnikt kurse zri tjetr ishte i motrs ton. Nga dhoma jon ka dalur etniku tjetr q vetm rrinte aty dhe asgj nuk iste, vetm pinte cigare. sht br nj gjurullti... ka hyr njri nga etnikt n dhomn ton dhe na tha: "Motra juaj ka vrar shokun ton" tash do t hakmerremi ne n Ju... Me sigruri se motra e jon ka ditur se do t ndodh me t, dhe pr kt arsye ka vepruar ashtu si veproi, pr t vdekur e lumtur dhe pr t mos jetuar kshtu si jam un, si jemi ne, si jan, ndoshta, edhe mijra t tjera, n Kosov. Nuk e di,si mund t ket ndodhur ngjarja. Si mund ta ket vrar motra etnikun, apo edhe ka mund t ndodh dika tjetr, pr t ciln nuk di gj. Po t kishm ditur se do t ndodhte, ajo q ndodhi me ne, me siguri se do t kishim vepruar edhe ne n t njjtn mnyr. Motra q vrau etnikun, nuk duroi as q t maltretohet pr s gjalli. Zrin e motrs m nuk e dgjova...

etniku q u vra nga shokt e tij

Prgatituni, na than, kur erdhn n dhomn ton... sditm se pr far t prgatiteshim. Hyrn prsri n dhomn ton dhe pyetn: "Cila dshiron e para? Nuk isnim asgj. Cila?... pyetn edhe njher! Prsri nuk folm. Dhe pastaj morn motrn time t tret. Pastaj e morn edhe motrn tjetr. Mua m lan vetm. Sdija se si t veproja. Mendjen e kisha pr t vepruar ashtu si kishte vepruar motra ime e madhe, por nuk kisha se si, sepse shpresoja se s paku mua do t m lshonin t lir... dhe ktu ndrpret vajza prsri rrmin e saj, duke qajtur me gjysm zri dhe duke i fshir lott q nuk e linin ti hap syt..., ka hyr njri nga ata etnik n dhomn ku isha un dhe m ka pyetur se sa vjeare jam... gjashtmbdhjet i thash. Pr habi dhe udi m ka shikuar gati nj minut n sy pandrprer dhe m ka thn.... Edhe un e kam nj motr 16 vjeare dhe se kam par q nga llimi i lufts. Doli srish nga dhoma. Pastaj kam dgjuar nj zhurm n korridorin e asaj shtpie. Kam dgjuar edhe nj z shqip. Nuk u besoja veshve, sidomos kur dgjoja duke thn "dhunoje se sht e bukur" nuk isha e sigurt se a mendonte pr mua apo pr ndonj tjetr, n at moment kam dgjuar zrin e atij shqiptari, duke thn n serbishte- "Nemoj brate", dhe sht zbrazur nj rrafal automatiku. Pastaj etnikt kan qesh pr nj koh t gjat. M von ka ardhur prsri personi i mparshm dhe m ka thn se, vetm nj motr e kam t vrar, dhe se, dy motrat tjera jan gjall dhe gjall do t mbesin. Nuk isja asgj, sepse nuk guxoja dhe nuk kisha fjal nga frika. M tha t pres 317

Flori Bruqi

pak aty se s shpejti do t m lirojn. Sapo doli jasht u dgjua nj krism tjetr. Me gjas, kishin dgjuar llafet e tij, q m kishte thn mua, dhe e kishin vrar shokun e tyre.

Alivanosja
Pasi vran shokun e tyre, donin t hakmerreshin n mua, dhe kan hyr katr t tjer brenda, duke m thn q t zhvishem, dhe t mos provoj asgj, prndryshe do t m vrasin. Kam refuzuar duke qar dhe ktu prsri ndrpret fjalt e saj... pas disa minutave vazhdon prsri rrmin... Pasi refuzova kan hyr pr dere edhe katr persona t tjer me maska, nuk e di se a ishin t njjtit persona, q m hert, kur na morrn nga vendi ku ishim strehuar, foln shqip, dhe jan munduar q t m zhveshin, por pasi vendosa, q me do kusht t vdesja dhe t mos zhvishem, m kan rn me gryk automatiku pas koke, pastaj, nuk di asgj m se ka kan br me mua... Dikur von mu ka kthyer vetdija dhe aty kam par disa persona q edhe sot m kujtohen duke pir duhan, duke qeshur dhe duke marr "shprica" npr duar. Se a kam fjetur prsri nuk e di... M duket se, gati pas dy ditve kur m kaloi ajo tronditje, kam hapur syt dhe kam par se jam e rrethuar nga dy motrat tjera, q m thoshin se do gj do t rregullohet. Ishin t lodhura, dhe do her kur i mbylli syt, m rrin ato pamje t atbotshme,t motrave, gj q m shqetson rregullisht. Pas disa orve m ka ardhur vetdia dhe jemi larguar npr disa ara e livadhe t trijat s bashku. Binte shi pandrprer...skishim ngrn tri dit me radh. Ishim t lodhura e t rraskapitura... vendosm t shkojm n vendin ku na morn tri dit m par. Kur shkuam aty, nuk ishte askush i gjall. Ishin vetm trupat e t vrarve dhe t masakruarve. Trupi i vajzs, q ishte vrar n at moment kur na morn, pr udi nuk ishte m aty. E krkuam babain, nnn,i krkuam edhe t tjert q i kishim ln aty. Askush nuk mundi ti gjej. Edhe sot nuk dijm pr trupin e babait, q u vra at dit, kur na e morn ne nga ai vend. Nna thot se, pasi e kan vrar, ata dhe disa t tjer, kan ardhur me nj kamion, dhe i kan larguar nga aty, por ne shpresojm se, s paku, gjendet i gjall diku npr burgje, pasi q nuk sht lajmruar deri sot, gj q po t ishte i lir, nuk do t lente kurr pa u lajmruar. Aty, n vendin e ngjarjes, kemi qndruar gati dy or, kemi krkuar n do skaj t asaj shtpie, trupat e t vdekurve, t t masakruarve ose t gjallve, q mendonim se ishin strehuar diku nga frika. Por, e gjith kjo ishte e kot.

318

Olimpi shqiptar

Pas dhunimit i luta t m vrisnin!...

L.B. 16 vjeare nga komuna e Shtimjes. Nuk dshiroj t as me emr pr ngjarjen m t hidhur t jets sime. Ndonjher nuk kam dshir t jem n mesin e t gjallve. Vetm dika m mban n jet. Fare pak njerz din se mua m kan dhunuar. Edhe ata q kan njohuri se at dit m datn 22 prill 99, m kan dhunuar, nuk jan njerz t rrethit tim. N mngjes, jemi nisur t shkonim pr n Shqipri me disa vetura q kishim mbetur n rrethinn e qytezs. Policia, ndr t cilt shum paramilitar, na kan ndalur n rrug, posa kemi arritur n afrsi t Qafs s Duls. Katr vetura jan ndalur dhe pasi jan keqtrajtuar zikisht njerzit e tyre, nga ato, jan ndalur tri femra. Un kam qen m e reja, njra, m duket se ishte m e pjekur se un, dhe tjetra m duket se ka qen nuse pa fmij. Dy t tjerat, duket se kishin qndruar rreth njzet dit n nj fshat afr Shtimjes, pasi kishin arritur nga Prishtina, n fund t muajit mars, kur serbt i kishin dbuar nga kryeqyteti. Na kan ngarkuar t triave n nj pizgauer dhe na kan nisur pr n Shtimje. Asnjrn, nuk na kan rrahur, por kemi pasur shum krcnime. Na kan zbritur nga pizgaueri n hyrje t Shqimjes dhe na kan vendosur n nj shtpi dykatshe. Mua m kan drguar n nj bodrum, dy t tjerat, n katin prdhes. Fillimisht na kan thn se, do t na pyetnin pr gueriln shqiptare dhe pastaj do t na lironin, duke na drguar deri n kurin shqiptar.

Pse nuk je e virgjr?!

N bodrum, kam qndruar deri n mbrmje, pastaj kan ardhur tre paramilitar, njri prej t cilve mbante mask n fytyr. E kisha shum t qart se far do t ndodhte. Njri mi ka prer t gjitha pullat e kmishs me nj bajonet t gjat. M jan krcnuar se nse brtas do t m vnin n damar shpric droge. Nuk kam mundur t mos brtas dhe njri prej tyre mi ka vendosur gjunjt n t dy duart, ndrsa tjetri mi ka zhveshur egrsisht pantollonat dhe veshjet e brendshme. Njri prej tyre ka dal jasht. M kan dhunuar t dyt me rend, duke m fyer kombtarisht. Madje, ankoheshin se nuk m kishin gjetur t virgjr dhe pr kt shkak deshn t m vrisnin. Kah mesnata, kur un isha strukur n nj knd t bodrumit, ku kishte disa batanije ushtarake, ata lluan t pinin alkool. E mbaja n prehr nj batanije dhe ather m britn se nse nuk e heq batanijen nga gjunjt, vrtet do t m vrisnin. Un qaja, ndrsa ata pinin dhe kndonin dhe thoshin se ne jemi ktu pr tju detyruar t lotoni, pasi nuk e pra319

Flori Bruqi

noni Serbin. Para mngjesit, derisa ata inin, kan hyr edhe dy paramilitar t tjer, njri prej t cilve i maskuar. M kan dhunuar deri n mngjes, ndrsa ai me mask n fytyr edhe m ka rrahur. Kur sht hapur dera e bodrumit, i kam dgjuar britmat e femrave t tjera, q po i rrahnin, e me siguri edhe po i dhunonin. Un kam mbetur n bodrum edhe dy net t tjera dhe n do nat m kan dhunuar nga katr paramilitar. Ditn m jepnin buk dhe ndonj pashtet dhe m detyronin ta merrja ushqimin me dhun. I kuptoja kur bisedoja se thoshin q duhet t m drgonin n nj kamp ushtarak, ku kishte qindra femra shqiptare, q po mbaheshin pengje, dhe kryesisht pr shkaqe ttilla. M kan dhunuar pamshirshm disa net rresht. Megjithat, fare pak njerz din se mua m kan dhunuar. Kam edhe oferta nga djemt, por nuk kam guxim t vendos pr fatin e jets sime, meq, un kam trauma dhe hert a von nj gj e till do t dihet. Po prpiqem ta mbaj dhunshm freskin trupore, por shpesh m mbulojn djerst dhe tretem n mendime. Ndryshe nga shum femra t tjera t dhunuara, un kam menduar pr vetvrasje dhe kam bindjen se meshkujt duhet t m ofrohen mua, sikur edhe femrave t tjera t dhunuara, t cilat pa dashjen e tyre jan gjetur n kthetrat e armikut, q ka ardhur pr t na shkatruar kombtarisht. Ne, megjithat, nuk do t jemi nna t liga e t pandjenja. Do t jemi nnat m t mira q do t dim far tu lm amanet fmijve tan. Besoj se do t ken mshir ndaj nesh q mezi u kemi shptuar ekzekutimit, pasi jemi dhunuar, dhe n t vrtet, pr ne edhe jeta nuk ka kuptim. Morali sht shtylla e jets, por neve nuk mund t na quajn femra pa moral.

Nna dhunohej n prani t fmijve

N.D 19 jeton n Prishtin Por, nuk jam nga ktu. Shtpin na e kan djegur trsisht, tash e kemi zn nj banes serbe dhe nuk do ta lshoj, pa u takuar me pronarin e saj edhe po t vij nj mij KFOR-a. M kan ndar nga grupi i bashkvendsve t mi, shumica nga t cilt kan qen femra. Burrat ishin n front dhe ne ishim krejtsisht pa mbrojtje. Na kan zgjedhur nga grupi katrmbdhjet femra dhe na kan ndar e na kan drguar n nj prrock. Na kan komanduar t ulemi dhe na kan pyetur, mos kemi ndihmuar ndonjra prej nesh UK-n. Ne u tham se vetm ikim nga granatimet dhe shkojm n vend m t sigurt. Pastaj, rend na kan ngritur n kmb, dhe donjrit paramilitar, udhheqsi i tyre, i ka dhn nga nj femr. Na kan largura vetm nga pes a gjasht metra larg njra tjetrs dhe na kan 320

Olimpi shqiptar

zhveshur t gjithave. M vjen turp t shprehem trsisht se far ka ndodhur me ne gjat dhunimit. Dy nga grupi edhe i kan vrar, pasi kan kundrshtuyar t zhvishen sipas urdhrave. Ne kemi britur t madhe kur i kan pushkatuar dhe kemi menduar se asnjra nuk do t shptojm nga plumbi i automatikut. Kemi shptuar nga predhat, por nuk kemi shptuar nga rrahjet dhe dhunimet. E dim se ka qen luft, por lufta nuk bhet pr dhunime. Kam par pr t parn her n jet si qajn fmijt, q britnin pran krcnimeve q bnin paramilitart e tjer q vzhgonin vendin e krimit moral n prrocks ku e ekzekutuan dy femra, pasi refuzuan t dhunoheshin nga serbt. Problemin e dhunimit tim e di familja ime dhe shum t tjer. Un kam vendosur t mos shkoj m n fshat dhe dua t lirohem nga rrethi im, vetm e vetm t mos traumatizohem. Do t preferoja t bisedoja me aktivistet e Forumit t Gruas, t cilat do t kuptojn me dhimbje problemin e femrave t dhunuara dhe t dalin n lkurn ton. far t them pr perspektivn? Nuk m jetohet aq, mendoj se jam e nnmuar pse nuk kam krkuar t m vrasin, por srish nuk jam fajtore.

Nna sht mendur pse m kan dhunuar!...

N.L 34 nga rrethi i Prizrenit Nuk mundem trsisht t tregoi se far ka ndodhur at dit kur na kan dbuar pr n Shqipri. Burrat, vrtet i kishim n front, dhe vetm ne femrat, ishim n fshat. Kur kan lluar t na granatojn, i kemi marr vetm fmijt dhe kemi qen t detyruara ta shfrytzojm vetm korridorin q na drejtonte pr kurin e Shqipris. Na kan detyruar t ecim kmb n drejtim t Zhurit dhe kemi ecur derisa ka lluar t errsohet. Nj grup policsh serb na kan pritur n hyrje t Zhurit dhe llimisht na kan ulur n balt. Pr t na i marr shnimet e para pr gjendjen ton dhe pr rrugn ku ishim nisur. Ata e dinin se ne vinim nga nj fshat i Prizrenit, sepse komunikonin me paramilitart e atjeshm prmes radio-lidhjeve lokale. Na kan thn pastaj se duhej t ktheheshim patjetr n nj fshat t afrt nga vendi ku ishim, sepse, nata nuk ishte e sigurt pr udhtim. Ishim qindra femra, n mesin ton kishet edhe plaka, gra, nuse, vajza, por, edhe t mitura. Nj plak, e cila nuk mundi t ecte m tej, e vran aty pr aty, dhe t tjerave, na e bn t ditur se kushdo q mund t ndihet e lodhur dhe mbetet n rrug, do t vritet. Kemi udhtuar edhe disa or t tra, nn prcjelljen e policis dhe paramilitarve bashk, derisa na kan drguar diku shum m larg nga ajo q na premtuan. Na kan vendosur npr shtpi t zbrazta dhe na kan renditur 321

Flori Bruqi

si kan dashur vet. N dhomn time kan futur tri vajza dhe dy gra t reja, t cilat kishin n duar fmij, t cilt qanin pa rreshtur. Pastaj, nuk kan lejuar q ne t gjitha t enim n at dhom, me pretekst se do ta kishim ngusht. Ishim shum t lodhura, por nuk inim, sepse paramilitart dhe polict pinin alkool dhe kndonin kng etnike. Nuk ka vonuar shum dhe jan futur n dhomat tona. I kan marr dy vajza dhe i kan futur n nj dhom, ndrsa njrn nga grat e reja n banj. T gtjiha kemi dgjuar britmat e femrave. Kundrshtimet jan prshkruar me brutalitetin paramilitar mbi viktimat. E kemi ditur se far po ndodh dhe t gtjiha kemi qen dakord q t vriteshim menjher pr ta ruajtur nderin. I kan dhunuar pr disa or resht, pastaj, jan ndrruar me t tjert, dhe m vjen rnd ta shpjegoj tr gjendjen dhe ta prkujtoj rastin. E gjtiha m duket nj dnrr. Ne kemi heshtur, ndrsa fmijt sndaleshin duke qar. Nj tjetr fmij, q e kemi patur aty me vete, ishte strukur, sepse dinte t friksohej. M dhimbsen fmijt, q kan patur rast t kalojn npr gjendje t tilla, duke dgjuar britmat e nnave apo t motrave.Pastaj, na kan marr edhe neve, llon t qaj gruaja e dhunuar, dhe pr shum momente ndrpret rrmin. Po e shihni vjehrrin tim, sht i smur rnd prej kur ka dgjuar krimin mbi mua, ndrsa, nj plak, t cils i sht dhunuar shum brutalisht, vajza, sht mendur dhe ja ku sht n tendn pran nesh. Nuk besoj se mund t itni me t. Mua, m kan detyruar t futem n nj dhom, ku nj polic i uniformuar po e dhunonte nj vajz. Tmerr m dukej skena. Serbi, as q m ka urdhruar t zhvishem. Ai prnjher ka nxjerr bajonetn dhe mi ka prer t gjitha rrobat e veshura. E kam kundrshtuar me tr forcn dhe i kam britur t m vriste. Ata nuk m vran, sepse, qllimi i tyre ishte q ne t traumatizoheshim. Njri prej tyre iste t madhe dhe thoshte, po m kujtohet Bosnja, por ktu duket edhe m mir. Na kan mbajtur deri n mngjes dhe t pakta jan ato femra, t cilat nuk jan dhunuar. Nuk kemi patur far t fshehim e as far t shpjegojm. Disi, donjra, shum spontanisht, e di se po prpiqet ta minimizoj rastin, duke e paraqitur sikur ka shptuar e paprekur. E di se nuk sht ashtu, sepse, kam qen pjesmarrse okulare e dhunimeve, por edhe e dhunuar. Nuk besoj se jemi turpruar, kjo ka ndodhur jasht dshirs son, kjo ka ndodhur n momentin kur plumbin e kemi krkuar m shum se shptimin. Nuk asim me asknd. Na kan ardhur italiant dhe na kan pyetur se far kemi prjetuar, asnjra nuk tregon asgj, sepse mendojn, q do t pasoj shkurorzimi, ndrsa, asnjra prej nesh, nuk dim ku i kemi burrat dhe a kan shptuar, apo kan vekur n luft. Kemi ardhur n kmb n Shqipri pas katr ditsh udhtimi, duke na transferuar fshat m fshat, me nga nj grim buk q na e jepnin do mngjes. Jetojm shum t brengosura dhe nuk mund t takohem me bashkshortin. 322

Olimpi shqiptar

Kam gjurm dhmbsh npr trup!

M. 29 nga i njjti grup femrash Dita kritike e pesmbdhjet majit, kurr nuk do t harrohet. Krejt afr nesh, derisa nuk jemi larguar, ka goditur NATO-ja n Korish, por nuk kemi vdekur. M mir t kishim vdekur atje, me nder e me fytyr. Kam dgjuar gjithka dhe nuk mund ti prkujtoj t gjitha skenat e trishtuara. Plumbi sht i pastrt, dhunimi sht plumb mbi plumba q t shpon gjith jetn. Posarisht kur e dhunuara e di se pr rastin din shum t tjer. M kan rrahur derisa humba vetdijn, m kan prgjakur, sepse, kam krkuar t m vrisnin, nuk kisha arm ta vrisja veten. Un kam qen n katin e dyt t nj shtpie t rregulluar bukur. N parket kishte gjak dhe kutrbonte er e rnd. M kan lidhur pr shtrati. Njri prej tyre, ka dashur t m shpoj me nj injeksion, pr t cilin thoshte se posedonte drog, dhe nse do t ma jepte, m pas, do t m drgonin n nj kamp ku kishte vetm femra. M thoshin se, atje, femrat shqiptare, jan t destinuara vetm pr qllime seksuale, dhe do t prdoreshin, n fund t fundit, si mburoja kundr trupave t kombsoris s NATO-s, nse ata, do t futeshin prmes invazionit n Kosov. Tash, na vjen turp t shihemi me njra-tjetrn, por, mundohemi ta humbim secila tragjedin e vet. Ndoshta kshtu mbijetojm m leht tragjedin e dhunimit. Sidoqoft, nuk jemi fajtore, besoj se bashkshortt tan, do t jen shum t mir, vetm duke na kuptuar se, ka kemi prjetuar e ka kemi par, derisa kemi arritur n Kuks.

Gjyshja ka krcyer nga dritarja

L.Xh. 18 nga nj fshat afr Prishtins Pasi i kan dbuar t gjith t afrmit tan, babi, nuk deshi ta braktiste shtpin. Por, paramilitart, kan ardhur menjher dhe na kan largura nga shtpia, sepse, plani i tyre ishte q t vendoseshin pikrisht n shtpin ton. Pas gjasht ditsh, kan urdhruar q ne t ktheheshim n shtpit tona, por me kusht q t kishim lvizje t kuzuara. Vinin ata do dit dhe na vizitonin, krkonin alkool, dhe mbi t gjitha, krkonin nga ne, q t fotografoheshim me paramilitart. Na preknin do dit ngapak, por ne, trhiqeshim me shpres se kjo do t kalonte. Ishte aty babai dhe gjyshja, por kishte edhe fqinj t tjer q prgatiteshin t 323

Flori Bruqi

dilnin n Maqedoni, sepse ndryshe nuk do t kalonim mir. Kan ardhur nj mesdit disa paramilitar t dehur dhe pa m pyetur, m kan marr mua dhe motrn time, dhe na kan ngujuar n nj dhom t shtpis. sht ditur se far do t krkonin nga ne, sepse dy-tri dit m par, e njjta kishte ndodhur n afrsi tonn, por askush, nuk kishte pohuar e as pranuar rastin, sepse ne do t iknim. Na kan detyruar dhunshm t zhvishemi, dhe kur ne kemi brtitur, gjyshja, nga pamundsia ti dgjoj britmat tona, ka krcyer nga dritarja dhe ka rn n tok. E kishte thyer kurrizin dhe paramilitart e kan trhequr zvarr, derisa, ajo ka hyr n dhomn prej nga kishte krcyer. Duket se e kishin sjell, t ndjern, vetm e vetm t dgjonte britmat tona. E kan mbajtur n at gjendje derisa e kan kryer dhunimin, kurse gjyshs, nuk i kan ofruar kurrfar ndihme mjeksore. Ajo, ka vdekur pas dy ditsh, nga lndimet n boshtin e kurrizit, pasi kishte mbetur e paralizuar n vend. M vjen turp t pranoj se njra prej nesh ka patur nj shtatzni rasti, t ciln e kemi pastruar posa kemi kuptuar. Babi sht shum i traumatizuar, gjyshja ka vdekur, ndrja ne jetojm disi t heshtura dhe mundohemi q me babin t sillemi krejt normalisht, sikur nuk ka ndodhur asgj. Babi ka propozuar ta ndrrojm shtpin, sepse, nuk i hiqet nga mendja, skena e dits kobtare, ndrkaq, ne ngulim kmb se ajo dit harrohet sa m shpejt t jet e mundur. Na kan dhunuar dhe na kan rrahur pa mshir. Nuk jemi t vetmet, pajtohemi se ka qen luft, pajtohemi se do t kishim pranuar t vriteshim, sepse, nuk kemi pranuar ta braktisim shtpin, as me kusht t vrasjes dhe t likuidimit t tr familjes. Jemi t lnduara shpirtrisht dhe kemi nevoj pr tu rehabilituar, nse dika e till do t organizohet n Kosov.

Si sht gjetur viktima e dhunuar dhe e prer me thik?

Xh.G. 32 farkatar n Prishtin Derisa po trupoja rrugn e asfaltit, pr t kaluar n pjesn e Gallapit, kali, nuk donte t ecte m tej. Vinte er kufomash, por un, nuk i kisha muhatur, meq nxitoja ti shmangsha sa m shpejt trevs s rrezikshme. Jam ndalur dhe i kam krkuar viktimat. Ishin pes trupa t pajet t shqiptarve, pak m tej dy femra. Njra ishte e veshur, tjetra ishte krejtsisht lakuriq dhe me gjoksa t prer. Ishte prer me thik edhe n organin gjenital dhe kishte nj kryq t prer n abdomen. Ishte shum e qart se ishte e masakruar. E kam zhveshur pallton dhe ia kam vn prmbi dhe kam vazhduar rrugn, pa patur mundsi t bja m tepr, meq isha i vetm n rrug. Shqiptart e ksaj ane t Gallapit, rrfejn se t dy femrat, kufomat e t cilave jan gjetur aty, jan dhunuar m 22 prill, kur ishin kapur nga 324

Olimpi shqiptar

forcat serbe, n prpjekje t kalonin pr n Prishtin. Meshkujt, kan qen t ekzekutuar me nga nj predh automatiku pas koke.

Dhunimet e femrave n Kosov (5)

L.G (23) nga rrethi i Pejs. Fqiu im serb, para se t prfshihej n luft edhe ana jon, nj mngjes, hapi dern e oborrit dhe duke thirrur vllan tha: Ne nuk do ta ngatrrojm fqinjsin, pavarsisht se si do t zhvillohet situata. Vllai e lutte t hynte brenda, si zakonisht, se ishim fqinj t par, por ai e refuzoi me arsyetim se ishte i zn. Kjo ka ndodhur nj jav para intervenimit t NATO-s n Kosov, por kjo nuk do t thot se ne i besonim atij. Ashtu jemi marr vesh me fqiun serb, q cilado ushtri q t hynte n fshat, ne ta mbronim njri-tjetrin. Dikush thoshte se ai, pra, fqiu yn, rreth t dyzetave, ishte n formacionet paramilitare serbe, por ne, nuk e kishim par t ngatrrohej n ato radh. M 3 prill 1999, rreth ors 23.00, ai ka trokitur n dyert tona, s bashku me tet paramilitar t tjer. Tre kan qen t maskuar, gjasht t tjer pa maska. Vllai sht larguar shpejt nga shtpia, prmes murit t thyer t fqiut ton shqiptar, prapa shtpis, q onte n zabelin e afrt, ndras, un dhe dy motrat e tjera m t reja, s bashku me halln, mbetm n shtpi. Njra nga motrat, ka vrapuar t krkonte ndihm te fqiu serb, sipas premtimeve t tij pr t na mbrojtur, por nga shtpia e tij, nuk u prgjigj askush. Paramilitart, hyn brenda dhe krkuan arm, dhe pasi u bindn se n shtpi nuk kishte dika t till, u uln n dhom dhe krkuan kafe. Duke krkuar kafe, njri doli n korridor dhe thirri me sa z q kishte, sepse ai, gjoja kishte gjetur dika t dyshimt. I thash: un duhet t dal? E ai ka brtitur, ti pikrisht ti! Kam dal n korridor, e prej aty, m ka kapur pr dore e m ka trhequr n dhomn tjetr t fjetjes. E kam kuptuar menjher se sht fqiu yn q kishte premtuar siguri, por ai menjher tha: nse kundrshton do t t vras dhe e ka prgatitur menjher pistoletn, q i thoshte skorpion. Ka insistuar q t zhvishem vet, por kam refuzuar! M ka thn se kjo do t jet kalimtare dhe askush nuk do ta kuptoj se ka ka ndodhur! Pastaj m ka thn se ne nuk njihemi dhe se ai ishte gjoja nga Nishi. Zrin ia njihja qind pr qind, por, friksohesha tia thosha se ti je ky, pran shtpis son, ngaq do t m vriste. Un nuk kam dashur ti nnshtrohem dhe kam lluar ta kundrshtoj. Ai ka brtitur t madhe dhe mi ka lidhur duart me pranga pas shpine dhe ka lluar t m zhvesh shum gjakftoht. M thoshte se juve shqiptarve, u bjen n vete vetm forca dhe frika. M ka 325

Flori Bruqi

zhveshur. Dridhesha dhe llova t qaj me z. N gjendje t till m ka dhunuar n dhom pr 40 minuta. Kan dal, gjat asaj kohe, shum paramilitar n korridor, pr t vzhguar gjendjen, dhe jam e bindur, se e kan ditur far po ndodhte n shtpin ton! I vinte era alkool. U ngrit dhe pasi sht veshur, mi ka zgjidhur duart. Ka dal n dhomn e paramilitarve dhe ka krkuar t dilnin nga shtpia. Q t gjith jan ngritur duke thn, nse ktu do t gjendet nj burrr do tu vrasim sikur qenve dhe se ktu tash e tutje, than, do t kthehemi pr tu lodhur, sa her t kishin nevoj. Nse ikni, do tju vrasim, na than. Posa jan larguar nga shtpia, ne jemi veshur dhe kemi braktisur shtpin, duke qndruar n zabel tr natn e ftoht t atij prilli. Motrat dhe halla than se sa nuk i kishin dhunuar, gjat asaj kohe, sa m kishin dhunuar mua, por kishin thn se do t ktheheshin pas dy orsh q t na dhunonin neve t tjerat. Un u tregova se far kishte ndodhur me mua n dhomn tjetr. Edhe motrat, por edhe halla e kishin kuptuar se dhunuesi ishte fqiu yn, i cili e ka braktisur fshatin, pikrisht n ditt e hyrjes s trupave t NATO-s. E kan par duke ikur pa marr asgj nga shtpia e vet. Ia kan kallur trsisht shtpin dhe nuk besoj se do t kthehet n Kosov. Nse e takoj prsri vet do t hakmerrem n t, jam betuar se nuk e fali, thot L.G (23) nga rrethi i Pejs, njra nga femrat e dhunuara gjat lufts n Kosov.

Plaku sht mendur pr vajzat dhe nusen e djalit!

Dy pleq, burr e grua, qndrojn tejet t mrzitur nn nj tend t kampit italian numr dy n Kuks. Na drejtojn refugjatt t takohemi me ta, sepse jan n afrsi t tendave t sa poliruarve nga burgu i Smrekovnics, m datn 22 maj 1999. Bjn t ditur se aty qenkan bashkshortt, t cilve, n afrsi t kurit shqiptaro-shqiptar, t Qafs s Morins, forcat serbe ua kan ndalur dy vajza dhe nusen e djalit. Plaku ka luajtur, thon e plaka ende po mbahet. Plaka N.Q. rrfen se ditn kritike t muajit prill, jan nisur pr n Kuks nga rrethi i Prizrenit. Nuk kemi ngrn e as nuk kemi pir dy dit. Nuk na kan ln t shptojm s bashku me vajza dhe me nusen q ka nj fmij n Shqipri. I kan ndar veant vajzat e ve nusen me fmij. N njrin kamion kishte vetm vajza t reja e n tjetrin kishte gra t reja. Un nuk di se far ka ndodhur me to, sepse, neve nuk na penguan t kalojm kurin deri n Shqipri. Nj nuse, q ka ardhur n Shqipri t nesrmen, sepse ne kemi pritur te kuri, ka treguar se far kan br shkiet me vajzat dhe nuset tona. T gjitha i kan dhunuar dhe i kan rrahur, thoshte ajo. Disa prej tyre edhe i kan vrar, pasi nuk kan pranuar 326

Olimpi shqiptar

t njerzoheshin. M mir ti gjej t vdekura, por, m dhimbset djali i vogl, q ka mbetur me ato n kt zjarr. Nuk po qetsohemi dot! Burri im ka luajtur nga mendja! Gjithkujt i thot, un kam ardhur n Shqipri, por vajzat dhe fmijt kan mbetur t luftojn n Kosov. Po prpiqem ta kuptoj, por e di se si m kurr nuk do t vij n vete. Nusja q ka ardhur ktu n Kuks ka thn se i kan keqtrajtuar shum rnd dhe i kan vendosur n nj erdhe paramilitarsh, ku i dhunojn sipas tekeve t tyre. Kush e di, ndoshta nuk sht ashtu, dhasht zoti t hyj Amerika n Kosov, e ndoshta kthehemi n shtpit tona, n Kosov

E mitura e dhunuar!
A.R. nga rrethi iLipjanit, e mitur, n kampin e Stankovecit numr nj. Kan hyr etnikt n fshat dhe kan vrar k e kan vn n shnjestr. E di se at mngjues prilli kan kryer dhe dhunime mbi femrat shqiptare. I kan dhunuar edhe n ara, derisa kan ikur nga tmerri i lufts. Un kam qen me kunatn e madhe. N t dal nga oborri, na e kan ngjitur pr dore katr serb me mjekra t gjata. Kemi menduar se po na vrasin. Ka kan detyruar t futemi n stalln e ushqimit t kafshve dhe s pari e kan zhveshur kunatn. At, duke e rrahur, njkohsisht, e kan dhunuar. M kan marr edhe mua dhe m kan futur n ann tjetr t stalls, m kan rrahur dhe m jan krcnuar se do t m vrasin. Nuk di far ka ndodhur m tej, por di se kunata, pas nj kohe, ishte mbi kokn time dhe po m freskonte me ujin e shiut q ishte n oborr. M tha menjher, se etnikt kan shkuar dhe se m nuk kishte rrezik. Ajo e kishte fytyrn t prgjakur dhe ishte krejt e hutuar. M ka veshur dhe m ka pyetur se a m kishin lnduar shum. M tha se at vetm e kan rrahur dhe se asgj tjetr nuk i ka ndodhur. Kt m tha, nuk duhet t dij askush dhe kjo duhet te mbetet ktu n mes nesh, pr shkak vendit. Ashtu jemi kuptuar, por di se n fshat ka pasur m tepr se 20 dhunime. At dit shum gra i kan dhunuar. Thon se fajtor kryesor pr kt jan dy serb n fshatin ton, nj femr, e cila e ka koordinuar tr aksionin serb t dhuns n fshat, dhe djali i saj, i cili tashm sht n shnjestr t ushtris shqiptare, pasi kaher sht futur n grupet paramilitare serbe. Po presim t na ojn dikah n Evrop, jemi shnuar t udhtojm pr shtetet skandinave, sepse nuk dshiroj t kthehem m n fshat dhe n shtpi.

327

Flori Bruqi

Rmi pr argtimin e mjekes shqiptare me paramilitart!

S.H. (26) motr medicinale n Prishtin. Kam mbetur n banes pasi nuk kam dashur t braktis Prishtinn. Ne kemi menduar se shpejt do t normalizohet gjendja. M pes prill, kan hyr disa paramilitar serb n banesn ton dhe kan bastisur radhazi dhomat e shqiptarve. Kam qen me nnn dhe babain si dhe me fqinjn time, me t ciln deri ato dit, kemi pasur vetm nj prshendetje. Paramilitart, me t hyr brenda, kan krkuar t garantonin se ktu nuk kishte ushtar t UK-s. Ne u kemi thn se n banesn ton nuk ka ushri dhe pasi m kan pyetur pr profesionin, m kan marr me vete deri n nj banes tjetr, m pretekst se duhej tia pastroja plagn nj serbi t plagosur. U kam thn se nuk i kisha mjetet, por ata than se ata i kishin t gjitha M kan detyruar t nisesha me ta dhe kur kam hyr n at banes, kam takuar dy femra shqiptare, njra prej t cilave me profesion ishte mjeke dhe tjetra, motr. Ato po qndronin aty me vetdshir dhe kishin raporte shum normale me serbt q na terrorizonin. Dy paramilitar m kan thn n prani t tyre se kto shqiptare jan ndr m t sjellshmet n Kosov dhe se kishin prcaktim internacional pr t trajtuar njerzit. M kan mbajtur tr natn, dhe kam dgjuar se mjekja shqiptare, s bashku me motrn medicinale, vullnetarisht argtoheshin me paramilitart, kan kaluar aste t mrekullueshme me ta, duke pir e duke ngrn. N mngjes, kur jemi bashkuar n dhom, u kam deklaruar hapur turpin q kan br, por ato nuk pranuan turpsin, duke thn se ktu, m kurr, nuk do t kthehen t dbuarit. Duket se tr bisedn ton ua kan prcjellur serbve, dhe ata, po at dit, (pas dite) m kan zdeshur dhe m kan dhunuar. Dy paramilitar e kan kryer procesin e dhunimit dhe po at mbrmje, m kan liruar. Nuk i kam treguar nns e as fqinjes pr ngjarjen, por jam shum e piklluar, dhe m duket sikur e kam tradhtuar djalin tim, me t cilin kam lidhje serioze. Ende po e mbaj fshehur edhe nga ai dhunimin e asaj date, por jam shum e bindur se si, ka aq formim njerzor e moral, pr t mos m braktisur, edhe nse kupton pr procesin e dhunimit, i cili ishte i detyrueshm. Jam n gjurmin e sipr t informohem sakt se ku punojn tash mjekja dhe infermiera shqiptare, dhe sipas t gjitha informacioneve, ato, dikund punojn n kuartin e Kodrs s diellit. Kam shum trauma nga ajo dit dhe pikllim pr aktin e njerzimit. M tepr jam mbyllur n vetvete, ngase pr kt problem, nuk mund t bisedoj me asknd, sepse, druaj se do t injorohem nga rrethi dhe shoqria.

328

Olimpi shqiptar

Gjakova n nett e Shn Bartolomeut

( Dromca nga ditari i lufts) Ajo ka ndodhi n kt fundshekull n trevat e mbar Kosovs, t prkujton rreshtat e Bibls s shenjt, ku prshkruhen vuajtjet e tmerrshme t njerzimit. Termi luft, sht i but pr t denuar gjith at ka ndodhi me popullatn shqiptare n Kosov, gjat viteve 1998/99. Mendjet e smura t elits intelektuale serbe, treguan gjith vrerin dhe urrejtjen patologjike ndaj kombit shqiptar gjat holokaustit kosovar. Nuk sht rastsi, kjo q ndodhi, pikrisht n fund t shekullit njzet, ashtu si nuk ishte aspak rastsi, ajo ka ndodhi, n llim t ktij shekulli, me trojet autoktone shqiptare n Nish, Leskoc, Prokuple, Kurshumli Pra, sht transparente vazhdimsia e ideologjis s shfarosjes s popullats etnike shqiptare n Kosov nga serbomdhenjt. Ishte koha e realizimit t ides dhe ndrrs shekullore serbomadhe, pr pastrim denitiv t llogarive me shqiptart. Serbia, deshi t hyj n shekullin 21, me Kosov t pastr etnikisht. Kt e arriti, mirpo n kahje t kundrt. Ekuacioni me dy t panjohura, kishte marr kahje t kundrt nga ajo q llogaritej ! Prezenca e popullats etnike n trojet e veta, sht kompleks i pashruar i do okupatori q synon t mbaj tokat e huaja. Elaboratet qindvjeqare t vjetra, t punuara n mnyr minucioze , nga Sveti Sava, Garashanini, Andrii, Qubrillovii Miloshevii, dhe shum tjer, ksaj radhe, m n fund, tuan notn q merituan. U hudhn n shportn e turpit t historis.Nga t gjitha kto luftra t ndyera, n dekadn e fundit, q u zhvilluan n ish Jugosllavi, ata u treguan faqezinj dhe u turpruan publikisht. Rrethanat politike aktuale ndrkombtare, si dhe forca e argumentit, n raport me zgjidhjen e drejt t shtjs kombtare shqiptare, si dhe t Ballkanit n trsi, ksaj radhe ngadhnjyen ndaj mashtrimeve dhe kurthave t vet satans. Gebelsi do t mbetej i stepur, pr at ka kishin prgaditur maozt millosheviqian. Prgjegjsi morale historike mban shtresa intelektuale serbe , sidomos Akademia e Shkencave serbe dhe Kisha Ortodokse serbe, si kreatore dhe ideologe e realizimit t ktij plani monstruoz. Heshtja do t thot aprovim. Ekziston nj misticizm n shpjegimin e disa dukurive dhe rrjedhave q ndodhin n kt bot. Vrassi, zakonisht, paguan me kok pr krimin e br, n t njtn form si viktima. Gjaku i derdhur i shum fmijve, grave dhe pleqve shqiptar, pra, gjaku i atyre q plotsisht ishin t pafajshm dhe u masakruan n format m barbare, duhet paguar, nga ana e atyre q dhan urdhra, apo ishin vet autor t ktyre veprave makabre. N krahasim me viktimat e pafajshme kolektive shqiptare, serbt, si kolektivitet, do ta mbajn ndr shekuj hipotekn si popull 329

Flori Bruqi

etnocid. Vetm nse plotsohen krkesat e Gjykats Ndrkombtare n Hag dhe dorzohen ( dnohen ) t gjith q jan n list t t akuzuarve pr krime lufte, ather mund t zbehet imazhi q kan tuar n dekadn e fundit. Qyteti i Gjakovs nuk mundi tiu ik veprimeve barbare t okupatorve serb. Afr 4 muaj, popullata duarthat e Gjakovs, u ballafaqua me rrethim t hekurt, n mesin e s cils hidhte valln vet djalli. Minoriteti serbo malazias q ka jetuar n qytetin e Gjakovs, sht i zhytur aq shum n krime, sa q duhet kaluar dekada t tra, q ndonj nga niprit e tyre, t mundn lirshm t ecin rrugve t ktij qyteti, si turist. Emri i kryetarit serb, t instaluar t Kuvendit t Komuns, Momqillo (Moma) Stanojeviq, do t mbetet nj ndr emrat m t urryer n historin e qytetit. Vepra e tij kriminale, nuk do t shlyhet kurr nga kujtesa e qytetarve t Gjakovs. Gjakova, n historikun e saj t gjat, nuk mban mend katrahura t tilla, si kjo e fundit. Pastrimi i egr etnik, i qytetit t Gjakovs me rrethin, bri q ky qytet, ato dit, ti ngjante nj kasaphaneje t vrtet. Gjakovart vriteshin n forma nga m t ndryshmet. Kriminelt serb, n shumicn e rasteve iu afronin viktimave mnyn e llojeve t likuidimeve. Mnyra m e preferuar ishte likuidimi me arm t ftohta. Ishte i priveligjuar ai i cili vritej me arm zjarri. Karakteristik e veant ishte mnyra e humbjes s gjurmve t krimit, kjo bhej zakonisht me djegien e shtpive s bashku me viktimat. Kt, e ilustron m s miri rasti i familjes Vejsa, ku u dogjn trupat e 22 fmijve, grave, pastaj, familja Cana, ku u dogjn 4 familjar, e kshtu me radh. Zhvarrimi i viktimave t terrorit , ishte pjes e skenarit t ndyr t platforms gjenocidiale antishqiptare serbe. Nga varrezat e qytetit t Gjakovs, kah fundi i muajit maj, u b zhvarrosja e 87 trupave t likuiduar nga kriminelt serb. Mbi t gjith ata u b edhe nj krim, ngase edhe sot nuk jan gjetur trupat e tyre. N mesin e tyre ishte edhe trupi i doajenit t kirurgjis gjakovare, Dr. Izet Hima, i cili u vra dhe u masakrua n natn e 24 marsit. Kjo vrasje shkaktoi efekt mjaft negativ psikologjik n mas, ka ishte padyshim edhe qllimi i armikut. Vrasjet, djegiet, dhunimet, plakitjet, torturat njerzore, ishin dekori i qytetit t lasht buz lumit Erenik, i cili ato dit kishte ndrruar ngjyrn ! As plaku m i moqm n qytet, nuk mban mend nga rrmet e gjyshrve t tyre, t ket goditur kaq rnd kt qytet ndonj nga okupatort e mparshm. Shkatrrimi i Xhamis s Hadumit, e vjetr m shum se 500 vite, dshmon pr karakterin dhe intensitetin e shkatrrimeve. Edhe nata e 16 prillit, bn pjes n nj ndr Nett e Bartolomeut n qytetin e Gjakovs. Ishte nat e ftoht prilli dhe binte shi i rrall. Bubullim nuk dgjohej, por dgjohej vaji i foshnjve nga traktort e mbuluar me folie najloni t konvojeve pa fund, t cilt kishin marrur rrugn e shptimit drejt kurit t Shqipris. Vaji i atyre foshnjve edhe sot nuk m len t qet. 330

Olimpi shqiptar

Kta ishin refugjat nga vise t ndryshme t Kosovs, q udhtonin nga Gjakova pr n drejtim t Qafs s Morinit. Shikimi nga apartamenti im, nga kati i pest, sht n drejtim t rrugs Gjakov Prizren. Kjo rrug, ishte arteria kryesore pr deportim drejt Shqipris, pr gjysmn e shqiptarve t Kosovs. Kjo rrug nuk pushonte nga udhtart e dhunshm n asnj moment, q nga llimi i bombardimeve t NATO s. Pamje t tilla, paralajmronin t ardhmen ton shum t afrt. Me dhembje t madhe vshtroja nga dritarja zbrazjen e Kosovs. Kjo nat kishte n vete dika t veant. Pr her t par, q nga llimi i bombardimeve nuk u ndal rryma elektrike ! Ishte ora 20.15 min., kur nj vetur e policis serbe u ndal te pompa e benzins, aty pran Urs s Llukacit. Njri nga polict serb zbriti nga vetura dhe me nxitim ku poqin q ndriqonte oborrin e ksaj pompe. Ky ishte nj paralajmrim i keq pr ne q banonim fare pran pomps. Kjo prvoj ishte tuar nga aksionet q ndrmerrnin kriminelt serb n lagjet tjera t qytetit. Dshira pr jet dhe shpresa se ndoshta do t shptojm edhe kt nat, m prshkoi thell shpirtin. Vshtronim me kujdes do lvizje, mirpo ishim t pafuqishm pr fardo forme t vetmbrojtjs. do lvizje n ato or t vona t mbrmjs ishte vetvrasje. Ishim t rrethuar nga t katr ant. Pas nja 15 min.,katr automjete civile kaluan Urn e Llukacit dhe u drejtuan n lagjn e par, n t majt t rrugs.Tani m ishte e ditur, ajo lagja sonte ishte n shnjestr t forcave serbe. Nuk shkuan shum aste, dhe nga pullazet e shtpive lloi t duket aka, e cila shoqrohej me shum t shtna arm zjarri. Flaka dhe tymi shum shpejt prfshiu tr lagjn. Reeksi nga drita e aks s shtpive q digjeshin n afrsi , ndriqonte tr apartamentin tim. Kjo situat, shkaktoi tendosje psikologjike edhe m t rnd. sht e pamundur t prshkruash emocionet e atyre momenteve. Ndjenj e uditshme dhe e llahtarshme ! Nj trokitje n port, nnkuptonte vdekjen. Atje, n lagjn fqinje bhej masakr e madhe. Nuk dinim asgj pr fatin e atyre njerzve! Sa jan t vrar, dhe cilt jan ata? Rafalt e armve nuk pushonin. Fishkllima e plumbave shprthente errsirn. Konvoji i refugjatve nuk ndalej. N t majt t rrugs, nga ata kalonin, zhvillohej nj dram e vrtet. Kriminelt serb kishin prgaditur nj prcjellje t denj pr refugjatt e pafund. Pr shum nga ata, n at turm njerzish, kto pamje tanim ishin t njohura. Rreth ors 23.00, konvoji u ndal befas. Nga drejtimi i qytetit erdhi nj vetur e policis serbe, e cila vzhgonte me kujdes do automjet. Fitohej prshtypja se ata krkonin dikend. Njri nga polict serb zbriti me shpejtsi nga vetura dhe u drejtua kah nj makin e refugjatve, e cila ishte e ndalur prball Tyrbs s Sheh Shefqetit. Me sharje vullgare dhe dhun, detyroi vozitsin e automjetit, q t zbres nga makina. Agresiviteti i policit dhe zri i tij krcnues , bri, q ata brenda n makin, t lmriten. Dgjohej vaji i 331

Flori Bruqi

dhembshm i fmijve dhe gruas. Pas pak, pasoi heshtja! ? Vrejtm nj siluet njeriu si rrzohej pr tok.! Ky ishte vozitsi i automjetit, i cili, n ato aste, u likuidua n prezencn e bashkudhtarve t tij, dhe refugjatve tjer n traktor, q ishin pran. Nuk u besoja syve t mi. Krimineli serb muar edhe nj jet shqiptari, kush e di pr t satn her? Pas ksaj, kolegu i tij q e priste, erdhi dhe muar makinn e viktims s bashku me udhtart. T dy veturat pastaj shkuan n drejtim t panjohur. Kush ishte viktima ? ka ndodhi me udhtart e veturs s viktims ?. Pr ne t gjith, mbeti, deri m sot, nj mister i vrtet, identitieti i viktims dhe bashkudhtarve t tij ! Pak aste pas ksaj, kolona e gjat rinisi rrugn n drejtim t Prizrenit. do automjet, i cili afrohej te vendi ku ishte e shtrir viktima, ndalonte pr pak sekonda ! Rreth mesnats, pasi m nuk shihej kolona e refugjatve, n vendin e krimit, erdhn prsri t njjtt polic dhe e njjta makin. Ata ngrehn viktimn zvarr dhe e futn n vetur. Kt nat t errt prilli e ndriqonte aka e shtpive q digjeshin. Kjo ishte nat e tmerrit. do moment prisnim t na vijn kasapt serb. Kjo nat pr ne ishte dika me t vrtet e veant, sepse pam vdekjn me sy! T nesrmn erdhi lajmi i tmerrshm pr viktimat e lagjs fqinj. Kta ishin: Roland Gojani (23) dhe Kastriot Delija (21), q t dy t vrar n nj fush ktej lumit Llukac, afr 300 metra nga lagja e djegur. Kishin tentuar q t shptojn dhe ishin qlluar n ikje. Sipas dshmive, kta ishin t plagosur dhe t gjall gjer n ora 05.00 t mngjesit. Ather kan ardhur kriminelet serb dhe i kan ekzekutuar n po at vend. Brenda n lagje, jan ekzekutuar: Myhedin Zeka (53), Mehmet Krasniqi (63), Gani Mehmetaj (49), Deli Hoti (63) dhe Rrem Delija (67). Ky avaz i bishave serbe, vazhdoi me t njjtin intensitet, pr m tepr se tre muaj, deri n ditn e hyrjs s forcave aleate. Vetm mrekullia e shptoi pjesn e mbetur t qytetarve n Gjakov, numri i t cilve nuk ishte i vogl. M kujtohen shum mir fjalt e nj miku t mir dhe t urt, i cili kishte kaluar nj pjes t jets s tij n kazamatet serbe. Gjat marrjs n pyetje n burgun e Nishit, inspektort serb para 20 vitesh, i kishin thn: Ju shqiptart duhet t hiqni dor nga pavarsia e Kosovs. M par do ta merrni Beogradin se do t ua lshojm Kosovn t lir. Kjo nuk do t ndodh pa u derdhur gjaku gjer n gjunj . N kohn e qndrimit tim profesional n Klinikn ORL n Prishtin, n vitet kur Jogurt Revolucioni ishte n hovin e tij t madh, kolegia serbe Rada Trajkoviq, idhtare e akt e Millosheviqit , m pat thn: Ju gjakovart jeni zotrinj, mirpo me ju do t merremi vesh ndryshe . N kohn, kur pothuaja, e tr popullata, u dbua me dhun nga banditt serb, dhe kur qyteti i Gjakovs, u shndrrua n grmadha , ather fjalt dhe mesazhi i Rads u qartsuan !?... 332

Olimpi shqiptar

*Un jam Luljeta Selimi, drejtoresha e shoqats joqevritare Jeta n Kastriot, e cila mban nn mbikqyerje 2019 femra, t cilat jan t dhunaura seksualisht nga policia serbe gjat lufts s fundit, dhe tani ato kan nevoj pr trajtim mjeksor dhe ndihma t tjera. Ne, nga krijimi i OJQ Jeta n Kastriot gjat viti 1999, por edhe para se t regjistrohej, e deri me sot, punojm nj ekip prej 15 vetash, q t ndihmojm femrat, t cilat kan qen viktima t dhuns seksuale, zike dhe psiqike, t cilat kan nevoj dhe tash jan n mbshtetjen ton.Ne, gjat puns n terren, kemi identikur 2019 femra, t cilat jan dhunuar, t cilat tash pr tash, prve se 124 prej tyre, q kan plag t dukshme n trup ( kan gjinj t prer, gishtrinj t kputur, 9 me nga nj sy t nxjerrur, dhe 16, n fytyr, me plag t hapura ) jan n gjendje t rnd shendetsore epsikike. Ato detyrohen t kujdesn, prve pr vetn edhe pr fmijt, q n kt rast, nga t gjitha t dhunuarat, 2019 femra t dhunuara, sa ne i mbajn nn prkujdesje mjeksore, ato kan 4327 fmij, q rriten jetim dhe vetm nn prkujdesin e nns, e cila sht nn presionin e dhunimit, friks, skamjes dhe prbuzjes nga rrethi, institucionet.Ndrsa, t braktisura nga burrat, jan 116 gra, pr shkak se kan qen t dhunuara.Ne prpiqemi, q prve ndihms profesionale t mjekve, q jan t gjith profesionist, synojm q s paku pr disa koh, t'i nacojm fmijet e tyre.Ne duam q nprmes trajtimit mjeksor, t'i largojm nga gjendja e vshtir, dhe q koh m pas, ato t mund t gjenden n shoqri, pasi ti ken kaluar problemet psikike dhe zike, t munden t gjenden n shoqri pa ndihmn ton.Ne, si organizat, atyre, deri m tani u kemi siguruar do gj, por buxheti yn, tani m, nuk ka mundsi tu sigurojm edhe mbijetesn. Pr kt kemi menduar tu drejtohemi, juve, opinionit t gjer, sepse nuk po shohim rrugdale tjetr. Natyrisht, kjo do t nnkuptonte se, ju do t ndihmonit aq koh, sa ju nuk do t do t mundeshit, dhe pr aq sa ju keni mshir S paku,q ato t mos vuajn pr gjerat m elementare dhe pr barna . Nse keni mundsi na kontaktoni, ju lutem, ose ndihmoni prmes xhirollogaris son. Ju lutem n emr t zotit dhe humanizimit, ndihmoni, aq sa ju, nuk do t dmtoheshit, dhe do ti ndihmonit t viktimizuarit q ta ken dhembjen m t leht. Me nderime nga drejtoresha Luljeta Selimi.

333

Flori Bruqi

Dshmit e t huajve pr luftn n Kosov

-------------------------------------------------------------------------------Tim Marshal, deshmitar i drams kosovare (Spiuni britank nga Brukseli) Me 24 mars, n mngjes, gjenerali Nebojsha Pavkoviq, ishte nervoz.Spiuni jugosllav n Nato, i kishte lajmruar Komaden Supreme se operacioni i Natos, do t lloj m t rn t territ .Pavkoviqi po u bnte intervist trupave t veta.Si komandant i Korporates s Tret jugosllave t stacionuar n Kosov duhej t vrtetonte se a sht gjithka n vendin e duhur.Beogradi ishte prgatitur pr at moment gati njsoj gjat sikur NATO-ja .Planet e alenacs pr bombardimin e Jugosllavis qen br kryesisht nga fundi i pranvers s vitit 1998, por mbrotja jugosllave ishte pjes e strategjis s sajuar gjat lufts s ftoht.

Sa do t zgjasi lufta n Beograd?

Filloi fshehja e pajisjes m t mir n rrjetin e bunkerve t sigurt nntoksor. Aeroplant, kompjutert dhe sistemet e radarit, u fshehn thell nn siprfaqe. Bunkert ishin ndrtuar t durojn goditjet nukleare t fuqis mesatare.Sadam Hyseini ishte impresionuar me kualitetin e tyre, dhe i kishte porositur disa raketa pr Irakun, duke folur pr ta, si pr: jugo-bunkert e mi.Ndrmjet janarit e marsit, ocer t lart, vizituan Irakun, Ukrainn, Rusin dhe Bjellorusin, n prpjekjen, pjesrisht t suksesshme, q tua prmirsojn atyre sistemin e mbrotjes kundrajrore, q t blejn naft t lir, dhe q t marrin para t gatshme, t cilat do ti ndihmonin pr t mbuluar shpenzimet e ardhshme luftarake.I vendosn linjat alternative t komunikimit, ndrsa n janar, lloi lvizja kuturu e njsive n Kosov, e cila do t duhej ti mashtronte satelitt vzhgues amerikan dhe uturaket pa pilot.N shkurt, ish-ocert e disponuar miqsisht, jugosllav, n Slloveni e n Maqedoni, u dhan agjentve t NATO-s, informata t rrejshme lidhur me taktikn, ndrsa, Beogradi, lloi t prodhoj aeroplan t drunjt, dhe maketa plastike t tankeve.Pavkoviqi e dinte se Armata e Jugosllavis e kishte kryer detyrn profesionalisht, por prap se prap ishte nervoz. Ricard Hollbruk, i kishte thn Milosheviit se sulmet ajrore do t zgjasin, por sipas informatavete tjera, t cilat kishin rrjedhur nga Brukseli, drejt nj agjenti n ambasadn parisiene, kjo do t thot luft e shkurtr.Saktsisht se sa 334

Olimpi shqiptar

do t zgjaste lufta nuk e dinte askush n Boegrad, por tek e fundit, Pavkoviqi, e bashk me t edhe antart e tjer t Komands Supreme, kishte n dor listn e caqeve t NATO-s.Para disa muajsh, oceri i armats franceze Pjer-Anri-Binel, i cili punonte n shtabin e NATO-s n Bruksel, ia kishte dorzuar listn agjentit t shrbimit sekret jugoslllav, Jovan Milanoviqit.Binel tha m von se, ka vepruar sipas urdhrave t shrbimit francez t spiunimit.Nse vrtet ishte kshtu, ather kryetari i shtetit francez, Zhak Shirak, lejoi tradhtin e fshehtsive ushtarake aleate, ose nuk ishte i vetdijshm se me far punsh merreshin shefat e shrbimeve t tij t spinunimit.

Radari i verbr
Cingroi telefoni mobil i Pavkoviqit .Nga ana tjetr e telefonit ishte spiuni britanik, ndrsa thirrja vinte nga Brukseli.Gjenerali Pavkoviq? Un jam. Kush sht? Un prezentoj njerzit q do tiu bombardojn.Apeloj n ndrgjegjen tuaj, ju lutem edhe tani, mund ta ndaloni at q do tu ndodh. Nse sot lloni ti trhiqni trupat nga Kosova, ende mund ta pengojm bombardimin!.Ai njeri e dinte se nuk ka gjasa.Pavkoviqi ishte ofcer i karriers, i cili kishte marr pr detyr dhe mbronte vendin e vet. Refuzimi i urdhrave t Beogradit dhe trheqja e trupave, do t ishte e barabart me tradhtin. Gjenerali ndrpreu lidhjen , futi telefonin n xhep dhe vazhdoi intervistn e trupave.Kur ra nata e par, eksploduan mbi pesdhjet projektil, kazermat ishin boshe, aeroportet ushtarake, kryesisht t zbrazura, radart e fshehur, automjetet e kamuuara, ndrsa objektet e rrejshme, ishin vendosur npr vendet e veta.Kjo u prsrit 78 dit e net Operacioni i kamuimit ishte kryer n tr vendin.Kodra Strazhevica, n afrsin e Beogradit, fshehte kompleksin kryesor t radarve, t cilin e kishte ndrtuar nj ndrmarrje kroate n kohn e Titos.Ai ishte projektuar t duronte sulmin nuklear. Aeroplant e NATO-s, disa her gjuajtn at vend dhe i bn pluhur kazermat n siprfaqe, por vet kompleksit nuk i bn asnj gj.Saher rrzohej antena e radarit, serbt shum shpejt ngrinin tjetrn.Mashtrimi, kryesisht ishte sekret publik.N xhirot e saj t prditshme me nga tridhjet kilometra, Maja Civiqcivile, biikliste e pasionuar, mund t shihte at q krkonte NATO-ja.Disa topa kundrajror ishin vendosur n kulmet e ndrtesave t banimit n Beogradin e ri.U onim kafe djelmoshave, q punonin n livadhet prgjat Saves,atje ishin t rnditur helikoptert dhe tanket e kamuuara, t rrethuara nga nj sr ndrtesash civile, dhe isha shum e hidhruar, pse pushteti na shikonte si spiu335

Flori Bruqi

n, n gjith kt loj.Por, nuk fsheheshin t gjith.N orn 20 e 10 minuta, kur sistemi pr lajmrim t hershm t rrezikut, hetoi aeroplant e par t armikut, q hyn n hapsirn ajrore jugosllave, kapiteni Zoran Radosavleviq, u nis me aeroplanin e tij luftarak, Mig -29, nga aeroporti ushtarak i Batajnics,i prcjellur edhe nga dy Mig t tjer. U nis n drejtim t veriut n takim me aeroplant e NATO-s. Ai e dinte se n aeroplanin e tij nuk fuksionoi as radari as radiolidhja. Kjo do t thoshte se ai ishte i verbr, si thuhet n gjuhn e lufts ajrore.Ditt e luftrave ajrore nga afrsia jan koh e shkuar.Ai sigurisht as q e ka par aeroplanin, i cili e goditi. Raketa, q e bri shkrumb Mig-un e tij, ishte lancuar disa milje larg.

Ekspert ushtarak serb

Pse uturoi?Ishte n detyr .Ai njkohsisht ishte edhe topkc me prvoj q do t thot se ishte i vetdijshm se at detyr nuk mund ta kryente me sukses.At nat n qiell kishte ndrmjet 20-26 aeroplan t NATO-s .Ishin kta aeroplan t aviacionit luftarak holandez dhe amerikan dhe t gjitha instrumentet fuksiononin mrekullueshm.Sateliti mund ta hetonte lvizjen e tij qysh kur ishte n pist, Avaks-et gjithsesi e kishin hetuar n radar sapo u shkput nga toka ndrkaq aeroplant holandez dhe amerikan e vrejtn sapo hyri n largsin e tyre t arritshme.Nj njeri pr kontakte n avioacionin luftarak jugosllav tha:Mund ta quani hero, ne dai edhe budalla, si t doni!Ekspertt e dinin se nuk mund ta tojn luftn me NATO-n n rastin m t mir kan mundur t prpiqen t mos humbasin.Pas kalimit t javs s par t bombardimeve , nj gazetar, i cili asokohe punonte n radiostacionin e pavarur B92, takoi dy spiun ushtarak.Shkuam deri te Rusi Car afr puns sime.Ishin me rroba civile dhe miqsisht t disponuar ndonse n kuj t fuqis s tyre.S pari foln pr punn time e radio dhe m bindn se nuk e trajtojn jopatriotike, ndrsa m von m krkuan se mendoj pr situatn.N at koh nuk kishte diplomat t huaj n qytet, kshtu q ata kishin qasje t kuzuar n mendimet e kundrta. U thash :Do ta humbni luftn.E vetmja rrug sht q sa m par t gjendet zgjidhje nprmjet negociatave.Mu prgjigjen gati dshprueshm E dijm, edhe ne kemi propozuar kshtu, por njeriu n krye na refuzoi. Dhe ka tash? I pyeta..Asgj, do t prpiqemi t shptojm sa m shum njerz dhe t mbrohemi.. Disa jav pas llimit t lufts mu afrua nj ministr i qeveris jugosllave dhe m pyeti se cili do t jet i fundit.I thash q nuk e di saktsisht se si do t zhvillohen ngjarjet, por se NATO-ja, ndodhi ka ndodhi , nuk do ti lejoj vetes 336

Olimpi shqiptar

t humbNj burim nga armata e Jugosllavis thote se Milloshevii ka dashur ta zgjeroj luftn n Bosnj dhe n Maqedoni.Ka krkuar q t sulmohen trupat amerikane nga t dy kto vende.Por, pr operacionin kundr kazermave amerikane n Bosnj na duhej ndihma e kreut t serbve t Bosnjs.Ndrkoh t disa nga lidert ishin krijuar disponimi proamerikan ndrsa t tjert ende ishin t hidhruar me Millosheviin, sepse mendonin q i kishte tradhtuar n Dejton. Prisnin rastin ti hakmerreshin dhe refuzuan ti ndihmojn.Kur kjo u b e qart, arritn t bisedojn me kryetarin dhe ti thonin, s pari, se, nuk rrezikojm duke shkuar n Maqedoni, e pastaj i than se, nuk do t rrezikojm duke i sulmuar me helikoptert Apash edhe trupat q arrinin n Shqipri.Politikant u pajtuan se bartja e lufts prtej kujve, do ti hasmroj shtetet fqinj, t cilat praktikisht na ndihmonin asaj kohe, sepse ishin t hapura me ne pr tregti dhe i mbyllnin syt para embargove dhe kontrabands

Teknika luftarake n fabrika dhe spitale

Nj pasditeje, ministri i informatave, Goran Matiq , m ftoipr aj n shtpin e tij, n Dedinje, n kt paralagje ekskluzive t Beogradit.S pari m testoi. M nxori n nj shtitje t shkurtr, e cila prfundoi para nj shkolle llore.Aty mbretronte nj qetsi, sepse t gjitha shkollat ishin t mbyllura, pr shkak t bombardimit, shikoni- m tha, duke mi treguar me dor, dy maune ushtarake t komunikimit, t kamuuara, dhe t parkuara n nj aneks t korridorit t shkolls. Njerzishm ia prkujtoja se Konventa e Gjenevs e ndalon nj gj t till Ai m prkujtoi m pak njerzishm se, Konventa e Gjenevs ndalon edhe bombardimin e fabrikave, t spitaleve, t ndrtesave t banimit dhe t trafostacioneve, ndrsa pastaj m tha se, NATO ka shkelur statutin e vet, kur ka sulmuar nj shtet t pavarur, i cili nuk ka rrezikuar asnj antare t saj.Ishte e pakuptimt t tregohej se teknika luftarake po fshehej npr fabrika dhe spitale.Pr do rast, ai mi tregoi maunet, pr t par se, a do t raportoj publikisht pr ekzistimin e tyre, ose a do tua prcjell informacionin palve t interesuara.Nuk e bra as njern as tjetrn, sepse t dyja mund t kualikoheshin si spiunazh.Tri dit mbasi kalova testingun m ftoi pr aj.Kt her, Matiqi m drgoi n verand, nga e cila shihej Beogradi. Tim,- m tha , A e di q mund ti dgjojm t gjitha ato q asin pilott?Kur e pyeta si paprcaktueshm, ma bri me dor n drejtim t Beogradit.Kemi shum civil q dgjojn radion n val t shkurtra.Kemi edhe teknikn ton zyrtare.T gjith kta njerz na lajmrojn do dit pr t na treguar se far kan zn M von u b e qart se n NATO, kumunikimi 337

Flori Bruqi

bhej me anglishte t pakoduar.Anglishtja ishte gjuh zyrtare pr operacionet bombarduese t NATO-s.Kjo gjuh ishte edhe e shum njerzve t arsimuar n Beograd dhe n qytetet tjera t Serbis.Amerikant kan sistem t sigurt t padshfruar dixhital, por t gjitha aviont e tjer, pr nj dekad, jan prapa amerikanv, n kt drejtim.Meq bombardimet ishin kryesisht operacione t prbashkta, amerikant u desh t prdorin sistem t hapur.Ajo q ishte edhe m e keqe pr NATO-n, jugosllavt me gjas, q m hert dinin vendet e bombardimit dhe shifrat e tyre/Pas lufts, amerikant dshiruan t dijn, para s gjithash se, pse u desh, q pr listn e vendeve t bombardimit, t dijn 600 veta.

Lufta moderne e Uesli Klark pr t mposhtur diktatorin Milloshevi

Laura Secor * N librin e tij t ri, T tosh luftrat moderne, i dal koht e fundit n qarkullim, ish-kreu i NATO-s dhe favorit aktual pr kandidat i demokratve n garn pr president t SHBA-ve, Uesli K.Klark merr n shqyrtim performancn ushtarake amerikane n Irak t administrats s Presidentit Bush. Ka qen mse e leht t prqndrohesh n luftime, duke vrar armikun dhe shkatrruar forcat e tij. Por, do njohs serioz i lufts e di se n luftn q bhet pr t arritur objektiva politik forca ushtarake q prdoret sht vetm njra nga shum mjetet e prdorura, prfshir diplomacin, dhe se ajo mund t prdoret n mnyr reciproke n funksion t saj.Klark ka mbledhur eksperiencn e tij si nj shembull i nj pune t br mir. Pas gjith ksaj, Klark ishte gjenerali q toi luftn e vetme t zhvilluar direkt nga NATO n vitin 1999, duke bashkpunuar me aleatt pr t penguar Kosovn t bhej pre e mtejshme e krimeve t Millosheviit dhe t`ia dorzonte at kontrollit t OKB-s, trupave paqeruajtse t NATO-s, dhe pjesrisht kosovarve mirnjohs. Pikrisht muajin e shkuar, gjithsesi, H.Hugh Shelton, ish-shef i Stat t Bashkuar t Shefave Ushtarak, e goditi publikisht integritetin dhe karakterin e Klark. Kto vrejtje n drejtim t tij bn q t habiteshin shum reporter dhe komentator: A tregojn kujtimet e Klarkut, miksturn e idealizmit dhe forcs, t ciln preferojn t ngren lart admiruesit e tij, apo mos ndoshta t kundrtn e tyre q pretendojn kundrshtart, pra qndrime t pamatura e t nxituara? 338

Olimpi shqiptar

Si luftoi pr luftn e Kosovs

Megjithse Kosova duket se i ngjan nj perspektive mbreslnse n retrospektiv, ndrhyrja nuk ishte megjithat shum popullore asokohe. Klark lundroi n nj aleanc jounike t NATO-s dhe midis nj sta ushtarak amerikan me shum kundrshti. Megjith fushatn ushtarake kundr objektivave ushtarak n Serbi dhe Kosov, ai shpesh hasi n kundrshtit e Pentagonit pr problemet e burimeve, taktikave dhe kuzimeve pr kompetencat n punn e tij. Kto konikte do t bheshin m pas arsyet e padeklaruara pr vendimin e Pentagonit pr t hequr Klarkun nga posti i tij direkt pas lufts. Ai toi luftn n Evrop, dhe toi respektin e kolegve civil t qeveris, por nga na tjetr humbi pozicionin e tij ushtarak. Kur Klarku u b komandanti i Forcave Supreme Aleate n Evrop n vitin 1997, NATO ishte ndrkoh prezente n ish-Jugosllavi. N Bosnje, trupat aleate ishin vendosur aty n zbatim t akordit pr paqe t Dejtonit n vitin 1995. Por e paqetsuar po mbeste situata n provincn serbe, t populluar nga shqiptart, Kosov. Nj guerilje shqiptare, e njohur me emrin, Ushtria lirimtare e Kosovs (UK) po sulmonte aty me sa kishte mundsi, instalimet policore e ushtarake serbe n Kosov. Raprezaljet kundr popullsis civile shqiptare ishin shpesh mse brutale. James OBrian, nj i drguar special i Presidentit amerikan n Ballkan dhe ish-kshilltar pr Sekretaren e Shtetit, Madeleine Albright, kujton: Kishte nj debat t vazhdueshm, pr rolin q duhet t luante Ballkani n politikn e Shteteve e Bashkuara t Ameriks. Kishte nj grup t fort, i cili argumentonte se qllimi i NATO-s ishte t siguronte nj Evrop t plot e t lir, dhe n kt kontekst, ne pra nuk mund ta linim Ballkanin jasht planeve tona. Klark qndronte prkrah ksaj ideje.

Kundrshtart pr sulmin e NATO-s mbi Kosov T tjert ndrkoh argumentonin se pas stabilizimit t Bosnjes, duhet ta linim me kaq kt pun. Sipas OBrien, intervensionistt kishin tuar debatin e vitit 1998. Por, nse lidershipi civil ishte i vendosur pr ndrhyrje me forc n luftrat e ish-Jugosllavis, Pentagoni akoma se kishte br nj gj t till. Ushtria sht gjithmon disi skeptike pr ndrhyrjen pr arsye humanitare, dhe pr at q quhet si nation building ose e thn n shqip, shtetformimi, thot Stephen Ualt, nga Shkolla e Qeversijes Kennedy n Harvard (Harvards Kennedy School of Government). Klark ishte i ndrgjegjeshm pr prioritetet e lidershipit civil dhe ishte m shum pr luftn sesa zyrtart e tjer. N fakt, Klark 339

Flori Bruqi

kishte qen qysh hert njri nga avokatt e ndrhyrjes ushtarake n Kosov. N mars 1998, Klark i drgoi nj faks Shet Shelton dhe Sekretarit t Mbrojtjes, Uilliam S.Kohen, duke i kujtuar e paralajmruar ata pr krizn gjithnj e m shum n rritje n Kosov dhe duke i rekomanduar nga ana tjetr si hap diplomatik, krcnimin e sulmeve t NATO-s. Sipas shkrimeve e kujtimeve t tij n vitin 2001, botuar me titull Basti pr luftrat moderne, thuhet se prgjigjja ndaj tij pr kto propozime, ishte nj telefonat irrituese e br von n mbrmje nga Joseph Ralston, zvendskryetar i Shtabit t Shefave t Bashkuar. Shiko, Ues i kish thn Ralston Klarkut, kemi shum probleme pr t rregulluar ktu ku jemi Ne s`mund t prballojm m shum probleme. Dhe Sekretari sht i shqetsuar nse Madeleine Albright do kishte marr nj kopje t saj. Gjeneral Dennis Reimer, ish-shef i Personelit t Ushtris s SHBA-ve asokohe, kujton se shum pjestar t Shefave t Bashkuar ishin skeptik n lidhje me prfshirjen n at q ato e shihnin si nj problem evropian. Pikpamja ime sht se Kosova nuk prfshihej n interesin vital t SHBA-ve n mnyr direkte, tha Reimer n nj intervist telefonike javn e shkuar. Kur ne vum n diskutim kredibilitetin e NATO-s, ather u prek direkt interesi vital i SHBA-ve.

Kur u futn n lojn Kosova, Shtetet e Bashkuara t Ameriks

Preokupimi i Shteteve t Bashkuara, n fakt u rrit n shkurt t vitit 1999, Albright lajmroi llimin e bisedimeve midis UK-s dhe dhe qeveris jugosllave n Rambuje t Francs, duke i kujtuar pals refuzuese se, NATO-ja do t sulmonte n rast se bisedimet do t dshtonin. Qeveria jugosllave, si dihet, e refuzoi marrveshjen. NATO-s i mbeti t vrtetonte krcnimin q kish br. Dhe akoma, sipas Michael E. OHanlon, bashkautor me Ivo H. Daalder n T tosh shmtuar: Lufta e NATO-s pr t shptuar Kosovn, moskmbngulja e Pentagonit u prkthye n munges qndrimesh realiste. Un mendoj se n subkoshienc, Shelton dhe Cohen nuk ishin plotsisht t vendosur pr t tuar luftn, thot OHanlon. Ata e ndjenin se ne po humbisnim shum koh n misione sekondare dhe gatishmria jon pr operacione m t mdha kishte degraduar. N fakt, n pikun e fushats s bombardimeve, kur Klark kmbngulte pr m shum burime e mbshtetje, ai kujton se Ralston iu prgjigj duke pyetur se far do t kishte ndodhur nse lufta do t kishte plasur n Kore dhe n Gjirin Persik. Xho, kujton ti ket thn Klark atij, sigurisht q ju nuk mendoni se ne do t ishim dorzuar n betejn ton t par, vetm sepse duhet t ishim gati pr dy luftrat e tjera, t cilat gjithsesi nuk prbjn ndonj krcnim imediat?.340

Olimpi shqiptar

NATO, i shpall luft Jugosllavis

N fund, NATO iu vu lufts n Jugosllavi dhe pr kt Klark sigurisht q ka prgjegjsi e merita. Si vren edhe OHanlon, madje edhe vet mbshtetsit m t ashpr t lufts (prfshir dhe vet Klarkun), besonin ndrkoh se demonstrimi i forcs do ta detyronte Millosheviin t nnshkruante marrveshjen e Rambujes. Ne e cilsuam kt si nj gabim absolut, tregon ordinanca e Klarkut, admirali i Marins, James Ellis, n nj konferenc t shkurtr shtypi pas lufte. Kjo nuk sht e mir. Kjo nuk sht e mir, i pati thn asokohe Sekretari i Prgjithshm i NATO-s, Havier Solana, i shqetsuar natn e par t sulmeve ajrore, kur serbt surprizuan NATO-n me prgjigjet e tyre ndaj sulmeve t NATO-s. Q NATO ishte e prgatitur vetm pr nj demonstrim t shkurtr e t qart t forcs ishte evidente n llimin e lufts, shkruan OHanlon dhe Daalder. Nuk kishte aeroplanmbajtse n Mesdhe. Prgatitjet ishin br pr vetm tre net bombardime. NATO, madje, nuk kishte ndonj plan, q t parashikonte se do t ndodhte nse Milloshevi do t kishte rezistuar. Klark ishte m shum prgjegjs, nse pr kt rast nuk kishte nj plan prgjigje, thot OHanlon. Ishte puna e tij pr t pasur plane t gatshme prgjigjeje. Por, nga ana tjetr, gjithsesi, Klark ishte i pari q e njohu gabimin dhe lvizi n drejtim pr ta korigjuar at. Situata po prshkallzohej. Dhe Klark besonte se sa m fort q t luftohej, madje edhe n qoft se kjo do t thoshte nj rrezik m t madh pr ushtart amerikan dhe civilt serb, n nj koh t shkurtr, aq m eente dhe m humane do t kishte qen edhe paqja, q do t arrihej t tohej prej saj. Por, n prputhje me shqetsimet evropiane rreth bombardimeve t rastsishme t objektivave civile dhe intolerancs amerikane n luftime, NATO, prkundrazi, kmbngulte pr nj fushat bombardimesh ajrore nga lartsia 15,000 kmb, kundr nj numri t kuzuar objektivash. Milloshevi jo vetm q s`po dorzohej apo largohej; ai przuri me qindra e mijra civil shqiptar t Kosovs nn hundn e bombardimeve t NATO-s.

Klark kundr Pentagonit pr invazion nga toka

Edhe ather, kur Klark kmbngulte, Pentagoni rezistoi t planikonte nj invazion nga toka. Un mendoj se ideja e nj lufte toksore nuk toi kurr terren serioz, thot gjeneral Reimer. N t njjtn koh, Klark krkoi nj ndrhyrje t teknologjis m t lart, vnien n dispozicion t helikopterve kundrtanke Apache. Megjithse helikoptert ishin dislokuar n Shqipri, Klark nuk e dha 341

Flori Bruqi

kurr OK pr ti prdorur ato. Sipas Reimer, kur moti u prmirsua, komandanti i Forcave Ajrore tregoi se ai mund t arrinte t njjtat objektiva, pa qen nevoja t rrezikonin shum. Kishte gjithashtu edhe nj shqetsim tjetr, disi m pak publik: Disa n Pentagon kishin frik se Klark do ti prdorte Apasht pr t shtruar rrugn e nj ndrhyrjeje toksore, gj e cila nuk ishte e autorizuar. Ashtu si e paraqet edhe nj ish-zyrtar n Pentagon: Ata mendonin se ky ishte kulmi i mosmarrveshjeve. N fund, pas 78 dit bombardimesh intensive, Milloshevi kapitulloi. NATO toi luftn pa pasur nevoj t ndrhynte me trupa nga toka apo t godiste me Apash. Mos ndoshta krcnimi se do t sulmohej edhe nga toka e detyroi njeriun e fort t Beogradit t dorzohej, apo mos ndoshta ndrkoh ishte humbja e mbshtetjes diplomatike nga Rusia mike plus sigurisht shkatrrimit t prditshm t infrastrukturs ushtarake e industriale? shtja sht akoma e debatueshme edhe sot e ksaj dite. Amplituda gjithnj e m shum n rritje e bombardimeve t NATO-s po rriste rrezikun ndaj civilve serb n tok pr t shptuar jett e pilotve n ajr. N nj prezantim t kohve t fundit n Qendrn Kennedy pr Politikat e t Drejtave t Njeriut, historiani ushtarak, Conrad Crane, ngriti nj pyetje: Cila shkall rreziku pr personelin e shrbimeve tona justikon goditjen e objektivave rastsor civil t armikut?. Sigurisht, shum vet n Pentagon mund t ken llogaritur se nj ndrhyrje toksore do ti kishte shndrruar ushtart e NATO-s n vegla t akorduara n nj teatr joesencial.

2OOO civil e ushtar serb t goditur, asnj ushtar amerikan i vdekur

Kur kjo ndodhi, objektivat civil serb t goditur n mnyr t rastsishme llogariteshin rreth 500 deri 2000. Asnj ushtar i vetm i NATO-s nuk vdiq n luftime. Refugjatt shqiptar u riatdhesuan. Nuk mund t quhej i gjith ky operacion nj sukses? Por, Crane beson se llogaritjet jan m t vshtira sesa duken. NATO u angazhua n Kosov, pr t mbrojtur civilt shqiptar, por rreth 10.000 prej tyre mendohet t jen vrar a humbur gjat ofensivs toksore serbe, kundrvnies ndaj t cils, planet e lufts s NATO-s, i dhan pak prioritet. Dhe askush nuk e di se sa civil jugosllav vdiqn nga ndrprerja e dritave npr spitale apo nga pasoja t tjera t lidhura me bombardimet. Klark, n dukje kishte m shum dshir, sesa kolegt e tij n Pentagon, pr t rrezikuar trupat amerikane, n mnyr q t ndalte forcat serbe n tok, dhe ti jepte kshtu nj fund m t shpejt lufts. Pr Klark, ky do t kishte qen mimi i timit t nj lufte 342

Olimpi shqiptar

dhe arritja e objektivave politik dy nga t cilat, sipas presidetit Klinton, po pengonin spastrimin etnik dhe po dmtonin dukshm kapacitetin ushtarak t Serbis pr ti rezistuar lufts. Kujtimet e Klark-ut n vitin 2001 t ngren qimet prpjet me raportet e vakta burokratike dhe mosbesimin e shprehur n mnyr t shpesht. Ish-gjenerali i NATO-s pretendon se Shelton dhe Cohen e penguan at t ndikonte te presidenti Klinton gjat lufts. Michael OHanlon e cilson kt bllokim t paarsyeshm. Ai thot: Ata po abuzonin me zinxhirin e prerogativave komanduese n nj mnyr q ishte kundrproduktive me interesat e kombit. Nj ish-zyrtar i Departamentit t Shtetit, kujton se perceptimi n Pentagon ishte, se Klark po e shtrngonte zinxhirin e drejtimit t komands, vetm n duart e Klintonit dhe t Samuel R. Sandy, Berger, kshilltarit pr siguri t tij.

Prplasjet me sekretarin Cohen

Nse Sekretari Cohen do t kishte qen nj lider i fort, thot ish-zyrtari, ai ose do ta kishte frenuar Klarkun, ose do ta kishte hequr at pr mosbindje. Ashtu si ndodhi, Uesli luftoi me veten, duke u prballur me dshtimin e mundshm. Ngaq Cohen nuk ishte i prfshir vet n operacion, prgjegjsit politike, q duhet t binin normalisht mbi t, ran mbi gjeneralin Klark. Atributet e vrteta, q uan disa zyrtar me uniform, t mos i besonin Klarkut, e bn at popullor n Shtpin e Bardh dhe n Departamentin e Shtetit. Ai kish vizione t forta, kujton me admirim James Steinberg, ish-zvendskshilltar pr Sigurin Kombtare. Ai kishte qen n linjn e frontit, dhe ishte e rndsishme pr politikbrsit t dgjonin nj mendim prej tij. Ai bri nj pun jashtzakonisht t madhe. James OBrien, nga Departamenti i Shtetit, e vlerson vizionin e Klarkut duke thn: Klark e dinte se zgjidhja ishte t promovonin demokraci n rajon. Ushtria kishte nj rol, por ajo duhej t mbshtetej nga operacione civile. N fakt, cilsit q e bn Klark-un nj gjemb n Pentagon refuzimi i tij pr t ndar shtjet ushtarake nga ato politike, dshira e kmbngulja e tij pr pavarsi mendimi mund ti shrbente atij mir n nj karrier politike. Ai sht disi m shum i drojtur, sesa mund t pritet nga nj shkollar nga Rhode, thot Michael OHanlon. Por, ai sht, gjithashtu, i aft ta pranoj gabimin dhe t ndrmarr hapa pr ta korrigjuar at. Dhe kjo mund t jet n fakt, ekzaktsisht frymmarrja q sjell ajri i freskt i fushats s demokratve pr vitin 2004.

343

Flori Bruqi

Kush sht gjenerali amerikan, Uesli Klark?

Gjeneral Uesli K.Klark sht njri nga ushtarakt m t famshm t SHBA-ve. Gjat 34 viteve t shrbimit t tij n ushtrin e SHBA-ve, ai ka mbajtur pozicione t ndryshme drejtuese, duke u ngritur n rangun e gjeneralit me katr yje t komandantit suprem t Forcave Aleate t NATO-s. Lindur n ikago m 23 dhjetor 1944, gjenerali Klark u rrit n Little Rock, Arkansas. N vitin 1962, ai mbaroi studimet e mesme n Hall High School, ku ai udhhoqi ekipin e tij t notit n kampionatin lokal. Gjithnj i angazhuar n shrbimin publik, ai shkoi n Uest Point n vigjilje t moshs 17-vjeare dhe u diplomua duke pasur rezultatet m t mira t klass n vitin 1966. Ai gjithashtu ka mbrojtur nj diplom Master n Filozo, Politik dhe Ekonomi nga Universiteti i Oxford. Nga viti 1997 deri n maj t vitit 2000, gjeneral Klark ka qen she suprem i Komands Aleate t NATO-s pr Evropn. N kt pozicion, gjenerali Klark udhhoqi operacionin e Forcave Aleate, aksionin e par t madh t NATO-s, me t cilin shptoi rreth 1.5 milion shqiptar nga masakrat dhe prndjekja serbe n Kosov.Nga viti 1996 deri m 1997, gjenerali Klark shrbeu si komandant i prgjithshm i Komands Jugore t SHBA-ve n Panama, ku ai ishte prgjegjs pr drejtimin e aktiviteteve ushtarake amerikane n Amerikn Latine dhe n zonn e Karaibeve. Nga viti 1994 deri m 1996, ai shrbeu si drejtor Planeve Starategjike dhe Politikave pr Shefat e Bashkuar t Shtabit me prgjegjsin e planikimit strategjik ushtarak t SHBA-ve pr t gjith Botn. Gjeneral Klark gzon shum tituj e medalje nderi t ushtris s SHBA-ve e t huaja, duke prfshir edhe Yllin e Argjendt, Yllin e Bronxt dhe Zemrn e Purpurt. Ai mban edhe tituj kalorsie nga Qeveria britanike e ajo holandeze dhe gjithashtu u b edhe komandant nderi i Legjionit t Nderit. N gusht 2000, Presidenti Klinton e nderoi at me Medaljen e Liris, titulli i nderit m i madh kombtar civil. Ai ndrkoh ka qen nj komentator i njohur publik dhe analist n kanalin prestigjioz televiziv CNN. Uesli Klark dhe gruaja e tij, Gert, jan t martuar q prej 36 vjetsh. Ata jetojn n Little Rock, n Arkansas dhe kan nj djal, t quajtur Uesli, nj skenarist lmash q jeton n Los Angeles me gruan e tij, Astrid Clark.S fundmi, ai sht njri prej pretendentve kryesor t Demokratve pr kandidat pr President n SHBA.

344

Olimpi shqiptar

Masakra e Qyshkut
nga Michael Montgomery dhe Stephen Smith (versioni n gjuhn shqipe nn prkujdesjen e Adriatik Kelmendit) http://www.americanradioworks.org/fe...ian/index.html Mngjesi i sulmit t planikuar ME NGRITJEN E DIELLIT mbi fshatin n perndim t Kosovs, Qyshk, m 14 maj t vitit 1999, ishte nj nga ato mngjeset me lagshti dhe pa shum er, q paralajmronin se prpara fshihej nj dit prclluese. Draganin, paramilitar serb, nuk mund ta zinte vendi vend. Ai ishte duke u sorollatur npr fushn me bar t dendur q nga dita e kaluar kur ai bashk me disa lufttar t tjer ishte urdhruar t shkonin n afrsi t Qyshkut dhe u ishte thn q t prgatisin nj sulm mbi kt fshat kryesisht t banuar nga shqiptart. Dragani sht nj ish-ushtar jugosllav, i cili kishte luftuar n Kosov me njsitin militar t vetquajtur "Brigada Cara Dusana" (Brigada e Car Dushanit), q kishte marr pjes n masakr. Ai tregon se kishte urrejtur kto aste t pritjes q kishin ndrprer knaqsin e adrenalins q i punonte para se t rrmbehej n ndonj betej. Gjat ksaj koh t ankthshme ai pinte pambarimisht shum cigare, tregonte barcoleta t flliqura q kan t bjn me shqiptart dhe ndjellte vdekjen - sigurisht se jo t veten."Pritm tr natn q t na jepej sinjali pr t sulmuar", thot ai, gjersa syt pak t dalur nga fytyra e tij e that shikojn n nj pik ta paprcaktuar n largsi. "Ishte nj ngrnie nervash... Gjja e vetme pr ta harruar gjakun ose vdekjen sht q t'i trajtosh ato sikurse nj ndeshje futbolli. Dhe gjja e vetme q duhet br sht q t tohet kjo ndeshje", shprehet ai.

"M t zbardhur ne m n fund morm urdhrin pr t ecur para".

Plumbat e par q kishin ushtuar n qiellin e kaltr t mesit t majit i kishin prishur gjumin Lules, nj vajze 27 vjee, e cila ndodhej n shtpin e familjes q ndodhet n qendr t Qyshkut."Dola jasht, ashtu si isha, me pizhame", kujtohet ajo. "Pash nj burr nga fshati jon duke rendur. Pash tym dhe ak, po ashtu. Komshinjt m than se serbt po vranin dhe po digjnin... kshtu q un shkova n shtpi dhe zgjova prindrit, xhaxhain dhe fmijt".Sulmi tashm kishte lluar. Militart e kombinuar ishin nisur drejt fshatit, q pr dallim nga 345

Flori Bruqi

vendbanimet e tjera prreth, ishte kursyer nga ndjekjet dhe vrasjet deri m at dit."Ushtart kishin fytyrat t ngjyrosura, kurse disa mbanin edhe shamia pr t'u maskuar", et duke kujtuar ditt e tmerrit Aki, xhaxhai i Lules. "Ata kishin t veshura uniforma t prziera - disa ishin uniforma policie dhe t tjerat ishin t Ushtris Jugosllave".Disa meshkuj kishin br prpjekje pr t'u fshehur npr fushat me drunj t dendur n afrsi t fshatit. Disa t tjer ishin vrar derisa ishin orvatur t arratiseshin. Mirpo, shumica e familjeve ishin kapur. Militart me shpejtsi kishin zn edhe babain e Lules, xhaxhain e saj, Akin dhe nj kushri.Fshati, q e prbnte 200 shtpi dhe rreth 700 banor - pa numruar ktu shqiptart q ishin detyruar t lshonin fshatin m hert me llimin e lufts - kishte paraqitur gjithmon nj pikshenjim t leht pr 100 e ca lufttart serb q kishin marr pjes n sulmin e 14 majit. Banort shqiptar nuk kishin pasur mundsi t din se sulmi i mngjesit t hershm kishte qen pjes e nj goditjeje t zgjeruar mbi Qyshkun dhe dy fshatrat e tjera fqinje, q ishte planikuar disa dit m par nga policia serbe dhe komandantt e ushtris, dhe se ishte aplikuar nga disa nga njsit m elite militare t Serbis, s bashku me disa banda famkeqe.Policia serbe dhe komandantt e ushtris u kishin dhn secilit nga gjasht ose shtat njsiteve luftarake shnimet me koordinata, bashk me nga nj sektor t fshatit q duhej sulmuar dhe spastruar, bazuar nga dshmit e Draganit. "Kur ne ia behm n fshat, popullata ishte e pambrojtur. Ne shkuam shtpi m shtpi, duke nxjerr njerzit jasht", tregon ai. "Ishim t koncentruar pr vrasjen e rebelve nga Ushtria lirimtare e Kosovs (UK). N qoft se do t vendosnim se nj mashkull do t mund t ishte pjestar i UK-s, e ekzekutonim n vend".T njjtat gjra i kujton edhe Aki, megjithse jo nga kndi i njjt i vshtrimit. "Na drguan pran varrezave t fshatit", thekson Aki, nj bujk 57-vjear, thatim dhe i hequr keq. "Ndan meshkujt nga femrat. Ndan meshkujt pr t cilt ata mendonin se ishin n mosh pr t rrokur armn dhe t luftonin. Pas ksaj ata lluan t digjnin shtpit dhe t shtinin buz kmbve tona me qllim t friksimit".

Vrasjet n ditn me diell

AKIFI DHE DISA NGA FQINJT e tij kishin njohur ca nga militart nga patrullimet q ata kishin br n fshat, m hert kur ata kishin bastisur shtpit duke gjurmuar pjestart e UK-s dhe duke tmerruar fshatart. "Ata kishin ardhur edhe her t tjera duke krkuar arm dhe para", tregon Aliu, 35 vje, 346

Olimpi shqiptar

njri nga meshkujt e fshatit q ia kishte dal t'i bishtnonte sulmit t militarve. "Dhe, ata tr kohn na kishin prsritur se nuk do t na bjn gj, n qoft se ne vazhdojm t rrim urt dhe t mos prkrahim terroristt, si thoshin ata". Gjat patrullimeve t mparshme, serbt edhe kishin mbajtur deri diku fjaln, gj q kishte br q edhe fshatart n mas m t madhe t mos prpiqen t lshojn fshatin, edhe pse kjo kishte qen dika e pamundur nga rrethimi i teprt. Mirpo... 14 maji ishte nj tregim n vete."Ishim t rrept, bile edhe m fmijt dhe grat", thot Dushani, nj tjetr lufttar serb q kishte marr pjes n sulmin mbi Qyshkun dhe dy fshatrat e tjer. "Nga nj shtpi, nj shqiptar doli jasht pr t na pritur me buk dhe krip, q sht nj tradit serbe pr t'i uruar mirseardhje mysarve. Ne u ofenduam. Prandaj, njri nga njerzit tan goditi gruan e shqiptarit me pushkn e tij dhe pastaj qlloi fmijn e tij. Pas ksaj, at shqiptar e morm me vete".Aki bashk me disa komshinj t tij ishte ndodhur i rrethuar. "Na ndan, ne, meshkujt, n tri grupe dhe na uan tutje. Ishim 12 vet n grupin tim. Na drguan brenda shtpis s nj komshiut tim dhe na vn n vij para murit t dhoms s dits. Pasi q na shan, krkuan edhe m shum para. Por, ne tashm u kishim dhn t gjitha parat q kishim".Dragani ishte njri nga lufttart serb q kishte shoqruar Akin dhe t tjert drejt shtpis. "Ne i morm 11 ose 12 meshkuj. Konkluduam se disa prej tyre i takonin UKs... Ju e dini mnyrn se si ne i shtyjm ata t asin - s pari i marrim n pyetje dhe pastaj u vendosim grykn e pushks n kok. I presim me thik, n mnyr q t pranojn dika"."Nj ushtar ia behu n der", et Aki me q t qet, "dhe ai tha: 'N emr t Serbis t gjith jeni t pushkatuar'. Pas ksaj, ai hapi zjarr". Nj plumb e kishte kapur Akin n kofsh, por ai kishte shptuar nga kufomat e vllait t tij dhe nj komshiu, t cilat kishin rn mbi t. Para se vrassit t niseshin, ata kishin futur n dhomn e ekzekutimit - ku Aki qndronte i shtrir dhe i plagosur, mbuluar nga kufomat e t afrmve dhe komshinjve t tij - sfungjer t zhytur me benzin. Sipas Draganit, zjarri ishte menduar pr t humbur gjurmt, posarisht kufomat.uditrisht, Aki ia kishte dalur t shptonte. "Dern e dhoms e kishin kapluar akt. Pr fat, ishte nj dritare aty afr", tregon Aki. N ato aste ai kishte menduar se m mir do t ishte sikur t dilte jasht e t vritej nga plumbi, se sa t qndronte e t ngulfatej nga tymi ose t digjej i gjall. "Un krceva nga dritarja dhe ika fshahurazi deri te nj fush me bar t rritur". Aki, kishte qndruar aty pr or t tra dhe kishte lidhur plagn me nj leck t shqyer nga kmisha.Asnj mashkull tjetr nga shtpia nuk kishte shptuar. 11 persona kishin gjetur vdekjen nga rrebeshet e plumbave dhe ishin djegur. Dy grupe t tjera t meshkujve nga fshati ishin shpn n dy shtpi t tjera, ishin pushkatuar dhe, njsoj, u ishte vn zjarri. Pr t qen udia edhe m e madhe, 347

Flori Bruqi

edhe dy meshkuj t tjer kishin shptuar. Secili n njrn nga shtpit. Edhe ata rrfejn se kishin dal pr t'u vrar nga plumbi, duke i ikur aks.T premten, dit e ngroht me diell, m 14 maj, t vitit 1999, n nj knd t Evrops dhe nn bombat e NATO-s, 41 meshkuj nga fshati Qyshk, ishin vrar nga forcat e kombinuara militare serbe. Mosha: nga 19 deri n 69 vje.N mngjesin e s njjts dit, forcat serbe t sigurimit kishin sulmuar edhe dy fshatra t tjer qnj, Pavlan dhe Zahaq, ku kishin dbuar nga shtpit grat, fmijt dhe pleqt, dhe kishin vrar n trsi 72 njerz.Nj grua e re ishte ndar nga kolona e t dbuarve q ishin urdhruar t mbanin rrugn drejt Shqipris dhe, q nga ajo dit, ajo ka mbetur pa nam e nishan.

Nga nj i mbijetuar n secilin grup

TASHM KISHIN KALUAR DY MUAJ qkur kishte ndodhur masakra. Nnt lufttar shqiptar, t urdhruar nga komandanti i tyre, ngritn pushkt e tyre me bajoneta drejt qiellit t kaltr t vers dhe qlluan tri her n ajr. Teksa t shtnat gjmuan n fshatin e drmuar nga lufta n Kosovn Perndimore, pjesmarrsit n ceremonialin mortor, t mbledhur rreth varrit t madh, iu dorzuan nj ndenje dshpruese.Pr gruan me shami t zez rreth koks dhe fmijt e saj q dnesnin, t shtnat nga garda e nderit e Ushtris lirimtare t Kosovs, risolln tmerrin e dy muajve m par, kur shumica e meshkujve t fshatit ishin ekzekutuar nga skuadronet serbe t vdekjes. Nj grua, burri dhe dy bijt e s cils ishin vrar, donte t hidhej dhe t mbulonte me shtatin e saj varrin, duke prsritur me z q t ngjethte misht: "Un duhet t jem me ju". At me vshtirsi e ndalnin prej qllimit kushrinjt e saj.Ceremonia e zbeht mortore, njra nga disa q jan mbajtur dhe mbahen n Kosovn e paslufts, m n fund shnonte kohn kur familjet e tmerruara mund t mbledhen n mnyr t pabezditshme pr ta dhn nderimin e fundit pr t vrart dhe t masakruarit gjakftohtsisht n shum pjes t Kosovs.Aki, i veshur me nj setr t thjesht t zez, kmish t vjetr t bardh dhe kpuc t zeza, qndronte n mesin e pjesmarrsve n ceremonial. Sjelljet e tij mund t mashtrojn, ngase ato nuk shprehin dhimbjen dhe vuajtjet q ai ka prjetuar si njri nga vetm nj dor meshkujsh q kan mbijetuar sulmin e rrufeshm mbi fshat. "Ky sht vendi ku na kan mbledhur", tregon ai, si pr nj gj me t ciln sht mpleksur qysh se di pr vete. "Kto na tubuan para se t na ndanin, ne, meshkujve nga grat dhe fmijt".I shtrir n nj rajon me ara t plleshme dhe buz Lumit t Bardh, Qyshku, sht nj fshat i vogl, i cili gjallon nn hijen e rnd 348

Olimpi shqiptar

t kreshpave t larta t Bjeshkve t Nemuna. Disa fshatin e konsiderojn edhe si nj paralagje t Pejs, qytetit vetm dy ose tri kilometra m tutje, i cili ishte boshatisur thuaja trsisht nga popullata shqiptare dhe pastaj ishte djegur n nj mas t madhe, po ashtu.Me ikjen e forcave serbe dhe me hyrjen n Kosov t trupave t NATO-s, pas afro tre muaj bombardimesh nga qielli, ishin krijuar mundsit q t hulumtohet pr t vrtetn n vendin q kishte hequr t zit e ullirit pr shum koh.S bashku me NATO-n ia kishin behur edhe hetuesit nga Tribunali i OKB-s pr krimet e lufts bashk me grupet e tjera pr t drejtat e njeriut. Ata tash bjn prpjekje pr t kuptuar se far, n t vrtet ka ndodhur n Kosov dhe kush i ka kryer vrasjet. Sipas ksaj logjike, nj vend ideal pr kt pun paraqiste padyshin Qyshku.Ndoshta edhe m par keni dgjuar pr Fred Abrahamsin, hulumtuesin e "Human Rights atch", nj organizate joqeveritare me seli n SHBA, e cila merret me hulumtimin e krimeve t lufts, si dhe abuzimet e tjera t t drejtave t njeriut. Abrahamsi, nj njohs i gjuhs shqipe, deri m tash ka kryer hulumtime t shumta n shum pjes t Kosovs, n Shqipri dhe n Maqedoni, gjat disa vjetve t shkuar. Ai kishte par shum tmerre, shum vende masakrash dhe shum vrasje. Mirpo, ajo q e kishte qitur Abrahamsin n rrug t madhe gjat ceremonis mortore t viktimave n Qyshkut, ishte se ky fshat dallonte pr nj gj nga vendet e tjera q kishte par ai. Ktu disa njrz q kishin par zjarrin dhe breshrin e plumbave q vinin n drejtim t tyre nga vrassit serb ia kishin dalur t mbijetonin. Rrmet e t mbijetuarve, si ato t Akit dhe Lules, ishin t prqndruara m shum n detaje, gj q i kishte shtyr hulumtuesit t hyjn m thell n trungun e rrmit. Intervistat q hulumtuesit kan br me t mbijetuarit e masakrave br q t ngritet aktakuza nga Tribunali i Hags kundr Slobodan Milosheviqit dhe katr bashkpuntorve t tij t ngusht.Qeverit perndimore prllogarisin se m se 10.000 shqiptar jan vrar ose zhdukur, edhe pse deri m tash jan zbuluar vetm rreth 3.000 kufoma. N ann tjetr kan mbetur t pahulumtuara edhe m se 500 vende t dyshuara si varreza masive.Ndrkaq, akoma m shum, ajo q kishte shtyr Abrahamsin n Qyshk, ishte edhe nj gj tjetr. Militart serb nuk kishin qen edhe gjithaq t kujdesshm."Nj gj shum e rndsishme pr Qyshkun", thot Abrahamsi," sht se n seciln nga tri shtpit ka nga nj t mbijetuar. Njerz q mund t tregojn me saktsi se si kan ndodhur ekzekutimet".

349

Flori Bruqi

"Ky sht personi q ka dhn urdhrat"

NJ GABIM Q E KISHIN BR serbt kur kishin ikur dhe nj gj shum e rndsishme pr shqiptart dhe t tjert t mishruar n procesin e identikimit t ndodhive t tmerrshme t muajve t vakuumit dhe mosdigjjs pr vendin e vogl n nj cep t Evrops Juglindore, ishte ajo q vrassit dhe urdhruesit e vrasjeve kishin ln pas vetes dshmit pr ato q kishin br. Shqiptart q po ktheheshin kan gjetur dokumente ushtarake e madje edhe fotogra, n t cilat tregohen lufttart serb gjat aksioneve, n poza me arm para dhe me sfonde ku shihen shtpit e kapluara nga zjarri.Kto fotogra paraqiten si burime t pazakonshme pr hetuesit e krimeve t lufts - si sht Abrahamsi, pr shembull - dhe nj mundsi q prfundimisht t demaskojn njerzit q kan qndruar prapa vrasjeve.Disa nga kto fotogra jan siguruar nga drejtorit e Kshillit Komunal n qytetin e Pejs. Ato jan foto kolori, n t cilat tregohen lufttart serb t armatosur gjer n dhmb."N kto fotogra qart mund t prfundohet se tregojn lufttar vikendi, tregojn tipat q kan dashur t duken si Rambo", vlerson Fred Abrahams. "Jan shum t rndsishme. N to shihen serbt lokal n poza t ndryshme militare q qndrojn para shtpive n ak, me arm automatike dhe me uniform t plot. Sheshazi shihet se kta individ n nj mnyr kan qen krenar ose t interesuar t shfaqin armt e tyre t gjata dhe thikat e mprehta".Kto fotogra jan prdorur nga "American Radio orks" pr t'iu treguar njerzve t mbijetuar n masakr. Ato i kan shkuar me kujdes edhe Aki dhe mbesa e tij 27 vjee, Lulja.Me t par fotograt, Aki dhe Lulja reaguan me emocion, duke drejtuar gishtrinjt e that nga fotot."sht ai, ky sht ai", Lulja lloi t dridhet dhe t zbehet taksa n ast iu kujtua se si, m 14 maj, personi i trash dhe me ok t zeza nga fotograa, e kishte ndar at nga grupi i fshatarve t tjer dhe e kishte krcnuar me vrasje, n nuk do t ndiqte urdhrat q do t'ia jepte."Ky sht i njjti person", thot Lulja. "Ky dhe askush tjetr. Edhe po ta shihja pas dhjet vjetsh, prap do ta njihja si paren e kuqe. Qeni. Ky sht ai q m ka ndar nga grupi dhe m ka krcnuar me dhunim. Ky ka qen komandant".Shtat fshatar kan dshmuar se tipi me pak ok t rna q pozonte me aq krenari me ushkn e tij automatike t drejtuar nga fotogra, ka qen njri nga komandantt q kan udhhequr militart gjat dits s sulmit mbi Qyshkun dhe dy fashtrat fqinj. Ata dshojn se nj lufttar tjetr serb e kishte thirruar at me nofkn Burdush, q nnkupton nj njeri t trash. Fshatart tregojn se Burdushi kishte urdhruar q meshkujt e paarmatosur shqiptar t ndahen n tri grupe dhe t pushkatohen.Kush ka qen pra ky njeri i quajtur Burdush, i cili del t ket dhn urdhrat pr militart e tjer? Dhe 350

Olimpi shqiptar

kush kan qen komandantt e tij? fare duhet t jet nj njeriu i cili kishte urdhruar kryerjen e nj masakre t till t prgjakshme dhe pr far qllimi? A i mundon kta njerz q kan ngrehur kmbzn vrasjet q kan br mbi njerzit e pafajshm? A do t ket mundsi q drejtsia t'ia del mban me nj numr kaq t madh t masakrave, apo dhuna e llojit t ktill ushqen veten n nj rreth t pafund? shtje t rndsishme ejn jo vetm n ngjarjet e kobshme t 14 majit, por edhe n t kaluarn e largt.Pr shum serb, Kosova mendohet t jet nj vend i shenjt, i zhytur me gjakun e martirve dhe e prjetsuar n kngt folklorike. Tokat e Kosovs kan qen nn Perandorin Serbe t Mesjets, pr dy shekuj, dhe vendi legjendar ku serbt kishin humbur nga ushtria e Perandoris Osmane, s bashku me popujt e tjer t Ballkanit, n vendin e quajtur Fusha e Mllenjave. Shum luftra, shum dhun dhe shum ndryshime kan ndodhur q nga ajo koh.Nga fundi i shekullit XX, Kosova ende ka qen nn administratn serbe, por e populluar n nj shumic t madhe nga shqiptart. Lideri serb, Slobodan Milosheviq, ka ushtruar nj fushat dhjetvjeare pr t vendosur nj apart'heid t stilit ballkanik me qllim t forcimit t kontrollit serb mbi shqiptart, si dhe pr t forcuar pozitn e tij politike n vend. N t njejtn koh Milosheviqi kishte nxitur dhe udhhequr luftrat n Kroaci dhe Bosnj, n t cilat me qindra mija civil jan vrar dhe deportuar.N vitin 1997, nj grup i fsheht, lloi t kryente sulme mbi zyrtart qeveritar serb, polict dhe kolaboracionistt shqiptar. Kjo ishte Ushtria lirimtare e Kosovs, lufttart e s cils, pas disa vjet rezistence pasive, kishin vendosur q pavarsin ta tonin me an t gryks s pushks.

Kriminelt - ata e kan vendin n Hag

ME RRITJEN E TENSIONEVE, Milosheviqi kishte drguar m shum forca ushtarake dhe policore n Kosov, duke sulmuar rajonet ku vepronte Ushtria lirimtare e Kosovs dhe vendet q ata konsideronin si t rrezikshme. Shumica e lufttarve t rekrutuar nga Milosheviqi n t kaluarn e tyre kishin betejat q kishin zhvilluar n dy luftrat e mparshme, n Kroaci dhe Bosnj. Kosova ishte ajo e treta dhe e vrteta, n nuk do t konsideronim luft koniktin e shkurtr me Sllovenin. Mirpo, serbt nuk kishin luftuar vetm kundr atyre q i quanin "terrorist t organizats s vetquajtur UK", por edhe kundr civilve t paarmatosur dhe t pambrojtur. Pr kt jan vrtetuar dhe tashm dshmojn edhe t gjith hetuesit ndrkombtar q kan punuar dhe punojn n Kosov. Ata jan t bindur se skuadronet serbe t vdekjes kan vrar dhe masakruar 351

Flori Bruqi

civil q nuk kan pasur kurrfar lidhjesh dhe UK-n.Jon Cina, nj analist q punon n kuadr t "Grupit Ndrkombtar t Krizs" (ICG) - organizat joqeveritare q mbledh shnime pr krimet e lufts t kryera n Kosov - pohon se sulmet serbe jan rritur pambarimisht shum n krahasim me brutalitetin q kishin demonstruar n prleshjet e mhershme m UK-n, n vitin 1997."N qoft se do ta krahasonit kt me nj pem, llimisht ata kishin dashur t krastitnin degt dhe pastaj kishin vendosur ta prenin edhe trungun", shprehet ai. "Dhe fare n fund, ata kishin vendosur q t gropojn edhe n tok, sheshazi me qllimin e heqjes qafe t pems, por q n t njjtn koh do t shkaktonte edhe nj ferr t madh me dmet kolaterale, si dshirojn ata ta quajn kt".Gjer m kt dit, udhheqsia serbe dhe shumica e qytetarve t tyre mohojn faktin se policia dhe armata ka kryer krime n Kosov. Ata vazhdojn t insistojn se lufta ka qen nj prpjekje legjitime pr t thyer guerilt kundrqeveritar, duke margjinalizuar storiet e krimeve si propagand e NATO-s dhe UK-s, q bhet me qllimin e ekzagjerimit t "eksceseve q kan kryer disa njsite keqbrse".Dennis Milner, njri nga hetuesit kryesor n Kosov nga Tribunali i Hags, hedh posht vshtrimin zyrtar t Serbis mbi luftn."Pse i quajn elemente keqbrse?", shtron pyetjen ai. "Apo ndoshta asin pr gjith trupat (armatn) si nj element keqbrs? A sht ndonjri nga gjeneralt e tyre element keqbrs? Kjo kundrshton do logjik".Hetuesit pr t drejtat e njeriut theksojn se masakrat e sojit t asaj far ka ndodhur n Qyshk dhe dy fshatrat e afrta - n t cilat forcat serbe kan vrar civil t paarmatosur q nuk kishin br asfar rezistence - jan shembuj t qart pr krime t lufts. Po, sht e ditur se Qyshku sht vendlindja e ish-shet t Shtabit t Prgjithshm t Ushtris lirimtare t Kosovs, Agim ekut, dhe se babai i tij sht vrar n Qyshk, m 14 maj, por disa lufttar serb spikasin se ky nuk kishte qen qllimi kryesor i sulmit."Nuk ka ndonj gj q do t dshmonte se Qyshku ka pasur ndonj aktivitet t UK-s ose dika t ngjashme", thot Fred Abrahams. "T gjith fshatart tregojn se edhe pse ka pasur disa pjestar nga fshati q iu kan bashkangjitur UK-s pr t luftuar n rajone t tjera, Qyshku gjat gjith lufts kishte qen nj vend i qet".

Pse Qyshku?
elsi duket se fshihet prapa identitetit t kriminelve dhe veanrisht prapa komandantit me nofkn Burdush. Nprmjet tyre mund t jet e mundshme t msohet kush ka planikuar kt operacion, dhe 'sht m e rndsishme, pse? 352

Olimpi shqiptar

Asnjri nga t mbijetuarit n Qyshk nuk dinte emrin e vrtet t Burdushit. Por, Lulja, femra t ciln ai e kishte krcnuar me prdhunim, thot se askush n Qyshk nuk do t mund ta harroj fytyrn e tij, si nuk do t mund t harrojn krimet q ai ka kryer."A i shihni kto duar?", pyet Lulja duke u rrqethur dhe treguar duart e saja. "Me kto dy duar un kam mbledhur eshtrat e dajve t mi, kushrinjve dhe babait tim. At q kishte mbetur nga babi im, e gjeta fare n fund, por jo tr kufomn. Vetm disa pjes nga trupi i tij. Nuk kam gjetur kmbt e tij ose kokn. Vetm brinjt kam gjetur. Dhe me kto duar e kam kallur n dhe. Kurse, kta-serbt, kta q e kan vrar, ata i kan duart e zhytura me gjak. Ata e kan vendin n Hag".

Zbulimi i personave pjesmarrs n masakr

NUK SHT SHUM E ZAKONSHME t zbulohen emrat dhe fytyrat e personave q kryejn krime gjat kohs s luftrave. sht akoma m e pazakonshme t dgjosh ata q kan kryer kto krime duke rrfyer pr bmat e tyre, prve n rast t kapjes dhe gjykimit n gjykatore. Prgjat dhjet vjetve me luftra n ish-Jugosllavi, ka pasur nj tabu virtuale pr ushtart pr t folur fshehurazi rreth vrasjeve, pa marr parasysh n kan qen viktimat trupa t armikut ose vetm civil t thjesht. Kjo m tepr vlen pr lufttart serb, t cilt shpesh veten e vjn n rrafshin e viktims, n kt mnyr duke justikuar aksionet e tyre kriminale si nj mbrojtje kolektive t popullit."American Radio orks" ia ka dalur t siguroj disa fotogra t lufttarve serb, t cilat ata i kishin ln prapa, pasi q kishin ikur nga Kosova. N disa prej tyre tregohen militart, duke pozuar sikur t ndodheshin n ndonj mbledhi gjahtarsh, duke buzqeshur mistershm dhe duke mbajtur n dor amuj shqiptar. Kur ia treguam fshatarve kto fotogra, nj njeri tjetr doli t ket qen s bashku me Burdushin. Nj grua shqiptare, e quajtur Albana, tregon me gisht njeriun q tregohet n fotogra, duke pohuar se ai kishte qen n Qyshk, i veshur me uniform t plot ushtarake. Njeriu, pr t cilin itet, sht shum leht t njihet n fotogra, pr shkak t njrit sy t tij gjysm t mbyllur. Albana tregon se emri i tij sht Zvonimir Cvetkoviq - Zvonko."E kam par fytyrn e Zvonkos", thot ajo duke kthyer kujtimet e 14 majit. "Kjo ka ndodhur vetm pr disa aste. Pastaj, n syt tan ata morn meshkujt tan dhe lluan t djegin shtpit". Albana rrfen se si ajo ishte rritur s bashku me Cvetkoviqin n nj mhall n Pej, ku ajo kishte kaluar fmijrin. Sipas saj, Zvonkoja kishte qen n fshat edhe dy her t tjera, bashk me militart e tjer q kishin bastisur fshatin. "Ai m njohu mua dhe m 353

Flori Bruqi

pyeti se far po bja un aty. Un iu prgjigja 'Un jetoj ktu tash'. Ai m pyeti se sa fmij kam. Un kisha frik t'i tregoja se kam nj djal dhe e gnjeva - i tash se kam pes vajza. pastaj, ai m pyeti n ka pasur UK n fshat. Un i tash se jo".Dy fshatar t tjer kan identikuar Zvonko Cvetkoviq, duke thn se ai kishte qen n Qyshk, i veshur me uniform ushtrie. Ata e kishin njohur Cvetkoviqin q m par, ngase ai kishte punuar si inspektor i automjeteve, n ndrmarrjen "Pe-trans" n Pej, ku shqiptart thon se ai e kishte keqprdorur kt vend t puns, duke marr mito.Pr t gjetur dika m shum, ne shkuam n objektin e "Pe-transit", i cili n muajt pas lufts ishte ln shkret, ku kishte punuar dikur Cvetokoviqi. N kabinetin ku jan mbajtur dosjet, ende kishin mbetur shum shnime. Ktu gjetm dosjen personale t Zvonimir Cvetkoviqit. N kto dokumente shnohej se ai kishte lindur m 1953, kishte mbaruar t katr klast e shkolls s mesme me not prafrsisht mesatare 2.1 dhe se kishte nj sy gjysm t mbyllur, si pasoj e nj aksidenti traku. M tutje u gjetn edhe dokumentet q tregonin se ai kishte abuzuar me disa fonde t kompanis. Por, me gjith korruptimin e qart t Cvetkoviqit, nuk ka ndonj dshmi q tregon se ai ka qen ndonj komandant ushtarak ose rezervist policie.N kt mnyr ne kishim vendosur t'i binin n gjurm Zvonko Cvetkoviqit.Shum serb q kan braktisur Kosovn, gjat bombardimeve t NATO-s dhe pas hyrjes s trupave paqeruajtse n vend, kan gjetur strehim n Mal t Zi, republikn "jugosllave" q ndodhet vetm rreth nj or ngasje me vetur nga Qyshku. Pas disa javsh t gjurmimit t vendndodhjes s Cvetkoviqit, ia dolm q t zbulojm se ku fshihej ky kriminel i dyshuar. Ai ndodhej n Mal t Zi, n nj qytez q shtrihet vetm 40 kilometra larg Kosovs. Na ishte thn se jetonte n nj vend t zymt dhe t varfr, n Andrijevic, nj vend i njohur pr mbshtetjen e fuqishme pr diktatorin serb, Slobodan Milosheviq.Ne shkuam t paparalajmruar n nj bllok t shtpive, me rroba q thaheshin npr litar dhe me dru t prer t renditur pran mureve t shtpive. Iu kishim qasur me nj ik pasiguri vendit ku do t duhej gjetur njeriun q krkonim. N vazhdn e prpjekjeve pr t kapur serbt e armatosur q shikoheshin si krcnim pr udhheqsin e republiks q mton ta paraqes veten si e moderuar, pak dit para se t shkonim atje, policia malazeze kishte bastisur disa shtpi n Andrijevic, ku kishte konskuar pushk automatike dhe granata. Ndr shtpiat e bastisura kishte qen edhe ajo e Zvonimir Cvetkoviqit.

Kush sht Zvonimir Cvetkoviq Zvonko?

PES OSE GJASHT SERB ishin mbledhur rreth zjarrit n oborrin e shtpis ku jetonte tash i dyshuari pr krime lufte, Zvonimir Cvetkoviq - Zvonko, duke ngritur dolli me gotat e vogla t mbushura me raki kumbullash dhe duke mbre354

Olimpi shqiptar

hur thikat e tyre vezulluese. Ata po prgatiteshin ta prenin nj derr shum t madh. Me nj shtytje t prnjhershme ata kthejn bishn n krah, secili prej tyre duke mbajtur nga nj kmb t tij. I pesti, ndalet pr nj ast mbi kokn e madhe t derrit dhe, me nj lvizje t beft dhe t shpejt t thiks, e pren derrin n fyt. Nj curril i kuq gjaku del nga grrmazi i prer i bishs, teksa bn prplitjet e fundit n jet.Brenda shtpis s vogl, prfundimisht del prpara Zvonimir Cvetkoviqi. N dhomn ku rrinte s bashku me t shoqen, vajzat dhe balldzat, Zvonkoja na ofron kafe dhe pranon q t as.Ai sht nj mezoburr 46 vje, me ok t dendura, q kan lluar t thinjen, dhe me njrin sy gjysm t mbyllur, i cili i kishte mbetur n kujtes fshatarve t llahtarisur. Cvetokoviqi ishte msuar t refuzonte ato q kishte par t botoheshin n gazetat lokale n Mal t Zi - si dhe n Internet - sipas t cilave ai kishte qen i lidhur me krimet q ishin kryer n Qyshk."Gjith ajo, pr t ciln un kam qen i interesuar t bj, ka qen, q t shkoj n pun hert n mngjes, dhe t kthehem n shtpi pasdite", thot ai. "Kurr nuk kam qen n Qyshk. Kurr nuk kam kryer shrbimin ushtarak dhe kurr nuk kam mbajtur revole n dor".Me t shpjeguar se disa njerz kishin dshmuar se e kan par at n Qyshk gjat sulmit, ai me rrmbim dhe nervoz qllon me grusht tavolinn dhe thot: "M lejoni t ju them dika. N do t ishte przier madje edhe vllau im n dika t till, un do ta tregoja menjher. Ata kan qen qen e jo njerz, ata q kan br kt pun n Qyshk".Megjithse Cvetkoviqi ngulte kmb vazhdimisht se kishte qndruar larg lufts, ai dshmonte me saktsi detaje t shumta pr njsitet militare dhe pr komandantt e tyre.

Si mund t dij ai kaq shum?

Ai nuk e tregon. Por, kjo kishte br q t ktheheshim prapa n Pej dhe t asim me shqiptart, t cilve, sipas fjalve t Cvetkoviqit, do t dshmonin se ato far thot vet jan t vrteta.Kshtu, ne gjetm n Pej nj familje shqiptare, t ciln, gjat bombardimeve t NATO-s - me t lluar serbt vrasjet dhe dbimin masiv t shqiptarve nga shtpit e tyre - Cvetkoviqi e kishte prcjellur n rrugn drejt Malit t Zi. Por, n bisedn me kt familje, ne ia dolm t kuptojm disa detaje t tjera shum kruciale, pr t cilat Cvetkoviqi nuk kishte folur. Pr shembull, familja shqiptare e tregon fare qart dhe ngul kmb n faktin se Cvetkoviqi i ka prcjellur ata pr n Mal t Zi, por se ai n at koh ka qen i veshur me uniform ushtarake dhe se mbante me vete nj pushk automatike. Kjo binte n kundrshtim t plot me ato q Cvetkoviqi na kishte thn n Mal t Zi, kinse nuk kishte veshur kurr uniform dhe se nuk kishte 355

Flori Bruqi

mbajtur kurr revole n dor. Sipas ksaj del se Zvonkoja e ka ndihmuar kt familje, ngase miku i tij i kishte pasur miq t ngusht dhe se n t njjtn koh kishte larguar edhe familjen e tij n at drejtim. Familja shqiptare tregon se ai tr kohn e kishte qortuar mikun e tij pr rrezikun n t cilin e kishte futur rrezikun e prcjelljes s nj familjeje shqiptare.Nj shqiptar tjetr, t cilin e vizituam, pr t cilin Cvetkoviqi na kishte porositur ta pyesnim, po ashtu, na tregoi se e kishte par Zvonkon vetm disa jav para se t ndodhte masakra e Qyshkut, dhe se ai kishte pasur t veshur uniformn ushtarake dhe se kishte mbajtur nj automatik. Ndrsa, e treta e vrteta, njeriu i tret i cili do t duhej t thoshte fjal t mira pr Cvetkoviqin, ish-puntori n kompanin "Pe-trans", Dardani, dyshonte se Cvetkoviqi ka qen gjithnj n bashkpunim me bandat ushtarake n Pej."Ai gjithmon do t vinte pr t na folur", rrfen Dardani. "Por, njkohsisht, ai ishte m ekstremisti n mesin e puntorve serb. Ndodhte q ai t thoshte: 'Duhet t'i vrasim t gjith shqiptart, t marrim pastaj buldozert dhe t'i rrafshojm fshatrat; duhet q t'i dbojm ata t gjith'". "Nuk di far t them", rrudh kraht Dardani, "ndoshta kto kan qen vetm fjal". Pra, tashm e kishim t qart se Zvonimir Cvetkoviq - Zvonko ishte bashkuar me militart pr t sulmuar fshatin Qyshk - dhe sigurisht edhe dy fshatrat e tjer - dhe q ndoshta ka qen vetm nj ushtar i parndsishm gjat operacionit. Kshtu q, lluam t gjurmojm edhe pr komandantt ushtarak, pr t cilt kishin treguar Cvetkoviqi dhe shum lufttar t tjer serb, q kishin qen m aktivt n rajon.

Njsitet militare q kan marr pjes n sulm LUFTTART SERB Q KAN QEN n Qyshk, m 14 maj, ose ata t cilt dinin dika pr ndodhin e tmerrshme t mesit t pranvers, dshmojn se sulmi ka qen i organizuar nga grupet m elite t policis s Serbis, si dhe armats dhe njsiteve paramilitare - trupa kto nn direktiva t drejtprdrejta nga gjeneralt m t afrt t t akuzuarit pr krime lufte, Slobodan Milosheviqit. N sulm kishin marr pjes edhe bandat militare, po ashtu, t cilat jan quajtur "trupat e befasis".Ndr njsitet serbe q kan marr pjes n Qyshk, jan:Formacioni "Frenki", nj njsit komando i emruar sipas udhheqsit t tij Franko Simatoviq, njrit nga agjentt m t rrezikshm dhe njkohsisht t mistershm, pr t cilin itet se sht nj komandant veteran nga lufta e Bosnjs."OPG", ose "Operativna Grupa" (grupi operativ), nj njsit elit i policis serbe, pjestart e t cilit me krenari kan quajtur veten "Magla" (mjegulla), sipas gjass se pas 356

Olimpi shqiptar

aksioneve t mdrmarra nuk kan ln ndonj gjurm. "OPG-ja" msohet t ket marr urdhrat nga nj gjeneral i lart n Ministrin e Punve t Brendshme t Serbis. Lufttart nga ky grup kan theksuar se "OPG" qndron prapa masakrs q ka ndodhur n llim t vitit 1999, natn ndrmjet 14 dhe 15 janarit, n Reak, q kishte grishur pezmin e komunitetit ndrkombtar dhe, sipas shum analistve, kishte qen pika shtytse pr ndrrimin e politiks botrore kundr Serbis, rrjedhimisht duke cytur llimin e bombardimeve t aleancs s NATO-s.Njsiti snajperist i Armats s Tret "Jugosllave", grup q theksohet t ket qen nn komandn e drejtprdrejt t kryegjeneralit t Armats s Tret.Pastaj, banda paramilitare "Munja" (vettima). "Munja" ka qen nj mishrim i uditshm i policve, kriminelve dhe t vetquajturve patriot, t cilin nga serbt ishin konsideruar si legjendar, pr prleshjet e tyre q kishin zhvilluar me Ushtrin lirimtare t Kosovs dhe pr sulmet e pamshirshme mbi civilt shqiptar. N mesin e 17 lufttarve, me t cilt u takuam n Mal t Zi, kishte qen edhe Branko, nj veteran shpatullgjr i grupit militar "Munja", n t katrdhjetat e hershme. Branko tregon se ai ishte rritur n Pej dhe se i ishte bashkuar grupit vetm tre muaj para llimit t lufts ajrore t NATO-s."Me t'iu bashkuar 'Munjs' m sht thn se detyra jon do t jet spastrimi etnik - dbimi i njerzve nga shtpit e tyre", rrfen Branko. "Kishim edhe pun t tjera, po ashtu, jo vetm spastrimin. Bnim arrestime, n t shumtn e rasteve, caku yn ishin lidert e shqiptarve dhe eliminimi i gjith atyre q prkrahnin iden e Kosovs s pavarur. Jo vetm lidert e UK-s, por edhe shqiptart me ndikim,intelektualt". Autoritetet serbe nj koh t gjat kan refuzuar fardo lidhje me paramilitart, si sht, pr shembull, grupi "Munja". Por, lufttart serb ngulin kmb se paramilitart, prfshir ktu edhe "Munjan", kan qen "njsite speciale" nn kontrollin e armats dhe policis. Pikrisht, njri nga komandantt m famkqinj dhe m t frikshm, Vidomir Shalipur - polici m i njohur n qytetin e Pejs pr dhunn e ushtruar ndaj shqiptarve - ka qen mu nj polic serb. Shalipuri sht vrar m 8 prill, 1999, nga nj ushtar 17-vjear i UK-s, n pusin e vn n afrsi t fshatit Radac. Funerali i tij kishte qen nj ndr m t mdhenjt q kan organizuar ndonjher serbt e Pejs, ndrkaq q kishte qen nj ndr lajmet m t gzueshme q kishin marr shqiptart e qytetit perndimor, t cilt ishin dbuar nga shtpit dhe ishin strehuar n vendet fqinje. Madje, edhe prkujtimorja me rastin e vdekjes s tij, tregon pr lidhjen e tij me grupin, duke shkruar si shtojc t emrit - Vidomir Shalipur - "Munja".

357

Flori Bruqi

Urdhrat kan ardhur nga nivelet m t larta

VRASJA E POLICIT VIDOMIR SHALIPUR, bazuar n dshmi t shumta, kishte br q grupi militar "Munja" t mbetej nn drejtimin e partnerit t tij n krime, kriminelit Nebojsha Miniq. Kjo kishte qen edhe nj ndr strategjit e lufts s Milosheviqit n Kosov - polict dhe kriminelt t luftojn krah pr krah m njri-tjetrin. Nebojsha Miniq sht nj 38-vjear, i cili veten e quan "Mrtvi" (i vdekuri), nofk q e ka marr nga tatuja q tregon nj njeri t vdekur n krahror.Branko, njri nga pjestart e "Munjas", rrfen se Miniqi ka vrar disa shqpitar n Pej dhe rrethin. "Ai ishte ekstremist q nga llimi", thot Branko. "Ai gjithnj ka qen nj njeri q ka jetur n tehun e shpats. Ai ishte i mbushur plot me urrejtje ndaj shqiptarve. Kishte br aktivitete kriminale s bashku me ta dhe ata e kishin tradhtuar. Kshtu q, ai ka qen i mbushur me ndjenjn pr hakmarrje. Ishte n gjendje t vriste tr nj familje, nnn, babain, ose motrn, vetm pr kt gj."Isai nga Peja, ka treguar se si Nebojsha Miniq kishte dhn urdhrin pr t vrar gjith familjen e tij. Nj nat para hyrjes s trupave t NATO-s n Pej, pjestart e grupit t Miniqit, kishin ekzekutuar shtat pjestar t familjes s Isait. Isai ia kishte dalur t'i shptoj vrasjes. Prej shtat t pushkatuarve - pes kishin qen fmij.Disa dshmitar, si fshatart shqiptar ashtu edhe militart serb, identikojn Nebojsha Miniqin si njrin nga komandantt e sulmit mbi Qyshk, Pavlan dhe Zahaq, m 14 maj. S bashku me Miniqin ishte edhe njeriu hijernd nga fotograt, Burdushi, emri i vrtet i t cilit sht - Sreko Popoviq.Nj pjestar tjetr i grupit "Munja", Petar, thekson se Miniqi dhe Popoviqi kan qen komandant t kmbsoris n Qyshk. Mirpo, Petar ngul kmb se planet pr betejat dhe listat e ekzekutimit kan ardhur nga zyrtart e nivelit t lart t armats dhe policis, t cilt edhe e kishin drejtuar operacionin."Ne na jepeshin listat nga komandantt e policis pr shqiptart q ishin lojal ndaj UK-s ose q kishin lidhje me ta", tregon Petar. "Qllimi ishte q t spastrohet do fshat. Na ishte urdhruar q t ndanin grat dhe fmijt prej burrave. Ne merrnim do mashkull q kishte mbi 15 vje".Disa lufttar kan br t ditur pr "American Radio orks" se sulmi mbi Qyshk ishte planikuar n takimin e komandantve t armats dhe policis n Pej, m 11 maj. Nj libr shnimesh, i nnshkruar nga komandanti rajonal ushtarak, koloneli ushtarak Dushan Antiq - i cili i sht treguar "AR"-s nga zyrtart e Kshillit Komunal n Pej - konrmon se n Qyshk ishin drguar trupa prforcuese, tri dit para sulmit. Gjithashtu, disponojm me nj kopje t dokumentit, t nnshkruar nga i njjti komandant "jugosllav" Antiq, q dshmon pr t ashtuquajturin "Shtab 358

Olimpi shqiptar

t krizs", ku drejtuesit serb t ndrmarrjeve t ndryshme n qarkun e Pejs, kishin marr detyrat prgjegjse t dala nga gjendja e krijuar me shpalljen e gjendjes s lufts n Jugosllavi. Ky dokument mbante datn e 25 marsit, ndrkaq drejtuesit ftoheshin pr t marr detyrat n mbledhjen q do t mbahej m 1 prill, 1999. Sipas dokumentit, armata merrte mbi vete autoritetin absolut n rajon, ku prfshihet edhe fshati Qyshk.Nga kto dokumente dhe deklarata nga lufttart prgnjeshtrojn pohimet se njsitet e tyre nuk kan qen t involvuara n sulmet mbi civil.Bazuar n burimet pran policis serbe, listat e ekzekutimit kan ardhur nga armata lokale dhe komandantt e policis, duke vazhduar t ngjiten lart e m lart n zingjirin komandues. Nj ocer nga nj njsit elit i policis sekrete serbe ka deklaruar se ai ka prcjellur urdhresa t detajizuara pr arrestime dhe deportime drejtprdrejt te komandantt e policis dhe armats n Kosov, n mesin e t cilve kan qen edhe ato pr grupin "Munja". Ai dshmon se kto urdhresa dilnin nga kancelarit e Ministris s Punve t Brendshme n Beograd."Urdhri pr t dbuar me forc shqiptart ka ardhur nga Beogradi, nga vet kreu", tregon oceri i lart i Armats Jugosllave, i cili paraplqen t mbetet anonim. "Ne ishim fokusuar parsisht n rajonet ku UK-ja kishte prkrahje, si sht Peja".Por, ky ocer shton se ajo q kishte lluar, sipas tij, si nj luft legjitime kundr "terroristve shqiptar" UK-s, s shpejti ishte kthyer n nj luft t prgjithshme kundr civilve shqiptar. Ajo ishte nj luft ku secili mashkull shqiptar pak m i rritur ishte trajtuar si nj terrorist potencial."Me t lluar sulmet ajrore", tregon oceri, "do gj u keqsua. Ne u bm m t varur nga militart dhe njsitet speciale, ngase rekrutt dhe rezervistt tan nuk po e kryenin punn si duhet. Gjithka u kthye prmbys. N kt gjendje, un isha nj polic q duhej t punoja me kriminelt, n vend se t'i arrestoja ata".

Nga burgu n luft

SHUM MILITAR SERB jan drguar n Kosov drejt e nga qelit e burgjeve n Serbi. Disa prej ktyre militarve q kan luftuar n Kosov i pranuan "American Radio orksit" se ata ishin liruar nga vuajtja e dnimit n burg me kushtin e ardhjes pr t luftuar n Kosov.Nj nga ta sht Marko, nj ish i burgosur q tash jeton n Mal t Zi. Ai sht nj gur tipike e njeriut nga nntoka serbo-malaziase, nj djalosh meskuloz me zixhir prej ari t varur n qaf, syze dielli t shtrenjta dhe shortse "Bermuda". Markoja tregon se n kohn kur ishte liruar nga burgu kishte qen duke vuajtur dnimin prej pes vjetsh n Serbi, pr shkak t nj prleshjeje t armatosur. Pas lirimit, ishte 359

Flori Bruqi

strvitur n nj kamp serb policie, i ishte dhn arma dh ishte drguar n Pej, pr t kryer t ashtuquajturat - operacione speciale."Urdhrat q m jepeshin mua ishin q t arrestoja njerzit dhe t'i fusja brenda", tregon Marko. "Pastaj, ka pasur urdhra speciale pr t kapur individ t veant dhe pr t'i sjellur ata gjall ose vdekur. I kam likuiduar pes a gjasht njerz n kt mnyr. Arrestonim njerz t rndsishm, politikan, funksionar. Pr mimin e liris son ne ishim n gjendje t bnim, thjesht, gjithka". Markoja dhe disa militar t tjer serb t intervistuar kan theksuar se disa njsite jan sponsoruar nga gangstert serb, q kan lidhje t ngushta me policin sekrete t Slobodan Milosheviqit. Kta sponsor u kan paguar lufttarve shuma parash prej 5-6 mij markash pr nj muaj dhe kan br aranzhimet pr armt dhe municionin nga armata si kundrshprblim pr ndaljen e nj pjese t madhe t pronave shqiptare.Mrakoja tregon se pundhnsi i tij ishte famkeqi, Zheljko Razhnatoviq - Arkan. Arkani ishte njkohsisht politikan - kryetar i Partis s Bashkimit Serb (SSJ) - dhe maoz, pr t cilin n vitin 1997 ishte ngritur aktakuza nga Tribunali Ndrkombtar pr Krime Lufte n Ish-Jugosllavi, pr krimet q kishte kryer gjat luftrave n Kroaci dhe Bosnj. Aktakuza ishte shpallur botrisht, nga atbot kryeprokurorja Louise Arbour, gjat muajve t bombardimeve t NATO-s mbi "Jugosllavi", n vitin 1999, kur i ishte shtuar sipas burimeve edhe dosja e krimeve n Kosov.Razhnatoviq sht vrar n janar t vitit 2000 n nj atentat n hotelin "Interkontinental" n Beograd.Fred Abrahams nga organizata "Human Rights atch" beson se kriminelt e manipuluar nga shteti ishin nj komponent esencial i lufts s udhhequr nga Serbia n Kosov. "Ka pasur elemente t fuqishme kriminale t mishruar n tr zingjirin q vjen nga armata, nprmjet policis e deri te paramilitart", vlerson Abrahams, "dhe ky sht nj reeksion i shtetit Serb dhe Jugosllav. Ky sht nj regjim gangstersh. Po asim pr nj vend q sht i qeverisur nga njerz q jan t mishruar thell n t gjitha sojet e aktiviteteve ilegale dhe t dyshimta. Pra, n kjo do t lloj mu n krye, n nivelin ministror, sht m se e qart se do t arrij edhe n nivelin e banditve t rrugs dhe policve lokal".

Kriminelt nuk knaqeshin vetm me para...

KTA BANDIT DHE POLIC jan drguar me urdhrin e komandantve nga nivelet e larta q t shplajn Qyshkun dhe dy fshatra t tjer. T mbijetuarit dshmojn se kan par Nebojsha Miniqin dhe Sreko Popoviqin - komandantt e formacionit "Munja" - t torturojn civilt e paarmatosur dhe t 360

Olimpi shqiptar

terrorizojn ata me t shtna nga automatikt, madje edhe buz kmbve t fmijve."American Radio orks" ia ka treguar fotograt e Miniqit dhe Popoviqit njrit nga t mbijetuarit n nj nga dhomat e likuidimit n Qyshk, bujkut rreth katrdhjet vje t quajtur Besim. Pa mdyshjen m t vogl, ai rrfen se i kujtohet fare qart se Popoviqi ka dhn urdhrin pr t ndar meshkujt shqiptar q do t ekzekutoheshin. "Ai qndronte n mes dhe jepte urdhrat", kthen kujtimet pr Sreko Popoviqin, Besimi. "Ushtart e tjer doln n krye t grupeve dhe na drguan npr shtpi. Gjat gjith kohs, ky Popoviqi, na brtiste: 'Keni krkuar NATO-n, tash do t'ju tregojm ne NATO-n! Ju shqiptart kurr nuk do t jeni t lir, vetm nse do t vrisni tr 11 milion serbt'".Edhe Sknderi, nj burr tjetr i mbijetuar n masakr, identikon Popoviqin nga fotograt."Kam pas vrejtur se mbante nj kryq rreth qafs", thot ai. "Kishte t veshur nj fanell me ngjyr t gjelbr ushtarake. Ai ka dhn urdhrat q t na ndanin n dy grupe dhe t na drgonin npr shtpit...".N intervista t ndara, dshmitart theksojn se Popoviqi nn krcnimin e armve ka vn para grupin prej dhjet meshkujsh dhe i ka drguar n njrn shtpi. N kt grup kishte qen edhe Sknderi.Pas disa astesh, disa rrebeshe armsh ishin dgjuar dhe meshkujt e vn n vij me shpin nga muri ishin shembur t vrar nga plumbat e ekzekutorit serb. Sknderi, megjithse me disa plag n kmb, ia kishte dal t shptonte, duke dal nga dritarja, pak para se shtpin, tashm t mbushur me kufoma, ta kaplonte zjarri.Ndrkoh, Nebojsha Miniqi ishte duke gjuajtur ndonj pre m t majmur. Miniqi e kishte rrmbyer aush Lushin, 51 vje, burrin e njohur si m i pasuri n Qyshk. Njerzit e Miniqit, po ashtu, e kishin kapur t birin e aushit, Arianin, 21 vje, pr t shantazhuar at me qllim t marrjes s elsave t veturs. aushi u kishte ofruar vet t merrnin veturn dhe disa para, duke shpresuar se serbt do t tregoheshin t mshirshm dhe do t'ia kursenin jetn e t birit. Dshmitart tregojn se Miniqi e kishte drguar

aush Lushin n shtpin e tij.

Gruaja e aushit, Ajshja, kishte mbetur n mesin e grupit t femrave, derisa gjith kto skena rrqethse ishin luajtur para syve t saj t mbushur me lot."aushi u solli atyre gjith parat q kishim", kthen kujtimet m t kqija t jets s saj ajo. "Ai solli gjithka vetm pr ta shptuar birin ton t dshirit. Kur ai u kthye te vendi ku na kishin grupuar, te varrezat e fshatit, pa se Arianin e tij e kishin marr ushtart. 'Ku e kam djalin?', ka pyetur. Dhe ata iu prgjigj gjakftoht: 'Ti mund t kesh para, t jesh i pasur, por kjo nuk do t thot se ne nuk do t ta vrasim djalin!'".I biri, Ariani, i vetmi djal n familje, ishte pushkatuar s bashku me 10 meshkuj t tjer, disa minuta para se aushi t kthehej me parat. aush Lushi s fundi sht par i gjall me Nebojsha Miniqin - "Mrtvin", komandantin e "Munjas".Nj dit m von, Ajshe Lushi e kishte gjetur kufomn 361

Flori Bruqi

e burrit t saj t masakruar n nj nevojtore fshati."Ishte i shtrir me fytyr pr tok, derisa n t gjitha ant shihej gjaku", rrfen ajo si e prhumbur. "Ishte shum e vshtir t shikoje. Ishin mbledhur aq shum miza. E kishin prer n fyt dhe gati ia kishin prer shuplakn fare. Ndoshta kur ia kishin vjedhur orn e shtrenjt. Pas ksaj, kam brtitur dhe i kam thn: 'aush, t vran edhe ty, tash nuk na ka mbetur mashkull n shtpi. Ku e kemi birin ton? Tash pa ty, m nuk kemi shtpi".

"Ishim t pajisur me urrejtje kundr shqiptarve"

T SHTATMBDHJET LUFTTART serb t intervistuar, kan pranuar t bnin nj gj t till, vetm pasi q iu kishim premtuar se nuk do t'i publikonim emrat e tyre. Thuaja, q t gjith kan pranuar se kan sulmuar edhe shqiptart civil. Disa lufttar serb kan pranuar, po ashtu, se kan kryer ekzekutime masive, edhe pse asnjri prej tyre nuk ka pranuar se ka qen i przier n vrasjen mizore t aush Lushit. Shumica e lufttarve theksojn se ata i kan br kto vullnetarisht, duke konsideruar nj gj t ktill si nj fushat legjitime kundr terroristve. Mirpo, motivacionet e tyre t vrteta variojn.Vasoja sht nj burr i imt, rreth 30 vje, i cili ka lindur dhe sht rritur n Serbi. Ai ishte punsuar pasi q kishte hedhur rmn n letr pr t shkuar n luft n Kosov. Teksa kishte par militart e tjer duke vrar gra dhe fmij shqiptar, ai pr nj koh ishte turbulluar. Por, Vasoja thekson se kishte vazhduar me zbatimin e urdhrave."Ne ishim si t pajisur me njfarlloj ndjenje patriotike t detyrs, posarisht me rritjen e intensitetit t lufts aktive", tregon Vasoja. "Ne ishim ushtar, ne ishim sikur qen t lufts t cilt vrasin pa u mdyshur pr kt, pa menduar fare. Kta ishim ne. Ishim po ashtu t pajisur me urrejtje... Mendoj se gjeneralt kan krijuar nj projekt, njfarlloj plani, pr t na mbushur me urrejtje pr shqiptart".Lufttart e tjer, veanrisht pjestart e grupeve militare, ishin t kapluar nga pasione t ndryshme dhe nuk ndjenin ndonj keqardhje pr vrasjen e civilve shqiptar. Me Milanin u takuam n tarracn e nj kafeterie t zhurmshme. Ai sht nj burr i parruar, me sy t skuqur dhe t mdhenj. Ai ka nj t kaluar kriminale, po ashtu. Milani pohon se i ka takuar grupit militar "Munja", nj bande ku t vetquajturit patriot serb ishin njkohsisht edhe kidnapues t paguar nga shteti."M hert, policia sekrete serbe transportonte shqiptart n mnyr t sigurt prtej kurit, duke i bartur ata fshehurazi n bagazhet e veturave", tregon ai. Pr kt merrnin nga 5 mij DEM. Me t marr vesh pr kt djemt nga 362

Olimpi shqiptar

njsiti im, lluam edhe ne t bnim nj gj t till. Pastaj, me t ashprsuar m tepr bombardimet e NATO-s, nuk prpiqesha q t'ia kaloja shqiptarve kurin. Vetm u merrja parat dhe i vrisja".Milani thot se nuk ka marr pjes n sulmin mbi Qyshk. Kshtu q shkojm ta shohim nj tjetr q ka marr pjes n masakrn e tmerrshme. Ky sht Predragu. Ai ka t veshur nj fanell "Versace", xhinse t t zeza dhe gzon nj respekt t veant n kafeterin q ri. Predragu ka insistuar q biseda t zhvillohet n bodrumin e nj hoteli buz detit. Gjat gjith biseds rrinte i ulur n karrige, teksa, nn prapanic mbante nj revole "Magnum 44" t nikelizuar dhe t gatshme, pr fardo nevoje."S pari, nuk jam duke biseduar me ju ngase dua ta bj kt", thot ai. "Kt e bj vetm se jam i mbushur. Jam i mbushur deri n fyt. Disa gjra nuk mund t'i mbaj m brenda. N do t dshironit ju ose jo, duhej t punonim pr policin. Duhet t kesh para n qoft se dshiron t jetosh. Fabrikat nuk punonin, asgj nuk funksiononte. Nuk kisha dshir t shihja njerzit duke vdekur, nuk kisha dshir t shihja gjakun gjithkah rreth meje, por u msova edhe me kt".Syt e Predragut duken t lodhur dhe t shqetsuar. Nga qafa e tij rrjedh djersa. Gjja tjetr e cila e shtyn t bisedoj sht se dshiron ta shfaq mllen kundr Milosheviqit, pr arsyen se ai kishte braktisur Kosovn pas lufts. Kjo sht nj ndjenj q ndajn nj pjes e madhe e lufttarve. Predragu rrfen edhe pr mllen e familjes s tij dhe shokve n Serbi t cilt refuzojn t besojn storiet pr ato q ka par n Kosov. Mbi t gjitha, duket sheshazi se Predragu dshiron t'ia hap dikujt zemrn, pa marr parasysh se kush jan ata. Ai dshiron t rrfej pr tmerrin.

"Vet i ekzekutova t gjith... prse t harxhonim shekt"

"VLLA, SHT E VSHTIR ta shikosh ndarjen e meshkujve nga familjet e tyre dhe pastaj t'i vrassh ata", pohon Predragu, me nj ndjenj t uditshme brenda vetes. Ai nuk e di se a sht duke ndjer keqardhje pr ato q ka br s bashku me kolegt e tij t krimeve ose vetm et prqart pr t nxjerr dun q i sht stisur brenda. Ndjenjat e tij jan t prziera."Nuk ka asgj m t keqe sesa kur shikon fytyrat e nnave, motrave, fmijve... se si dnesin kur shohin duke iu marr etrit ose vllezrit".Predragu, me t thn kto, ndalet pr nj ast, merr frym thell dhe vazhdon:"Nj grua n Qyshk m'u qas pran. Ishte 50 vjee dhe kishte gjasht a shtat fmij. Militart ia kishin marr burrin me vete. Ajo m ofroi 6 mij marka n qoft se do t'ia liroja burrin. N syt e saj un pash nnn time q lutej pr jetn time. Dshirova ta ndihmoj. Por, n do t provoja ndonj gj, vetm se do ta vrisja edhe veten. Natn, tash kur bie pr 363

Flori Bruqi

t fjetur, fytyra e saj m torturon".Disa militar serb rrfejn storie t tilla. Kujtimet q i kan marr me vete nga Kosova, syt e jerr dhe t prlotur t grave dhe fmijve nuk i ln ata t qet. Por, ktu shtrohet pyetja se si djelmoshat si kta kan mundur t vrasin aq shum njerz dhe t'i vrasin ata aq metodikisht. A ishin ata vetm duke i ndjekur urdhrat?Kjo pyetje iu shtrua nj burri tjetr q kishte qen n Qyshk, Draganit. Dragani sht nj djal i ri q kishte kryer shrbimin ushtarak n armatn "jugosllave" dhe q iu kishte bashkngjitur si vullnetar njsitit militar, t cilt veten e kishin quajtur "Brigada Cara Dushana", sipas carit serb t mesjets. Dragani pa pushim ngrydh cigaren me gishtrinjt e tij t zverdhur nga tymi, gj q tregon nervozn e tij, teksa et n nj kafeteri pr ato q kan ndodhur n Qyshk.Dragani pohon se pjestart e grupit "Munja" dhe "OPG" kan udhhequr sulmin dhe se kan hyr n Qyshk 200 metra par njsitit t tij."Gjithfar gjrash kan ndodhur n at fshat", thot ai tek et pr Qyshkun. "E rrethon nj djal t rritur dhe e merr n pyetje. Pas ksaj ai llon t qaj ose ulet n gjunj. Zakonisht, ai do t t ofroj para pr ta liruar. Por, njsiti yn nuk ka lejuar t bhen kso lloj pazarllqesh. Dhe, motivimi yn kryesor n Qyshk ishte hakmarrja".Dragani shpjegon se disa koleg t tij nga njsiti militar ishin vrar kohve t fundit gjat prleshjeve me UK-n. Kshtu q, kur kishin sulmuar Qyshkun, pjestart e mbijetuar kishin etje t madhe pr t'u hakmarr. Me rrjedhn e rrmit t Draganit pr Qyshkun, detajet ngadal shkojn duke u prshtatur me ato q kishte dshumar Aki, njri nga t mbijetuarit n Qyshk. Dragani: "Ishin rreth 12 veta q ne vendosm t'i marrim n pyetje. Tashm kishim pastruar t gjith shqiptart nga sektori yn, kshtu q i drguam kta mshkuj n nj shtpi t zbrazt".Aki: "Ata na drguan brenda shtpis s nj komshiu dhe na vun n dhomn e dits n vij me shpin nga muri".Dragani: "U tham se meshkujt nga ky fshat m hert kan marr pjes n sulmet mbi ne. Pr kt arsye komandantt tan kan marr vendimin pr t'ju vrar".Aki: "Njri prej tyre, nj ushtar i ri, erdhi te ne dhe na tha se duhet t presim derisa t bisedoj me komandantt e tij".Dragani: "Ishte e qart se disa prej tyre kishin qen n UK. Zbuluam se disa prej tyre mbanin fanella t gjelbra n rrobat e tyre t zakonshme. Si dhe orape t gjelbra - e gjelbr ushtarake. Ky ishte gabimi i tyre. Ne morm hakun".Aki: "Nuk e di se pr ka kan biseduar. E gjith kjo zgjati vetm nj sekond, pastaj ai u kthye dhe tha: 'N emr t Serbis, t gjith jeni t dnuar me pushkatim'".Dragani: "U thash se kt po e bnim n emr t Serbis. Vet i ekzekutova t gjith. Nuk m nevojitej askush tjetr. Prse t harxhonim shekt?"

364

Olimpi shqiptar

'ka qen njsiti militar "Munja"?

KUSH JAN PJESTART e njsiteve serbe q kan kryer krime n rajonin e Kosovs Perndimore, posarisht n Qyshk, Pavlan dhe Zahaq? Kush i ka formuar ato? Kush i ka drejtuar ato? Cili ka qen misioni i tyre? Kto jan pyetjet q krkojn prgjigje.M posht do t lexoni dshmit q pr kto formacione i kan dhn vet pjestart e tyre, si dhe detajet e tjera t dala nga analizat dhe burimet militare perndimore."Munja" (vtetima) sht formuar n llim t vitit 1998, si nj njsit q do t'iu kundrprgjigjej sulmeve t Ushtris lirimtare t Kosovs, q sa vete e shtoheshin n rrethinn e Pejs. Njsiti ishte menduar pr t qen si nj krah i "Posebne Jedinice Policije (PJP)" (njsite spaciale t policis) t Ministris s Punve t Brendshme, bazuar n dshmit e disa lufttarve serb. Munja ka pasur prej 30 deri n 50 lufttar dhe nj numr t madh t automjeteve t blinduara, t cilat, me llimin e bombardimeve t NATO-s, ishin strehuar n barakat e "Armats Jugosllave" n Pej.Njsitet e "Munjas" kan bartuar uniforma t njjta t kamuuara, t njjta me uniformat e PJP-s, ndrsa nganjher kan ngjitur n krah nga nj shirit."Ata ishin djelmoshat t cilt shkonin n vendet ku askush tjetr nuk dshironte", shpjegon nj rezervist serb policie. "Kur kta ishin n vijn e par, para nesh, dmet q psonim ishin t reduktuara n minimum. Dhe sht e vrtet, 'Munja' shkatrronte do gj, dhe kur them do gj, ajo edhe do t thot mu do gj".Sikurse edhe militart e tjer serb, "Munja, po ashtu, nancohej nga lidhjet joformale me komandantt e policis dhe armats, si dhe nga qarqet e ndryshme politike. Disa lufttar kan dshmuar se ky grup ka pasur lidhje t ngushta n Pej me antart e Partis Radikale Serbe (SRS) t Vojislav Sheshelit dhe me zyrn e prefektit t Pejs, Jovo Popoviqit. Gjat lufts, Jovo Popoviq ishte zvends i komandantit t "Shtabit t krizs" pr qarkun e Pejs, i emruar nga "Armata Jugosllave". Nj lidhje tjetr e tyre ishte edhe me shen e policis ushtarake n Pej, i cili sht raportuar t'u ket dhn "Munjas" qasje n informatat dhe operacionet n kmbim me nj pjes t vlerave t plakitura nga shqiptart. Komandant i grupit militar "Munja" ka qen Nebojsha Miniq, nj kriminel me dosje t trash dhe me nj stazh bukur t gjat npr burgje. Ai veten e quante "Mrtvi" (i vdekuri). Por, sipas shum prllogaritjeve, truri militar i ktij grupi famkeq ishte polici i njohur serb, Vidomir Shalipuri. Shalipuri, koh m par, iu kishte bashkngjitur, si polic, njsitit special t quajtur "Operativna grupa (OPG)" (grupi operativ). Sipas nj burimi nga policia, ai e kishte lshuar OPGn pr "Munjan" "pr t pasur m tepr autonomi n operacione dhe pr t qen komandant". Raportohet se ndr pjestart e tjer t "Munjas" kan qen: Miqo 365

Flori Bruqi

Martinoviq, Gjuro Kastratoviq, Milan Kaljeviq dhe Obrad Rajiqeviq. "Munja" kishte marr pjes n disa prleshje t mdha me Ushtrin lirimtare t Kosovs, n mesin e t cilave edhe nj n Jabllanic. Shalipuri, veanrisht njihet n mesin e disa policve t tjer, si shum represiv q ka rrahur dhe terrorizuar shqiptart e qytetit t Pejs edhe para se t llonin prleshjet e para n Kosov dhe para se t shfaqej UK-ja. Sipas ditarit t nj serbeje, t gjetur pasi q ajo kishte ln shtpin e saj n Pej dhe ishte strehuar n Mal t Zi, shkruan se kur nnat shqiptare kan dashur t'i vn n gjum fmijt e vet, n vend t ninullave kan knduar: "Flej, ej, se po vjen Shalipuri". Sipas gjitha gjasve, pjestart e grupit "Munja" kan qen t lidhur mes vete edhe familjarisht. Msohet se motra e Shalipurit ka qen e martuar me komandantin tjetr t "Munjas", Sreko Popoviqin. Disa lufttar serb kan dshmuar se Popoviqi, i cili vinte nga Serbia e Jugut, ka aranzhuar transportimin e vlerave t vjedhura pr n Serbi. Burimet shqiptare kan theksuar se Popoviqi, para lufts, ka kryer punn e mbikqyrsit t puntorve n birrarin e Pejs. Ai tash, si msohet, ka hapur nj kafeteri n Novi-Sad. Me vrasjen e Shalipurit n nj pusi n afrsi t fshatit Radac, n prill t viti 1999, kishin lluar edhe ditt e vshtira pr "Munjan". Me vdekjen edhe t disa pjestarve t tjer t grupit, mendohet se numri i lufttarve ishte zvogluar dhe se pak prej tyre kan mbijetuar.Por, jo t gjith lufttart serb thon fjal miradie pr aftsit luftarake t militarve "Munja". "Ata gjithmon i kan flliqur punt", thot nj polic serb, detyra e t cilit kishte qen t furnizoj me pajisje komunikimi dhe t prcjell urdhrat nga komanda e policis serbe n Prishtin te njsitet militare. "Ata kan qen t pakujdesshm. Nuk kan qen t disiplinuar... Por, ua kemi pasur nevojn".

OPG - njsit q ka kryer masakrat n Abri, Reak dhe n Qyshk

"GRUPI OPERATIV" (OPG) sht nj njsit elit antiterrorist pr t cilin deri tashti nuk sht ditur ose sht ditur shum pak ndr hetuesit e krimeve n Kosov, si edhe nga organet e mediave. Sipas shum dshmive q ia ka dal t mbledh "American Radio orks", OPG-ja sht formuar n Kosov si nj njsit elit antiterrorist. Bazuar n dshmit e disa lufttarve serb, OPG-ja ka marr pjes n disa nga masakrat m famkeqe n Kosov, ndr t cilat sht Abria e Ult, Reaku dhe Qyshku. OPG-ja sht formuar nga polict m t mir nga e gjith Kosova, si edhe nga lokalitetet n Serbi. Sipas raportimeve, ky njsit sht 366

Olimpi shqiptar

themeluar gjat muajve t vonshm t vitit 1997, ndrsa pjestart e tij jan strvitur n Serbi.Nj polic sekret i rangut t lart ka br nj prshkrim n detaje t ktij grupi militar: "sht paraqitur nevoja pr nj njsit t till, ngase n aksionet e fundit t njsiteve policore kundr UK-s, ato nuk ishin treguar edhe aq t efektshme dhe po psonin dme shum t mdha. 'Crvene beretke' (beretat e kuqe, forcat speciale t sigurimit shtetror t Serbis) ishin shum t zna pr t'u inkuadruar n operacionet n pjes t brendshme t Kosovs, ndrkaq q policia kishte nevoj pr njsite q do t kryenin operacione t shpejta, t cilat do t zbatoheshin me nj sekret t plot"."Kto njsite zakonisht kan operauar me nga 12 ose 24 meshkuj n grup. Lufttart nga njsitet e tjera policore kan pasur fare pak kontakte me OPG-n, posarisht n kohn para bombardimeve. Kjo ka qen edhe arsyeja prse ata jan quajtur 'Magla' (mjegulla) - ata zhdukeshin pa ln ndonj gjurm... OPG-s i ishin besuar detyra speciale, pr t shkatrruar brthamn e njsiteve armike, pr t kryer sulme t befasishme dhe pr t terrorizuar popullatn shqiptare. Kjo nnkupton edhe vrasjen e civilve n rajonet e UK-s, me qllim t shuarjes s fardo dshire ndr shqiptar pr t hyr n radht e tyre. Kshtu ka ndodhur edhe ne Reak. OPG-ja ka qen nj grup shum i fuqishm dhe shum efektiv, por ata kan marr pjes n shum krime, ku kan mbetur t vrar shum civil".Pjestart e OPG-s kan bartur uniforma t ndryshme pr aksionet e ndryshme q kan kryer, por ata ishin m s miri t njohur nga uniformat e tyre t zeza dhe pr armt e tyre t prodhimit perndimor. "Ata nuk kan mbajtur arm ruse ose jugosllave, e dini, si ato AK47. Ata kishin armt m bashkkohore t NATO-s.

Ishte dika impresive".

Pjestart e OPG-s, t shumtn e rasteve kan qen t armatosur me pushk automatike "Hekler-Koch". Burime nga policia serbe theksojn se OPG-ja ka qen nn kontrollin e drejtprdrejt t gjeneralit Obrad Stevanoviq, komandant i forcave t policis speciale serbe dhe njri nga komandantt m t rndsishm t Milosheviqit. Sipas t gjitha gjasave, OPG-ja ka qen pjes e "Specijalne Antiteroristicke Jedinice - SAJ" (Njsitet specilae antiterroriste) t Ministris s Punve t Brendshme, t cilat jan komanduar nga gjenerali Stevanoviq. E themeluar, m 1995 nga gjenerali Radovan Stjiiq - Baxha, SAJ-i, sipas t gjith prllogaritjeve, ka qen njsiti m elit i Ministris s Punve t Brendshme t Serbis (me prjashtim t Departamentit t Sigurimit Shtetror). Duke pasuar atentatin e kryer mbi themeluesin e ktij njsiti, Baxhn, tek ndodhej me t bi367

Flori Bruqi

rin n restorantin "Mamma Mia" n nj lagje t Beogradit, SAJ-i ka rekrutuar pjestar t rinj n Kosov dhe ka shtuar numrin e vet n rreth 1.000 meshkuj. SAJ-i ka qen posarisht i njohur pr bartjen e uniformave t zeza, me t cilat jan dalluar nga njsitet e tjera militare q kan vepruar n Kosov, si edhe pr armt e tyre nga Perndimi, bazuar n dshmi t shumta.

"Frenkit" - profesionistt e mistershm

FORMACIONI MILITAR "FRENKI" (ose "Frenkijevci") sht njri nga njsitet m sekrete serbe q kan luftuar n Kosov dhe t cilt, sipas t gjitha gjasave, kan marr pjes edhe n masakrn n Qyshk."Frenki" ka qen pjes e forcave speciale t sigurimit shtetror t Serbis, t njohur edhe si "Crvene beretke" (Beretat e kuqe), po ashtu. Emri i ktij njsiti militar rrjedh nga Franko Simatoviq, nj komandant i mistershm, i cili, si raportohet, ka qen koka e disa operacioneve t mdha gjat luftrave n Bosnj dhe Kroaci.Simatoviqi ka qen i lidhur ngusht, gjat kohs s ktyre dy luftrave, me njsitet militare t Zhelko Razhnatoviqit - Arkanit dhe t Vojislav Sheshelit.Gjat lufts n Kosov, "Frenki" ka qen nj njsit me disiplin t lart, q ka kryer operacionet e ashtuquajtura komando. Ata kan qen t njohur pr armt e tyre t sostikuara (prodhim perndimor), radiolidhjet e veanta dhe kapelat e gjelbra me streh, t ngjashme me ato t kaubojve. Zakonisht, kan ngasur xhipa me ngjyr t zez ose t gjelbr, ndrsa preferonin modelin "Cherokee").Sipas nj komandanti t policis serbe, "Frenkit" kan prdorur emra t ndryshm pr operacione t ndryshme. "Kan pasur nj autoritet t prgjithshm. Ata mund t bnin do gj. Kan pasur armt pr t cilat ne vetm do t mund t ndrronim".Miloshi, nj ish-pjestar i "Frenkit", thot se ai kishte luftuar n Kroaci dhe se ishte rekrutuar nga ish-komandantt e tij. "Kjo ka qen nj polici sekrete pr likuidim dhe pr operacione t nduarnduarshme", thekson ai. "Ishte dika plotsisht ilegale - nuk ishte e shkruar n ligje ose n kushtetut. Mirpo, do shtet ka dika t ktill, edhe ato q pohojn se mbrojn t drejtat e njeriut, si sht Amerika"."Ne shkuam n Kosov n shkurt t vitit 1999. Ishim rreth 1.000 veta n grup. Ky numr sigurisht se sht rritur me nismn e lufts, ndoshta n 1.500 njerz. Ishin nga 20 ose 30 veta n secilin skuadron, n krye t t cilit qndronte nj komandant"."Qllimi yn n llim ishte shum i thjesht, q t shkatrrojm UK-n, bazat e tyre dhe shtetin e tyre ilegal... Mund t pyesni n Interpol dhe ata do t'iu thon se far lloji i bandave kriminale kan qen ata". Miloshi prshkruan njsitin e tij si profesionist absolut, ndrkoh q prqesh 368

Olimpi shqiptar

njsitet e tjera, si sht pr shembull "Munja". "Ne ishim profesionist. Ne nuk ishim t interesuar pr t vrar gra dhe fmij. Detyra jon ishte q t vrisnim UK-n dhe kjo sht ajo q bnim... Mendoj se nj burr q sht i gatshm t prdhunoj dhe t masakroj civilt, dikush q mund t sulmoj nj fshat vetm pr t masakruar civil, prej cilitdo popull qoft ai, ai person nuk i sjell lavd popullit t tij. Un do t'i likuidoja t tillt n vend. Nuk do t kishte gjyq, vetm ekzekutim".Me prjashtim t bonueseve pr operacionet speciale, sipas Miloshit, pjestart e "Frenkit" kan marr paga prej rreth 8 mij dollarsh n muaj, gjat lufts n Kosov."Kemi qen t paguar mir. Por, ne kemi qen m t mirt dhe u kemi hyr shum rreziqeve". Ai thot se kurr nuk e ka par me sy Simatoviqin. "Nuk e ka par askush prej nesh. Ai sht i ktill".Miloshi thot se nuk ka qen n Qyshk, por disa lufttar t tjer pohojn se "Frenkit" kan qen komandantt q kan udhhequr sulmin. "Nuk kishin mundur ta qetsonin veten teksa kishte edhe ndonj fshat shqiptar t pa pastruar", spikat nj polic. "Kan dashur t heqin qafe edhe fshatin m t fundit n rajonin e Pejs".

A do t gjykohen kriminelt e lufts nga terreni?

PRANIMI I DRAGANIT - militarit nga vazhdimet e mparshme - se ka kryer ekzekutime masive dhe se ka marr pjes n deportimet n fshatin Qyshk, automatikisht e rangojn at n radhn e kriminelve potencial t lufts. Megjithkt, ekspertt e drejtsis ndrkombtare spikasin se ai, si dhe personat q kan br gjra t ngjashme, ka gjasa t mdha t kalojn pa marr dnimin e merituar. Pr m tepr, Dragani dhe pjestart e tjer t grupeve militare t nivelit "toksor", q kan kryer masakrn n Qyshk dhe n shum vende t tjera n Kosov, mund edhe fare t mos ajn kokn se do t ndiqen ndonj dit nga Tribunali Ndrkombtar pr Krime Lufte n Ish-Jugosllavi, n Hag. Dennis Milner, hetues i OKB-s pr krime t lufts, thekson se puna e ekipit t tij do t vazhdoj t fokusohet thuaja trsisht n rangun e lart t regjimit t t kryeakuzuarit pr krime lufte, kryetarit 'jugosllav" Slobodan Milosheviq."Mund t thuhet se Tribunali as q sht themeluar ndonjher ose kurr nuk ka pasur pr qllim t vihet pas gjykimit t akterve t krimeve n nivelet e ulta", thot Milner. "Ne do t insistojm n at se ata n krye jan personat prgjegjs... dhe se ata, duke qen t implikuar, kan trhequr kmbzn".Disa avokat q angazhohen pr t drejtat e njeriut kritikojn nj strategji t ktill, ngase shum keqbrs dhe kriminel nga terreni mund t'ia dalin mban me krimet e tyre. M. Cherif Bassiouni, ish-hetues i OKB-s pr krime lufte, i cili tash ligjron n 369

Flori Bruqi

Universitetin De Paul n Chicago, pohon se edhe individt q kan dhn ndonj mbshtetje pr vrassit do t mund t gjykohen."Ata jan njsoj prgjegjs si dhe ata q kan qen n terren dhe q kan vrar njerzit", thekson Bassiouni. "Ky sht nj koncept pr prgjegjsin n grup. Nuk ka ndonj ndryshim nse n nj band kriminelsh, dy vet qndrojn jasht duke br roje ndrkoh q dy t tjer ndodhen brenda duke plakitur ose vrar. Q t katrt jan njsoj prgjegjs pr krimin". Sido q t jet, Bassiouni mbshtet fokusimin e Tribunalit t Hags mbi Slobodan Milosheviqin dhe bashkpuntort e tij t lart. shtja themelore, thot ai, nuk sht n dnimin e krimeve t kaluara, por n parandalimin e krimeve t ardhshme."Po, personat nga terreni kryejn krimet", thot Bassiouni. "Por, prderisa atyre t mos i jepen urdhrat pr t br dika t till, prderisa atyre nuk i garantohet imunitet, ata nuk do t dshironin t bjn kt krye n vete. Mnyra e vetme pr t parandaluar kso lloj krimesh bhet n do t kemi pr cak lidert e tyre".Me gjith fokusimin e Tribunalit n udhheqsin serbe, ekipet e hetuesve kan br hetime npr Kosov pr t mbledhur dshmi dhe materiale t tjera. Disa jav pas hyrjes s trupave t NATO-s n Kosov, nj ekip patologsh nga policia daneze q punojn pr Tribunalit, kan vizituar Qyshkun. Ata kan ekshumuar kufomat t djegura ose gjysm t djegura, q jan varrosur n nj varr masiv n qendr t fshatit, te varrezat, n vendin e njjt ku edhe ishin tubuar nga militart serb, m 14 maj. Patologt danez, po ashtu, kan nxjerr plumbat nga drrasat e nevojtores ku ishte vrar dhe masakruar aush Lushi.N qoft se njeriu q e ka vrar aush Lushin do t identikohet, bazuar n planin e OKB-s, ai do t gjykohej n gjykatat lokale n Kosov dhe jo n tribunalin ndrkombtar n Holand. Mirpo, sistemi lokal i drejtsis vuan nga disa pengesa. E para, t gjith t dyshuarit pr krime kan ikur n Serbi ose n Mal t Zi. E dyta, sht mungesa e policve dhe puntorve t tjer t sigurimit q do t kapnin kta t dyshuar.N ann tjetr, zyrtart e administrats s OKB-s n Kosov, nuk mbyllin syt edhe pr dhunn q sht ushtruar ndaj minoriteteve serbe dhe rome n vend, pas hyrjes s NATO-s. Administrata e prkohshme n Kosov ka prllogaritur se rreth 300 njerz jan vrar n Kosov, q kur lufta ka marr fund. Por, prkundr ksaj, ekspertt e drejtsis theksojn se Tribunali nuk sht i gatshm t hetoj dhunn q sht ushtruar gjat ksaj periudhe kohore, ngase me juridiksionin e OKB-s mbulohen vetm krimet e kryera gjat lufts.

370

Olimpi shqiptar

Kush duhet t sjell drejtsin n vend?

SHT SHUM E VSHTIR t besohet se t gjith kriminelt q kan kryer krime gjat lufts n Kosov do t gjenden prapa grilave. Ka kaluar nj koh relativisht e gjat nga prfundimi i lufts n Kosov dhe ka pasur vetm disa raste t arrestimit t disa t dyshuarve q kan kryer krime lufte n Kosov.Kjo gj ka lluar t brengos shum edhe t angazhaurit pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut. Kjo e brengos edhe Fred Abrahamsin nga "Human Rights atch"."Gjykatat e kan t vshtir t merren me hajnat e thjesht t xhepit e jo m me krime t lufts", thot Abrahams. "Nuk mund t llogaritet shum n kto gjykata. 'sht e vrteta, kjo na v n nj pozit t vshtir pr krkimin e drejtsis. Un dshiroj t shoh kriminelt prapa grilave dhe sht dika frustruese ta dish se nj gj e till nuk do t ndodh".Sa i prket drejtsis, nj qllim tjetr i NATO-s mbetet n pajtimin ndrmjet shqiptarve dhe serbve.N t njjtn koh q shqiptart ishin mbledhur n ceremonin e rivarrimit t viktimave t Qyshkut, n korrik t 1999-s, serbt nga fshati me t kaluar lumin, Gorazhdec, po varrosnin viktimat e tyre - nj djal t ri dhe nj grua t moshuar, q ishin vrar nga sulmues t panjohur.Gorazhdeci sht i vetmi fshat n komunn e Pejs, ku ende jetojn pjestart e minoritetit serb. Fshati tash ngjan n nj oaz t rrethuar nga t gjitha ant me shqiptart dhe ka nj mbrojtje shum t madhe nga forcat e KFOR-it. KFOR-i ka organizuar do jav disa autobus, t cilt marrin serbt nga fshati, t enjten, i drgojn ata n Mal t Zi dhe i kthejn prapa t premten. T mbijetuarit e Qyshkut shpesh kan ngulur kmb se disa nga militart q i kan sulmuar m 14 maj, kan qen nga fshati Gorazhdec. Ndrkaq q, me t prfunduar lufta, sht aluduar se disa nga t dyshuarit pr krime lufte kan gjetur strehim n kt fshat, gj q nuk ka mundur t konrmohet ndonjher. Forcat paqruajtse kan kryer nj bastisjen kt fshat, n llim t vjeshts, dhe kan gjetur disa arm dhe municion, por nuk kan arrestuar ask.Flamur Kelmendi, koordinator i prokuroris pr qarkun e Pejs, q prfshin pes komuna e edhe Qyshkun, thot se pr momentin nuk kan mundsi t kapin t dyshuarit pr krime lufte n Kosov dhe pr t'i sjellur ata para drejtsis."Kjo sht edhe vshtirsia me t ciln prballemi", thot Kelmendi. "T dyshuarit pr krime lufte nuk ndodhen n mesin ton. Ata kan ikur s bashku me forcat serbe q jan trhequr n Mal t Zi ose n Serbi dhe dihet se ne nuk kemi ndonj marrveshje me organet e siguris nga kto vende, q do t mund t ndihmonte n kapjen dhe dorzimin e ktyre personave".Deri m tash n Pej nuk sht kapur dhe rrjedhimisht nuk sht gjykuar asnj kriminel lufte, edhe pse dihet se vetm n komunn e Pejs jan m se 500 t vrar gjat kohs s lufts."Ne 371

Flori Bruqi

jemi t gatshm t veprojm n kt drejtim, por na nevojitet ndihma", thekson prokurori Kelmendi.N ann tjetr, nj pun t palodhur n mbledhjen e materialeve pr krime - prfshir ktu dshmit e t mbijetuarve, ekzaminimin e kufomave, identikimin e tyre, identikimin e kriminelve dhe mbledhjen e t dhnave pr ta e deri te fotograt e ktyre keqbrsve - ka br edhe Kshilli pr Mbrojtjen e t Drejtave dhe Lirive t Njeriut, dega n Pej."Besojm t jet nj pun me shum dobi kjo q kemi br dhe t gjith ato q ia kemi dal t mbledhim do t'ia dorzojm Tribunalit t Hags", thot Tahir Demaj, kryetar i ktij kshilli. "Materialet do t'ia dorzojm edhe prokurorit t qarkut. I mbetet pastaj Tribunalit dhe gjykatave lokale t merren me kto shtje".T mbijeturit theksojn se zvarritjet n kapjen e atyre q i kan marr m t dashurit dhe q u kan shkaktuar dme t tjera, vetm sa iu shtojn dhimbjen, por ata dshirojn t besojn se dika do t bhet pr t kthyer drejtsin n vend. "N mos nuk do t bhet asgj, nuk mbetet tjetr, vetm q drejtsin ta ndaj vet", thot Aliu, vllai dhe babai i t cilit i jan vrar n masakrn n Qyshk. "Njher do t m krcet lmi dhe..."

"Na duhet drejtsia sikurse plags ilaqi"

SHIRAT DHE I FTOHTI, q paralajmronin nj dimr t vshtir, e kishin zn Akin, bujkun q ka mbijetuar masakrn e tmerrshme, duke bartur materialin pr t'i vn kulmin shtpis s tij t djegur. Tash edhe ajo ka kaluar. Akin, n vizitn ton t fundit n Qyshk, e gjetm t strehuar n shtalln, ku dikur kishte mbajtur lopt. Ajo tash ishte adoptuar si nj shtpi e vogl."Jetohet...", thot shkurt Aki, i thjesht si gjithnj, pa dashur t ankohet.Ne ia kemi dalur t zbulojm se kush ka qlluar mbi Akin dhe 10 meshkujt e tjer, t cilt kishin dhn shpirt pran tij. Ne kemi zbuluar se kush ka udhhequr sulmin mbi Qyshk dhe zingjirin komandues q ka qen prapa n organizim. Ne kemi zbuluar se lufttart serb kan qen t motivuar nga hakmarrja, lakmia, detyra dhe frika. Mbetet vetm shtja e kohs! Pse sulmi ka ndodhur mu m 14 maj dhe jo m hert gjat lufts? Vetm komandatt e policis dhe armats s Milosheviqit e din prgjigjen. Nj mundsi: emri i Qyshkut m n fund kishte dal n krye t lists s caqeve.Plagt nga plumbat n trupin e Akit tashm jan shruar dhe ai bn prpjekje, bashk me ndonj organizat humanitare, t rindrtoj shtpin. Aki beson se Perndimi edhe do t sjell drejtsin n vend. "Jam thell i bindur se ata do t prgjigjen n Hag", thot ai pr kriminelt q kan kryer masakrn n Qyshk. "Ata q jan fajtor, ata q kan duart e zhytura me gjak, 372

Olimpi shqiptar

ata do t dnohen".T mbijetuarit e tjer, prfshir ktu edhe Aliun, msuesin 35 vje nga Qyshku, ngulin kmb n teorin pr pasojat q mund t sjellin moskapja dhe dnimi i ekzekutuesve dhe komandantve. "Na duhet drejtsia sikurse plags q i duhet ilaqi", thekson ai. "N do ta leni plagn t hapur, n nuk do ta mbyllni at, ajo kurr nuk do t shrohet".Aliu friksohet se urrejtja do t vazhdoj edhe pr nj gjenerat.Lulja, 27-vjearja q ka mbijetuar masakrn dhe q ka varrosur eshtrat e babait dhe t shum t tjerve n varrezat e fshatit, rrfen storien pr vajzn 3 vjee, babai i s cils sht vrar n masakr, po ashtu:Pr do t lumen dit, e bija krkon t'et. Ajo pyet nnn e saj: "Ku sht babi?". Nna i prgjigjet: "Dil jasht dhe vetm thirre tri her emrin e tij. Ai do t vjen shpejt". Vajza e vogl i thot secilit se babai i saj ka shkuar n Gjermani pr t'ia bler nj biiklet.Nj dit ajo kishte shkuar me nnn e saj te varrezat e fshatit pr t kuptuar se 'kishte ndodhur vrtet. Vajza e vogl e kishte pyetur nnn: "A sht ky vendi ku e kam babin?"Dhe nna ishte dorzuar: "Po, babain e ke t varrosur ktu".Vajza kishte lluar t qaj dhe kishte thn: "Ktu e kam babin q ma kan vrar banditt dhe serbt". Pas ksaj ajo kishte lluar t gropoj me duar varrin, duke thirrur: "Ta nxjerrim babin prej ktu dhe ta ojm n spital... ndoshta do t shrohet".Ditt kur kndonte dhe masakronte Nebojsha Miniqi n Pej - Shkruan : Matthe Mcallester.Kronika e krimeve serbe kundr shqiptarve, sipas librit Matan maleve t t nmurve, shkruar nga nj gazetar anglez. Historia e masakrimit t nj familjeje me shtat antar n Pej dhe roli i Nebojsha Miniqit, autor i masakrave antishqiptare t Pejs

Ditt kur kndonte dhe masakronte Nebojsha Miniqi n Pej

Shkruan: Matthe Mcallester Gjasht vjet pas masakrimit t familjes Bala n Pej (pes fmij dhe dy t rritur) n Argjentin sht arrestuar Nebojsha Miniq, nj kriminel serb. N librin me titull "Matan maleve t t nmurve - Lufta brenda Kosovs, gazetari britanik Matthe Mcallester prshkruan hollsisht krimin e llahtarshm serb. Me plqimin e revists Pasqyra, ku sht botuar llimisht ky tekst, Shekulli n tri vazhdime sjell ekskluzivisht pr opinionin e gjer kapitullin mbi vrasjen e familjes Bala dhe rolin e Miniqit dhe paramilitarve t tjer serb n Pej. Dukej sikur nj betej e armatosur kishte shprthyer n t gjith Pejn, ndonse nuk mund t qe kshtu. N qytet nuk kishte m armiq ndaj t cilve mund t 373

Flori Bruqi

luftonin serbt. Halishja ishte e trembur. Serbt ishin mendur krejt. "Duhet t ket nj marrveshje", tha Isai q kishte dgjuar lajmet n televizionin e fqinjit, derisa sateliti i tij nuk punonte m. "Mos u shqetso. Ata jan marrosur krejt dhe do t festojn edhe humbjet e tyre". sht e mrkur, 9 qershor dhe serbt kan humbur dhe nj tjetr betej n Kosov. Por kt radh, ndryshe nga 1389-a, fundi sht i qart. sht nj humbje e pastr. 610 vjet m par beteja n Fush-Kosov kishte shnuar rrnimin e Serbis si nj vend i pavarur, far bri q beteja e famshme t shihej si humbje. Por kt radh sht mundur. Nuk ka keqkuptime, se marrveshja q Milloshevii do t nnshkruaj me NATO-n sht humbje dhe n dallim nga 1389-a, shumica e serbve t Kosovs nuk po rrin t kundrojn si do t ecin gjrat pas koniktit. Ndonse pala e tij - NATOja dhe guerilt e UK-s, kan tuar - Isai sht i trembur. Ushtart e mundur mund tiu kthehen civilve pr tu hakmarr. Dhe serbt e thjesht, fqinjt, q tashm duhet t largohen nga shtpit e tyre pa faj, ndoshta nuk do t jen aq t sjellshm sa kan qen n kto 11 jav t bombardimeve. Gjat nats Isai ulet n dritare, i shqetsuar se dikush do t vij n shtpin e tyre. Balajt jan ndr t paktat familje t mbetura n qytet dhe t gjith e din kt. Ata jan nj cak i kollajshm pr dik q do t hakmerret. Isai shikon rrugn dhe heton me kujdes hijet q ln dritat e makinave t mbushura me veshje, gjra t vlefshme dhe fmijt. Fillimisht ishin fqinjt e tij shqiptar q ikn kshtu, ndrsa tani ata serb kan lluar t braktisin shtpit dhe qytetin. Ka nga ata q po ikin me traktor, njsoj si shqiptart, duke u larguar nga fshatrat afr, prmes Pejs, drejt maleve q t ojn n Mal t Zi.

Krimineli kndon
Duke ndenjur i menduar pran dritares, nj dit pasi NATO-ja kishte ndrprer bombardimet, Isai pa nj Lada Niva t forcave policore t kamuuar n ngjyr blu dhe t purpurt. Ai e dinte se ajo i takonte Nebojsha Miniqit. E kishte par t kalonte gjat ktyre javve npr rrug dhe lutej t mos i vinte re se Balajt ishin ende n qytet. Kishte dgjuar shum pr Miniqin gjat ktyre javve dhe nga t gjitha ato e dinte se qe m mir q Miniqi t mos e dinte se ata ishin ende n shtpin e tyre. Niva sht n krye t nj kolone prej 15 makinash q ecnin ngadal, kur hyn n rrugn Dushan- Mugosha dhe kaluan para shtpis s Isait. Makinat e tjera jan t zeza, derisa banda e Miniqit thirret Munje apo Rrufeja. Isai i sheh dhe mendon: "Ata kan arm t luftojn me gjysmn e Evrops". Rada, e dashura e Miniqit, nj refugjate serbe e Bosnjs, qndron e ulur 374

Olimpi shqiptar

n vendin e pasagjerit, pran Miniqit, q mban nj megafon n dor derisa ecn ngadal n rrugt e Pejs. "Vllezr serb, mos e lini Kosovn! Kosova sht e jona! Mos e lshoni Kosovn!"- thrriste Miniqi npr rrug. M pas ai llon t kndoj kng popullore serbe, nga ato q asin pr krenarin serbe dhe toren. M pas makinat e tjera kan pankarta ku shkruhet "Serbia e Kosova jan tonat". Parada e makinave kalon shtpin e Isait dhe drejtohet n pjest e tjera t qytetit, derisa zri bhet gjithmon e m i largt, kurse autokolona i bie qytetit dy her radhazi. "Ai ishte i dshpruar dhe donte t riorganizonte njerzit e tij dhe t bashkohej me ata q kishin mbetur nga ushtria, policia dhe grupet e tjera paraushtarake q ishin t gatshm t qndronin dhe t prisnin ardhjen e italianve n qytet", kujton nj ushtar serb me pseudonimin "Gjorgje", q e kishte njohur Miniqin gjat lufts dhe kishte bashkpunuar ngusht me Munje. "Ishte parashikuar q ata t qndronin dhe t mbronin serbt e mbetur, t gatshm pr t qndruar. Njhersh t mbronin qytetin nga UK-ja, derisa nuk kishin ardhur italiant. Nuk e di sesa ishin, pasi vet jam larguar dy dit para fundit", - tregon Gjorgje. T premten Isai shikonte civilt serb, jo larg lagjes s tij, q kishin injoruar thirrjet e Miniqit dhe largoheshin kt radh me shumic. Makinat e tyre kaluan para shtpis s Isait n drejtim t Malit t Zi. Vetm pak njerz kishin mbetur: pak ishin shqiptart q qndruan dhe mbijetuan, tashm jan pak civil serb q jan t gatshm t qndrojn, duke rrezikuar ardhjen e UK-s dhe NATO-s, pr hir t shtpive t tyre. T shtunn n mbrmje Peja ishte m e qet, krahasuar me ditt e fundit. Rryma ishte ndrprer q n drek, kshtu q Balajt u bn gati pr shtrat m hert se zakonisht. Musai e kaloi paraditen te Riza. Ai kishte marr dy litra raki me vete dhe pas disa orsh, kur ishte larguar, kishte mbetur vetm nj litr. Tani ai sht disi i pir dhe qndron i ulur duke pir cigaret njra pas tjetrs. Halishje po ngroh fasule n nj ngrohse t vogl gazi. Nuk ka m kuptim t qndrohet m gjat n errsir derisa fmijt po bhen edhe m shume grindavec. Ata po e ndiejn se koha e lirimit pr ta sht afr, pas tre muajsh q kan qndruar mbyllur. Dje Halishja kishte br petulla n oborr. Fmijt, pasi i kishin ngrn petullat me sheqer, i kishin puthur duart Halishes. Ishte nj ndjesi feste. Edhe sonte fmijt ndieheshin njsoj, por Isai kishte ankth. Halishja dhe Vjollca i veshn fmijve pizhamet q ti onin n shtrat menjher pas darks me fasule. Isa po ndihmonte duke shtruar prdhe n dhomn e ndenjies pr familjen e tij dhe n dhomn ngjitur pr familjen e Musait. Nesr, kishte njoftuar televizori, trupat e NATO-s do t arrinin dhe n Kosovn perndimore.

375

Flori Bruqi

Krcnime me dhunim
Miku i vjetr i Isait, Ram Gashi, po mbante cigaren n gishtat e holl tashm n ngjyr kafe dhe tymoste n errsirn e nats. Ora sapo ka kaluar tet dhe sht shum errsir. Rama rri uluar n karrige n oborrin e shtpis s tij t mbyllur me dyer t larta hekuri, q gjendet n krye t rrugs Kozmonauti. Derisa thithte cigaren, mendonte se si ia kishte dal familja e tij t mbijetonte n Pej. Vetm nj grusht njerzish kan qndruar dhe kan mundur t mbeten gjall n Pej. Familja e tij ishte n mesin e 10 mij njerzve q u drguan n stadiumin e basketbollit dhe q t nesrmen i than t kthehen n shtpi. Prve ksaj ata u prpoqn dhe dy her t tjera, por do her i kthyen mbrapsht. Policia ushtarake dhe paraushtarakt serb e dinin q familja e tij ishte n qytet. Rama madje ishte me Isan n gjykat ditn e gjyqit t Musait. Ai i mbante mend fjalt e Bakoviqit. Nga jasht dgjohet zhurma e nj makine dhe m pas ndalet. Pr fat t keq, dgjohen t trokitura n der. Rama qndron i heshtur pa br as zhurmn m t vogl. "Hapeni", dgjohet nj z burri q thrret n serbisht. "Hapeni!", Rama srish nuk lviz. Kushdo q t jet ndoshta troket e shkon. Brenda n shtpi jan gruaja dhe tet fmijt, mes t cilve dhe tri vajza adoleshente, Shpresa, Shqipja dhe Valbona. I kujtohet dita kur lluan bombardimet dhe krcnimet e atij q dihet se far nami ka. Ishte nj serb i madh i quajtur Nebojsha Miniq. Njerzit e tij kishin ardhur n llim t bombardimeve dhe kishin krkuar para, duke krcnuar se do t dhunonin tri bijat e tij, nse plaku nuk jepte para n dor menjher. Rama sht 65 vje dhe punt me shndetin nuk i ka fort mir. Ka punuar si inxhinier dhe ka dal n pension pak vite m par. Parat nuk i ka me shumic, por at dit i dha aq sa mundi njerzve t Miniqit. Rama shpreson se kushdoqoft ai q po troket n der, nuk sht Miniqi, djalli q ai e njeh se si sht. Sapo kishin dgjuar t goditurat n der, fmijt ishin mbledhur te dritaret, shihnin oborrin dhe kishin ngulur syt nga porta e hekurt e shtpis. Ai lloi t dgjonte njerzit q ngjiteshin n muret e shtpis dhe m pas ja ku jan dorezat e zeza pa gishta, derisa nj xhip kaki rrafshoi muret e ders dhe hyri n oborr. Rama e dinte se tashm nuk mund t bnte asgj. M pas nj fytyr e vizatuar me viza t zeza shfaqet. "Hapeni dern ju t q nnn", thrriste fytyra e vizatuar.

Fytyra t vizatuara
"Oh, tungjatjeta, prit vetm nj minut se po vij ta hap dern", - thirri Rama me z mikprits. Hapi dern ku po rrinin Miniqi dhe njerzit e tij. Ishin gjithsej rreth 30 veta, t gjith n tesha kamuazhi, t gjith me fytyra t vizatuara 376

Olimpi shqiptar

me viza t zeza dhe pa shenja identikuese. Kishin ardhur n gjasht xhipa t mdhenj. Nj nga njerzit e Miniqit i vuri armn n fyt Rams dhe shkuan nga dhoma e ndenjies. Fmijt lluan t brtasin. Rreth nnt prej njerzve t Miniqit ishin brenda n shtpi. "Mbylleni gojn", iu krcnua nj nga burrat, duke ia drejtuar armn fmijve. Miniqi u ul n kaluin trengjyrsh, t trndalt, t zi e blu n dhomn e ndenjies, q ishte prball me dern e hyrjes dhe fuste gishtat n okt e zinj t prer shkurt. Dy nga njerzit e tij erdhn n dhomn e ndenjies derisa ai nga aty ku ishte, mund t jepte urdhra edhe atyre q ishin ende n oborr t shtpis. Miniqi kishte radiolidhje nga ku dgjohej nj tjetr z burri, nga i cili dukej se Miniqi merrte urdhra. Njhersh ai bisedonte me familjen e Rams. Ai dukej t ishte n nj gjendje t paparashikueshme, ku sa krcnonte me vrasje, n minutn tjetr prpiqej t tonte simpatin e njerzve t shtpis. "Kto jan koh t vshtira", tha Miniqi, ndrsa djersiste nn uniformn e policis. N dhomn e ndenjies ishte ngroht, pasi aty qe dhe nxehsja e bardh. "Jan koh t vshtira. E di q do t vritem, por sonte do t prpiqem t shptoj jett tuaja". (vijon n numrin e nesrm) Matthew McAllester, gazetari q mbuloi luftn e Kosovs, pr t prditshmen amerikane Nes day, dhe q pas prfundimit t lufts ka botuar nj libr pr luftn q preku n terren

Nj dshmi reale nga tmerret e Kosovs

N mesin e shum gazetarve q mbuluan luftn n Kosov ishte dhe britaniku Matthe McAllester, q punonte pr Nes day, e prditshme amerikane. Por lufta n Kosov nuk mbeti thjesht n raportet e prditshme t gazetarit. Dy vjet pas prfundimit t lufts ai botoi librin "Prtej maleve t t nmunve Lufta brenda Kosovs". Ather kur NATO-ja sulmonte caqet serbe, UK-ja luftonte n tok, paraushtarakt dhe njsitet serbe masakronin civil. Historia q ai sjell, sht historia e zakonshme e nj familjeje shqiptare n Pej q sht prpjekur t mbijetoj n kohn e aparteidit, q u prpoq t mbijetonte gjat sulmeve ajrore t NATO-s dhe q n momentin e fundit kur sulmet ajrore prfunduan dhe NATO-ja vetm kishte mbrritur n Prishtin, paraushtarakt e Miniqit vrasin pes nga shtat fmijt e familjes Bala, njhersh dhe Vjollc e Musa Baln, duke ln pas vllain tjetr, Isa Baln, bashkshorten e tij, Halishen, dhe dy fmij q mbijetuan vetm n saje t fatit. Libri i publicistit McAllister sht historia e nj jete, e nj familjeje q pavarsisht kushteve t vshtira dhe dhu377

Flori Bruqi

ns, beson se fmijt dhe puna i japin kuptim jets. Natyrisht, kjo nuk mjafton pr familjen Bala, historia e s cils sht historia e njeriut q kalon nga komunizmi n aparteid e m pas n luft. McAllester nuk tregon luftn virtuale, por at t vrtetn, ku do frymmarrje m tepr sht dhe shenj fati q je gjall apo e kundrta, shenj se duhet ta mbash n shpin nj fat t tmerrshm. N vazhdim, nga ky libr sillet kapitulli "Vrasjet", nj dshmi m shum se tmerret e ndodhura n Kosov nuk jan treguar ende. Fytyra e zeshkt e Miniit dukej e lodhur dhe frymmarrja i vinte era alkol. Rama dhe fmijt i kishin par tatuazhet e Miniit m par dhe disa prej tyre mund t'i shihnin srish. Ja ku ishte spata, shkurtesa JNA e veteranve t ushtris, nj kobr n shpatulla q niste posht n shpin, katr S-t cirilike t slloganit serb dhe nj thik. Por sht dhe nj thik tjetr, por prej vrteti q varej n brez s bashku me revolen n xhepin e bluzs s gjelbr. Ata e din pseudonimin e tij, Mrtvi. Sonte, vdekja kishte dhe dy kryqe rreth qafs, nj prej ari dhe nj prej druri. Njerzit e Miniit as qeshnin dhe as bnin shaka. Pr nj koh t gjat ata qndruan n heshtje, e natyrisht prsinin urdhra nga zri n radio. Her pas here Minii thoshte ndonj fjal si pr t shpjeguar vetveten."Ne jemi lufttar" i tha ai familjes q mrmritn pr t shtuar se se "askush prej nesh nuk do t ik prej ktej derisa sa t vdes dhe i fundit prej nesh. NATO-ja kurr nuk do t vij ktu sa t jemi ne gjall".M von ai shpjegon se "sonte m n fund po pastrojm qendrn e qytetit."Kaloi nj or, ndoshta dhe nj or e gjysm deris Minii dha nj urdhr. "Joska merre at dhe le t t tregoj shtpin" ai i tha njrit prej njerzve t tij q Rama e dinte se quhej Dalibor Banjac, por q njihej ndryshe si Joska. Banjac ka ok t shkurtra t verdha dhe sht rreth tridhjet vje. "Ti e di se 'duhet t bsh."Rama ngrihet i tmerruar dhe drejtohet nga Joska dhe dy burra, nj nga t cilt sht i gjat e me mjekr t zez. Ata e vun Ramn n ndenjsen e pasme t makins s zez q priste prjashta. Rama e ndjen se aty ku u ul pantallonat e tij u lagn. V dorn t shoh se far sht dhe kur e ngre para syve dora sht e mbuluar n gjak. Ai i drejton ata drejt shtpis s mikut t tij Isa Bala, kasapit.N shtpin e Isait, Joska dhe paramilitari me mjekr shkojn n dern kryesore derisa i treti qndroi jasht me Ramn. Agoni duhet t lodhet pak para se ta zr gjumi. Ai sht n at gjendje superaktive prpara se lodhja ta kaploi dhe ta kthej si n lmat me kartona n gjum t pandrprer. Kshtu q Isai e merr n qaf dhe ecin s bashku prreth shtpis. " Bab, dua t shkoj n shkoll", thrret ai derisa i grah shpatullave t gjera. "Patjetr do t shkosh", thot Isai."A mundem me pas ant shkolle?""Po kam me t ble nj ant shkolle prej ari""Un do kem ant shkolle prej ari" thrriste Agoni n mes t t qeshurave."Pse nuk do na blesh dhe ne anta shkolle t arta", pyet nj nga fmijt e Isait, q shikonte 378

Olimpi shqiptar

derisa i ati kalronte n shpin Agonin."Un do t'ju blej anta diamanti krejtve", hidhet Halishja dhe gjith familja sht e lumtur.Goditjet vijn nga posht prej ports kryesore. sht nnt e gjysm e mbrmjes. Njerzit nuk vijn pr vizit n kt koh veanrisht kur nuk ka rrym. Dgjohet nj z burri n serbisht. Isai ul Agonin prdhe."Hapeni dern. Hapeni dern o shk.. Do t'ja u shkrdhej zotin tuaj. Hapeni kt der". Nuk kishte asnj nevoj t liheshin jasht, ndaj Isai nxitoi shkallve me elsa n dor. Dhe derisa bhej gati t fuste elsin n port i bie nga dora. Mungesa e rryms ka krijuar errsir t plot. Me t futur elsin nis ta rrotulloj. Dardania del n krye t shkallve ."ka do na bjn? Cfar do bjn ata me ne Bab?""Shko brenda loka ime. Mos u shqetso"Gishtat e mdha t Isait ndjejn elsin dhe hapi dern. "Nuk do t na hapsh dern", dgjon ai nj z hakrrues. Prball Isait jan shtat a tet burra me kamuazh t paisur me kallashnikov, pistoleta, thika dhe granata. Nj tjetr pret prjashta n dern e nj makine. T tjert turren drejt shtpis dhe Isai nxiton t ngjis shkallt me ngut, derisa burrat brtasin pas tij. Ndonse errsir Isai mund t thoshte me siguri se nuk njihte asnj prej tyre. Isai sht n krye t shkallve kur ndalet dhe i thot t sapoardhurve. "Merreni orn time", tha Isai, thua se kjo do t'i kthente ata pas."Mbaje orn dhe t gjith t mblidhen n dhomn e ndenjjes dhe qndroni atje. Tani menjher".Familja Bala i bindet urdhrit dhe t gjith n rresht ulen n kauin e lakuar q shtrihet n murin qndror dhe pjesa perndimore prfundon n dhomn e ndenjjes. "Ju jeni Musa dhe Isa Bala?" pyet nj nga burrat."Po. Mos na vrisni kemi fmij t vegjl", ia ktheu Isai."Ata nuk do na vrasin, h", siguron Hajriu t atin. "Ata nuk do na vrasin se ne jemi vetm fmij"Burrat kan kapele t zeza dhe jan t armatosur rnd. Nj nga burrat n dhomn e ndenjjes sht Joska, por pr momentin familja nuk e di se kush sht ai. Tjetri sht i gjat dhe me mjekr t zez. Ata i vn akn nj jastku me shkrepse dhe e vn n mes t dhoms pr t'i par fytyrat familjes, t'i hedhin nj sy pengjeve t tyre dhe ndoshta t sigurohen se jan n familjen e duhur."Ku i keni parat?" pyesin ata Isain dhe Musan. Isai ngrihet dhe shkon drejt nj dhome t pasme t shtpis nga ku nxjerr tre mij marka."Ejani me mua" i thot Joska Isait dhe Musait. "T tjert t rrin ulur. Prjashta sht nj tjetr paraushtarak me Ram Gashin. Nj burr qndron t shoh shtpin, por t tjert marrin makinn e zez dhe i bien shkurt te rruga Dushan Mugosha, kalojn prmes rrugs Ushtria Popullore Jugosllave dhe rrotullohen tek qoshja, nga ku shtpia e Rams sht e para n t djatht. Nebojsha Mini po priste kur ata erdhn. Isai e njohu at menjher. Mini. Mrtvi. Vdekja. sht ai q ka bler suxhuk n shitoren e tij, q banon jo larg prej aty, ishte po ai q ngiste nj Lada Niva nj dit m par duke i br thirrje npr rrug bash379

Flori Bruqi

kqytetarve t tij serb q t qndronin. Duket qart se ai sht n krye t njerzve q jan mbledhur tek shtpia e Rams. Dhe duket se ai di shumka pr Isan dhe familjen e tij. Joska i jep Miniit parat."Tre mir", thot Minii."Po"."Jo. Aty ka shum m tepr. Nxirrini jasht, thyejini nga nj kmb dhe do vijn me shum m tepr para se kaq. Do t'jua vrasim fmijt nse nuk ja jepni parat".Ai i thot kto fjal i shkujdesur dhe njjhersh nxjerr revolen duke ia vn n kok Isait."Kam dhe 4'900 t tjera", thot Isai."Joska, merre at dhe sill parat", thot Minii.Joska dhe Isa shkojn srish n shtpin e Isait. Rama dhe Musa rrin me Miniin n dhomn tjetr t ndenjjes t shtpis s Rams, q sht n t majt t ders kryesore."A doni kafe? e pyet Rama Miniin, ashti si bhet me mysart e respektuar."Po plak e dua nj kafe", thot Minii."Edhe un" thot Musa.T tre qndrojn t ulur n heshtje derisa nj nga bijat e Rams prgatit kafen turke, q e sjell n lxhan t vegjl dhe i vendos nga tabakaja n tryezn e kafes, prej druri. Rama i dobt e i zbeht, por i menur shpreson se e ka krijuar nj lidhje me Miniin gjat kafes. Ai do q ta bj Miniin t ndihet si mik, me gjith mirsjelljen e Ballkanit q e krkon ky rol. Nse ju hyni n shtpin e nj shqiptari padyshim ai ju mbron me jetn e vet. "Dgjo, a do ma kursesh jetn pasi kam shum fmij"", pyet Rama."Do jet shum e vshtir pr ta shptuar jetn, por sonte do prpiqem, thot Minii. "Por pas nats s sotme do t jet shum e vshtir t t shptoj jetn, pasi dhe un kam urdhrat e mia".Rama nuk e kupton krejt se far do t thot kjo, por nuk e shtyn m tutje duke besuar se e ka nj grim vullneti t mir nga Minii. Rama beson se Minii sht paramilitari i dyt m i fuqishm tani n Pej dhe nse ai thot se dikush duhet t vdes ai do vdes. Duket sikur familja Gashi ka dhe nj dit m shum jet fal mshirs s Miniit. N kt koh n shtpin tek rruga Dushan Mugosha, Isa merr 4'900 markat e fshehura dhe ia jep Josks."Sa para t tjera ke?, pyet Joska.Kjo sht e gjitha, 4'900 marka", prgjigjet Isai."A je i sigurt?"Isa mendon se Joska do t mbaj nj pjes pr vete pa i treguar Miniit."Jam i sigurt".Joska e beson Isan. "OK shkojm", thot ai.N shtpin e Rams Minii merr 4'900 markat dhe duket i bindur se nuk ka para t tjera n shtpin e Isait. "Ktheje ku e morre", thot Minii duke drejtuar dorn nga Isai. "Po mua?", pyet Musa.Minii qesh."Ty do t mbajm", ia kthen.Joska dhe Isa kthehen n shtpin e Isait. Musa mbeti dhe duket se e ka mbrthyer paniku. "Merreni kt" i thot Minii dy nga njerzve t tij pr Musan dhe Rama dgjon zhurmn e makins q morri Musan. N rrugn Dushan Mugosha, Isa dhe Joska ngjisin shkallt e shtpis dhe i bashkohen antarve t tjer t familjes dhe paramilitarve me mjekra. Isa ulet bri t preferuarit t tij, Agonit dhe i prkdhel qafn e holl."Po t kisha nj pushk i kisha vrar ata" i 380

Olimpi shqiptar

pshprit t atit n vesh Agoni. Isa e prqafon djalin e tij t vogl.Joska shikon nga Vjollca dhe me veprime i thot asaj duke i drejtuar pushkn "Ngrihu". Dhe Vjollca ngrihet.Njeriu me mjekr n dhomn e ndenjjes mbikqyr me arm antart e familjes, derisa Joska e on Vjollcn n dhomn e pasme, prbri me dhomn ku gjendjet e shtrir Mahia. Plaka e paralizuar dgjon ngashrimat e nuses s djalit, derisa gjith shtpia bie n heshtje. Pas pak minutash hapet dera e dhoms ku ishte Vjollca dhe ajo del prej andej me ok t shprishur dhe e heshtur."far t bri", e pyet Isai."Asgj", thot ajo derisa dhunuesi e kthen at srish n kau. "Asgj".Njeriu me mjekr rrotullohet tek Isai dhe i v pushkn n kok si ndshkim pr pyetjen."Bab, Bab", thrret nj nga fmijt e Isait."Mbylle gojn ose ju vram", hakrrohet burri.Derisa ecin drejt kauit Joska krkon nga Vjollca t'i jap krejt bizhut, prfshi unazat, qaforen, byrzylukun. Ajo heq gjth arin dhe ia jep paramilitarit.Vjollca ndihet e turpruar. Burri me mjekr sapo e kishte detyruar t bnte kado me t, derisa pjesa tjetr e familjes gjendje n dhomn e ndenjjes e krcnuar me pushk, kurse vjehrra e dgjonte. do antar i familjes q ishte n nj mosh q kuptonte e dinte se Vjollacn sapo e kishin dhunuar, derisa m t vegjlit e kishin kuptuar se mamit, apo teta Vjollcs, burri me mjekr i kishte br dika t keqe. sht fat q burri i saj, i cili tani mund t ishte i vdekur nuk ishte aty. Ndoshta ai kurr nuk do ta merrte vesh.Vjollca po vuante turpin e saj dhe pr pak minuta derisa po ulej n kau, kurse dy burrat bn gati kallashnikovat dhe pyetn "A jan t gjith ktu?""Po", tha Isai "T gjith ktu jemi".Pa asnj fjal shtes ata ngrehn armt dhe i bn gati pr t'i shkrepur AK-47. Ata qlluan s pari fmijt.Halishja bri at q do bnte do nn. U hodh mbi fmijt duke u prpjekur q plumbat t binin mbi t. Derisa ajo gjendet prgjat kauit ata masakrojn fmijt, plumbat grijn trupat e tyre, duke hedhur n t katr ant copa lkure, apo organesh t brendshme derisa ata vazhdojn me breshrit e tyre. Plumbat kur dalin nga trupat ln n kurriz vrima edhe m t mdha se kur kan hyr n trup. M pas plumbat prshkojn kadifen e kauit pr t'u prplasur n mur. Disa rikthehen n dysheme, derisa t tjer plumba shprndahen andej-ktej.Kur lluan breshrit e plumbave Vetoni vrapoi dhe brenda sekondit u gjet n dritaren tip francez q on drejt ballkonit. Shtyn dern, kacavirret nga ballkoni dhe m n fund hidhet n oborrin e shtpis. Ndonse i vogl dhe me eshtra ende t brishta duket se n ato momente asgj nuk i bn prshtypje. Madje nuk e vuri re q e kishte vrar kmbn derisa kacavirrej n hekurat e ballkonit. Pas tij vrapon Isai q e pa djalin t largohej nga kaui n drejtim t ballkonit. Ai e morri menjher vendimin se duhet ta mbronte t birin, pasi t tjert n dhom nuk kishin m asnj shans t mbeteshin gjall. Vetm Vetoni kishte shpres t mbijetonte. Ndonse pesh 381

Flori Bruqi

e rnd ai u hodh nga ballkoni kapi djalin pr dore dhe vraponte rrugve npr nat. Nj nga burrat me kallashnikov vazhdon t lshoj breshri plumbash, por ato nuk arrijn t prekin as Isain e as Vetonin. Ata arrijn s pari n shtpin e nj fqinji serb, t cilt nga frika nuk i ndihmojn. Isai vrapon dhe e l Vetonin n shtpin e Rizs pr t'u kthyer pas pak minutash n shtpin etij.N kaosin e krijuar nga arratija e Vetonit dhe Isait edhe nj fmij tjetr arrin t largohet. I pa vn re nga burrat e armatosur, Roni i vogl hidhet nga kaui dhe vrapon n korridorin e shtpis. Ai vrapon pr atje ku beson se sht i sigurt, tek gjyshja e paralizuar. Gjyshja Mahie qndronte e shtrir dhe dgjonte tek vdisnin njerzit e familjes. Dhe ja dshprimisht n kraht e saj gjendet i nipi. Ajo mendon se ndoshta tani sht rradha e saj. Megjithat mendja i shkon se mund ta mbroj Ronin me trupin e saj. Kshtu e merr djalin e vogl, fmija i fundit nga shtat fmijt dhe e fsheh posht kmbve t saj t pajeta. sht hera e par q ato kmb pas kaq vitesh po shrbejn pr dika dhe kt rradh po shptojn nj jet. Kur burrat e armatosur hyjn n dhomn e saj thon se nuk ia vlen t merresh me t, derisa nuk e pan fmijn q rrinte i heshtur i fshehur nn mbulesa dhe i br njsh me trupin e gjyshes. Ndoshta edhe ata e kan humbur aftsin t numrojn se sa fmij mungojn. Ndoshta ia ka marr mendja se ia ka marr vrapit natn npr rrug. Ndoshta kan n plan t djegin shtpin e bashk me t gjithka sht brenda. Dhe kur kan mbaruar me gjithka, kur mendojn se kan vrar gjith familjen, me prjashtim t plaks s paralizuar n dhomn e pasme, me t ciln as nuk ia vlente t merreshe, e derisa ati dhe biri ishin arratisur nga ballkoni, ata i vun akn disa jastkve dhe i lan ata t digjen."Shkrdhatat e krkuan kt", dgjoi Halishja t thoshin derisa dy burrat largoheshin. Hapat e tyre dukeshin t rnd derisa ecinin npr dyshemen q e kishte mbuluar gjaku q po prphapej me shpejtsi ngado. Vendet q nuk i kishte mbuluar gjaku dukeshin si ishuj t rrethuar nga det gjaku. "Kta qenr krkuan NATO-n"."I kam dhier mu n shpirtin shqiptar", iu prgjigj tjetri."Shiko, le t hedhim ca granata kshtu q shtpia t digjet. M mir t mos lm shenja q t'i gjejn t tjert"Burrat i heqin siguresn dy granatave t dors dhe i ln n shkall, t cilat duke qen prej druri do marrin ak lehtsisht. Me shpejtsi ata u larguan. E shtrir mbi trupat e fmijve Halishja dgjoi dy shprthime, q nuk shkaktuan dot zjarr. Ndoshta mjekroshave nuk iu intereson shum pr t djegur shtpin pasi nuk kthehen pas t kontrollojn a t'i torturojn srish. Ndoshta jan shum t zn. Trupat e NATO-s jan n Prishtin dhe brenda nj dite ato do jen dhe n Pej. Ndoshta atyre iu duhet t bjn bagazhet gati pr t'u larguar para se t nisen nga malet drejt Rozhajs.Kan kaluar 30 minuta q kur paraushtarakt erdhn n shtpin e Isait. Tani ora shnon 10 e mbrmjes.Pes nga 382

Olimpi shqiptar

shtat fmijt gjenden n kau me trupat e coptuara nga plumbat. Katr prej tyre jan t vdekur. Nita ka humbur vetdijen, por sht ende gjall. Nna e saj, Vjollca edhe ajo ka vdekur. Halishja sht qlluar tet her, n krah, n kraharor n gjoks. Burrat menduan se ishte e vdekur. Edhe Halishja beson se shpejt do t vdes.Halishja trhiqet dhe sheh mbi kau trupat e fmijve njri-mbi tjetrin si dhe Vjollcn. Zvarritet npr tr shtpin duke krkuar kush ka mbijetuar, por nuk gjen asknd. Mahia dhe Roni jan t heshtur n tmerrin e tyre. Kontrollon n banj, n depo derisa gjaku sht ngado dhe ajo duke u mbajtur n mure i lyen ato gjith gjak.Kthehet sish n dhomn e ndenjjes ku sheh se Nita sht ende gjall, por e plagosur rnd. "Oh lok, tani duhet t shkojm", thot Halishja. "Duhet me shku n spital"."Nuk e l mamin", thot Nita. "Nuk e l, jo, ajo do zgjohet shpejt."Halishja prpiqet ta bind Nitn, por ajo nuk do t largohet.10 minuta pas breshrive Isai kthehet n shtpi vetm. sht i tmeruar nga ajo q beson se do gjej n shtpi, vrassit dhe kufomat e fmijve.Berenda n shtpi jan Halishja dhe Nita, dhe dmet e shkaktuara nga granatat, gjaku dhe ajo pishin e errt gjaku n dhomn e ndenjes. Isai dhe Halishja asin nxitimthi, pa kuptim derisa askush nuk e dgjon njri-tjetrin. Isai prpiqet ta marr Halishen me vete e t largohen nga shtpia. Ai sht i tmerruar se ata do kthehen srish. Tani sht rradha e Halishes t mos pranoj t'i lr kufomat vetm. Fmijt e saj kan vdekur dhe ajo sht qlluar aq shum her, po humb aq shum gjak sa q padyshim do t vdes s shpejti.Ajo do t qndroj me ta.Isai largohet t shoh srish Vetonin dhe kur kthehet nuk e gjen Halishen aty. E friksuar pr vdekje se ata do ktheheshin prap Halishja hidhet nga ballkoni dhe troket tek shtpia e Rizs. M von n ditarin e tij Riza shkruan: " Ia hapa dern. Mezi qndronte n kmb. E ndihmova t hynte brenda dhe pash se ishte e mbuluar n gjak. E vendosm n qilar si vendi m i sigurt, kurse ajo na tha se ishte plagosur n gjoks. Ajo nuk pushonte s qari e s rnkuari pr fmijt, duke thn se nuk ka m kuptim t jetonte pa fmjt, jeta e saj nuk vlen m asgj. Ishte errsir e thell, aq sa nuk mund t shikonim as se ku ishin plagt. Edhe fmija i saj qante. Isai nuk po dukej. M von e pam se kishte hemorragji t madhe nga e cila dhe mund t vdiste, por si ta ndihmonim kur nuk kishim as dhe nj shkrepse t vetme. Breshrit e plumbave dgjoheshin papushim dhe nga drejtime t ndryshme. Tani as mund ta mendonim t largoheshim nga shtpia. Si mund ta linim t plagosurn vetm. Ta merrnim me vete ishte e pamundur pasi ajo nuk mund t ecte. Nga ana tjetr nuk e mbanim dot, pasi ishte e rnd, mbi 100 kile. kshtu ia lm veten n dor fatit."Ende n shtpi Isai gjen Ronin n dhomn e pasme dhe vendos q t mos ta lr tek shtpia e Rizs n mnyr q familja t kishte m shum gjasa t'i mbijetonte sulmeve t tjera t paraushtarakve. Isai e l nnn n dhomn e saj dhe del n rrug s bashku me Ronin. Nita nuk pranon 383

Flori Bruqi

t largohet nga e ma dhe mbetet aty e shtrir n mesin e t vdekurve, derisa plagt i kullonin gjak n kauin edhe ashtu t zhytur n gjak.N cepin e nj shtpie t djegur, vetm dy dyer larg shtpis s tij Isai hyn n rrnoja dhe e gjen nj cep ku atia ende mbahej. Aty ndihej era e djegjes s dy muajve m par. Kjo ishte nj nga shtpit e para t djegura n Brezhnik. Nuk dihet se si, por akt kishin harruar nj shtrat, n t cilin Isai e v Ronin. Djalin e vogl e z gjumi. Isan nuk e z gjumi. Roni zgjohet her pas here natn dhe kapet pas Isait i trembur nga ndrrat e kqija. "Mos ki frik. Fli", ia kthente Isa.I ulur mbi mbulesat e shtratit, me kokn pas murit, Isai shtrin qafn. sht e dhimbshme, e padurueshme, e mbushur mri. Kjo sht hera e par q i duhet t mendoj. Ka par t'i vriten fmijt, derisa nuk e di ku e ka vllan. I kujtohet hakrrimi i Bakoviit se do t vriste t vllan me thik, duke e prer n copa.Riza pr at nat shkruan n ditarin e tij: "Halishja rrinte pa br zhurm vetm nuk pushonte duke kkruar ndjes pr shqetsimin q na kishte shkaktuar. Nuk ankohej pr dhimbjet e veta, vetm donte t kthehej n shtpi q t mos na dmtonte ne. Shihja n t nj shpirt t madh e bujar. Breshrit dgjoheshin ende.Halishja m tha se kishte ftoht pasi e pyeta si ndihej. E mbuluam srish dhe e vendosm n kau dhe i krkova t mbahej dhe e kshillova t mos lvizte shum q t kuzonte humbjen e gjakut. Isai ende nuk erdhi. Druheshim se e kishin vrar dhe at".Rreth ors 5 t mngjesit Isa zgjon Ronin dhe ata ecin n rrug drejt qendrs s policis. Riza kryqzohet me ta dhe ndihet i lumtur q jan gjall."Pas gjysm ore vjen Isai me djalin e Muss", shkruan Riza. "Ai tha se kishte qen n qendr dhe kishte krkuar ndihmn spitalore pr Halishen dhe Nitn. Ata i kishin premtur se urgjenca do t vinte"Isai gjeti nj polic serb q e njihte me emrin Kaplan e q ra dakord t'i onte Halishen dhe Nitn n spital. Isa trembej nga Kaplani. Ai e pyeti se kush e kishte br kt."Mini dhe njerzit e tij", i tha Isa."M vjen keq. Kjo nuk sht n rregull", tha Kaplan.Ai po i on ata n spital q gjendet n pjesn perndimore t qytetit n rrugn q t on nga Patriakana dhe gryka e Rugovs. Halishja dhe Nita qndrojn afr njra-tjetrs, e megjithse kan kaluar 12 or ende u rrjedh gjak. Ato jan tepr t kputura. "Faleminderit Zotit ti ke shptuar", i pshprit Nita Halishes. "Ti do kujdesesh pr mua njsoj si mami, apo jo?""Po lok." Halishja e ndjen prqamin e but t Nits.Kur arrijn n spital Halishja dhe Nita rrethohet nga nj numr motrash medicionale shqiptare q kishin mbetur. Ato i ojn menjher tek kirurgjia, ku n shrbim sht nj mjek serb. Ai quhet Jovica Marinkovi. N Pej nuk kan mbetur mjek shqiptar. Marinkovi sht mjek ushtarak, sht me uniform. Shikon gruan dhe vazjn e vogl dhe i drejtohet Isait "Duhet t'i japim gjak menjher". Mjeku pyet pr grupin e gjakut t Halishes dhe Nits. "Sa antar t familjes t 384

Olimpi shqiptar

kan vrar" pyet doktori Isn. "Pes, kurse vllai sht zhdukur", thot Isa. Marinkovii b kryq dhe pyet" Si mund t bnin nj gj t till? Si? Shiko un do prpiqem t'i shptoj. Mos ki frik se jam serb. Do t bj gjithka mundem".Isa largohet nga spitali pasi ka ln atje gruan dhe mbesn. Ka nj energji brenda tij. Ai nuk mund ta prballoj iden se macet mund t lpijn gjakun dhe trupat e familjes s tij, apo se mund t marrin er n t nxehtn e qershorit. Ai nxiton drejt shtpis dhe gjen qese plastike dhe i v n katin nn tok ku sht frekst e ku fmijt rrinin gjat bombardimeve. Riza sht me Isan dhe e ndihmon. Nj nga nj ata i marrin trupat nga dhoma e ndenjjes npr shkall dhe i sjellin posht duke i shtrir n plastik. Riza ndihet i pafuqishm kur shikon se nj pjes e koks s Dardanes nuk sht shkputur nga breshrit. Derisa Isa e ngre n krah kufomn e Dardanes pjes nga truri dhe kafka bien n dysheme. Isait i duhet t mbledh me dor trurin e s bijs. Edhe nj pjes e koks s Agonit t vogl nuk sht n vend.Kur ata jan t gjith n katin nn tok ai i mbyll plastikat dhe sigurohet se tani asnj kafsh nuk do ushqehet me trupat e fmijv t tij.... N spital Marinkovii operon s pari Nitn, gjendja e s cils sht m e rnd. Ajo vdes gjat operacionit. Pes nga shtat fmijt tani jan t vdekur. M pas ai i shpton jetn Halishes. N dhomn e operacionit ai i tregon asaj se ishte qlluar tet her, gjasht her n trup dhe dy her n krah dhe se ishte me fat t mbijtonte pas kaq orsh duke humbur gjak.Ai i thot se ajo duhte t qndroj n sital pr dy muaj e t pushoj, derisa i shpreh keqardhjen pr vdekjen e fmijve. Ai i tregon se Nita vdiq.

Spastrimi etnik dhe ndrgjegjsimi

Lufta e Bosnjs dhe ajo e Kosovs n fjalorin e politiks ndrkombtare kan futur nj term t ri n trajt togfjalshi: spastrimi etnik. do luft n mnyrn vet e bnte fatkeqe popullatn n terrenin e s cils zhvillohej, pavarsisht n merrte aktivisht pjes n t apo pjestart e saj ishin vetm sehirxhinj.1. Lufta n tokn e tjetrit.Mirqenia e nj vendi jo rastsisht matet me vitet e kaluara n paqe. Zvicra nuk e mban epitetin e parajss s ksaj bote vetm pr bukurit e saj rrall, t prsritshme gjetiu, por edhe pr faktin se atje paqja dhe refuzimi i lufts sht br m shum se tradit, prkatsisht, nj mnyr e t jetuarit, edhe pse si vend shpesh u ndodh pran vorbulls s shum luftrave t prgjakshme. Shtetet e Bashkuara t Ameriks, gjithashtu, jan nj dshmi e pakontestueshme n favor t ksaj teze. N t dyja luftrat botrore, q i kushtuan njerzimit shkatrrime marramendse, SHBA-ja shptoi n saje t faktit se pak ose aspak 385

Flori Bruqi

mori pjes n to, njkohsisht q e kurseu maksimalisht territorin e saj nga lufta, duke luftuar ather kur ishte e shtrnguar dhe kryesisht n tokn e huaj. Edhe pse gjat Lufts s Dyt Botrore, vetm n operacionin e zbarkimit t aleatve n Normandi kishin mbetur t vrar mijra amerikan, gj q megjithat dshmon se SHBA-ja e kishte paguar mimin e lufts n njfar mnyre, prparsia m e madhe qndron n faktin se infrastruktura dhe popullsia e saj civile kishin mbetur pothuajse t paprekura. Lufta e Vietnamit sht nj argument tjetr q sforcon doktrinn moderne t lufts, sipas s cils, edhe n rast se je n ndonj mnyr i detyruar t luftosh, luftn bje n tokn e tjetrit. Me nj fjal, edhe kur popullata nuk e psonte drejtprdrejt nga prfshirja n luftime, pasojat q i shkaktonin ato n t shumtn e rasteve ishin t kobshme: uria dhe smundjet ishin dhuratat m t shpeshta q ia sillte lufta.

2. Spastrimi etnik - gjeneza e nj ideologjie

Spastrimi etnik, kuptohet n prmasa m t vogla dhe n rend t par si nj ideologji, ka si origjin vendin prej nga e kan edhe zbatuesit e tij n Ballkan, pra Rusin. N njrn nga veprat m t rndsishme t shkrimtarit t famshm rus, Leon Tolstoi, t titulluar Haxhi Murati, shkruar m se njqind vjet m par, gjejm nj lloj denimi t asaj q sot diplomacia ndrkombtare u detyrua ta quaj me emrin e vrtet. Duke br fjal pr luftn e rusve (edhe atbot pr mbizotrim territorial) n njrn an dhe pr luftn pr liri t popujve t Kaukazit, s pari t eenve, nga ana tjetr, Tolstoi i v n gojn e ministrit t ushtris, princit ernishov, kto fjal: Mendoj se, sikur qmoti ta kishin vn n jet planin e lartmadhris suaj (ministri po i drejtohej carit Nikolaj, vr. H.M.), n mnyr q, qoft edhe gradualisht e dalngadal, t prparonim, duke prer malet dhe duke shkatrruar ushqimet, Kaukazi tashm do t ishte i nnshtruar. Lexuesi, m tej, n kt roman do t gjej shembuj t prshkrimeve q ofron Tolstoi, lidhur me mizorit ruse mbi popullatn armike dhe pronat e saj, veprime t cilat shum m von do t emrtohen me togfjalshin tok e djegur dhe q nuk ishte gj tjetr prpos faza e par dhe vendimtare e strategjis s quajtur spastrim etnik. Pra, n qoft se Rusia cariste plot 150 vjet m par e kishte konceptuar teorikisht spastrimin etnik dhe kishte nisur me zbatimin e tij, pse u desh t kalonin hi m pak se 150 vjet q dikush t merrte guxim ta denonconte at? Nj spastrim i shqiptarve nga trojet e tyre etnike, i cili madje edhe i kalon prmasat tragjike t ktij t fundit, ka ndodhur pas Kongresit t Berlinit dhe, madje, edhe me dijenin e fuqive t asokohshme. Mse 600 vendbanime etnike shqiptare u zhbn brenda pak muajsh. 386

Olimpi shqiptar

3. Prvoja e re, nj prvoj e hidhur

Luftrat n ish-Jugosllavi (Kroaci, Bosnj - Hercegovin dhe Kosov) solln mjaft ndryshime, prsa u prket qllimeve dhe mjeteve t lufts. sht nj gj e ditur se raporti i viktimave ndrmjet ushtarve dhe civilve gjat shekullit t kaluar e n vazhdimsi ka ndryshuar n dm t t dytve, mirpo kjo luft nuk ka shnuar nj prparim t mtejm vetm lidhur me shifrat, ngase rrnjsisht ka ndryshuar konceptimi i qllimit themelor t lufts. Ajo m nuk bhet pr ta mposhtuar kundrshtarin, prkatsisht forcn ushtarake rivale dhe pr t marr kontrollin mbi nj territor dhe mbi nj popullat t caktuar, sikundr konceptohej pak a shum qllimi i lufts m par. Serbia po i synonte territoret n t cilat bnte luft, por tani me nj krkes pothuajse t papar n histori. I dshironte territoret pa popullsin q jetonte n to, ndrsa metoda q do t jepte rezultate n kt drejtim, gjithsesi, ishte spastrim etnik. E bindur se lufta pr liri ishte rrnjosur thell n shpirtin e shqiptarve dhe se Ushtria lirimtare e Kosovs ishte rezultat i ktyre aspiratave, Serbia u prcaktua q, m par se ta luftoj rezultatin (UK-n), ta zhbnte terrenin n t cilin kurr nuk pushuan prpjekjet kundr saj. Ktu n rend t par edhe duhet krkuar prgjigjja se pse forcat pushtuese serbe n Kosov bnin ofensiva kryesisht n territoret jasht kontrollit t UK-s dhe pse raporti i t vrarve civil - ushtar nga radht e shqiptarve sht prafrsisht 10:1. Deportimi me dhun i gati nj milion shqiptarve gjat kohs s lufts dhe i m shum se gjysm milioni gjat shtypjes dhjetvjeare, djegia e qindra vendbanimeve etnike e t mirave materiale dhe shpirtrore, vrasja e mijra civilve, dhunimet e mijra femrave shqiptare etj., nuk mund t konsiderohen si shfrenim i grupeve paramilitare dhe hakmarrje t forcave serbe pr humbjet q kishin realisht n Kosov, sepse e tr kjo ishte pjes e strategjie, e cila synim prfundimtar kishte tokn e Kosovs, por pa popullatn e saj autoktone; pra, pa shqiptart.

4. Ndrgjegjsimi i pjesshm
Administrimi i Kosovs nga bashksia ndrkombtare, q pasoi luftn nga e cila Serbia u largua kokulur, ishte nj rast i mir q edhe bota ta msonte jo vetm at q dinin shqiptart, q ata po e prjetonin prej nj shekulli me radh: dbimin nga vatrat e tyre strgjyshore apo spastrimin etnik. N kt pikpamje, mund t thuhet se nj numr i madh vendesh demokratike tani e pranojn faktin se n Kosov dhe n Bosnj - Hercegovin sht zbatuar nj strategji e ktill 387

Flori Bruqi

ushtarake dhe se spastrimi etnik, tok me holokaustin, lirisht mund t konsiderohen si tmerret m t mdha q prjetuan civilt gjat shekullit t kaluar. Mirpo, ky ndrgjegjsim nuk sht shtrir edhe n shum pjes t tjera t bots. Madje, mund t thuhet, se nuk shtrihet sidomos n ato vende n t cilat mund t hetohet elemente t veprimeve t ngjashme me ato q ndodhn n kto treva. Bie fjala, po ta dnonte Rusia spastrimin etnik n trevat e ish-Jugosllavis, ajo prnjher, me logjikn e automatizmit, do ti dnonte edhe veprimet e saj t sotme mbi popullatn civile eene. Ndrgjegjsimi lidhur me pasojat q ka shkaktuar spastrimi etnik nuk ka lshuar rrnj pothuajse fare te serbt, shteti i t cilve, prmes politiks dhe ideologjis, i bri shum prej tyre autor n kto veprime makabre. Dikur, n Serbi, m par mund t gjeje arinj polar sesa mbrojts t t drejtave t shqiptarve dhe t boshnjakve. Por edhe sot, fatkeqsisht, gjendja nuk ka ndrruar shum. Pas gjith atij spastrimi etnik t br n Bosnj - Hercegovin, shumica e serbve asin me krenari pr rezultatin e gjenocidit, krenohen me Serbska Republikn e ngritur mbi shkrumbin e hirin e fshatrave dhe t qyteteve t djegura boshnjake, sikundr q, pas gjith atyre tmerreve, pa menduar fare se ekziston integriteti moral i njeriut, krenohen se e kan ruajtur integritetin territorial mbi Kosovn. Shum luftra dhe shum tmerre, fatmirsisht, jan zvendsuar me paqen dhe kjo u ka sjell t mira edhe atyre q luftonin pr t zaptuar m shum territore, edhe atyre q mbronin vatrat e veta; shum popuj jan pajtuar pas dekadave t prgjakshme dhe tani ato kujtohen vetm si nj ndrr e keqe. Mirpo kjo ska mundur t arrihej dhe as q mund t arrihet ndonjher pa nj ndrgjegjsim t mirllt lidhur me tr at q ka ndodhur.

Pse vetvrasje?
Kohve t fundit sht shtuar numri i vetvrasjeve n Kosov , sidomos nga perfundimi i lufts . Kosova ka qen nj regjion n t cilin numri i vetvrasjeve ka qen nder m te ultat n Bashksin Evropiane.Shtimi i suicidit ( vetvrasjeve nga 1.62 % sa ka qen n vitet 1962-1977, n 4,20 % n qershor t vitit 2006 , tregon nj trend shqetsues pr shndetin publik t Republiks s Kosovs. Pr her t par termi vetvrasje sht prdor n shekullin 13. M par sht quajtur vrasja e vetvehtes. Paraprijs i vetvrasjeve sht depresioni por edhe kushtet ekonomik-sociale.N bot sot nga vetvrasja vdesin mbi 1 milion njerz pr do vit . Sipas statistikave thuhet se do 40 sekonda n bot dikush bn suicid.Shumica e religjioneve vetvrasjen e konsiderojn si mkat, ndrsa pr nga 388

Olimpi shqiptar

pikpamja juridike n disa shtete ai sht edhe krim.Fjala vjen n Japoni besojn se vetvrasja sht "nj zgjedhje krenare e problemeve t pazgjidhura". Vetvrasja n shumicn e shoqrive sht e ndaluar.Hulumtimi i par shkencor pr vetvrasjen sht kryer nga Emil Durkheim (1858-1917).Sipas sociologut t njohur Emile Durkheim ekzistojn katr lloj suicidi:1:Suicid egoistik Ndodh kur lidhjet e individit me nj grup shoqror dobsohen ose kputen fare,ose kur nj individ sht i izoluar nga shoqria pr reth. 2:Suicid anomik Ndodh kur ne jetn e nj individi ndodhin ndryshime t papritura ose kur personi nuk arrin qllimet q ka pasur.psh kur nj person sht ne kriz ekonomiko-sociale.3:Suicid altruistik Ndodh kur nj person e vlerson shoqrin m shum se vehtn.N kto raste personi sakrikon pr `dika te mir`.psh kamikazt japonez gjat Lufts s II-t Botrore.4:Suicid fatalistik.Ndodh kur nj person sht i mbivlersuar dhe mbi-rregulluar nga shoqria. N kt rast personi ndihet i pafuqishm prball shoqrise dhe i duket sikur nuk sht i aft t bj di pr vetn. Faktort e rrezikshmris q shpijn n suicid : - Abuzim mendor ose substancash (droge, alkool, etj.) - Histori n familje pr abuzim mendor ose substancash - Prpjekje t mhershme pr suicid - Histori n familje pr abuzime zike ose seksuale - T kesh shok ose njerz n familje q jan prpjekur t bjn suicid - Te kesh nj arme ne shtpi - Etj. Nse ju ose dikush q ju e njihni ka treguar shnjat e msiperme, mos i lini vetm. Krko ndihmn e nj personi t kualikuar pr shendetin mendor. - Njerzit zakonisht asin pr suicidin prpara se ta bejn, kshtu q dgjoni m kujdes fjalt e tyre.

Disa shenja t vetvrasjes jan:

- Kur asin pr vetvrasje - Gjithnj mendojn ose asin pr vdekjen - Thon pr vetn e tyre gjra si pr shembull, q jan t pashpres, pa ndihm ose t pavlershm - Thon gjra si pr shmbull, "Do ishte m mir sikur t mos isha gjall" - Depresion (trishtim i thell, humbje interesi, vshtirsi t ejn apo t hajn) q keqesohet 389

Flori Bruqi

- Ndryshime t papritura prej trishtimit n gjakftohtsi ose duken shum t hareshm(gzuar) - Bjn gjra t rrezikshme q rrezikojn jetn e tyre - Humbasin interes tek gjerat q plqenin m hert - Kur bn vizita ose telefonon njerzit e afrm

Faktort tjer t vetvrasjes

Vetvrasja sht forma ose mnyra m e rnd e rregullimit t instinktit t vetruajtjes ose libidos (jets), sipas S.Freudit, energjia psikike ose libido, shtyn idin. Idi prmban dy instinkte kryesore: instinktin e jets dhe instinktin e vdekjes.Instinkti i jets, ose eros, i ndihmon individit dhe speciet llojit q t mbijetojn.Ndrsa instinkti i vdekjs, ose thanatos, prfshin agresivitetin dhe shkatrrimin.Ather mund t themi dshira e smur pr vetvrasje dhe gatishmria e individit pr ta realizuar kt dshir ka shkaqe t thella psikike si dhe shum shkaqe t karakterit t ngusht individual.Zakonisht lidhen me gjendje t konikteve t rnda t individit, kur individi as nuk sht n gjendje t'i pranoj krkesat e rrethit familjar e social dhe as nuk ka guxim e gatishmri t reagoj ndaj tyre. Nuk sht leht t prgjigjemi n pyetjen banale, a sht vetvrasja qyqare, ikjes apo arrati nga vuajtje, problemin e pa zgjedhur apo trimri ose guxim.Nuk bn t tejkalohen n mnyr t padrejt n akuzime apo fajsime t tjetrit, t cilt kalojn n nj luft t brendshme q prfundon me vetvrasje apo me triumn e jets.Thjesht mund t themi individi q vendos pr t'a kryer vetvrasjen ai nuk i frikohet vdekjes por i frikohet jets.

Prse njerzit kryejn vetvrasje?

Ndonse ka arsye t ndryshme dhe t veanta, shumica e tyre kan t bjn me faktin se ata q prpiqen t kryejn vetvrasjen kan nj ndjenj se jeta nuk ia vlen t jetohet. N qoft se gjendja duket e pashpres, kjo mund t shtyj personin depresiv t bj vetvrasje.Disa tjer mendojn se akti i vetvrasjes sht nj krkes e dshpruar pr ndihm (80% sipas Leonard-it 1977).Me sa duket, personat q bjn vetvrasje jan individ q nuk jan t zot t merren si duhet me stresin e tyre dhe nuk gjejn rrugdalje tjetr.Madje sht humbja e kuptimit t jets 390

Olimpi shqiptar

paqllimsia , jeta e pakuptimt, vakumi ekzistencial, rutina e dits etj.Disa t tjer mendojn edhe disfata n martes.

Parandalimi i vetvrasjeve
Psikologt nuk kuptojn plotsisht prse njerzit kryejn vetvrasje. Ata shpresojn se nprmjet vazhdimit t krkimeve t kuptojn m mir dhe t jen n gjendje t parandalojn kt humbje tragjike te jets njerzore.Poashtu t prqendrohen edhe n mnyrat m t mira m t cilat do t munde t parandalohej vetvrasja, sepse vetm vet ideja pr vetvrasje sht alarmuese andaj kushtoni vmendje dikujt i cili mund te duket i depresionuar dhe i terhequr. Gjithashtu sht e rndsishme t'i mbani linjat e komunikimit t hapura dhe t shprehni brengen, prkrahjen dhe dashurin tuaj. Nse dikush ka besim tek ju sht shum e rndsishme t'i tregoni se ju seriozisht preukopoheni pr te.sht e rendesishme qe te mos minimizohet apo te mos mirret me rezerv ajo npr t ciln kalon ai/ajo (shoku,shoqja apo i afrmi i juaji)Kjo mund t rris ndjenjen e tij ose t saj t dshtimit. Mnyra m e mir pr t'ia dal n depresionin e tinejxherve sht komunikimi m tinejxher pr problemet e tyre ose qe ti krkohet q t as m nj kshilltar q duket se n t shumtn e rasteve jan t sukseshme, e nse m t vrtet personi nuk ndien se nuk ka arsye pr te jetuar ather mnyra m e mir do te ishte q atij/asaj ti jipet shpres. Pra, sikur edhe nj i vetm t shptohet sht e rndesishme sepse sht jet njeriu e pakompenzueshme nga asnj lloj vlere

Kujdes!
Suicidi sht nj tem e ndjeshme dhe duhet nj guxim n qasje! Paramendoni te jet dikush n kunj t aktit e t jet duke lexuar Ueb faqet e Agjencionit Floart-Press,amria ,Strkala,Shqip-dk !!!! Kenmi ndihmuar apo kemi stimuluar vetvrasjet ???? Qensore sht te mos itt m cinizm e injoranc. Gjykimi pr aktin duhet evituar. Suicidi sht nj moment kur dhimbja shpirterore sht e mass sa mjegullon vetdijen dhe akti si akt, vjen si pasoje e dshperimit te madh, ndjenjs s pavlers e pashpress pr jeten.Merni guximin e isni pr kete fenomen edhe ju lexues t tjer t Floart-Press-it,Shqip-dk,ameris,Strkals...Ne momentet 391

Flori Bruqi

kur teprohet dhimbja, krkoni ndihm dhe do te jeni t befasuar se idet dhe mendimet vetvrasse - mund t korrigjohenMund t korigjohen edhe qindra shkrime t forumistve q shajn n internet

Psikologjia andragogjike dhe zbatimi i saj n ushtrin shqiptare dhe TMK/FSK

Gjat dy dekadave, midis viteve 60-t dhe 80-t, t shekullit q sapo lam pas, u prtuan dhe u arrit n formimin e dijeve se si msojn t rriturit, proceset e tyre t t msuarit dhe eksperienca e grumbulluar n vite. Studimi i Houlit i vitit 1961, kishte nxitur nj val krkimesh nga profesort q kishin pr objekt msimdhnien me t rriturit (Knoles 1998). Dijet po buronin edhe nga disiplina t tjera t shkencave shoqrore. Psikologt dhe psikiatrit n klinikat e tyre, bnin prpjekje t msonin se si t ndihmonin njerzit t ndryshonin sjelljen e tyre (Bandura 1969). Zbulimet e tyre ishin pothuajse t njjta me lozon e msimit t t rriturve, q nga momenti q arsimimi lloi t merrej me ndryshimin e t sjellurit. Psikologt q merreshin me zhvillimin, patn zbuluar se zhvillimi i t rriturve kalon n disa faza. Kto jan t parashikueshme edhe gjat viteve t periudhs s adoleshencs. Periudha e tranzicionit nga njra faz n tjetrn sht nj ndr motivet nxitse pr t msuar (Baltes 1978).Psikologt po zbulonin rolin q ushtronin n kt drejtim faktor t till si: mjedisi, ngjyra, shkalla e popullimit, stresi, normat shoqrore, kategorit e ndryshme t popullsis, ndikimi n procesin e t msuarit, msimi n grup dhe far ndikimi mund t ket ndryshimi q kryhet n kuadr te reformimit n kt mjedis (Arends 1977). Sociologt i shtuan njohurive tona edhe ndikimin q kan procedurat dhe politikat institucionale rreth procesit t t msuarit (Barret 1970). Gjat viteve 70-t dhe 80-t, ekzistonin njohuri mbi arsimimin e t rriturve dhe prpjekjeve pr ta shndrruar at n sistem me kuadr t prgjithshm, me parime dhe strategji. Kjo sht ajo ka andragogjia do t bj t njohur. Termi andragogji sht relativisht nj koncept i ri, sht nj riprcaktim i procesit t arsimimit t t rriturve. Andragogjia sht nj neologjizm q rrjedh nga fjala greke "Andros" (burr) dhe "agein" (t drejtosh, t udhheqsh). Ky term doli si nj nevoj e prpjekjeve pr t zvendsuar fjaln pedagogji, e cila ka si mision t drejtprdrejt fmijt. Koncepti i pedagogjis dhe andragogjis do t trajtohen n 392

Olimpi shqiptar

kt artikull, por duke e trajtuar secilin model n mnyr t veant.Msimi tradicional-modeli pedagogjik. Ky sht modeli pr t cilin kemi m shum eksperienc dhe t dhna. N fakt, sht e vetmja mnyr q arsimohemi, pasi ka dominuar msimdhnien q nga formimi i shkolls s par t organizuar sipas ktij modeli n shek VII. Karakteristikat e modelit pedagogjik jepen n vijim: Koncepti i t msuarit. Nxns, sipas prkuzimit, sht nj personalitet i varur nga msuesi, i cili vendos pr mnyrn dhe at q duhet t msoj nxnsi, dhe nse sht msuar si duhet. Roli i vetm i nxnsit sht t mbart dhe t zbatoj direktivat e msuesit. Eksperienca e nxnsit. Nxnsit, futen n nj aktivitet msimor me pak eksperienc, q vlersohet m s shumti si nj burim i pakt pr msimin. Eksperienca e msuesit, hartuesit t tekstit dhe ndihma e shembujve praktik q jepen nprmjet teoris, vlejn m tepr. N baz t termave t msiprme, thelbi i metodologjis pedagogjike, sht teknika e komunikimit nprmjet leksioneve, detyrave t shtpis dhe prezantimit audioviziv. Vullneti pr t msuar. Studentt dhe nxnsit jan t gatshm pr t msuar kur u thuhet se, duhet t msojn n myr q t kalojn klasn.Vullneti pr t msuar lidhet m s shumti me faktor si mosha, rrethanat ekonomike e shoqrore etj. Orientimi pr t msuar. Studentt dhe nxnsit, futen n nj aktivitet arsimor me nj subjekt t paracaktuar pr t msuar. Lnda shikohet si nj proces pr t kuptuar prmbjatjen e saj. Si pasoj, kurrikulumi sht i organizuar n baz t prmbajtjes dhe sht i radhitur sipas logjiks s lnds. Motivimi pr t msuar. Studentt dhe nxnsit jan t motivuar nga presione t jashtme si prindrit e msuesit, konkurrenca pr notn, pasojat e dshtimit etj. Kjo mund t duket si karikatur, por le t kujtojm msuesit q kemi patur. A nuk vepronin n baz t ksaj logjike?Modeli andragogjik. N kontrast me t parn, karakteristikat e modelit andragogjik jan: -Koncepti i t msuarit. I rrituri e drejton vetveten. A nuk po ndodh kshtu me ushtarakt e niveleve t ndryshme? Veanrisht, pas vendosjes se sistemit t ri t menaxhimit t burimeve njerzore, secili krkon q t ndjek kurse t ndryshme pr t br progres n karrier. Jo m pak t interesuar jan edhe pr kurse e seminare jasht vendit. Pra, din se ku ta drejtojn veten. N fakt, prkuzimi pr t rriturin sht "dikush q ka arritur n nj vetkonceptim, pr t qen i prgjegjshm pr jetn e vet dhe vetdrejtues i saj". Kur jemi n kt pik, zhvillojm nj nevoj t thell psikologjike pr t'u perceptuar nga t tjert, pr t'u trajtuar si t aft, pr t marr prgjegjsi pr vetveten. Kur e ndiejm se t tjert na imponojn dshirat e tyre mbi ne, pa vullnetin ton, secili prej nesh, shpesh n mnyr t pandrgjegjshme, ndjen inat dhe krkon t kmbngul n t tijn. Ky fakt rreth arsimimit t t rriturve, bn q msimdhnsit e tyre t prballen 393

Flori Bruqi

me nj problem t veant. Megjithse t rriturit mund t vetdrejtohen totalisht n do aspekt t jets, si n familje e pun, n momentin q ata gjenden n nj ambient pr t msuar ose trajnuar, do t'u spjegohet me metodat pedagogjike. Kjo mund t shtyj n konikte t brendshme n ndrgjegje. Duke e par kt problem, msimdhnsit hartojn strategji pr t ndihmuar t rriturit, t kalojn nga gjendja e varsis n t qenit student vetdrejtues. Tashm, n universitete prestigjioze sht nj praktik e njohur dhnia e leksioneve vetdrejtuese prpara nj aktiviteti msimor. -Eksperienca e t rriturit. Modeli andragogjik pranon se t rriturit hyjn n nj aktivitet msimor me nj volum dhe cilsi dijesh krejt ndryshe nga t rinjt. Ky volum bhet m i madh e i dukshm sa m gjat t jetojm, pasi grumbullojm m shum eksperienc, t paktn n jetn e prditshme. Ndryshimi n cilsi del pr shkak t roleve t ndryshme q kan t rriturit n profesionin e tyre n krahasim me t rinjt. Ky ndryshim n eksperienc ndikon edhe n arsimim. Si llim, vet t rriturit jan burim pr njri-tjetrin, kshtu q teknikat q prdoren m tepr jan diskutimet n grup, ushtrimet stimuluese, eksperienca laboratorike, eksperienca e profesionit, projekte mbi zgjidhjen e problemeve etj. Jan t shumt shembujt q mund t jepen. Kshtu, nse i referohemi parads, m t vjetrit e kan m t leht ecjen me bandn muzikore, pasi kan marr pjes n disa t tilla. Nse i referohemi nj situate operacionale, e kan m t leht vendimmarrjen, pasi, eksperienca e grumbulluar i ndihmon n analizn e faktorve t jashtm e t brendshm, din t analizojn m shpejt ant e forta e t dobta, rreziqet e mundshme e kshtu me radh. Kjo eksperienc ka nevoj t prvetsohet nga m t rinjt. Pr m tepr, eksperiencat e ndryshme sigurojn prbrje heterogjene brenda klass n rast t nj aktiviteti t caktuar. Vitet e eksperiencs t nj grupi t rriturish, jan m t shumta sesa ato t nj grupi 20 vjearsh. Si pasoj, n arsimimin e t rriturve u kushtohet m shum rndsi planeve vetjake msimore (Allman 1983). Kto plan kan nevoj t rifreskohen e t bhen udhrrfyes pr zhvillim t mtejshm. Megjith pozitivitetin e saj, ekziston gjithashtu dhe negativiteti. Pr shkak t eksperiencs s tyre, t rriturit kan zhvilluar mendsi dhe veprime karakteristike. Pr t kaprcyer kt, msimdhnsit e t rriturve po kshillojn strategji pr t ndihmuar njerzit q t jen m t hapur (Reay 1994). Si shkak i eksperiencs, ekziston dhe nj problem m konkret dhe m kompleks. Eksperienca bhet burimi i identitetit t t rriturit. Le ta ilustrojm me nj shembull. Nse pyesni nj fmij 10 vje "Kush je?", ai do t'ju thot emr, mbiemr, adresn, klasn dhe shkolln. Ndrsa nj i rritur 40 vje mund t prgjigjet me emrin, vendin e puns dhe shkollat q ka kryer. Pra, nse eksperienca e t rriturit injorohet e refuzohet nuk mohohet vetm ajo 394

Olimpi shqiptar

por personaliteti i t rriturit. Si rrjedhim, del mse i nevojshm vlersimi i saj. Ky parim vlen m tepr pr t rriturit, t cilt mund t mos jen t arsimuar n nivelin e kolegve, si dhe pa shum eksperienc. -Vullneti pr t msuar. Modeli andragogjik, merr n konsiderat faktin se t rriturit jan t gatshm t msojn kur shikojn dika m t mir e q i lehtson n punn e tyre. Vmendja dhe vullneti pr t msuar, jan rrjedhoj e detyrave q kryhen dhe lvizja q i shoqron ato nga nj faz n tjetrn. Sigurisht, nuk mund t pritet q vullneti t vij natyrshm, por ka plot mnyra q msimdhnsit mund ta injektojn at. P.sh: ekspozimi ndaj nj modeli t efektshm n planikimin e karriers, duke u siguruar nj eksperienc analitike ku secili t vlersoj boshllqet midis gjendjes aktuale, ku duhej t ishte dhe si duhej t ishte. A nuk sht treguesi m i mir msimi i gjuhs angleze edhe pr ata ushtarak q jan mbi 40 vje? At q nuk mundn ta bnin n vitet e shkolls s mesme, po e arrijn tani n mosh madhore dhe me sukses. -Orientimi pr t msuar. Pr shkak t motivimit pr t msuar at q nevojitet pr jetn, t rriturit hyjn n nj aktivitet arsimor me orientimin pr t msuar se si t zgjidhin problemet konkrete t jets. Ata msojn si t jen t aft t kryejn nj detyr, ose t jetojn n mnyr sa m t knaqshme. Qllimi i ktij prfundimi sht rndsia e organizimit t t msuarit rreth situatave jetsore, se sa rndsia e lnds q msohet. P.sh. "si t shkruajm nj plan apo program pr zhvillimin personal" apo shtje t tjera pr t rriturit. Ajo q sot nuk msojn dot t rriturit me lehtsi sht kompjuteri. N shum kurse nuk msohet se si t prdoret sa m mir kompjuteri dhe programet e tij por ndrtimi dhe komanda t panevojshme. Pra, ajo ka duhet t bjn msimdhnsit sht thjeshtimi i msimit, t msohet m e vlefshmja dhe e dobishmja. Thnia m e mir sht: "msojuni at q sht m e nevojshme". -Motivimi pr t msuar. Megjithse dihet se t rriturit i prgjigjen mjaft mir nxitsve t jashtm si rritja e rrogs, vend pune i mir etj, modeli andragogjik rekomandon nxits shpirtror si vetvlersimi, vetbesimi, jet m t mir. (Mazlou 1954). Shembulli m i mir jan prpjekjet e gjithanshme q bhen pr vazhdimin e kurseve t ndryshme, arritjen e rezultateve maksimale etj. Shpjegimi sht i qart, pasi, vlersimi maksimal n kurs krijon kushte pr t vazhduar m tej. Pse jo, t qenit ndr m t mirt krijon ndjenjn e t qenit i vlersuar. Jo m kot thuhet se dija sht pasuri dhe forc. Cilin model t prdorim? Si u tha m sipr, t dy modelet shihen si bashkekzistuese dhe jo t kundrta. Pr shekuj me radh msimdhnsit kan msuar vetm me nj model, at pedagogjik. Tashm jan dy alternativa. N disa situata, p.sh. kur jemi prball dikaje t re e t panjohur, mund t varemi nga instruksionet 395

Flori Bruqi

didaktike, prpara se t llojm t marrim iniciativn pr t msuar vet. N situata t tilla, alternativa dhe strategjia pedagogjike do t ishin m t vlefshme e realiste. N rrethana t tjera (veanrisht me t rriturit) alternativa andragogjike sht m realiste, nse njrzit kan pasur orientime pr msime vetdrejtuese. Treguesit e fundit n njsi dhe reparte, tregojn se modelet andragogjike jan m realiste n shum situata krahasuar me ato t msuar n shkolla. N vijim t ksaj ideje vrehet se fmijt jan m tepr vetdrejtues jasht se sa brenda shkolls. Ata sjellin eksperiencat e jashtme n aktivitetet arsimore dhe kjo mund t prdoret si burim pr disa lloj msimesh. Fmijt dhe t rinjt jan gjithashtu m t gatshm t msojn, kur u jepet ajo q atyre u nevojitet, se sa ajo q thuhet pr t msuar,t ciln do ta msojn n vitet e mvonshme. Prfshirjet n program. Modeli pedagogjik dhe andragogjik rezulton n dy prafrime t ndryshme, prsa i prket hartimit dhe zbatimit t programeve arsimore. Formati baz i modelit pedagogjik sht nj plan prbrs, i cili i krkon msuesit t'u prgjigjet pyetjeve t mposhtme: Cila pjes e prmbajtjes s lnds duhet t spjegohet? Ajo q duhet br sht prgjegjsi e msuesit n klas, pra, caktimi nga ana e msuesit t asaj q sht e nevojshme pr t msuar. N kt mnyr, ndrtohet nj list e gjat e msimeve. Kjo krkes, duket se i ndrydh t dyja palt duke i ln nxnsit vetm me nj burim t kuzuar, pra, msuesin. Si mundet q kjo prmbajtje t organizohet n njsi t matshme si 50 min, 3 or apo nj her n jav? Kshtu q msimdhnsit i duhet t organizoj msimet n njsi t matshme. Cila do t ishte rrjedha logjike n prezantimin e msimeve? Pr kt vendos logjika e lnds dhe jo vullneti i nxnsve. Si rrjedhim, n lndt ekzakte ose atyre me prmbajtje shkencore, rrjedha logjike vjen nga problemi m i thjesht tek ai m i vshtir, n histori ndjek rendin kronologjik etj. Cilat do t ishin mjetet m t dobishme t transmetimit t ksaj prmbatje? Me lndt, t cilat kan informacion t shumt,mjeti m i mir do t isht leksioni ose prezantimi audiovizual, si dhe pjes nga libra n lidhje me lndn. Nse prmbajtja prfshin punn praktike, do t ishte m mir demonstrimi nga msimdhnsi dhe zbatimi nga nxnsi. N kontrast me t parin, modeli andragogjik sht nj hartim procesi. Modeli andragogjik jep nj rol t dysht t thjeshtuesit t msimit (titull m i mir se sa msues). Msimdhnsi merr rolin e hartuesit dhe menaxherit t procesit, duke thjeshtuar kuptimin e prmbajtjes pr at q sht duke msuar.Msimdhnsi merr rolin e burimit t prmbajtjes. Andragogjia thekson se ka edhe burime t tjera pr t msuar prve msimdhnsve. Ktu, prfshihen individ me dije t specializuara dhe q kan aftsi pr t punuar me njerzit, materiale t ndryshme, burime mediatike si dhe eksperienca pune. Nj nga prgjegjsit e andragogut, sht t dij burimet dhe t'i lidh 396

Olimpi shqiptar

ata q msojn me to. Procesi andragogjik prbhet nga disa element: Vendosja e klims. far procedurash do t vendosim pr t patur klim t favorshme pr orn e msimit? Ajo (klima) sht nj nga faktort m prodhimtar n msim, sa q 10% e kohs n dispozicion t nj aktiviteti msimor i kushtohet ktij elementi. Klima ndahet n dy aspekte: mjedis zik dhe atmosfer psikologjike. N lidhje me t parin, ndrtimi i klass s prshtatshme me karriget n radh dhe msimdhnsin n krye. Kjo sht ideja m pak e dobishme q mund t kishte nxjerr truri njerzor. Klasa t jep iden e komunikimit vetm nprmjet nj kanali, nga msimdhnsi tek nxnsi dhe jo anasjelltas. Sugjerimi m i mir, sht vendosja e 5-6 vetve n nj tavolin, t vendosur n mnyr rrethore n klas, ku hyn drita dhe ka ngjyra t ndezura. Njlloj si e para, klima psikologjike sht akoma m e rndsishme. N vijim jan karakteristikat se si mund t jet klima psikologjike. Respekti reciprok. Njerzit jan m t hapur ndaj msimit kur ata ndihen t respektuar. Nse ata injorohen, shikohen si t vshtir, eksperienca e tyre shihet si e pavler etj, energjia e tyre do t harxhohet m tepr n debate t kota sesa n marrjen e msimit. Klim bashkpunimi. Pr shkak t kushteve n shkollat e mparshme, t rriturit tentojn t hyjn n do aktivitet arsimor; me nj qndrim prej rivali kundrejt pjesmarrsve t tjer. Pr kt arsye, vendosja e pjesmarrsve bhet n mnyr t till q t japin e marrin me njri-tjetrin. Klim mirbesimi. Njerzit msojn m shum nga ata msimdhns q ata i besojn, sesa nga ata q nuk u besojn. Pikrisht, ktu qndron vshtirsia e msimdhnsit me klasn e vet. Ai/ajo sht autoritet mbi pjesmarrsit pasi ka pushtetin dhe vendos se kush kalon, kush merr notn m t mir,apo t jap dnime nse sht e nevojshme. Mirpo, si n shum shoqri demokratike, gurat autoritare mund t mos jen t besueshme, derisa t provohen se nuk jan t till. Ndaj dhe msimdhnsit duhet t'u besojn pjesmarrsv n msim n mnyr q t besohen. Klim mbshtetse. Njerzit msojn m mir kur ndihen t mbshtetur sesa t paragjykuar apo t krcnuar. Roli i msimdhnsit n kt rast nuk duhet t jet i kritizerit, por i personit ndihms, i cili ndjen shqetsimet dhe krkon t ndihmoj. Nj mnyr e mir sht nse msimdhnsi i organizon n grupe dhe i trajnon n mnyr q t ken besim tek njri-tjetri. Klim e hapt. Kur njerzit e ndiejn veten t lir dhe n mnyr t natyrshme e thon at q mendojn e ndiejn, jan m t gatshm t japin ide t reja dhe t provojn ndjesi t reja. N t kundrt, do t jen t mbyllur. N shkolla, pr shkak t rivalitetit apo edhe faktor t tjer, pjesmarrsit pretendojn t din dika q nuk e din, t ndiejn dika q nuk arrijn ta ndiejn dhe kjo bhet motiv nxits n procesin e t nxnit. Nse msimdhnsi ose trajnuesi qndron i hapur dhe komunikon si i barabart, ky do t jet dhe modeli 397

Flori Bruqi

q pjesmarrsit do t perpiqen ta bjn t vetin e tua transmetojn t tjerve. Klim knaqsie. Msimi duhet t jet nj nga eksperiencat m t knaqshme n jet. N kt mnyr, njerzit mund t bhen t aft t jen ajo ka ata jan, me potencialet e tyre m t mira. Njerzit jan kurdoher n krkim, e kan vshtirsit e tyre t zhvillimit. Kurdoher duhet pasion dhe vullnet. Sigurisht, sht mkat t mendosh se eksperiencat e mparshme kan qen t mrzitshme nga disa trajnues. Klim humaniste. Gjithka q u tha m lart mund t prmblidhet me fjaln "humanizm". Msimi sht nj aktivitet human. Sa m shum t trajtohen njerzit si t till, aq m shum do t msojn. Ndrmjet t tjerash, vend t rndsishm z ambjenti msimor me t gjitha parametrat e krkuar. Kjo ndihmon n sigurimin e kujdesit t domosdoshm, t vndit mikprits, respektues e shoqror. Prfshirja e njerzve n planikimin e prbashkt. far veprimesh mund t prdoren pr t br planikimin pr ata q trajnohen? Nj ide do t ishte zgjedhja e prfaqsuesve nga radht e atyre q trajnohen, me t cilt trainuesi mund t planikoj hapat e ardhshmm pr leksionet. Trajnuesi, u shprndan shpesh planin e aktiviteteve dhe prfaqsuesit paraqesin paraplqimet e tyre. Ekziston nj ligj mbi punn, njerzit e ndiejn veten t prfshir n vendimmarrje n raport me sasin e puns q ata ndiejn se jan prfshir pr kryerjen e saj. E kundrta ndodh kur u imponohesh. Prfshirja e pjesmarrsve n analizn e nevojave t tyre pr t msuar. far mund t bhet pr t ndihmuar ata q trainohen n mnyr t prgjegjshme, n njohjen e nevojave t tyre reale pr t msuar? Nj drejtim do t ishte shkalla e mosprputhjes s nevojave t tyre me ato t njsis/repartit. Nj zgjidhje strategjike mund t ndihmoj duke lluar nga interesimet e thjeshta, n prpunimin sistematik t vlersimeve t puns, me nj ekuilibr mes asaj q krkohet dhe asaj q disponohet midis trainuesit dhe atij q trainohet. Prdorimi i kontratave msimore. Kontratat msimore jan nj mnyr efektive pr t ndihmuar at q trainohet. Pr disa mund t jet i pakuptueshm termi "kontrat", por do t ishte njsoj sikur t thonim "plan msimor". Hapi i par i ndihmon ata q trajnohen t hartojn dhe zbatojn kontratat si m posht. do njeri q trajnohet trajton nj shtje msimore, t ciln e ka t nevojshme dhe q e ka kthyer n nj objektiv msimor, prshkruan se si mund ta arrij ose si i prdor aftsit e tij. Ai q trajnohet m pas identikon, me ndihmn e trajnuesit, burimet m t efektshme dhe strategjit pr prmbushjen e do objektivi.Specikon se far duhet pr t treguar se si u arrit do objektiv. N fund, ai q trajnohet, specikon se si ky prfundim do t gjykohet apo vlersohet. Pasi plotson draftin e par t kontrats, ajo rishikohet n grupe t vogla dhe merr reagimet 398

Olimpi shqiptar

dhe sugjerimet e tyre. Kjo kontrat me sugjerime rishikohet me trajnuesin, n mnyr q t jet n vijimsi t programit msimor apo pr t sugjeruar burime t tjera. Me aprovimin e kontrats, ai qe trajnohet vazhdon ta prmbush at duke prfshir aktivitete grupi, informacione t dhna nga trajnuesi ose specialist t tjer. Trajnuesi gjithmon e ndjek punn si "dhns" i informacionit dhe konsulent. Kur prmbushet kontrata, ai q trainohet paraqet punimet e tij n "Dosje", e cila prmban shkrime, kaseta, vlersime nga vzhgues e gjykues t ndryshm dhe prezantime. Trajnuesi e pranon at kur sht i bindur se mund ta pranoj si "dosje". Prdorimi i ktyre kontratave ndihmon jo vetm trajnuesin por edhe at q trajnohet q t zhvilloj punime individuale.Modeli andragogjik sht pranuar gjersisht n programe t ndryshme, duke lluar nga kurset individuale n programe t mdha n universitete, trajnime profesionale, n zhvillimin e burimeve njerzore e deri n arsimimin fetar. Megjith prdorimin e saj, ende nuk ka marr shtrirjen e duhur n njsi dhe reparte. Kjo pr shkaqe t ndryshme. E rndsishme sht q ajo t kuptohet, vlersohet e zbatohet n praktikn e prditshme. Megjithat, sikundr theksojn shum studiues "Ende nuk dihet nse andragogjia shrben si nj teori unike dhe vetm pr t rriturit. Si teori ka provuar q t ket sukses n disa aspekte t arsimimit. (Carmmen, 2000). Megjithat, kemi nevoj t'u prgjigjemi pyetjeve: A sht e nevojshme t dallojm nevojat pr arsimimin e t rriturve nga ato t fmijve? A do t prparoj arsimimi i t rriturve n baz t ksaj teorie?Shum krkime bhen pr t matur suksesin e ksaj teorie, ku deri tani ndikimi i saj m i madh ka qn n praktik se sa n teori. Sikundr u prpoqm t spjegonim m lart, edhe n Forcat e Armatosura, aplikimi i saj do t ndihmoj n zhvillimin e mtejshm t prgatitjes s ushtarakve.

Literatura Allman, P. and Mackie, K. "Toards a Development Theory of Andragogy", The Nottingham Andragogy Group. 1983. Arends, R.I., and Arends, J.H. Systems Changes Strategies in Educational Settings, Ne York: Human Science Press. 1997. Bandura, A. Principles of Behaviour Modication. Ne York; Holt, Rinehard and inston, 1969. Baltes, P.H. (Ed). Life-Span Development and Behaviour, Vol.1. Ne York: Academic Press, 1978. Barret, J.H. Individual Goals and Organisational Behaviour. Amm. Arbor: Institute for Social Research, University of Mishigan, 1970. 399

Flori Bruqi

Carmmen, R. (2000). Adult Education and Learning, Manchester University. Malcolm S.Knoles, Elood F. Holton III, Richard A. Sanson, The Adult Learner, 1998, Gulf Publishing Company, Houston, Texas. Maslo, A.(1954), Motivation and Personality, Harper and Ro, Ne York. Reay,D.G. (1994), Undersanding Ho People Learn, Kogan Page, London. Carmmen, R. (2000). Adult Education and Learning, Manchester University.

400

Olimpi shqiptar

PJESA E PEST:

TEMA HISTORIKE

401

Flori Bruqi

402

Olimpi shqiptar

Kosova, t pathnat pr luftn

Drithijet e prgatitjes s sulmit n Jugosllavi. Interesat e vrteta amerikane dhe mediatizimi i koniktit. Dyshimet pr masakrn e Reakut dhe roli i CIA-s n UK. T rrfyera nga nj gazetar amerikan q rishkruan historin e nj shekulli. Ndrsa, lajmet pr nisjen e negociatave, pr prcaktimin e statusit nal t Kosovs, kan zn vendin kryesor, n faqet e shtypit apo kronikat televizive, pak kush kujtohet t prmend apo t shkruaj pr gjith ato ngjarje, q uan deri n eljen e ktyre bisedimeve. Dhe shum m t pakt jan ata q shtyhen edhe m n koh, n ditt e bombardimeve t Jugosllavis nga forcat e NATO-s, apo tek periudha q i parapriu ndrhyrjes ushtarake. E megjithat, nj prkim i thjesht ka br q nj libr, q analizon pikrisht kt periudh, t dal n shqip n t njjtn koh, me lajmin pr nisjen e bisedimeve diplomatike. CIA dhe ushtria amerikane me nntitull Ndrhyrjet n vende t ndryshme t bots q prej lufts II botrore, i gazetarit t njohur amerikan, Uilliam Blum, botuar nga Toena, duke br m shum se gjysm shekulli histori botrore, i kushton nj kapitull t veant edhe lufts s Kosovs. Jo nj histori e thjesht si ajo q mund t sherbej pr tekstet e shkolls. Por, nj histori e rrfyer nga kndi i atij, q do ngjarje historike, e lidh me interesat e fshehta, me zbulime e me kundrzbulime. A mund t shihen dhe ngjarjet e Kosovs kshtu? Studiuesi Blum, thot q po, dhe sjell nj pamje krejt t ndryshme nga ajo q jemi msuar t shohim deri m sot. Sepse, pr t, nse Shtetet e Bashkuara nuk do t kishin interesat e tyre t veanta n rajon, lufta nuk do t kishte gjasa t ndodhte. Por, pr t arritur deri tek sulmi, Blum rrfen nj mori detajesh, prgatitjesh, planesh sekrete, q kishin nj qllim t vetm: ndezjen e koniktit q do t shpinte n shkatrrimin e Jugosllavis. Si e krkonin Shtetet e Bashkuara.

Kush-knd e ka shtypur?
Pjesa m e madhe e analistve, t krijojn prshtypjen se shtypja etnike n Kosov, prbhej vetm nga shtypja sistematike e kosovarve-shqiptar, nga ana e serbve. Ky imazh orientues, shrben pr t justikuar demonizimin e madh t serbve, dhe ndrhyrjen e NATO-s n Kosov, - e vlersuar si shembull i nj idealizmi t ri ndrmjet fuqive perndimore, me munges prirjeje pr t toleruar 403

Flori Bruqi

tiranin, e me nj shqetsim t patundshm pr parimet humanitare, por e shpjegon shum pak t vrtetn e krizs n Kosov dhe rrnjt e saj n koniktin etnokomunitar.Pr Uilliam Blumin, sht nj fakt i dokumentuar se, prpara vitit 90, prgjegjsja kryesore pr shtypjen etnike n Kosov, nuk ka qen udhheqja serbe, por ajo e bashksis shqiptare. Blumi shkruan se, pr shum vite, nacionalistt shqiptar, kan qen prgjegjs, pr shtypjen sistematike t serbve n kt zon. N vitin 1982 pr shembull, Nee York Times iste kshtu pr koniktin: Nacionalistt (shqiptar) kan nj platform prej dy pikash, sipas Beqir Hotit, sekretari ekzekutiv i partis Komuniste t Kosovs ,e para sht krijimi i asaj q ata e quajn, krijimi i nj republike shqiptare etnikisht kompakte, dhe tjetra sht bashkimi me Shqiprin, pr t formuar Shqiprin e Madhe.Pes vjet m von, sipas Blum-it, gjendja e pakics serbe n provinc ishte prkeqsuar dramatikisht, duke arritur n kushte thuajse kritike. N vitin 1989, si prgjigje t pjesshme ndaj represionit kundr serbve nga ana e shqiptarve, Sllobodan Milloshevii ua hoqi autonomin. Pozicionet u kmbyen dhe ata q ishin viktima u kthyen n xhelat. Qeveria qndrore e Serbis vendosi nj regjim aparteidi ndaj bashksis shqiptare. Si kundrprgjigje, shqiptart e Kosovs nisn nj luft intensive pr autonomi, duke prdorur mjete paqsore si bojkotime, manifestime, greva. Por lvizja e tyre vepronte nn mosprlljen e bashksis ndrkombtare, duke br kshtu pak prparime. Uilliam Blum, n librin e tij, citon profesorin Shtefen Cunes, i cili v n dukje se, pr shkak t ktij dshtimi, n vitin 1997, Ushtria lirimtare e Kosovs-UK, mori nj rol t dors s par n lvizje. Megjithat, sipas Blumit, ky grup i armatosur, i prbr nga ultranacionalist, ishte n mnyr t konsiderueshme, m pak i prirur, pr t br kompromise, ose pr t garantuar t drejtat e pakics serbe, n nj Kosov t pavarur ose autonome. UK-ja lloi n vazhdim t sulmonte ushtar e civil serb.

Krkime pretekstesh
N fakt, do t ishin pikrisht kto sulme, ato q n vitin 1998, do t nxitnin reagimet gjithmon e m t ashpra t ushtrise serbe, derisa situata t prkeqsohej deri n at pik, sa t krkohej ndrhyrja e NATO-s. N librin e tij, Uilliam Blum, sht i bindur se sulmet e ushtris kosovare kishin pikrisht kt qllim. Pr ta vrtetuar kt, ai zbardh rrmin e historianit anglez Mark Almond, i cili tregon se, prpara se t shprthente kriza aktuale, njri nga udhheqsit e UK-s, pranoi se strategjia e tyre ishte ajo e t provokuarit t hakmarrjes nga 404

Olimpi shqiptar

ana e serbve, pr t tuar m pas mbshtetjen e shqiptarve t perndimit. Kto jan strategjit klasike partizane. Por nga ana e saj, qeveria e Shteteve t Bashkuara t Ameriks ,e kishte projektuar ndrhyrjen ushtarake n Kosov shum m prpara se sa konikti t arrinte prmasat dramatike. Q prej 12 gushtit t vitit 1998, komiteti politik republikan i Senatit t Shteteve t Bashkuara theksonte se: projekti pr nj ndrhyrje n Kosov nga ana e NATO-s, drejtuar nga Shtetet e Bashkuara, sht n pjesn m t madhe i prfunduar. I vetmi element q mungon, duket t jet nj rrethan bashk me nj mundsi mbulimi nga ana e medias q ta bj politikisht t shitshme, ndrhyrjen sht gjithmon m e qart q Klintoni po pret n Kosov nj faktor shprthyes, Blum rrfen se n nj raport t shprfaqur n Parlamentin federal gjerman, sipas mendimit t nj personi t brendshm t qeveris, q zotronte informacione t rezervuara, del se q prej llimit t presidencs s Klintonit, ishte marr parasysh nj operacion i fsheht dhe i prbashkt, ndrmjet SHBA-s dhe Gjermanis, i emrtuar me kod Operacioni Rrnja. Operacioni kishte projektuar shkrirjen e tensioneve etnike, pr t arritur shprbrjen e Jugosllavis, duke i shkputur, Kosovn, Malin e Zi e Vojvodinn. Raporti i Parlamentit gjerman, tregon se metodika e operacionit, nnkuptonte izolimin e Kosovs burimi kryesor pr lnd t par pr Jugosllavin nprmjet autonomis s prgjithshme, pavarsis s plot ose me an t aneksimit me Shqiprin, favorizimin e shkputjes s plot t Malit t Zi, - dalja e vetme n Adriatik q i kishte mbetur Serbis, dhe shkputjen e Vojvodins, hambari i vendit dhe burimi i lndve t para. Bashkimi i ktyre tre faktorve, do t kishte uar n rnien e plot t Jugosllavis, qoft si shtet i pavarur, qoft si forc industriale, q sillte t ardhura.

CIA n ndihm t UK-s

Kur n shkurt 1998 UK-ja lloi t kryente sulme t organizuara, i drguari special i SHBA-s n Ballkan, Robert Gelbard, gjat nj vizite n Beograd lavdroi Sllobodan Milosheviin dhe e damkosi Ushtrin lirimtare t Kosovs si nj grup terroristsh. Pr Uilliam Blumin sht e qart se n nj njjtn koh, Gelbardi nuk kishte arritur t dallonte qart shtypjen e ushtruar nga ushtria serbe dhe vrasjet e shprnguljet e shqiptarve t Kosovs. Pasoja e ksaj nisme diplomatike e amerikanve ishte e parashikueshme. Xhim Huper, i Institutit t Ballkanit, arrin n kt prfundim: Hollbruku bnte lojn e Millosheviit, duke ia sjell atij kulain dhe duke u dhn shqiptarve krbain. Milloshevii i kuptoi kto lshime si hapje rrug pr t realizuar shtypjen dhe prdori grushtin e 405

Flori Bruqi

hekurt si n Kosov, ashtu dhe n vet Serbin, duke ua hequr autonomin universiteteve e duke u lshuar kundr mediave t pavarura.Vetm pak muaj m von, Shtetet e Bashkuara, lluan ta mbshtetnin hapur UK-n. N t njjtin vit, kur guerilasit irredentist shqiptar, ishin etiketuar publikisht nga SHBA-ja, si nj grup terroristsh por mbase, q nga viti 1996 CIA kishte krijuar tashm lidhje t fshehta me terroristt. Sipas Sunday Times-it t Londrs: Disa agjent t zbulimit amerikan, kan pranuar se kan dhn njfar ndihme, duke strvitur Ushtrin lirimtare t Kosovs, prpara bombardimeve t Jugosllavis nga ana e NATO-s, si dhe q UK-ja, ka pranuar, t ket pasur pr nj koh t gjat lidhje, me zbulimin amerikan e europian. Shaban Shala, nj komandant i guerrilasve kosovar, ka deklaruar se n vitin 1996 ka takuar agjent anglez, amerikane e zvicerian n Shqiprin e veriut. Agim eku, komandant i UKs n fazat m t vona t koniktit, kishte krijuar kontakte me amerikant, fal veprimtaris s tij n ushtrin kroate, e cila n at koh ishte modernizuar me ndihmn e Military Professional Resources Inc..Ndrkoh,pr t vrtetuar prfshirjen e CIA-s, n drejtimin aktiv t operacioneve ushtarake t UK-s, Blumi citon nj tjetr burim t Agjencis: Un u thosha guerrilasve t UK-s se ciln kodr duhej t shmangnin apo se cilit pyll duhej ti binin prqark.

Masakra apo skenare?

Si prgjigje ndaj shtimit t gjakderdhjes, n shtator t vitit 1998, Kshilli i Sigurimit t Kombeve t Bashkuara, paralajmroi nj armpushim, dhe i drguari i Shteteve t Bashkuara, Ricard Hollbruk, ndrmjetsoi nj marrveshje mes Serbis e UK-s. Pr Uilliam Blumin, nj tjetr skenar: marrveshja e ndrmjetsuar nga SHBA u mundsonte guerrilasve nj ndrprerje t operacioneve ushtarake, duke u dhn kohn e duhur pr tu riorganizuar e riarmatosur, por edhe atyre q e deshn kohn e duhur pr t prgatitur msymjen e pranvers 1999. Blum shkruan se pas armpushimit t tetorit, UK-ja, sipas parashikimeve, shkeli afatet e marrveshjes, duke lluar nj val t re sulmesh, t cilat uan n deklarimin e autoriteteve serbe se nse vzhguesit perndimor nuk ishin n gjendje ta kontrollonin kt njsi, kt do ta bnte qeveria.Pr Blumin, masakra e Reakut, ishte padyshim nj nga ngjarjet kye, q justikuan ndrhyrjen e Aleancs Atlantike. Gjetja e trupave n fshatin kosovar t Reakut, luajti nj rol tepr t rndsishm pr futjen e NATO s n luft. Blumi mbshtet iden se, vrtetsia e masakrs, s kryer nga forcat serbe mbi civilt shqiptar, ka drithijet e veta. Ai sjell n kujtes faktin se pas masakrs, Bashkimi Europian, 406

Olimpi shqiptar

rekrutoi nj skuadr mjeksh ligjor nlandez, pr t hetuar rreth shkaqeve t vdekjes. Blum thot se raporti i tyre u mbajt i fsheht pr dy vjet. E prditshmja gjermane Berliner Cajtung, tregonte se hetuesit nuk ishin n gjendje t prcaktonin nse viktimat ishin civil apo jo, apo nse ishin nga Reaku. Sidoqoft, sht menduar se masakra e ndodhur n Reak, prfaqsonte shembullin m t urryer t politiks sistematike t gjenocidit kundr bashksis shqiptare t Kosovs. Pr Blumin, raportet e brendshme zyrtare t qeveris gjermane, tregojn qart se Berlini, - i cili publikisht mbshteste me forc ndrhyrjen e NATO s, privatisht e mohonte ekzistencn, si t spastrimeve etnike, ashtu dhe t gjenocidit. Pr t, dokumentet e hartuara nga Ministria e Jashtme gjermane, si prgjigje ndaj krkesave t gjykats, n raport me statusin e emigrantve kosovar n Gjermani, tregojn q shmangia e vmendjes, nga genocidi dhe spastrimet etnike, nuk ishin thelbi i ndrhyrjes s NATO-s. Prkundrazi, pr Uilliam Blumin, kto dokumente pohojn pr koniktin kosovar n mnyr t drejtprdrejt, q asnj krim i ktij lloji, nuk sht kryer, as nga njra e as nga tjetra pal. N mars t vitit 1999, vetm dy jav prpara llimit t bombardimeve nga NATO-ja, Gjykata e Lart Administrative e Mynihut, nxirrte kt prfundim: N republikn Federale t Jugosllavis, etnia shqiptare e Kosovs, nuk ka qen dhe as sht ekspozuar ndaj persekutimit n grup, n shkall vendore apo kombtare.

Prse Kosova?
Pr Uilliam Blumin sht gj e rrall, q drejtuesit perndimor t ndrhyjn n koniktet vendore me kaq vendosmri e ashprsi, t paktn, nse nuk kan ndonj interes t veant pr ta br kt. Blumi shkruan se thelbi i prparsive perndimore n Kosov sht zbuluar pafajsisht nga vet presidenti Klinton: Nse do t kemi nj marrdhnie t fort ekonomike, t aft pr t kuptuar kapacitetet tona, pr t shitur npr bot, Europa sigurisht q do t ket nj pozicion ky. Pr Blumin, kjo sht arsyeja e Kosovs.Pr historianin sht e rndsishme t theksoj se deri n pik ishte e motivuar ndrhyrja n Kosov nga objektivi amerikan. Pr kt, ai sjell argumentat e Xhim Xhantrasit, t Institutit Kato: Ndrhyrja n Kosov synonte ta shndrronte NATO-n, nga nj aleanc mbrojtse, n nj organizat paqeruajtse n nivel rajonal, nj mini OKB, me prgjegjsi q nuk kan lidhje me zonn, nj rrug e sigurt pr Bosnjat dhe Kosovat e tjera gjat rrugs. Nse administrata e Klintonit dhe Aleanca Atlantike do t ken sukses n Kosov, mund t presim kudo, dhe mbi t gjitha 407

Flori Bruqi

n Kaspik, aventura t reja t ktij tipi, por shum m t rrezikshme. Uilliam Blum shkruan se, Shtetet e Bashkuara sundojn Evropn Qendrore e Lindore, jo vetm ushtarakisht, por edhe fal Nisms s Bashkpunimit Ekonomik t Europs Juglindore (SECI), e cila planikon ristrukturimin e mundshm t t gjith rajonit, sipas nevojave t ekonomis globale dhe ku jan prfshir sektort e rinj, t privatizuar, koht e fundit, t energjis, t nafts, telekomunikacionit, krkimeve shkencore e t veprimtarive bankare. N kt pik, Jugosllavia mbetej i vemi vend i rajonit, q nuk donte t merrte pjes n SECI e n projektet e tij, t drejtuara nga Shtetet e Bashkuara, projekte t vna n zbatim pr t shtrir hegjemonin amerikane n Evrop. Nj msim pra, -shkruan Uilliam Blum, q sapo ishte dhn: kush nuk pranon t nnshtrohet, duhet t shtypet. Dhe, duke shtypur rebelin, jep nj shembull t gjithsishm. Nj shembull q shqiptarve n fakt pak u intereson. Sepse megjith skenart e mundshm t shrbimeve t fshehta, megjith interesat amerikane, sulmi i NATO-s n Jugosllavi, ishte hapi i par drejt negociatave pr pavarsi, q tashm jan n rendin e dits.

Nacionalizmi dhe ndikimet e huaja

Kush ka mundur i ka pushtuar shqiptart; Roma, Bizanti, Turku, etj. Q t gjith gjat pushtimeve t tyre kan prdorur si mask fen-religjionin. Dhe at jo pa qllim, por pr t justikuar krimet ndaj kulturs s shqiptarve. Pr t shkatrruar objektet kulturologjike t nj populli duhet t gjesh se `duhet t ndrtosh mbi ta. Deri dje serbt shkatrronin biblioteka me arsyen se aty duhet t ket nj Kish. Ka disa emra publik q n shkoll nuk e kan msuar kt histori dhe na shesin nacionalizm n emr t ndikimeve t huaja.N fazn postkomuniste, protranzicionale t popullit shqiptar (duke mos llogaritur n kt kontekst ndarjen e tyre t dhunshme administrative) sht shtuar tendenca e debatimit publik mbi prkatsin fetare apo mbi besimin m t prshtatshm q do t`i konvenonte ktij populli. Ligjeratet e shtuara publike n kt drejtim m shum kan karakterin e kokfortsis s bindjeve individuale si dhe mbijetimit egoist n nj periudh kohore pr interesa t caktuara se sa studimin pr prcaktimin e sakt t gjendjes s ndikimit t religjioneve n mas. Ekzistojn teza t ndryshme q vazhdimisht potencohen si m t drejtat nga autort q kan marr prsipr "mundin" e sqarimit t ksaj shtje mjaft t ndrlikuar, dhe at: 1. shqiptart, si paraardhs t iliriv, jan pagan dhe t till duhet t mbeten; 2. Katolicizmi sht feja e par e shqiptarve dhe u ka sjell atyre m s shumti personalitete 408

Olimpi shqiptar

t kulturs, historis dhe zhvillimit qytetrues, 3. Ortodoksizmi shqiptar duhet t mbrohet pr shkak t vlerave q ka sjell kultura bizantine si dhe gurave t mdha dhe vendimtare t historis kulturologjike dhe; 4. Myslimanizmi sht feja m e madhe q sht prqafuar nga shqiptart dhe ajo duhet t mbizotroj, vetm pr shkak faktit se besues t atij religjoni jan puthuaj 90 % e popullit shqiptar, etj. Kto jan tezat e strprmendura publike kohve t fundit. Kshtu s paku ata duken siprfaqsisht, nse nuk prpiqemi q t zbulojm prapaskenn e tyre. Nse nuk prpiqemi q t demaskojm qartas mesazhin e tyre, si dhe apelin n lidhje me lidhjet e reja dhe bindshmrin politike, q duhet ta ket populli shqiptar n t ardhmen, ather ata mbeten n kornizat e nj ligjrimi publik pro-fetar. Pr t`i ikur rrezikut s rrshqitjes n lumin e paragjykimeve dhe shpifjeve, para se t mbrrijm n konkluzionet e dshiruara, m s miri do t ishte t pasqyrojm gjendjen e popullit shqiptar, para ndarjes s bots n aspektin religjioz, si dhe mnyrs se si erdhn n botn e ktij populli, besimet dhe religjonet e lartprmendura. Pa anime, ashtu si na i servon faktograa kronologjike e historis.

1. Koha parashqiptare
Pr ta mjegulluar sa m shum identitetin dhe prejardhjen e shqiptarve, historiant e perandorive q sundonin mbi ta, kan sjellur teza t ndryshme. N disa kronika t kohve t ndryshme gjejm tezn se ata kan ardhur nga Kaukazi (pr shkak se dikur atje ka pasur nj rajon q ka mbajtur emrin Albania), n disa t tjera thuhet se jan pasardhs t Pellazgve, Etruskve, Trakve, Dakve, etj. I pari q vulosi t vrtetn mbi perjardhjen e shqiptarve, nprmjet t medots s provave, mbi prkatsin dhe origjinn ilirike t gjuhs shqipe, ishte Gotfried Vilhelm von Leibnic (1646- 1716). Nj hap m tej do t bj gjeneral-majori nga Bajerni, Xhozef Riter von Ksylanderi, me veprn e tij "Gjuha e albenzve ose shkipetarve" (1835), i cili konrmon se gjuha shqipe nuk sht br gjuh evropiane n kohn m t re, por se sht nj nga bazat e gjuhve m t vjetra evropiane. Argumentimit t ekzistencs s lasht dhe prejardhjes ilirike t shqiptarve do t`i prijn m pastaj edhe; Franc Bopp (1791-1867) me veprn e tij "Mbi albanezen dhe lidhjet e saja snore " (1855), suedezi Johan Thunman n veprn e tij "Hulumtime mbi historin e europianve lindor" (1774), Johan Georg von Hahn me kryeveprn e tij "Studime albaneze- mbi autoktonin" (1854), Georg Shtadmyller (1985) etj. N t gjitha studimet e shkenctarve t lartprmendur aken hipotezat n lidhje me at se shqiptart nuk jan ilir. Gjat prshkrimeve, kronikave dhe dokumenteve t vjetra (t huaja) ata 409

Flori Bruqi

mundn gjithashtu t sjellin edhe nj pasqyr mbi jetn shpirtrore t ilirve. Si shum popuj t tjer t asaj kohe, bazuar n nivlein e athershm t qytetrimit, edhe ilirt kan qen pagan, q do t thot kan besuar n shum kulte, nuk i kan takuar ndonj turme apo si monoteist. Kt mnyr besimi atbot e kan praktikuar t gjith popujt, para se t lindin tre religjionet e mdha q do t ndajn botn n blloqe, pakte e qytetrime. Invazionet dhe pushtimet indoktrinuese q kan pasur si parim qndror prmbysjen dhe hudhjen n zjarr t kulturave pr t ndrtuar nj t vetme ( t madhe) perandorake do t llojn m von me ardhjen e perandorive t ndrtuara mbi shtyllat e ideologjis fetare, pr t cilat feja ka qen maska e arsyetimit t pushtimit t tyre mbi t huajt si komb dhe popull, fakt q nxjerr n pah prap pasionin ekspansionist t seve ose popujve q kan dashrur t sundojn mbi t tjert. Pra, n esenc promotor ka qen nacionalshovenizmi (edhe pse etimologjikisht ky term sht fare i vonshm) primitiv i sundimtarve t athershm.

2. Pushtimi romak dhe katolicizmi

A ka pushtim q mund t justikohet, arsyetohet?...Jo! Iliria ka qen nj ndr tokat m pjellore dhe pa pretendime ndaj territoreve t seve prreth. Prve pasurive natyrore ka pasur nj struktur tejet produktive ekonomike. Sidomos, shtrirja e tyre n brigjet e Jonit dhe Adriatikut, u ka mundsuar atyre, q m mir se t tjert, t zhvillojn artizanatet dhe tregtin me botn tjetr. Fatkeqsia qndron n faktin se t tjert nuk kan qen t nj niveli edukimi shpirtror. Planet pr pushtimin dhe nnshtrimin e Iliris kan pasur qysh ather vlern e pergamenve. Pr t mos pasur trazira pash pushtimit, romakt kan realizuar strategjin e zhdukjes sistematike t vlerave t trashguara kulturore t popujve q kan vn nn sundimin e tyre. Kjo bile sht nj ligj pr do program pushtues prej ather e deri n ditt e sotme. Deri n vitin 100 (p.k) tokat e ksaj pjese t Ballkanit hyjn sa m shum nn kthetrat e romanizimit. Me romanizimin e tokave dhe popullats ilire sundimtart synonin edhe nnshtrimin politik absolut mbi ilirt. Q n vitin 58 (pas Krishtit) romakt kishin marr nn sundimin e vet tokat bregdetare dhe prej Durrsit ( t cilin e kishin br Bistum) prhapnin katolicizmin si t vetmen rrug pr zhvillim sa m t efektshm t t nnshtruarve t tyre. Gj q n fjalorin konkret do t thot; pushtim sa m kualitativ i politiks romake mbi t tjer. Pas Durrsit romakt n bistume katolike shndrruan edhe qendrat si, Shkodrn, Lezhn, Sarandn, Amantin, Apolonin, Aulonn (Vlorn) etj. Gjat ktij pushtimi, nga dokumentet msojm se gjat ksaj periudhe, hordhit romake vodhn dhe shkatrruan objekte t shumta t 410

Olimpi shqiptar

tradits artistike t ilirve, duke u prpjekur pr t zhdukur do gjurm q onte n shkalln e qytetrimit parakatolik t ilirve. Kshtu, Roma krijoi organizimin kishtar n tokat e ilirve, dhe kt sistem e ruajti deri me ardhjen e fazs m t zez t pushtimit t tokave t Iliris, n vitin 395.

3. Ardhja e sllavve- ortodoksizmi

Shqiptart, pr nga aspekti politik, hyjn nn nnstrimin bizantin qysh n vitin 395, mirpo, edhe m tej, deri n vitin 732, ata mbeten n juridiksionin e kishs s Roms. Pas ktij viti ata u futn nn diktatin e Konstantinopojs. E tham edhe m lart, ardhja e sllavve, jo vetm n tokat e Iliris, por n tr Ballkanin, sht faza m e zz e historis (dhe aktualitetit) t ktij gadishulli. Me ardhjen e Thema-s (kshtu sht quajtur administrata bizantine) n Durrs nisi faza e ortodoksizmit t shqiptarve. Si rezistenc ndaj asimilimit edhe m brutal t pararendsve t tyre. N kt perudh t historis, shqiptart ishin elementi m i dmtuar, n llogari t t cilve tregtonte Kisha e Perndimit dhe ajo e Lindjes. Me nj fjal ata ishin eksperimenti q paguante tagr npr laboratort e ndarjes s pushtetit n mes ktyre dy blloqeve. As ather, prkundr masks se pushtimet i bnin n emr t "Zotit" t tyre, fjala ishte (po t`i analizojm dokumentet e athershme historike) pr pushtim t Roms apo Bizantit, dy perandori politike. Si pasoj e shkeljes bizantine n tokat e shqiptarve, mpastaj do t mundsohet edhe pushtimi serb gjat shekullit dymbdhjet me dinastin e Njemanve (t cilt kishin tuar pavarsin nga vllezrit e tyre) n krye dhe n shekullin trembdhjet nga Grekt. Sundimi i popujve sllav mbi nj pjes t shqiptarve n ditt e sotme mund t merret si vazhdimsi e asaj lufte politike t zhvilluar shekuj m par nga pakti ortodoks. Askush nuk ka t drejt t`i przihet dikujt n lirin e tij shpirtrore se ka do t besoj. Ajo sht nj e drejt supreme individuale q s`duhet cnuar n asnj mnyr. At q duhet dnuar sht ai q nprmjet besimit t vet individual, n emr t njfar "diplomacie preventive", mbron qendra politike t njrs bot apo tjetrs, duke dmtuar kshtu tolerancn fetare t kultivuar me shekuj tek shqiptart.

4. Pushtimi turk- islamizimi

Me ngritjen e mureve t para t perandoris osmane dhe me brjen e Adrianopolit si kryeqendr t ksaj perandorie ishte fare e qart se turqit kan pr synim pushtimin sa m t shpejt t kontinetit t Evrops. Natyrisht ky rrezik nuk i 411

Flori Bruqi

kanosej vetm kontinentit por edhe vet shqiptarve t drmuar nga pushtuesit e shumt dhe t njpasnjshm. Pas Betejs s Kosovs (1389) turqit menjher pushtuan Shkupin (1391). Kt qendr turqit e bn si pik pr pushtimin e mtutjeshm t tokave shqiptare. Ngelja n kt pik deri n vitin 1403 erdhi si pasoj e humbjes s madhe t turqve n Ankara (1402) kundr mongolve. Katr vjet m von me nj zajrr t tmerrshm dhe dhun t papar turqit arritn t shkattrojn principatat shqiptare dhe t pushtojn edhe, Vlorn, Beratin (1430), Janinn dhe Artn (1449). Edhe turqit si gjith pushtuesit tjer pr t pasur sukses n pushtimin e tyre kan prdorur metodat m brutale t zhdukjes e shfareosjes s vlerave t shqiptarve dhe ngritjen e istitucioneve t tyre asimiluese. Prderisa romakt si mask pr lehtsimin e pushtimit kan pasur katolicizmin, bizantt, grekt e sllavt ortodoksizmin, turqit kan ardhur me myslimanizmin, respektivisht islamizmin. Kjo gj vrtetohet edhe gjat sundimit t Sknderbeut. Prderisa kryelufttari i pavarsis shqiptare q doli si qllim i Lidhjes Shqiptare n krye me t luftonte pr t thyer sulmet turke t gjith bashkpunonin fshehurazi pr t ndihmuar njri- tjetrin me qllim q dshtimit t kryengritjes shqiptare. Nj shembull interesant: Venediku nprmjet Leks Zaharis (t vrar pabesisht n Drin-1445) kishte nj marrveshje aleance me Sknderbeun sa i prket lufts kundr turqve, mirpo gjat dshtimit t ushtris turke prreth Krujs m 1450 ata i ndihmon ushtart e tyre me ushqim dhe veshmbathje pr t`i qndruar lufts. Venedikasit kishin marrvshje me shqiptart, po, mirpo njkohsisht ata t njjtat marrveshje i kishin edhe me Portn turke dhe me Theman ortodokse. Ky fakt nxjerr n pah edhe nj prbetim t feshur t t gjitha blloqeve "fetare" kundr ekzistencs s popullit "rebele dhe t pafe". Nga shum shkenctar neutral thuhet se shqiptart pranuan islamizimin von, edhe at, pasi q porta turke u dha pushtetin administrativ mbi vilajetet e populluara me shqiptar, si dhe u mundsoi atyre shkollimin n Qendrn e Perandoris, gj q sht edhe e vrtet. Mirpo, as kjo nuk e justikon dhunn e prdorur me shekuj t tr t perandoris osmane, karshi popullit dhe kulturs shqiptare.

5. Rrnjt e vetdijes kombtare

Epoka e Sknderbeut, veanarisht, Lidhja Shqiptare e krijuar prej tij, sht gurrthemeli i par i vetdijes kombtare tek shqiptart. Ndjenja dhe koncepti konkret i sovranitetit nacional shqiptar do t vuloset e konrmohet ve me lindjen e Lidhjes s Prizrenit (1878-1881) dhe dokumentet e saj mbi pavarsin shqiptare, e cila mbiu si rezultat i pazarllqve t Kongresit t Berlinit n kurriz t shqiptarve. Ktu pr s pari her u elaboruan mendimet e para pr interesat e nj Shqiprie t Bashkuar, ku do t hynin t gjitha vilajetet shqiptare, q ne n 412

Olimpi shqiptar

gjuhn e sotme e quajm Shqipri Entike. Aty nuk pati rndsi asnj je, ndarje religjioze shqiptare, ashtu si nuk kishin as luftrat e pushtuesve, si qllim t par, asimilimin fetar, por at politik, edhe kjo Lidhje, kishte pr qllim realizimin e aspiratave nacionale politike t kombit shqiptar. Me kt akt, kreatort e mendimit politik t asaj kohe, dshmuan edhe njher se besimet apo fet nuk jan penges pr shqiptart n luftn e tyre pr pavarsi. Nga kjo rrjedh edhe tradita e popullit shqiptar q ka n tolerancn fetare.

6. Dy fjal me pseudonacionalistt
Sot-t kthehemi prsri tek llimi dhe qllimi i ktij artikulli- dalin ca ideolog q na shesin teza t ndryshme n lidhje me prkatsin e "natyrshme" t shqiptarve n nj bllok t caktuar fetar. Absurd! Jo sepse ata pretendojn t thon se, shqiptart jan t ksaj feje apo asaj feje, por sepse ata n emr t fes, direkt apo indirekt, thirren n qendra t caktuara politike si, Vatikani, Riadi arab, Stambolli, Teherani, Patriarkana ruso-athinase etj. Ata sikur nuk kan msuar asgj nga historia pr t dalluar Religjionin- Politikn dhe Besimin e nj populli. Ndoshta kan nevoj pr leksione t historis pr t`iu bindur fakteve m lart. Sepse po t`i mohosh ata e mohon edhe historin e shqiptarve. Ne kemi qen t pushtuar nga ata q i prmendm lart. A ka ndonj q mban emrin e shqiptarit dhe e mohon kronologjin e fakteve m lart? Dyshojm! Pushtimet e prmendura m lart dokumentojn sistemin e pushtuesve duke prdorur fet si mask. Prandaj edhe maskat e tyre kan rn n do koh. Fakti se ata fe kan ardhur n tokat ilire e m von shqiptare, nprmjet luftrave dhe asimilimit nuk mund t mohohet, por as fakti se shqiptart nuk kan pranuar ligjet politiko-religjioze por vetm besimin sht nj fakt tjetr. Prandaj do t ishte mir q autort e shkrimeve t tilla t msojn historin e etiks pr t dalluar m mir besimin nga religjionet dhe ka fshihet n prapaskenn e prijsve t tyre t "shenjt" aktualisht. Populli shqiptar u takon besimeve t ndryshme dhe kjo sht e drejt e tij e pamohueshme. Askush nuk ka t drejt t`i przihet dikujt n lirin e tij shpirtrore se ka do t besoj. Ajo sht nj e drejt supreme individuale q s`duhet cnuar n asnj mnyr. At q duhet dnuar sht ai q nprmjet besimit t vet individual, n emr t njfar "diplomacie preventive" mbron qendra politike t njrs bot apo tjetrs duke dmtuar kshtu tolerancn fetare t kultivuar me shekuj tek shqiptart. Pr ata q shiten nacionalist, vetm ca fjal: Nacionalizmi shqiptar sht human, q do t thot; t duash atdheun tnd; t kultivosh kulturn dhe traditn e tij me gjitha "koloritet" q ka, ta mbrosh at nga pushtimet dhe ndikimet e huaja, t`i shrbesh atij n do moment ku ka nevoj etj. Kshtu duken disa nga parimet e nacionalizmit. "Ta mbrosh at nga ndikimet e huaja"! A nuk sht ndikim i huaj kur n emr t njrs nga fet 413

Flori Bruqi

krkon ngushtimin e lidhjeve t popullit tnd vetm me nj shtet (pavarsisht nga qllimet e tij) q njihet si pushtues i t s kaluars s popullit tnd. Mos vall dikush do q t thot se truqit e rinj e kan harruar historin e tyre "krenare" t epoks s osmanlinjve apo italiant Venedikun e tyre t famshm (kjo u tregua edhe me ngjarjet m t fundit n Shqipri). Diplomaci po, por jo pr interesa personale n dm t kombit. Se, ather nuk mund t jesh m n ansj mnyr nacionalist, por nostalgjik i nj epoke t zymt t pushtimeve t njpasnjshme t t huajve. Populli shqiptar di q t fal por jo edhe t harroj. Ndikimet e huaja na kan sjell pushtime (q deri sot i kemi), prandaj, mbshtetja n nj politik t pastr, mbi platformn e interesit nacional-shqiptar, sht e vetmja alaternativ pr do strategji konsolidimi kombtar. Dhe mjaft m!

Milan Von Sufay dhe shqiptart

Ish presidenti i republiks, Alfred Moisiu, gjat nj sesionit shkencor q ishte i organizuar nga Arkivi i Shtetit dhe Muzeu Hitorik Kombtar "Shuaj dhe shqiptart", dekoroi shkenctarin dhe albanologun e njohur kroat, Milan Shuai, me urdhrin "Naim Frashri", me motivacionin: "Pr kontribut t shquar n studimet albanologjike, pr karakterin shkencor dhe objektiv t mbrojtjes s shtjes shqiptare n veprn e tij." Duke prshndetur kt aktivitet, studiesit dhe akademikt shqiptar e t vendeve fqinj, albanologt nga Kroacia, Maqedonia, Kosova, etj, ish presidenti Moisiu vlersoi gurn e studiuesit t mirnjohur kroat, duke theksuar se, "Shuaj qe nj pararends i mendimit europian dhe nj model i shkencs s t vrtets"."Tek Shuai toi kulti i dijes mbi etnocentrizmin e ngusht tipik pr mentalitetin ballkanik. Kt vler t brendshme t tij ia inkurajoi edhe shkolla austro-gjermane e albanologjis, pran t cils kan qndruar edhe dy shkollat e tjera me ndikim pr t, shkolla kroate e sllovene. Tek ai mund t ket ndikuar edhe origjina e tij snike, q e lidhte at fort me periudhn e ndritur t snikris arbrore", shtoi z.Moisiu.Ish presidenti Moisiu nnvizoi edhe njher qndrimin e tij pr nxitjen e bashkpunimit rajonal, duke u shprehur se, "nprmjet vnies n dukje t lidhjeve t Shuajt me Shqiprin, ju t nderuar akademik, historian, arkivist e dijetar nga Shqipria, Kroacia, Kosova e Maqedonia, do t ndihmoni pr t vn n dukje edhe lidhjet e shndosha t shqiptarve me kroatt. Ky sht nj kontribut kulturor e shkencor, por edhe nj kontribut pr t krkuar bashkrisht mendsin europiane t pasurimit t njri-tjetrit me vlerat e bots shpirtrore" . N prfundim t fjals s tij, ish presidenti i republiks solli 414

Olimpi shqiptar

para pjesmarrsve t sesionit shkencor shembullin e Shuajit n politikn ballkanike, tashm t personikuar tek presidenti kroat Stipe Mesi. "N takimet q pata me presidentin kroat Mesi, koht e fundit, vura re jo vetm njohje t mir t shqiptarve, por edhe nj ndjesi t pastr pr forcimin e bashkpunimit t shumanshm midis dy popujve dhe vendeve tona", theksoi ish presidenti shqiptar, gjenerali, Alfred Moisiu.

Shuai, kroati q vdiq pr Shqiprin

Milan Shuaj sht burimologu m autoritativ i historis s shqiptarve. N vitin 1931, ai sht vrar nga njerzit e milicis serbe n Zagreb . Ishte ballkanolog dhe njohs shum i mir i historis shqiptare t mesjets. I lindur n Lepogllav, n nj familje me origjin gjermane, ai ishte nj njohs i mir i gjuhve ballkanike dhe profesinalisht nj nga historiant m t mir t gadishullit. Pas prfundimit t studimeve, ai iu kushtua kryesisht burimeve, q lidheshin krysisht me historin e shqiptarve. Dhe, ndr studimet e tij m t mdha, sht botimi me bashkautor i "Acta et Diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia", dy studime n gjermanisht: "Rrethanat kishtare t Shqipris paraturke" dhe "Politsche Schiscksale det Themas Durrachin"-(Fatet Politike t Themes s Durrsit), "Biologjin e seve t popullit shqiptar". N vitin 1920, ktyre iu shton edhe "Qytetet e kshtjellat e Shqipris n Mesjet", ndrsa m von edhe studimin "Historia e shqiptarve t veriut" dhe monogran "Serbt dhe shqiptart". Kishte prmasa t tilla intelektuale, sa q n vrasjen e tij kan protestuar, edhe Albert Ajnshtajni, Hajnrih Man etj. Mbetet sipas specialistve t historis, burimologu m i madh i historis s shqiptarve.Zbulohet n Shqipri lnda e volumit t tret t "Acta Albaniae" e Milan Shuait, pr t ciln, ka 70 vjet, q diskutohet pro e kundr. Pas dshmive dhe dokumenteve q ilustrojn ngjarjet e Shqipris n kohn e mesjets, nga viti 334 - 1406, tani historiograa shqiptare ka edhe lndn e volumit t tret, q prfshin kohn e motit t madh t Skenderbeut.Milan Shuai lindi n Lepogllav t Kroacis me 9 nntor 1879. Pasi mbaroi shklqyeshm gjimnazin vazhdoi studimet pr shkencat historike n Universitetin e Zagrebit. Qysh n universitet lexonte n origjinal veprat historike t shkruara n greqishtn e vjetr, n latinisht, italisht, spanjisht, gjermanisht, anglisht, frngjisht apo hungarisht. Ai njihte n themel t gjitha gjuht sllave, e m von msoi hebraisht, shqip e sankrisht. 24 vje armohet si studiues i prmasave evropiane. Pas studimeve universitare bashkpunon me Shmiciklasin pr hartimin e korpusit "Codex diplomaticus". Gjat vitit 19021903 punon pran Institutit t Studimeve Historike n Vjen, ku boton "Doku415

Flori Bruqi

mente private t Dalmacis". Nga viti 1904-1908 punon n muzeun popullor t Budapestit. Vepra monumentale e Milan Shuait mbetet "Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia", q do t thot dshmi dhe dokumenta, q ilustrojn ngjarjet e Shqipris n kohn mesjetare. Shkurt, kjo vepr me dy vllime pr historin e Shqipris, njihet me emrin "Acta Albaniae". Volumi i par u botua n Vjen me 1913, kurse volumi i dyt me 1918 po ashtu n Vjen. Ato asin pr Shqiprin e viteve 334-1406, dhe jan shkruar n bashkpunim me studiuesit K.Jirecek e L.Talocin.N vitin 1916, e m pas, boton: "Gjendja kishtare n Shqipri", "Kujt e Shqipris n mesjet", "Shqipria mesjetare", "Lidhja hungaro-shqiptare n mesjet", "Fatet politike t Temes s Durrsit", "Biologjia e seve t popullit shqiptar", etj. Pas Lufts s Dyte Botrore, me krijimin e shtetit sllav, ku ve Serbis prfshihet edhe Sllovenia e Kroacia, pr historianin Milan Shuai llojn ndjekjet dhe persekutimet. Arrestohet, burgoset dhe dnohet me 3 vjet e gjysm burg, si antar i komitetit kroat t formuar n Grac t Austris. Serbt nuk mund t harronin aq kollaj argumentet dhe analizat q kishte br ai pr lashtsin e shqiptarve. Pasi del nga burgu i Mitrovics, boton "Mjegullat kombtare", "Kadastrat e Shkodrs", "Ciklont etnik n Ballkan", "Kshtjellat dhe qytetet mesjetare t Shqipris", "Serbt dhe shqiptart", "Mozaiku nacional n Maqedoni", "Qytetet dhe fshatrat n mesjet" etj. Jan shum tituj librash e artikujsh studimor mbi Shqiprin, Serbin, Kroacin, Bullgarin, Rumanin, Hungarin, Malin e Zi, Italin, Sllovenin, Austrin etj. Milan Shuai ka botuar edhe me pseudonimin Alba Limi. Me kt emr ai ka botuar romanin historik "Konstandin Balshaj". Si shihet dhe nga kjo bibliogra e shkurtr, Shuai sht nj nga personalitetet m t mdhenj t shkencs dhe albanologjis. Ai sht prfaqsuesi me dinjitoz. Nuk ka albanolog tjetr q mund t konkuroj Shuain pr periudhn e mesjets. Me dokumente dhe fakte ai argumenton llimet e para t jets qytetare t Shqipris, shum koh para sesa t vinin sllavt. Ai argumentoi prejardhjen ton. Davariti mjegullat e kohs e saktsoi kohn ilire, helene, romake e bizantine t Shqipris. Ai dhe vetm ai prezantoi themelet e ndrlikuara, mbi t cilat sht ndrtuar jeta jon kombtare e shtetrore. Pr t kryer studime t tilla nuk sht e leht. Burimet e informacionit jan shum t largta, gati t paarritshme. Por edhe kur i gjen, sht e pamundur t'i dshifrosh, ngase njerzit n at bot nuk isnin e nuk shkruanin si asim e shkruajm ne sot. Mendoni, 'dituri e madhe, 'pun kolosale, 'koh e gjat e sa mund i sht dashur Shuajit, pr t rindrtuar pa asnj t met, mozaikun e shqiptarve t sotm, q me par quheshin arbr e akoma m hert, ilir. Nse historiogras son ia heqim Shuajin, ather 'mbetet? Prejardhja jon do t ishte e dyshimt, e mangt, e cunguar. T dhna pr kt 416

Olimpi shqiptar

periudh kan paraqitur dhe studiues t tjer, si,Farlati, Valentini, Dyselje etj, por roli dhe saktsia e Shuait, nuk mund t krahasohet me asnj. Ai sht i padiskutueshm. T gjith ata q duan t asin pr historin e Shqipris patjetr duhet t kalojn nga burimi i Shuajit. Vritet pabesisht n Zagreb, me 18 shkurt 1931, nj muaj pasi kishte vizituar Shqiprin.

Si u vra Milan Shuai !?

Jo vetm jeta, por edhe vdekja e Shuajit ka lidhje t drejtrdrejt me Shqiprin. Ai q, ia kish kushtuar gjith jetn historis s Shqipris, s'kish se si t ndahej nga kjo bot vese pr shkak t saj. N dhjetor t vitit 1930, mbreti Zog, e fton Milan Shuain,q ta vizitoj Shqiprin. Mbreti e njihte mir kontributin e Shuait n hartimin e historis s Ballkanit, prandaj ai donte q Shuai t shkruante edhe historin e Shqipris. Dhe, Shuai q e admironte kaq shum kt popull t vogl me histori t lasht, erdhi n Tiran. Bujti n hotel "Kontinental" dhe qndroi 8 dit. N nj nga kto dit, ai mbajti nj fjalim para parlamentarve shqiptar. Aty prmendi biologjin e sit shqiptar, si pjes e nj projekti pr historin trsor t Shqipris. N parlament ai foli shqip dhe pr kt u duartrokit dysh. Nj jav pasi u largua nga Shqipria pr n Zagreb i erdhi krcnimi i par. Nj pusull prej letre, i krkohet t hiqte dor nga studimet dhe shkrimet e mtejshme. N fund shnimi: "Organizata Nacionale pr Mbretin dhe Atdheun". Natyrisht, tani ai kish m shum pun se asnjher tjetr. Sapo qe kthyer nga Shqipria ku kish marr obligim pr t prfunduar vllimin e tret t "Acta Albaniae". Katedra e historis pr Evropn Juglindore n Universitetin e Budapestit i kish afruar nj vend pune. Mirpo mbreti Aleksandr nuk e la t dilte jasht kujve t Serbis. Ndrkohe dhe Akademia e Shkencave t Vjens i kish propozuar t mbaronte punn pr vllimet e lna prgjysm. 52-vjeari, Milan Shuai, nuk mund t trembej nga nj krcnim prej letre. T trhiqej? As q bhej fjal! Kshtu deri n mbrmjen e 18 shkurtit. Ndrsa po kthehej n shtpi, hyri n nj rrugic dhe... (sipas pohimeve t mvonshme) tre vet e ndalojn n errsir, e qllojn me lev n kok dhe largohen me shpejtsi. Rrzohet pa ndjenja n tok dhe ashtu t mbytur n gjak e gjejn kalimtart e rastit, t cilt e ojn menjher n spital. Mirpo sht von. Vdes po at nat, pa thn asnj fjal e pa ln asnj amanet. Autoritetet ndaluan botimin e fardo lajmi q kish lidhje me vdekjen e tij. Mirpo Shuai nuk ishte individ i zakonshm. Ai ishte kthyer tashm n institucion. Gazetart e huaj dhan menjher lajmin e bujshm: "Milan Shuai, ndrsa po kalonte rrugs pr t shkuar 417

Flori Bruqi

n shtpi, u godit n errsir nga persona t panjohur e me pas vdiq n spital". Ata e quajtn "krim t madh", pa nguruar t thon: "i organizuar nga policia serbe, e cila rrmbeu nga shtpia t gjitha dokumentet e dorshkrimet e tij". Pas ktij njoftimi intelektualt evropian, midis t cilve edhe Ajnshtajni e Hajnrih, e dnuan vrasjen makabre. Akademia e Shkencave t Kroacis lshoi nj komunikat ku dnonte vrasjen dhe shtronte pyetjet: Si u vra dijetari, studiuesi dhe profesori yn? A ishte ky nj sulm pr ta grabitur, apo nj vrasje politike e paramenduar? A u godit Shuai, thjesht pr ta trembur, e vetm kaq, apo duhej asgjsuar prfundimisht? Nse po, ather pse duhej likuiduar zikisht nj burr 52-vjear si ishte Milan Shuai? 'ekuilibr prishi ai? Po! Milan Shuai kishte gabuar rnd. Ai ishte larguar nga shkolla sllave. Rilindja serbe e quante popullin serb popull misionar, nj popull, i cili qndron mbi t tjert. Sllavt e jugut kishin ardhur n kt rajon t Evrops pr t emancipuar barinjt e egr t Ballkanit. Kjo lozo, q ekziston dhe sot e ksaj dite, binte ndesh me frymn evropiane t Shuait. Ja, pse vdekja e Shuait, n at nat t ftoht dimri mbeti misterioze deri n dimrin e vitit 1940!... Ajo u ndriua vetm pas ktij viti kur para Gjykats s Zagrebit u nxorrn si t pandehur Branko Zverker, Lubomir Belloshevi dhe Stevo Vecernica. Ata deklaruan se vendimi pr likuidimin e Milan Shuait u mor pasi ai u kthye nga Shqipria. Pas krcnimeve pr t hequr dor nga studimet e tij me 15 shkurt, n zyrn e shet t policis s Zagrebit u vendos likuidimi i tij". Kshtu shkruan Josip Horvart (f.228) n veprn e tij kushtuar Milan Shuait.

Si u gjet lnda e vllimit t tret t "Acta Albaniae"

Pr lexuesin e gjer duhet theksuar se qysh pas vdekjes s Milan Shuait, ka ekzistuar nj dbat i gjat nse e kish shkruar apo jo Shuai, vllimin e tret, t "Acta et Diplomat es Albaniae mediae aetatis illustrantia" . Kur Jirecek e Taloci qen gjall, t tre autort kishin deklaruar se do t botonin t paktn 4 vllime. Mirpo ata kishin vdekur. Vet Shuai kish deklaruar se, do t ket nj vllim t tret, q do t lloj nga viti i1406-s e do t mbaroj n vitin 1536. Po t'i rferohemi letrkmbimit q ka pasur Mit'hat Frashri me Milan Shuain, n gjuhn frnge, n nj nga letrat e tij, Mit'hat Frashri e pyet: A po vazhdon t punosh me korpusin "Acta Albaniae"? Shuai prgjigjet: " Po i dashur mik, jam duke prgatitur vllimin e tret". Gjithsesi, ky pohim sht nj e dhn e trthort q tregon se Shuai kish ndrmend t botonte edhe vllimin e tret. Mirpo nuk sht vet vepra. Nj studiues mund t nis nj pun, apo t pohoj 418

Olimpi shqiptar

pr nj vepr e m pas ta lr prgjysm ose t mos e shkruaj kurr.Debati, nse ka apo jo nj vllim t tret, u aktivizua n vitet e Lufts s Dyt Botrore, kur studiuesi serb Radoni botoi nj vepr me titull: "Acta Skandrbega" dhe me linj t ngjashme me at t "Acta Diplomata". Shum studiues mendonin se lnda i prkiste Shuait, por jo fryma. Ato nuk ishin marr nga dy vllimet e para, por nga nj vllim tjetr q nnkuptonte vazhdimin e dy t parave. Radoni, ose linte mnjan frymn evropiane t Shuait, ose e cungonge at. Ka shum mundsi q nj botim i till t jet br pikrisht pr t ndrequr "gabimet e Shuait" ose, m e pakta, pr t riparuar dika nga trmeti q shkaktoi Shuai n lidhje me lashtsin dhe historin e shqiptarve. Radoni nuk e bri kt pr t vjedhur punn e tjetrit, por me t njjtn lnd t krijoj nj imazh tjetr t kundrt me at q kish dhn Milan Shuai. Sa m shum ka kaluar koha, aq m shum sht forcuar bindja se vllimi i tret i "Acta Albaniae" sht shkruar dhe dikud ekziston. Para tre muajve, gjat nj krkimi t zakonshm n fondin e Ministris s Arsimit, q ruhet n Arkivin Qndror te Shtetit n Tiran, u gjet nj dosje e veant me nr.295, viti 1931 i quajtur fondi 85. Kjo dosje s'kishte t bnte fare me Ministrin e Arsimit. Ajo ishte nj dosje e uditshme me 50 faqe dhe me nj pasqyr lnde me tituj pr Historin e Shqipris nga viti 14001536. Ministria e Arsimit ka n fondin e vet dokumente administrative q lidhen me arsimin e jo dokumente historike.

Ather 'ishte kjo dosje?

Hapi i par q u b nga AQSH ishte t verikonte lnden e ta krahasonte at me nj tjetr t ngjashme. Pas verikimit u pa se e ngjashme me t ishte vetm "Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis ilustratia". U vu re homogjeniteti i lnds, vazhdimsia e saj, burimet e njjta. Pikrisht atje ku mbyllej volumi i dyt i "Acta et diplomata" llonte dosja 295 e vitit 1931. Megjithat ishte vshtir t thuhej nse dosja 295, ishte vrtet dorshkrimi i Milan Shuait, apo jo?-E fotokopjuam kt dorshkrim,- thot Shaban Sinani, drejtori i Prgjithshm i Arkivave t Shqipris,- dhe gjat vizits sime n Arkivin Qndror n Zagreb e mora me vete. N takim me nj grup specialistsh t Arkivave t Kroacis ua shtrova kto pyetje: A mund t verikohet nse germat e ktij dorshkrimi i prkasin makins me t ciln ka punuar Shuai? A mund t verikohet gjithashtu nse shkrimi i br me dor n faqen 19 sht shkrimi origjinal i Milan Shuait? A gjendet kjo lnd n Arkivin e Kroacis? Dhe, m n fund, a sht kjo lnd nj vazhdim logjik i vllimit t dyt t "Acta Albaniae"? Drej419

Flori Bruqi

tori i Arkivave t Kroacis z. Josip Kalanovi mblodhi nj grup ekspertsh, t cilt pasi u morn me verikimet e dorshkrimit dhan kto prgjigje: Po, germat e prdorura n kt et i prkasin makins s shkrimit t prdorur nga Milan Shuai. Gjithashtu, shkrimi i br me dor n faqen 19 i prket Shuait. Pr pyetjen e tret, nse kjo lnd ndodhej edhe n arkivat e Kroacis, ata u prgjigjn: Jo! Kurse pr pyetjen e katrt, arkivistt kroat u prgjigjen se, e gjith lnda q prfshinte periudhn 1400-1536, ishte vazhdim logjik i "Acta et diplomata". Nga t dyja palt u konrmua prfundimisht se Shuai e kish pasur t gatshm pr botim gjith lnden e vllimit t tret. E kur pasqyra sht 50 faqe, mendoni sesa do t isht vllimi i tret? T paktn 700 faqe."Pr fatin ton t mir nj pjes e ksaj lnde ndodhet n arkivin ton, nj pjes n arkivin kroat, kurse pjesa tjetr n Venedik, Vatikan, Napoli, Raguz, Vjen etj. Pas ktij konrmimi, t gjitha hamendjet, nse ka patur apo jo nj vllim t tret, bien posht. udia, si do udi shqiptare qndron tek fakti, q askush pr 70 vjet n Shqipri, nuk ka br fjal pr t. Si shpjegohet q ndrsa vazhdonin diskutimet pr vite e vite me radh, ne shqiptart t heshtnim kur lndn e ksaj vepre e kishim n sirtar?! Tani mjaft njerz pyesin. Si u ndodh n Ministrin e Arsimit? Pse aty e pse ktu? N vitet 30 Shqipria nuk kishte as Akademi, as Institut Historie e as universitet. I vetmi vend ku mund t arkivohej nj vepr e till ishte Ministria e Arsimit. Milan Shuai mund t'ia ket dhuruar kt kopje bie fjala Mit'hat Frashrit, Lef Nosit apo ndonj t njohuri tjetr, ose e ka ln pr siguri pas krcnimeve t bra nga serbt. Ndofta kjo ka qen nj mas paraprake pr t patur dy kopje, q lnda e vllimit t tret t ndodhej krahas Zagrebit edhe n Tiran. Tani problemi shtrohet: Si mund t disiplinohet kjo lnd? Si mund t rikompozohet volumi i tret i "Acta Diplomata" sa m afr prfytyrimit dhe stilit t Shuait? Natyrisht vllimi i tret nuk mund t bhet menjher. Ndoshta nj redaksi e prbashkt me historian, arkeolog, arkivist e studiues nga Shqipria e Kroacia, mund t'ia dalin mban si shenj admirimi pr Milan Shuain, q punoi dhe vdiq pr Shqiprin.Vepra "Acta et diplomata res Media aetate illustrantia" e autorve Sufay, Jireek dhe Thalloczy, ndodhet n Bibliotekn Kombtare

Kshilli shkencor i biblioteks prgnjeshtron alarmin

(Biblioteka: S'jan zhdukur librat e Milan Sufay) Sa i prket nj dezinformimi t prhapur n mnyr mediatike nga gazeta "Tema" e dats 23 tetor 2002, n shkrimin me titull "Zhduket Milan Sufay nga Biblioteka Kombtare" t gazetares Dh. Hamzai, mbasi u mblodhm dhe verikuam 420

Olimpi shqiptar

gjendjen faktike, ndiejm detyr t njoftojm opinionin publik sa vijon:Vepra pr t ciln aludohet "humbja", konkretisht "Acta et diplomata res Media aetate illustrantia" , n dy vllime, e autorve Sufay, Jirecek dhe Thalloczy, ndodhet n Bibliotekn Kombtare, n fondet Al, nn shifrat pozicionale 80 A 41/1 dhe 80 A 41/2, dhe ruhet e shrbehet simbas Rregullores s ksaj Biblioteke, d.m.th. kundrejt krkesave me shkrim dhe t nnshkruara, me regjistrime n kartelat personale t lexuesve, gjithashtu kundrejt nnshkrimeve prkatse. Me keqardhje konstatojm se pr verikimin e ktij fakti gazetarja n fjal nuk ka dashur t konsultohet as me drejtorin e Biblioteks, as me drejtuesit e sektorve t Biblioras, t Albano-Balkanologji s, t cilt do ta kishin informuar n mnyrn e duhur profesionale, madje i bm me dije se edhe pasi i sht ofruar nj ndihm e till, gazetarja n fjal e ka refuzuar. Sa u prket "humbjeve" t mundshme n Bibliotekn Kombtare, ashtu si n gjith bibliotekat e bots, ato regjistrohen nprmjet procedurash t caktuara me ligj dhe rregullore, me statistika t veanta dhe t dokumentuara. Na rezulton po ashtu interesi i gazetares nuk ka qen t konsultoj veprn n fjal, e cila n fondet e Biblioteks Kombtare ekziston edhe n ekzemplare t dyta, deri edhe n dy riprodhime mikrolmike (Mfa 4/2, Mfa 5/16) etj t cilat do t'ia kishin lehtsuar asaj "krkimet". Sa i prket drejtuesit aktual t Biblioteks Kombtare, dr. Aurel Plasarit, ndjejm detyr t shprehemi publikisht se ka qen dhe sht n t mir t institucionit drejtimi i Biblioteks Kombtare prej nj studiuesi dhe jo nnpunsi t rndom, i cili ve t tjerash ka br mjaft pr pasurimin e saj, posarisht me fondet e Albanologjis dhe Balkanologjis ; njkohsisht e kemi quajtur ogur t mir pr shkencn shqiptare q nj drejtuesi i till ka pasur mundsi q, ve detyrave administrative, t'u kushtohet edhe krkimeve shkencore. Lidhur me planet apo projektet e tij prej studiesi apo msimdhnsi pr t punuar a dhn msim ku ta shoh t arsyeshme, nuk kemi kurrfar paragjykimesh n nj shoqri tanim t hapur dhe shtet t konkurrencs s lir.Shpresojm q ky njoftim i yni t ndihmoj n sqarimin e opinionit publik mbi disinformimet e shprndara n mnyr t paprgjegjshme, t cilat shkojn n dm t nj institucioni t till t rndsis kombtare, t cilit i jemi t gjith mirnjohs pr ndihmn q na jep.

Pr kshillin shkencor t Biblioteks Kombtare

Prof. Dr. Koli Xoxi Prof. Dr. Nasho Jorgaqi 421

Flori Bruqi

Msues i popullit Sherif Delvina Etleva Domi Ramazan Vozga Maksim Gjinaj

Gazets q botoi shkrimin pr "vjedhjen"

Duke pasur parasysh rndsin e informimeve/ dezinformimeve q kan t bjn me shtje t ndjeshme t kulturs shqiptare dhe, m gjer asaj ballkanike, ju bashkngjis pr botim reagimin e sotm t Kshillit Shkencor t Biblioteks Kombtare, ndaj nj artikulli t gazets "Tema".Me shpres se do t kini predispozitn pozitive t'ia bni at t njohur publikut, duke pritur q "Tema" n fjal, t'ia jap t njjtin vend n faqet 1 dhe 12. (Aurel Plasari)

Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia

Prmbledhja dokumentare e shkruar n latinisht( botuar n Vjen 19131918) ka nj rndsi t madhe pasi ajo prfshin dokumenta nga arkivat e Venedikut,Raguzs, Roms etj,shum prej t cilave deri n at koh ishin t pabotuara.N parathnie jepet koncepti mbi" Shqiprin n Mesjet " nga M.Shuai,t dhna mbi besimet etj." Acta..... " sht e ndar n dy vllime,ku vllimi i par prmban 834 dokumenta nga vitet 344-1344,kurse vllimi i dyt prmban 812 dokumenta prej viti 1344-1406.Si vllimi i par ashtu edhe i dyti prmbajn dokumenta interesante, pasi nga to dalin emra t vendeve t ndyshme, emra personash,regjistra terminologjik. Dokumentat na japin edhe t dhna t tjera mjaft interesante pr nga rndsia,pasi n to shfaqen t dhna mbi marrdhniet ekonomike, shoqrore t shqiptarve, kultura e popullit ton,t dhna mbi qytetet shqiptare. Gjithashtu dokumentat na furnizojn me informacione mbi marrdhniet, lidhjet e familjeve t mdha shqiptare me njra-tjetrn, por edhe marrdhniet apo lidhjet e tyre me popujt fqinj.Ka edhe t dhna interesante mbi personalitetet shqiptare.

422

Olimpi shqiptar

Letrkmbimi i Milan Shuait me Lumo Skndon

Letrat jan shkruar latinisht, frngjisht, italisht, gjermanisht, hungarisht dhe kroatisht. Objekti i tyre sht puna kmbngulse e Shuait n hulumtimin, vjeljen dhe sistemimin e korpusit t madh t burimeve relevante pr t rrumbullaksuar botimin e "Acte Albaniae" si dhe prballja me pengesat e mdha t qndrimit n Shqipri dhe t hulumtimeve n Itali

Nga Zekeria Cana*

Fondi i Millan Shuait n Arkivin e Kroacis nuk del i plot, ngaq ll pas vrasjes makabre me shufr hekuri, n shtpin e tij policia bri bastisjen e rrufeshme, prmbysi do gj dhe sekuestroi pjesn m t vlefshme t materialeve. Me at rast i humbi gjurma edhe vllimit t tret t veprs monumentale "Acta Albaniae" t prgatitur pr shtyp. Nj pjes relativisht t vogl t fondit e prbn letrkmbimi me Jireekun, Talocin, Jovan Radoniqin, drejtorin e Institutit t Evrops Lindore, Amadeo Xhanini, ministrin e arsimit t Shqipris, Adburrahman Dibra, ministrin e arsimit t Hungaris e m s shumti me Lumo Skndon. Lumo Skndo si bibliol i rrall i bots shqiptare ndiqte me nj interesim prej lakmie botimet e autorve t huaj pr historin dhe kulturn shqiptare, ndaj n librarin e tij t njohur mund t gjeje titujt e rinj n gjuh t ndryshme, prfshir edhe revistn e Henrik Bariqit "Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnograu". S ktejmi letrkmbimi i tij me Shuain, q u kthye shpejt n miqsi, nuk ishte i rastsishm. N letrn e tij t par t 30 qershorit 1929, ai donte t msonte nga albanologu i njohur, se a do t vazhdonte nxjerrjen e "AA" dhe sa vllime do t ngrthente ky botim. Shuai iu prgjigj pa vones duke shkoqitur n pika t prgjithshme projektin e 4 vllimeve vijuese t "AA", q do t prfshinin burimet e vjelura n arkivat e Venecias, Vatikanit dhe Dubrovnikut, dhe do t zinin ll me vitin 1451 t pushtimit aragono-napolitan t Krujs dhe do t shtriheshin deri n vitin 1571. N vllimin 3 do t botohej "in extenso" edhe Kadastri i njohur dhe shum voluminoz i Shkodrs i vitit 1416, s bashku me kopjet e dokumenteve nga arkivi i Barcelons dhe Milanos, q hedhin drit mbi marrdhniet e Skenderbeut me sulltan Muhametin II, t cilat Shuai ia kishte huazuar Radoniqit, mirpo ato nuk i par kurr me sy... I takonte merita Mit'hat Frashrit, pishtarit t dituris kombtare dhe universale, q qeveria e mbretris shqiptare e paraplqeu dhe e mirpriti projektin kapital 423

Flori Bruqi

t albanologut dhe ballkanologut t njohur. Ministri i arsimit, Dibra, e prgzonte at pr kontributin e madh shkencor, e falnderonte pr punn shum t vyeshme rreth hulumtimit t mtejshm t dokumenteve arkivore t historis shqiptare mesjetare, dhe e bnte me dije se qeveria e tij mbretrore i kishte akorduar 75.000 franga ari, pr vjeljen e dokumenteve arkivore dhe botimin e tyre me katr vllime. Prballimi i shpenzimeve n nj shum kaq t madhe nuk ishte sakric e vogl nanciare, kur dihet se n 'shkall t zhvillimit ekonomik ishte Shqipria. Rruga e hulumtimit t burimeve arkivore dhe e nxjerrjes s tyre n drit ishte gjysm e hapur. Shuai, sado q ishte emr i njohur dhe i nderuar n botn shkencore, duke qen nacionalist kroat i paprkulshm, ishte n syrin e keq t diktaturs s Aleksandr Karagjorgjeviqit, prandaj ishte nxjerr n pension para kohe, jetonte dhe punonte me ndalesn e daljes s lir n botn e jashtme, paka Universiteti i Budapestit e kishte pr nder t emronte profesor t historis s Evrops Juglindore. U detyrua t'i shkruante Xhaninit dhe t krkonte ndihm n luftn e tij kundr kuzimit t t drejtave elementare t njeriut. Lumo Skendon, e bnte ndrkaq me dije se ishte thirrur n polici, ku e kishin sqaruar me cinizm se Ministria e Brendshme, me 27 tetor 1929 kishte dhn lejn pr pasaport pr gjasht muaj, por ky afat kishte skaduar. U desh t rropatej plot dy vjet q, pas perapjeve kmbngulse t qeveris shqiptare n Beograd dhe garacs s Gjorgje Jeliniq (arkivi i shtetit n Beograd) pr sjelljen "korrekte" t mikut t tij n botn e jashtme. N mbarim t dhjetorit 1930, Shuai do t'i kumtonte Xhaninit lajmin e gzueshm pr marrjen e pasaportit pr Shqipri, po jo edhe pr Itali. Ai i lutej mikut t tij t'i prvishej puns dhe t zgjidhte kopjuesit e dokumenteve n Rom, Venecia, Napoli dhe Ankon, duke e siguruar at se qeveria shqiptare do t'i hiqte t gjitha shpenzimet. Shuai mbshtetej n shkresn e ministrit Dibra m t ciln njoftohej pr drgimin e 3000 frang ari n bankn zviceriane si paradhnie. Ai mori rrugn e Shqipris prkrye Dubrovnikut, n gjysmen e par t janarit 1931. Me 16 t atij muaji ministri Dibra shtroi dark pr nder t tij n hotel "Tirana". Mysari i ardhur jetoi astin e befasis ngazllyese q dollia pr shndetin e tij t ngrihet n gjuhn italiane. Gjat qndrimit t shkurtr n Shqipri, ai mblodhi t dhna pr disa monumente t mesjets, t patrajtuara n studimet e mparshme dhe mori zotimin q pas prfundimit t gjasht blejve t "AA", t vazhdonte hulumtimin e burimeve t periudhs pas vitit 1571. Faz prfundimtare e puns s tij do t ishte shtjellimi i historis s re t Shqipris, vepr kjo jetike n fushn e studimeve albanologjike dhe dshmi e admirimit ndaj popullit t vogl shqiptar. Nga fondi i Shuait nuk shihet nse gjat qndrimit n Tiran lidhi me qeverin 424

Olimpi shqiptar

shqiptare ndonj kontrat pr realizimin e projektit "AA". Ai u largua nga Shqipria i impresionuar, i gjallruar dhe i rinuar, i ushqyer me vullnetin e elikt pr hulumtime t mtejshme n prmbyllje t veprs s tij kapitale, q do t pasuronte dhe thellonte studimet albanologjike dhe ballkanologjike, amuri shqiptar ishte pr at dhuntia m e mueshme q mori me vete. Por kthimi n Kroaci ishte rrugtimi i tij i fundit. N Zagreb e priti vrasja mizore, me 18 shkurt 1931. Nqoftse autoritetet zyrtare ndaluan botimin e fardolloj lajmi, lidhur me kt vrasje, gazetat evropiane, q t nesrmen e informuan opinionin publik mbi krimin e madh n Zagreb, q ndezi indinjatn e thell t inteligjencs prparimtare, aq sa, me protestat e shumta u bashkua dhe Albert Ajnshtajn dhe shkrimtari gjerman Henrih Man(prof.dr.Zekeria Cana)

Prof.dr.Zekeria Cana, ish studiuesi-historiani (i vdekur) kosovar

Biologjia e seve t popullit shqiptar Vepra "Biologie der albanischen Volksstemme" sht nj tjetr prpjekje e radhs pr t dhn mendimin e vet mbi shtjen e etnogjenezs shqiptare. Pra, kush ishin shqiptart ? Prej nga rridhnin ? Shuai prsrit mendimin Tumanit-(Thumann) ,Hanit(Hahn) , Kreshmerit (Kretschmer) , Majerit(Meyer) se shqiptart jan pasardhs t ilirve. Ai ndrmerr nj analiz mbi simbiozn iliro - trake apo shqiptaro - rumune. Pr autorin mbetn n fuqi tezat e Gustav Majerit mbi shqipen, si faza m e re e t folurs s vjetr t Ilirishts.Megjithse kjo tez sht hedhur posht nga shum studiues t tjer si Hirt,Eeigand, Petersen, Georgiev,Bari, Popovi n favor t teoris s prejardhjes trake,ajo mbshtetet nga studiuesit Budimir, abej, Pisani, etj, veanrisht n pikn e prejardhjes s shqiptarve nga ilirt. Shuai sht prpjekur q nprmjet analizs t sqaroj pikat e prputhjes midis shqipes dhe rumanishtes, gjuh, kjo e fundit, me nj substrat latin. Kt analiz autori mundohet ta bj edhe me an t sqarimit t simbiozs shqiptaro - rumune gjat mesjets. Shuai pohon se kujt e ilirve qen eksibl,n periferi t brthams ilire kishte przierje me popujt fqinj, kshtu edhe me thrakt. Ai analizon emrat e vendeve,lumenjve dhe prpiqet t gjej element t prbashkt shqiptaro-rumun. Gjen gjurm t ndikimit thrak edhe n mesjet mbi elementt shqiptar n emra vendsh si p.sh Dibra-Debra. 425

Flori Bruqi

Pr t, shqiptart jan pasardhs t ilirve, mbi t cilt ka penetruar nj shtres thrakase, shqiptart jan mbetjet e nj przierje iliro -thrakase.

Stdte und Burgn Albaniens hauptschlich hrend des Mittelalters Ndr veprat m t rndsishme t Shuait, kushtuar historis s Shqipris, sht "Qytetet dhe kshtjellat e Shqipris gjat mesjets" (Stdte und Burgn Albaniens hauptschlich hrend des Mittelalters), vepr kjo e krahasuar nga albanologu Bari me veprn e Jireut mbi qytetet dalmate: ''Romant n qytetet e Dalmacis". N kt vepr Shuai na prshkruan qytetet shqiptare, q nga koht e lashta deri n mesjet, ku shum prej tyre mundn t mbijetonin, na jep vendin q ato zinin n civilizimin mesdhetar t kohs. Por na paraqet edhe nj tabllo t marrdhnieve etnike mbi ligjet q veprojn n to, mbi marrdhniet nanciare, llojet e kancelarive dhe dokumentave t dala prej tyre. Shuai prmend se qytetet shqiptare n lashtsi qen qendra ilire dhe greke. T tilla qen Meduni, Shkodra (Scodra), Ohri(Lychnidos) , Epidamnos(Durrsi) , Apollonia, Lezha (Lissos), Orikumi, Vlora(Aulona) , Berati (Antipatrea) , Gjirokastra( Antigonea) . T famshm n lashtsi ishin qytetet - koloni greke Apollonia dhe Dyrahu, ku i fundit sht cilsuar edhe si "Tavrna e detit Adriatik"(Dyrrachium Adriae taberna). Kurse Apollonia ishte qyteti i kulturs, lozos greke, qyteti me shkolla t shumta lozoke, ku studiuan pinjollt e aristokracis romane, ndr ta edhe vet perandori i ardhshm i Roms, Oktaviani. Qytetet e Shqipris jugore ishin kryesisht nn ndikimin grek, ato n veri kryesisht nn ndikimin latin. Kurse, vijon Shuai, midis Lissusit-Apollonis, shtrihej nj zon e ekulibruar nn ndikimin greko-latin .Me ardhjen e barbarv, gjat dyndjes s popujve t shekullit IV-V, kto bn edhe nj seleksionim t qyteteve, kshtjellave antike, por pati edhe shkatrrime t tyre si dhe ndrtime t reja. Kshtu u shkatrrua Apollonia, Bylisi, por u ngritn t reja si Tivari, Balza, Drishti, Danja, Spinarica, Parga, Kanina, Berati. Shum kshtjella dhe qytete pas pushtimit osman u rrnuan dhe osmant ruajtn vetm kshtjellat e nj rndsie strategjike dhe u ndrtuan t reja si Elbasani. Kshtjellat e Shkodrs, Beratit, Krujs, Ohrit, u ruajtn, u fortikuan derisa edhe sot kemi rrnojat e tyre. Prsa i prket marrdhnieve etnike Shuai, i prshkruan kto qytete gjat mesjets si t mbyllura n nj kapsull, n t cilat ndryshimet etnike zhvilloheshin ngadal. Pr autorin brthamn e ktyre qyteteve e prbjn romant q m pas u quajtn vllah. Por me koh n qytete deprtoi edhe elementi shqiptar 426

Olimpi shqiptar

dhe lloi kshtu shqiptarizimi i ktyre qyteteve. Shuai, si qytete t shqiptarizuara, prmend Krujn, Lissus, Ulqinin.Tivarin e paraqet si qytet me elemente shqiptaro-sllave. Si qytetin e fundit t shqiptarizuar prmend Drishtin. Shuai sht pr nj osmoz shqiptaro sllave n kto qytete dhe si zon t saj ai prcakton trekndshin Kotorr-Tivar- Drisht. Mbi qytetin e Durrsit ai konkludon se n t ka nj przierje t madhe t popullsis. N t gjejm roman, shqiptar , sllav, grek, judenj. Nga shekulli XIV llon n Durrs t forcohet elementi shqiptar pr shkak t deprtimit n qytet t familjeve princore shqiptare si Topiajt, Skurajt, Muzakt. Prsa u prket marrdhnieve etnike n qytetet shqiptare gjat mesjets, autori ka arritur n konkluzione t gabuara duke u shprehur pr nj shqiptarizim t ktyre qyteteve nga element shqiptar, kur historiograa shqiptare ka provuar etnicitetin shqiptar apo arbr t ktyre, n vazhdim t prejardhjes ilire. Kjo historiogra shprehet pr nj vazhdimsi iliro-arbr- shqiptar t ktyre qyteteve. Po n kt vepr Shuai jep edhe t dhna mbi numrin e popullsis t disa prej qyteteve shqiptare gjat mesjets, duke vazhduar m tej me prshkrimin e strukturave shoqrore t tyre . Kshtu qytetarin ai e ndan n "nobiles"dhe "populares", por me deprtimin n qytet edhe t elementit fshatar u zhvillua edhe klasa e tret "lavoratori" . "Populares" qen kryesisht artizant, zejtart, tregtart, pronar anijesh. Autori merret edhe me strukturat organizative t ktyre qyteteve . Ai jep nj pasqyr t administrats s qyteteve prgjat periudhave t ndryshme kohore dhe gjat sistemeve t ndryshme. Pushteti komunal ishte i ndar nga ai civil dhe ushtarak. Ndr funksionet principiale ndjehej ndikimi romak, grek, bizantin, sllav apo italian. M tej autori merret edhe me shtjet q i prkasin sistemit juridik mesjetar, mbi statutet, notariatt, nancat, kancelarit, ku edhe n to ndihej ndikimi italian, bizantin, sllav(Mr.sci.Flori Bruqi,Strkala,24 janar 2009)

Shuai i madh
M vjen mir q e ke kujtuar Shuain e madh. Ndoshta duke botuar qoft edhe vetm nj kujtim pr t, do t nxitet interesimi i studiuesve pr jetn dhe veprn e tij. N t vrtet interesimi pr jetn dhe veprn e tij do t thot interesim pr historin dhe kulturn shqiptare. 1. Milan Shuai ishte studiues me dhunti t jashtzakonshme shkencore dhe 427

Flori Bruqi

gjeni i letrave me njohje ndrkombtare. Ai ishte prgatitur n shkolln austrogjermane dhe sht e kuptueshme q gjenia e tij t mos kurorzohej me referencn e rastit, por me sintezn e madhe t saj. 2. Milan Shuai merrej me njrn nga temat m t mdha t historis s Ballkanit, q njkohsisht ishte edhe tema m e errt pr shqiptart dhe hapsira ku manipulohej m s shumti nga historiograa serbe. Duke u marr me krkimin e dokumenteve t ksaj periudhe ai njkohsisht po e prmbyste mendsin serbe pr t prvetsuar bmat e ksaj epoke si prodhim i prvojs s popullit serb dhe heronjve t tij. Pr m tej, Shuai po ia rikthente popullit shqiptar pasurin materiale dhe shpirtrore t mesjets shqiptare: hapsirn e banimit, qytetet, fshatrat, institucionet religjioze, organizimin e seve, betejat, heronjt, eposin etj. 3. Duke u marr me perudhn m komplekse t mesjets Milan Shuaiu arrinte t strukturonte gjith historin kombtare t shqiptarve: antikitetin, mesjetn e hershme, mesjetn e von, periudhn osmane dhe natyrisht Rilindjn kombtare, prandaj sht e kuptueshme q institucionet shtetrore dhe akademik do t'ia bsojn shkrimin e historis kombtare, t ciln do t arrij ta shkruaj vetm pjesrisht. 4. E kt nuk mund ta lejonin serbt, sidomos shteti, kisha dh institucionet akademike. Ata nuk mund t duronin q shkolla austriake e Vjens dhe Gracit t zhvendosej n Zagreb, brenda shtetit t sllavve t jugut, ku albanologjia e nxitur nga nj grup kleriksh shqiptar (Gjergj Fishta, Shtjefn Gjeovi etj), dhe e prkrahur nga disa studiues kroat e slloven t shkolls austro-gjermane po ligjrohej dhe po bhej shkenc e dijs s prmasave ballkanike e evropiane. Kjo sht arsyeja q serbt t eliminojn Shuain dhe t kryejn nj mision t dysht: t eliminojn studiuesin, i cili iu printe krkimeve shkencore n fush t historis shqiptare dhe t zhvendoste qendrn e studimeve albanologjike nga Zagrebi n Beograd. 5. Seminari i Albanologjis n Beograd, pavarsisht misionit t rndsishm q ka pasur n disa arritje t albanologjis, sht fryt i politiks serbe pr t mbajtur nn mbikqyrje arritjet n fush t kulturs shqiptare n Ballkan, ndrsa ato t'i prdorte pr nevojat e saja diplomatike. 6. N Zagreb, viteve t fundit ka pasur mjaft prpjekje pr t botuar veprn e plot t Shuait (shih shkrimet dhe intervistat e Profesor Aleksandr Stipeviqit dhe t Musa Ahmetit), dhe madje t themelojn nj Institut me emrin e Shiait. Ky natyrisht, nuk do t ishte nder vetm pr Shuain por edhe pr perspektivn e albanologjis. (prof.dr.Begzad Baliu) 428

Olimpi shqiptar

Jeta e Ali Pash Tepelens

Nuk asnj dyshim se gura m e rndsishme dhe m e famshme e historiogras shqiptare npr kohra sht gura e Ali Pash Tepelens, pashait shqiptar, sundues t Shqipris s mesme dhe jugore, t fundshekullit t 18 deri me 1822. Ali Pash Tepelena, q mendohet t ket lindur diku mes intervalit t 1740 deri me 1750, ishte bir i nj familje aristokrate shqiptare nga Tepelena. Gjyshi i Ali Pashs, i quajtur Mukhtar, ishte nj komandant i zoti n ushtrin osman, gj t ciln ai e pati treguar n rrethimin e Korfuzit me 1716. I jati i Mukhtarit, Muoja (apo Mustafai), ka qen Be nga Gjirokastra dhe besohet t ket qen muteselim (nn-guvernator) i nahijes s Tepelens, qytet q ishte pjes e Sanxhakut (rrethit) t Vlors. Mukhtari, gjyshi i Aliut si Be q ishte, kishte nn kontrollin e tij prona dhe ushtar t shumt. Me vdekjen e Mukhtarit, titulli i Beut dhe pronat e Mukhtarit i kaluan t jatit t Aliut, Veliut. Gjat nj sherri, q Veliu, i jati i Aliut, pati me kushririn e tij t par, Islam Beun, q ishte edhe mutessarrif i Delvins, oi n vrasjen e Islamit nga Veliu me 1759, gj q oi Portn e Lart (n Stamboll), q pas 3 vitesh, ta caktoj Veliun si mutessarrif i Delvins. Ali Pasha, i cili u lind n kt rreth aristokratik shqiptar, q n nj raport ndaj Hapsubrgve t 1783, prmendet se familja e Aliut ishte familja me nobel e Toskve t t gjith Epirit, nuk pati fat q t gzoj shum. N moshn 10 vjeare, vdekja e babait t Aliut, e oi familjen e tij q t gjendet e vetme n mes t katr rrugve, t braktisur dhe t varfruar. Familjes s mbetur pa burr, t Aliut, armiqt e t atit t tij lluan q ti bnin lloj-lloj poshtrsish. Pr kt arsye, e ma e Aliut, Hankoja, q rridhte nga fshati i Konics, tashm u detyrua q t marr rrolin e burrreshs n familje dhe u mundua q t mbronte nderin dhe pronat e saja nga armiqt e t shoqit. Por n nj konfrontimet q ajo pati me bandat e Kardhiqotve dhe Harmovve, ajo ra viktim e pabsis s Kardhiqotve, q e turpruan Hankon s bashku me t motrn e Aliut, Shanicn duke i marr peng dhe nderuar.Aliu i vogl, q n kt koh mendohet t ket qen n mes 10 deri n 15 vje, arriti q t shptoj nga kurthi i Kardhiqiotve, por pasi q ai ishte i pafuqishm dhe i vogl, ai nuk mundi q t shptonte dot nnn dhe motrn e tij nga poshtrsit e Kardhiqotve. Motra dhe e ma e Aliut u lirua nga Kardhiqott vetm pasi nj tregtar grek nga Gjirokastra shkoi n Kardhiq dhe i pagoi Kardhiqott pr lirimin e dy femrave t marra peng. Hidhrimi q Aliu i vogl mori n shpirt nga kjo poshtrsi, dhe krkesa e Hankos, pr t marr hak pr nnn e tij, ndoshta ishin edhe shkaqet kryesore, q uan Aliun q t rritej si nj djal ambicioz dhe me inspirime n jet. Duke qen se ai rridhte nga nj familje e varfr, por me tradit aristokratike, Aliu, rinin e tij, 429

Flori Bruqi

sipas shum tregimesh, e nisi si bandit q shquhej pr trimri dhe zgjuarsi. N kohn e rinis s Aliut Shqipria e Mesme policohej nga armatolt, q ishin mercenar greko-ortodoks, q shquheshin pr kurrupsion dhe hajdutllk t madh mes tyre. Ali Pasha, sipas disa tregimesh, mendohet q t ket qen kryetar i nj bande cubash me ndikim n Thesali dhe ans s maleve t Pindit, gjat rinis. Prderisa, kto krahina, n at koh administroheshin nga Pashallku i Beratit, me n krye, Ahmet Kurt Pashn, nj dit, Aliu u zu rob dhe u pru n Berat. Pashait t Beratit, Ahmetit, i bri shum prshtypje bukuria dhe menuria e Aliut. Pr kt arsye Ahmeti, e punsoi Aliun si roje personale n shtpin e tij. Por pas disa kohsh pune n pashallkun e Beratit, Aliu q transmetohet t jet mrzitur me pashain, t cilit ai i krkoi vajzn e tij, por q pashai ia refuzoi, u largua nga Berati dhe u bashkua me shokt e tij t mhershm. M pas Aliu kaloi n Delvin, ku aty u martua me t bijn e Kapllan Pashs, (pashait t Delvins, q ishte n luft me Ahmet Kurtin), Gjylsymn. Duke qen i ri n mosh (24 vje) dhe nj njeri me ambicje dhe zgjuarsi, Kapllani pa tek Aliu nj njeri t aft pr bijn e tij.Disa koh pas martess s Aliut n Delvin, i vjerri i Aliut, Kapllani, vdiq. Vendin e Kapllanit e zuri kunati i Aliut, q quhej Ali dhe ishte martuar me t motrn e Aliut, Shanicn. Por kunati i Aliut pas pak kohsh vdiq n nj konikt, kurse i vllai i tij, Selimi, nuk u lejua q t bhej pasha, nga padishahu i Stambollit, kshtu q posti i shkoi Aliut nga Tepelena. Pak koh pas marrjes s postit t pashait t Delvins , me 1787, Ali Pashs iu caktua posti i Derbendler Bashbugut (she i policis se rrugve malore). Zotsia e Aliut dhe sinqeriteti i tij n pun, jo vetm q shtoi besimin e Ports s Lart n aftsit e Aliut, por mbi t gjitha u solli zonave, q ai policonte, qetsi dhe siguri, q kishte munguar prej kohsh, kjo fal ndshkimeve t rrepta, q Aliu iu dha hajdutve e kaakve t kohs. Duke rekrutuar nj forc shqiptarsh, t prbr nga 4.000 veta, Aliu vendosi rregull q nga Janina e deri n Thermolat. Duke pasur kt post, s bashku me postin e mutessarrit t sanxhakut t Terhalles, t cilin Aliu e kishte marr n vitin 1786, Aliu marshoi drejt Janins me 1788, ku zotronte anarkia. Me vendosjen e rregullit dhe qetsis n Janin, Aliut iu dha posti i pashait apo vezirit t Janins, q prpara tij mbahej nga Izet Pasha. Ky post, q ishte edhe posti m i lart, q Aliu do t gjente n karriern e tij, oi n themelin e shtetit autonom shqiptar, q Ali Pasha krijoi dhe udhhoqi gjat jets s tij, prej moshs 44 vje e deri n vdekje.

430

Olimpi shqiptar

Ali Pasha dhe Alexandr Dumas

Po t bsh nj krkim n Google, Yahoo apo dhe MSN mbi emrin e Ali Pash Tepelens, dalin shum rezultate, q t shpien tek "Ali Pash Tepelena", nga Tajar Zavalani. Tajar Zavalani, ka br nj libr t titulluar "Historia e Shqipris", dhe pjesa e historis, q et pr Ali Pashn, sht prkthyer nga romani i shkrimtarit francez, Alexander Dumar (i vjetri), Ali Pacha. sht i udtishm fakti se nj "historian" shqiptar ti drejtohet nj romani francez pr fakte historike mbi gura shqiptare. Prkthimi i Zavalanit e prshkron Alin si monstr me dy koka, ai shkruan pr Alin: Aliu nuk kishte asnji ndjenj patriotike, as nji ide kombtare dhe ndoshta ky asht shkaku pse dshtoi.Pr faktin se jemi tepelenas dhe se historin e kombit ton e dim ndryshe vendosm t bjm ca krkime mbi romanin e Alexandr Dumas, dhe kush ishte Alexandr Dumas. Alexandr Dumas, i njohur si Dumas Pere, u lind n Villes-Cotterts, n vitin 1802. Gjyshja e tij qe nj skllave nga ishujt e Karaibeve dhe babai i tij qe nj gjeneral n ushtrin e Napoleonit, i cili kishte rn nga grada pr arsye q nuk dihen. Gjat jets s tij familja qe shum e varfr. Punon si notar n vendlindje dhe me von i lind nj fmij i ligjshm me nj grua q nuk ishte i martuar, ky njihet si Alexandr Dumas- i riu. Pr shkak t dorshkrimit t tij elegant ai u punsua n obrrin e mbretit francez Filipi. Si pjestar i grupit t drams,ngase ishte shum i apasionuar mbas teatrit dhe fantazis. Dumas zbuloi se kishte nj pasion pr t shkruar dram, dhe pr pak koh u b nj nga dramatologt m t njohur t francez.Kreyveprat e tij mbeten sigurisht, "Tre Muskutert" dhe "Konti i Monte Kristos".Roli i Alexandr Dumas n novelat historike ishte m tepr nj koicidenc. Pasi censura mbi gazetart u anulua, gazetat gjetn se lexuesi trhiqej nga novelat historike aventureske t dhna te tip serialesh. do kush i lexonte kto novela, borgjezt, klasa e mesme, dhe t varfrit. Novela e par e tij ishte "Kapiteni Paul", q provoi t kishte nj sukses. Nga prodhimtaria e tij letrare, Dumas, u pasurua dhe jetonte nj jet aventureske dhe njihej si qei. Thuhet se leketi harxhonte n femra dhe pije. Ai kishte rreth 12 fmij t jashtligjshm dhe ishte i martua shum her. sht vrejtur se nj nat e gjeti gruan e vet, n shtrat me mikun e tij, Roger de Beauvoir, dhe iu tha, "sht nat e ftoht, bni vend dhe pr mua".Ndoshta, suksesi i tij n Franc si novelist bri q morali i tij t zbente gurn e tij. Personalisht ai e urrente Bonapartin dhe ishte pjesmarrs n revolucionin francez. Vdiq me 1870 nga nj infrak zemre.

431

Flori Bruqi

Mendimi yn
Alexandr Dumas sht padyshim nj nga gjigandt e literaturs botrore. Emri i tij radhitet ndr m t shquarit novelist. Megjithat, ne mendojm se Alexandr Dumas, nuk duhet marr si burim informacioni pr sutime historike, sepse peripecit e tij e bjn jo t qndrueshm n syrin akademik.S pari, jeta e tij qe e nj morali standart t ult, shum her e gjente veten n borxhe, sepse i shpenzonte n qejfe dhe prosituta. Armiqsia e tij me Napoleonin, dhe miqsia e Napoleonit me Alin, bjn q burimi i informacionit i Dums, mos t jet i besueshm, ngase nj historian sht i besueshm kur interesat personale nuk i jan lidhur mbi subjektin mbi t cilin rekordon. Kur ka shkruar romanin Ali Pacha, Dumas ka qen n Rusi. N kto momente Aliu nuk gzonte ndonj marrdhnie t mir me rust, ndaj dhe romani i Dumas mund t shikohet si nj "lpirje" ndaj Rusis, pr shkak se e morn Dumn si azilant politik.Fakti q Duma nuk e ka vizituar kurr Shqiprin, dhe nuk ka br ndonj krkim historik mbi Alin, na bn t mendojm se, romani i tij ishte mbshtetur n hamendje, thashetheme dhe mendime personale. Dihet sigurisht se nj historian nuk mund t mbshtetet kurr n hamendje, thashetheme apo, m keq, n mendime personale. Si e tham m lart, mbetet i uditshm fakti q Zavalani ka marr romanin e Dumas si burim kryesor pr analogjin e tij "historike", dhe ka anashkaluar burimet shqiptare t informacionit. Megjithat kur lexon "Historin e Shqipnis" nga Zavalani bie era amatorllk. S pari, nuk sht prdorur gjuh akademike dhe historike, s dyti, nuk jan dhn burime se ku jan marr kto fakte, s treti, gjuha q prdor Zavalani sht e prshtatshme pr mitologji. sht e uditshme gjuha e prdorur nga Zalavani kur thot "Aliu qe nj bish e egr me fytyr njeriu", kjo tregon amatorllk dhe dilentantizm. Titulli "Histori e Shqipris" krkon shkrime akademike jo fjal rrugsh. T shkruash pr gura historike si Ali Pash Tepelena, krkon mund, studim, burime t sinqerta informacioni, por duket se kualikimi i vetm i Zalavanit ka qen zotrimi i gjuhs franceze, dhe duket se kualikimi i vetm i Dumas pr t qen "historian" ka qen urrejtja ndaj Napoleonit dhe aleatve t tij.Ali Pash Tepelena jetonte n nj koh ku moraliteti i sotm hynte pak n pun. Ai kishte nj plan pr gjith Shqiprin, por pr shkak t pabesis dhe paaftsis ton kombtare pr tu bashkuar, dshtoi. Kjo paaftsi jona pr tu bashkuar duket edhe sot, ku edhe gurave tona kombtare nuk u japim dot meritn e merituar pr interesa personale.

432

Olimpi shqiptar

Shrbimi sekret i pashallkut

Drejtuesi i pashallkut t Janins forcoi s teprmi pozitat e tij duke, zgjeruar hapsirat e kjo ndrhyrje u b n kushte lufte mes Ali Pashait dhe armiqve q vinin nga jasht e brenda pashallkut. N kto kushte fuqit m t mdha t kohs, Rusia, Franca e Anglia kishin organizuar agjenturat e tyre n Janin nga ku informoheshin pr do plan t Pashait. E nuk mungonin vetm informatat por agjentura e tyre mundi t organizonte edhe kryengritje t mdha me an t feudalve, t cilat kishin si qllim t mos lejonin bashkimin e pashallkut t Janins me at t Shkodrs, pr ta kthyer vendin n nj fush nga ku Perandoria Osmane sulmohej m leht. T njjtin interes kishin edhe sulltant q sunduan gjat kohs s qeveris s Ali Pashait. Kta t fundit synonin q pashallku t mbetej i vogl e i coptuar q ta pushtonin m leht. Agjentura e Pashait Drejtuesi i pashallkut t Janins duke par situatn rreth tij mori t gjitha masat jo vetm pr t siguruar pushtetin, por edhe pushtetin e tij. Q kur ai mori postin e Derven Pashs q i siguronte atij ruajtjen e rrugve, ai organizoi nj polici sekrete e cila nuk ekzistonte n asnj provinc tjetr t Perandoris osmane.Kjo polici e informonte Ali Pash Tepelenn mbi do gj duke lluar qysh nga veprimtarit deri te bisedat e planet e kujdo njeriu q i interesonte t Parit. Policia sekrete survejonte t gjith t huajt, por duke mos harruar edhe grekt e shqiptart. N kt mnyr, pashai informohej pr do koh e lvizje duke krijuar mundsin pr t parandaluar veprimtarin kundra tij. Pr personat q dyshoheshin edhe letrat q qarkullonin brenda pashallkut lexoheshin nga njerzit e Ali Pash Tepelens dhe shpesh her edhe n prani t tij. N krye t policis sekrete qndronin njerzit m t besuar t Ali Pashs. M i njohuri ka qen Tahir Abazi. N kt post punoi edhe Thanas Vaja, i cili e kishte tuar besimin e sovranit. N kt rrjet t agjenturs Ali Pashai organizoi njerz t profesioneve t ndryshme duke nisur q me emisart e tij diplomatik, tregtar, udhtar, mjek, persona t drguar jasht shtetit pikrisht pr mbledhjen e informacioneve, ushtarak e deri barinj. Peng familja Agjentt jasht shtetit krkonte garanci nga personi si ishte lnia peng e fmijve apo personave t tjer t familjes, n mnyr q ata jo vetm t ktheheshin n kohn e duhur n Janin por edhe t kryenin sa m mir detyrn e caktuar. Vllahija, Moldavia, Thraka e Maqedonia ishin t mbushura me punonjs s shrbimit sekret t Ali Pashait. Sipas dokumenteve franceze vetm n Korfuz pashai kishte 40 informator. Mes ktyre njerzve ishte edhe selihtari (mbajtsi i shpats) dhe bostanxhibashi (kopshtari) i Sulltanit. N vitin 1810 n shrbim t Ali Pashait u fut edhe Veziri i Madh (kryeministri) i shtetit osman, i cili i mbronte hapur interesat e sovranit t Janins n Portn e Lart. do gj q 433

Flori Bruqi

ndodhte brenda dhoms s Sulltanit i bhej e ditur brenda 8 ditve Ali Pashait, ndrsa nga ana e ktij t fundit nuk mungonin edhe shprblimet e majme. Penetrimi te Fuqit e Mdha N vitin 1809 Napoleon Bonaparti urdhroi burgimin n Vjen t tregtarit nga Janina Stavro Joanit, pasi ai dyshohej si agjent i Ali Pash Tepelens. Botimet greke pranojn se Stavro shpenzoi pr daljen nga burgu 14 mij grosh, t cilat m von ia ktheu Ali Pasha. N vitin 1807 Rusia q kishte pushtuar ishujt e detit Jon, tentoi t shprthente nj kryengritje n pashallkun e Janins, n bashkpunim me lidhjen e bejlerve t shqipris jugore. Tentativa prfundoi me shum agjent rus t arrestuar dhe me ndrprerjen e jeve t ktij komploti, e kjo fal agjenturs s Ali Pashs. N pashallkun e Janins nuk munguan as agjenturat e tjera, por t pasuksesshme. Konsulli i Napoleonit n Janin Pukvili dhe vllai i tij, q kryente detyrn e zvendskonsulit n Prevez organizuan agjenturn prkatse pr tiu kundrvn Pashait t Janins. Qllimi i francezve ishte diskretitimi i Alis n Stamboll, t nxiste protesta dhe revolta nga paknaqsit... I vn n dijeni pr agjenturn franceze, Ali pash Tepelena lloi ensurimin e fsheht t korespondencs diplomatike, kryesisht asaj me stambollin. M 1808 kur Napoleoni po bhej gati t pushtonte pashallkun e janins, Pashai thirri nj gdhends nga Malta q prgatiti vulat e ministrit t jashtm t Francs, t ambasadorit t tyre n Stamboll, komandatit t ushtris franceze n Dalmaci, guvernatorit n ishujt jonian, konsullit t Napoleonit n Janin si dhe n shkodr. Kt e prdori pr t lexuar t gjith korespondencn q m pas edhe mund ta vuloste duke zbuluar kshtu planin e pushtimit. Materialet e Mbledhura Ali Pasha i drgoi n stamboll dhe rezultat i zbulimit ishte acarimi i Ports s Lart me Francqn, ndrsa Shqipria nuk u shkel nga forcat franceze. Pas ksaj francezt lluan t prdonin kodin shifror por edhe kt Ali Pasha e deshifroi duke i krkuar ndihmn anglezve t cilt gjetn elsin. Por edhe kta t fundit kishin krijuar n Janin agjenturn e tyre. Mes ktyre informacioneve t gjetura nga historiani Ilir Ushtelenca n arkivat e huaja, Ali Pashai krijoi t parn shrbim informativ, t ciln e shtriu shum gjer. Mes ktij shrbimi, Ali Pash Tepelena mundi t shmangte t gjitha prapaskenat pr copzimin e pashallkut t Janins dhe sulmet pr pushtimin nga fuqit e mdha. Ai organizoi nj polici sekrete e cila nuk ekzistonte n asnj provinc tjetr t Perandoris osmane. Kjo polici e informonte Ali Pash Tepelenn mbi do gj duke lluar qysh nga veprimtarit deri te bisedat e planet e kujdo njeriu q i interesonte t Parit thot n mes tjerash publicisti Arber Bilbili. Botuar:Floart-Press:25.12.2008

434

Olimpi shqiptar

Ahmet Zogu (1895-1961)

Jeta dhe puna e tij pr Shqiprin Mbreti Ahmet Zogu, lindi m 8 tetor t vitit 1895, n Burgajet t Matit. Tet vitet e para t fmijris s tij i kaloi n vendlindje. N vitin 1903, vit n t cilin vdes i helmuar edhe babai i tij, Xhemal Pasha, merret peng n Stamboll, nga Sulltani. Atje ai llon studimet n Liceun Perandorak, t cilin e mbaron shklqyeshm dhe m pas vazhdon studimet n Akademin Ushatarake Perandorake, t cilat i ndrpret n vitin 1912, kur niset pr n atdhe pr t marr pjes n ngritjen e amurit dhe shpalljen e pavarsis n Vlor. Gjat gjith kohs s studimeve n Stamboll, ai mbajti kontakte t ngushta me t gjith rilindasit, shoqatat dhe rrethet patriotike, me t cilat babai i tij, Xhemal Pasha, kishte lidhje t fuqishme dhe kish mbshtetur aktivitetet e tyre, q u bn shkas edhe pr vdekjen e dyshimt dhe t parakohshme t tij. Pas largimit nga Stambolli, Ahmet Zogu, n krye t 20 mij lufttarve, hyri triumfalisht n Shkup dhe, m pas, u kthye n vendlindje, pran familjes. Por kur m 2 tetor 1912, Mali i Zi i shpalli luft Turqis dhe hyri n Shkodr, Ahmet Zogu, n krye t 2 mij matjanve dhe dibranve, marshoi n drejtim t Shkodrs dhe, n kodrat e Rrnzit e Kakarriqit, luftoi heroikisht kundr malazezve, duke i thyer ata. Por, pasi hyri n Shkodrn e liruar, u detyrua t largohet me gjith ushtrin pr n Mat, i cili ishte sulmuar nga serbt. N luft kundr tyre, ai udhhoqi shqiptart n beteja t prgjakshme por t lavdishme, duke i thyer serbt n Shkall t Desheve t Macukullit, n Lur dhe n Kalan e Dods. Ai luftoi heroikisht kundr t gjith pushtuesve gjat lufts ballkanike, deri n ardhjen e Princ Vidit, t cilit i ofroi shrbimet dhe armt e Tij, pr t mundsuar stabilitetin e shtetit shqiptar, sovrani i t cilit, Vidi, kishte mbshtetje ndrkombtare. Pas shprthimit t Lufts s Par Botrore, Ahmet Zogu luftoi kundr gjith pushtuesve, duke prfshir edhe austriakt, t cilt pretendonin se ishin aleat t shqiptarve. M 16 mars t vitit 1916, Zogu vendosi t mbledh n Elbasan nj kongres mbarshqiptar dhe nj asamble kushtetuese, pr t ciln ftoi parin e gjith viseve t Shqipris dhe delegat nga t gjitha kolonit e shqiptarve jasht atdheut. Austriakt e sabotuan kt tubim dhe, m kt rast, i dshpruar, Ahmet Zogu i shkroi August Karlit, komisarit t lart perandorak austro-hungarez n Shqipri: ... Ne vendosm q nj Kongres Kombtar t mblidhet ktu n Elbasan, m 18 mars, me qllim q t sigurojm nj njsim bashkpunimi t t gjitha seve shqiptare dhe pr t vendosur se 'duhet t bjm q vendi yn t mund t ec n rrugn e prparimit dhe t gzoj lirin q iu dha nga Armata e Perandoris Austro-Hungareze, prej nga ne presim shtyrjen dhe zgjerimin e kujve tan, 435

Flori Bruqi

n baz t parimit t kombsis dhe popullats . Austro-Hungarezt e shprndan me dhun administratn shtetrore shqiptare dhe vendosn pushtetin ushtarak t pushtimit, n Elbasan dhe n t gjitha territoret shqiptare t okupuara prej tyre. Austro-Hungarezt e ftuan Zogun n Spalato, ku e pritn me nderime mbretrore, por nuk harruan ta ftonin n nj parad t madhe ushtarake pr ta friksuar dhe pr ta bindur q t hiqte dor nga lufta kundr tyre. Ata e mbajtn peng Zogun n Vien, deri n mbarim t Lufts s Par Botrore, t ciln Blloku Qndror e humbi. Sapo u kthye n atdhe n llim t vitit 1919, Zogu mori armt dhe luftoi kundr serbve, malazezve, italianve dhe qeveris s Durrsit, q kish pranuar nj Protektorat Italian dhe nj Komisar t Lart t Italis, sipas vendimeve t Konferencs s Paqs. Por, Zogu dhe patriott shqiptar mblodhn n Lushnj Kongresin fammadh, i cili vendosi bazat e shtetit shqiptar dhe prznien e t gjitha ushtrive armike nga Shqipria. N Lushnj, Zogu u zgjodh mministr i brendshm i qeveris s Tirans. N mars t vitit 1920, Zogu hyri me ushtri n Shkodr dhe nuk lejoi q trupat franceze t'ia lironin Shkodrn serbve dhe malazezve, sipas planit q kishin hartuar. N prill 1920, Zogu, n krye t ushtris qeveritare, przuri grekt dhe italiant nga Jugu i Shqipris. Tashm vetm Vlora kishte mbetur e paliruar n duart e italianve, t cilt ai i przuri prfundimisht nga Shqipria pas nj operacioni t kombinuar nga ushtria qeveritare e drejtuar prej tij, e prbr nga 2500 ushtar dhe nga vullnetart e ardhur nga t gjitha krahinat e Shqipris. N vjeshtn e vitit 1921, shprtheu kryengritja proserbe e Mirdits, e cila u ndihmua ushtarakisht edhe nga ushtria serbe. Pasi e shtypi kt kryengritje, Zogu i drgoi ultimatum Lidhjes s Kombeve, q t urdhronte largimin e ushtrive serbe nga Shqipria, ka edhe u arrit, por, fatkeqsisht, Tirana ishte pushtuar nga rebelt proserb dhe parlamenti ishte shprndar. Zogu u kthye n Tiran n krye t ushtris qeveritare dhe rebelt ikn t shpartalluar. Por, rebelt arritn t riorganizohen dhe n mars t vitit 1922 sulmuan Tirann, ku u zhvillua nj betej e prgjakshme, midis tyre dhe trupave qeveritare, t drejtuara prej Zogut. N kt kasaphan, ku rrugt e Tirans u mbushn me qindra kufoma, trupat qeveritare arritn t'i przn rebelt dhe t rivendosin rendin brenda n Tiran, por rebelt sulmuan prsri n Kashar, ku u zhvillua nj betej q shnoi shpartallimin prfundimtar t tyre dhe arratisjen n Jugosllavi t krerve t rebelimit. Pas zgjedhjeve t ligjshme t 27 dhjetorit t vitit 1923, Ahmet Zogu u emrua kryeministr. M 23 shkurt 1924, Beqir Valteri i bri atentat Zogut n Parlament dhe e plagosi rnd. Zogu dha dorheqjen dhe kryeministr u emrua Shefqet Vrlaci. M 23 prill 1924 u vra Avni Rrustemi, prfaqsues i opozits dhe nj nga organizatoret e atentatit t valterit kundr Zogut. Organizatat terroriste Dora e Kuqe , Dora e Zez dhe 436

Olimpi shqiptar

banda t tjera, t drejtuara prej agjentuarash t huaja, serb, grek e italian, nn drejtimin e opozits me prirje bolshevike, bn Revolucionin Demokratik t 10 qershorit t vitit 1924, qeverin e dal prej t cilit e njohu vetm Rusia bolshevike. N dhjetor t vitit 1924, Zogu hyri triumfalisht n Tiran, n krye t trupave t qeveris s ligjshme t dal nga zgjedhjet e dhjetorit t vitit 1923, ka u quajt edhe Trium i Legalitetit. N janar t vitit 1925, Zogu u zgjodh president i Republiks, ndrsa n shtator t vitit 1928, Asambleja Kushtetuese e shpalli at Mbret i Shqiptarve. N vitin 1926, Zogu shtypi kryengritjn proserbe t Dukagjinit. N vitin 1931, atij iu b atentat n Vien. N vitin 1932, Zogu shtypi kryengritjn e Vlors, organizuar nga serbt. N vitin 1935, Zogu shtypi kryengritjn e Fierit, t organizuar nga serbt dhe italiant, ndrsa n vitin 1937, Zogu shtypi kryengritjn e Delvins, t organizuar nga italiant. Pas pushtimit fashist t 7 Prillit, Mbreti Zog u detyrua t largohet n mrgim, ku nuk e pushoi veprimtarin politike dhe aksionin diplomatik n favor t zgjidhjes s shtjes Shqiptare dhe restaurimit t Monarkis, deri kur mbylli syt m 9 Prrill 1961.

Adem Jashari, simbol i rezistencs son kombtare

Ashtu si mosha e nj rrapi madhshtor,q prcaktohet nga rratht e trungut t tij, edhe dhimbja e nj kombi, mund t prcaktohet nga t rnt e tij. Kta t rn pr idealin e lart kombtar, assesi nuk vdesin, nuk humbasin n muzgjet e harress. Ashtu si rratht q tregojn moshn e rrapit, jett e tyre potencojn shkalln e dhimbjes krenare. Paqja e gjelbr nderet pafundsisht mbi ta. Shembuli i Adem Jasharit, prve si simbol qndrese dhe heroizmi, vlen t shikohet edhe si ijim n emr t nj t ardhmeje fatsjellse pr kombin e vet.

Drenica lind ve trima

Duke dgjuar kt varg lapidar,n kngn kushtuar Adem Jasharit, natyrisht q t pushtojn emocione t thella.Historia, n kt rast nuk shrben m vetm si nj burim informacioni, por t fal edhe ndjesi t tilla pr ka mund ta uash veten krenar, q ke lindur n truallin shqiptar dhe mban kt emr gjithkund. Ngase je i prirur t dish pr heroizmin e sotm t Drenics,t vijn n kujtes si 437

Flori Bruqi

n celuloidin e nj lmi,ngjarje dhe data t lavdishme,gjmime luftrash,kng djepi trimrie e kng vaji, po kaq, trimrie dhe heroizmi.Hyn n bised intime me t kaluarn tnde. N Drenic,ende sot,midis majash t larta sht fshati Kopiliq.Ktu,gjasht shekuj m par ka lindur dhe sht rritur Milosh Kopiliqi,ai trim i rrall, pr t cilin ende sot legjendat jan t dyzuara,nse ishte serb apo shqiptar.Flas pr legjendat sepse n dokumenta t shumta t Perandoris Osmane si edhe t Evrops,Milosh Kopiliqi dftehet prej viseve t Drenics.Dhe pikrisht ky trim, q n vitin 1389,n betejn e Fush Kosovs,n at zallamahi thirrjesh e gjaku,duke mos prllur rrezikun,vrapon prmes turqve duke goditur pr vdekje Sulltan Muratin e Par.Drenica ksisoj hynte n analet e historis pr trimrit e birit t saj.Dhe sipas zakonit t lasht shqiptar,kur dikush bnte dika t ndershme e t lavdishme pr fshatin e krahinn e vet,ai thirej me emrin e fshatit.Ai nderohej ksisoj e prjetsohej n kng e legjenda. Shum vite m pas,n kullat e rnda t tij,nj tjetr trim, i cili shum shpejt do t hynte n legjend, quhej Isa Boletini, e prej kushtrimit t tij u trembn n dhjetra vjet, ushtrit turke dhe hordhit serbe.Kullat e Iss u dogjn e u rrafshuan disa her. Babai,vllai,djem e nipr u vran, duke luftuar me turq e shkije.Lumi Ibr rrodhi pr dit e net t tra gjakun e boletinve q donin t rronin si shqipe mali. Por, Isa su tremb,Isa su tund.Vetm nj tradhti e serbo-malazezve, do t bnte q gjoksi i tij t mbushej me plumba dhe zri i tij t ndalej. Por ishin dhe Azem e Shot Galica.Emrat e tyre i thrasin ende sot errat e maleve t Drenics, borrat e Sharrit ende nuk mund ti mbulojn gjurmt e gjakut t tyre,heshtja e viteve kurrsesi nuk mund t prballet me krismat e pushkve t tyre.Ktu sht Shqipria,t ngjan se thon ende ato krisma,kjo sht tok e gjyshrve tan,thon bubullimat e Llapit,ne falim jett tona,por jo nderin e vatrave. Azemi, duke rn n luft me shkjaun,lutej q beteja t vazhdonte.Shota n krye t ets prcillte amanetin e prijsit dhe burrit.M pas, kur edhe ajo binte n fushbetej, ishte nj armat e tr e burrave prej Drenice, q vazhdonin udhn e nisur. Pr t ardhur ksisoj deri n dimrin e egr t vitit 1944-1945.Nj Isa,nj Azem,e nj Shot,jepnin kushtrim, n hap e n z, t nj burri, q quhej Shaban Polluzha.Edhe ky ishte lindur pran kngve dhe trimrive t Polluzhs,edhe ky pat thithur ajr prej bjeshkve t lira t Drenics.Dhe, kur pa se po shkelej amaneti i t parvet, dhe kur ndjeu se gjakun e pastr t trimave t tjer t Drenics, donin ta bnin i t ideologjive,nuk mundi t duronte m. Komunizmi, kjo smundje e urryer, do ta ndjente veten shum ngusht n kullat e Drenics. Ylli pescepesh, ardhur prej sllavve,nuk mund t bnte drit n ballt e bukur t djemve ku jetonte dashuria pr shqiponjn e lir.Polluzha,duke organizuar revoltn e par antisllavo-komuniste t Drenics,u jepte mesazhin e qart,t 438

Olimpi shqiptar

nj lufte t vazhdueshme midis nacionalizmit t ndershm shqiptar dhe internacionalizmit proletar,ose e thn ndryshe,ndaj proletarve pa atdhe. N nj muzg n Tiran, Ylli Mici,dikur ocer kariere n ushtrin shqiptare,duke par kmbnguljen time pr t ardhurit nga Kosova m tregon : Na thirrn n komandn e Akademis Ushtarake Skenderbej n Tiran, dhe na treguan shkurt mbi at se far do t bnim.Duhej t strvitnim nj grup burrash t ardhur nga Kosova.Prgaditja e tyre,n strukturat tona ushtarake, do t konsistonte n at taktike,t lndve t zjarrit dhe ato t prgaditjes zike.Porosia e Shtabit t Prgjithshm t Ushtris Shqiptare,ishte, q askush ve ne, kuadrove t akademis ushtarake Skenderbej, nuk duhej t dinte mbi kt mision. Q n ditt e para t strvitjes t zjarrit,m ra n sy interesimi dhe serioziteti i Adem Jasharit. Truplart,me mjekr e mustaqe,syt gati zhbironin gjithka q un shpjegoja. Prgjithsisht,krejt grupi msimor kishte njohuri pr automatikun,ndrsa pr armt e tjera t kmbsoris, njohurit i kishin t pakta. E vrteta sht se ne kishim planikuar gjasht or t plota msimore, por un asnjher nuk mbarova msimin n orar, pasi edhe pas atij q patn caktuar,vllezrit tan, t ardhur nga Kosova, nuk shqepeshin prej kabinetit.Ata i merrnin armt, i zbrthenin,i preknin me kuriozitet, bile m dukej se edhe me shum dashuri. Adem Jashari nj dit,ndrsa dilja prej kabinetit,m vjen mbrapa dhe m thot: Pedagog Ylli, a mundem me t pyet dika ? Fol, i thash, mos u tut! Pasi heshti pak,me nj vshtrim t thell m pyeti srish : A i kena na krejt kto arm,n armatn ton? Un buzqesha, sepse e kuptova shqetsimin e tij.Pr arsye t sekretit ushtarak,un smund ti tregoja t gjithve, por Ademin e ova nj dit n disa depo t reparteve.Ai shihte armt,municionet, aparaturat luftarake, dhe, kujtoj ende sot, se si duke m prqafuar, m tha : Bash ktej e tutje skam ma asnji merak ! Dikur pata msuar se i madhi, Sami Frashri, pat shkruar, q shqiptari duhet t luftoj me dituri e pen, por edhe pushkn ta ket plot.Tash e kuptoj m s miri kt.Ather kur me fqiun tand ske gjuh me u marr vesh, ather edhe qytetrimi modern sgjen gjuh me u marr me t, le t asi pushka.Nuk asht ndonji gja e bukur, por asht e domosdoshme,pr mos tu shuar historia jon nga m t vjetrat n Ballkan. Vite m pas e kuptova shqetsimin e heroit, Adem Jasharit .

Kraht e prer t shqiponjs

E vrteta sht se marsi i vitit 1998,nuk mund t vinte me kaq krisma,pa patur m par,t tjer therrore e fushbeteja t tjera.Kshtu n ditt e fundit 439

Flori Bruqi

t nntorit 1997,n Drenic, posaqrisht n fshatrat, Rakinic,Rezall,Vojnik e Llaush,policia serbe ndrmori nj sr aksionesh befasuese kundrejt familjarve t pambrojtur.M s teprmi,ata krkonin t vendosnin nj terror psikologjik, pr t ndaluar sadopak errat e pavarsis e t vetvendosjes, q kishin lluar t frynin n ato gryka.Mandej pr t treguar hapur se kundr kujt drejtohej ky terror dhe kjo luft,serbt qlluan varrin (m sakt fotogran) e studentit Selman Vojvoda, i cili ishte vrar n demonstratat e mdha t rinis shqiptare,n Mitrovic,n vitin 1990.Rivrasja e ktij studenti, q u ngrit pr t krkuar t drejtat e kombit t vet,natyrisht nuk mund t kalonte pa nj ndjenj urrejtjeje madhore tek familjart,miqt dhe krejt studentt, q patn prcjell Selman Vojvodn pr n varreza, t mbuluar me amurin kuq e zi. Dhe pikrish aher,kur kjo revolt kishte nisur t dallgzoj,kur djem e burra t Drenics mbushnin radht e UK-s,nga sirtart e komandave ushtarake serbe,u nxorn planet pr goditjet e mdha,vrasjet mizore dhe maltretimet ndaj popullsis s pabrojtur shqiptare.E nse kish nj radh goditje, kjo padyshim do t niste me familjen e Jasharajve n Prekaz,pasi serbt nuk do t harronin ngjarjen e tet viteve m par.Kshtu,bashk me born e madhe q binte n mesnatn e 22 janarit 1998, grupe speciale t ushtris fashiste serbo-etnike rrethonin kullat e Jasharajve n heshtje t plot.ata patn marr gjitha masat q goditja t ishte e menjhershme, e fuqishme, vdekjeprurse duke parapar se n prfundim t ksaj beteje do t luhatej revolta e Drenics,ashtu si luhaten fortunat n gjoks t malit.Dhe pikrisht, ngase kshtu llogari kan br n t shumtn e hers, serbt, gjithmon kan dshtuar. Ka qen ora 5 e mngjesit e dats 22 janar 1998, kur brenda nj asti t vetm,toka ku ishin kullat e Jasharajve,ka shungulluar prej nj numri t pazakont krismash. N muret e kullave,jan derdhur njhersh mijra gjyle topash,granatash,shek mitrolozi e automatiku,sikur t luftohej n front t rregullt lufte.Pr nga sasia e sidomos lloji i armatimeve, q u prdor aty,merret vesh se tashm n ndihm t policis,ishin formacionet e ushtris gjakatare serbe.N kt rrmje predhash,jan synuar sidomos ato ambiente t kullave, ku mendohej se ndodheshin grat dhe fmijt.Mandej, futja n luftim e minahedhsve,dshmoi se ky aksion i pushtuesve serb tek e mbramja krkonte shfarosjen e plot t ksaj familjeje t madhe trimash.N fakt,sipas dshmive t mvonshme t fshatarve t Prekazit, beteja ka zgjatur vetm 35-40 minuta,ngase n krah e shpin t bandave ushtarakopolicore serbe, pas ksaj, ka lluar goditja po aq vendimtare me arm nga ana e UK-s.Kjo e ka detyruar trheqjen e forcave serbe pa mundur t realizojn qllimin nal t tyre.T pajisur me mjete t elikta,ata jan larguar me ngut duke vazhduar terrorin e duke vrar njerz t pafajshm n rrug.Pas ksaj, dokush e pat kuptuar se diplomacit midis serbve dhe shqiptarve kishin dshtuar fund e 440

Olimpi shqiptar

krye.Lufta ishte shpallur.Kjo luft,midis dy etnive t vjetra ballkanike,nuk ishte e para.Sidoqoft,fati mjegullor dukej se e parashihte si t fundit. Dhjet dit m pas,me 1 mars 1998,hert n mngjes,drejt fshatrave Likoshan dhe Qirez,ishin drejtuar njsi t mdha paramilitere etnike e policore.Duke prtuar prej zhurms si dhe terrenit t pyllzuar,mjaft banor t ktyre fshatrave,t bindur prej rrezikut t madh, u fshehn n pyje.Dy-tre helikopter q kan vzhguar lvizjet kan bombarduar gati krejt zonat. Ata jan larguar n t errur pasi kan shkatruar shum shtpi dhe vrar e plagosur dhjetra vet prej ktyre vendeve. Madje, m 5 mars, do t niste epopeja e madhe.E vrteta sht se nj nat m par,jan vn re lvizje t mdha t forcave ushtarako policore serbe.Tashm pr banort e Prekazit,Gradics,Qiriezit, Aarevs,Llaush,Rrezall e Re etj,ishte e qart se dhuna serbe nuk do t kursente asknd. Megjithkt,prndryshe nga mendonin serbt,burrat e grat trime t Drenics,ndiheshin t paepur n syt e tyre t frymzuar prej idealit t madh t liris e pavarsis.Kshtu, dshmitar okullar t fshatit Polac,disa minuta larg lagjes s Jasharajve, kan pohuar tashm vendosmrin e ksaj familjeje heroike. E vrteta sht se ndrsa zona rreth Prekazit po rrethohej,disa fshatar kan shkuar n shtpin e Jasharajve dhe kan mundur t bisedojn me plakun Shaban mbi mundsin e largimit t tyre t fsheht,pasi dihej historia e dy sulmeve serbe t mparshme ndaj ktij si.Shaban Jashari,ai plak i bshm e plot kuraj,ai ballist i vendosur q ngriti n shtiz amurin n Plloic,ka heshtur disa aste e mandej ka thirrur dy djemt e tij, Hamz e Adem Jasharin, duke u propozuar q ata t largohen me gra e fmij, ndrsa ai ti priste hordhit e hasmit si i kishte pritur n rinin e tij,me pushk n dor,ndrkaq kt nuk e kan prkrahur bijt, me gjith respektin e madh q patn treguar kurdoher pr t jatin.Me at rast,msohet, q Ademi ti jet prgjigjur t jatit se, na nuk mund t largohemi me shptue kryet ton. Serbt do vijn t djegin kullat e t vrasin fqinjt,miqt e dashamirt ton.Ma mir se me shptue jetn,asht me e dhan pr Kosovn e krejt Shqiprin.Baba Shaban,nj pinjoll i nacionalistve t dgjuar n Prekaz e Drenic,ather asht que e i ka puthur djemt n ball,si zakon nacionalisti,ka puthur mbesat e nipat e vet, duke qen i bindur se jeta e tyre,pranverat e tyre, aq t njoma e t shtrenjta, do t shrbejn si nj shteg, prej nga do t vij lirija e Kosovs,ai e njihte mir armikun q sulej n votr.Beteja ka lluar n orn 3 t mngjesit.Drejt kullave t Jasharajve sht derdhur si lukuni ujqish nj mizeri policsh,etniksh e ushtria serbe, t vendosur q t shujn aty do gjurm jete.Tanke ,topa,utoblinda ,helikopter,kan derdhur gjat gjith dits, aq sasi t madhe zjarri, sa aka e rrnojave ka vazhduar deri m 8 mars. Nga kulla e Jasharajve qndresa ka qen e menjhershme, e plot.Por, rezistenca e ktyre burrave t mdhenj, ka qen 441

Flori Bruqi

ve pushk e zemra, ngase tanket,aviont e topat, i dispononin forcat disa mijra t okupatorve serb.Madje, duke parashikuar ndonj sulm t mundshm t UK-s,rreth e prqark fshatit Prekaz, n largsin 10-15 kilometra,forcat militare serbe, formuan nj unaz tjetr rrethuese, duke hapur zjerr me do lloj arme. Vshtir t gjesh n historin e luftrave t ktij shekulli nj paradoks kaq ekstrem t palve ndrluftuese.Nga njra an,ushtria e rregullt,e pajisur me mjete luftarake m moderne, ndrsa nga ana tjetr, populli i pafajshm e i pambrojtur. Kshtu, midis akve e gjmimeve,midis atij tmerri predhash e bombash,ran nj nga nj trimat e Kulls s Jasharajve,burrat e Kalas s pamposhtur-Kosovs.Kshtu,do t binte duke luftuar deri n astin e mbram edhe Ademi,ky lis me rrnjt n liri,ky mal, ku mbshteti gjoksin dhe kryet e saj, vet rezistenca kosovare e ktij fundshekulli.

442

Olimpi shqiptar

PJESA E GJASHT:

NGA BOTA E DIJES SHQIPTARE

443

Flori Bruqi

444

Olimpi shqiptar

Gonxhe Bojaxhiu n letrsin shqipe

sht me rndsi t theksohet se personaliteti i Gonxhe Bojaxhiut, gjegjsisht i Nn Terezs, humanistes shqiptare m t njohur n bot, u ka shrbyer shum shkrimtarve, poetve dhe prozatorve si nj model pr prototip t prsonazhit q prban tiparet ekskluzive t altruizmit dhe humanizmit. Zakonisht n letrsin shqipe si tekst, si amz tematike gjithnj ka shrbyer monograa: NNA JON TEREZE e Dr. Lush Gjergjit si dhe veprat e tjera t po ktij autori, q i prkushtohen Nn Terezes.Kjo shenjtresh, jo vetm e kombit ton, ka qen dhe mbetet gurr frymzimi dhe trajtimi artistik edhe n letrsin e sotme shqipe, veanrisht n`at t Kosovs q nga vitet e 80-ta e kndej, ndrsa pas viteve t 90-ta edhe n poezin shqipe t autorve nga Shqipria.Pr m tepr, kjo gur engjllore, si prsdytje e Krishtit mbi tok (V. Zhiti), gjeti nj trajtim t denj artistik edhe n shkrimet shqipe, e sidomos te nj pjes e prozs t autorve si Martin Camaj, Ramiz Kelmendi, Ibrahim Kadriu, Nebil Duraku, Zejnullah Halili ,Flori Bruqi,Frrok Kristaj,Gani Xhafolli,Iljaz Prokshi,etj. Natyrisht, ktu, pa harruar edhe prozn antologjike: Hyjnesh e rranjs son t Pal Duka Gjinit, alias Daniel Gjeajt, Legjionet e t smurve t Beqir Musliut, romanin: Qerrja e drits t Ibrahim Kadriut, un do t`i veoja, megjithat, monograt: NNA JON TEREZE (1980) (e ribotuar disa her) dhe at: NNA E DASHURIS (2000) t Dr. Dom Lush Gjergjit, q prndryshe sht nj personalitet i fuqishm krijues, tashm i njohur jo vetm n hapsirn kulturore mbarshqiptare, por edhe m gjr.Prve n prozn artistike dhe at dokumentare (t letrarizuar), gura e Nn Terezes ka gjetur trajtim t veant n poezin e sotme shqipe. `sht e vrteta, poezia e sotme shqipe e Kosovs kushtuar Nn Terezes, edhe ajo q sht prezantuar n librin antologjik: LULE PR NNN (1985) t Dr. Dom Lush Gjergjit, prkthyer dhe botuar edhe n gjuhn italiane nga poetja arbreshe Kate Cukaro, por edhe poezia e botuar n dhjetvjetshin e fundit, npr libra, gazeta dhe revista n gjuhn shqipe, t kujtojn zemrn e madhe t nns shqiptare, rnkimin e saj asket, zhuritjen e zjarrit q shuhet madhrisht, njherit t prkujton besimin e madh t Nn Terezes n Hyun, dashurin pr T dhe nevojn q kjo dashuri t zbatohet e t mbretroj midis njerzve. Kjo poezi kshtu na del edhe si shqiptim e dshmi e beslidhjes shpirtrore artistike e poetve tan dhe e Nn Terezes vemas, me dritn dhe dashurin e hirit t Zotit, beslidhje me frymzimin hyjnor dhe me t vrtetn hyjnore, q kan nj kuptimsi dhe nj rndsi t pazvendsueshme pr jetn e njeriut. S kndejmi, nprmjet trajtimit n poezi t gurs s NN TEREZES, t s vrtets 445

Flori Bruqi

e t dashuris s Hyut dhe t vet Nn Terezes, n t vrtet shprehet qensia e jets ungjillore, e besimit, gjakohet dhe njherit prligjet n artin e fjals shqipe e madhrishmja dhe bukuria shpirtrore-metazike (e Nn Terezes). NNA TEREZE E SHQIPRIS, e nominuar kshtu n nj botim t veant poetik t Kadri Manit (1998), do t kndohet me nj frymzim dhe prkushtim t madh nga poett tan t njohur si: Azem Shkreli, Ali Podrimja, Enver Gjergjeku, Mark Krasniqi, Din Mehmeti, Qerim Ujkani, Mirko Gashi, Abdylaziz Islami, Naim Kelmendi, Flori Bruqi,Musa Ramadani, Jakup Ceraja, Basri apriqi, Hasan Hasani, Ramadan Musliu, Sar Gjergji, etj. Pr m tepr kjo NNA E JON DHE NNA E BOTS, n vargjet poetike shqipe me t drejt do t nominohet: Lule e trollit ton (Mark Krasniqi), Qerre e diellit (Din Mehmeti), Zemr Nositi (Qibrije Demiri), Shpirt i gjall (Ramadan Musliu), Zemra m e madhe e ktij rruzullimi (Musa Ramadani), Fishekzare e mirsie (Agim Deva), Det mirsie (Resmije Kryeziu), Mirsi (Ibrahim Kadriu), Drit e Zjarrit ton (Isak Ahmeti), Nna e moteve (Sar Gjergji) etj.`sht e vrteta, kta poet, me vargjet e tyre kushtuar NNS TON DHE NNS T BOTS kan vn nj gur t mueshm n themelet e kulturs shirtrore t popullit shqiptar, q n kt moment dhe n kt mnyr lidhet pr emrin e Nn Terezes, ashtu si lidhet, pr dhembull, nj pjes e mir e poezis dhe prozs son pr emrin e Gjergj Kastriotit - Sknderbeut - dy gurat m t mdha q populli i yn i ka dhn njerzimit...

JUSUF GRVALLA (1945-1982)

Jusuf Grvalla lindi m 1 tetor 1945 n Dubovik t Deanit, vrar mizorisht m 17 janar 1982 n Untergrupenbah t Gjermanis.Shembulli i tij mbeti i gjall n gjith ata intelektual, shkrimtar dhe qytetar q nuk po i marrin rrugt e bots, por po rrin e po qndrojn si burrat n vatrat e tyre.Jeta e Jusuf Grvalls ka qen e vshtir, vdekja e tij ka qen tragjike. Pr kt sht thn e shkruar shum dhe do t thuhet e do t shkruhet shum.Por, edhe shkrimtari Jusuf Grvalla psoi vshtirsira t mdha.Pr poetin, prozatorin dhe dramaturgun Jusuf Grvalla sht thn e shkruar relativisht pak.Vepra e tij letrare nuk sht tepr e njohur, me gjith botimin shembullor q ia bri Jusuf Grvalls m 1992 Sabri Hamiti (Jusuf Grvalla: Vepra letrare. Ora, Prishtin, 1992; Flori Bruqi Vrassit e liridonve, roman, Prishtin, 1996).Opinioni e respekton dhe adhuron dshmorin e kombit, simbolin e lufts pr liri, shembullin e kurajs prej 446

Olimpi shqiptar

qytetari dhe intelektuali, ndrsa duket se e harron shkrimtarin e rndsishm q ishte dhe mbetet. Rolin i tij prej simboli t qndress e hijesuaka fakti se ishte poet i dors s par. Fat ky i zi q duket se e ndan me shokun e idealit, Adem Demai (megjithse i shptoi fatit t atij t fundit, t cilin ca apkn qurran e quajn shkrimtar t dshtuarose aprashisin ilimillqe pr gabimet e tij).N letrsi, ai nuk i takonte qarkut t lapidaristve t poezis fjalpak q e shoshiste t tashmen me shkrimin plot simbole, plot alegori n petkun e arkaikes mbikohore e n frymn e visarit t traditave t lashta gojore.Zri i tij poetik ishte z m vete, mjaft origjinal, personal dhe individual.Poezia e tij na et drejtprsdrejti, ngroht, but, thellsisht njerzor e me nj ndjeshmri t strholluar. N dy prmbledhjet e tij t para - Fluturojn e bien (1975)dhe Kanjush e verdh (1978) - poezia e tij merrej kryesisht me vatrn e poetit tek jan mjaft kuptimplot titujt e cikleve Shtpia n korniz dhe Skena nga jeta e fshatit. Poezia e tij e prmallshme e kndon dashurin, e kujton dhimbshm (dhe pa idil ruraliste) vendlindjen dhe na e rrfen porosin e saj qendrore, krkimin e poetit pr pak frym njeriu e pak drit qiriri.Me koh, duke u br gjithnj e m shum reeksiv, poeti kaloi gjithnj e m shum te nj qark m i gjer tematik dhe te t folurit poetik me bukuri e begati t rrall metaforike e gurative. Kshtu, poezia e tij e prmallshme e vendlindjes gjithnj e m shum bhet edhe universale.N vllimin e tret poetik, Shenjat e shenjta (1979), kemi t bjm dhe me fjal e elemente si hije, pluhur, frik, terr, ftoht, varr. Shkallzohen vetmia dhe shqetsimet e poetit q et shpesh edhe pr fundin dhe vdekjen. Me nj thellsi q nuk hetohet n lexim t cekt, na qet tablo tejet t qlluara t groteskut q e quajm jeta.Thelbi kryekput human i vargjeve, ligjrimi lirik dhe substancial i poetit t mallit, t dashuris, t dhembjes, t vetmis e t vdekjes e bjn Jusuf Grvalln nj z t patjetrsueshmt poezis s re shqipe.Knga Do t kthehem o nn e kantautorit dhe shkrimtarit Jusuf Grvalla, sht vetm njra nga perlat e tij muzikore q i ka mbijetuar zhdukjes dhe si e till pas vrasjes s tij m 1982,pr vite me radh, sht dgjuar fshehtas nga njerzit n Kosov (Shyqri Galica, Flori Bruqi, Skendr Tafaj, Fatime Llugiqi etj).E ruajtur me kujdes, s bashku me shum kng t tjera, ajo n kt llim vjeshte i ngjan nj rikthimi t vonuar t kanjushs s verdh poetike dhe muzikore t nj artisti, krijimtariae t cilit u pre nga plumbat.Ky rikthim i vonuar, por i domosdoshm i Jusut tek njerzit q aq shum i deshi, thot bashkshortja e tij Suzan Grvalla, duke folur pr dy cd-t me kngt e Jusuf Grvalls.Kam pasur dshir prher q t rikthej Jusun n skenn muzikore, 447

Flori Bruqi

q t rinjt ta dgjojn Jusun, sepse nuk kan pasur ku ta dgjojn zrin e tij. Gjithashtu, edhe gjeneratat tona, t cilat e kan dgjuar Jusun, jan mallngjyer shum, e kan pritur mir, sepse dhe u ka plqyer knga e tij. Aty do t jen dy cd. Njri do ti ket kngt origjinale t Jusut, t cilat i kndon ai, ndrsa tjetri do t ket 7 kng t prpunuara nga kompozitor t tjer, thot zonja Grvalla.Krijimtaria muzikore e Jusuf Grvalls sht shum e gjer dhe si e till ajo prfshin dhjetra kng, t cilat kur ishte gjall Jusu i ka knduar npr koncerte t ndryshme apo i ka incizuar n radio dhe televizion, thot m tutje Suzan Grvalla, duke shtuar se pr fat t keq, nga opusi i tij krijues muzikor, nuk kan shptuar t gjitha. Fatkeqsisht n Radio-Kosova nuk kishte asgj Ishin shkatrruar krejt. Televizioni ka xhirime, por nuk kan mundur ende ti nxjerrin t gjitha, kan nxjerr pak. Ndrsa kto kng q jan nxjerr t pastra, jan nxjerr nga Radio e Shkupit dhe nga aktorja e Teatri Popullor t Kosovs, z. Fatime Llugiqi, t ruajtura n nj kaset m krshri.Sa i prket kngve q jan prpunuar, un e kam pasur nj kaset, t ciln e kam incizuar dikur, kur ka qen Jusu gjall, e kam ruajtur dhe nga ajo kaseta i kemi nxjerr kto kng q i kan prpunuar, m tha m 17 janar 1996 n promovimin e romanit tim Vrassit e liridonve, aktorja e mirnjohur, zonja Fatime Llugiqi.Krahas krijimtaris muzikore t Jusuf Grvalls, zonja e Jusut, Suzan Grvalla, ka ln pas vetes edhe veprn e tij letrare dhe publicistike, t ciln ajo sht duke e mbledhur dhe prgatitur pr botim. Kam shum materiale t Jusut. M vjen keq q kurrkush nuk sht interesuar deri sot pr ato, ti marr, ti prpunoj, ti nxjerr n drit. Prandaj detyrohem un q ti bj. Sivjet sht 60-vjetori i tij i lindjes dhe un kam marr iniciativn, ka shum muaj q un punoj n bibliotek dhe po i mbledh t gjitha shkrimet e Jusut q jan t botuara n gazet. Kam punuar n Shkup, i kam nxjerr nga Flaka, nga Jehona. Ktu i kam nxjerr nga Rilindja, Zri, Jeta e Re, nga t gjitha gazetat dhe kur t bhet dua tia bashkngjit edhe nj libr me publicistikn e Isut, prfundon e shoqja e tij Suzan Grvalla.

Vepra letrare - kujtim i paharruar i fytyrs poliedrike t shkrimtarit martir

Duke rilexuar vllimin Vepra Letrare t Jusuf Grvalls, botim i Shtpis Botuese Ora t Prishtins.Botimet si ky i vllimit t veprs letrare t Jusuf Grvalls nga Shtpia Botuese Ora e Prishtins (m 1992, me rastin e dhjetv448

Olimpi shqiptar

jetorit t rnies s J.G.), jan shenj nderimi e respekti ndaj gurs poliedrike t Jusuf Grvalls, ngase para lexuesve nxori portretin letrar m komplet (deri m tash), duke botuar kshtu n nj vllim t gjitha veprat e tij letrare. Botimi i ksaj krijimtarie pr lexuesin shqiptar sht nj sihariq i rrall dhe i muar, ngase pr t, pra pr krijuesin e artistin J. Grvalla, gjithnj mund t itet e shkruhet n baz t atyre veprave q na i la si t prfunduara,por edhe n baz t veprave t nisura e t cilat sarriti ti prfundonte.Ky botim na jep t kulluar krijimtarin letrare t Jusuf Grvalls t mbarshtuar duke pasur pr baz kriterin e vitit t botimit t veprave t tij.N kt vllim jan prfshir t gjitha veprat letrare t ktij autori t botuara si vllime t veanta, qoft pr t gjall t tij (prmbledhjet e tij me poezi: Fluturojn e bien, 1975; Kanjush e verdh, 1978 dhe Shenjat e shenjta), qoft pas vdekjess tij (romani Rrotull, 1983 dhe drama Procesi, 1984). Kshtu, duke marr n dor kt botim (Vepra letrare e Jusuf Grvalls) lexuesi do t komunikoj m leht me Jusun si poet i nj shprehjeje t veant e spontane, t lidhur ngusht me ambientin e vendlindjes (q e karakterizon nj varg poezish t vllimit Flutrojn e bien).Ktu do t gjejm poetin e vetmuar,t ngjyer me ndjenjat e mallit dhe t vetmis e kryesisht n brumin poetik t vllimit Kanjush e verdh. Po ashtu, lexuesi ktu do t gjej poetin e piklluar, i cili prmes ides s vetmis njerzore e zbrthen faqen tragjikomike t jets (kryesisht n poezit e prmbledhjes Shenjat e shenjta). N kt botim lexuesi do t komunikoj edhe me romansierin,i cili me nj gjuh t pastr e t rindrtuar mbi shprehjen ambientale rrfen dhe vetrrfehet. Kemi, pra, ktu at rrmin rrotull ose, thn ndryshe, rrmin gurativ. Romani Rrotull i Jusuf Grvalls sht nj roman i personazhit, n kt rast konkretisht,i personazhit Ket Avdis.Ky personazh ka t lidhura rreth vetes jet e linjat ngjyrshumta t t gjitha t ndodhurave n nj trsi fabulore. Ngjarja e romanit shtrihet, apo z ll q nga lindja e Kets dhe mbaron me aktin e martess s tij.Prve nga ky aspekt, romani Rrotull mund t konsiderohet dhe t studiohet edhe nga nj aspekt tjetr - si roman i ambientit.Pikrisht katundi Vijuj (emr i guruar) sht ai ambienti romansor, me t cilin ngusht lidhen edhe artikulohen t gjitha veprimet, pasojat, dhembjet, ndrrat, synimet, imagjinata e njerzve t ktij ambienti e q jan ndrtues t fabuls s romanit Rrotull, ku autori provon t hyj thell n botn e njeriut t nj realiteti t caktuar, duke prekur kshtu plag t ndjeshme t tij, si jan mentaliteti prapanik, varfria, kurbeti etj., karakteristika kto t njohura pr njeriun e ktij ambienti, apo plag t njeriut t ktushm q kullojn vazhdimisht.Pra, si do t shprehej edhe kritiku e studiuesi Sabri Hamiti: Fuqia dhe vlera letrare e romanit Rrot449

Flori Bruqi

ull t Jusuf Grvalls qndron n fjaln, n domethnien dhe orkestrimin e saj n trsin e tekstit.Si shihet, Jusuf Grvalla individualitetin e tij krijues e bri n lmin e poezis, por ai nisi ti kushtohej edhe prozs dhe drams. Por, hapat e par drejt krijimit t individualitetit t tij n kto dy gjini letrare u ndrpren tragjikisht. Ai na la nj roman t prfunduar (q na jep t kuptojm se kishim t bnim me nj prozator shum serioz) dhe nj dram q si shihet sht hap i par i tij n kt fush.Pra, drama Procesi, edhe pse e shkruar e fundit nga kjo pen estetikisht nuk sht e nivelit t veprave t tjera. Drama Procesi, q trajton nj proces t shpifur gjyqsor n Prishtin kundr veprimtarve kombtar, t cilt t prir nga ideali i liris, nuk dorzohen n asnj mnyr para shtypsve.Drama, jo vetm q shpreh qndresn e t burgosurve,t cilt para gjyqit e zhveshin maskn e pushtuesit, por n ann tjetr sht nj dshmi tronditse e nj kohe t vshtir e shqiptarve t Kosovs dhe lufts s tyre pr lirim.Vllimi Vepra letrare e Jusuf Grvalls, shoqrohet edhe nga nj parathnie e thukt studimore e shkruar nga pena e kritikut ton letrar, sot njri nga m t mirt n fushn e kritiks n letrsin shqipe, Sabri Hamiti, i cili lexuesit ia zbrthen vlerat ideo-artistike e estetike t veprs s J. Grvalls n prgjithsi. Nj studim i till gjithsesi sht shum i rndsishm pr nj botim si ky.Ky botim shoqrohet edhe me shnime autobiograke, me nj shnim t shkurtr pr kt botim dhe me nj fjal prkujtuese t Sknder Blakajt me rastin e dhjetvjetorit t vdekjes s J. Grvalls dhe me rastin e ktij botimi, pr t cilin ai shprehet kshtu: Botimet si ky ojn n takim t srishm me Jusun ton.Duke shetuar e rilexuar kt botim t muar, shpresojm se n t ardhmen, n nj t ardhme t afrt, n nj botim t ktill do ti kemi edhe poezit e Jusut, q kan mbetur jasht veprave t tij t botuara, pastaj tekstet e kngve, q ai i kndonte me kitar, prozat e pabotuara t shkruara gjat viteve shtatdhjet dhe artikujt e tij t shumt pr artin muzikor e at letrar.apo plag t njeriut t ktushm q kullojn vazhdimisht.Pra, si do t shprehej edhe kritiku e studiuesi Sabri Hamiti: Fuqia dhe vlera letrare e romanit Rrotull t Jusuf Grvalls qndron n fjaln, n domethnien dhe orkestrimin e saj n trsin e tekstit.Si shihet, Jusuf Grvalla individualitetin e tij krijues e bri n lmin e poezis, por ai nisi ti kushtohej edhe prozs dhe drams. Por, hapat e par drejt krijimit t individualitetit t tij n kto dy gjini letrare u ndrpren tragjikisht. Ai na la nj roman t prfunduar (q na jep t kuptojm se kishim t bnim me nj prozator shum serioz) dhe nj dram q si shihet sht hap i par i tij n kt fush. Pra, drama Procesi, edhe pse e shkruar e fundit nga kjo pen estetikisht nuk sht e nivelit t veprave t tjera.Drama Procesi, q trajton nj proces t shpifur gjyqsor n Prishtin kundr veprimtarve kombtar, t 450

Olimpi shqiptar

cilt t prir nga ideali i liris, nuk dorzohen n asnj mnyr para shtypsve. Drama, jo vetm q shpreh qndresn e t burgosurve,t cilt para gjyqit e zhveshin maskn e pushtuesit, por n ann tjetr sht nj dshmi tronditse e nj kohe t vshtir e shqiptarve t Kosovs dhe lufts s tyre pr lirim.Vllimi Vepra letrare e Jusuf Grvalls, shoqrohet edhe nga nj parathnie e thukt studimore e shkruar nga pena e kritikut ton letrar, sot njri nga m t mirt n fushn e kritiks n letrsin shqipe, Sabri Hamiti, i cili lexuesit ia zbrthen vlerat ideo-artistike e estetike t veprs s J. Grvalls n prgjithsi.Nj studim i till gjithsesi sht shum i rndsishm pr nj botim si ky. Ky botim shoqrohet edhe me shnime autobiograke,me nj shnim t shkurtr pr kt botim dhe me nj fjal prkujtuese t Sknder Blakajt me rastin e dhjetvjetorit t vdekjes s J. Grvalls dhe me rastin e ktij botimi, pr t cilin ai shprehet kshtu: Botimet si ky ojn n takim t srishm me Jusun ton.Duke shetuar e rilexuar kt botim t muar, shpresojm se n t ardhmen, n nj t ardhme t afrt, n nj botim t ktill do ti kemi edhe poezit e Jusut, q kan mbetur jasht veprave t tij t botuara, pastaj tekstet e kngve, q ai i kndonte me kitar, prozat e pabotuara t shkruara gjat viteve shtatdhjet dhe artikujt e tij t shumt pr artin muzikor e at letrar.,pr t cilin kam shkruar n librin tim t fundit publicistikGuxim shqiptar(2008).

Dritzimi i bots shqiptare bhet me dr.Mirela Bogdani

Dr.Mirela, shqiptarja e Oxfordit: Elita e dijes, duhet riangazhuar N 5 vitet e fundit sht prfshir n politikn britanike si antare aktive e Partis Konservatore Britanike (se fundmi duke u prfshir dhe n procesin e selektimit si kandidate pr Eurodeputete MEP, pr zgjedhjet e ardhshme t Parlamentit Europian) Gjat vitit akademik t sivjetshm Mirela Bogdani ishte e vetmja studente shqiptare n Universitetin e Oxfordit. N dy vitet e fundit ajo ka qen n universitetin m t mir britanik duke br nj MPhil n shkenca politike (m specikisht n politikat Europiane, fokusuar n politikat e Bashkimit Europian) n Departamentin e Politiks dhe Marrdhnieve Ndrkombtare. Kolegji i saj sht St Antonys College, nj nga 7 kolegjet pasuniversitare t Oxfordit, i njohur pr fokusin e tij n politikn dhe marrdhniet ndrkombtare. Ndihem krenare 451

Flori Bruqi

dhe e privilegjuar q pata fatin t studioj n universitetin m t mir t Europs dhe nj ndr dy m t mirt n bot dhe t jem n nj ambient aq intelektual dhe stimulues, mes profesorve dhe studentve m t mir t bots. Ka qen nj eksperienc e shklqyer nga t gjith drejtimet, jo vetm at akademike thot ajo. Vitin kur llova n Oxford ishim 2 shqiptar q bnim studime pasuniversitare tregon Mirela kurse sivjet isha e vetmja studente shqiptare ktu. Kjo sht doktorata e dyt q ajo po bn, pas t pars t prfunduar 7 vjet m par n profesionin e saj t mparshm n shkencat mjeksore. Gjasht vjet m par kur u vendos n Britanin e Madhe, Mirela bri nj ndryshim karriere nga shkencat mjeksore (ajo sht diplomuar nga Fakulteti i Mjeksis n Universitetin e Tirans si mjeke stomatologe) n shkencat politike, t cilin e nisi me nj MSc n Universitetin e Kardit (Cardiff University) pr shkenca politike dhe politika publike europiane. Mirela ka ndjekur gjithashtu studime pasuniversitare n Boston University, USA (1995), UCL, University of London, UK (1997) dhe ne George Washington University, USA (1999-2000). Fushat e saj t interesit prfshijn Bashkimin Europian, politikn britanike, politikn n Shqipri, dhe n veanti politikat e zgjerimit t BE-s dhe shtjen e integrimit europian t Shqipris, procesin e hyrjes s saj n BE dhe marrdhniet Shqipri-BE. Dy nga tre librat, q ajo ka botuar, jan pikrisht n fushn e marrdhnieve Shqipri - BE: "Albania and European Union: European Integration and the Prospect of Accession" (Dajti 2000, Tiran 2004), dhe i fundit botuar n Angli nga shtpia botuese I.B.Tauris (London-Ne York, 2007): "Albania and the EU: The Tumultuous Journey toards Integration and Accession.Politika sht jo vetm fusha e saj e studimit akademik dhe krkimit shkencor, por dhe e prfshirjes reale. Ajo ka qen e angazhuar n politikn shqiptare pr nj periudh disa vjeare dhe n 5 vitet e fundit sht prfshir n politikn britanike si antare aktive e Partis Konservatore Britanike (s fundmi duke u prfshir dhe n procesin e selektimit si kandidate pr Eurodeputete MEP, pr zgjedhjet e ardhshme t Parlamentit Europian).Megjithat ajo ndjek me shum interes situatn dhe ngjarjet politike n Shqipri. Ajo mendon se n nj vend t pastabilizuar n tranzicion si Shqipria lidershipi politik sht i nj rndsie t madhe, por fatkeqsisht klasa politike shqiptare e cila ka dominuar kto 18 vjet, ka qen m shum nj faktor frenues se sa pozitiv n proceset e demokratizimit dhe integrimit europian. Ajo mendon q nj faktor q do t ndikonte pozitivisht do ishte elita e dijes, e cila sht atrozuar si pasoj e brain drain-it.Prandaj Bogdani mendon se, brain gain-i apo thithja e trurit, e talenteve dhe kapaciteteve intelektuale t shprndara n gjith botn, do sillte nj kontribut t jashtzakonshm n progresin e Shqipris n t gjitha fushat. Fatkeqsisht, pavarsisht 452

Olimpi shqiptar

propagands s madhe t br n dy vitet e fundit mbi brain gain-in, Bogdani shprehet se deri tani kjo ka qen nj retorik boshe dhe asgj konkrete nuk sht br n kt drejtim. Ajo shpreson q brain gain-i t bhet prioritet i qeverive shqiptare dhe ato t punojn seriozisht pr kthimin e trurit n vend. Shqipria ka nevoj pr njerz me prvoj dhe ekspertiz perndimore dhe sot ekziston nj shumic e madhe shqiptarsh t diplomuar n universitete nga m t mirt n bot, apo q punojn n institucione dhe kompani prestigjioze dhe kan tuar nj eksperienc t till profesionale q do ishte nj aset i jashtzakonshm pr Shqiprin...

Akademik Idriz Ajeti: Jeta dhe vepra

Idriz Ajeti lindi n Tupall t Jabllanics s Eprme m 26 qershor t vitit 1917, sht shkrimtar dhe akademik shqiptar.Shkolln llore e mbaroi n Banjn e Sijarins m 1930, t mesmen e kreu n Shkup m 1938. Po at vit u regjistrua n Fakultetin e Filozos t Universitetit t Zagrebit n Degn e romanistiks. Studimet i mbaroi pas lufts, n vitin 1949 n Fakultetin e Filozos t Beogradit. Q ather e deri n vitin 1953, me cilsi profesori t gjuhs shqipe, punoi n Gjimnazin e Prishtins. Nga viti 1953 deri n vitin 1960, me cilsi lektori, jepte msim n Degn e Albanologjis t Fakultetit t Filozos t Beogradit. N vitin 1958 mbrojti disertacionin e doktorats me temn: Zhvillimi historik i s folmes gege t shqiptarve t Zars s Dalmacis. Q nga viti 1960, njher docent, pastaj profesor inordinar dhe nga viti 1968 profesor ordinar, jep msim n Degn e Gjuhs dhe t Letrsis Shqipe t Fakultetit t Filozos t Prishtins. Iu dhan disa shprblime e dekorata, ndr t cilat edhe Shprblimi i 7 Korrikut dhe ai i KAKJ. Presidenti Ibrahim Rugova e dekoroi me Medaljen e Art t Lidhjes s Prizrenit, ndrsa me rastin e 90-vjetorit t lindjes, Presidenti Fatmir Sejdiu e dekoroi me mimin presidencial pr studiues. Hetimi i dialekteve nga pikpamja diakronike, pastaj trajtimi i dokumenteve t mome gjuhsore t shkruara me alfabetin arabo-turk dhe m n fund studimi i marrdhnieve t shojshoqme shqiptare-serbe jan troje t interesimit shkencor t Idriz Ajetit. Merret edhe me shtje t gjuhs s sotme shqipe. Qe iniciator i shum konsultave dhe bashkmarrveshjeve gjuhsore ku u krkuan shtigje t reja pr njsimin e gjuhs shqipe dhe t drejtshkrimit t saj. Hartoi tekste shkollore pr nxns t shkollave t mesme dhe pr student t Degs s Gjuhs dhe t Letrsis Shqipe t Fakultetit Filozok t Prishtins. Me nismn e tij, pas 453

Flori Bruqi

hapjes s Fakultetit t Prishtins (1960), u nxor revista shkencore Gjurmime albanologjike (1962) e m 1974 u organizua Seminari i Kulturs Shqiptare pr albanolog t huaj. Gjat vitit 1969-1971 ishte drejtor i Institutit Albanologjik, m 1971-73 ishte dekan i Fakultetit Filozok, n vitet 1973-75 rektor i Universitetit t Prishtins. N vitet 1979-1981 dhe 1996-1999 ishte kryetar i Akademis s Shkencave dhe t Arteve t Kosovs. Pas zgjedhjeve paralele t vitit 1998 pr Kuvendin e Republiks s Kosovs, zgjidhet kryetar i par i tij nga radht e Lidhjes Demokratike t Kosovs. N vitin 1997, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovs i ka botuar veprn e plot n pes vllime. Tituj t veprave * VEPRA 1 Prmban: * Zhvillimi historik i s folmes gege t Arbneshve t Zars, 1961 * Vaclav Cimohovski , Studim me vler * VEPRA 2 Prmban: * Pamje historike t ligjrimit shqip t Gjakovs n llim t shekullit XIX * Gjuha e Divanit t sheh Maliqit * Rreth disa tipareve gjuhsore t ligjrimeve shqiptare t Kosovs * Rreth disa veorive t t folmeve t shqiptarve t rrethit t Preshevs dhe t Bujanovcit * Djali plngprishs n t folurit shqip t istris * Tipat e l-s n dialektet shqiptare t Brisk-Shestanit t Krajs * Mbi disa fjal e frazeologjizma shqiptare n t folmen e popullsis s Plavs e t Gusis * Dy fjal pr gjuhn e Bogdanit * shtje gjuhsore n veprn e Kristoforidhdit * Ndihmes e Naim Frashrit n pun t formimit t gjuhs letrare shqipe * Sami Frashri n vijim t krijimit t gjuhs letrare shqipe * Gjuha letrare dhe bota shqiptare sot * Gjuha letrare shqipe dhe fushata pr ta rishikuar bazn themelore t saj * A ka m pun n ortogran e shqipes? * Rruga e njsimit t shqipes letrare * Rruga e formimit t gjuhs letrare shqipe * Rruga e zhvillimit t gjuhs letrare shqipe n Kosov * Pr ndriimin e disa shtjeve t shqipes 454

Olimpi shqiptar

* Pr prdorimin e drejt t disa trajtave foljore * Probleme aktuale t kulturs s gjuhs * Pr ngritjen e kulturs gjuhsore * Pa gjuh t pasur e t pastr ska as ide e mendime t larta * Bised pr gjuhn 1 * Bised pr gjuhn 2 * Toskrishtja dhe baza dialektore e shqipes letrare * Letrsia shqipe dhe gjuha letrare * Roli i Konsults gjuhsore t Prishtins n proceset e vendosjes dhe t stabilizimit t shqipes unike letrare * VEPRA 3 Prmban: * Historia e gjuhs shqipe * Shqiptart dhe gjuha e tyre * Drama kombtare e popullit shqiptar dhe e gjuhs s tij n rrjedh t kohs * Dshmime onomastike pr autoktonin e shqiptarve n trojet e tyre etnike * Arritjet kryesore t studimeve etimologjike t shqipes * Emrtime popullore shqiptare t gjellve e t ushqimit * Shnim pr emrin Mirdita * Shkrime pa mbshtetje pr probleme t ndjeshme * Studimi i trashgimis kulturore e drejt e do populli * Nj pasqyr e shkurtr mbi zhvillimin e futurit n shqipe * Raportet e shqipes me gjuht ballkanike * Kundr anarkis n studimet etimologjike t gjuhs shqipe * Tekst i botuar n Enciklopedin jugosllave * Rruga e formimit t eksionit t sotm nominal t shqipes * shtje t studimeve etimologjike t shqipes * Mbi disa ndrrime fonetike * Prejardhja e disa emrtimeve t miteve dhe t demonve n gjuhn shqipe * Disa mendime mbi arritjet kryesore t studimeve etimologjike n fush t shqipes * Kontribute t vogla etimologjike * Kontribute etimologjike * Rreth disa emrave topik me prejardhje shqiptare n Mal t Zi n vshtrim gjuhsor

455

Flori Bruqi

* VEPRA 4 Prmban: * Formimi i popullit shqiptar dhe i gjuhs s tij * Shqipja e vshtruar nga aspekti i studimeve ballkanistike * Marrdhniet gjuhsore shqiptaro-sllave * Zhvillime paralele fonetike dhe ndikime t ndrsjella t dialekteve shqiptare dhe serbe t Kosovs * Studime t ndrsjella etimologjike albano-sllave * Fjala shqipe n Fjalorin e Gl. Elezovicit * Vshtrim i puns n studimet albanologjike t gjuhs shqipe * Ndikimi i shqipes n t folmet shqipe t Kosovs * Emrtime gjeograke n shqipen dhe serbokroatishten * Kontribut pr studimin e onomastiks mesjetare n territorin e Malit t Zi, Bosnjs dhe Hercegovins dhe t Kosovs * Pr t vrtetn shkencore * Patologjia e nj simetrie * Intervista * Recensione * Prkujtime * Fjal rasti * VEPRA 5 Prmban: * Kontributi i Holger Pedersenit n studimin e historis s gjuhs shqipe * N njqindvjetorin e vdekjes s Mikloshiit * Rreth disa albanizmave n Fjalorin e Vuk Karaxhiit * Kontributi i studiuesve slloven pr historin e gjuhs shqipe dhe krijimin e letrarishtes s saj * N gjashtdhjet vjetorin e themelimit t Akademis Sllovene t Shkencave dhe t Arteve * Zhvillimi i gjuhsis shqiptare n Jugosllavi * Albanistika Jugosllave dhe disa probleme t saj * Kontributi i Carlo Tagliavinit n studimet e historis s gjuhs shqipe * Mark La Piana n studimet e gjuhsis shqiptare * Henrik Barii pr gjuhn shqipe * Gjuha shqipe n studimet krahasuese t profesor Radosav Boshkoviit * Nj ndihmes n fushn e leksikologjis shqiptare * Veprimtaria shkencore e profesor Eqrem abejt 456

Olimpi shqiptar

* In memoriam (pr abejn, Nolin ) * Kritika e recensione, shnime e komente Mirnjohje * Medalja e Art e Lidhjes s Prizrenit * mimi Presidencial pr Studiues

Ksh sht Ledri Kurti - Kraja?- (1969-)

Ledri Kurti-Kraja sht lindur n Shkodr, m 27 Gusht 1969. Kryen shkolln tetvjeare n Tiran, kthehet n Shkodr, n moshn 14 vjeare dhe vazhdon t mesmen n shkolln "Jordan Misja". M 1989 llon studimet n Universitetin e Shkodrs, t ciln e kryen n 1993, me rezultate maksimale, pr kt dhe mbahet po at vit si asistente pedagoge, ku vazhdon edhe sot. Gzon titullin Doktore e shkencave n Letrsi, pasi ka mbrojtur temn e doktoraturs, fusha: Estetik " Skic e mendimit estetik shqiptar n llimin e shekullit te XX'" ( Faik KONICA, Ernest KOLIQI, Gjergj FISHTA, Anton HARAPI, Kol ASHTA). Tashm sht titullare e lndve Teori Letrare Moderne dhe Estetike, n Universitetin e Shkodrs,pran Departamentit t Letrsis. Ka botuar dy vllime me poezi dhe tregime dhe nj roman. Botime: 1. "Bashk" (Poezi dhe tregime)ShB "Camaj- Pipa, Shkodr 2000. 2."Hapjani portn ers" (poezi dhe tregime) ShB "Camaj -Pipa" Shkodr, 2001 3.Nn harqe kacafytjesh" (roman), ShB"Camaj- Pipa", Shkodr, 2003. Dr.sc.LEDRI KURTI-KRAJA Konica, Proz dhe kritik

Proz dhe kritik

N letrsin moderne t shek. XX, n kt letrsi t larmishme e t shumllojt nga pikpamja e origjinalitetit kombtar e individual, estetik e lozok, me shkolla, drejtime dhe praktika krijuese nga m t ndryshmet ka qen realizuar nj princip estetik, q vetm vitet e fundit u shpall nga moda e veshjes si 457

Flori Bruqi

mbizotrues: gjith llojet e mnyrat m t ndryshme t veshjes, q plqehen e i prshtaten individit, jan t prligjura. Nj liri e ktill sht krkuar e armuar edhe n letrsin, artet dhe shijet estetike t shekullit t XX, e cila ka sjell larmi shkollash e drejtimesh letrare.1. Pikrisht ksaj periudhe i prket Faik Konica. Lindi n Konic dhe vdiq n Uashington. Studimet e larta n Franc dhe ShBA. Themeloi dhe drejtoi revistn Albania(1897-1909) n Bruksel dhe n Londr. Pr mendimin tim, kndvshtrimin estetik t botkuptimit t tij, mu duk e arsyeshme ta hulumtoja n kt prizm, n nj nga shkrimet e tij t pakta, por t rralla pr nga fuqia e gjithanshme transmetuese DOKTOR GJILPERA.Shkroi dhe Katr prralla nga Zullulandi, vepra postume Shqipria kopshti shkmbor i Evrops juglindore 1957 etj, por mbi t gjitha njihet si themelues i kritiks letrare shqipe. Ky ishte pak a shum konteksi konician, q shklqeu n mendime konize dhe t prera me prmasat e argumenteve t nj kulture t thukt. Faik Konica n prozn e tij shmbullore, ndr t tjera n pika t veanta e koncepton botn shpirtrore t personazhit, t strukturuar prbrenda narracionit modern letrar.2. Njeriun modern e karakterizon vizioni mbi progressus ad innitum, si parim i historis.3. Konica ishte kritik edhe kur objekti i tij i drejtprdrejt ishte kritika letrare, por edhe kur ky objekt qe i ndryshm, nj proz artistike (art letrar). Pr Konicn srish, nj proz art do t ishte kritik por dhe patjetr estetik. Shije e re, kjo do t thot pr t nj art q drrmon nj mnyr e re t shprehuri dhe mentaliteti. Konica shfaqet si individi q kerkon revolucion n rrnj n mendim, n shpirt, n moral.Nga mendja dhe dora e tij dalin ve gjilpra, q t ngulen n tru, sapo i lexon. Si tham m lart, nuk jemi n kritik, por gjithashtu Konica edhe n prozn e tij art, si kudo dhe n gjithka nuk njeh trheqje, njeh vetm revansh. Dikush shkroi : Faiku u shmang nga tradita u largua nga kuptimi i atyre rrnjve t forta e t shndosha qi qen gjallnija e shqiptarit gjat shekujve.4. Do t isha krejt n nj mendje. Konica nuk kishte pse grryente nostalgji brenda t qenit, shqiptar. Ai i prkiste modernes, s res si concept, n mendim dhe shihe, bashkkohores n kuptimin m korrekt t saj. Individualiteti i tij ishte Konica, si startues i nj epoke t re n art dhe kritik ose m sakt, jo nj ndr t tjer elemente t suazs s Rilindjes Kombtare.Konica, me gjak t sm shqiptar, me krenari tipike shqiptare, t ligjshme e t themelt. Kjo ligjrohej sepse ai vishte pr kostum t qenies s tij si i till, kulturn m bashkkohore, rm evropiano-perndimore, si rrallkush i qen shqiptar. Si autor i fryms moderne t llimshekullit XX, thyen (e theksoj ktu!) frymn tradicionaliste t Rilindjes Kombtare, prkundr rilindsve t mdhenj, q krijuan mitin e adhurimit dhe mitizimit5. Individualiteti i tij sht prcaktuar si i till si 458

Olimpi shqiptar

rezultante e hapsir-shtrirjes social-historike, n t ciln jetoi. Konica sht nj nyj kundrthniesh, q burojn jo vetm nga karakteri. Shum merita t personalitetit t tij jan erudit, poliglot, atdhetar, publicist, stilist i rall, diplomat, evropian i amerikanizuar, aristokrat progresist etj., virtyte q plekseshin n mnyr t uditshme me t meta e dobsi: grindavec, snob, inaor, prepotent i paprmbajtur, elitar, prpuzs i ashpr i vulgut, pragmatist, inkoherent, etj. Sigurisht t tilla kaprcime nuk jan vetm koherenca t karakterit individual, por edhe t zhvillimeve kaotike, irracionale, kthesave e prmbysjeve t papritura dhe kundrthnieve t jets, kombit, atdheut, q e prcolln tr jetn e tij6. Ndrkaq, do t kemi parasysh sikurse shprehet studiuesi Elementet moderne t prceptimit ambiental, situatat dhe veprimet e personazheve, tipizimi i tyre, karakterologjia dhe biograa shpirtrore etj. dukshm priren nga rezultantja e poetiks moderne. Duke prdorur nj fjalor karakteristik gjat prurjes s intrigs dhe pikturimit t karaktereve (sidomos dr. Gjilpra), Konica arrin, q me origjinalitet stilistik dhe narrativ t mbitheksoj procedimin ironiko-satirik prbrenda tematiks specike dhe t paprsritshme n prozn satirike shqipe t viteve 2030 .7. Konica njihet si kritik . N kritikn e tij kishte reagim, ironi, sarkazm gjer n art dhe anasjelltas n art, kishte ironi gjer n sarkazm, kishte reagim kritik socio-psikologjik, analist. N secilin rast, para tij ndjehesh, si para nj vullkani. Gjithka e dal nga mendja e dora e tij shpon. Jo rastsisht pra, kritik ndaj gjithshkaje, ishte Konica dhe pr kombin dhe artin shqiptar. Nj mnyr e till koniciane, kritik ndaj gjithkaje do t ishte nisma baz e lindjes dhe lulzimit t modernizmit, si dukuri sociale dhe fenomen artistik. Ky sht ambienti i fenomeneve sociale dhe artistike, me t cilat jeton dhe u prket krejtsisht n koh. Neve na duket i pabesueshm epiteti modern, d.m.th. bashkkohor pr shkrimet letrare t Konics: edhe neve na plqen ta quajm t till, por nga q e dallojm para s gjithash nga shkrimtart tan t Rilindjes. Ku e shohim kt dallim? S pari duke armuar idealin pozitiv sikurse Naimi, Pashko Vasa, ajupi, etj., Konica sht modern ngaq i dha letrsis artistike frym kritike. (Nnv. LK.). Zaten pr kt frym pati keqkuptime nga lexues t gjysms s par t shekullit XX q ishin nanurisur vetm ose kryesisht me prralla dhe iluzione t historis son kombtare t Shqipris dhe t Shqiptarve, por ajo q ishte e re, m origjinale, m e mpreht tek ai qe mosndrojtja pr ti paraqitur e pr ti kritikuar dhe shum vese, mkata, kuzime e mangsi intelektuale, politike e social-kulturore, q lidhen me dramn e strgjatur t historis s kombit ton. N kt mes Faik Konica ish i Pari q solli frym kritike n letrsin shqiptare, duke e afruar me modelet e letrsis moderne me evropiane t shek. XX.

459

Flori Bruqi

Konica sht dr. Gjilpra

8.Konica n proz krkon art t nj shije t re dhe n kt lloj arti ai bn kritik. Konica sht dr.Gjilpra. Konica sht Plugu.Dr. Gjilpra sht i drguari i fatit, pr t injektuar, pr ti kaluar n gjak ktij populli, kohn konkrete. Ai sht i drguari i kohs pr t injektuar kulturn. sht qesharake gjer n vaj t vdekjes, q bashkkombasit e kuptojn, por sduan ta dgjojn gjuhn e tij. Bartsi i nj lufte t till kundr shoqris s korruptuar kundr shoqris t prampambetur dhe t korruptuar sht mjeku i ri dr. Gjilpra, i cili sht shkolluar n Perndim dhe i cili ka nj kultur t gjer evropiane dhe zemr e ideal shqiptari.9. Heshtni, shtrohuni, bashkohuni, mos u bni besim raporteve q thon gjra t mira pr ne dhe mbase nj dit dalim t rritur n syt e bots. Udha q shpie n nder, n liti e n shptim nuk sht e shtruar me lule po me ferra; ai q arrin n kulm arrin i grisur, i prgjakur, i drsitur, i lodhur dhe trendalat, danat, ujt e ftoht, lndinat ku sht mir dhe mbl t shtrihet, t gjitha kto i gjen n kulm vetm, dhe atje shum her as q i gzon dot se bie i vdekur nga t lodhurit, po me vetdijen q i hapi nj udh t re popullit. Ne, vllezr, jemi negr t varfr, pa ndonj rndsi fare Jo mbledhje, po kazmn. Jo misione, po kazmn. Po mjaft me lvdime.10.sht ky, mesazhi gjithprfshirs i Konics, i prozs koniciane. sht ky, i gjith potenciali i fuqis s tij prej artisti, pr t paralajmruar t ardhmen e duhur dhe pr t treguar drejtimin, n t cilin duhej ecur, pr t qen ato q duhet t jemi, jo pr e vesit, e fodullkut, e vetlvdats, por qenie t ndershme e t arsyeshme, fytyr e virtytit t kombit, nprmjet puns e dijes s urt. Madje dihet prcaktimi llimtar i tekstit si prrall, q tregohet pr kohn e ndodhur n retrospektiv. Tr kjo dshmon pr mnyrn e rrmit nga distanca estetike e prceptimit t ngjarjeve.11. Nisur nga kjo largsi estetike, ajo q vlen t vihet re sht fakti, se ky lloj mesazhi i dysht, q i prket t njjtit realitet, atij shqiptar, sht vjelur nga Konica, si nj msim i prvojs s pohuar e t pranuar q nga koha e Platonit dhe ln si msim i jets nga Hesiodi. Konkretisht, Hesiodi do t na msonte: Vesi mund t ushtrohet me shumic fare leht: Rruga q t on tek ai sht e shtruar dhe ai banon afr, por prpara virtytit, perndit kan vn djers, rruga q t on atje sht nj rrug e gjat dhe e thepisur.12. Konica e v Dr. Gjilprn n proz duke i sjell pacient nga shtresat me t ulta deri tek vet Salemboza (fatkeqsisht, fytyra e shtress s lart, LK.) dhe n t gjitha rastet, doktori prfshihet n situata q t bjn t qeshsh e t qash pr gjendjen e mjeruar e injorancn e njerzve q kan qen mjekuar me metodat magjike, q prdoren n xhunglat e Afriks. Dr. Gjilpra e ndjen veten si nj kalors donkishotezk me nj bot t uditshme ku njerzit 460

Olimpi shqiptar

jetojn n varfri e pisllk.13. bashkkombsit e tij ishin shmblltyra shum t varfra t racs s njeriutnjerz t mrzitur nga bota dhe vetja e tyre, q nuk shihnin.Shmblltyra shum t varfra t racs s njeriut,14. ka do t thot, pasqyrime mjerane t natyrs, as imitime t sakta jo. M sakt, n gjuhn estetike kemi t prftuar, nj imitim t mjer t racs njerzore, m sakt tek fytyra dhe truri i bashkkombasve t Konics.M pas, veojm: q nuk shihnin. Pr t shijuar t bukurn, qoft edhe si nj imitim identik, me an t shqiss s par t kontaktit t qenies me realitetin, me t t parit. Mungesa ksaj shqise, nuk u lejon bashkkombasve, as kt imitim t arrijn, duke br kshtu absolut, imitimin negativ, duke shkuar ku injoranca e trheq rrshqan, me syt e vet.Shmblltyra e mjer e bashkkombasve, krahasuar me racat e tjera njerzore, nxit mllef dhe revolt tek Konica. Fatkeqsisht ata, t bindur verbrisht, nuk duan t shohin veten nuk kan dshir t dgjojn, e jo m t t kuptojn, se ishin jasht kohs reale. N kokat e tyre, ato nuk pranojn syt e mendimit, si do qenie e arsyeshme. Ato ishin thjesht, ashtu si ata vet donin t ishin, vetm qenie biologjike, brenda trsis njerzore.E pjesa tjetr e bashkkombasve elita, me nofkn e ndyr kamorra, e cila ...smund t jap leje t bhet ndonj ndryshim me themel n Shqipri

.Ndryshim me themel!..
15.Pikrisht, ky ndryshim me themel, qe e drejta dhe krkesa numr nj, e llimshekullit XX. Ndryshimi n themel sht tipar agresiv, agresivitet tipik bashkkohor, pr t ecur prpara, pa imituar.. N kohn prkatse, ky tipar shfaqet n t gjitha fushat ashtu si edhe n art, por jo n Shqipri, as n mendjen e shqiptarit. Tek Konica, po. Konica e njihte dhe e pohonte kohn. Ai gjendej n t njjtn linj mendimi, bukurie e madhshtie me ndryshimin rrnjsor nga mentaliteti i tejkalbur shqiptar.Fjala e fundme e nj mendimi t koracuar n verbri e q slejonte as ndryshimin m t vogl, jo m ndryshim me themel, ishte kundrshtia absolute ndaj s res. Kjo kundrshti shprehet me nj fjal t vetme nga elita e asaj kohe n Shqipri: Meazallah! Rrnjsore sht e reja, q krkon t futet, nga Konica, por po aq e paarsyeshme, sht kundrshtia e elits. Ky lloj paradoksi, pushton gjer konvencionin e t folurit thjesht shqip. Ndaj ktij fenomeni, Konica qesh dhe kafshon me art gjer n sarkazm. Ai zbulon ironi, kundrshti, paradokse t njpasnjshme me realitetin n mendimin shqiptar t kohs. Dr. Protagoras et gjysm greqisht, Dr. Emrullahu et gjysm turqisht, vetm dr. Gjilpra et pastr shqip. Sipas studiuesit Sabri 461

Flori Bruqi

Hamiti dhe domethnia e emrave sht Salep dhe Boza sht bashkimi i emrave t dy pijeve orientale, Abd-el Katl, q shqip do t dilte dika si Rob i Gjakpirsit, apo Ibn-el-Kelb, q do t thoshte bir i Fundrins.16. Kshtu, edhe n radhitjen e artit t fonemave t lidhura n emra elite, Konica realizon nj kuptimsi t till, plot ironi e realitet t mjer. Vetm art- mendimi i Konics, i bn n maksimum funksionale, si kritik, si art, si mendim. T till, emra si: Salem boza, Abd-El Katli, Dr.Habi-bullah, Dr. Emrullahu, Dr. Protagoras Dhalla, Denizullu Serpia, Zullu, Zgjebo etj, jan przgjedhur qllimisht prej tij, pr t br efekt t menjhershm impresionues, s pari, estetik, pr shijen auditive t lexuesit. Mjafton ti shqiptosh tua dgjosh tingullin dhe arrin t kuptosh gjith arealin e mendimit t Konics dhe t kritiks s tij deprtuese n palc. Komunikimi estetik q prcojn kto emra, me an t s shmtuars, q bartin n impresionin q realizojn kur i dgjon, Konica me qllim i zgjedh, q t zbuloj, dhe zhvesh. Vetm kshtu, si i przgjodhi qllimisht Konica, ato emra-domethns elite, do t ngjall efektin funksional meditativ, pr krkimin e pse s s fshehur t mesazhit, brenda tyre. Realizohet ky funksion meditatues rreth tyre, fal efektit funksional estetik , t s shmtuars, q ato transmetojn. E shmtuara e zbuluar nga Konica, nprmjet gjuhs s tij therse, kthehet n bukuri estetike arti., prej tij dhe kritik njkohsisht. N mnyr ironike, Konica radhit tinguj t dashur pr vesht e bashkkombasve dhe krijon reaksion t menjhershm. N kt mnyr, Konica t detyron ti hapsh vend qllimit t tij, pr t shkatrruar me sarkazmn tipike, at tradit t dal boje, ngulur gjer n emra., duke e kthyer konceptin e elits, n nj rrasht. Konica ishte shkatrrues i till, sepse vuante shijen dhe ushqimin shpirtror anadollak t bashkkombasve, truri qeveriss i t cilve, si drejtues t fatit, t s ardhmes, qndronte n shina rrangalle pr kohn. Zhvillimi i shkencs dhe i tekniks qe gjuh e huaj dhe e panevojshme fatkeqsisht pr ta. Gjithka e tyre, ishte mbllaitje e hershme nga Lindja. Por koha, n t ciln jetonte Konica, nuk pranonte kurrsesi n moto t saj, as bashkqndrim me t shkuarn, jo m bashkjetes totale vetm me t.Modernia, ose m sakt bashkkohsia, pr Konicn ishte koha ekzistuese, e gjitha e re, origjinale, identitet i vetvetes, bashkjetes me t ren. Pr t, kjo e re duhej br identitet i kombsis shqiptare dhe i botkuptimit t tij. N thelb, duhej nisur nga llimi, q t ekzistonte. Kombi duhej t pohonte vetveten. Bashkkombasit duhej t pranonin s pari, se far dhe kush ishin.Por, korniza dhe rregullat e lojs, n kohn shqiptare, pr t ciln Konica et, ishin: Korrupsion kamorrist!. Fatkeqsisht ky ishte realiteti. M i flliqti model, vetm ky i prshtatshm, i kaprdishm, perfekt i t qenit shqiptar dhe Shqipri. Konica, zbuloi pa frik arketipin ose kryemodelin shqiptar t kohs. Ky model kish ngelur 462

Olimpi shqiptar

jasht kohs s vrtet t normalitetit njerzor dhe asaj, q ai do dshironte pr to.Konica vzhgoi, evidentoi dhe pohoi krejt ndryshe nga ishte br m par, n letrsi. Pr t tilla prshtypje t prudshme, q i fal dheu i vet dhe njerzit e tij, ai u b Gjilpra. Ai ngulet pa tkurrje gjer n palc, pr t na dhn efektin n tru. Bashkkohorja pranonte vetm, t ren n koncept, nga zero tek njshi e me radh . Kshtu dhe Konica, llimin e krkon n tru, nga duhet t lloj gjithka pr s mbari, n nj mendim krejt t ri, krejt tjetr, t ndryshm n themel. Prsri , kt shenj t s res evidenton edhe studiuesi Sabri Hamiti: Me dr. Gjilprn, Faik Konica fut n prozn shqipe pr her t par me sukses njeriun shqiptar perndimor, i cili duke nxn dijen nuk tjetrsohet kombtarisht 17. Peshku ish qelbur nga koka pr Konicn (dr. Gjilprn) dhe Konica koks i bie. Ai krkon t mos humb koh. Zhvesh, pr t par gjith sht, lakuriq. Duke qen ithtar i s res, koherent me periudhn n t ciln jetonte ai ofron e kshillon diell, ajr natyr. Mendja e pseudointelektualit pr vzhguesin Konic, ishte katror i mbyllur. Mendimi i tij ishte dogmatik, i that, pa jet, si (Dr. Protagoras +Emrullahu) ose i frikshm n mediokritet, si:(Denizullu Serpia, Zgjebua). I frymzuar nga historia dhe jeta shqiptare nga njeriu shqiptar dhe bota e tij, Konica provoi t krijoj nj letrsi me koncepte e shije bashkkohore me vizion t ri t liruar krejtsisht nga konvencionalizmi dhe rekuizita e vjetr e modeleve t letrsis orientale.18. sht afr mendsh q n Ballkan dhe vecan n Shqiprin ton, t mbetur n llom t kohs s Mesme, fuqia e diellit si shronjst jet e panjohur.19. Ja, gjer ku arrin pohimi i tij shkatrrues! Shkatrrues me themel, i gjithkaje t pathemelt.Kshtu individualiteti Konic, merr guximin e vzhguesit empirik, imtsisht t qndis tre fakte:1. Shqipria mbetur n llom t Kohs s Mesme- 500 vite prapa, largsi kohore me realitetin e duhur.2. Shqipria, pjes e Ballkanit kshtu Ballkani parcelizohet m vete, n kuadrin e prgjithshm. Pra, jo Evrop!3. Shqipria vean ka do t thot, sektor origjinal prapambetjeje brenda ktij fenomeni, sikurse edhe brenda vet Ballkanit. Ky sht rrjedhimi i logjik, origjinal i emrit Konic, q arrin pr kombin e tij.Dielli, drita, e reja u duhet t deprtojn n 500 vite larg, u duhet t ngrohin njhersh, ka sht e pamundur t realizohet, 500 vite breza, pr t lluar t besohet, se jo larg saj, n Evrop, i njjti diell ska kaq llom pr t thar, por vetm ndriim t vrtet e t natyrshm, brenda hapsir kohs aktuale. E vrteta sht se Faiku, n polemikat e ndezta t veta, shprehte mnin e vet t thell sidomos kundra voglsirave shpirtrore, q shmtojn jetn, kundra mendjes s madhe t injorantve, ngushtsis mendore t gjysmakve, verbnis s fanatikve, guximit t shprdoruesvet t patriotizmit.20. Paradoksi tjetr vazhdon se veprn e shpton arti i saj. E arti 463

Flori Bruqi

i saj sht prgjithsimi. Se dija e injoranca jan n kacafytje kudo pr sot e mot, veanrisht n botn shqiptare.21. Mendja e tij sht lruar me dije sistematike bashkkohore evropiane. Prfundimisht, n przgjedhjen e vijjets s tij, Konica (Dr. Gjilpra) nuk mund t barazohet kurr, me ligjet e jets s t tjerve, pr e nj tradite mesjetare, tradit tashm, q duhej kaprcyer me do kusht, pr hir t mosprputhjes s saj me kohn. Konica (Dr. Gjilpra) zotron tashm n mentalitet, si normale, konceptin e domosdoshmris t shtetit ligjor, n prputhje me mendimin dhe zhvillimin e kohs.Konica sht Plugu, pse Plugu prfaqson misionin e tij. Konica krkon t plugoj mendjet, konceptet, mediokritetin, pr t shpresuar m pas, n farn e hedhur. Kshtu Konica nuk krkon rikthim t askujt, as moderim, prpunim n asgj ka sheh dhe dgjon nga bashkkombasit, por nj plugim total t mentalitetit. Bhuni burra! Rrmbeni kazmat! T vihet re! E reja e modernes, llon nga ndryshimi i mentalitetit. Bhuni burra, ka do t thot lini mnjan britmat, euforin, parazitizmin. E reja, aq e dhimbshme pr t lindur, pr shqiptarin, llon nga koncepti pun. Me kt koncept do t lloj ndryshimi total, llimi i gjithkaje pr t arritur diku, pr t qen dikushi si komb, pr Konicn. N przgjedhjen e vij-jets s tij, do t vm re, se Konica (Dr. Gjilpra) pr t ardhmen, nuk vendos t merret me letrat (letrsi-art), duke e arsyetuar si nj vij luksi, si dika e teprt ose m sakt t pamundur me aueroln e saj, pr pikqllimin e tij. As pr jetn e prditshme dhe as pr nevoja t domosdoshme t shpejta t bashkkombsave nuk e shihte t arsyeshme kt przgjedhje. N koncept- simbol, gjithka llon nga mjekimi psikologjik dhe zik i qenies s smur, n rastin ton, i nj kombi, q sht n kom. Pr kt arsye ai zgjedh mjeksin. I bindur n vete, pr t mos qen dogmatiku i recetave t mykura, pa funksion n raport me kohn, n t ciln vazhdojn t prdoren. Efektet e tyre jan vetm hapa prapa, qoft n shndetin zik dhe at mendor. Konica, pranuesi i kulturuar i prparimit, i gjithkaje t mir e t re, nuk mohon traditn, origjinn e rrnjve t shndetshme q kemi trashgim. Natyra, thn ndryshe, gjithka e mir e pozitive, q trashgojme nga kultura jon, mjeksia popullore. Shrimi psikologjik, mendor dhe zik i popullit, duhet ti ruaj karakteristikat dhe eprsit e veta m t mira, t trashguara nga tradita e tij. Mjeksia popullore dhe natyra pr t jan trashgimia jon m e mir q duhet ruajtur., pr t shruar nga prapambetja e verbria. Konica pranon e pohon, jo dogma, por hapsir pr ka sht e mir dhe pozitive n shrbim t s ardhmes, q duhej t vinte patjetr. Ku qndron e reja? S pari, n mohimin e varsis idioteske n kanunin e dogmave. Dogmat dhe recetat nuk prputheshin me llimin e s res s nj kombi, por onin n ngurtsimin e mjeksis shruese, simbolikisht , e real464

Olimpi shqiptar

isht n mospranimin e s res. Krkon brenda shrimit dhe indirekt brenda koncepteve pr shrim, natyrn, origjinalitetin, traditn m t mir, q kemi trashgim dhe kultur. Ai prdor dijen duke krkuar nj llim ndrtues. Pr hir t rillimit t gjithkaje t mbar, ai niset nga pranimi dhe pohimi i t mirave origjinale, tradicionale dhe specike, q ka nj komb. Ky rillim i mbar, nis me shndetin zik, por pashmangshmrisht, n simbolikn e vet me trurin, shndetin mendor t kombit. Gjithka n mas (Aristoteli), pr t mos rn n kthetrat e rregullave t ngurta e t pajet, nga duhet t shkputemi njher e mir. S dyti, me krkimin ksaj mase, ndeshim n shijen e tij dashurore ndaj Ingrids suedeze dhe Vers misterioze ruse. Ai shpreh dhe pranon indirekt, me t njjtn logjik, nj t mesme t arrir mes Ingrids dhe VersS treti, n dialogt me personazhet loturk dhe logrek n t vrtet shqiptar, por q mohojn kombsin e vet n thelb. Jo m kot, przgjedhjet e veta, n jet dhe pr jetn, jan qllimi i tij n prpjekjen e ideimit pr fytyrimin e plot t Shqipris s kohs dhe t projektimit t ides t s ardhmes s saj. E mesmja e art dhe masa e duhur sht pikrisht fytyra e Dr. Gjilprs, i cili sjell t ren, bashkkohoren, kulturn perndimore dhe pranon, ka sht e mir nga tradita e kombit n masn dhe sensin e duhur, t nevojshm dhe t domosdoshm. Andaj dhe dialogt me personazhe loturk dhe logrek jan shndrruar n dialog lozok. T duket se gjithka, n grmimin dhe idet dr. Gjilprs, kan qllim. Qllim, i cili tenton drejt paditjes s t metave dhe krijimit nga e para, t nj Republike platoniane, ku t sundoj e drejta, e mira e vrteta, ose m sakt nj fytyr kombtare si meriton t jet. N kto pika teksti: merr trajtn e traktateve lozoke, prandaj edhe kur teksti sht i shkruar n trajtn e dialogve dramatik, ata i jan m tepr t prgjasuar dhe kan pr qllim t fundit msimin, sidomos kur zhvillohen ndrmjet Dr-ve.23. ...diskuton relativizmin e Protagors, pr t gjetur udhn e bindjes dhe t s vrtets, bashkohet me prsritjet e Platonit pr t gjetur kt udh: Mendimet e drejta, mendimet e vrteta; t menduarit gjra t drejta; dituria e mendit t drejt.24. S katrti, ndeshim edhe n nj koncept pastrtisht estetik shija, . Shfaqet n hapat e par t hyrjes n kt proz. Ndofta fare e thjesht n dukje, krejt praktike, por ama si e till, vjen nga reminishencat dhe drithijet e kujtimeve me t atin. Kjo lidhet me shijen e vers s Shqipris, shije e paprsritshme, por n vetvete domethnse n mn e vet, prsa i prket konceptit shije dhe thirrjen e gjakut tnd. I kthyer kshtu, n t vrtetn, q krkon t arrij, n shijen e origjinalitetit t ams shqiptare.Puna sht m e lart se trimria, kazma m snike se palla! Palla dhe trimria jan mbetje t kaprcyera tashm n epokn e trurit, shkencs dhe tekniks. Palla e trimria jan donkishoteske, para projektit t nj kohe t 465

Flori Bruqi

re, themelet e s cils, duan ve mendim dhe pun.N fakt, modernizmi, koh n t ciln veproi Konica, projektoi krejtsisht themele t reja pr ndrtesn e saj ideale. Ndrkaq, pr Konicn themelet e reja, llonin pikrisht me riprtritjen e ndjenjs s kombsis n tru. Ky sht mesazhi i Plugut dhe mesazhi i vet Konics. Ky sht kodi, q i duhej kohs, alfabeti i sigurt, pr t mos mbetur jasht saj. Kazma, puna, jo trimria, jo palla! Ato i prkisnin tashm, nj alfabeti t vjetruar. Turma jepet si simbol i primitivizmit shkatrrues dhe i kohs s kaprcyer n histori. Pseudointelektualve u jepet nj shuplak. Ato jepen po aq t shprlar sa csht nj tru i frenuar, prtej murit t t cilve, nuk duket askund kombi.Nj turm e till nuk mund t kuptoj nj lagpams t iluminizmit dhe t ideales.25. Raca e ngelur n llom t Kohs s Mesme, mbijeton si kundrshti i kohve t reja dhe prudshm, krkon t drejtn e ekzistencs s vet, n nj koh, q si prket aspak. Kt t drejt e krkon me kodin e vjetruar t klithmave, armve. Me kt kod krkon edhe t ardhmen, si borxh i t tjerve, si borxh i trurit ndaj instiktit. Puna m e lart se trimria e kazma m snike se palla, dal nga goja e Plugut, qen herezia vet pr bashkombasit(!). Ato u lshuan ndaj s res, si ndaj largqoftit. E vrteta pr ta sht herezi, e drejta sht herezi, liria totale nga skllopi i s kaluars sht herezi, pra rrjedhimisht, llimi sht herezi. Kshtu, t jetosh me kohn pr ta sht herezi.Bashkkombasit ishin zhytur kok e kmb n kalbsirn e s vjetrs dhe nuk e pranonin z tjetr ve britms s vet.. Duke gjetur tok t papluguar dhe tru t palruar, Konics i duhej, q me hovin e kohs t plugonte thell e dhimbshm, aksiomat e s ardhmes s duhur pr kombin dhe bashkkombasit e vet. Konica ndrton nj kundrthnie (kundrthniet jan tipar i pastr i modernizmit LK) midis intelektualit, plugut, krijuesit e prijsit t lvizjes kombtare t zulluve dhe turms s marr t pushtuar nga gzimi e krenaria pr Fitoren, turms s dalldisur e t kredhur n euforin irracionale, n shfrimet instiktive festive.26. Dhe prmbi t gjitha , heshtni!, jo fjalt, por kazmn dhe parmenden dhe draprin, dhe shoshn , dhe furrn. Po mjaft me lvdime!27. Duhej arrritur shkputja nga tradita negative, anadollake e dembelllkut, euforis ndaj s kaluars. Jo m rikthim t mallshm ndaj s kaluars s kalbur, jo m krenari boshe pr ka ka kaluar, jo m gjum t prjetshm mbi to. T shkputemi nga qem dhe jemi, pr t lluar ecjen me kohn q sht, ofron Konica me kt lloj proze, art, mendim dhe kritik. Bashkkombasit pr Plugun, pr vet Konicn, ishin t dshtuar. Brohorisnin veten, t shkuarn e vet, vajtje ardhjet rreth vetes, pa ecur aspak m tej, pa ditur prse, pa ditur pr far, pa arsye, pa ditur far jan, ku jan e pa dashur ta dgjojn kt, prej askujt.Bashkkombsit gjendeshin brenda nj drame pa fund, t prar gjer n teatralitet t vetvetes si absurd, vendosnin gjithashtu po n mnyr absurde, fatin e prgjithshm 466

Olimpi shqiptar

t nj kombi. Ndaj Konica thrret, madje klith: Hiqni dor, ju them, se u bm palaot e dheut! 28. Kjo sht e vrteta, q i dhmbi Konics n sy t kombeve t tjera. Ky ishte referimi yn n hartn e qytetrimit, fatkeqsisht. Tashm, srish e vrteta reale brenda s vrtets artistike. N trsin e emrave t zgjedhur qllimisht nga Konica, prballemi edhe me emra krejt t shqiprueshm, aspak t huaj pr publikun prits. Mesazhi i marr nga domethnia ka ngjizur me emrin prkats me trurin. Vet domethnia e emrit t przgjedhur, sht gjithashtu zhgnjim i plot i shpress pr ndryshim, tek bashkkombasit e tij. Kjo ndodh, pse Konica e vuri re sakt, logjikn e vetos pas s cils zvarritej kombi.Veto-ja q udhheq kombin - Zgjeb , as m pak e as m shum. Konica evodenton. Konica nxori n siprfaqe, kunderthnie dhe paradokse, koncepte morale t prmbysura. Koncepti i s mirs, si norm etike ishte logjikisht i gabuar. Kjo duhej ta trembte Konicn , por jo. Ai guxon prsri t fshikulloj drejtprdrejt. Konica arrin t pohoj: n do pun q bni , n do mas q merrni, n do lvizje e n do fjal q ju del nga goja , shoh shenjn e nj barbarie t thell Profecia fatale : M tepr plakem dhe m tepr m hyjn dyshime nse do t qytetrohemi ndonj dit!29. Konica plugon t vrteta, fakte, arrin n zhgnjime t njpasnjshme e n kriza t pariparueshme besimi, pr t ardhmen e kombit t vet, nse do t qyterohemi ndonj dit!. I pamshirshm gjer n shkatrrim t gjithkaje ekzistuese mesjetare, arrin n parashikimin fatal, q ende sot, ka fuqi t na friksoj n kndvshtrimin e vet. Kjo sht e reja - koniciane. Kjo sht sarkazma, goll prpirse e pamshirshme e gjthkaje n emr t domosdoshmris s lindjes s t res n gjithka, por mbi t gjitha, duke lluar q n tru.Konica shkatrron me t vrtetn. Nprmjet artit dhe kartciprisht nga t dhnat e nj teoreme t till , e vrtet dhe art, ai arrin n: Perndit ishin vrarvetm n kok, vend,q pr nj zullu, ska ndonj rndsi, a sa pr vithet e barkun, ato jan pjest m snike t trupit30.Ky sht rezultati sarkastik i nj plugimi t gjat, n trurin dhe psikologjin e ktij populli t verdh, meit, mbetur e ardhur n koht e reja, si atavizm i Kohs s Mesme. S kish si t pritej ndryshe nga letargjia e tij. Por, Faik Konica gjithashtu, nisej nga bindja, se nga pikpamja kulturore, Shqipria i takonte Evrops perndimore. N kt rrug, ajo kish ecur gjer n shek. XV, por me pushtimin osman, ishte detyruar me forc t ndryshonte drejtimin e t merrte rrugn e Lindjes. sht detyra e jon, theksonte ai, ta shkpusim Shqiprin nga shekujt e sundimit osman dhe ta rikthejm ku e gjeti pushtimi turk, pr t vazhduar rrugn drejt Evrops Perndimore31. Vendi i Konics, Shqipria, kultura shqiptare, dhe truri asin nprmjet tij me artin e tij.Kshtu hyri Konica, me nj shklqim verbues, trondits, shokues brenda n nj shpell labirinth t atdheut t vet. 467

Flori Bruqi

Edhe pse ishte atdheu i vet, ai ia prplasi t vrtetat, i hapi udh liris n gjykim dhe n art, pr hir t s res, q duhej t lindte patjetr. Atdheut t vet, t pes shekuj pa drit, t pes shekuj pa ecje, t padrit n tru dhe t padiell n koh, ai iu dha, me dshirn e ethshme iluministe t ndriimit t mendjes dhe shpirtit, por prfundimisht, mbeti nj protagonist i dshpruar n art dhe i thuajtur n atdheun e vet. Koha e paqruar dhe mentaliteti i nxir thukt, nuk e kaprdin frym-kritikn e tij, qoft edhe nprmjet mnyrs s tij t paditjes s ktij lloj realiteti, me art, nprmjet prozs. Plugu (Konica) protagonist i nj tragjedie t fsheht dhe t errt vajton.32. Por, jeta ime pshertijti Plugu( Konica), sht nj faliment. Dhe doli nga shpella si hije e vetvetes, t iki , t iki nga ky kontinent, t iki pr jet , dhe jo nesr , por q sonte, q tani. T shkund kmbt mir,q t mos m mbetet as pluhur nga dheu i Afriks, dhe i smundjeve , dhe i vrasjeve, dhe vjershave mirlitone!33.Ky sht fati i intelektualit t vrtet, fati i Konics, q u ndje i teprt n boshsin e kombit t vet. Konica, qe mendimtari, artisti, esteti i par modern. Si i till, pati pr udhrrfyes, moton, kritik ndaj gjithkaje, rindrtim total, prplasje t s vrtets. Kjo sht fytyra e tij, dora e tij, jeta e tij. N prozn e tij gjen nj realitet, ku kuzimet e trurit nuk mund t kaprceheshin vetm nga Konica. I gjendur vetm, prball nj orientimi kohor t ngritur n themelet e orgjive t korrupsionit, shumshon shijen e prvojs s disfats, zhgnjimit, pamundsis pr t kryer kaprcimin, q kishte pr qllim t kryente. Populli, qe i paracaktuar t dshtonte n przgjedhjen e vet. Megjithat, Konica zbuloi shkaqet e lajmroi pasojat. E reja, moderniteti i tij kritik-shkatrrues qe i domosdoshm. Krijuesi i par i prozs moderne shqipe dhe Mjeshtri m i skalitur i prozs e quan Fan Noli. Me kt prcaktim ka parasysh hopin cilsor q solli vepra e tij n rrugn e mundimshme t prozs son.34. Pr Bergsonin, themeli i t gjithave sht shpirti krijues, liria.35. Kush m shum se individualiteti i Konics, prmban n vete, qenien shpirt krijues dhe i lir. Ndofta kjo edhe pr vet faktin se ai: ... nuk ishte shkrimtar profesionist, ulur mbas tryezet, por nj krijues. Estet, Aristokrat deri n art.36. Vullneti i tij pr t vrtetn, njlloj si tek Nija sht pasion q prpin gjithka t shmtuar.37.Prfundimisht, gjilpra e mendimit, artit dhe estetiks koniciane ishte individualiteti i tij tipik, origjinaliteti, moderniteti. E reja, q duhej t vinte patjetr, qe kritika dhe kjo erdhi me Konicn. Ai i prkiste kriticizmit impresionist, nj version i modernizmit ky, i lindur n fund t shekullit t XlX e n llim t shek. t XX. Mbrojtja e olter Peter i prkiste t till kriticizmi, n Hyrjen e Studimit t tij pr Historin e Rilindjes (1873) e formuluar kshtu, se n kriticizm estetik, hapi i par ishte t shikuarit e nj objekti, si ai ishte n t vrtet, ishte t njihje veten n impresionim si ajo vrtet ishte, ta 468

Olimpi shqiptar

diskriminoje at, ta realizoje t qart. M i zakonshmi lloj i kriticizmit impresionist ishte themeluar n teatr dhe n rradh t tr librash: Un qesha gjith natn;Un nuk munda ta mposht at!.38 Msimet q nxirrnin shkrimtart shqiptar prej tij qen orientuese, kishin t bnin me progresin estetik t letrsis son. Dukuria novatore q bart Konica shprehet n artikujt teorik dhe kritik, si shfaqet dhe n publicistikn dhe eseistikn e tij, por ajo mishrohet qart n veprn letrare q ai shkroi.39. -----------------------1 Ui, Alfred, Estetika e Groteskut, Libri IV, Nobl, Tiran, 2001, f. 3. 2 Bashota, Sali, Simpoziumi Ndrkombtar..., 21/1, Prishtin, 2003, f. 328. 3 Salihu, Astrit, Revista Thema, nr. 11, Organ i Shoqats s Filozofve, Kosov, 1993, f. 115. 4 Pipa, Arshi, Fletore pr Konicn (Faik Konica 1876 - 1942) Revista Jeta e Re, nr. 3, Prishtin Maj-Qershor, 1995, f. 4/kol.3/2. 5 Hamiti, Sabri, Faik Konica jam un, Tiran, 1994, f. 171/3. 6 Ui, Alfred, Estetika e Groteskut, Libri IV Nobl, Tiran, 2001, f. 9. 7 Bashota, Sali, Simpozium Ndrkombtar... 21/1, Prishtin, 2003, f. 327. 8 Ui, Alfred, Estetika e Groteskut, Libri IV Nobl, Tiran, 2001, f. 13. 9 Kiseri, Vedat, Simpoziumi Ndrkombtar..., 21/1, Prishtin, 2003, f. 330. 10 Konica, Faik, Proz Doktor Gjilpra... , n Vepra, prgatitur nga N. Jorgaqi dhe Xh. Lloshi, Naim Frashri, Tiran, 1983, f. 263. 11 Bashota, Sali, Simpozium Ndrkombtar..., 21/1, Prishtin, 2003, f. 327. 12 Platoni, Republika, Libri II, Tiran, 1999, f. 62. 13 Ui, Alfred, Estetika e Groteskut, Libri IV Nobl, Tiran, 2001, f. 33. 14 Konica, Faik, Proz Doktor Gjilpra..., n Vepra, prgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, Naim Frashri, Tiran, 1993, f. 263. 15 Konica, Faik, Proz Doktor Gjilpra..., n Vepra, prgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, Naim Frashri, Tiran, 1993, f. 263. 16 Hamiti, Sabri, Vepr letrare 8, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 243. 17 Hamiti, Sabri, Vepr letrare 8, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 239. 18 Jorgaqi, Nasho, Estetika e fjals shqipe, Onufri, Tiran, 1996, f. 13. 19 Konica, Faik, Proz, Doktor Gjilpra..., n Vepra, prgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, Naim Frashri, Tiran, 1993, f. 263. 20 Koliqi, Ernest, Fletore pr Konicn, Maj-Qershor 1995 (Faik Konica 18761942), f. 3, kol.1. 21 Hamiti, Sabri, Vepr letrare 8, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 246. 23 Konica, Faik, Proz, Doktor Gjilpra..., n Vepra, prgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, Naim Frashri, Tiran, 1993, f. 263. 469

Flori Bruqi

24 Hamiti, Sabri, Vepra letrare 8, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 241. 25 Kiseri, Vedat, Simpozium Ndrkombtar...., 21/1, Prishtin, 2003, f. 332. 26 Ui, Alfred, Estetika e Groteskut, Libri IV Nobl, Tiran, 2001, f. 20. 27 Konica, Faik, Proz Katr prralla nga Zullulandi..., n Vepra, Prgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, Naim Frashri, Tiran, 1993, f. 203. 28Konica, Faik, Proz Katr prralla nga Zullulandi..., n Vepra, Prgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, Naim Frashri, Tiran, 1993, f. 203. 29Konica, Faik, Proz Katr prralla nga Zullulandi... n Vepra, Prgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, Naim Frashri, Tiran, 1993, f. 203. 30 Konica, Faik, Proz, Katr prralla nga Zullulandi..., n Vepra, prgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, Naim Frashri, Tiran, 1993, f. 203. 31 Frashri, Kristo, Vendi i Konics n kulturn shqiptare, Revista Jeta e Re, nr. 3, Prishtin, Fletore pr Konicn, Maj-Qershor 1995, f. 8, kol. 2. 32 Konica, Faik, Proz, Katr prralla nga Zullulandi..., n Vepra, prgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, Naim Frashri, Tiran, 1993, f. 203. 33 Konica, Faik, Proz, Doktor Gjilpra..., Katr prralla nga Zullulandi..., n Vepra, prgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, Naim Frashri, Tiran, 1993, f. 203. 34 Jorgaqi, Nasho, Estetika e fjals shqipe, Onufri, Tiran, 1996, f. 15. 35 Hersh, Zhan, Habia lozoke, Dituria, Tiran, 1995, f. 315. 36 Konica, Faik, Proz Doktor Gjilpra..., n Vepra, prgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, Naim Frashri, Tiran, 1993, f. 203. 37 Konica, Faik, Proz Doktor Gjilpra..., n Vepra, prgatitur nga N. Jorgaqi, Xh. Lloshi, Naim Frashri, Tiran, 1993, f. 203. 38 Baldick, Chris, The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms, Oxford University Press, 1991, f. 108. 39 Jorgaqi, Nasho, Estetika e fjals shqipe, Onufri, Tiran, 1996, f. 15.

Ledri Kurti, ose martesa estetike me natyrn

Nga Fatmir Terziu N m t shumtn e rasteve, shum prej nesh paraplqen natyrn si spektator. Madje n shum raste, disa racione t skenave natyrale jan par sikur ato jan nj piktur ose nj fotogra. Ne n fakt, edhe kur ndodh kshtu, edhe kur tentohet nj an tjetr, shikojm piktoresken pr t eksperiencuar gjrat reale, sepse estetika na lejon deprtimin drejt natyrs q sht ltruar n piktur, nj hapsir mesazhiere, nj ujvar n rrnien natyrale, nj buzbuckl luleje q 470

Olimpi shqiptar

tringllon nn petal, nj ngrirje a shkrirje kohore n pafundsi emocionesh. Nj jet kjo, q skicohet Nn Harqe Kacafytjesh. Nj jet q siglon nn rmn e shkrimtares Ledri Kurti. Dhe ktu n kt jet piktoreske, natyrshm ska asgj ndryshe nga ajo q Kurti pikturon pa u sforcuar, t na jap nj natyr t zhurmshme, nj natyr grishse dhe sduese. Menduar pr nj natyr t till me fenomene natyrale si materialisht t atashuara n prditsin karakter-jet, nj sken estetike parapregatit homonimen q mburret me nj pasuri gurative dhe nj brum popullor t przgjedhur, q n fakt mbetet jo vetm nj pasuri pr bibliotekn Shkodra, por edhe pr nj rrafsh kombtar. N far vazhdon, nnshkrimi i estetiks aktive pr t par detajin elementformues t natyrs q rrethon, deri n strukjen e zbrthimin e ndrrs si tipar Frojdian, kacafytja e Nikos n at grimcrim transparent mes arafve roz shprngulet qetsisht mes nj gjuhe joshse drejt qendrs dhe pastaj n mnyr postmoderne anashkalon linjat vazhdueshmri, duke par e ripar koht dhe kthimet n hapsir e n koh. Nj prsritje e till n koh e n hapsir na afron nj Niko n ecje tronditse, nj Niko ndryshe, n t prditshmen e jets s tij dhe na prezanton natyrn jetike dhe at njrzore n t ciln fenomeni Niko nuk sht ai i karakterit Niko. Departura e par nga pozicioni i rolit t observuesit, e v Nikon n simbolikn e tipit ball-pr-ball, me t keqen e t mirn, me t bukurn dhe t shmtuarn, me bjonden 18-19 vjeare, me birbon q zgrdhehet me bjonden dhe me motin gri. Nj piktur kjo q bn t kryesh aktin real me natyrn dhe me natyralen, ku fenomeni natyral sht nj e mesme e lvizjes. Nj perceptim i till, i ndihmuar nga guracioni i pasur i Kurtit, zbulon vazhdimsin e natyrs jo t prshtatshme pr karakterin apo ndjeksin e tij, ku fjalia e Kurtit zbulon:Moti n fakt, qe gri prej kohsh, pr tmos thn se sdihej n i prkiste ndonj rreze dielli ktij viti. Megjithat sikur t mos qe qyteti, ku qe br kaq dreq vitesh, poi dukej vetja i panjohur n t, ose sqen njrzit, q i prkisnin ktij qyteti. Ata kishin nj buzqeshje gati-gati t papranueshme, por sa shpejt u formohej ajo dhe nj mirsjedhje t pakuptueshme, sikur u ngatrrohej npr gishta, sy dhe trup, pa ditur as ata vet sa kot u rrshqiste, ose t paktn kshtu i dukej atij. Nikoja nuk ndjehej fare n terezi... (faqe:8).Nj pasazh i qart, nj akt q nn piktoreskn e natyrs dhe prezantimi gurativ t gris si detaj dhe jo si ngjyr, gurojn dy oportunitete absente dhe estetike nga pikpamja lexues-karakter-situat dhe nga kndndodhja tipar-prshkrim-gur. Natyra si nj environment jetik ktu luan dysh-asistencn e saj, teksa sensi i logjiks kompleton gjuhn dhe mentalitetin n t cilin karakteri konguron me natyrn q e rrethon. Dhe para se karakteri i Kurtit t drejtoj kmbt pr nga shtpia e mikut t tij, kjo ngjiz dhe parapregatit ardhjen n sken t vajzs q dashuronte ai prej vitesh. Ktu prsri natyra 471

Flori Bruqi

luan rolin themeltar, madje ajo ndihmon t siprfaqsohen detaje m joshse t sekseve njrzore n nj labyrinth kohor dhjet vjear dashurie. Elementi i shkputur nga teoria e Frojdit n kt rast largon fajin Edipial dhe libidinal t Nikos, pr at puthje oksh e buzsh, derisa ndrrimi ndryshe nga ndrra kthehet n nj dshir t kahershme:Madje ai n fund t studimeve t saj do t shkonte atje e t ktheheshin t dy bashk, n t vrtet t tre, t kurorzonin dashurin e tyre. Atje ndrronin t kishin dhe llesn e krijess s tyre. Do t kalonin at q zakonisht iftet e respektojn tradicionalisht, si muaj mjalti. Kur ne deprtojm n kt pasazh fjalsh q sjellin nj pasoj turbulente, natyrshm shohim edhe natyrn estetike, t ciln proza e Ledri Kurtit kacafyt nn harqe jetike t jets q zbulon elemente fminore, fmijsh si brazd gjenerate dhe tipiken Livia si nj protagonist n trion, bije-e dashur-nn. M tej sht tabani ku kjo natyr sundon. sht tabani ku peshohet fjala dhe ushqehet fjalia e till domthnse: Ja ashtu, si t rrinjt ende beqar dhe t punsuarit e paknaqur! Kjo ndoshta edhe nj paraprgatitje pr duelin e heshtur q zbulohet n arsyen e linjs Livia-Elma, pr t ciln autorja gjen nj arsye m shum t katapultoj paksa edhe ndjenjn, edhe realen e lidhjes dhe zgjidhjes n kt rast. Dhe prsri ndeshim ngjyrn q Kurti nis si peshqesh pr syt e Livias duke e huazuar nga natyra, nga moti gri. Ledri thot se syt e Livias qen br gri, nga lott q krkonin t shprthenin. A nuk bhet natyra gri kur shprthejn lott e saj nga qielli? Kjo ka qen mbase dika q zgjidh nj pikpyetje, n shpirtin tim pr marrdhniet mes tyre, por kjo po m lodh sa jeta q m ka mbetur, tejkalon situatn ndrhyrja e autores. Ndoshta pr t rifokusuar n nj insinuat karakteri q shtriqet midis realitetit dhe gnjeshtrs s Livias, madje deri n caqe t autokritiks: Gnjeve derr! i tha vetes dhe vazhdoi rrugn kuturu.

Kundrnatyra e prozs
M dramatike sht br tashm eksperienca e aktit kundr natyrs, duke tentuar t jashtshkruash ndodhit e natyrs, ose t ndrvaresh n fytyrn e kundrshtive t kundrshtares me natyrn. Natyra ndoshta merret n kt rast si nj prov, sic ndodh shpeshher n ngjitjet alpinistike drejt majave t larta, apo kacafytjeve n brigje lumenjsh dhe grykderdhjesh gojmufatura. Ne i shohim forcat e natyrs si nj kompeticion kundr nesh, sikur malet, lumenjt grykat dhe rrethrrotullama jon problematike me natyrn dhe egoizmin ton t ket nj cifl cmire q rrshqet mbi kapricion ton, njeri. N kt kontestim proza e Ledri Kurtit, natyrshm ndrhyn n natyra t ngjashme dhe krijon kundrnatyrn si nj element 472

Olimpi shqiptar

sprovues. E gjitha preferohet t shfaqet n koh e hapsir t padetajuar me nj kundrvler n trsin e pasazhit, ku npr qytet dgjohej nj lubi dhe kur klysht, ose pjellat e saj shokohen nn potencial fjalsh clloj race, mishi, truri, gjuhsh, duhej t preferonin. N kt qytet hipish, memecsh, psikopatsh kundrnatyra e prozs s Kurtit manaxhon nj situat t ciln diafragma ndarse e prcjell n grahma tipike dhe tepr t kundrshtuara nga natyralja, nga jetikja, por ja q sillen ashtu sic dhe ndodhn n cmendin e asaj kohe pa koh, n rrmujn e atij viti pa vit n historin kalendarike t prozs s Kurtit. Dhe kundrnatyrorja na sjell pastaj nj fakt si ky: Fillimisht, iu grumbulluan varrezave. Ishin varreza t larta, me kryqe t mdhenj e t lart, q t mbartnin pr bukuri. Aty e ndjenin veten m t sigurt. Shurosnin aty maj kryqeve e as u bhej von fare e as q u duhej t dinin se gjith ajo urin, binte sipr nj varri, i kujtdo qoft ky dhe i nns apo i babait t tij... (Faqe:19). N nj protektorat t till ku njrzit q se patn menduar nj rrug t till shptimi, silleshin npr qytet ashtu sic qen., ndryshohet edhe kndi i vshtrimit kundrnatyr pr t skenuar Angjelinin, djalin e par q po bnte pr vete, pothuaj t gjith ata, q gdhinin mngjeset me pasqyr nn jastk, duke mos i besuar fatit, q i kish falur gjer ate cast. E ndrsa autorja e rikthen vshtrimin n tematikn m prekse, n at q proverbi francez n do t t them se ckomb je m trego varret, natyrshm kuptojm kritikn dhe autokrikn ndjenja-shkrumbuese q nnshkruhet n nj antagonizm me natyralen: kshtu, varrezat u prmorn e u qelbn aq shum sa dhe duke ndejtur maj kryqeve nuk zgjidhje asgj nga ajo q prisje... Kjo eksperienc e aktit kundr natyrs prputhet edhe me teorin e John Deey q prshkruan nj balanc midis brjes dhe shprbrjes. Ai thot: ajo nuk sht thjesht nj brje dhe nj shprbrje n alteracion, por nj miksje e tyre n marrdhnie... Aksioni dhe konsekuenca e tij ndoshta jan bashkuar me perceptimin.(Deey, Art and Experience: 1934:44). M tutje mund t marrim si argument edhe nocionin e Emanuel Kantit pr sublimen, pr at q lidhet me rndsin e modikimit, q aplikohet direct me intimacionin konfrontues me natyrn.

Identiteti dhe metazika e prezencs

Analiza ime n kt roman t autores Ledri Kurti (Kraja) sht m shum n ann somatike t eksperiencs, nj mod e ndraktrimit me nj natyr t interpretuar mbidominuesisht n terma letrare t t gjith anve t saj zike. Ky referim tek metazika e prezencs referon teorin poststruktualiste t Derrids 473

Flori Bruqi

q prioritizohet n kritikn e Nies pr matazikn e substancs. N vizionin e Derids, metazika e prezencs sht nj gjatsi vazhdimsie dhe fondamentale e mendimit Perndimor, po aq edhe t nj niveli ku synon krijimtaria bashkkohore dhe kultura. Sipas Derids ajo sht nj pjes e folozos moderne dhe tradits s ksaj lozoe. N romanin e Kurtit ne gjejm nj ambigacion lidhs me kt, q n detaj krijon mitin e prezencs. N fjali t shumta ku prsritja e shumhershme e fjals gjoks tempted n frymmarje t ndryshme shpjeguese, kritika e Derids pr prezencn synon t demonstroj kt an paradoksale t identitetit n lidhje me ekskluzionin q autorja n kt rast gjen n aprioritetin e vet fjals q shpjegon artistikisht nj botkuptim t lidhur me simbolikn e gjoksit t nns, gjoksit fmror, gjoksit burrror, gjoksit si ushqim dhe gjoksit si kundrshti apo kapriio, apo edhe n gjoksin e njri-tjetrit. N kt mpleksje logjike idea e lozofes s mirnjohur Judith Buttler atribuon identitetin n nj teori q lidhet me kuptimet e reja q fjala ndrmer dhe realizon n hegemonin e saj. N kt teori gjendet edhe pasuria tjetr q shihet n guracione t njohura si m shum dihaste bosh se inte, apo knde t jets s tij dhe ora vazhdonte t ecte pa kokarje. Nj lidhje me kt sht edhe sekuenca q insiston nj riskim t karakterizmit, ku Meri dhe foshnja jan nj simbolik m vete: foshnjn sapo e kish zn gjumi. Brenda asaj dhome era shynte dot ve klithte duke u kacavar me gishtrinj t that n xhamat e dritareve dhe qindra her ringrihej duke u prdredhur e lidhur nyj me veten, si e sit ngelej aty gjer sat zgjohej foshnja. N trurin e errt t Merit prsriteshin fjalt e Martit: Meri, jepi t pij! Meri ajo sht jeta jon! Ne tani sapo e lluam! Por Meri sarinte t hapt syt. Qe dika e rnd, zez (faqe:31).

Aktrimi me natyrn
Ledri Kurti ndrton nj lvizje t ndjeshme karakteresh n romanin e saj. Nj lvizje q zhytet e zhytet n tendosjen pafre t natyrales. do element pastaj bhet detaj. do detaj bhet nj symbol. Dhe tek do symbol shohim nj parathnie dhe nj ndrthnie t pasuar me pasthnien e heshtur. Duhani sht nj lloj preteksti midis Kleos dhe Nikos pr tu zhytur n palat e rnda t tymnajs. Po aq sa edhe gjeograa e pushimeve krijon dika m tepr n prezantimin e bots q na rrethon, bots q shoqron prezencn dhe kthimin e Elms. Faktori argumentues ose shkaku jan pushimet. Pushimet jan eksplorues t nj grupi miqsh nga Franca, Italia, Kuvajti, Japonia pr t realizuar aktrimin e nevojshm me natyrn n kt pik. Elementt natyral jan bashkudhtar t portretimit Kurti. I gjen n thjeshtsin e jets, po aq edhe n aktrimin medium t lvizjeve n roman. N kt bashkudhtim plotsimi i aktrimit me natyrn kryhet me 474

Olimpi shqiptar

nj mori epitetesh, krahasimesh, metaforash hiperbolash dhe e gjitha sht nj fabul q shumzon trsin. Krisi dera e veturs; si thes i qullur; ndiqte arsyen e qllimit; ia ngulte shpatullat n vend; i rndonte n hije; dikush i padukshm; gjishshka u err; dielli kishte lluar t qeshte; mundohej kryene; dy trupa ndenjur dhe shtrir me fytyr mbi tapet, grhisnin, frynin, gromsinin dhe dukeshin sikur sdo ngriheshin pr nj jav t tr nuk jan pak pr t thn se jan elementt gurativ q ndrtojn vetm nj gjysmfaqe, pikrisht gjysmfaqen tridhjet e katr t romanit t Kurtit.N kt aktrim me natyrn, natyrshm shfaqet edhe lidhja e vazhdueshme q krijohet me modelin e njohur t quajtur juxtaposition q n shqip prkon me hyrje-daljen n nj proporcion jo t njjt kohor dhe dimensional. Kur Toni hyn n skenn e romanit, aktrimi i tij me natyrn ndrtohet si nj vazhdimsi, sikur ai nuk shkrepet pr s pari, por si nj element q krijon vazhdimsin. Qartsohet m shum kjo n prezencn Toni-Meri-Elma, ku natyra e gzimit penelon trigma t ndryshme nocioni. Toni i gzuar dhe Meri ndryshe krejt, uditrisht krejt ndryshe nga priti Toni, u duk me nj buzqeshje n buz, si t coptuar me grshr dhe sy t humbur, pa fare pikqndrim (faqe:35).Gjithashtu improvizimi sht i nevojshm kur aktrohet me elementt e natyrs. Diferenca sht nj mod impartiale e interaktrimit me nj ton ndryshe t ndrvarur nga eksperienca respektive. Kur autorja kompleton kt aktrim me natyrn, prpjekja pr t larguar kthimin prapa anashkalon nj debat q lind nga faktor rrethanor, kohor, vendor dhe madje edhe kritik. Rigrupimi dhe kongurimi atletik i detajeve presupozon nj aktrim t leht dhe jo t shprndar n tematik q prthyhen. Por jo gjithmon poststrukturializmi prkon me kt. N detajin e Martin dhe n letrn e Pushtetit t Lubis shihet nj tendenc mnjanimi e ktij elementi dhe m tej kapet shum shpejt duke e kthyer romanin n trakun e vet t mparshm. Peripecit e thurura artistikisht kan konvergjencn historike dhe elementin e kamuuar politik q shpeshher ndrydhin aktrimin e bukur me natyrn, nj mnyr e shklqyer e autores pr t larguar t trn dhe pr t afruar pikanten, interesanten.

Aktiviteti perceptues i karaktereve

Ndryshe nga loja rutin nj aktivitet perceptues i karakterve n roman shihet si nj gjallri. Perceptimi lvizs, nse do t prshtasnim m qart kt nocion, krijon njohje t leht, dhe aktivizon situatat. Pa kt aktivitet perceptues Livia n lvizjen e saj do t dukej e teprt, ose si nj ngjitje pa arsye. Livia lviz n natyrn e saj dhe n gjeogran e karakterit, pr t argumentuar lidhjen femrshtpi, por edhe pr t br lidhjen njohse m t detajuar me Elmn, ku n 475

Flori Bruqi

mes ngjizet n nj realacion me nnn. Ktu fjalia dikush lind pr t vuajtur konfuzon paksa realitetin dhe duket si e shpejtuar n nj pasqyrim mjeshtror q romani ka ndjekur n kt pik. Por m tej kemi srrish elementin e cigares n duart e femrave, kafen q u pi dhe detajin q krijon preceptimin e qart askush se dinte si rridhte jeta e ktyre qnieve, q i besonin aq shum s mirs. Pastaj hyjn njrzit, mentaliteti dhe aktiviteti i hershm, ai prezent dhe ai qe mbetet tek perceptimi n botn e njrzve, pr at cka shqetsimi duket analitik n roman. Frika si nj element, dhe kshilla e vendosur prej nne ngjyros situatn dhe krkon zgjidhjen tek faktori i vetm Elma. Situata prcillet e leht dhe e kuptueshme, por jo e zbuluar deri n fund. Ky lloj perceptimi nga Kurti t mban ngjeshur mbi faqet e romanit t saj. Kur prsri cigarja si simbolik m vete, krkon ndalimin e trishtimit, n gojn e bijs pr nnn, q tejkalon normativn e pirjes, shkaku natyrshm mbetet tek shqetsimi n njrn an dhe n ann tjetr tek perceptimi i ambientit rrethues. Serrish elementi Frojdian i autores kategorizon situaten femerore qe gjendet e kastruar nga nje ambient qe lejon vazhdimesine. Por e gjitha sht nj irt, e gjitha sht nj histori dashurie, nj djall e nj ngjll, q natyrshm krijohet mbi baza t shndosha t fabuls q stiset nn nj gjum, debat, argument dhe bitis diku n cukitjet e gotave t vers s kuqe q Elma aktivizon pr t sjell nj mbrmje aq t shijshme, pas atij mgjesi t ngatht, por tani me nj relaksje, dush t mir dhe ushqim t shijshm, deri n pritjen e karakterit tjetr, Litit q kthehej von nga puna.

N vend t konkluzionit
do model i suksesit dhe josuksesit n kt roman inkorporon, bashkvepron si nj e tr, q e bn at nj pjes t letrsis kombtare. Nj tentativ jo pak e vogl e Kurtit, q m par ka synuar poezin dhe tregimin e saj t shkurtr t ushqyer nga poezia, nga poetikja. Pr ta ln t hapur prfundimin n roman, me qllim q ai t lexohet nga m shum lexues, ne po mbajm t mbyllur elementin themelor, elsin e situatave t tij. Dhe natyrshm q ai do t lexohet, se sht nj arsye m shum pr t zbuluar klysh t bukur, nj femr esmere, i zbardhn kofsht, i zbardhn t mbathurat, rrobat e grisura, kuk, apo edhe prifti bri nj kryq t madh n hapsir t gjitha jan element t romanit Nn Harqe Kacafytjesh. Le ti urojm Kurtit suksese n kt rrug krijuese

476

Olimpi shqiptar

Ismail Kadare, pak m ndryshe!

Ismail Kadare lindi n qytetin e Gjirokastrs. Atje ai kaloi fmijrin dhe kjo la gjurm t thella n gjith jetn dhe krijimtarin e tij. Shkolln e mesme e kreu n gjimnazin "Asim Zeneli". M pas kreu studimet e larta n Fakultetin e Historis e t Filologjis n Universitetin e Tirans, pastaj n Institutin "Gorki" t Letrsis Botrore n Mosk. Kto studime iu ndrpren pr shkak t krizs politike ndrmjet Shqipris dhe ish Bashkimit Sovjetik. Kadareja ka punuar n gazetn "Drita", pastaj drejtoi revistn "Les letres albanaises". S fundi punonte n profesion t lir. I.Kadare ka qen dhe sht protagonist i jets politike dhe i mendimit t vendit qysh prej viteve '60. N fund t vitit 1990, dy muaj pas rnies s shtetit diktatorial, Kadare u largua s bashku me familjen n Paris, por mbajti lidhje mjaft t shpeshta me Shqiprin. Ismail Kadare sht nj nga personalitetet m t shquara t kulturs shqiptare, ambasador i saj n bot. Kadare sht shkrimtari q i ktheu mitet legjendare n realitet, shkrimtari q bri histori prej prehistoris, pa rn n kundrthnie me vetveten dhe gjykimin modern, ai arsyetoi estetikisht n mnyr t prkryer dhe pr kohn absolute. N Shqiprin e ndodhur n udhkryq vepra e Kadares ka qen dhe mbetet nj shpres apo nj ogur i bardh pr t.Ismail Kadare sht autor i shum veprave n poezi e proz, laureat i shum mimeve kombtare, kandidat i mimit Nobel pr shum vite me radh, antar i Akademis s Shkencave t Shqipris dhe Antar i Akademis Franceze t Shkencave Morale.Vepra e Ismail Kadares sht prkthyer n 32 gjuh t huaja duke arritur kshtu nj rekord t prhapjes n tr botn e qytetruar.

Poezia e Kadares
Poezia e Ismail Kadares sht nj prej zhvillimeve m novatore n vjershrimin shqip gjat nj gjysm shekulli. Ajo shprehu vendosmrin e shkrimtarve t brezit t viteve '60 pr t realizuar qllime estetike t ndryshme prej paraardhsve.Frymzime djaloshare (1954), ndrrimet (1957), Endrr industriale (1960), Shekulli im (1961), Poem e blinduar (1962), Prse mendohen kto male (1964), Shqiponjat uturojn lart (1966), Motive me diell (1968), Koha (1976), Shqipria dhe tri Romat, prbjn titujt kryesor t veprs poetike t Kadares.Ismail Kadare, ndryshe nga Agolli, n periudhn e par t krijimtaris s tij, u trhoq pas poems epiko-lirike. N prirjen e prgjithshme ai nuk u shkput prej fryms monumentalizuese t poezis s mparshme, por e kush477

Flori Bruqi

tzoi kt me tipin e njeriut shqiptar, t historis s tij kombtare, t fatit t tij npr shekuj. Thuajse n t gjitha poemat e shkruara n vitet '60 -'70 ka nj grshetim t mjeteve t reja t t shprehurit me mnyrn tradicionale t t vshtruarit t jets dhe t historis:

Po s'ndrron ai kurr Art i skulpturs Gnjeshtrn mbi mua ka ngrr prgjithnj. I mbrthyer n dshmin e saj t rrem T vrtetn kujtoj dhe qaj pr t. (Laokonti) Poezia e Kadares, ndryshe prej prozs s tij, sht prgjithsisht e qart, pa ekuivoke, shpesh marciale, thuajse prher optimiste. Ajo, n kritikn zyrtare, sht pritur si pasurim problematik i poezis shqipe, veanrisht me temn e qndress shumshekullore t popullit shqiptar n rrugn e tij t gjat t historis. Poezia e Kadares sht poezi e sdave t mdha shqiptare. Ajo sht e prshkuar nga qndrimi hyjnizues ndaj historis kombtare, ndaj lavdis s tyre, ndaj toks s t parve, ndaj gjuhs shqipe.Qndresa hyn n poezin e Kadares qysh prej kohrave antike, deri n periudhat m t afrta t historis. Vemas ajo lidhet me "motin e madh", t epoks s Gjergj Kastriotit; por Kadare hyjnizoi nj periudh m t hershme se kjo, q ishte mitizuar m hert prej Rilindjes Kombtare: periudhn e humanizmit evropian (si mendon shkenca e historis, kjo periudh e gjeti Shqiprin n t njjtn shkall zhvillimi me ann tjetr t Adriatikut), e cila pati shprehjen e saj dhe n njeriun dhe qytetrimin shqiptar:

Njzet e katr luftra bri, Njzet e katr vdekje theu. ka mangut linte ditn Gjergji, Plotsonte natn Sknderbeu. (Portreti i Sknderbeut) Prgjithsisht poezia e Kadares sht e sunduar prej mitit t s shkuars, evokimit t lavdis s dikurshme. Kadare synon, prmes poezis s tij, ta liroj njeriun shqiptar prej akuzash q e kan ndjekur ndr shekuj, duke prfshir akuzn si popull i lindur me instinktin e lufts dhe t mercenarizmit, binjak me 478

Olimpi shqiptar

armn dhe peng i saj:

Dhe kur binin n prille a n vjeshtra Npr brinja t shtrir, npr lugje, Si me zjarre t vegjl t ptjetshm Era loste me xhufkat e kuqe. (Nisja e shqiptarve pr n luft)

Poema epiko-lirike shqipe arriti nj nivel t lart armimi me vepra t tilla t I. Kadares, si "Prse mendohen kto male" dhe "Shqiponjat uturojn lart", pastaj me "Shekulli i 20-t", "Poem e blinduar", "Shqipria dhe tri Romat" e vepra t tjera.Poezia e Kadares sht e prirur drejt sintetizmit dhe abstraksionit. N kt cilsi poezia e Kadares t sjell ndrmend vjershrimin e Migjenit. Sintetizmi shfaqet n mungesn e fardo subjekti apo elementi t subjektit. Poemat e Kadares, prgjithsisht poezia e tij, jan art mendimi, pa elemente t rrmit (narracionit). Si t tilla, si poema mendimi, ato ofrojn shumsi leximesh, n koh dhe n miedise t ndryshme.Kadare n problematikn e poezis shqipe, krijoi emrtesn e "tems s madhe". dhe jo vetm kaq, ai e ktheu n mit at, duke e br mbizotruese n jetn letrare t vendit pr m shum se dy dekada. Para s gjithash poezin e Ismail Kadares e intereson ajo q shpesh quhet gojdhn kombtare ose mit i origjins. Sdat m t rndsishme t historis s popullit shqiptar jan stacione t poezis s tij.Kadare i shkroi disa prej veprave t tij m t rndsishme n vargje t lira, duke prvetsuar vlera t rndsishme t vjershrimit tradicional, prej De Rads deri tek Migieni. N llimet e veta ishte i ndikuar prej poezis ruse, vemas prej Majakovskit. Poezia intime e Kadares sht mjaft e ngroht, e drejtprdrejt, nj bashkbisedim me t dashurn q prgiithsisht sht larg si vend apo si koh:

Do shkoj t ulem prmbi pellgjet, T pi n gjunj duke rn, N gryk e di q do m ngelet I ftohti medaljon i hns. Gjithashtu poezia intime e Kadares prshkruhet nga malli pr qytetin e lindjes, pr njerzit q lan gjurm n fmijrin e tij,pr atdheun kur ndodhet larg tij, pr kohn studentore, vajzat dhe rrugt e Mosks kur sht n atdhe, e mbi t 479

Flori Bruqi

gjitha, pr vajzn q le gjurm n shpirtin e tij, por q prgjithsisht ndodhet larg.

Raporti ndrmjet jets dhe vdekjes

Raporti midis jets dhe vdekjes, midis t gjallve dhe varreve, midis brezit q shkoi dhe atij q vjen, nj nga raportet m thelbsore t qenies njerzore, prbn nj rregullator t mbifuqishm t gjith yllsis s veprave t Kadares. Synimi parsor i do letrsie serioze q t qndroj mbi kohn dhe hapsirn zuri vend kryesor q tek romani "Gjenerali i ushtris s vdekur". Ky roman i kushtohet misionit t nj shtabi ushtarak t gjall, i cili duhet t'i bj nderet e fundit nj armate t tr ushtarsh t mbuluar me dh. Vlera e jets, mimi i vdekjes, taksa e gjakut, varrimi dhe zhvarrimi, muranat anonime dhe piramidat hijernda, ringjallja dhe rivdekja (rivrasja), arka e hirit dhe dosja e zez, kamarja e turpit dhe prmendorja e nderit, harrimi dhe prjetsia, vetijimi dhe kurbani, trupi dhe hija (fantazma, sozia, spiritus), jan nocione themelore artistike t shkrimtarit. N mnyr t veant vdekja prbn nj zgjedhje t dendur t autorit pr t dhn qndrimin e tij ndaj jets njerzore. Ajo paraqitet n form individuale dhe kolektive, natyrore dhe heroike, t mirqen dhe t sajuar. Ajo vjen nga fati, nga hakmarrja, nga lufta, nga gjyqi, nga smundja nga mplakja; n t gjitha pamjet e saj, si ndrprerje e zakonshme e jets, si shpagim pr vdekjen e tjetrit, si prurje e lngats, si varje apo pushkatim nga shteti, si zvarrisje apo linim nga hakmarrja."Gjenerali i ushtris s vdekur", vepra q i dha njohjen ndrkombtare Kadares, nuk sht e para q trajton raportin midis jets dhe vdekjes. Qysh tek "Balada e zhvarrimit", kushtuar fatit pas-vdekjes t prijsit arbr Gjergj Kastrioti, duket qart prirja pr t zbuluar, nprmjet qndrimit ndaj varrit, kulturn nga barbaria, dhunimin nga shenjtrimi, sundimin e t vdekurve mbi t gjallt.N tregimin "E krehura", vdekja dhe varret, n heshtjen e tyre, marrin vler snikruese. Njeriu q edhe me vdekjen dshiron t tregoj dinjitet dhe fuqi shpirtrore ka nj varr t thjesht, pa shenj, n nj knd t padukshm t varrezave verilindore t kryeqytetit, ndryshe nga shum t tjer, q, n prputhje me hierarkin zyrtare mbitoksore, mbajn mbi krye statuja, ornamente, lule dhe gura. Por ata nuk kan br m shum se Egla e vogl pr Shqiprin dhe s'kan asnj merit pr t qen t diferencuar edhe prpara vdekjes e varrit. Nprmjet varreve Kadareja ka stratikuar gjith shoqrin shqiptare, n kuadrin e s cils veprojn personazhet e tij. Shtreszimi i shoqris n veprn e Kadares llon me varret pa emr, me muranat e thjeshta n gryka malesh e pusish, me varrezat e zakonshme shqiptare, 480

Olimpi shqiptar

pran kishs, rrethuar me selvi; pr t vazhduar m tej me prmendoret dhe lapidart, me varret e shenjtruar pr motive patriotike, si jan varret e dshmorve (le t kujtojm, pr shembull, varrin e veant t Alush Tabutgjatit; varrin e Sknderbeut ose edhe t pashait turk n Orikum) dhe pr t prfunduar me piramidn e faraonit Keops ose arkn e hirit t trupit t djegur t u En Lait, q, sipas testamentit t tij, u derdh mbi hapsirn ndrkontinentale t Kins, pr ta pushtuar me frymn e vet.Ismail Kadare sht nga personalitetet m t shquara t letrsis shqiptare. Me veprn e tij, q ka shnuar nj numr rekord t prkthimeve (n rreth 32 gjuh t huaja) ai e bri t pranishme Shqiprin n bot, me historin dhe me kulturn e saj shekullore.Kadareja q n vitet '60 shnoi kthes n letrsin shqiptare me poezin dhe prozn e tij. Brenda potencialit t tij krijues jan mitet dhe legjendat, e shkuara dhe e ardhmja, raportet e prkohshmris dhe t prjetsis, dramat e kaluara dhe ato t tashmet, veset dhe virtytet shqiptare, kullat dhe pallatet moderne, qndresa dhe humbja, zhdukja dhe ringjallja, t gjitha labirintet e jets dhe t vdekjes. Duket sikur asgj ka sht shqiptare, nuk mund t'i shptoj syrit t shkrimtarit t madh.E gjith vepra e Ismail Kadares q nga botimi i par deri te i fundit ndrit nga mesazhi dhe shpresa pr nj Shqipri t barazuar me shtetet m t qytetruara t bots, sepse asktu e meriton, ndihet t pohoj autori.

Botimet e veprs letrare 1- Frymzime djaloshare, Lirika; Ndrmarrja Shtetrore e Botimeve, Tiran, 1954 2- ndrrimet, lirika dhe poema; Ndrmarrja Shtetrore e Botimeve, Tiran, 1957 3- Princesha Argjiro, poem; Ndrmarrja Shtetrore e Botimeve, Tiran, 1958 4- Princesha Argjiro, poem; Naim Frashri, Tiran, 1967 5- Princesha Argjiro, poem; Rilindja, Prishtin, 1970 6- Princesha Argjiro, poem; Rilindja, Prishtin, 1972 7- Princesha Argjiro, poem; Rilindja, Prishtin, 197(?) 8- Princesha Argjiro, poem; Shtpia Botuese e Librit Shkollor, Tiran, 1977 9- Princesha Argjiro, poem; Rilindja, Prishtin, 1983 10- Shekulli im, vjersha dhe poema; Naim Frashri, Tiran, 1961 11- Gjenerali i ushtris s vdekur, roman; Naim Frashri, Tiran, 1963 12- Gjenerali i ushtris s vdekur, roman; Naim Frashri, Tiran, 1967 13- Gjenerali i ushtris s vdekur, roman; Naim Frashri, Tiran, 1971 14- Gjenerali i ushtris s vdekur, roman; Rilindja, Prishtin, 1973 15- Gjenerali i ushtris s vdekur, roman, botim i dyt; Rilindja, Prishtin, 1976 16- Gjenerali i ushtris s vdekur, roman; Shtpia Botuese e Librit Shkollor, 481

Flori Bruqi

Tiran, 1978 17- Gjenerali i ushtris s vdekur, roman, botim i tret; Rilindja, Prishtin, 197(?) 18- Gjenerali i ushtris s vdekur, roman, botim i katrt; Rilindja, Prishtin, 1980 19- Gjenerali i ushtris s vdekur, roman; Naim Frashri, Tiran, 1980 20- Gjenerali i ushtris s vdekur, roman; Rilindja, Prishtin, 1990 21- Gjenerali i ushtris s vdekur, roman; Fayard, Paris, 1998 22- Prse mendohen kto male; Naim Frashri, Tiran, 1964 23- Vjersha dhe poema t zgjedhura; Naim Frashri, Tiran, 1966 24- Gurgdhendsit, poem; Naim Frashri, Tiran, 1967 25- Motive me diell, vjersha dhe poema; Naim Frashri, Tiran, 1968 26- Motive me diell; Rilindja, Prishtin, 1978 27- Qyteti i Jugut, tregime dhe reportazhe; Naim Frashri, Tiran, 1967 28- Qyteti i Jugut, tregime; Rilindja, Prishtin, 1971 29- Dasma, roman; Rilindja, Prishtin, 1967 30- Dasma, roman; Naim Frashri, Tiran, 1968 31- Kshtjella, roman; Naim Frashri, Tiran, 1970 32- Kshtjella, roman; Naim Frashri, Tiran, 1973 33- Kshtjella, roman; Naim Frashri, Tiran, 1976 34- Kshtjella, roman; Rilindja, Prishtin, 1976 35- Kshtjella, roman; Shtpia Botuese e Librit Shkollor, Tiran, 1977 36- Kshtjella dhe helmi, pjes teatrore; Naim Frashri, Tiran, 1977 37- Kshtjella, roman; Naim Frashri, Tiran, 1978 38- Kshtjella, prshtatur pr fmij; Naim Frashri, Tiran, 1979 39- Kshtjella, roman; Naim Frashri, Tiran, 1980 40- Kshtjella, roman; Rilindja, Prishtin, 1980 41- Kasnect e shiut, roman motrzim prfundimtar; Fayard, Paris, 1994 42- Kasnect e shiut, roman motrzim prfundimtar; Dukagjini Pej 1997 43- Kronik n gur, roman; Naim Frashri, Tiran, 1971 44- Kronik n gur, roman; Rilindja, Prishtin, 1972 45- Kronik n gur, roman; Rilindja, Prishtin, 1976 46- Kronik n gur, roman; Naim Frashri, Tiran, 1978 47- Kronik n gur, roman: Rilindja, Prishtin, 1980 48- Kronik n gur, roman; Fayard, Paris, 1997 49- Kronik n gur, roman; Onufri, Tiran, 2000 50- Linja t Largta, shnime udhtimi; Naim Frashri, Tiran, 1971 51- Autobiograa e popullit n vargje, studim, shnime kritike; Naim Frashri, Tiran, 1971 52- Dimri i vetmis s madhe, roman; Naim Frashri, Tiran, 1973 482

Olimpi shqiptar

53- Dimri i madh, roman; Naim Frashri, Tiran, 1977 54- Dimri i vetmis s madhe, roman; Fayard, Paris, 1999 55- Nntori i nj kryeqyteti, roman; Naim Frashri, Tiran, 1975 56- Nntori i nj kryeqyteti, roman; Rilindja, Prishtin, 1980 57- Nntori i nj kryeqyteti, roman; Fayard, Paris, 1997 58- Prse mendohen kto male; Shqiponjat uturojn lart; ndrr industriale, poema; Shtpia Botuese e Librit Shkollor, Tiran, 1975 59- Poema t zgjedhura pr fmij; Naim Frashri, Tiran, 1975 60- Koha, vjersha dhe poema; Naim Frashri, Tiran, 1976 61- Poezi; Naim Frashri, Tiran, 1976 62- Emblema e dikurshme, tregime dhe novela; Naim Frashri, Tiran, 1977 63- Emblema e dikurshme, tregime dhe novela; Naim Frashri, Tiran, 1981 64- Kshtjella dhe helmi, pjes teatrore; Naim Frashri, Tiran, 1977 65- Ura me tri harqe, novela; Naim Frashri, Tiran, 1978 66- Ura me tri harqe, novela; Rilindja, Prishtin, 1980 67- N muzeun e armve, poem; Naim Frashri, Tiran, 1978 68- N muzeun e armve, poem; Naim Frashri, Tiran, 1989 69- Poezi; Naim Frashri, Tiran, 1979 70- Komisioni i fests; Rilindja, Prishtin, Rilindja, Prishtin, 1980 71- Gjakftohtsia, novela; Naim Frashri, Tiran, 1980 72- Gjakftohtsia, novela; Rilindja, Prishtin, 1980 73- Autobiograa e popullit n vargje, studim; Naim Frashri, Tiran, 1980 74- Buzqeshje mbi bot, poezi e zgjedhur; Rilindja, Prishtin, 1980 75- Prilli i thyer; Rilindja, Prishtin, 1980 76- Vepra letrare 1, poezi; Naim Frashri, Tiran, 1981 77- Vepra letrare 2, poema; Naim Frashri, Tiran, 1982 78- Vepra letrare 3, Gjenerali i ushtris s vdekur; Naim Frashri, Tiran, 1981 79- Vepra letrare 4, Kshtjella, roman; Naim Frashri, Tiran, 1981 80- Vepra letrare 5, Kronik n gur, roman; Naim Frashri, Tiran, 1981 81- Vepra letrare 6, Nntori i nj kryeqyteti; Naim Frashri, Tiran, 1983 82- Vepra letrare 7, Dimri i madh; Naim Frashri, Tiran, 1983 83- Vepra letrare 8, Kush e solli Doruntinn; Ura me tri harqe; Lkura e daulles; 1981 84- Vepra letrare 9, Pashallqet e mdha; Naim Frashri, Tiran, 1981 85- Vepra letrare 10, Prilli i thyer; Muzgu i perndive t steps; Naim Frashri, Tiran, 1981 86- Vepra letrare 11, Tregime dhe novela; Naim Frashri, Tiran, 1981 87- Vepra letrare 12, Publiistik, Autobiogra e popullit n vargje, reportazhe, shnime udhtimi, intervista; Naim Frashri, Tiran, 1981 483

Flori Bruqi

88- Poezi; Shtpia Botuese e Librit Shkollor, Tiran, 1985 89- Koha e shkrimeve, tregime, novela, prshkrime; Naim Frashri, Tiran, 1986 90- Koncert n fund t dimrit, roman; Naim Frashri, Tiran, 1989 91- Koncert n fund t dimrit, roman; Naim Frashri, Tiran, 1990 92- Koncert n fund t stins, roman; Fayard, Paris, 1999 93- Dosja H, roman; Naim Frashri, Tiran, 1990 94- Dosja H, roman; Fayard, Paris, 1996 95- Ftes n studio; Naim Frashri, Tiran, 1990 96- Ftes n studio; Rilindja, Prishtin, 1990 97- Eskili, ky humbs i madh, studim; 8 Nntori Tiran, 1990 98- Viti i mbrapsht; Rilindja, Prishtin, 1990 99- Prbindshi, roman; Vreber, Prizren, 1990 100- Prbindshi, roman; Shtpia Botuese e Lidhjes s Shkrimtarve, Tiran 1991 101-Prbindshi, roman; Fayard, Paris, 1998 102-ndrra mashtruese, tregime, novela; Naim Frashri, Tiran, 1991 103-Ardhja e Migjenit n letrsin shqipe, studime; 8 Nntori, Tiran, 1991 104- Nga nj dhjetor n tjetrin, kronik, kmbim letrash, prsiatje; Fayard, Paris, 1991 105- Pesha e Kryqit; Fayard, Paris, 1991 106- Vepra, vllimi i par: Tregimet e tejkohshme: Prometheu, ndrra mashtruese, Prpara banjs, Nata e Snksit, Piramida, Kush e solli Doruntinn, Ura me tri harqe, Muri i madh; Fayard, Paris, 1993 107- Vepra vllimi i dyt: Tregimet e dits q po thyhej, Kisha e Shn Sos, Shnime nga Kapiteneria e Portit, Sjellsi i fatkeqsis, Kamarja e turpit; Fayard, Paris, 1994 108- Vepra vllimi i tret: Komisioni i fests, Qorrfermani, Pallati i ndrrave, Vjedhja e gjumit mbretror, Breznit e Hankonatve, Heqja e mjeshtris s munxadhnsve, Lamtumira e s keqes; Fayard, Paris, 1995 109- Vllimi i katrt: Viti i mbrapsht, Prilli i thyer, Dosja H, Knga, Kalimet e nndheshme, Konkurs bukurie pr burrat n Bjeshkt e Nmuna; 1996 110- Vllimi i pest, Kronik n gur, Nntori i nj kryeqyteti, Rrm trikohsh, Triptik: Koha e shkrimeve, Koha e paras, Koha e dashuris; 1997 111- Vepra vllimi i gjasht: Qyteti pa reklama, Gjenerali i ushtris s vdekur, Muzgu i perndive t steps, Prbindshi; Fayard, Paris, 1998 112- Vepra vllimi i shtat, Dimri i vetmis s madhe, roman; Fayard, Paris, 1999 113- Vepra vllimi i tet: Koncert n fund t stins, roman; Fayard, Paris, 1999 484

Olimpi shqiptar

114- Piramida, roman, Vepra, vllimi i par; Fayard, Paris, 1993 115- Piramida, roman, abej, Tiran, 1995 116- Shkaba, roman; abej, Tiran, 1995 117- Shkaba, roman; Dukagjini, Pej, 1996 118- Spiritus, roman; Onufri, Tiran, 1996 119- Spiritus, roman; Onufri, Tiran, 2000 120- Dialog me Alain Bosquet; Onufri, Tiran, 1996 121- Dialog me Alain Bosquet; Onufri, Tiran, 1996 122- Legjenda e legjendave, ese; Dukagjini, Pej, 1996 123- Pallati i ndrrave, roman; Dukagjini, Pej, 1996 124- Pallati i ndrrave, roman; Onufri, Tiran, 1999 125- Kush e solli Doruntinn; Flaka e Vllazrimit, Shkup, 1997 126- Kush e solli Doruntinn; Album, Tetov, 1997 127- Kushriri i ngjjve, ese; Onufri, Tiran, 1997 128- Tri kng zie pr kosovn, tregime; Onufri, Tiran, 1998 129- Kombi shqiptar n prag t mijvjearit t tret, ese; Onufri, Tiran, 1998 130- Ikja e shtrgut, tregim; 1999 131- Ra ky mort e u pam; Onufri, Tiran, 1999 132- Qorrfermani; Onufri, Tiran, 1999 133- Vjedhja e gjumit mbretror, tregime; Onufri, Tiran, 1999 134- Ra ky mort e u pam; Onufri, Tiran, 2000 135- Koh barbare, Nga Shqipria n Kosov, Biseda me Denis Fernandez Rcatala; Onufri, Tiran, 2000 136- Breznit e Hankonatve, roman; Onufri, Tiran, 2000 137- Bised prmes hekurash me Ushkin Hotin; Onufri, Tiran, 2000 138- Lulet e ftohta t marsit, roman; Onufri, Tiran, 2000 Romanin "Kshtjella"-(1968), Kadare e shkroi n 500-vjetorin e vdekjes s Sknderbeut dhe me t toi mimin e par t konkursit. Por ngasja pr kshtjelln, n nj kuptim m t gier, n veprn e tij duket m hert dhe nuk mbaron me kt libr. Figurativisht simboli i kshtjells sht qysh tek "Poem e blinduar". Njfar kshtjelle ishte padyshim edhe kali i drunjt i Gent Ruvins dhe i miqve t tij t ngujuar t novels "Prbindshi". Nj kshtjell gjigante sht piramida n noveln "Ndrtimi i piramids s Keopsit". Kulla e ngujimit e Gjorg Brezftoftit n "Prillin e thyer", bashk me shum kulla t tjera me nj frngji t vockl t vet-mbrojtjes prej hakmarrjes, jan kshtjella t vogla q sundonin malsit shqiptare. Pallati i ndrrave, me seksionet e tij, sht ndrtuar n formn e nj kompleksi kullash t hekurta.Vet laboratori krijues i shkrimtarit, i prshkruar 485

Flori Bruqi

me hollsi n librin "Ftes n studio", ka pjest e rezervuara t saj, q mbrohen prej daljes n drit si n nj burg t heshtur. Hauret dhe steret e shtpive gjirokastrite n "Kronik n gur", shtpia etnograke e princit t Mirdits (Gjomark) tek "Prilli i thyer", vila e frikshme dhe e harruar e ish-ministrit n prag t gjyqit tek "Koncert n fund t dimrit", kampi i rrept i t internuarve tek "Prmimi", baza ushtarake e Vlors (Pasha-Liman) tek "Dimri i madh", shtpia me port (detyrimisht) t hapur e dijetarit Martin Shkreli n Prishtin tek "Krushqit jan t ngrir", jan vetm disa nga variantet e shumt t simbolit t kshtjells n veprn e Kadares.Prej botimit t par (1968), deri tek botimi i fundit (1995); prej "Kshtjells" deri tek "Daullet e shiut", pr t ciln shkrimtari sht shprehur se nuk ka pr t vn dor m, ekziston nj ndryshim i dukshm jo vetm artistik (si sht shkruar), por edhe n prmbajtje (far sht shkruar). Nse n botimin e par romani sht quajtur si nj vepr e qndress historike shqiptare, si nj prmendore e heroizmit kombtar, me nj aludim t qart q mund ta quanim "anti-bllokad", theksi i s cils drejtohej kundr pushtuesve t huaj, q nuk lan krkim pa br pr t'u ndrprer zotrve t kshtjells "Al-Hisar" edhe ujsjellsin; n botimin e dyt, ndonse nuk ndryshon asgj n evokimin e trimris s arbrve t shekullit t 15-t, ndryshon pothuajse rrnjsisht ai q mund ta quanim "mbitekst" apo "lexim i super-pozuar": "Daullet e shiut" nuk sht romani i anti-bllokads s imponuar, por denoncim i vetveimit (izolimit) t zgjedhur vullnetarisht.Sido q t jet vet simboli i kshtjells, n traditn letrare shqiptare, i ka bartur historikisht t dyja mbishtresat kuptimore: ajo sht gur qndrese, rrethimi ose ngujimi (izolimi, n kuptimin modern).Bashk me nj varg veprash t tjera, "Ura me tri harqe" bn pjes n nj cikl romanesh e novelash, q Kadare i ka shkruar me nj qllim t qart pr t krijuar imazhin e nj "Shqiprie tjetr", e cila ndryshon shum nga ajo q shihet me sy, nj Shqipri me princa, kont, duk, ipeshkvinj, udhtar t ditur, prelat t shkolluar, q gati ishin t prjashtuar nga letrsia si gura me misione pozitive. Autori, n pamundsi pr t shprehur hapur mendimin e tij mbi zhvillimin e avancuar t qytetrimit perndimor, prpiqet t'ua tregoj kt lexuesve duke gjetur n traditn e "Shqipris tjetr" at faz t historis kur vendi, edhe sipas dijetarve, ecte n nj hap me fqinjt e tij prtej Adriatikut. Shkrimtarin nuk mund t mos e shqetsoj fakti i njohur se balada shqiptare sht e vetmja n Ballkan q bn fjal pr nj murim kryesisht n kshtjell. Ai sht i vetdijshm se kjo sht kushtzuar nga rrethanat kritike historike q kan shoqruar fatin e popullit t tij. Esht e vshtir q nj popull vazhdimisht n rrudhje t vendos plqimin e urs para kshtjells. Kjo, ndoshta, sht nj 486

Olimpi shqiptar

nga dilemat m tronditse q kan prjetuar shqiptart. Ura sht pr ta edhe e dshiruar, por njkohsisht edhe e frikshme, sepse "n ur kalon i miri dhe i keqi, miku dhe anmiku". Rreziku i ekspansionit, q mund ta kthej urn e Ujans s Keqe n nj kuedr, ndihet n gjith romanin, si nj kontekst historik i domosdoshm pr t treguar se edhe n "Shqiprin tjetr" marrja e vendimit ka qen e vshtir.Sikurse n rrjedhat e historis, edhe n kng, populli i ka ngritur urat, duke u kushtuar edhe ijimin njerzor, sa her q kan fryr erra paqeje dhe miqsie. Por shum shpesh sht mbyllur n kshtjella, madje me tri-katr rrethime, pikrisht pr shkak t errave t frikshme q i kan zn vendin paqes. Kto ndrrime lidhen jo me gjurm vitesh, por me prurje kohrash historike. "Shtatqin vjet do t'i djeg kullat", i krcnohet nj prej heronjve kreshnik t eposit shqiptar kundrshtarit t vet.N veprn e Kadares dilema midis urs dhe kshtjells sht po aq tronditse sa n vet historin e popullit. N formn m t pjekur artistike kjo dilem shprehet n romanet "Kshtjella" dhe "Ura me tri harqe". N nj far mnyre ato jan vazhdim i njri--tjetrit.Ai q krijoi kshtjelln e qendress n kushtet e dars s armiqsis nuk mund t'i lejonte vetes t mbetej pa ur i ndar dhe i vetmuar nga bota. Kt ide Kadare e arriti duke krijuar "Urn me tri harqe", vshtruar n shumicn e rasteve si nj mitizim i legjends.Romani i Kadares "Kush e solli Doruntinn" ka n qendr nj personazh q ringjallet. Ndoshta nuk sht aq e rndsishme se 'mundim a mision e kthen at n kt bot. M e rndsishme sht se si u ringjall ai, me 'fuqi shpirtrore erdhi prej andej nga nuk ka kthim, duke u barazuar me nj Krisht?Ringjallja e Kostandinit sht kyi i librit "Kush e solli Doruntinn". Ai dshmon se fuqia e njeriut mund t jet e barabart me t hyjve. Pikrisht shpresa e nj rilindjeje, besimi i nj ringjalljeje t njeriut, t energjis dhe shpirtit t tij, n nj koh kur rreziku i shuarjes s individit n bashksi ishte evident, duket se ka qen joshja e autorit. Kalimi prej ringjalljes biblike tek ringjallja laike ishte nj hap epokal, ndoshta po aq sa rrmbimi i zjarrit perndive n hershmri apo dalja e njeriut jasht sistemit yjor sot. Ky akt, i cili n shumicn e rasteve ishte ln n nj sfond mistik, u trajtua n mnyr mjeshtrore n veprn e Kadares. Doruntinn e solli fjala e dhn, thot kapiteni Stres q kryeson hetimet. Doruntinn e solli besa shqiptare, nxitojn moralistt. Doruntinn e solli pengu i inestit t pakryer, thon psiko-kritikt. Doruntinn e solli nj aventurier dashurie, nj "dikush" i rastit, pohon njri prej priftrinjve. Nse n t gjitha kto pohime ka dika prej s vrtets, mbetet pa u thn thelbi: Doruntinn e solli Rilindja, era e furishme e ndryshimeve t saj, tronditja e moralit t Mesjets dhe krkimi i nj dhjate t re humaniste, rebelimi i mendjeve t fuqishme t ksaj epoke pr t'i dhn njeriut kuptim sublim; prpjekja e tyre pr t'u br zotr t vetes, pr t 487

Flori Bruqi

mbrritur tek shn Njeriu. Atributi i ringjalljes, ksaj radhe nuk ndodh n versionin biblik, Por sipas nje balade laike t vendit. Kostandini sht, n mnyrn e vet, nj Mesi pr bashkatdhetart. Ai mbrriti t parealizueshmen dhe u afroi njerzve madhshtin: kthimin nga vdekja, mundjen e saj, qoft edhe n form t reduktuar. Fryma e rilindjes dhe shpresa e prtritjes kan krijuar historikisht energji shpirtrore t mdha.Kadareja ekspozoi nj nnshtrat krejt t rnosprllur t kulturs kombtare. Legjenda e Doruntins nuk ishte "pun legjendash", por konkluzion i nj epoke historike. Ajo shpallte lidhjet e lashta t kulturs s popullit ton me ato t vendeve t qytetruara t kontinentit. N m pak se 50 vargje t part e shqiptarve jepnin e merrnin me nj bot t tr, bnin krushqi gjer n Bohemi, lidhnin aleanca me baron e snik t afrt e t largt, lviznin t sigurt n gjith hapsirn kontinentale. Ata ishin pjes integrale e ksaj bote. Miqsit e tyre gjendeshin "nnt male kaptuar". T shkoje n viset gjermane apo dhe m tej pr ta ishte njsoj si t thoshje: "po shkoj n krushqi". N Shqiprin e mbyllur, pa nj mik, pa nj aleanc, pa nj port t hapur, t fundit t viteve '70, kjo ekspoze mund t ngjallte zemrime e paknaqsi, mund t shkaktonte inate e mri. Novela predikonte hapjen, kur politikant krkonin mbylljen. Autori u paraqiste si shembull humanizmi bashkatdhetarve t vet lashtsin e tyre, kur n vend zotronte nj pikpamje uditrisht e ngulitur, sipas s cils vlerat e vrteta ishin krijuar n gjysmshekullin e fundit.Mesazhi i Kostandinit sht thirrja pr nj rilindje morale."Kronik n gur" sht nj prej romaneve t hershm t Ismail Kadares. Ndryshe nga letrsia e deriathershme pr Luftn Antifashiste, e karakterizuar nga dy kampe personazhesh - partizan e pushtues - ky roman solli nj imazh m t ndrlikuar t saj, ku ndrthuren fate ushtrish t huaja t pakteve t ndryshme kundrshtare, fate shtresash t ndryshme brenda pr brenda tyre, fate t njerzve t lidhur vullnetarisht me rezistencn ose t mobilizuar prej komands, fate t indiferentve, t sehirxhinjve dhe t kundrshtarve.Q lufta ishte nj koh mjaft m e ndrlikuar se ajo q shrbehej prej nj tradite letrare skematike; kjo mund t shihet edhe n fatin e nj familjeje qytetare n vendin e "kroniks n gur", ku konikti hyn brenda saj, duke ia tronditur regjimin tradicional. Me kt roman I.Kadare pasuroi temn e Lufts Antifashiste, duke sjell nj shikim prej fmije pr evokimin e ngjarjeve t saj. Rrmi n vetn e fmijs, n vetn e personazhit q evokon fmijrin e autorit, me "pafajsin" e vet, megjithse i ka dhn romanit njfar karakteri autobiograk, njhersh e ka mbrojtur at prej qndrimit t kritiks.Duke qen vshtrimi prej fmije nj vshtrim thelbsor n roman, lexuesi e ka t vshtir t dalloj se ku llon koncepti i arsyetuar i saj e ku mbaron t konceptuarit si loj. N studimin "Subversion kundr konformizmit" nj studiues ka kmbngulur se romani "Kronik n gur" sht nj vepr hyjnizuese e Lufts Antifashiste, 488

Olimpi shqiptar

nj "roman komisarsh", dhe se prpjekja e autorit pr t hyr n lkurn e fmijris s vet nuk sht gj tjetr vese nj procedim letrar pr t mbuluar konformizmin. Prkundr ktij mendimi, shumica e studiuesve bashkohen n vlersimin se "Kronik n gur" sht nj vepr atipike n pikpamjen metodologjike, e shkruar me nj liri q tejkalonte kuzimin ideologjk dhe vlersimin e partishm pr luftn. Sipas nj pjese t studiuesve, "Kronik n gur", duke pasur kt vshtrim, n fakt sjell tek lexuesi nj prqasje psikanalitike frojdiste rreth lufts, ose jets s qytetit n koh lufte. "Kronik n gur" sht nj proz me subjekt t reduktuar, gj jo fort e prshtatshme nga pikpamja teorike pr nj letrsi t orientuar. Me kt vepr Kadare bri prpjekjen e par pr t'i dhn vler letrare s zakonshmes, s rndomts, madje s shmtuars dhe absurdes. "Kronik n gur" sht nj vepr e prshkuar nga grotesku. Vshtrimi i lufts me syt e fmijs i ka dhn mundsi autorit q t'i shoh ngjarjet dhe personazhet e saj pa ndonj partishmri t dukshme."Kronik n gur" prmban vlera t rndsishme t nj letrsie t mirllt etnograke. Tradita e ksaj letrsie n qytetin e Gjirokastrs sht m e hershme, ajo armohet mir me botimet e Musine Kokalarit n vitet '40, sidomos me "Si m thosh nnua plak" dhe "Sa u tunt jeta". Etnograzmi n romanin e Kadares u jep edhe mjediseve nj cilsi jotipike, ndryshe prej krkesave t rrepta t metods s realizmit socialist.Libri "Npunsi i Pallatit t ndrrave" e jep realitetin e kohs dhe t njerzve t saj prapa metaforave t tilla t gatshme si "pallati i ndrrave", npunsit dhe interpretuesit e tyre, ndrra kolektive dhe individuale, ndrra fatsjellse dhe rrezikndjellse, ndrra e rndomt dhe bash-ndrra. T gjitha kto Kadares ia ofroi mekanizmi i ndryshkur i shtetit t fuqishm t perandoris otomane n fundin e tij . Karakteri shumkohsh i "Npunsit t Pallatit t ndrrave", prkundr karakterit shumkuptimsh t nj vargu veprash t tjera t Kadares, lidhet me raportin themelor q qndron n boshtin e romanit: raporti i individit me shtetin, m sakt raporti i individit q ka ambicjen t integrohet n strukturat shtetrore dhe q e gnjen mendja se do t fuqizoj veten prej fuqis s pushtetit, por n t vrtet, duke e par nga brenda kt ngrehin t prbindshme, ai njeh dobsin dhe pafuqin e tij, sheh peshn mbytse t strukturave gjigande t makins perandorake, e cila ndryshon vetm nga prmasa zike, por jo nga mnyra e t ushtruarit t artit t shuarjes s identitetit njerzor.Kadareja i ka dhn karakterin e nj konikti t prjetshm marrdhnies pushtet/individ. do prpjekje e individit pr t'u matur me shtetin, pr t deprtuar n brendsi t tij dhe pr ta marr me t mir, sht e dshtuar. Individi n fardo raporti q ta vendos veten me shtetin, mbetet i krcnuar prej tij. Fati i Ebu Qerimit, q e prjeton si shtegtim npr ferr kal489

Flori Bruqi

imin nga nj pjes e "pallatit t ndrrave" n tjetrn, ndonse sht i prkrahur nga nj klan i fuqishm q kontrollon e administron pushtetin, si ishin Qyprillinjt, sht gjithnj i krcnuar dhe pikrisht pr kt arsye shrben si nj paralajmrim pr fatin e shtetasve n prgjithsi. Rruga e mbrrities tek thelbi i "Npunsit..." ka qen e ngatrruar dhe plot keqkuptime, t shmangshme e t pashmangshme.Mungesa pr nj koh mjaft t gjat e shtetit kombtar krijoi tek shqiptart nderimin ndaj tij; kjo ishte krejt e nnkuptueshme: n prgjithsi gjrat e munguara lindin respekt, lakmi, adhurim, deri hyjnizim. Pr Shqiprin e Paslufts, t gjendur prball detyrs s ngutshme pr t rrnjosur monarkin e pr t ndrtuar nj shtet me baz t gjer popullore, si u nis n krye, ky ishte nj shans i madh. Por ky shans mbeti vetm nj ndrr.N marrdhniet midis individit dhe shtetit, q pasqyrojn shkalln e qytetrimit t nj shoqrie, n vend e n emr t nderimit hyri prulja, n vend e n emr t respektit hyri lakmia dhe arrivizmi -Ky ka qen nj nga deformimet m t thella dhe nj shkallmimi i vrtet i vlerave dhe i karaktereve njerzore. Pr fat t keq u desh plot nj gjysm shekulli pr ta kuptuar kt. Shkrimtari e pati parathn nj gj t till shum koh m prpara. Por edhe ktij shansi iu kalua prbri."Npunsi i Pallatit t Endrrave" u dha goditjen e par ktyre marrdhnieve krejtsisht t shtrembruara midis t drejts s njeriut dhe t drejts s shtetit. Ai e ktheu prrnbys, kokposht, piramidn shtetrore. Ishte hera e par q nomenklatura e ndereve denoncohej si shkallzim i fajit dhe i prgjegjsive; q hierarkia e lavdis karakterizohej si hierarki e turpit; q vlerat e vrteta njerzore krkoheshin jasht korpusit kryesor t piramids s shtetit, jo brenda saj. Ndoshta kjo ishte arsyeja q kritikt nxituan t shmangnin do paralelizm me kohn, duke zbuluar, madje, pr udi t udirave, se "Tabir Saraj" pasksh qen nj institucion i vrtet i administrats perandorake, kshtu q "Npunsi..." nuk mund t ishte tjetr, prvese nj vepr historike, nj kronik e funksionimit t tij. Me qllim historia dhe jeta bashkkohse, dita dhe tradita, ndryshe nga hert e tjera, u vshtruan pa ndonj lidhje midis tyre. Prfundimi do t ishte i rrezikshm. Kontestimi ishte hamletian. Duhej t ishe krenar pr qenien n nj nga zyrat e hierarkis s lart t shtetit apo, prkundrazi, duhej t ishe kokulur? Nj invers i till i prjetimit t statusit t npunsit s'ishte par e dgjuar ndonjher. Pyetja "karrier apo kalvar", q paraqiti Kadare prmes fatit t Npunsit t Tabir Sarajit, qndronte tashm si nj paralajmrim orakulli: "O ju q hyni n kt shrbes, a e dini fatin tuaj? Hiqni dor nga iluzionet, ose, prndryshe, hiqni dor nga vetja. Ajo q ju e quani rrug e ngjitjes nuk sht gj tjetr vese nj mashtrim i madh. Nse keni vendosur t mos ndaleni as pas ktij njoftimi, athere mos prisni famn, por personalizimin, mos prisni lirin por syrgjynin. 490

Olimpi shqiptar

Ju nuk i takoni m vetes!"Me "Npunsin..." Kadareja nyjtoi at ide q ai vet m pas do ta quante "faj kolektiv". Tabir Saraji funksionon pikrisht mbi bazn e shoqrizimit t prgjegjsive. Por, ndrkaq, ekziston edhe nj shkallzim krejt i qart i tyre. Faji i shtetit t pannshtruar ndaj ligjit sht kolektiv vetm n kuptimin q bashkon n prgjegjsi t drejtprdreit e t trthort njerz n pushtet e jasht tij, ideator e ekzekutor, aktivist e jallan- shahit, konformist e servil. Por m tej faji ndahet sipas nj rregulli krejt t prcaktuar. Pr t zezn e vet, administrata shtetrore krijoi e ligjroi emrtesn e mburrjes e t karshillkut, q do t shrbente m pas pr nj kallzim t pagabueshm t pjesmarrjes n faj.Gjyqsia e Kadares u vrtetua nga koha si nj gjyqsi e menur. Rreptsia ndaj atyre q shprdoruan respektin e popullit ndaj pushtetit, mirbesimin e tij, ishte m se e nevojshme dhe ndshkimet krejt t merituara. Shkrimtari sulmoi bastionin m t rndsishm t shtetit, majn e piramids s tij. Ai mistiloi enigmn e asaj q quhet "arsye shtetrore", n emr t s cils mbulohen turpet dhe flliqsit m t mdha t ksaj bote. Ai shembi kultin e rangut, mitin e zyrs e t npunsit, idoltarin e fryr t "atyre q jan lart". Dhe aty ku llon shembja e idhujve t rrem, aty ka nisur emancipimi.N qoftse "Dimri i madh " (n botimin e par titullohej Dimri i vetmis s madhe, 1973), i cilsuar nga kritika (pas prfundimit t fushats sa cinike, aq dhe mediokre, t ndrmarr kundr tij) si nj roman-epope, kishte qen dshmi artistike e nj tronditjeje dhe qndrese heroike, "Koncert n fund t dimrit" (1988) do t jepte kryesisht dimensionin humoristik t nj ngjarjeje krejt t ngjashme me t parn, vese tashm e njohur dhe e provuar nga protagonistt e saj, t msuar n rrjedhat e historis s tyre t lasht, q rebelohen pa mundim ndaj supershteteve. N kt roman serioziteti sht po aq i pranishm sa dhe e qeshura; drama dhe parodia, epopeja dhe farsa, tragjizmi dhe komizmi, aty shkrihen dhe aty alternohen, gjendjet emozionale jan nga m t befasishmet. Me t drejt vet autori, n nj interviste dhn gazets franceze "Le Monde", e ka karakterizuar at si nj "roman me shum registra, si nj "vepr polifonike", si nj libr artistik sa dhe shkencor, politik sa dhe lozok, histori e luftrave ideologjike n shkall t brendshme e globale, kronik e nj bote t trazuar n kt fund shekulli novator. Kjo shkrirje e shum planeve, emocioneve dhe ideve, et pr nj vepr q gjykon kohn dhe botn, njeriun dhe shoqrin, t sotmen, t shkuarn dhe t ardhmen. Ky roman sht ndoshta vepra m e kompletuar e Kadares nga pikpamja e mendimit. Spektri ideologjik i saj i prmban t gjitha ngjyrat, bashk me nuancat e tyre.Polifonia q prmend autori nuk sht gj tjetr vese nj eufemizm pr shumsin e ideve ose pluralizmin, si e themi sot me vend e pa vend. I prer n dy boshte, diakronikisht dhe sinkronikisht, romani ka shtrirjen 491

Flori Bruqi

dhe thellsin e nj vepre t fuqishme, ku hyjn e dalin shqiptar e t huaj, npuns t thjesht e zyrtar t lart, ministra t rrzuar nga pushteti dhe autoritete t reja n ngjitje, djem e vajza shkollar dhe plaka t sklerotizuara, gjith bota jon e vzhguar nga brenda e nga jasht, me nj prfaqsim enciklopedik; gjith koha q jetojm, me nj pasqyrim kaleidoskopik. Ai sht nj libr i menduar me tr fuqin intelektuale t shkrimtarit t madh dhe i shkruar fund e krye me gjith spontaneitetin e poetit shprthyes. Nj libr q lind libra t rinj.

Gjuha Shqipe
Kur n sulm hodhn turqit Hordhit e pambaruara, Kshtjellat e sintakss S'i muar, q s'i muar. N bedena poemash Popullore mbetn Kufoma divanesh e Kufoma bejtesh. Kur pan se gjuhs S'i hodhn dot prangat, Lshuan drejt saj Gjithfar merimangash... N prartje ta kthenin N delir n jerm, Ishin vite t rnda, Ishin shekuj plot helm. T t bnin ty, donin Shqipri memece, Po ja erdhi Naimi, Si yll mbi ty ecte. Dorn e zbeht Mbi ball t vuri, 492

Olimpi shqiptar

T t hiqte zjarrllkun Prej t smuri. Dhe vdisnin pjeszat, Thaheshin merimangat, Ndriste si perlat Poezia e madhe. Kjo gjuh, q provoi Akrept e shkrettirs, 'do t thot prartje E di, oh, e di mir. E di 'do t thot Kllapi hermetizm, Qoft e ardhur nga Roma, Qoft e ardhur nga Parisi. Kjo gjuh martire, Lehon e prjetshme Q lindi mes dhimbjesh Art t pavdekshm. --------------------------------------------------N llim qe fjala! Zor se mund t ket poet me t vrtet t shquar q t mos i ket kushtuar nj shkrim gjuhs s tij.Ismail Kadareja ka pasur rastin t shpreh disa her vlersinn e tij per gjuhn shqipe, duke veuar sidomos karakterin e saj t dysht, t przier, si gjuh me elemente analitike e sintetike njhersh, gj q i jep asaj mundsi t pakuzuara shprehjeje, pasurimi. N nj rast, madje. e ka par at edhe n raport me shum gjuh t tjera t mundshme komunikimi duke pranuar pr nj ast hipotezn e ekzistencs s qytetrimeve jashttoksore n galaktikat e tjera t universit. Poezia "Gjuha shqipe", e bashkrenditur me shum vjersha t tjera n vllimin "Koha", sht kushtimi m i rndsishm i Kadares pr shqipen. sht pr t'u vn re se kt vjersh ai e krijoi n kulmin e njohjes e t lavdis n rrethet letrare ndrkombtare, ather kur kritikt tan i kishte zn meraku se mos fama e jashtme do ta joshte s teprmi autorin pr t'i marr mendt. "Gjuha shqipe" e prishi traditn e vjetr. Ajo nuk sht poezi himn, si kushtimet e poeteve t mparshm Kadareja e sheh gjuhn si 493

Flori Bruqi

qytetrim. Ai e vlerson forcn shprehse t saj si potencial pr art t madh. Njohjen botrore, si dihet, ai ia dedikon m s pari frngjishtes, por pr t, si poet, ajo sht thjesht nj teknik marrveshjeje. Kurse shqipja sht frym dhe ndrgjegje kombtare, sht informazioni m i rndsishm shpirtror i kompletuar i mbrritur prej t parve, sht shenja e par e t dhnave baz t t qenit shqiptar.

Mall
Ca pika shiu ran mbi qelq. Pr ty un befas ndjeva mall. Jetojm t dy n nj qytet, Dhe rrall shihemi sa rrall. Edhe m'u duk pak e uditshme Si erdh kjo vjesht, ky mngjes. Qiejt e ngrysur pa lejlek Dhe shirat pa ylber n mes. Dhe thnia e vjetr e Heraklitit Se m'u kujtua sot pr dreq: "T zgjuarit jan bashk n bot, Kurse t fjeturit jan ve". N 'nderr kemi rn kaq keq, Q dot s'po zgjohemi vall?... Ca pika shiu ran mbi qelq Dhe un pr ty se ndjeva mall -------------------------------------------Poezia "Mall" sht, pas shum gjasash, i vetmi rast n krijimtarin e Kadares ku shiu nuk sht prdorur si simbol i gris, por sht prftuar n ndrgjegjen kritike t kohs thjesht si shi, i padyshimt, produkt i natyrs s madhe, fenomen i zakonshm n botn ton q quhet tok, madje, n t kundrtn, jo si shenj errsire, por si simbol bardhsie, gj e habitshme kjo pr faktin e thjesht q tashm ai prbnte nj gur t paragjykuar. Malli, kjo dhunti prjashtimore e njeriut qysh prej kohve m t lashta, sht 494

Olimpi shqiptar

i pranishm n tr veprn e Kadares. Kadare zbuloi mungesn dhe mungesa vetvetiu lind mallin. Ai prjetoi mungesn e atdheut, t qytetit t lindjes, t biseds s plakave katnxhika n oda me dylbi n duar, t miqve dhe njerzve t dashur. Ishte malli pr gjrat e munguara q e ktheu shkrimtarin e madh nga rruga e kotsis n at t krijimit.Fenomeni i mungess e ka trhequr Kadaren q n llimet e kriiimtaris. Kt ai e pohoi edhe shprehimisht me largimin nga atdheu.Poezia "Mall" sht, si duket, shprehja m e prkryer e ktij fenomeni. Ndoshta pse malli i saj vinte nga nj munges jo e largt, prkundrazi, nga nj munges q t bn t uditesh. "jetojm t dy n nj qytet dhe rrall shihemi, sa rrall!' E prandaj ai mall kryene lind kt poezi t bukur, intime.

Kronik n gur-(fragment)
Ndrsa Japonia prgatitet t'i bjer Indis dhe Australis. Gjyq. Prmbarim. Pron. Thirret n gjyq pr mosshlyerje borxhesh Gole Balloma nga lagjja Varosh. Ankandi i plakave t shtpis s L.Xuanos bhet t dieln. U lshuan etarrestimi pr plakat H.Z. dhe C.V t cilat akuzohen se kan br magji . Lajmroj lexuesit se shkaku q numri i kaluar i gazets doli i dobt dhe me gabime ishte se kam qen smur nga stomaku. Kryeredaktori. Prjashtohen nga gjimnazi element t tjer turbullues. Na kan ardhur nj numr ankesash nga prindrit pr msuesin Qani Kekezi. Sistemi pedagogjik i zotit Kekezi sht me t vrtet i babitshm. Gjat msimit t anatomis ky njeri ther mace n syt e nxnsve, duke tmerruar kalamajt e shkret. Hern e fundit majia e masakruar i shpto nga duart dhe u hodh sipr bankave t nxnsve me zorrt prjashta. Zojiusha Lejla Karllashi, vajza e pronarit t nderuar t fabriks s lkurve Mak Karllasbit, u nis dje pr n Itali. Prtojm nga ky rast pr t dhn orarin e nisjes s vaporve t linjs Durrs-Bari. Adresat e mamive t qytetit. mimi i buks. Lajmrime lindjesh, martesash, vdekjesh. - Je dobsuar, - tha gjyshja, - Duhet t shkosh ca dit te babazoti. M plqente shum t shkoja mysar te babazoti (kshtu e thrrisnim gjyshin nga ana e nns). M plqente, se atje vendi ishte m i qeshur dhe m i but dhe kryesorja se atje nuk kishte uri si n shtpin ton. N shtpin ton t madhe, ndoshta nga shkaku i korridoreve, hajateve, musndrave e kuberave, uria ndihej edhe m shum. Ve ksaj lagja jon ishte boj hiri, me shtpi t dendura, pothuaj t ngjitura me njra-tjetrn. Ktu do gj ishte e prcaktuar, e ngulur njher e prgjithmon, qindra vjet m par. Rrugt, kthesat, qoshet, pragjet e shtpive, 495

Flori Bruqi

shtyllat e telefonit dhe gjithka tjetr ishin si t derdhura n gur, n largsi t prcaktuara me centimetra nga njra-tjetra. Kurse te babazoti do gj ishte e but dhe e ndryshme. Atje rrugt dhe rrugicat bnin sikur harronin vendin nga kalonin nj jav m par dhe qet-qet e pa buj zhvendoseshin nga e majta apo nga e djathta. Kjo ndodhte, sepse atje asgj nuk ishte shtruar me kalldrm, por me tok t shkrift. Ve ksaj, toka ktu ishte e rrshqitshme. Ktu vendi ishte si njeriu: shndoshej, dobsohei, zbukurohej, vrenjtej, shmtohej, sipas ndrrimit t stinve. Kurse lagjja jon ishte pothuaj indiferente ndaj ktij ndrrimi. N pjesn veriore t lagjes kalonte rruga e kalas, q lidhte lagjet e siprme t qytetit me qendrn. Rruga ishte shum lart n krahasim me nivelin e atis s dy shtpive t vetme t lagjes dhe njher nj kamion q u rrzua, dmtoi rnd hajatin e shtpis s babazotit. Nganjher qllonte q rrzohej ndonj i pir dhe atia pikonte nj jav rresht. Po kto ishin gjra t rralla. Rruga kishte kalimtar t pakt dhe her pas here nj i vetmuar, i panjohur kndonte me sa z q kishte n pisk t vaps, tek kthehej nga pazari:

Shtat sahati i nats T shkova te porta. Zrin ta dgjova, Meri Thoshe "m dhemb koka". Nj Merjemeje i dhembte koka vazhdimisht n orn shtat t mbrmjes dhe ajo ankohej pr kt gj. Ishte e thjesht, megjithat m plqente shum kjo kng. Nj kng t till s'do t guxonte ta kndonte askush n lagjen ton. Po t ndodhte kjo gj, do t hapeshin prnjhersh me dhjetra dritare, grat dhe plakat do t shkulnin faqet e do t mallkonin dhe m n fund dikush do t'i hidhte uj guximtarit. Kurse ktu hapsira ishte e gjer dhe e shkret dhe mund ta ngrije zrin gjer n kup t qiellit dhe prap hapsira, nuk mbushej prej tij. S'ishte gj e rastit q i panjohuri, porsa dilte n krye t rrugs, ia merrte ksaj knge. Ai me siguri e bluante at n kok gjith ditn, n pazar, n kafene, n qendr t qytetit dhe me siguri mezi 'priste sa t dilte te kjo humbtir pr ta lshuar zrin sa kishte n kok.N kt lagje ishin t bukura dhe t pangjashme me asgj sidomos mbrmjet. Kur dgjoja njerzit q thoshin "mirmbrma!", menjher m shkonte mendja tek oborri i shtpis s babazotit, ku jevgjit, q banonin n odajashtn e shtpis, i binin violins, ndrsa babazoti rrinte n shezlong dhe thithte ibukun e tij t madh e t zi. jevgjit, prej kohsh, nuk kishin me se ta paguanin qiran e odajashts dhe, me sa duket, kto koncerte n nett e 496

Olimpi shqiptar

vers plotsonin deri--diku detyrimin q ata kishin ndaj babazotit. - Babazot, m dridh edhe mua nj cigare, - i thosha me z luts dhe ai, pa m folur fare, dridhte nj cigare t holl, ma ndizte dhe ma jepte. Un ulesha pran tij dhe thithja me qejf t madh duhanin, pa u trubulluar nga shenjat krcnuese q m bnin tezet dhe dajat nga gjysmerrsira. Mendoja se nuk ka lumturi m t madhe n bot sesa, pasi t kesh ngrn shum, shum, t pish duhan dhe t dgjosh jevgjit, q i bien violins, duke i mbyllur syt prgjysm, ashtu si babazoti.Ah, sa t rritem, mendoja, t blej nj ibuk t madh e t zi q t lshoj tymin duman, t l mjekr si t babazotit, dhe t lexoj gjith ditn qitape t trasha, shtrir n shezlong. - Babazot, - i thosha me z t zvargur, sikur t isha n ndrr, a do t m msosh edhe mua turqisht? - Do t t msoj, - m prgjigjej ai. - Sa t rritesh dhe ca dhe do t t msoj. Zri i tij ishte i trash dhe nanurits dhe un, i mbshtetur pas shezlongut t tij, ndrroja magjin e duhanit dhe mundohesha t llogarisja me mendjen time se sa duhan do t m duhej pr t pir gjat shum vjetve dhe sa qitape do t m duheshin pr t lexuar, gjersa t m vinte koha pr t vdekur.T gjitha kto po m vinin ndr mend n nj mnyr krejt t parregullt, ndrsa po lija prapa shtpin e artileristit plak Avdo Babaramo, e vetmja shtpi q ngrihej rrz kalas, dhe po zbrisja tatpjet bokrimave, npr rrugn e ngusht, q prsri kishte lvizur. Copra kujtimesh, gjysma frazash apo fjalsh, bishta ngjarjesh t parndsishme, ndrprisnin njra-tjetrn, shtyheshin, kapeshin pr veshi apo pr hunde me nj gjallri q shtohej bashk me shpejtsin e hapave t mi.Ja dhe shtpia e Suzans. Porsa t merrte vesh q kisha ardhur, ajo do t dilte me vrap dhe do t vrtitej rreth shtpis s babazotit gjersa t m takonte. N vrtitjen e saj kishte dika prej uture dhe prej lejleku njkohsisht. Ajo ishte m e madh se un, e holl, me ok t gjat, q i krihte vazhdimisht n mnyra t ndryshme dhe t gjith thoshin se qe e bukur. Prve asaj n lagjen e babazotit nuk kishte asnj vajz apo djal tjetr t vogl. Prandaj Suzana gjithmon priste me padurim ardhjen time. Ajo thoshte se mrzitej shum midis t mdhenjve. Ajo mrzitej n shtpi duke qndisur, mrzitej te ezma dhe mrzitej kur hante buk. Ajo mrzitej n mesdit, mrzitej n mbrmje, bile dhe n mngjes. Me nj fjal mrzitej jashtzakonisht. Kt fjal ajo e plqente shum dhe e nxirrte nga goja me nj kujdes t veant, sikur kishte frik se mos e lndonte padashur me dhmb apo me gjuh...

497

Flori Bruqi

Prbindshi (fragment)
"Ti ke frik?", i tha ai. "S'di si t them", tha ajo. "Kur e pash pr her t par kt kal, nj z i brendshm m tha: "Ky sht kali yt i dasms, Helen. Ky kal ka ardhur pr ty". "Po ti e di q s'sht ashtu. Ti e di q ky kal erdhi ktu pr t gjith ne". " N fatkeqsin e prgjithshme un kam pjesn time", tha ajo. "Nganjher trembem", vazhdoi me z t ult. " Trembem sidomos natn. M duket sikur, atje larg n fush, ai llon papritur t lviz dhe t avitet ngadal nn dritn e hns me ato gjymtyrt e tij t ngathta vigane. Stuk-Stuk-Stuk, dgjohen patkonjt e tij prej druri". "Sa budallaqe bhesh", i tha ai duke qeshur. "S'bn mir q e ushqen fantazin me gjepura t tilla". Helena pshertiu. "Ata duan t m marrin mua mbrapsht", tha ajo. "T m heqin kndej, duke m zvaritur pr oksh". "Mjaft, Helen". "Ti vet the se n at Kal t Drunjt sht fshehur, midis t tjerve, edhe ish-i fejuari im". "Atje sht gjith vjetrsia e bots". "E pra. Pandaj, nganjher, m duket se ai sht kali im, q krkon t m marr". "Mjaft, Helen. Ky kal nuk do t lviz kurr asnj hap. Do t kalbet e do t rrnohet n at vend ku u ngrit. Sepse ai sht nj kal prej druri dhe nj kal prej druri nuk mund t lviz kurr vet". "Mund ta trheqin", tha ajo. "Ky rrezik ishte n llim, ather kur njerzit mund t gnjeheshin, t trhiqeshin nga pamja e tij. Por kjo tashm kaloi." "Por ndoshta do t vijn t tjer njerz, nj tjetr brez q do t'i plqej ta trheqin kalin n qytet. 'do t ndodh ather?". " do brez prgjigjet kryesisht pr fatin e tij dhe pastaj t pasardhsve t tij. "Kurse ne... Oh, nj pjes e jets son do t kaloj me t, pr t mos thn e gjitha. Sa keq q ai u shfaq tamam tani, n kohn e njohjes son". "Helen, un ta kam thn... Kali do t kalbet aty n fush". "Po n qoft se kjo vazhdon gjat? N qoft se ai, me kalimin e viteve, bhet pjes e pandar e horizontit, aq sa t vij nj dit e ne t mos e kuptojm dot horizontin pa t? Ai do t'i shtypte e do t'i bnte pet shpirtrat tan". "Ai do t rrnohet pa arritur ajo dit". 498

Olimpi shqiptar

"Do t rrnohet... Por kur do t ndodh kjo? Mos do t thuash pas tri-katr dekadash, ather kur ne do t jemi plakur dhe kohn m t bukur t jets ta kemi kaluar nn terrorizimin e ktij prbindshi? Sa keq q ai u shfaq pikrisht tani" "Ndoshta po t mos qe shfaqur ai, ne t dy nuk do t ishim njohur". Ajo ktheu kokn, duke krkuar syt e tij "A s'kam t drejt?", tha ai. Ajo i vuri kokn n sup. Frymmarrja e saj ishte e qet. Her-her atij i dukej se brenda saj mezi ndihej nj frymmarrje tjetr, m e largt. Befas ajo ktheu fytyrn nga ai. Syt e saj duhej t ishin fare pran, pothuajse ngjitur me syt e tij si pr ta kaluar pa humbje gjithka. "E sikur e gjith kjo t mos jet e vrtet?" tha me z t akullt. " far? 'gj t mos jet e vrtet?", pyeti Genti. "Gjithka q na rrethon: Kali i Drunjt, acarimi, rreziku. Sikur t gjitha kto t jen t shpikura?" "T shpikura nga kush?", pyeti ai me z t but. "Nuk e di", u prgjigj ajo nervoze. "Nuk e di as vet. Ndoshta po as marrzira". Ai ia lmoi okt qetsisht, duke u prpjekur t'ia mbshtes kokn te supi i tij. "Ti m ke thn se t vjetrit dyshonin shpesh pr pamjet q kishin prpara. Madje, e mbaj mend, m ke treguar se qe dyshuar pikrisht edhe pr Helenn". "Ah, po. Ka nj motiv t till t poetit t vjetr: q n Troj s'kishte mbrritur Helena, por shmblltyra e saj". "Pikrisht". "Por kjo mund t shpjegohet njfarsoj", vazhdoi ai. "Grekt e kishin krkuar t ikurn disa her, prpara se Paridi t mbrrinte bashk me t n Troj. Ngaq kishte frik nga i ati mbret, pr prokn q kishte br, Paridi qe vrtitur nj koh t gjat andej-kndej me Helenn". - Ndrsa iste, atij iu kujtuan dy ditt e tyre n hotelin e trisht provincial, n kohn q babai i Gentit kishte marr ndrkaq telegramin e par krcnues. - "Ishte e kuptueshme q t drguarve grek, t cilt krkonin kthimin e mbretreshs s ikur, trojant t'u prgjigjeshin madje, tepr sinqerisht: A jeni n vete, apo shikoni ndrra me sy hapur?! Nuk ka mbrritur asnj Helen ktu, ve n ka ardhur hija e saj." Ajo qeshi. "Nuk m'i ke thn ndonjher kto hollsi. E pastaj?" "Pastai Helena mbrriti vrtet. Por thashethemet pr t, qn prhapur ndrkaq kaq shum (n mejhane trojant e thjesht shum her do t ken folur me njritjetrin. More, itet se princi yn ka rrmbyer nj mbretresh greke, t jet e 499

Flori Bruqi

vrtet thua? Profka, do t jet prgjigjur tjetri, shpifje dashakeqse nga ata q duan t hedhin balt kundr shtetit!), pra kjo bised ishte br kaq shum, saq edhe kur Helena erdhi vrtet, dika nga shija e mparshme mbeti". "Zbavitse", tha ajo. Pastaj pshertiu. "N gjith ngjarjet e vjetra ka gjithmon nj an t kndshme. Ve kur dgjoj pr Kalin prej Druri, un ngrij e gjitha. Atje mbaron do drit dhe nis tmerri. Ndrsa ti lsje pak m par, un mendoja: nga 'zona t pashpresa kishte dal vall ai kali i zi?" Ai vazhdonte t'i prkdhelte okt, kurse n sy rrekej t gjente njolln e errt n horizont. Prse i le grtnadhat e Lionit, 'krkon q midis kohrave t tjera endesh si somnambul? S't mjaftuan zjarret, tempujt, klithmat e Trojs? Prbindsh! Me mish qytetesh u msove. I kishte lexuar gjkundi kto vargje apo ato ishin krijuar vetvetiu n ndrgjegjen e tij, si shtresa e myshkut n faqen e nj muri? "Jo, Helen, tha ai. Nga asnj mit dhe nga asnj grop kohrash nuk doli ky kal. Ai u poll n kohn ton, vetm formn e huajti andej, sepse format jan zakonisht ato q merren hua". "U b shum von", tha ajo. - U b von, - tha Lena. - Rojtari i konviktit prsri do t bj fjal. Eja t ikim. U ngritn nga stoli, doln gjer te xhadeja dhe ecn t prqafuar. Tani i kishin kthyer shpinn fushs dhe hijet e tyre t sajuara nga hna zgjateshin e lodronin tutje n asfaltin e zi, sikur t mos kishin asnj lidhje me ta. Kur hyn n qytet, rrugt ishin fare t boshatisura. Nj polic, mbshtjell me mushama t zez, pinte cigare prpara ports s nj arnbasade. Diku thell, nga ca rrug ansore, dgjoheshin zra. - Po dalin fshesaxhlnjt, - tha ai. - Me siguri sht mesnat. M tutje, nj grup i vogl njerzish, q ndoshta ktheheshin nga ndonj dark, po ndaheshin me njri-tjetrin gzueshm. Qysh tani Gent Ruvina po mendonte frazat e para t kapitullit t ri t librit, dhe t giitha ato, kushedi pse, ndoshta pr arsye t zrave t fshesaxhjnjve apo darktarve q po ndaheshin, kishin brenda tyre fjal t tlla si "Natn e mir" ose "Mirmbrma", apo formula prshndetjeje t ngjashme. ----------------------------------Fjalori i gurave t grave n veprn e Kadares mund t prmblidhet me dy fjal: midis Helens dhe Penelops. N kuptimin prtej-simbolik kjo do t thot: midis kultit t bukuris dhe t aventurs, t shprehur n mitin e Helens, 500

Olimpi shqiptar

dhe kultit t devotshmris, t besnikris dhe t pritjes s rikthimit, q shprehet n mitin e Penelops.Kto dy mite e kulte qysh n antikitet qndrojn prkrah njri-tjetrit, sikurse kulti i Akilit dhe ai i Odiseut, gjegjsisht si kulte t fuqis s shpats dhe t mendjes.Midis kultit t Helens dhe atij t Penelops n veprn e Kadares gjendet nj galeri e tr personazhesh gra, q plotsojn gjith spektrin, ndonse ky spektr rnbetet po aq uid sa n harkun e nj ylberi.

Npunsi i pallatit t ndrrave (fragment)

Npunsit e t gjith sektorve pa prjashtim, por sidomos ata t Seleksionimit, dridheshin nga fjala "verikim". I kishin treguar se qllonte shpesh q ndrrparsi, me t dgjuar ndonj ngjarje reale, drgonte letr n Tabir Saraj, duke pretenduar profetizimin e ngjarjes me an t ndrrs s tij. Ather krkohej ndrra, gjendej me an t numrit t regjistrimit t saj n Recepsion, nxirrej nga Arkivi dhe, n qoft se ajo ishte vrtet ashtu, krkoheshin fajtort q ajo s'qe marr parasysh. Fajtor mund t ishin interpretuesit, q nuk e kishin zbrthyer drejt kuptimin e sinjalit, po mund t ishin seleksionuesit, q e kishin nxjerr ndrrn t pavlefshme dhe n kt rast faji i tyre quhej edhe m i rnd, sepse gabimi i interpretuesit, q nuk arriti ta shpjegonte drejt sinjalin, ishte m i falshm n krahasim me gabimin e seleksionuesit, q nuk gjeti n ndrr asnj sinjal. Pun e mallkuar, tha me vete Ebu Qerimi, i habitur edhe vet nga ky gast rebelimi i ndrgjegjes s tij. Megjithat, n dreq t vente. Ai shkroi fjaln "e pavlefshme" mbi njrn nga ett, por te tjetra prsri u step. Padashur, ngaq s'dinte 't bnte me at et q i mbeti n dor, nisi t rilexonte tekstin e shkruar n t: "Nj shesh i braktisur, pran kmbs s nj ure; nj lloi djerrine nga ato ku hedhin mbeturinat. Midis hedhurinave, pluhurit, coprave t thyera t lavamanve nj vegl e vjetr muzikore, e papar ndonjher, q binte vetvetiu midis asaj shkretie, dhe nj dem, i egrsuar, si duket, prej tingullit t asaj vegle, shkroftinte te kmba e urs."Pun artistsh, tha me vete Ebu Qerimi, ndonj muzikant i paknaqur, i mbetur pa pun. Ai nisi t shnonte fjaln "e pavlefshme" sipr ets. Kishte shkruar vetm "e pa", kur syt i shkuan te rreshtat e par q i kishte kaprcyer dhe ku shnohej emri i njeriut q kishte par ndrrn, data dhe profesioni i tij. Pr udi , i zoti i ndrrs nuk ishte muzikant, po shits lulelakrash, nga kryeqyteti. 'm polli, tha me vete Ebu Qerimi, pa i hequr syt nga eta. T dilte nj bakall i mallkuar dhe t ngatrronte mendjen! Ishte dhe nga kryeqyteti dhe e kishte leht t ankohej. Ebu Qerimi i shoi me kujdes shkronjat e shkruara sipr ets dhe e kaloi ndrrn n t vlefshme. Idiot, murmuriti edhe nj her 501

Flori Bruqi

me vere, duke e vshtruar pr her t fundit me bisht t syrit etn e ndrrs, sia vshtrohet nieriu q i bhet nj favor pa e merituar. Ngieu penn n boj dhe, pa i lexuar pr s dyti, shkroi fjaln "e pavlefshme" mbi disa et t tjera. Kur vrulli i zemrimit i ra, e frenoi prap veten. I kishin mbetur akoma edhe tet ndrra, nga ato q n shikimin e par i kishin nxjerr si t pavlefshme. I pa me qetsi, nj nga nj, dhe, me prjashtim t njrs q e kaloi n t vlefshme, t tjerat i la aty ku ishin. Duhej t ishte tepr i trash q t mos kuptoje n to sherret n familje, kapsllkun apo mungesn e grave.Orari zyrtar s'po mbaronte q s'po mbaronte. Megjithse i dhimbnin syt, Ebu Qerimi trhoqi disa et nga dosja e ndrrave t paprpunuara dhe i vuri prpara. Kishte prshtypjen se lodhej m shum duke br sikur lexonte, sesa po t lexonte vrtet. Zgjodhi ato et q i kishin tekste m t shkurtra dhe, pa e par fare adresuesin lexoi njrn prej tyre: "Nj mace e zez kishte kapur n goj hnn dhe po vraponte e ndjekur nga turma. Gjith udhs nga ikte, dukeshin gjurmt e hns s plagosur"Ja kjo ishte vrtet nj ndrr q ia vlente barra qiran t merreshe me t. Para se ta kalonte te t vlefshmet Ebu Qerimi e lexoi edhe nj her. Ishte vrtet nj ndr serioze, me t ciln kishte qejf t merreshe. Ebu Qerimi mendoi se, sidoqoft, puna e interpretuesve, pavarsisht se ishte tepr e vshtir dhe delikate, ishte e kndshme, sidomos kur kishe t bje me ndrra t tilla. Atij vet, megjithse i lodhur, i lindi dshira t interpretonte ndrrn. Madje kjo gj s'iu duk aspak e zorshme. Prderisa hna ishte simbol i shtetit e i fes, kuptohei q macja e zez ishte nj forc armiqsore qe vepronte kundr tyre. Nj ndrr e till i ka t gjitha shanset pr t'u shpallur kryendrr, mendoi Ebu Qerimi. Ai shikoi adresuesin. Ishte nga nj qytet i largt i krahut evropian t shtetit. Andej edhe ndrrat vijn m t bukura, mendoi Ebu Qerimi. Ai e lexoi at pr t tretn her dhe iu duk akorna m e bukur dhe me kuptim. Nj gj e mir ishte se ndrra, ve t tjerash, kishte edhe turmn, e cila me siguri do ta arrinte macen e zez pr t'ia shkputur hnn prej dhmbve. Me siguri ajo ka pr t prfunduar ndonj dit si bashndrr, tha ai me vete dhe e vrejti gati me buzqeshje etn e zakonshme ku qe shkruar ndrra, si njeriu q sheh nj vajz tani pr tani t zakonshme, por q ai e di se e pret fati i nj princeshe.Ebu Qerimi ndjeu pr udi nj lehtsim. Ai mendoi t lexonte edhe dy-tri et t tjera, por i la prgjysm, sepse nuk deshi t prishte prshtypjen e mir t ndrrs me hn. Ai ktheu kokn nga xhamat e mdhenj, pas t cilve po binte muzgu. Tani nuk donte t merrej m me asgj. Donte vetm q t mbaronte orari zyrtar. Megjithse drita sa vente po dobsohej, kokat e nierzve vazhdonin t rrinin t prkulura mbi dosje. Ai ishte gati i sigurt se, edhe sikur t binte nata dhe terri i prjetshrn, ato koka nuk do t ngriheshin q andej, pa rn zilja e mbarimit t puns... 502

Olimpi shqiptar

---------------------------------N librin "Ftes n studio" vet autori e ka shpjeguar shum qart synimin e npunsit. Prmes tij ai shtresoi (stratikoi) fajet dhe shkallt e sundimit t s keqes. Katet e Tabir Saraiit dhe nivelet e npunsis s tij jan njsoj si rratht e ferrit dantesk. T tentosh ngritjen n kto nivele do t thot t lakmosh ndshkimin. Seleksionimi i ndrrave apo i shpirtrave sht nga simbolikat m t goditura q jan prdorur n traditn e prozs shqiptare.

Gjenerali i ushtris s vdekur-(fragment)

N hotel "Dajti" gjenerali e ndjeu veten mir. Ai shkoi n dhomn e tij dhe ndrroi uniformn. Pastaj zbriti n holl dhe porositi nj bisedim telefonik me shtpin. Gjenerali, prifti dhe tre shqiptart u uln n nj tavolin. Ata biseduan pr gjra t ndryshme dhe t parndsishme. U shmangeshin bisedave politlke dhe shoqrore. Gjenerali ishte shum serioz dhe i sjellshm. Prifti iste pak. Gjenerali dha t kuptonte se ai ishte kryesori, megjithse prifti iste m pak. Ai foli pr traditat e bukura q ka krijuar njerzimi n lidhje me varrimin e ushtarve. Prmendi grekt e trojant, q varrosnin njerzit me aq madhshti n pushimet midis luftrave. Ai ishte shum entuziast pr misionin e tij. Do ta kryente shum mir kt mision t rnd dhe t shenjt. Mijra nna prisnin bijt e tyre. Ato kishin njzet e ca vjet q prisnin. sht e vrtet se kjo pritje ndryshonte pak nga ajo pritja tjetr, kur ato shpresonin, t'u ktheheshin t gjall bijt e tyre, por, sidoqoft, edhe t vdekurit priten. Ai do t'u onte nnave eshtrat e bijve t tyre, q gjeneralt budallenj nuk ditn t udhhiqnin n luft. Ai ishte krenar pr kt. Ai do t bnte mos. - Zoti gjeneral, telefoni... Gjenerali u ngrit plot gjallri. - M falni, zotrinj. - Me hapa t gjat dhe madhshtor shkoi n portinerin e hotelit. Po aq madhshtor u kthye. Shklqente i tri. N tryez pinin konjak dhe kafe. Biseda ishte m e ngroht. Gjenerali prsri dha t kuptohej se ai ishte kryesori n kt mision, sepse prifti, megjithse kishte gradn kolonel, n kt rast ishte vetm nj prfaqsues shpirtror. Ai ishte kryesori dhe mund t hapte far bisede q t donte: pr konjakt, kryeqytetet, cigaret. E ndiente veten shum mir n kt sallon hoteli, me kto perde t rnda, me kt muzik t huaj, bile, m tepr se t huaj. Ai u habit dhe vet nga i erdhi kshtu papritur kjo dashuri pr konfortin, pr t gjitha objektet q shikonte rreth e rrotull n sallonin e hotelit, duke lluar nga kolltukt e rehatshm e gjer te zhurma e kndshme q 503

Flori Bruqi

bnte makina e ekspresit t kafes. M tepr se dashuri, ndoshta ishte nj ndjenj malli e parakohshme pr dika q e ndiente se do ta braktiste pr nj koh t gjat. Gjenerali ishte i gzuar. Shum i gzuar. As vet nuk e dinte prse i erdhi kjo val gzimi e papritur. Ky ishte gzimi i udhtarit q gjen nj streh pas nj udhe t rrezikshme n mot t keq. Ajo gota e vogl e verdh e konjakut nisi t'i dbonte prher e m shum pamjen e irnosur e krcnuese t maleve, q edhe tani n tavolin e shqetsonte her pas here. "Si nj shpend krenar i vetmuar... " Befas e ndjeu veten tepr t fuqishm. Trupat e dhjetra mijra ushtarve, t futur n tok, pritn kaq vjet ardhjen e tij dhe ja, ai erdhi q t'i ngrinte ara nga balta dhe t'ua kthente prindrve dhe t afrmve. Ai erdhi si nj Krisht i ri, i pajisur me harta, lista dhe shnime t pagabueshme. Gjeneralt e tjer i udhhoqn kto kolona t pafundme ushtarsh drejt disfatave dhe asgjsimit, kurse ai erdhi q t'ua shkpuste harrimit dhe vdekjes at dika q kishte mbetur prej tyre. Ai do t endej varrez m varrez, kudo, mbi ish-fushat e lufttarve, me qlllm q t'i gjente t gjith t zhdukurit dhe t humburit. N luftn e tij me baltn nuk do t njihte disfat, sepse ai ishte pajisur me forcn magjike t statistikave t prpikta. Ai prfaqsonte nj vend t madh e t qytetruar dhe prandaj puna e tij do t ishte madhshtore. N punn e tij kishte dika nga madhshtia e grekve dhe e trojanve, dika nga funeralet homerike. O, si do t mbeteshin me goj hapur shqiptart, q mbanin kaq shum ombrella n duar. Gjenerali ktheu edhe nj got. Dhe q at nat e tutje, do dit, do mbrmje, atje larg n vendin e tij, t gjitha ata q prisnin, do t thoshin pr t: Ai tani krkon. Ne shkojm npr kinema, n restorante, n kafe, ndrsa ai i bie kryq e trthor toks s huaj dhe krkon. Krkon, hap varre. Oh, pun t rnda ka, por ai do t dij t'ia dal mban. Jo m kot drguan at. Zoti e ndihmoft!

Qyteti pa reklama-(kreu XIV)

-Kan dy dit q rrin gjer natn von, se kan, zihen, hahen, djem t rinj, - tha nna e Stels, duke trazuar prushin e mangallit. Dy motrat shikuan njra-tjetrn pa folur. Kur nna doli jasht, Diana pyeti: -Si duket ky msuesi i ri? Stela uli syt. -Ku di un? -Ai sht simpatik. -Mua s'm duket dhe aq. Megjithse Shpresa e klass son s'e heq nga goja. Si 504

Olimpi shqiptar

s'ka turp edhe ajo. -E pse t ket turp? -Ua, po pr profesorin a mund t... Diana qeshi me t madhe. -Sa budallaqe bhesh moj Stel, eh... - ajo pshertiu leht, duke ia ngulur syt motrs. Sa e bukur ishte Stela! Tre vjet m par, kur Diana iku jasht shtetit, e la motrn akoma vajz pesmbdhjetvjeare, t holl, sikur do thyhej. Kurse tani, duke vshtruar syt e saj butsisht t errt, gjinjt e rrumbullakt, format e belit dhe t kmbve, qafn e bardh, t lmuar, ajo thoshte me vete: Jo s'mund t jet engjll Stela. Si i mban gjunjt dhe si vshtron. Kto tre vjet ndarjeje e kishin larguar Diann nga e motra. Pastaj, t dyja kishin ndryshuar shum. Ja, edhe ajo kur u nis jasht shtetit ishte sa Stela, ve jo kaq e bukur, megjithat, simpatike, bile shum. Ajo ather ishte vajz e paputhur, kurse Stels i dukej motra e mbshtjellur me nj vello misterioze, me at avullin e prshkuar nga reekset e reklamave t qyteteve t mdha jasht shtetit. Sa kishte treguar Diana at dit pr bulevardet e mdha, dritat, restorantet, dancingjet. Diana kishte qen n ato lokale kishte vallzuar, kishta dal pr krahu me djem. Po sepse i vinte rnd Stels q ta pyeste me hollsi. -Po ti? - ja preu mendimet e motra, - a ke ndonj djal? -Jo, - u prgjigj Stela. Ato prap vshtruan njra-tjetrn n sy. Syt e Dians shklqenin si nj dritare kujtimesh, kurse ato t Stels qen t menduar, t prshkuar nga kureshtja e jets q s'e njihte. Sa ishte rritur Stela! Jo, jo, ajo s'ishte aspak engjll dhe, si pr t pohuar kt mendim t fundit t s motrs, papritur Stela pyeti: -Po ti Diana ke shtitur me djem atje? -Posi. -Po ke dashuruar? -Eh, si t them. Ndoshta m sht dukur. Po atje s'sht si ktu. do vajz ka shum djem dhe do djal, gjithashtu. Nj her me njrin, nj her me tjetrin... Prit pak, tani do t t tregoj. - Diana u ngrit tr gjallri q, m n fund, gjeti nj njeri q mund t'i tregonte jetn jasht shtetit. Ajo hapi nj nga valixhet e saj dhe nxori nj ant t zez. -E shikon kt? Ktu jan telefonat e t njohurve q kam, sipas emrave. Ktu jan shnuar takimet, ja lexo. Stela u afrua. Ishte nj ditar n shkruar n gjuh t huaj. -Po ta prkthej. E enjte 14, Roberti n Metro "Orion". E shtun 16, Viktori prpara kafe "Mjellms" etj. Stela nguli syt mbi ato emra t shkruara pa kujdes dhe se ndjeu n zemr. 505

Flori Bruqi

Nj et e vogl dhe sa jet e madhe. Si ishte vall ajo metro "Orion" apo kafe "Mjellma"? Sigurisht, atje n metro "Orion" digjeshin drita t uditshme dhe njerzit vraponin, vraponin. Dhe atje prisnin djem duke pir cigare. Ata prisnin vajzat e tyre. Ato pastaj vinin dhe ata hidhnin cigaren posht. Prdhe grumbulloheshin shum cigare. Djemt gjithmon pin cigare kur presin. Pr do vajz kishte aq bishta cigaresh pr tok. Pastaj t gjith iknin dhe prdhe zbardhnin bishtat e cigareve. -M trego dhe fotogra. -Tani. Diana hapi nj ant tjetr. Nj grusht zarfesh e etsh shkruar n gjuh t huaja. Pastaj fotograt. Stela i shikoi me rradh, duke ndjer n shpirt nj dhembje t fsheht. -Sa i bukur ky djali! -Ah, ky m telefononte gjithmon n mesnat. M zgjonte nga gjumi. Sa budalla! -Po ktu, ku jeni? -N pyll jasht qytetit. Na la treni elektrik. Atje kaluam natn Stela vshtronte vjedhurazi t motrn. Ajo nuk guxonte t pyeste, por, m n fund, vendosi: -Diana, po ti... me ndonjrin prej tyre ke pasur marrdhnie t ngushta? T dyja motrat u vshtruan prap sy ndr sy. Syt e Dians kishin nj zjarrmi t uditshme. -Ti m pyet jam vajz apo jo? Stels se iu drodh n zemr. Sa e guximshme ishte Diana. Ajo deshi t pyeste pikrisht kt, por s'mundi as ta mendonte, bile, kaq zhveshur. -Po, - pohoi me drojtje Stela. Diana uli pak syt, duke trazuar mekanikisht fotograt. Stela u pendua q pyeti. Por tani ishte von. E shkreta Dian, si i uli syt. Diana pshertiu e lumtur me nj buzqeshje turprisht ironike. -Jo, un s'jam vajz. Stels n ast iu duk sikur nj aparat magjik ia largoi dhe ia veshi me mjegull motrn e saj. Ajo s'ishte vajz. Diana, motra e dashur, sa e huaj u b befas pr t. Stela deshi t ndalte dika, por kjo dika ishte br dhe ajo s'mund t ndalte asgj. -Stela, 'm shikon kshtu? - Diana i prkdheli okt e valzuar e t rnd. - Ti nuk m do m? Fol, ti s'm do m? Stela e shikonte me sy t hutuar, t zbrazur. Kishte keqardhje, trishtim apo zili n syt e s motrs? Diana nuk kuptonte dot. 506

Olimpi shqiptar

-Jo, Diana, asgj, - u prgjigj si e humbur vajza. Nga kati i tret u dgjuan tingujt e magnetofonit. Nj ritm rok-en-rolli dhe nj grua q kndonte me nj z si jehon. -Shkojm t dgjojm muzik, tha Diana, - se m ka marr malli pr nj danc. E njeh, Dorian Gej kndon. -Jo, - tha Stela, - Mamaja s'm l. -Ama dhe ti, 'hyn mamaja ktu? Sa kishte ndryshuar Diana, sa e guximshme ishte br Diana. Kjo Diana, motra e saj. T dy motrat po bheshin gati t trokisnin n dern e qiraxhiut, kur magnetofoni befas heshti. -Ptu, t'i ... nnn, shiriti u kput, - u dgjua zri i Gjonit. Ato t dyja nuk deshn t hynin n kt qetsi. Dy t tjer se bisedonin. -Sidoqoft, kurr s'pranoj q respekti ndaj letrsis dhe popullit tim sht nj paragjykim. -Ore, t mbushet koka ty, ne jemi njerz t shekullit njzet, shekullit atomik, pushtojm hnn, rrzojm yjet, ne duhet ta shtypim moralin e vjetr. Si ka thn Migjeni: Ne t birt e shekullit t ri, q plakun e lam n "shejtnin" e tij. Magnetofoni buiti duke mbytur zrat. Motrat hyn. U prezantuan. U uln. Djemt e rinj prnjher u gjallruan. Gjoni dukej i lumtur. Ai vuri tangon pr t vallzuar dhe mori Diann, duke mos guxuar t merrte Steln. Sa ia kishte turbulluar prfytyrimin kto net kjo studente e ardhur nga vise t largta, pr t cilat digjej zemra e tij. Ata menjher zbuluan te njri-tjetri patosin q i bashkonte : etja pr botn e madhe dhe prmimi pr provincn. Por, ndrsa Diana do t ishte pas dy javsh prsri jasht shtetit, ai i mjeri do t mbetej atje. Ndrsa vallzonte e bisedonte me Diann, Gjoni dy her i poqi syt me Steln. Ajo se si i dukej sonte, e rritur, serioze dhe e menduar. Tangon tjetr Gjoni mori Steln. Hera e par q vallzonte me t. Eugjeni mori Diann. Mentori buzqeshte lozokisht. Diana vallzonte shum ngjitur. Gjoni e afroi pak Steln, sa i ndjeu aromn e okve. Ajo nuk kundrshtoi, prkundrazi e hapi pak krahun q ai t kishte mundsi ta kapte m mir nga beli. Gjoni mundohej ta vshtronte n sy, por fytyrat e tyre qen shum pran. Vetm afr fundit Stela i ngriti pak syt. Gjoni ndjeu n zemr nj furi t ngroht, sikur dikush i hapi nj rubinet avulli t nxeht. Pastaj Gjoni me Diann krcyen nj mambo. Stela shikonte me admirim lvizjet e tyre. Sa shkojn me njri-tjetrin, mendoi dhe nj pikllim i mbushi zem507

Flori Bruqi

rn. Diana ishte nxehur nga muzika. Ajo kishte pothuaj nj muaj q nuk kishte takuar asnj mashkull. Ulrima e saksofonit i zgjonte t gjitha dshirat n trupin e saj t ri dhe t bukur. Sa e rrezikshme sht Diana, mendoi Stela me nj frik t pakuptuar n zemr. Si vshtronte ajo, si lvizte. Edhe Gjoni ishte nxehur. Ai nuk e vshtronte m Steln. Frika n zemrn e Stels u kthye n xhelozi ndaj s motrs. Po pse Gjoni q e vshtronte gjithmon n sy, i kthente tani kryet? Edhe ta vshtronte, tani ajo nuk do t'i hiqte m syt, ve ta shikonte. M mir t mos kishin ardhur fare dhe Diana nuk do t ishte njohur me t. Megjithat, asaj nuk i interesonte kjo pun. Pse 'ishte Gjoni pr t? Profesor dhe asgj tjetr. Po, po kshtu ishte. Le t buzqeshte Diana sa t donte. 'pun kishte Stela? Diana vajz e till u b, e shthurur, oh, si s'ka turp kjo motra e saj. Muzika e xhazit sikur i rrihte me kopan mendimet e Stels, duke i prplasur nga nj mur n tjetrin, duke i kapur prej oksh, prap duke i ngritur n tavan dhe prap duke i prplasur n dysheme. Diana e dridhte trupin si gjarpr. Eugjeni thrriste "Jepi!" her pas here. Mentori prap buzqeshi. Sa krcisnin takat e Dians! Nj sorr qndroi te pezuli i dritares. Xhamat qen veshur avull dhe sorra nuk dukej qart. N librin e kndimit t klass IV llore kishte nj vizatim, ku nj harabel ukiste jasht dritares. Se si iu kujtua kjo Stels papritur. Sa larg ju duk ajo koh. Tani sorra s'dukej m pas xhamit. Diana qe mbytur n djers. udi si nuk i thyheshin takat. Ajo po qullej. Dhe vshtrimin sikur e kishte t djersitur. Sa gj e shmtuar sht djersa, mendoi Stela. Ajo e urrente djersn. Asaj iu kujtuar nj fraz nga libri i historis: "normandt e tonin me gjak at q mund ta tonin me djers". Sorra u ul prap te dritarja. Jasht qe ftoht dhe asgj s't kujtonte djersn. Sikur takat e Dians t mos ishin eke, ato tani do t thyheshin. M mir q takat mos t ishin eke. Vetm mos t prdridhte kmbn, kur t thyheshin. Jo, jo, kmbn s'duhet ta prdridhte. Befas hyri nna. Ajo shkuli faqet kur pa Diann q krcente n at mnyr. At mbrmje kjo u b shkak pr grindje familjare. Diana nuk deshi t'u lshonte udh prindrve n asnj mnyr. Ajo iste me ca idera q i thernin si thika t ftohta pleqt e shkret. -Pu-pu, na u prish vajza, - murmuriste nna pas do pauze. - T thash, burr ziu, ather q t mos ta drgojm n at Evrop t nmur. Pu-pu, na iku vajza! Po ai goxha djal si s'kish turp q hidhej sikur i kishte hyr nj krimb n b.... Ua, ua, ua, sht edhe dhaskal, 'msues, dhaskal prmbysuri sht ai. At nat dhe m von, kur Diana hapte bised pr Gjonin, Stela dgjonte me nervozizm dhe ishte e paqet gjersa biseda mbyllej prsri. Von fjetn at nat t zott e shtpis. T dy motrat ran t inin bashk, si 508

Olimpi shqiptar

zakonisht, n krevatin dopio. -Stela! -Ti m more tr kuvertn. -Trhiqe vet. -Ti 'ke kshtu? Mos je e smur? -Jo. Fshfrin araft dhe nj pal ok u frkuan mbi jastk. -Diana! -H. -'ndjen kur puthesh? -Uh ti, fmij! -M thuaj. -'t t them. Po ja ndjen dika t mbl si bonbone. -Ti tallesh. Mua m duket se kur puthesh nuk ke qejf t hash. -E vrtet. -Po pse pshertive? -Un, jo... kot. -Diana! -H, 'ke. Fli tani. -Po kur... 'ndjen? -Dgjo Stela. Kurr s'duhet ta bsh at. More vesh? Kurr. Do t pendohesh tr jetn pastaj. Dgjon? -... -Dhe tani i. Mua po m mbyllen syt. Natn e mir. -Natn e mir! Pas pak Diana fjeti. N dhom ishte errsir dhe qetsi e plot. Dgjohej vetm grhitja e leht e gjyshes dhe tiktaku i ors s vjetr. Stela kishte t nxeht, i dhimbte koka. Mundohej t inte, por s'mundte. I dukej sikur n tru i shtypej nj turm mendimesh, q prpiqeshin t dilnin si nga nj port e ngusht, por nuk mundnin. O Zot, sa shum mendime, dhe sa t palidhura dhe 'budallallqe! Po a nuk mundte t mos mendonte asgj? Jo. Ca ksime pa kuptim i nguleshin si gozhd dhe s'i shqiteshin. Ndonj gjysm vargu dy nota t nj melodie, fraza pa lidhje. Tamam sikur ia ngulte njeri me ekan. Sa shum gozhd. Dhe sa shponin. Gozhd t rnda. Duke u kthyer sa nga nj krah n tjetrin, kofsht e saj prekn ato t s motrs, q inte n shpin. Ah, ja kush e bezdiste, trupi gjysmlakuriq i s motrs, q shtrihej i ngroht dhe i zbuluar pran saj. Ah, ky trup ishte pr Steln misterioz. N kt trup t bardh e t lmuar s'kishte vend q t mos qe prkdhelur nga 509

Flori Bruqi

duar mashkulli. Kushedi sa her ishte shtrir kshtu Diana, lakuriq, me djem t huaj n krevat. Fantazia e mendur e Stels me nj shpejtsi t rrufeshme krijoi prnjhersh dhjetra prfytyrime meshkujsh, q i prkdhelnin t motrn e zhveshur. Stela vetvetiu u trhoq pak sikur t trembej se mos ato hije, q prfytyrimi i saj vizatonte, e preknin dhe at me duart e tyre t ashpra prej djemsh... Ta preknin, ta prkdhelnin, ta shtrngonin fort... Ajo ndjeu nj val t ngroht t'i ngjitej n trup dhe u kthye prmbys pr t'u qetsuar ca. Ajo kishte dgjuar se vajzat ktheheshin prmbys kur i trembeshin vetes. Tang, tang, tang. Ora ra tre pas mesnate.

Jup Kastrati (1924-2002)

Jup Kastrati ka lindur n Shkodr, me 15 prill 1924. U shkollua n kt qytet, djep kulturologjik i Shqipris. M 1942 studioi pak koh n liceun shkencor "Galileo Ferraris" n Torino. U kthye shpejt n Shqipri. Gjat pushtimit italian, si antifashist, ka qen i persekutuar, i burgosur, i internuar n "Campo Concetramento", n kodrat e Tepes n Shkodr, pastaj sht mbajtur si peng n Kosov, n burgun famkeq t Prizrenit gjat muajve korrik-shtator 1943. Pas lirimit ka kryer studimet e larta n fakultetin e lologjis n universitetin shtetror t Tirans. Tema e tij e diploms titullohet: "Kontribute pr studiumin e Ndre Mjeds" me 1958. U b doktor i shkencave lologjike m 1982 me disertacionin "Historia e gramatologjis shqiptare" (1935-1944) me 1500 faqe daktilograke. Me 1987 i sht akorduar titulli profesor. Ka shrbyer n arsim 47 vjet. (1946-1993) nga t cilat 37 vjet n shkolln e lart. sht nj nga themeluesit e Institutit t Lart Pedagogjik t Shkodrs, me 2 shtator 1957, dhe ka punuar shum pr krijimin e universitetit t Shkodrs. sht dekoruar me urdhrat "Msues i Popullit" si dhe "Mjeshtr i Madh i Puns". Ka qen shef i Katedrs s Gjuhs Shqipe n Institutin e Lart Pedagogjik t Shkodrs me 1973-1990. Jup Kastrati ka mbajtur ligjrata shkencore n universitetet e Tirans, Prishtins, Shkupit, Tetovs, Kalabris, Napolit, Salernos, Peruxhias, Nju Jorkut, etj. sht autor i shum librave. Brenda viteve 1956-1999 ka botuar 35 libra. T dhnat e msiprme jan gurt e kilometrazhit t rrugtimit jetsor dhe krijues t Jup Kastratit.Librat e tij jan t botuara, pra, t hapur pr syrin e lexuesit dhe 510

Olimpi shqiptar

jan t tjert ata q lexojn sot dhe ata q do t lexojn nesr, q do t bjn vlersimin e patjetrsueshm t Jup Kastratit.N kt shkrim lakonik un dua t skalis m shum intimitetin dhe njohjen vetiake. Ka m shum se 20 vjet q e njoh Jup Kastratin nga afr. Kam vajtur shpesh tek shtpia e tij karakteristike shkodrane, me nj oborr t vogl dhe me nj shkallare, me mjedisin e brendshm plot libra, ku sht e gjall dhe e pranishme nj mikpritje e lasht dhe e re, nj dashamirsi e holl dhe nj ngrohtsi njerzore e prhershme. Kam nj korrespondenc n vite me Jup Kastratin, kam ndjer n personalitetin e tij njeriun e vrtet t letrave, i mirinformuar deri n fund, si pakkush n Shqipri. Kam qen n shtpin e Jup Kastratit kur u smur gruaja e tij, madje, dhe n raste vdekjesh e fatkeqsish familjare. Kemi diskutuar parreshtur pr problemet kulturore t kombit dhe kto biseda jan t skalitura thell n mbamendjen time. Dua t prmend nj rast interesant. Sapo isha njohur me priftin dijetar nga Tuzi i Malit t Zi, Dr. Vinens Malaj. Ai me kish dhuruar librat e botuar, madje, krijimtarin e tij n tri vllime. E njihja Malajn, sepse kisha shkuar edhe te kisha katolike e Tuzit, para s cils qe ngritur statuja prej bronzi e Nn Terezs. Kabineti i Malajt n kish ishte me mijra libra, disa dhe me pergamen, madje, edhe me nj libr t shekullit XII. Plot piktura dhe skulptura t bra dhe nga vet Malaj si dhe piktura t artistit shqiptar Lin Delia. Malaj mbante edhe shum objekte arkeologjike t trashegimis ilire. Pikrisht n Tuz, un bisedova me Malajn pr Jup Kastratin. I fola pr librin mbi Faik Konicn, q Jupi e kish botuar n Amerik dhe u shpreha se Jup Kastrati sht nj nga dijetart m t mdhenj shqiptar n ditt tona. Malaj m tha se nuk kish pasur rastin ta takonte dhe se madje kish shkruar nj polemik kundr tij. Para tre vjetsh e takova Vinens Malajn n Shkodr dhe s bashku me miqt e mi nga Shkodra, Ahmet Osja dhe Gzim Urui e bindm q t shkonim pr nj vizit n shtpin e Jup Kastratit. Prifti plak u dorzua. Shkuam tek Jupi, i cili na priti sipas tradits proverbiale shqiptare. Tepr i kujdesshm dhe delikat n kt takim nderonte mikun e ardhur nga Tuzi pavarsisht dhimbjes, q i kish shkaktuar polemika e tij. Un m i lir n qndrimet e mia bja polemik n disa raste me Vinens Malajn.Ish fjala pr nj dorshkrim kronikor, q njihet me emrin "Kronika e priftit t Diokles" e shek. XIII. Pastaj ra fjala pr veprn q kish n duar Malaj pr katalogun e martirve iliro-shqiptar t krishtrimit. Malaj e falnderoi t zotin e shtpis dhe lavdroi veprn e Jupit "Historia e Gramatologjis". T dy dijetart ishin t lehtsuar me njri-tjetrin. Por un dua t artikuloj mendimin tim pr Jup Kastratin, ta ravizoj portretin e tij. Jup Kastrati u diturua si specialist i bibliogras. Ai sht nga ata njerz q na kujton se nuk mund t ket shkenc pa bibliogra dhe se bibliograa sht shkenc e njohuris autentike. Jup Kas511

Flori Bruqi

trati sht nj nga bibliograft m t mdhenj shqiptar.Dua t kujtoj nj nga bisedat e prbashkta ku del n pah kujtesa e Jup Kastratit. Prej shum vitesh un kisha studiuar krijimtarin e Faik Konics. Ende nuk kisha marr n dor dhe nuk kisha studiuar monogran e pasur dhe substanciale t Jup Kastratit pr Faik Konicn, botuar me nj paraqitje luksoze n SHBA. Dija q Konica kish shkruar nj komedi t shkurtr dhe e kish botuar n nj nga organet e shtypit t kohs. E krkoja kt vepr t Konics dhe e kisha t vshtir t prcaktoja organin konkret ku ajo ish botuar. Ende dhe sot ky tekst i Konics s'sht prfshir dhe s'sht ribotuar n asnj nga librat e shumt q kto vitet e fundit jan botuar papushim me emrin e Faik Konics. E pyeta Prof. Jupin pr kt subjekt. Prgjigjja qe e menjhershme si pr dika tepr normale dhe jo t mundimshme. "Kjo komedi sht botuar n gazetn "Trumpeta e Krujs me 1913, Moikom", m tha Jupi. T rrall jan njerzit kaq t familjarizuar me informacionet e pafundme t librave. Jupi iu jep rndsi hollsirave dhe shnimeve n fundin e faqeve t shkruara, sepse ato shpesh mbartin substanc lajmesh dhe kumtimesh t papritura, por t panumrueshme jan dhe shkrimet dhe shnimet e vet Jup Kastratit. N dialogt tan t prbashkt pr bibliogran Jupi ka theksuar me vetdije se mungesa e njohjes s bibliogras krijon nj zbrazsir dhe sht nj defekt i rnd pr cilindo studiues t shquar. Padyshim, un i kam argumentuar Jupit se bibliograa nuk sht qllim n vetvete dhe se shpesh ka nj rrac studiuesish, t quajtur si studiues konceptual, q bjn zbulime m t mdha dhe m t patjetrsueshme n historin e dijs dhe t kulturs. Nj studiues i till sht p.sh. albanalogu kroat Milan Shuai, nj dijetar konceptual i klasit t par. Por bazamenti i studimeve t tij sht padyshim bibliograa e korpusit t dokumenteve, q lidhen me historin e mesjets shqiptare. Bibliograa nuk sht luks as qllim n vetvete.Besoj se e njoh nga afr karakterin dhe tipin e Jup Kastratit. Ai del rrall nga shtpia, por miqt e shumt q e vizitojn shprehin ndikimin e tij t madh tek t tjert. Ai sht njeri me karakter t vendosur, nuk e njeh lajkatimin dhe prtimet e vogla t dits. Mbron idet e tij sepse sht i bindur n rrnjt e ktyre ideve. N momente t caktuara ka patur edhe raste t ndonj sulmi pezhorativ ndaj gurs s tij, por kjo gj s'ka pasur pesh. Balta i sht rikthyer hedhsit. E dua pambarimisht Shkodrn e motshme, kt kryevatr t kulturs shqiptare n t gjith kohrat. I kam njohur nga afr dijetart e Shkodrs. I mrekullueshmi dhe modesti, dijetari i shklqyer lolog Kol Ashta, ka vdekur. N t gjitha rastet kur vija n Shkodr un do ta takoja Kol Ashtn. Studimi i tij pr Gjon Buzukun ka qen nj mrekulli. Nuk mund ta harroj dot dhe t nderuarin Fadil Podgorica apo dhe nj mik tjetr timin Pjetr Topallin. Ata tani s'jan m. N kt mjedis diturak Jup Kastrati sht nj prfaqsues i 512

Olimpi shqiptar

denj i forcs krijuese dhe i karakterit q nuk jepet. Un i uroj me gjith shpirt shndet dhe jet sa m t gjat. Ai sht i fort dhe duhet t jet gjithnj i till. Dimension tjetr i dijs s Jup Kastratit jan gurat e mdha t kulturs si: Ndre Mjeda, Zef Jubani, De Rada, Faik Konica etj. N kt hulli u shqua si monograst. Dimensioni tjetr shum i rndsishm lidhet me lologjin, me studimet pr sintaksn shqipe, me historin e gjuhsis shqiptare dhe sidomos me historin e gramatologjis shqiptare. Kto dimensione prcaktojn koordinatat diturake t Jup Kastratit. Jup Kastrati jeton n Shkodr dhe punon sipas ritit t shenjt t nj oshnari t puns. Pr t sht e paimagjinueshme humbja kot e kohs. Ai sht puntor i pashembullt i letrave shqipe. Ritmi i tij i studimit sht i pandrprer dhe rezultativ. Sa her n shtpin e tij, ai m ka treguar dorshkrimet e pabotuara por t prfunduara dhe t konceptuara si libra m vete. Nse ka nj pasion delikat pr Jup Kastratin jan arbresht. E shoqja i rri pran, e bija e adhuron t atin, madje, ka botuar nj bibliogra t shkrimeve dhe librave t tij. Duke lexuar me kujdes "Autobiogran e De Rads", shqipruar dhe pajisur me shnime nga Jup Kastrati, mundohesha t kuptoja kuptimin e thell t altruizmit njerzor. Sot n epokn e monetarizmit gati askush nuk beson tek altruizmi. Por jo pa prjashtim t gjith. Nj nga altruistt sht Jup Kastrati. Ai jep nj shembull q duhet nderuar. Ai duhet nderuar se e meriton plotsisht. Librat e studimet e tij kan dika testamentale. Ndoshta ky shkrim modest do ta gzoj Jup Kastratin. M tepr se sa kt gzim un vet kam menduar t shqetsoj indiferentt dhe t pakujdesshmit, vetkuptohet nse kan vetdije dhe ndjenja njerzore. Jam i bindur, q nuk sht faji i shtypit dhe mediave elektronike pr gjithka. Ka nj errsim t vetdijes kombtare, q ngjan me nj lloj analfabetizmi t ri. Por vetdija kombtare nuk mund t zhduket, prderisa nj njeri si Jup Kastrati nuk pranon t prkulet dhe ta lr penn t'i bjer nga dora. Amen!Jup Kastrati, i cili u nda nga jeta n moshn 79-vjeare, lindi n Shkodr m 15 prill 1924. Shkolln llore, gjimnazin klasik dhe liceun ruajal i kreu n qytetin e lindjes. Pr pak koh studion n liceun shkencor t Torinos. Gjat pushtimit italian burgoset n Kosov si antifashist. Mbaron studimet n Universitetin Shtetror t Tirans, n Fakultetin e Filologjis. Pr 47 vjet ka shrbyer n arsim, nga t cilat 37 n Universitet. sht nj ndr themeluesit e Institutit t Lart Pedagogjik, n Shkodr dhe ka luftuar pr ta kthyer at n universitet. Esht ai q ideoi dhe propozoi Luigj Gurakuqin, sot. Mbron doktoraturn n shkencat lologjike n vitin 1982 me Historin e gramatologjis shqiptare, periudha 1635-1944. N vitin 1991 merr titullin shkencor profesor.Megjithat 79vjeari Kastrati punonte n studion e baness s tij, q ishte n t njjtn koh dhom gjumi, pr prfundimin e veprave q kishte n dor.Biblioteka e Prof. 513

Flori Bruqi

Kastratit, q sht nj pasuri m vete n fushat e gjuhsis dhe albanologjis, kryesisht n gjuht frnge, latine e italiane, tregon se si ky njeri i dha albanalogjis, gjuhs q i kushtoi jetn. N fondin e ksaj biblioteke numrohen 5 mij epistolar, me shkrimtar e dijetar vendas e t huaj.Puna shkencore dhe studimore e Prof. Jup Kastratit, sht vlersuar prej llimeve, deri m dje, n vitin 2002 kur Instituti Amerikan i Biograve i akordon titullin Mendje t ndritura t shekullit 21. Jan fusha kaq t gjra dhe t thella albanologjike, sa tani kur duhet t prmendim vlern e ktyre krkimeve n kuadrin e nj nekrologjie, duhet t rendisim titujt e pafund honorik dhe sidomos stimujt moral paradoksal, me t cilat strukturat shtetrore dhe akademike para dhe pas 90-s e nderuan profesor Jupin.Ndoqi rrugn e botimeve qysh n moshn 17-vjeare. Nga veprimtaria e tij shkencore gjat nj periudhe 62-vjeare, njihen rreth nj mij punime shkencore me 20 mij faqe shtypi shkencor. Ka botuar 30 titutj me karakter shkencor, shum prej t cilve prdoren sot si tekste msimore. Ka themeluar dhe botuar tre organe shkencore. Punimet e Prof. Kastratit jan prfshir n prmbledhs, vllime studimesh t botuara nga Universitetet e Tirans, Prishtins, Akademia e Shkencane, Universiteti i Napolit, Kalabris. Ka br gjurmime bibliotekare pr tekstet e vjetra t shqipes n Tiran, Prishtin, Shkup, Rom, Athin, Beograd, Mosk, Uashington, Nju Jork. Kontributi i tij sht shum i muar n fushat e historis t gjuhsis shqiptare dhe albanologjis, t historis s letrsis. Nj nga veprat e tij m t dashura dhe m e mundimshmja mbetet Historia e Albanologjis, pr t ciln ai sht shprehur sa qe gjall se sht nj punim organik, shterues dhe i ngjeshur, nj analiz dhe sintez e studimeve t prpiluara pr gjuhn shqipe, pr nj periudh 500-vjeare. Ndrsa puna shumvjeare, pr ardhjen e plot t gurave t de Rads dhe Faik Konics, u kurorzua vitet e fundit n monograt Jeronim de Rada, jeta dhe vepra, botim i vitit 2002 dhe Faik Konica, botuar m 1995. Ky studim pati shum jehon n bot, n rrethet e studiuesve gjithashtu, ndoshta pr nj arsye t thjesht dhe themelore, karakteristik e krkimit alla Kastrati: shterimi dhe dyshimi i paekuivok.Ndr titujt m t rndsishm, q vlersojn punn e nj jete t tr, kuptohet vler morale, jan titujt e marr prej vitit 1954, Urdhri Naim Frashri i Klasit t Dyt, Msues i Popullit, Drejtues krkimesh, Mjeshtr i madh i Puns. sht prfshir n edicionin e 13-t t Enciklopedis Ndrkombtare t Biograve t Intelektualve Botror t Kembrixhit, n dhjetor t vitit 1997. Nj vit m pas propozohet akademik nga senati i Universitetit t Shkodrs nga Prof. Mahir Domi e Prof. Dhimitr Shuteriqi. N vitin 2001 i jepet titulli Intelektual ndrkombtar n Kembrixh. N vitin 2002, Instituti Ndrkombtar i Biograve i akordon titullin Mendje t ndritura t shekullit 21. N dhjetor 2002, kshilli bashkiak i Shkodrs e shpall Qytetar Nderi. http://ori-press.blogspot.com/2005/10/ori-bruqikush-eshte-jup-kastrati.html 514

Olimpi shqiptar

Ibrahim Rugova (1944-2006)

Dr. Ibrahim Rugova lindi m 2 dhjetor t vitit 1944 n fshatin Cerc, komuna e Burimit. M 10 janar 1945 komunistt jugosllav ia pushkatuan t atin, Ukn dhe gjyshin Rrust Rugova, q kishte qen lufttar i njohur kundr etave etnike q po deprtonin n Kosov gjat Lufts s Dyt Botrore.Ibrahim Rugova shkolln llore e kreu n Burim(ish Istog), t mesmen e kreu n Pej, m 1967. Fakultetin Filozok Dega Gjuh e Letrsi Shqipe e kreu n Prishtin. Gjat vitit akademik 1976-77 qndroi n Paris, n Ecole Pratique des Hautes Etudes, nn mbikqyrjen e Prof. Roland Barthes-it, ku ndoqi interesimet e veta shkencore n studimin e letrsis, me prqendrim n teorin letrare. Doktoroi n fushn e letrsis n Universitetin e Prishtins, m 1984. N vitin 1996 Dr. Ibrahim Rugova u zgjodh antar korrespondent i Akademis s Arteve dhe Shkencave t Kosovs. N llim ishte redaktor n gazetn e studentve Bota e re dhe n revistn shkencore Dituria (1971-72), q botoheshin n Prishtin. Nj koh punoi edhe n revistn Fjala. Mandej, pr afro dy dekada, Dr. Ibrahim Rugova veprimtarin e vet shkencore e zhvilloi n Institutin Albanologjik si hulumtues i letrsis. Nj koh ka qen kryeredaktor i revists Gjurmime albanologjike t ktij Instituti. Me krijimtari letrare u mor q nga llimi i viteve gjashtdhjet. Dr. Ibrahim Rugova m 1988 u zgjodh kryetar i Shoqats s Shkrimtarve t Kosovs, q u b brtham e fuqishme e lvizjes shqiptare, e cila kundrshtoi sundimin komunist serb dhe jugosllav n Kosov.Si intelektual me nam q i jepte z ksaj lvizjeje intelektuale e politike Dr. Ibrahim Rugova u zgjodh, m 23 dhjetor 1989, nga themelimi kryetar i Lidhjes Demokratike t Kosovs, partis s par politike n Kosov q sdoi drejtprdrejt regjimin komunist n fuqi. LDK, nn udhheqjen e Dr. Ibrahim Rugovs, u b shpejt forca politike prijse n Kosov, duke mbledhur shumicn e popullit rreth vetes. N bashkpunim me forcat e tjera politike shqiptare n Kosov si dhe me Kuvendin e athershm t Kosovs, Dr. Ibrahim Rugova dhe LDK-ja prmbylln kornizn ligjore pr institucionalizimin e pavarsis s Kosovs. Deklarata e pavarsis (2 korrik 1990), shpallja e Kosovs Republik dhe miratimi i kushtetuts s saj (7 shtator 1990), referendumi popullor pr pavarsin dhe sovranitetin e Kosovs, mbajtur n fund t shtatorit 1991, qen prelud pr zgjedhjet e para shumpartiake pr Kuvendin e Kosovs, mbajtur m 24 maj 1992. Dr. Ibrahim Rugova u zgjodh President i Republiks s Kosovs. Dr. Ibrahim Rugova u rizgjodh President i Republiks s Kosovs n zgjedhjet e mbajtura n mars t vitit 1998. Nn udhheqjen e Dr. Ibrahim Rugovs LDK-ja toi shumicn e votave n zgjedhjet e para lokale t sponsorizuara ndrkombtarisht n Kosovn e paslufts n tetor 515

Flori Bruqi

t vitit 2000 si dhe n zgjedhjet e para nacionale n vitin 2001 dhe n zgjedhjet e dyta lokale t vitit 2002. LDK toi edhe zgjedhjet e fundit nacionale m 2004.Dr. Ibrahim Rugova u zgjodh President i Kosovs n mars t vitit 2002 dhe u rizgjodh edhe m 2004.Dr. Ibrahim Rugova vdiq m 21 kallnor 2006 n Prishtin dhe u varros n Bregun e Diellit me nderimet m t mdha t popullit t Kosovs.N prvjetorin e vdekjes s Ibrahim Rugovs, m 21 janar 2007, Presidenti i Kosovs, Dr. Fatmir Sejdiu, dekoroi Presidentin historik t Kosovs me Urdhrin Hero i Kosovs, titulli m i lart n vendin ton q u jepet gurave historike shqiptare dhe t Kosovs q kan br vepra trimrie pr lirin dhe pavarsin e Kosovs.

Veprat
Prekje lirike, Rilindja, Prishtin, 1971, Kah teoria, Rilindja, Prishtin, 1978, Bibliograa e kritiks letrare shqiptare 1944-1974, Instituti Albanologjik, Prishtin, 1976 (s bashku me Isak Shemn), Kritika letrare (nga De Rada te Migjeni), Rilindja, Prishtin, 1979 (s bashku me Sabri Hamitin), Strategjia e kuptimit, Rilindja, Prishtin, 1980 Vepra e Bogdanit 1675-1685, Rilindja, Prishtin, 1982, Kahe dhe premisa t kritiks letrare shqiptare 1504-1983, Instituti Albanologjik, Prishtin, 1986 Refuzimi estetik, Rilindja, Prishtin, 1987, Pavarsia dhe demokracia, Fjala, Prishtin, 1991, shtja e Kosovs, Dukagjini, Pej, 1994, Kompleti i veprave t Ibrahim Rugovs n tet vllime, Sh.B. Faik Konica, Prishtin, 2005

mimet dhe titujt ndrkombtar

M 1995, Dr. Ibrahim Rugovs iu dha mimi pr paqe i Fondacionit Paul Litzer n Danimark. M 1996, Dr. Ibrahim Rugova u shpall Doktor Nderi (Honoris Causa) i Universitetit t Parisit VIII, Sorbon, Franc. M 1998, Dr. Ibrahim Rugovs iu nda mimi Saharov i Parlamentit Evropian. 516

Olimpi shqiptar

N vitin 1999, Dr. Rugova mori mimin pr paqe i qytetit Mynster, Gjermani, ndrsa u shpall qytetar nderi i qyteteve italiane: Venedik, Milano dhe Breshia. N vitin 2000, Dr. Ibrahim Rugova mori mimin pr paqe t Unionit Demokratik t Katalonis Manuel Carrasco i Formiguerra n Barcelon, Spanj. N vitin 2004 Dr. Ibrahim Rugova u nderua me mimin e Evrops, Senator Nderi nga Fondacioni panevropian Coudenhove-Kalergi. U nderua gjithashtu nga Komonuelthi i Pensilvanis (SHBA), Mik i Shteteve t Bashkuara t Ameriks. M 2004, Dr. Ibrahim Rugova u shpall Doktor Nderi (Honoris Causa) i Universitetit t Tirans. N vitin 2006 Persidenti i Shqipris, Alfred Moisiu dekoroi Presidentin Dr. Ibrahim Rugova (post mortum) me mimin Urdhrin e Flamurit Kombtar"

Kultivues i modernitetit
Shkrimet e para n letrsi Ibrahim Rugova i lloi me poezi, ashtu si veprojn t thuash t gjitha ata,q llojn t merren me letrsi. Ai botoi nja njzet poezi , t cilat ishin n nivelin e poezive q botoheshin n at koh. Por shum shpejt e braktisi kt gjini pr tiu kushtuar studimit t letrsis, vemas kritiks letrare. Madje qysh n prmbledhjen e tij te par t shkrimeve n kt lmi,n at Prekje lirike 1971 dshmoi pr nj prirje drejt letrsis se avancuar perndimore duke e ia shmangur asaj t realizmit socialist q kishte prfshi nj pjes t letrsis se kampit t ashtuquajtur socialist, trev kjo se cils i takonte edhe Shqipria por edhe Kosova si pjes prbrse e Jugosllavis s athershme. T shtojm se punimet e ktij libri se parit u botuan n t prkohshmen Fjala me mbititull Zenite letrare, ku shihej orientimi i tij q t merrej me kulmet e letrsis, kryesisht asaj botrore. N kt kontekst duhet shikuar edhe prpjekjet e ktij krijuesi q t lirohet nga dogmat e realizmit socialist,q e kishin kapluar letrsin q krijohet n at koh ,vemas , at q krijohen n Shqipri e q n njfar mnyr ndikonte edhe n krijimtarin letrare q krijohej n trojet e ish Jugosllavis, ku jetonin dhe vepronin shqiptart. sht thn dhe shkruar se Ibrahim Rugova ishte ndr t part q e kundrshtoi kt drejtim letrar me shkrimet e tij t botuara n shtypin e kohs. N t vrtet q n shkrimet e botuara n librin e tij t paralajmronte orientimin e ti q synonte nga kulmet e letrsis botrore, t asaj pjes m progresive t ksaj letrsie. Kt orientim t tij ai do ta prsosi pas qndrimit disa muajsh n Paris t Francs. Madje mund 517

Flori Bruqi

t thuhet lirisht se krijimtaria e tij lidhet me modernitetin n kulturn shqiptare, me modernitetin e kritiks letrare dhe shkencore,jo vetm t asaj q krijohej n trojet e ish Jugosllavis, ku jetonin shqiptart, por n mbar regjionin ku itet e shkruhet shqipja. N kt mnyr veprat e tij bhen fanar q ndriojn aspekte t ndryshme t letrsis, shikuar nga aspekte q deri m ather nuk ishin kultivuar n letrat shqipe. N ndrkoh Ibrahim Rugova botoi edhe veprat tjera Kah teoria (1971),Strategjia e kuptimit(1980),Vepra e Bogdanit 16751685( 1982),Kahe dhe premisa t kritiks letrare shqiptare 15041983(1983)Refuzimi estetik(1987) dhe sht koautor i dy veprave t tjera Kritika letrare( bashk me Sabri Hamitin) (1979) dhe Bibliograka e kritiks letrare shqiptare ,44-,74 (bashk me Isak Shemen) (1976). Shtpia botuese Faik Konica e Prishtins e botoi kompletin e veprave t tij pr t dshmuar kshtu vlerat e pakontestueshme me t cilat disponon kjo krijimtari e q nuk e kan humbur aktualitetin as sot e ksaj dite. N t gjitha kto vepra hetohet mprehtsia e tij pr ti kap gjerat, pr t shqyrtuar me mjeshtri dhe aftsi t rrall shtje q i shtron n kto punime. N t gjitha kto vepra duket qart prirja e tij pr t ndriuar sa m mir shtjet pr t cilat shkruan, duke i qndruar besnik orientimit t tij primar, q veprn ta analizoj nga aspekte e artit dhe t rolit t saj n zhvillimin e dijs. Ibrahim Rugova ka br zgjedhjen dhe prgatitjen pr shtyp t vjershave t zgjedhura t poetve bashk[kohor si Din Mehmeti, Ali Podrimja, Beqir Musliu etj, t cilat i shoqronte me parathnie, q n realitet jan analiza t thukt t vlerave t ktyre veprave.Dy jan veprat m t muara t ktij krijuesi, e q me duket se jan kryeveprat e Ibrahim Rugovs dhe ato Vepra e Bogdanit 1675-1685 dhe Kahe dhe premisa t kritiks letrare shqiptare 1504-1983.Derisa n t parn ai do merret me studimin e gjithanshm t veprs s ktij humanisti dhe shkrimtari n t dytn Rugova do t merret me rrugt e zhvillimit t kritiks letrare n letrsin shqipe. Sipas tij mendimi kritik pr veprat e artit t fjals s shkruar n letrar shqipe sht shum e hershm, madje ai z ll me paraqitjen e shkrimeve t para t shkrimtarve shqiptar. Kshtu, pr shembull, ai ka shkruar edhe kta rreshtaPo ashtu n vijn e humanizmit kemi edhe poetin dhe lozon Mikel Maruli (1453-1500), i cili shkruante poezi n frymn e elegjive t Katulit dhe bnte interpretimin poetik t bots sipas Lukrecit. M 1497 botonte dy vepra t njohura Epigrame dhe Himnet e natyrs, si dhe la n dorshkrim veprn Mbi edukimin princror. Duke vepruar kshtu ai dshmonte pr prkushtimin e tij q t gjurmoj dhe gjej elemente t mendimit kritik pr vepra letrare, t botuara m hert.N vazhdim t ktij studimi Ibrahim Rugova do t prqendrohet n 518

Olimpi shqiptar

vlersimet q jan dhn pr letrsin dhe pr veprat letrare n koh dhe hapsir t ndryshme. Nj vend t rndsishm n veprn e tij z mendimit kritik i shkrimtarve t Rilindjes kombtare dhe kontributi i muar i shkrimtarve t ksaj period, t cilit kishin botuar vepra t shumta n poezi,proz apo edhe gjini t tjera t krijimtaris artistike, por q kishin dhne dhe vlersime pr veprat e botuara, n mesin e t cilve ai do t prmendi edhe Jeronim De Raden, mandej Faik Konicn, t cilin e radhiste n mesin e kritikt m t muar t mendimit estetik n letrar shqipe, i cili q n shkrimin e tij nKohtoren e letrave shqipe dshmonte pr nj vetdije t lart pr nevojn e kritiks letrare shqipe, si pjes e letrsis, se ciln edhe i ndihmon n zhvillimin e saj .Mund t themi lirisht se Faik Konica mohet si njeri ndr kritikt m t mprehte dhe nj ndr ata q i ndihmoi zhvillimit t mendimit kritik n letrsin shqipe.N kt vazhd duhet prmendur edhe shum bashkkohanik t Konics mesin e t cilve po prmendim Fan S. Nolin,i cili veprat e prkthyera nga gjuht e ndryshme n shqipe i shoqroi me introdukte andaj edhe kritikat e tij ai i quan kritika introduktore. Pa dyshim se kto interpretime t Nolit jan nj thesar i muar n zhvillimi dhe rriten mendimit kritik e estetik n letrar shqipe. Si do q t jet konsolidimi i kritiks letra shqiptare llon m mjaft vones. Ai nis t zhvillohet dhe t kultivohet pas llimit t botimit t shum revistave letrare n gjuhn shqipe, qoft n Shqipri apo edhe n diaspor. N kto gazeta e revista llojn t botojm shkrimet e tyre shum penda q m von do t bhen t njohura , duke i ndihmuar kshtu kultivimit t kritiks letrare si pjes prbrse e letrsis. Kjo ndodh n vitet 20 dhe t 30 t shekullit t kaluar kur edhe llojn t botohen revistat Djalria,Shqipria e re;Minerva, Illyria,Hylli i Drits etj. N faqet e tyre do t gjejm shkrimet e Eqrem abejt,Justin Rrots, Mitrush Kutelit, Krist Malokit,por edhe ato t Dhimitr Shuteriqit,Gjergje Fishtes e shum e shum emrave t njohur t letrsis shqipe. Nj pjes t mir t studimit t Ibrahim Rugovs i kushtohet kritiks bashkkohore, ve asaj q u krijua n Shqipri e ve asaj q u krijua n Kosov, gjegjsisht n ish Jugosllavin. Autori i veprs n shqyrtim ka sjell analiza t hollsishme pr orientimet dhe vlerat e kritikve bashkkohor,qofshin ata q punimet e veta i botuan n shtypin e Shqipris apo edhe t Kosovs, bashk me orientimet e tyre n kt lmi t krijimtaris.Vepra e veta Ibrahim Rugova i ka prcjell me aparatur shkencore duke,cituar fusnotat pr burimet e shfrytzuara ashtu si ka vepruar edhe numrimin e literaturs se shfrytzuar,treguesin historik t termave, treguesin e emrave e t ngjashme me kto. N dy veprat tjera, n njrn ai e ka botuar edhe listn e prmbledhjeve t poezive bashk me vlersimin e shkurtr pr seciln ve e ve, kurse n tjetrn, n at t fundit 519

Flori Bruqi

Refuzimi estetik i ka numruar romanet e botuara nga viti 1949 gjer n vitin 1986, pra vetm nj vit para botimit t veprs n fjal. T gjitha kto e bjn veprn e tij me vlera t larta jo vetm estetike, por edhe shkencore.

Mesjeta shqiptare dhe mesjeta evropiane

Studimi i Ibrahim Rugovs, Vepra e Bogdanit, ku sht studiuar n mnyr integrale vepra e njrit ndr krijuesit m t mdhenj t mesjets shqiptare, Pjeter Bogdani, bn pjes n ato arritje kulturore prgjithsisht, e shkencore veanrisht, q, pos t tjerash, ngjallin respekt edhe pr objektin e studimit. Njeriut t kohs son, t ksaj ngutie e hutie sikur nuk i mbetet koh t merret edhe me trashgimin kulturore, shkencore, lozoke dhe letrare t strgjyshrve. Kjo mund t jet edhe pasoj e mentalitetit ton se gjoja do gj llon me ne ose s paku ka arritur zhvillimin e lakmushm me ne. Andaj, vshtruar nga ky knd, studimi i Ibrahim Rugovs hap dritare t reja t dijes, duke shpaluar n kt mnyr errsirn shekullore, sidomos t Mesjets, ku edhe si faktogra, ende nuk dihet pr gjith thesarin e trashgimis son shpirtrore. M tutje, Vepra e Bogdanit heq, pos t tjerash, edhe napn e mosnjohjs s trashgimis, e q sht burim dialektitk i njohjs s drejt dhe t s tashmes, q bn t mundshm t gjenden rrug pr perspektivat e ardhmris.Studimi i Ibrahim Rugovs insiston me ngulm n kt shtje. shtjet q ka br prpjekje ti ngris n nivel interesimi e interpretimi, ti analizoj e ti zgjidh jan shtje t mdha, q dalin para studiuesit, e n t njejt koh jan edhe pjes e trashgimis son shpirtrore, por edhe t mira shpirtrore n fondin e arritjeve kulturore evropiane. Duke u marr me veprn e Pjetr Bogdanit, autori i studimit ka hetuar vlerat madhore t saj n fusha t ndryshme t dijes, n plane t ndryshme t dijes dhe n plane t ndryshme t arritjeve t mendjes njerzore.Vepra e Bogdanit Cuneus Prophetarum, e botuar pr her t par n vitin 1685, n Padov, n shtypshkronjn e Kardinal Barbarigos, sht dshmia m e mir e zhvillimit t artit, t shkencs e t lozos mesjetare shqiptare. Duke e vshtruar kt shtje, autori ka hetuar pararendsit shqiptar dhe pararendsit evropian, pr t krijuar hallkat e kontinuitetit t ktij zhvillimi. N planin evropian ky zhvillim sht moshatar i mendjeve t ngritura t Dekartit, Mellbranshit, Spinozs, Paskalit. N planin e zhvillimit nacional, sht pjell e arritjeve dhe prpjekjeve t Barletit, Buzukut, Budit e Bardhit.N studimin Vepra e Bogdanit sht ndjekur nj metodologji e ngult shkencore, q e ka kushtzuar edhe objekti i studimit. T dhnat e shumta historiograke, q i ofrohen lexuesit t sotm, mund t duket 520

Olimpi shqiptar

se e rndojn studimin, por kjo sht e domosdoshme pr veprat e lartsis, sepse vetm n kt mnyr arrihet ai kontinuitet i mundshm ndrmjet nivelit q i ofron objektit i cili shqyrtohet n nivelin e arritjeve t mendimit shkencor n kohn e sotme. Studimi Vepra e Bogdanit, hiq shtojcat, ndahet n dy pjes. N pjesn e par autori sht marr me gjenezn e veprs, kurse n pjesn e dyt me analitikn e veprs s Pjetr Bogdanit. Kto ndarje kryesori i shqrojn pastaj nndarjet e shumta q theksojn shtje t shumta t planeve t veprs.N pjesn e par jan trajtuar shtje q jan kushtzuar nga rruga e mundimshme e deri te krijimi i veprs s par origjinale kombtare Cuneus Prophetarum. Autorit t studimi i sht dashur t merret edhe me shtjet e prkuzimit t letrsis s vjetr shqipe, do t thot me probleme t sistematizimit t letrsis. M tutje, me klasikimin e zhanreve dhe t formave q jan zhvilluar brenda letrsis s vjetr, edhe me biogran e autorit, vepra e t cilit sht br objekt studimi. Pr t hetuar kohn e tij, rrethanat shoqrore dhe kulturore t asaj kohe, sht marr edhe me an t tjera jasht natyrs s veprs, pr t kompletuar ksisoji jo vetm krshrin shkencore, por edhe krkesn e opinionit kulturor t kohn son. Sepse, si ka thn Shekspiri, e q e ka cituar edhe autori, ti kthehemi t vjetrs (antiks) se do t jet nj progres.M posht autori ka dhn t gjasht botimet q ka pasur vepra e Bogdanit duke lluar nga viti 1685 deri m 1977. Deri sot dihet se me veprn e Bogdanit nuk jan marr shum njerz, mendojm n mnyr studimore, edhe pse vepra nuk ka pushuar t jet objekt i interesimeve t ndryshme q nga botimi, 1685, e deri n ditt tona. Vepr e veant q dihet deri sot mbi Bogdanin dhe veprn e tij sht ajo e Matteto Sciambra me titull Bogdanica II, botuar n Bolonj m 1965, ku jan dhn shum dokumente t reja pr Bogdanin, kurse analizon aspektin gjuhsor dhe aspektin lozok t veprs s Bogdanit.Mirpo, si objekt i interesimeve t ndryshme, vepra e Bogdanit ishte prher n qendr t vmendjes. Sipas autorit t studimit Vepra e Bogdanit, ndr studiuesit e shumt mund t veohen disa prej tyre: Mark Harapi, i cili transkripton dhe e pajis me shnime pjesn e par t Cunesit, t ciln e boton n Shkodr m 1940-43. duhet prmendur pastaj kontributi i Prof. Alberto Sratigonit, Anton Santorit, Zef Jubanit, Sami Frashrit, Faik Konics, Gaetano Potrotta, Eqrem abejt, Justin Rrots, Injac Zamkutit, i studiuesit serb Radoniqit, ku jan me interes fotograa e pasur rreth Bogdanit dhe familjs s tij. Studimi i Jovan Radoniqit, me sa duket, sht rezultat i polemiks q pati me edomir Mijatoviqin rreth origjins s Bogdanit dhe familjs s toj, t ciln Mijatoviqi bnt prpjekje ta nxirrte me origjin serbe.N pjesn e e dyt jan trajtuar shtje t shumta q dalin nga struktura e veprs. Kjo struktur, si del 521

Flori Bruqi

nga studimi i Ibrahim Rugovs, nis q me organizimin e jashtm e formal t veprs Cuneus Prophetarum (eta e Profetve) e q i shmbllen organizimit t Bibilioteks, duke shkuar deri te ndarja n shkall e rrath t veprs, pr ta interpretuar, analizuar e vlersuar pastaj veprn e Bogdanit.Pr t hetuar t gjitha kto aspekte t vlerave t veprs s Pjetr Bogdanit, autori ka prcaktuar drejt edhe shtrirjen brenda kontekstit kohor, kur sht krijuar ajo. Ky kontekst ka dy kahe: Mesjetn evropiane dhe traditn nacionale. Si shihet,plani krahasues ka qen i pashmangshm, sepse ai ka br t mundshme q t kuptohet drejt, dhe jo vetm shtja e krijiit t veprs, po edhe niveli shkencor, lozok e artistik i saj. Kto dhe shtje t tjera, t analizuara e t interpretuara me njohuri nha Ibrahim Rugova, e bjn studimin e tij ndr ato vepra q vjn bazat e studimit t trashgimis son shpirtrore.Duke hulumtuar shtresimet e vlerave t veprs, autori ka trajtuar shtje t estetiks e t poetiks, t retoriks e t semiotiks, t semantiks e t poetiks, t retoriks e t semiotiks, t semantiks e t etiks. T gjitha kto jan t shoqruara me argumente t mbshtetura, n radh t par n vlerat burimore q i ka ofruar Vepra e Bogdanit.N traditn e shkrimit dhe t botimit t Mesjets, dihet se brenda botimeve t natyrave t ndryshme jan futur edhe shkrimet n poezi. Autori i studimit poezin q sht botuar n Cuneus e quan praktik poetike. N kt rrafsh autori ka folur edhe pr stilin, pr gurat, kurse n trsin e veprs edhe pr tipa t ligjerats e q, sipas tij, jan dy: ligjerimi shkencor dhe ligjerimi artistik. Kto dhe plane t tjera t vshtruara n veprn e Pjetr Bogdanit kan br t mundshme shpallimin e kndeve t ndryshme t vlerave, q kan kushtzura gjallrimin e saj nga Mesjeta deri n ditt tona.Autorit t studimit, duke mos i mbushur mendja se ka prekur t gjitha rrafshet e Cuneus-it, n fund sjell nj ese. Me t autori ka br prpjekje ta shqyrtoj pranin kreative t veprs s Bogdanit n krijimtarin e mvonshme t krijuesve tan . kt interesim e nis me De Radn, Naimin dhe vazhdon me Nolin dhe Lasgushin, e vjen deri n ditt e vona me Sabri Hamitin e ndonj tjetr. Edhe pse kt prani e quan si nj pun q duhet t hulumtohet, del fakti se madhshtia e Veprs s Botimit, me pranin e saj nuk ishte ktive, po kreative ,shkruan pr Agjencionin "Floart-Press"(www.bruqi.com) dhe Gazetn "Ballkan" t Tirans ,studiusi shqiptar Mr.sci.Xhafer Syla: http://floart-press.blogspot.com/2007/09/mesjeta-shqiptare-dhe-mesjetaevropiane_22.html

522

Olimpi shqiptar

Rexhep Qosja (1936-jeton)

Rexhep Qosja ka lindur m 1936 n Vuthajt e Kelmendit, Malit i Zi. Shkolln llore e prfundoi n fshatin e lindjes, tetvjearen e mbaroi n Guci.Shkolln normale e mbaroi n Prishtin. M 1964 diplomoi n degn Gjuh-letrsi t Universitetit t Prishtins. Studimet pasuniversitare i kreu n Universitetin e Beogradit, Beograd ku n vitin 1971 mori titullin "Doktor i shkencave lologjike" me temn "Asdreni-jeta dhe veprat". Ishte punonjs shkencor n Institutin Albanologjik t Universitetit t Prishtins dhe drejtor i ktij Instituti prej vitit 1972 deri m 1981.Q n llimet e veta, duke folur pr rolin e kritiks dhe modernitetit, Rexhep Qosja pohoi se "realizmi socialist nuk sht as realizm, sepse sht romantizm". Duke mbrojtur dhe ushtruar nj kritik t till dhe duke hequr dor nga glorikimi i nj orientimi t vetm u siguroi studimeve t veta dimensione t reja q i prkasin t gjitha kohrave.

Tituj t veprave
Episode letrare - (1967) Dialog me shkrimtar - (1968) Antologjia e liriks shqipe - (1970) Kontinuitete - (1972) Asdreni - jeta dhe vepra - (1972) Panteoni i rralluar- (1973) Vdekja m vjen prej syve t till- (1974) Shkrimtar dhe periudha - (1975) Anatomia e kulturs- (1976) Mite t zhveshura - (1978) Prej tipologjis deri te periodizimi- (1979) Morfologjia e nj fushate - (1980) Nocione t reja albanologjike - (1983) Historia e letrsis shqipe I - (1984) Historia e letrsis shqipe II - (1984) Antologjia historike e letrsis shqipe - (1985) Historia e letrsis shqipe III- (1986) Porosia e madhe - (1986) Populli i ndaluar - (1990) Strategjia e bashkimit kombtar - (1992) 523

Flori Bruqi

shtja shqiptare: Historia dhe politika - (1994) Ligjrime paravajtse - (1996) Fjalor demokratik - (1997) Paqja e prgjakshme: Konferenca ndrkombtare pr Kosovn- (1999) Nj dashuri dhe shtat faje, roman, bot. Toena, Tiran, (2001) I ringjalluri i penduar, tregim satirik. Toena, Tiran, (2002) Realiteti i shprllur (Vshtrim kritik mbi pikpamjet e Ismail Kadares pr identitetin shqiptar) - (2006) Rilindja e dyt Prej letrsis romantike deri te letrsia moderne - 2007 Nata sht dita jon, - 2007 Debati:Kadare - Qosja Debati Kadare - Qose, sht nj epitet pr shkmbimin e gjat disamujor t akuzave dhe kundrakuzave n planin moral, intelektual dhe politik mes shkrimtarit Ismail Kadare dhe akademikut Rexhep Qosja mbi "identitetin kombtar t Shqiptarve". Debati nisi nga nj "sprov", nj librth i Kadares q arsyetonte rreth identitetit kombtar t Shqiptarve. Ndonse nuk pati ndonj arsye konkrete dhe se gjuha e prdorur nga Kadarea ishte shum e but, Qosja iu prgjigj me nj seri shkrimesh n gazetn Shqip t Tirans, duke e akuzuar shkrimtarin pr racizm ndaj muslimanve shqiptar dhe muslimanve n trsi. Pas ksaj vijuan akuzat pr pandershmri, pr konformitet prball rregjimeve, etj.Debati Kadare-Qose u shoqrua n t njejtn koh nga rigjallrimi i diskutimit publik mbi rolin e Kadares n persekutimin e ish-t dashurit t vajzs s tij gjat kohs s rregjimit komunist, ku kryesisht pr arsye tregtare, media e Tirans u nda n mbshtetse t Kadares dhe sulmuese t tij. Pr rrjedhim, TV Klan, gazetat Shekulli e Korrieri, mbshtetn shkrimtarin. Pozicioni i TV Klan-it u kondicionua nga pragmatizmi komercial, pra Kadarea dha intervistn ekskluzive t sqarimit n kt televizion. Pr rrjedhoj, gazeta Shqip, Gazeta Shqiptare dhe Top Channel-i, zun pjesn anti-Kadare t tregut t medias.Gjat intervistave t mvona, Kadarea krkoi falje n nj far mnyre pr deklaratat e tij pr identitetin europiano-kristian t shqiptarve, duke thn se kur i pati propozuar Ramiz Alis rihapjen e kishave, nuk e kishte menduar se Islami do t vazhdonte t ekzistonte n Shqipri, pas rnies s komunizmit. Disa nga librat:Porosia e madhe sht libr, monogra mbi krijimtarin e Naim Frashrit nga shkrimtari Rexhep Qosja. Libri pr her t par u botua n vitin 1986 nga shtpia botuese Rilindja,), Prishtin dhe ka 600 faqe.I ringjalluri i penduar sht libr, tregim i shkruar n form t satirs i prmbledhur n 109 faqe nga shkrimtari Rexhep Qosja. Libri u botua n janar t vitit 2002 nga 524

Olimpi shqiptar

shtpia botuese Toena.Botimi i librit nga Ismail Kadare "Identiteti europian i shqiptarve - sprov" 1 ishte nj ringjallje e nj polemnike n mes t Qosjes dhe Kadares. Kshtu ndrsa Kadare e vlerson identitin shqiptar si perendimor, Qosja n librin e tij t quajtur "Realiteti i shprllur" 2, e vlerson at si nj przierje t identitetit perendimor dhe lindor, t krishter dhe mysliman.Libri u botua nga shtpia botuese Toena n vitin 2006 dhe ka 86 faqe.Prej letrsis romantike deri te letrsia moderne libr i akademikut Rexhep Qosja. Ky libr sht n shrbim t studentve t Fakultetit Filologjik, t Programit studimor Gjuh dhe Letrsi Shqipe. Recensues t ktij libri jan prof. dr. Jorgo Bulo dhe dr. Rrustem Berisha, kshilltar shkencor. Libri ka 410 faqe. Viti i botimit 2007.(nga Flori Bruqi)

Kontributi i akademik Qosjes n ngritjen e kuadrove hkencore n fushn e folkloristiks

Kontributi i akademik Rexhep Qosjes edhe n ngritjen e kuadrove shkencore n folkloristik sht tem me interes pr shqyrtim n kt sesion shkencor, n kuadr t shnimit t 70-vjetorit t lindjes s ktij studiuesi t madh, sepse ai ka dhn ndihmes t muar edhe pr ngritjen e kuadrove shkencore edhe n kt fush t dijes albanologjike. Ndihmesa e akad. Rexhep Qosjes n aftsimin e kuadrove shkencore n fushn e folkloristiks ka t bj kryesisht me punn e tij t mentorit n projekte n shkall magjistrature e doktorate n Fakultetin e Filozok, prkatsisht t Filologjis t Universitetit t Prishtins, n cilsin e profesorit ordinar n Degn e Letrsis Shqipe, si dhe n Institutin Albanologjik t Prishtins, n cilsin e kshilltarit shkencor n Degn e Letrsis. Kjo veprimtari e tij shtrihet n periudhn rreth 30-vjeare, q nga llimi i viteve 70 e kndej.

Fushat studimore n folkloristik

Jan tri fusha t mdha t studimeve n folkloristik, t cilat jan trajtuar n kuadr t projekteve t kandidatve t profesor Rexhep Qosjes, pr magjistratur ose doktorat, si jan: poezia epike legjendare, studimet teorike pr guracionin e stilin n poezin popullore shqiptare, si dhe studimet krahasimtare, n rrafshin krahasues letrsi gojore-letrsi e shkruar.1. Poezia epike legjendare. 525

Flori Bruqi

-Studimet pr poezin legjendare shqiptare n dy dekadat e fundit t shekullit t kaluar, me prkujdesjen e profesor Qosjes, shnuan rezultate t muara n shkencn e folkloristiks. Brenda projekteve hulumtuese shkencore t kandidatve t prof. Qosjes, pr poezin epike legjendare sht realizuar nj projekt pr baladn shqiptare dhe nj tjetr pr Eposin e Kreshnikve: Poetika e balads shqiptare (1987) dhe Poezia legjendare e Rugovs (1994). Realizues i projektit t par sht Sadri Fetiu, kurse i t dytit sht Zymer Neziri, q t dy studiues t poezis epike legjendare n Institutin Albanologjik t Prishtins. Kto projekte qen disertacione doktoratash, t mbrojtura n Universitetin e Prishtins, Fakulteti Filozok prkatsisht i Filologjis.Rezultatet e mbrritura t kandidatit S. Fetiu n fushn e studimit t balads popullore e sidomos t poetiks s saj, jan vlersuar si studim monograk me interes t veant jo vetm pr ndriimin e vlerave artistike e ktij lloji t poezis son gojore legjendare dhe t folklorit ton shum t pasur, por edhe prgjithsisht t studimeve albanologjike. N kt vepr jan shtruar dhe jan shqyrtuar probleme me pesh t veant pr baladn popullore shqiptare, pr historikun e studimit t saj, pr rrafshin krahasues me llojet e tjera t krijimtaris popullore, pr tipologjin e saj, pr funksionin e shtresave n strukturn e saj, pr personazhin, koniktin dhe strukturn kompozicionale. Pr projektin e kandidatit Z. Neziri, mentori R. Qosja ka theksuar se ky disertacion i doktorats sjell risi, sepse pr her t par sht shnuar n mnyr t trsishme poezia legjendare e nj krahine si sht Rugova; pr her t par sht incizuar n bobina magnetofoni fondi i trsishm i poezis legjendare n Rugov....pr her t par sht br vjelja sistematike e t gjith brezave t lahutarve t gjall q dinin kng t eposit t lasht; gjithashtu pr her t par jan grumbulluar t dhnat biograke pr t gjith lahutart e Rugovs prej vitit 1791-1946. Kjo sht monograa e par krahinore n studimet tona pr Eposin e Kreshnikve, ku konstatohet se Rugova sht ndr rajonet m t pasura shqiptare me kng t ktij lloji t epiks legjendare.

2. Studime teorike pr guracionin dhe stilin

-Puna e prof. Qosjes n specializimin e kuadrove shkencore n fush t studimeve n poezin lirike gojore dhe n guracionin e saj poetik, n poezin gojore epike historike, n poezin epike legjendare t kngve t kreshnikve dhe t baladave, sht gjithashtu nj ndihmes pr ti uar prpara studimet tona, ndonse t vonuara n krahasim me kulturat e tjera n juglindje t Ev526

Olimpi shqiptar

rops.Projektet e realizuara jan: Personikimi n poezin popullore (gojore) shqipe (1975), Figura e krahasimit n kngt tona lirike t dashuris (1978), Stili dhe guracioni i letrsis popullore shqiptare (1984). Dy projektet e para jan tema magjistrature, kurse i treti sht disertacion doktorate. Realizues i projektit t par, pr personikimin, sht Rrustem Berisha, kurse pr t dytin, pr krahasimin, sht Zymer Neziri. Q t dyja kto projekte ishin njkohsisht edhe projekte pune n Degn e Folklorit t Institutit Albanologjik t Prishtins. Realizues edhe i projektit t tret, pr stilin dhe guracionin, sht Rrustem Berisha.Projekti i magjistraturs, i kandidatit Rr. Berisha, Personikimi n poezin popullore (gojore) shqipe, me mentor profesor Qosjen, sht vlersuar si kontribut i rndsishm n studimin e personikimit dhe t guracionit n poezin ton popullore dhe sht ndihmes pr shndritjen e njrs prej shtjeve m t rndsishme teorike t krijimtaris son gojore pr personikimet kozmike, personikimet e objekteve dhe t bimve, personikimin e qenieve, personikimet e abstraksioneve dhe personikimet gjeograke. Projekti Figura e krahasimit n kngt tona lirike t dashuris, i kandidatit Z. Neziri, sht vlersuar nga mentori Qosja kshtu: Nuk ka dyshim se punimi i magjistraturs, Figura e krahasimit n kngt tona lirike t dashuris, sht nj prej studimeve t rndsishme t folkloristiks shqiptare mbi ndrtimin gurativ t vargut popullor, n kt mes t vargut t liriks popullore... Punimi i tij bhet studim n t cilin ngriten probleme kapitale t folkloristiks son, madje t shkencs son t letrsis n prgjithsi. Profesor Qosja ka qen mentor i kandidatit Rr. Berisha edhe pr disertacionin e doktorats, Stili dhe guracioni i letrsis popullore shqiptare, nj projekt po ashtu i rndsishm pr studimet tona n folkloristik, pr stilin e poezis son popullore dhe pr veorit e tij, pr guracionin e pasur t ksaj poezie, ku jan analizuar n veanti krahasimi, epiteti, metafora, simboli, personikimi, hiperbola, alegoria, ironia, antiteza, gradacioni etj.

3.Studime krahasimtare
-N fushn e studimeve krahasimtare, n rrafshin krahasues letrsi gojore-letrsi e shkruar, prof. Qosja ka drejtuar projektin -Roli i letrsis popullore n krijimtarin e Fishts (2002). Realizues i ktij hulumtimi shkencor sht Jakup Sahiti.Kjo pun krkimore-shkencore ishte disertacion i doktorats, i mbrojtur n Institutin Albanologjik t Prishtins. Pr kandidatin J. Sahiti, n referat thuhet se ai: Shtron shtje t gojorsis ose t oralitetit, si veori karakteristike dhe 527

Flori Bruqi

thelbsore t letrsis popullore ...dhe prfundon me konstatimin tashm t njohur se gjat historis letrsia e kultivuar ka pasur lidhje t prhershme me krijimtarin popullore, kurse analogjit e tyre n subjekte, n heronj e n gura jan t padiskutueshme dhe jan t shkalls botrore. N vijim t referatit pr kt kandidat thuhet po ashtu: Kandidati shtron edhe shtjen e komunikimit me qeniet mitike, nga lvizin e veprojn personazhet e Fishts n kohn e lufts, llimisht Ali pash Gucia e pastaj t tjert, t cilt u gjasojn personazheve t eposit ton heroik kur mbronin nderin, kullat dhe krahinn e sulmuar nga kralat e kndejdetit dhe t andejdetit.Edhe kandidatt q kan kryer hulumtime dhe krkime shkencore nga fusha e folkloristiks, me nj mentor tjetr: Fazli Syla, Demush Shala, Nuhi Vinca, Enver Mehmeti, Faik Shkodra,Rahmi Tuda, Adem Zejnullahu, Bahri Brisku, Sabahajdin Cena, Mehmet Rukiqi, Myzafere Mustafa, Ali Ahmeti, Jahir Ahmeti, Leontina Gega, Arbnora Dushi etj. patn model mbrritjet intelektuale kulmore dhe punn hulumtuese-shkencore t akad. Rexhep Qosjes pr prgatitjen e temave t tyre t magjistraturs ose t doktorats n Universitetin e Prishtins, pikrisht n Degn e Letrsis, ku ai ishte edhe themelues dhe drejtues i studimeve pasdiplomike.

Prfundim
N vitet 70, n kuadr t studimeve t letrsis n Universitetin e Prishtins, profesor Rexhep Qosja krijoi bazat shkencore edhe pr thellimin e studimeve n folkloristik. N kt periudh miratohen dhe realizohen pr her t par projekte pr studime n fusha t ndryshme pr poezin e pr prozn gojore. Ndonse me vones t konsiderueshme, aty llojn studimet monograke n poezin gojore lirike, q jan t parat e ktij lloji n studimet shqiptare, dhe krijohen modele pr studimet e para monograke krahinore n fush t epiks gojore, sidomos t Eposit t Kreshnikve. Po ashtu krijohen modele edhe pr studime t mtutjeshme n fush t balads popullore shqiptare dhe t poetiks s saj Gjat ksaj kohe zgjerohen bazat pr studime teorike-letrare dhe teorike-estetike, q ishin pik mbshtetse edhe n studimet n folkloristik. Kjo shkoll e Prishtins, po e quaj kshtu kushtimisht, krah i asaj t Tirans, sht e lidhur ngusht me akad. Rexhep Qosjen e me emrin e tij.Prandaj, duhet t konstatohet se nuk mund t shkruhet historia e folkloristiks pa e pasur parasysh edhe ndihmesn e akad. Rexhep Qosjes. Nuk mund t shkruhet as historia e studimeve stilistike n poezin ton popullore pa e prmendur edhe ndihmesn e prof. 528

Olimpi shqiptar

Qosjes. As historia e studimeve t guracionit n poezin ton popullore nuk mund t shkruhet pa e theksuar ndihmesn e prof. Qosjes.Kur t shkruhet historia e studimeve t epiks heroike t Eposit t Kreshnikve, duhet mbshtetur edhe n ndihmesn e prof. Qosjes. Edhe kur t shkruhet historia e studimeve t balads popullore shqiptare dhe t poetiks s saj duhet vlersuar ndihmesn e prof. Qosjes. Gjithashtu, edhe kur t shkruhet as historia e studimeve krahasuese letrsi e shkruar-letrsi gojore, duhet shndritur ndihmesn e prof. Qosjes. Dhe, n fund t ksaj kumtese, dua t them se po ashtu nuk mund t shkruhet as historia e studimeve pasdiplomike n Prishtin pr prgatitjen e kuadrove shkencore-arsimore n letrsi, po edhe n folkloristik, pa e prmendur afrsin pedagogjike t prof. Qosjes me studentt, q sht afrsi e rrall n Universitetin e Prishtins, kurse gatishmria e tij pr ti ndihmuar kandidatt sht veori po ashtu shum e rrall e arsimtarve n ktij universiteti n t gjith brezat e tij, q nga themelimi e deri m sot( Prof. dr. Zymer Ujkan Neziri)

Ku sht Ukshin Hoti, ai nuk prket harress?!...

N prkujtim t kolosit t mendimit politik shqiptar Mr. Ukshin Hoti Ukshin Hoti nuk i prket harress. Ai sht n vet thelbin e kujtess s kombit. Ukshin Hoti nuk mund t vdes dhe n t vrtet nuk ka pr t vdekur kurr. Qenia e tij intelektuale sht e pashlyeshme dhe sht prezent kudo. Kosova dhe kombi shqiptar kan nevoj urgjente pr mendimin e Ukshin Hotit... Ukshin Hoti sakrikoi gjithka dhe askush nuk ka t drejt t jet mosmirnjohs, t mos ket respekt apo t mos prkulet me nderim prpara gurs s tij. Shkruan: Sheradin Berisha M 16 maj 2008 u mbushn plot nnt vjet q kur nuk dihet asgj pr fatin e Mr. Ukshin Hotit, t ktij burri t madh t mendimit politik shqiptar. N kt dat t vitit 1999, Mr. Ukshin Hoti, sipas vendimit nr. 24 2241 05 t nnshkruar nga drejtori i burgut t Dubravs, Aleksandar Rakoeviq, lshohet me kusht, n origjinal theksohet me shkronja qirilic Uslovni Otpust, pas mbajtjes s dnimit prej pes vjetsh, q ia kishte shqiptuar gjykata serbe n Prizren.Pas prfundimit t lufts, disa t burgosur q ishin ndar pr her t fundit me Mr. 529

Flori Bruqi

Ukshin Hotin, kan thn se ishte dit e diele (nj dit e pazakonshme pr lirim nga burgu), kur baca Uk (kshtu e thrrisnin ata) ndrmjet ors 10 11 t paradites, i shoqruar nga tre puntor t sigurimit serb, sht nxjerr nga ambientet e brendshme t burgut t Dubravs. Dhe pas ktij momenti, sot e at dit, nuk dihet asgj pr vendndodhjen e ktij intelektuali, politologu e atdhetari t shquar. *** Ku sht Ukshin Hoti?" - sht thirrur qindra her npr protesta t organizuara pas prfundimit t lufts.A sht gjall apo i vrar Ukshin Hoti? - ishte njra nga pyetjet m t shpeshta q sht br n kto nnt vite t paslufts n Kosov. Mirpo, pr fat t keq, deri m tani, askush ska dhn prgjigje t plot n kto pyetje. *** Dihet mirlli se gjat lufts n Kosov (1998-1999), forcat militare dhe paramilitare serbe kan vrar, ekzekutuar apo masakruar n forma m mizore mbi 15 mij shqiptar, ku 90% prej tyre qen civil t paarmatosur. N kt periudh kohore msohet se jan rrmbyer me dhun mbi 3 mij shqiptar, ndrsa jan prdhunuar afr 20 mij femra shqiptare. Pr nnt vjet rresht, mijra familje shqiptare kan pritur dhe po presin ende n ankth nj lajm t mir pr bijt e tyre t zhdukur - t pagjetur, e t marr peng nga forcat militare e paramilitare serbe. Dhe pr fat t keq, sot e ksaj dite shumica e t zhdukurve gjat lufts, jan gjetur npr varrezat masive n Batajnic e n vende tjera t Serbis, ndrsa ende nuk dihet pr fatin e rreth 2000 shqiptarve t tjer. *** N qershor t vitit 1999 intelektuali dhe studiuesi i njohur Moikom Zeqo, nprmjet nj apeli pr opinionin publik shqiptar, si dhe at ndrkombtar pr kancelarit diplomatike t bots, krkoi zbardhjen e fatit t Mr. Ukshin Hotit, q - si thot ai: t mos e psoj dhe t mos zhduket pa nam e nishan.Zeqo n kt apel, ndr t tjera ka shkruar (po citoj): Politikisht shqiptart e Kosovs merren shpesh n mnyr t paprincipt me njri-tjetrin, grinden, shahen dhe prahen, n nj koh q duhet vetm t bashkohen. Kta politikan shtisin npr bot, japin intervista dhe i japin shum rndsi kultit t vetvetes dhe protagonizmit vetjak. uditrisht, kta politikan nuk asin, ose harrojn t asin, pr Ukshin Hotin. Po Ukshin Hoti nuk i prket harress. Ai sht n vet thelbin e kujtess s kombit. Ukshin Hoti nuk mund t vdes dhe n t vrtet nuk ka pr t vdekur kurr. Qenia e tij intelektuale sht e pashlyeshme dhe sht prezent kudo. Kosova dhe kombi shqiptar kan nevoj urgjente pr mendimin e Ukshin Hotit... Ukshin Hoti sakrikoi gjithka dhe askush nuk ka t drejt t jet mosmirnjohs, t mos ket respekt apo t mos prkulet me nderim prpara 530

Olimpi shqiptar

gurs s tij.Q nga qershori 1999, kur z. Zeqo e bri kt apel, politikant e Kosovs nuk kan ndryshuar asgj n mendsin e tyre politike. uditrisht, edhe pas nnt vjetve, kjo kast politikansh skajshmrisht t paprgjegjshm nuk foln (jo se harruan t asin) pr Ukshin Hotin. Kjo heshtje e tarat politik e institucional t Kosovs sht m shum se indiferentizm. Moikom Zeqo n apelin e tij pr Ukshin Hotin, zshm thot:indiferenca sht kriminale. Indiferenca nuk sht gj tjetr vese pajtim me torturuesit dhe ndoshta me vrassit e tij. *** N kt prvjetor (16 Maj 1999), ju kujtua kryeministrit Hashim Thai, se kombi Shqiptar ka nj politolog t shquar, dhe mbajti nj Akademi Politike. Por, assesi nuk duhet harruar se Mr. Ukshin Hoti sht institucion n vete i mendimit politik-lozok shqiptar dhe e meriton m shum se kaq! Prandaj me t drejt mund t thuhet, se pa Mr. Ukshin Hotin, Adem Demain dhe komandantin legjendar t Ushtris lirimtare t Kosovs Adem Jashari, nuk mund t shkruhet historia jon e gjysms s dyt t shekullit XX-t. *** Pas prfundimit t lufts, familja e Mr. Ukshin Hotit, veanrisht motra e tij Myrvetja - ka trokitur n t gjitha dyert e institucioneve ndrkombtare dhe ato t Kosovs, dhe ka krkuar zshm ndriimin e fatit t Mr. Ukshin Hotit. Nga t gjitha bisedat q ka pasur znj. Myrvete ka marr zotime dhe premtime se kjo shtje do t zgjidhet s shpejti, mirpo, fatkeqsisht deri m sot prve fjalve t mbla, zotimeve dhe premtimeve pa mbules nga unmikasit dhe institucionet e Kosovs, asgj nuk sht br n kt drejtim. Sot, edhe n kt prvjetor t nnt, ende nuk dihet asgj pr vendndodhjen e Mr. Ukshin Hotit, ndonse spekulohet shum n opinion pr fatin e tij!

Jeta dhe vepra:Mr.Ukshin Hoti

Ukshin Hoti ka lindur m 1943 n Krush t Madhe t Rahovecit. Shkolln llore dhe at t mesme i kreu n Prizren dhe Prishtin. Shkencat politike i kreu n Zagreb, kurse 2 vite pasuniversitare i kreu n Beograd n seksionin pr marrdhnie ndrkombtare politike dhe ekonomike. Pastaj specializoi nj vit edhe n Universitetet amerikane: n Chicago, n Universitetin e Harvardit n Boston si dhe n ashington D.C..N vitet e 70-ta ushtroi detyra t ndryshme n pozita 531

Flori Bruqi

t ndryshme t jets politike dhe arsimore t Kosovs. Pas nj diskutimi n nj mbledhje n Fakultetin Filozok n Prishtin m 19 Nntor 1981, ku ai haptas i mbrojti krkesat e studentve shqiptar pr Republik t Kosovs n kuadr t Jugosllavis, ai u dnua me 9 vjet burg, t cilat nga gjyqi suprem u reduktuan n 3,5 vjet. Pas lirimit nga burgu u kthye n vendlindje ku u izolua.M 1990 punoi n Lubjan (Slloveni) n revistat shqiptare Alternativa, "Republika" dhe "Demokracia Autentike - DEA" si redaktor deri m 1991, kur u mbylln ato. Pastaj u kthye n Prishtin ku punoi pr nj koh n Universitetin e Prishtins.N mars t 1993 u burgos pr her t dyt pasi q nj vit m par kishte organizuar homazh pr martirt e demokracis n Brestovc. N t njjtin vit u rrah keq nga forcat speciale serbe pasi q kishte vizituar pjesmarrsit e grevs s uris n pallatin e shtypit n Prishtin.Po ashtu m 1993 pasi e lshoi Lidhjen demokratike (LDK) Hoti mori pjes n tubimin mbarkombtar t organizuar nga prfaqsuesit politik n Tetov (Maqedoni) ku u theksua nevoja e bashkimit kombtar t shqiptarve n nj shtet t vetm.M 17 maj 1994 e dnuan me 5 vjet burg pr arsyen se ishte pjesmarrs i lvizjes pr Republikn e Kosovs.

Fati i Ukshin Hotit

M 16 maj 1999 kishte mbaruar afati i vuajtjes s dnimit politik prej 5 vjetsh. T burgosurit shqiptar dshmojn se n prcjellje t tre zyrtarve t sigurimit serb at dit ai sht nxjerr nga burgu i Dubravs (Istog, Kosov), ku ishin sjell m par t burgosurit shqiptar nga burgu i Nishit (Serbi).Pas bombardimeve t NATO-s m 19 maj 1999, n burgun e Dubravs ka ndodhur masakra m e prgjakshme: jan ekzekutuar e masakruar 173 t burgosur shqiptar nga forcat serbe.Baban e vllan e Ukshin Hotit i kan vrar kriminelt serb, bashk me 30 kushrinj t tij e 174 bashkfshatar t Krushs s Madhe t Rahovecit.Mbi fatin e prof. Ukshin Hotit (prej 1999) nuk dihet m asgj!

Veprat
Lufta e ftoht dhe detanti", 1975 "Filozoa politike e shtjes shqiptare", 1995

532

Olimpi shqiptar

T tjert pr Ukshin Hotin:

Rexhep Qosja "Ukshin Hoti - ky sot sht simbol i vetdijes historike, i ndrgjegjes dhe i qndress s pamposhtur shqiptare. Nuk sht e uditshme pse ky sht emri m i kuptimshm, m domethns, m frymzues n jetn ton politike sot. Dhe, kjo tregon se populli yn e mon, ashtu si duhet, njeriun e gatshm pr sakrica. Dua t besoj se Ukshin Hoti do t dij ta mbaj si duhet domethnien gjithkombtare, q rrezaton sot emri i tij." Ismail Kadare Kam frik se pikrisht ky nivel i lart ka qen edhe burim i fatkeqsis, q e ka ndjekur hap pas hapi kt martir... sht e papranueshme q nj personalitet i nj populli, pavarsisht se 'partie i prket, ose nuk i prket, t mbahet n zinxhir. sht fyerje pr krejt at popull. M fort se kurr, kombi shqiptar ka nevoj pr njerz t aft e me nivel t lart. Njerzit e zot jan princat e vrtet t nj kombi. Pr fat t keq, princat goditen shpesh n mnyr t vdekshme." Botuar: FLOART-PRESS ,26.11.2008. 12:15 MD

Jo nuk arten kullat tona

Dr.Izet S.ulli, mjeku tepelenas q ka "prodhuar" 43 libra Jeta dhe veprimtaria e mjekut tepelenas Dr. Izet S.ulli, prej shum vitesh, ka si element "komunikimi" me njerzit edhe krijimtarin letrare-artistike. Poeti, fabulisti, shkrimtari Izet ulli, ka qen dhe ka mbetur jo vetm pr tepelenasit, por pr t gjith ata q e kan njohur dhe e kan lexuar, nj mjek, bashkqytetar dhe krijues i vlersuar, krejt i pa bujshm, por prezent tek t gjith. Un kam pasur fatin ta njoh kt njeri t nderuar sivjet n Mitingun e poezis n Gjakov, q prve aftsis si mjek neuropsikiatr, ka pasur dhe ka si "profesionalizm" konstant, ndjenjn njerzore, qytetarin pr t ciln sot kemi shum nevoj. Izet S. ulli lindi n Progonat t Tepelens m 26.12.1942 ku kreu shkolln llore, ndrsa tetvjearen, n Tepelen dhe shkolln mesme mjeksore, n Tiran (1962). Studimet larta i prfundoi n Fakultetin e Mjeksis, Tiran (19621967) pr mjek t prgjithshm, kurse nga viti 1972-1974 u specializua pr neuropsikiatr. Ai ka punuar n spitalin e Lushnjs, Divjaks, Memaliajit dhe 533

Flori Bruqi

t Tepelens (ku ushtron ende profesionin e tij) prej 37 vjetsh. Krahas puns s mjekut sht marr edhe me pun studimore dhe krijimtari letrare-artistike pr disa dekada me radh.Gjat viteve t jets dhe puns s tij, mjeku Dr.Izet S.ulli, ka ditur t "mjekoj" edhe me librat e tij. Nse botimet profesionale jan nj begraund cilsor si mjek, krijimtaria e tij letrare pr t gjith moshat, ka si tregues shpirtin e pastr, larg lakmive, larg cinizmit, duke mbetur prjetsisht "skllav" i ndjenjs s pastr. I mirnjohur edhe n letrsi e pedagogji, Izet S. ulli, pati mirsin t na knaq me nj tuf librash poetike-edukative t hartuar pr fmij dhe pr t rritur. Veprat e botuara fare bukur me fotogra t ngjyra n Tiran titullohen: 1.Di m thot nj zog... (1995), 2.Loti i pulbardhs, (1997), 3.Stina e udirave (1998), 4.Bijt e zonjs mm (1999), 5.i ndodhi Klodit n plazh? (2000), 6.Mjalti i gjyshrve (2001), 7.Dielli i atdheut (2001) 8Fmijt lindin engjj, n Kosov (2002). Si kuptohet dhe nga titujt dhe shnimet e siprshnuara, veprat e Izet. S. ullit jan hartuar me qllim psikopedagogjik dhe moral pr fmijt e t rinjt q po rriten dhe kaliten pr nj jet t lumtur. Mirpo, vjersha sht vjersh, plqehet nga do njeri. Kujt nuk i plqejn poemat, kngt, ritmet muzikore, pikturat, solisjet e motiveve folklorike?! Kto krijesa skrkojn mosh, por mosha i krkon ato! Vjersha, knga, piktura..etj, nuk jan vetm n patent t poetit, muzikantit, piktorit! do njeri me profesion t ndryshm, mund t okupohet me krijimtari artistike. Prandaj dhe mjeku yn, z. Izet merret edhe me krijimtari letrare. Mesa kuptohet ai veprimet letrare i krijon pr dy arsye dhe qllime: a) Pr t ushqyer instinktet psiko-morale dhe shoqrore, etike, estetike personale, b) Pr t kryer m t mir detyrn e tij mjeksore me an t vjershave, prrallave, legjendave lirike, epike, didaktike, morale, humanitare, kombtare. Mjeku poet dhe edukator me kt sistem ka pr qllim t krijohet nj jet engjllore; njeriu t rritet e t piqet si nj profet...(Jo Homo homini lupus, por Homom homini Deus!). Vjershat, prozat dhe shkrimet e dr. Izet ullit jan hartuar me nj gjuh t thjesht popullore, kndon me lezet nga do individ, i lexon me ndje edhe bariu i Progonatit, po i krkon edhe intelektuali universitar i Tirans.Dielli i 534

Olimpi shqiptar

Atdheut, p.sh q prfshin 80 vjersha me tema dhe lnd nga jeta popullore, humanitare dhe sidomos nga jeta e kombit shqiptar sht thurur pr rinin e ardhur n prag t shkalls dhe pjekuris, nuk i drejtohet vetm zemrs, por i et me qllim pedagogjik e didaktik edhe koks. Ky sht libri i 15 artistik dhe i pesti gjat ktij viti duke prfshir dhe nj ribotim.Izet S.ulli ka tuar mimin Tasim Gjokutaj pr librin N kraht e jets (Toena 2002) dhe mimin e par pr Fajin nuk e ka pasqyra (Pegasi 2003).

Shqiptaria mburret me t
Personazhet e librit t Izet ullit jan t shumt tek "Dashuri dhe mall" si edhe n gjersi gjeograke. Le t kujtojm disa si jan ato kur ai analizon librin "Enigma" t t madhit Rober D. Angely (bijn e t cilit, Solanzhn, ai e ka takuar dhe mban korrespodenc me t, atje ku ajo banon n Paris). Habitemi se kur do t'i ngrihet shtatorja n Shqipri ktij shkenctari. Ai polemizon dhe primton nj libr, i cili et pr 100 personalitete n bot (ku ai fut dhe Hitlerin, Vasko De Gamn etj) dhe nuk gjen qoft dhe nj rresht pr prijsin e madh legjendar Sknderbeun apo Mustafa Qemal Ataturkun. Autorit amerikan t msiprm ai i kundrvihet, po me studimtar amerikan, t cilt i mojn vlerat ndrkombtare t Sknderbeut, atij q sot po i ngrihen monumente gati n t gjith kontinentet.Po ashtu nj vend me rndsi I. ulli i kushton edhe librit trondits "Tronditja e Shekullit" nj dy vllimsh q e ka marr me autograf nga vet Akademiku Rexhep Qosja, n Tepelen (n 18 Maj 2004). Aty Izeti i ka falur librin "Lulet e vers" nj relike e biblioteks s tij (botim i par 1890-s n Bukuresht). E kujt m shum se ktij naimologu t lart i prkiste ky libr i rrall!?Heroi tjetr i librit t I. ullit sht Ali Pash Tepelena, q drodhi dhen si e thot knga; kur u prurua n qytetin ton monumenti i tij, nj vepr e Skulptorit t shquar Mumtaz Dhrami...Hapsira e analizave t tij sht m e gjer, si prmend prkthyesin e madh kinez en En Bo, q ka sjell n gjuhn ton mbi 100 autor shqiptar dhe vetkuptohet n tirazh t madh (t cilin autori e ka takuar n nj panair librin Tiran n 2004). Prof eni ka studiuar n Shqipri n vitet 1960 dhe ka dy vajza me emra shqiptar... Autori bn fjal dhe pr nj libr (Iliana, jeta jon mbaron te tanket) e ardhur n shqip e shkruar nga arvanitasi Dino Kubatis, q sht pritur dhe n Tepelen e Gjirokastr... Ne e urojm autorin e librit "Dashuri dhe mall" Izet S. ullin me fjalt e Xhek Londonit, q ai i ka aq pr zemr "O Perndi, ve punn mos m mrzit" .Lexuesit e Floart-Press-it,ameris dhe Sterkals kan rastin t lexojn shkrimin e Izet 535

Flori Bruqi

S.ulit pr vizit e tij dhe mjekve tjer shqiptar q i bn Prekazit heroik t Adem Jasharit...me titull "N do metr, n do prag"

N do metr, n do prag
Nga Izet ulli Nj grup mjeksh nga Shqipria ndodhemi n Prekaz, pikrisht m 26 prill 2008. Homazhin tek Jasharajt . Na pritn t afrm dhe fmij, t cilt kishin shumuar sin mbas tragjedis tejet shekspiriane Msuam m shum pr kryeheroin Adem Jashari, q kur luftonte aty, njhersh edhe kndonte pr tu dhn zemr t pranishve . Kur ajo u ndrpre , kjo do t thoshte q ai kishte rn n fushbetej, si n ato legjendat e kahershme. Dikush, dikur nga si i tij ishte shprehur: duhet t luftoj nj njeri , pr t tuar familja; duhet t sakrikohet nj familje pr nj s dhe nj s pr nj komb t tr . 'gjetje, 'lozo e madhe e popullit! Atje n shtpit e Jasharajve , na priti i biri i Hamzs, Murat Jashari, i cili na tregoi episode nga jeta dhe veprimtaria luftarake e xhaxhait t tij. Foln edhe disa nga antart e shoqats s mjekve. U ngrita dhe un e u shpreha : Vij nga Tepelena , ku Adem Jashari sht shpallur "Nderi i Tepelens" ( vlersim t cilin e dorzuam n Malidhev, kur u prurua shtatorja e tij, ( mars 2005), ku asohere u prqafuam me vllain e Ademit- Rifatin dhe djalin - Lulzimin. Vij ktu me krenari t ligjshme dhe nderim t veant, si pr do shqiptar , pr jetn dhe veprn e pavdekshme t Jasharajve dhe t vet kryeheroit. Parafrazova vjershn kushtuar atij, botuar n nj nga librat e mi At e pash n buzqeshjen e iltr t fmijve , udhve t bardha t jets, n ardhjen e prhershme t pranverav dhe tani, do t shtoja , n palt e Flamurit t lir t Kosovs, pr t ciln ndrruan dhe u sakrikuan aq shum breza!Duhet t binin t till Adem q t bhej Kosova!Akti i tij sht i pashembullt n bot, e cila realisht ktyre u prket. Miku im, vazhdova m tej, shkrimtari Kadrush Radogoshi, nga Gjakova , ka botuar nj dram " Adem Jashari dhe vdekja" (2001). Nuk e di a sht vn n sken , por e di se jeta dhe vepra e tij nuk mund t prmblidhen dhe nuk mmund ti zr nj apo shum vepra letrare dhe gjini t ndryshme artistike t marra s bashku.Ne prsri do vijm ktu me po ato emocione dhe krenari t ligjshme, u shpreha n fund t takimit t ngroht me familart.Kur dolm n hyrje t shtpive t Jasharajve , bisedova dhe me nj vajz , po nga ky s, s cils i fala librin tim publicistik me emr naimian "Zemrn ti ma gatove" ( 2002), ku n nj kapitull m vete shkruhet gjat pr Kosovn ton. Ajo rrinte n nj dhom t vogl, t thjesht , ku prmblidhej jeta e Ademit dhe sit t tij t lavdishm . me 536

Olimpi shqiptar

relike, botime dhe prshtypje ( n disa vllime) t botuara pr t N fund lash nj shnim t przemrt pr kt takim kaq mbreslns.Tek aimuri i dhembjes me prmasa HomerikeM 8 maj, katr shkrimtar nga SHQIPRIA dhe pikrisht Kristaq F. Shabani , Agron Shele, Vasil Zra dhe un, ndodhemi n Gjakov, ku t nesrmen do t zhvillohej mitingu i dyzetekatrt i poezis mbarshqiptare. Gjakova sht nj qytet me shum tradita atdhetare e kulturore.Msojm nga afr se dhe Lidhja shqiptare e Prizrenit , nisi pikrisht ktu, n Gjakov , ku kishin lindur dhe dy heronj aq madhshtor Sulejman Vokshi dhe Ahmet Koronica. Ky i fundit nuk e dim pse ishte ln n hije. Ai ka nj veprimtari t madhe patriotike dhe sot ka lluar t shkruhet m shum pr t.S bashku me Sulejman Vokshin , pos t tjerave , udhhoqn luftn nga 3-6 shtatori n vitin 1878. Shnojm se n dokumentat e huaja itet m tepr pr bmat e tij: ku ai paraqitet i brasvlefshm nga madhshtoria me S.Vokshin dhe si nj nga bashkpuntort m t ngusht t tij.Lidhja Shqiptare e Prizrenit u " transferua" n kt qytet t njohur pr tu ndrkombtarizuar m shum , ngase atje mundsit ishin m t mdha . N ditt e para t shtatorit , Ahmet Koronica dallohet n aksionin e organizuar pr vrasjen e marshallit Abdulla Pash Drenit.At nat u nism pr tek nj mur me toponimi t veant - Muri i Dhimbjes- i pagzuar nga gjakovart, pr homazh me qirinj n duar. U vllazruam shpejt me shum familje , t cilat aty kishin shkruar emrat e njerzve t tyre m t dashur.Mes nesh u ndodh edhe familja Sharani. Luljeta, kishte aty shum nga ky s dhe veanrisht emrat e t shoqit , Skiferit dhe t dy bijve yje- Visarit e Vilsonit. Dhe mbas dy ditsh , kur shkuam n kodrn prball , n abrat , u tronditm pa mas , ku pam aq shum varre t rinjsh, q tek e fundit , ishin civil t pafajshm. Armiku zakonisht lufton dhe godet armikun , me at q sht veshur dhe inkuadruar me forcat mbrojtse t vendit; por ktu n kosov , bisha gjakatare nuk kishte kursyer dhe nuk, ishte ngopur me gjak fmijsh, t pafajshm, t rinjsh. Grupit ton t shkrimtarve , aty te muri i madhrishm , i lindi ideja pr t shkruar nj libr - akuz t antarve t ksaj famileje , i cili me siguri do marr vlera prgjithsuese . U mblodh shum material pr kt qllim Pran murit folm nga pak t gjith ne. Ne ktu vinim t nderonim ata q nuk jan m zikisht, t dashurit e zemrave tuaja dhe tonave gjithashtu, t'i kurajonim sadopak, por sigurisht lott dhe emocionet , q rrezllonin n errsirn e nats , nuk mund t prmbaheshim dot. -Ju jeni t fort si ky mur,- u tham atyre, dhe ju prgzojm s teprmi pr kt dhe pr msimet q na prcillni -Shkrimtari Kadrush Radogoshi , i cili nuk na u nda nj ast , n ditqndruimet tona n Kosov, aty kishte shum miq e shok nga bashkqytetart e vet, t cilt e pyesnin dhe interesoheshin pr t afrmit 537

Flori Bruqi

e tyre t vrar apo t pagjetur ende , ngase ai kishte shkruar disa libra pr kta njerz t qytetit t Gjakovs. Ishin kto dit, kur un pos t tjerave shkrova, nj vjersh , ku jan kto vargje: " Ktu madhshtohet historia jon, Ktu toka t sprkatet me ori; Ktu vendi t matet me muikron, Ktu, ky mur, gdhendur prjetsi"

Letrsia dhe arti mund t bjn shum

N pallatin e kulturs " Asim Vokshi" t Gjakovs na pritn dy nga drejtuesit e tij: Bardhyl Oseku, i sektorit t kulturs dhe Ago Sokoli, q rridhte nga nj familje me tradita t larta atdhetare. U prshndetm me ta t emocionuar , me katr shkrimtart nga shqipria , pr vllapritjen e ktushme.N bised e sipr theksova se ne ende i kalojm tre pikat e horizontit t kurit shqiptaro- shqiptar me pengesa t mdha . mbrm von, e ilustrova n Qaf Morin , nuk u lejua personaliteti i kulturs , regjisori i mirnjohur i karriers , z. Osman Buzo- Libohova. Ai kishte nj dshir t paprmbajtur t takonte vllezrit kosovar dhe t shkmbente disa nga librat e tij n Mitingun e Poezis . Po nuk ishte e thn. U ndalua pr mungesn e nj " dokumenti" . U kthye m shum dhembje mbrapa, ndonse kishte prer bilet vajtje-ardhje. Kishte udhtuar nga Gjirokastra pr rreth 400 km.Ne duhet t njohim letrsin e njri- tjetrit dhe ta botojm andej dhe kndej kurit, theksuam m tej.Qysh ditn e par t qndrimit n Gjakov u takuam me dhjetra poet t Kosovs, t Maqedonis e t Malit t Zi, t panjohur nga afr m par prej nesh. Kryetari i "Pegasit" z. Kristaq F.Shabani dhe shkrimtari Agron Shele, morn mjaft t dhna pr t bashkpunuar n t ardhmen me ata, si Kalosh elikun, Nehas Sopaj, Rexhep Bajrami, Anton Goaj etj. U voln krijime prej tyre pr vllimin e dyt t botimit t "Pegasit" t titulluar "KORSI E HAPUR" (Antologji poetike), 2008, nj vllim i veant n llojin e vet, ku paraqiten me dhjetra autor nga e gjith bota. Duhet thn se at q bn letrsia dhe arti, nuk mund ta bj tjetr. Kryetari i Lidhjes s Shkrimtarve t Kosovs, Kadrush Radogoshi, i cili organizoi takimin e msiprm, u shpreh se t tilla bisedime jan me vler dhe duhet t shumshohen n t ardhmen, pavarsisht nga burimet e pakta nanciare q u ofrohen shkrimtarve. Po arti e an vet rrugn pr tek njerzit, tek lexuesit. "Popuj! Dgjojeni poetin, dgjojeni ndrrimtarin e shenjt! - shkruante Viktor Hygoi, ndrsa U.Folkneri shprehej:" 538

Olimpi shqiptar

Ia vlen t shkruash, ia vlen t vuash, ia vlen t slitesh!" Ne ngado q shkojm e baresim, mendimet na ojn srish e srish tek ata, t prjetshmit, familjet e t cilve i ndesh n do hap, n do prag. Z.Vasil dhe Agia na dhan ftesat pr t ndjekur premiern e lmit me metrash t shkurtr "GJAKOV 726", ku morn pjes me qindra vet. Numri 726, sht numri i viktimave t pafajshme. N dark von, ku shkuam srish t MURI I DHIMBJES, u takuam me disa nga aktort e trups s lmit t msiprm, me t cilt dolm dhe n fotogra.... Gjithandej itej pr Pavarsin e shum-ndrruar t Kosovs, 17 Shkurtin e ktij viti, dat q do t gdhendet n histori me shkronja ari, si 28 Nntori i 1912-s.T tilla prmasa ka ky 17 shkurti i sivjetm. Flitej pr Flamurin e saj, pr ardhmrin (e cila sigurisht, nuk do t jet ashtu "fush me lule" do t thoshnim) n syt e tyre lexohej shpresa, gjallria dhe optimizmi. Paqja ka vlern dhe koston e saj gjithashtu....

Faleminderit Bujar!
Hera e par q hyja n Tropoj nprmjet Gjakovs, kur po ktheheshim nga Mitingu i Poezis. Na oi me makinn e tij vet kryetari actual i Lidhjes s shkrimtarve t Kosovs, z.Radogoshi. Po t mos e kisha prekur nga afr vet Tropojn dhe veanrisht qytetin "BAJRAM CURRI", nuk do ta kasha besuar se ky ishte vrtet qytet malor, po i ngritur dhe i vendosur rreth e qark n nj fushtir t madhe e kodrina. Ndoshta nuk ishte m tepr se 400m mbi nivelin e detit......Shkuam pas pak mbi nj ur lart qytetit, ku posht saj, aty ku her shkumonte, diku mezi merrte frym dhe gjarpronte kaltr, m tej shtrihej m gjer, si lum i tejkristalt me emrin e bukur Valbon.Shyqyr q arritm s paku njher n jet t shohim dhe t kundrojm Valbonn!- i thash mikut tim, poetit popullor Gjirokastrit Vasil Zra, t cilin e kisha m pran. Kjo sht nj bukuri e paprsritshme, q t l pa mend, trallisse, - iu shpreha mbas pak shkrimtarit poliedrik Kristaq Shabani, i cili i ka aq pr zemr t folurit e gurshm dhe fjalt e rralla. Ai n rinin e hershme ka jetuar pr 15 vjet n kto treva, ocer si Lermontovi. Kthehej aty mbas gati nj erek shekulli. E njihnin ende shum njerz, nga ata vendasit e dikurshm dhe aty -ktu prisnin e "zinin radhn"pr ta takuar. Po tani mendjen na i kishte rrmbyer bukuria e Valbons, e cila mund t krahasohet vetm me Valbonn. N llim bujtm n shtpin e Avdulla Gjyrecit, i cili sht nj mik i hershm i Kristaqit. Ai na priti vllazrisht. Dulla, si i isnin me ngrohtsi, ka gjetur veten dhe ka ngritur disa lokale. Aty pran i rrinte gati n prehr nj nga mbesat e tij dhe pikrisht Laura e bukur, por gjithaq 539

Flori Bruqi

e turpshme nga miqt e rinj t familjes q i shihte pr her t par .....Vrapin pasksaj e lam n fshatin Bujan, ku shkuam me taksi. Nj vend historik, ku ka lvrir dhe gjmuar historia jon. U prkula disa aste me respekt t thell para nj kulle madhshtore, ku kishte lindur vet MIC SOKOLI, njeri symbol i qndress shqiptare. N ballinn e ksaj ndrtese trekatshe, mes nj gjelbrimi pr t'u patur zili, ishin gdhendur dhe kto dy vargje: " Pa u faure Malsia krejt, ketu nuk hyn, as Kral as Mbret".Pran kulls legjendare, ishte shtpia e Rustem Mulosmanit, nj plak tipik malsori, 82 vjear, babai i gjasht fmijve. Familja e tij e mirnjohur e mirmbante kt monument t gjall, pa ndonj interes a shprblim, kt kull t madhe nga historia e saj. Kt po ta kishte ndonj shtet tjetr, do ta lanin me ori. Asnj shnim nuk gjetm n rrugn q t onte tek ajo, pr t treguar se po hynim n nj vend t shenjt.Brenda saj prekm edhe nj djep t vogl prej druri, ku me siguri ishte prkundur edhe vet Mic Sokoli. E zonja e shtpis aty pran, Aishja, kishte endur dhe thurur bukurisht sixhade ngjyra t ndryshme, rreth 50m2 dhe ia kishte falur dhoms krakteristike, e cila shrbente n katin e tret edhe si muze mjaft modest." Jo nuk arten kullat tona,Plot me gjak pa u mbush Valbona...!"- lexon zlart n nj stend shkrimtari i talentuar prmetar, Agron Shele. Ai si gjithnj i kujdesshm, n emr t ne t katrve, l nj shnim n librin e prshtypjeve... Un, di m von shtova i ekzaltuar, nga nj dshir e zjarrt q m ziente prbrenda, kto rreshta: "O kull e lavdishme!Nj popull q lind burra t ktill kaq t mdhenj, si Mic Sokoli, nuk vdes kurr.Mirnjohje e prjetshme lufts dhe qndress heroike t bijve t popullit shqiptar!"Un jam strnip i Mic Sokolit, - na tha krenarshm nj mesoburr, Hamdiu, i cili gjithashtu kujdesej pr kulln stoike.- Se jemi brezi i katrt i tij,- u shpreh ai pas pak mendueshm. Nuk di t lexosh m par!Marshuan 2 000 malsor tropojan duke luftuar pr mbrojtjen e Plavs dhe t Gucis dhe pikrisht nga dhjetori 1879 janar 1880. Ishte ai dhjetor i madh i 1979-s kur kishin shprthyer edhe kto vargje: "Sa s'i lshojm Plav e Guci, Pa shkue gjaku deri n zingji!" Jo rrall aty bnin vizita t ardhur nga Italia, Franca , Anglia , Amerika, po duhet thn me keqardhje se nuk kishte asnj meremetim, asnj rinovim t stendave, t cilat kuptoheshin lehtas se ishin vendosur 25 vjet m par!Faleminderit Bujar q ke patur nj Mic Sokol!Mirupafshim prsri e prsri! -------------------------------------------------------540

Olimpi shqiptar

Njeriu i prir pr perfeksion

Pikpamje per poetin Izet S. Culli I till, n nj stad t till ka arritur shkrimtari e poeti tepelenas Izet ULLI. Disa krijues tepelenas jan kapluar nga fabulistika e hershme dhe jan t dashuruar me idhujt m t zshm npr shekuj (Ezop, Nastradin, La Fonten, Samuel Marshak etj) E veanta e ktyre fabulistve q vijn si t tubuar, si nj buqet e sajuar prej ndonj dore princeshe, sikur ti ket vn prpara me vrushkull era e Tepelens prmes bulive t gryks s Vjoss, sht se dalin para lexuesit t tyre me larmi poezish (fabulash, humoreskash etj.) q vibrojn sipas fryms e ritmit bashkkohor t tejprfshir nga shumkaja q ndodh prreth neshAutori tashm i mirnjohur n gjith vendin Izet ulli themi bindshm se n orkestrinn zplot t trevave t jugut prbn violinn e par meritueshm n krejt sasin dhe n nivelin artistik t krijesave t vetaIzet ulli e ka plotuar tashm zionomin e vet n mjaft gjini letrare dhe prher vjen m i zshm me prurje t reja gjithmon e m cilsore, m mesazhore, m tingllueseDuke synuar majat n gjirin e armats s madh t prfaqsuesve t letrave shqip, Izeti, ngjan i paprmbajtshm si n rrafshin sasior dhe n at cilsor, me mtime t tejskajshme n aspektin e nj gjuhe t pastr, e nj drejtshkrimi korrekt, duke u brt n kt aspekt shembull pr shum krijues q shfaqen t nxituarE n kt suaz edhe un, prir pr korrektsin gjuhsore, kur u ballafaqova me Izetin dhe kmbnguljen e tij pr t qen besnik gjuhs m t pranueshme, msova shum prej tij, duke mos iu ndar Fjalorit drejtshkrimor t shqipes e duke iu referuar prher atij pr do mdyshje Izeti di t na as labe-vende edhe nastradine prmes shkrimeve t veta gjithmon n rroitje t pandrprerDuke lexuar e rilexuar edhe kto poezi- kokteilduket qart se lapsi i mpreht visional i Izetit rri prher n gatishmri, pr t rrokur episode, detaje sa m jetsore e t freskta.Ksisoj zoti Izet shfryen vrulltaz dhe dufet e arsyes t shpirtit t vet t papajtueshm me mjegullnajat e kohs, duke u br sa m i kndshm nga vllimi n vllim nga titulli n titull pr lexuesin.Me bindje e plot gojn shprehem iltr se edhe kto poezi me sens fabulimi e humorsatire e kan nj motiv, kan strumbullar gurn e bmat gati-gati mitiko-legjendare t Nastradin Hoxhs, gur tashm e ndrkombtarizuar pr trashgimin gojore q la n dobi t shakatimit t antivlerave n shoqrin njerzoreSka mbetur gj pa u prfshir nga shpotia e Nastradinit.E kt fakt e ka kapur me marifet Izeti, duke i servirur lexuesve poezi satirohumoristike e fabula me tingllim mjaft trheqs, ku shum syresh jan me t vrtet pr tiu ndrfutur edhe teksteve shkollore.Se 541

Flori Bruqi

na mbetn vetm disa emra npr tekste e nuk lshojn vend pr t tjer.Shpesh poeti n fjal ngjan sikur jo vetm n fabulat por n krejt poezin satirohumoristike t tij nuk resht s foluri nastradine.Ndoshta edhe buzqeshja e tij rrezaton dika nga tipikja e Nastradinit, nga shpotia e allms s bardh, q mungon vetm gomari simbioz e efendiutShum her Izeti na et me vargje serioz (As te vargjet me humor nuk i mungon serioziteti i mesazhit q prcjell), her del me vargje uturake mjaft befasuese e fshikulluese. Kt her vjen zplot me kto tufa fabulash e humoreskash q rrokin nj gam shumdimensionale temash, motivesh, idesh e mesazhesh edukative pr tr moshat.

Adem Demai-ndryshe
Adem Demai lindi, zyrtarisht, m 26 shkurt 1936, kurse, si msojm nga romani Libr pr Vet Mohimin, q ka pjesrisht edhe karakter autobiograk, u lind, n t vrtet, n kosimet e dyta, dikund n korrik 1935. Q nga lindja, me sa shihet, si do njeri t madh, do ta ndjekin vazhdimisht skajet e tipit shkurt-korrik. Se, derisa pr njrn pal (shqiptart) do t jet engjlli mbrojts i shtjes shqiptare, pr paln tjetr (serbt) do jet satanai.Nse lufta pr liri shnon shkalln m t lart t emancipimit kulturor t individit dhe t popullit, ather mund t thuhet me gojn plot se Adem Demai sht artikulimi m i kulluar dhe m i fuqishm i aspiratave liridashse t popullit ton. Adem Demai u rrit n nj familje t varfr t Prishtins. Babai, Zeqiri, i vdiq shum hert nga tuberkulozi. Demai nuk i kishte mbushur as plot tet vjet. Gjith barra e familjes ra mbi t vllan e tij t madh, Maliqin, i cili, si gazetashits, ia doli me shum vshtirsi t siguronte kafshatn e gojs pr familjen (tregimi Nj Nat Bajrami). Por, pas pes-gjasht vjetsh i vdiq edhe i vllai Maliqi po nga tuberkulozi. Ather, pr ti mbajtur n jet dy fmijt e mbetur, Ajshen dhe Ademin, nn Nazifja iu qep vekut dhe duke endur plhura t ndryshme, arriti ti ushqente disi fmijt, madje edhe ta shkollonte Demain (tregimet Vegjtarja, Vegjtarja n treg).Demai do ta mbaroj shkolln llore n Prishtin m 1946, ku do ta kryej edhe gjimnazin real. Studimet n Degn e Letrsis Botrore do ti ndjek plot pes semestra n Universitetin e Beogradit, t cilat do t shtrngohet ti ndrprej pr shkak t smundjes s nns. Ndaj, u kthye n Prishtin dhe gjeti pun n veprimtarin botuese t ndrmarrjes Rilindja. Burgosjes s tij t par, m 19 nntor 1958, do ti paraprij shprngulja me dhun e shqiptarve n Turqi (Kthimi, Mestani), aksioni i 542

Olimpi shqiptar

armve dhe Procesi i Prizrenit. Do ta godit sidomos burgosja e gazetarit t devotshm Sedat Dida, e cila do t ngjall frik e panik n mesin e puntorve dhe gazetarve t Rilindjes. N procesin gjyqsor t marsit t vitit 1959 t Gjyqit t Qarkut t Prishtins, Demai do t dal hapur me krkesn q pa bashkimin e Kosovs me Shqipri, nuk do t ket paqe n Ballkan. Pr kto qndrime t tij u dnua me 5 (pes) vjet burg t rnd. Gjyqi Suprem i Serbis ia vrtetoi dnimin n 3 (tre vjet), t cilat i vuajti n kazamatin e Sremska Mitrovics.Pas lirimit nga burgu, nuk e linin t zinte pun, me qllim q tu kallnin edhe m shum datn t tjerve pr pasojat q mund t kishin. Pr m tepr, me ardhjen e Hrushovit n Shkup, pas trmetit, m 1963, e izoluan dhe e mbajtn n burg gjat gjith qndrimit t tij n ish-Jugosllavi. Megjithat, n llim t viteve 60 ishin krijuar n disa qytete t Kosovs, si n Pej, Gjakov e gjetiu, organizata t ndryshme, q luftonin n mbrojtje t kauzs kombtare. Duke par disponimin e mass pr tiu kundrvn terrorit dhe dhuns s shtetit totalitar, vemas politiks s egr antishqiptare, Demai bri mos t formohej Lvizja Revolucionare pr Bashkimin e Shqiptarve, si dhe hartoi (bashk me Ramadan Shaln, tash t ndjer) Statutin dhe Programin e Lvizjes. Lvizja formoi komitetet e saj n Prishtin, Gjakov, Pej, Mitrovic, Gjilan, ndrmori nj varg aksionesh pr ngritjen e amujve kombtar, u prpoq t vinte kontakte me lvizjet e ndryshme revolucionare dhe ta propagandonte sa m shum shtjen e pazgjidhur kombtare t shqiptarve n Ballkan. Megjithat, kjo LRBSH u zbulua mjaft hert dhe Demai si kryetari i saj u dnua me 15 (pesmbdhjet) vjet burg t rnd, t cilat n llim i vuajti n Nish, e pastaj, pr ta larguar sa m shum nga familja, e drguan n Pozharevc, ku n kohn e ish-Jugosllavis kishin vuajtuar dnimet shum atdhetar shqiptar, midis t cilve edhe Azem Bejta. Po e theksojm kt fakt, sepse kjo mbase do t jet arsyeja q Demai t shkruaj n shtator t vitit 1969 dramn e par me titull Popu (shkurtim i fjalve po-litika dhe pu-shka), dorshkrimin e s cils e nxori nga burgu Xhafer Mamuxhiku, kryerat i Komitetit t Prishtins, n nj ark me dy kapak.Pas ndryshimeve dekorative politike n ish-Jugosllavi m 1966, dnimin ia zvogluan n 10 (dhjet) vjet, t cilat i vuajti dit m dit deri m 8 qershor 1974.Pr her t tret ra n burg m 6 tetor 1975 dhe n procesin e montuar politik u dnua prsri me 15 (pesmbdhjet) vjet burg t rnd, vite kto t cilat do ti vuaj n burgun famkeq t Stara Gradishks. M 21 prill 1990, me urdhrin e Kryesis shtetrore t ish-Jugosllavis, lirohet pes muaj e gjysm para se ta kryente dnimin e plot.Jan proverbiale fjalt e tij pas daljes nga burgu: Q nga 21 prilli i ktij viti ndodhem n burgun m t madh n bot, q e njeh historia e njerzimit - n burgun e Kosovs, ku m se dy milion Shq543

Flori Bruqi

iptar nga regjimi hegjemonist-shovinist-terrorist jan zhveshur nga t gjitha lirit dhe t drejtat m elementare njerzore e kombtare. Si lufttarit m t paepur pr lirin e mendimit, si mbrojtsit m kmbnguls t lirive dhe t drejtave t njeriut, Paralamenti Evropian, m 10 dhjetor 1991, i dha mimin Saharov. T theksojm se kt mim deri m tash e kishin marr: Saharovi, emrin e t cilit e mban, Dubeku, Nelson Mandela, Marenko, Aung Sun, disa nga t cilt (Mandela, Aung Su) u bn m von edhe tues t mimit Nobel.Me kt rast, n Parlamentin Evropian, Demai tha se duke m nderuar mua, keni nderuar popullin tim t shumvuajtur, por gjithmon liridashs, paqedashs e krenar.M 1993, Klubi i Rektorve Universitar n Madrid i dha mimin special pr paqe, kundr racizmit, ksenofobis, pr qndrim paqsor e tolerant dhe pr prpjekje pr t ndrtuar nj t ardhme t mbshtetur n t drejtat e njeriut dhe n shumsi kulturore, q do tu bnin t mundshme grupeve etnike t ish-Jugosllavis t jetonin s bashku n paqe e harmoni... Dhe kjo ndodhi pikrisht n kohn, kur qarqet shoviniste serbe e akuzonin pr luftnxitje?! N shkurt t vitit 1994, pes antar t parlamentit t Norvegjis e kandiduan shkrimtarin Adem Demai pr mimin Nobel. Edhe n shtator u kandidua srish pr mimin Nobel pr Paqe, me rast theksoi se ky sht nj nder pr mua dhe nj mirnjohje pr popullin shqiptar.Ndrkaq, m 14 dhjetor 1995 Adem Demait iu dorzua mimi pr t Drejtat e Njeriut i universitetit t Oslos. Demai, duke shprehur falnderimin pr kt mim, tha: Kt mirnjohje nuk e kuptoj vetm si mirnjohje t puns dhe t lufts sime pr t drejtat e popullit tim, por edhe si dshir t qeveris e t intelegjencis paqedashse norvegjeze q ti trheq vmendjen opinionit t gjer ndkombtar pr problemin e Kosovs.

Krijimtaria Veprat letrare t Adem Demait 1. Gjarpinjt e gjakut (roman), Jeta e Re, 1958. 2. Gjarpinjt e gjakut dhe novela t tjera (zgjedhje), Nju-Jork, 1983. 1. Gjarpinjt e gjakut (ribotim), Zri i Kosovs, Zvicr, 1984. 2. Gjarpinjt e gjakut (ribotim), Lumi, Lubjan, 1984. 3. Gjarpinjt e gjakut (ribotim i kthyer n gjuhn letrare), Buzuku, Prishtin, 1990. 3. Kur Zoti harron (vllim me tregime), Zri i Rinis, Prishtin, 1990. 4. Libr pr Vet Mohimin (roman), botoi autori, Prishtin, 1994. 1. Libr pr Vet Mohimin (ribotim), Rotanor Boksproduksjon AS, Skien Noray, 1994. 544

Olimpi shqiptar

5. La metamorfosi di Vet Mohim (prkthyer nga Nermin Vlora Falaski), Rom, 1995. 6. Tung, vargu im, Rilindaj, Prishtin, 2002. 7. Heli dhe Mimoza, botoi autori, Prishtin, 2006. 8. Dashuria kuantike e Filanit, Infopress & Buzuku, Prishtin, 2007.

Librat me intervista 1. Kosova et vet (intervistoi M. Emrllahu), Zri i Rinis, Prishtin, 1990. 2. Njzet e tet vjet - as i gjall, as i vdekur (intevistoi M. Hanzhek), Lumi, Lubjan, 1990. 3. Republika e Kosovs sht shpallur n zemrn e popullit tim (vllim me intervista), Zri i Kosovs, Zvicr, 1990. 4. Dhjet mij dit robri (intervistoi F. Radoniq), Danas, Zagreb, 1990. 5. Kosova n udhkryq, Albanian Esperanto-Institut, Tiran, 2005 Shnim: Libri i tregimeve Kur Zoti harron ishte gati q m 1958, por botohet pas plot 32 vjetsh. N at koh botohen edhe dy fragmente: Maliqi dhe Ska paqe ndr kasolle t romanit Ska paqe ndr kasolle, t cilin ia konksoi dhe nuk ia ktheu kurr m policia. M 1969 autori shkruan dramn, si e prmendm edhe m lart, "Popu", e cila edhe sot e ksaj dite ngeli n dorshkrim.[2] Pr veprn letrare t Demait kan shkruar: Hasan Mekuli, Nermin Vlora Falaski, Rexhep Qosja, Sadri Fetiu, Sefedin Fetiu, Arben Hoxha, Teki Drvishi, Rexhep M. Shala, Ramadan Musliu, Shaip Beqiri, Shklzen Maliqi, Kadrush Radogoshi, Abdullah Konushevci etj.

Libra pr Demain dhe Lvizjen e Bashkimit Kombtar 1. Sabri Hamiti, Leja e njohtimit 1985 (poema dramatike Kutia e zez), 1985. 2. Xhafer Shatri, Pse dergjet n burg Adem Demai, Bern, 1990. 3. Alternativa, nr. 1-2, Lubjan, 1990. 4. Alternativa, nr. 5 Lubjan, 1990. 5. Agim Vinca, Popull i pandaluar, Prishtin, 1992. 6. Selatin Novosella, Kosova 68, Prishtin, 1993. 7. Hajdin Abazi, T paepurit, Tiran, 1993. 8. Teki Drvishi, Palimpsest pr Dush Kusarin, 1993 545

Flori Bruqi

9. Adil Pireva, Gjashtdhjeteteta shqiptare, Prishtin, 1994. 10. Selatin Novosella, Kosova 64.Prishtin, 1994. 11. Sefedin Fetiu, Alternativa e kuptimit, Prishtin, 1994. 12. Selatin Novosella, Kosova 75, Prishtin, 1995. 13. Fazli Greievci, Gjethet e prgjakuna, Prishtin, 1995. 14. Bajram Kosumi, Koncepti pr subpolitik, Ferizaj, 1995. 15. Ukshin Hoti, Historia politike e shtjes shqiptare, Prishtin, 1996. 16. Tal Morina, Mustaf Venhari msues qndrese, Prishtin, 1998. 17. Lvizja Demokratike Shqiptar, Materiale, Prishtin, 1998. 18. Muhamet Pirraku, Lvizja popullore pr faljen e gjaqeve, 1990-1992, Prishtin, 1998. 19. Faton Abdullahu, Dimensionet e identitetit qytetrues, Prishtin, 1999. 20. Bardh Hamzaj, Rrme pr luftn dhe lirin, Prishtin, 1999. 21. Rexhep Qosja, Paqja e prgjakshme, Tiran, 1999. 22. Shyqri Galica, Mesazhi kritik, Prishtin, 1999. 23. Zymer Neziri, Isa Demaj jeta dhe veprimtaria atdhetare, Prishtin, 2000. 24. Agim Zogaj, Naim Maloku - dshmi pr pr rrugn e liris, Prishtin, 2000. 25. Muhamet Pirraku, Pr kauzn kombtare 1997-1999, Prishtin, 2000. 26. Safet Zejnullahu, Lufta pr Kosovn et komandant Remi, Prishtin, 2000. 27. Misioni i lirimit I dhe II (prmbledhje artikujsh) 28. Ibish Neziri, Ahmet Haxhiu nj jet t tr n Lvizjen ilegale, Prishtin, 2001. 29. Bedri Islami, E fshehta e hapur e Kosovs, Prishtin, 2001. 30. Arif Imaj, Feniksi i liris, Tiran, 2001. 31. Xhemil Zeqiri, N mbrojtje (diplomatike) t shtjes shqiptare, 2001. 32. Sknder Zhitia, Dshmort e UK-s t Zons Operative t Llapit, Prishtin, 2001. 33. Bardh Hamzaj, Paqja e gjeneralit, Prishtin, 2001. 34. Zymer Neziri dhe Ismail Gashi, Avdi Kelmendi jeta dhe veprimtaria atdhetare, Prishtin, 2002. 35. Shefqet Jashari Strofci, Pse jemi kshtu si jemi?, Prishtin, 2002. 36. Halit Katana, Tri dimensionet e lufts lirimtare t Kosovs, Tiran, 2002. 37. Ismail Syla, Prania e mungess, Prishtin, 2002. 38. Sabile Kemezi Basha, Organizatat dhe Grupet ilegale n Kosov 19911989, Prishtin, 2003. 39. Ethem eku, Mendimi politik i Lvizjes ilegale n Kosov, 1945-1981, Prishtin, 2003. 40. Fehmi Baftiu, Kosova kriz ndrkombtare, Prishtin, 2004. 41. Mehmet Hajrizi, Sprova t lirimit, Prishtin, 2004. 42. Remzi Baloku, Ruzhdi Baloku, Organizata pr Bashkimin e Trojeve Shqiptare, 546

Olimpi shqiptar

Pej, 2004. 43. Hakif Bajrami, Dosja Demai, Prishtin, 2004. 44. Adil Pireva, Vite shprese e qndrese, Prishtin, 2004. 45. Ethem eku, Shekulli i ilegales, Prishtin, 2004. 46. Mehmet Bislmi, Ktu i thon Drenic, Prishtin, 2004. 47. Shklzen Gashi, Marrveshja pr paqe t prkohshme, Prishtin, 2004. 48. Agim Vinca, Fije t pakputura, Shkup, 2005.. 49. Grup autorsh, Masakra n burgun e Dubravs, Prishtin, 2005. 50. Frrok Kristaj, Imzot Nik Prela, Ferizaj, 2005. 51. Azem Beqiri, Dhimbje krenare, Prishtin, 2006. 52. Selatin Novosella, Demai metafor lirie, Prishtin, 2006.

Kush sht Zymer Neziri ? - (1946-jeton)

sht mbledhs e studiues i letrsis popullore dhe profesor universitar. Lindi m 6.11.1946 n Siparant (ose Zahaq) t Pejs, n nj familje t katundit Shtupeq i Vogl, krahina e Rugovs. N vendlindje e kreu shkolln llore (1960), gjimnazin n Pej (1964) dhe normalen n Prishtin (1966). Kreu Shkolln e Lart Pedagogjike n Prizren (1969) dhe u diplomua n Degn e Gjuhs dhe t Letrsis Shqipe n Fakultetin Filozok t Prishtins (1971). N at fakultet, gjat viteve 1972-1974, ndoqi edhe msimet e studimeve t shkalls s tret pr letrsi dhe mbrojti magjistraturn me temn Figura e krahasimit n kngt tona lirike t dashuris (1979). Pas shum vite pengesash politike, po aty mbrojti doktoratn me temn Poezia legjendare e Rugovs (1995). Pr t dy temat pati mentor akademikun prof. dr. Rexhep Qosja. Gjat studimeve, 1967-1971, punoi prkohsisht n dy shkolla llore (Zllakuqan dhe Klin) dhe n katr t mesme (Lipjan, Pej, Prizren dhe Prishtin). M 1971 u pranua asistent n Degn e Folklorit t Institutit Albanologjik t Prishtins, nga e cila e prjashtuan m 1973, me vendim t organeve politike t Kosovs, pr shkak t veprimtaris s tij n Lvizjen studentore t vitit 1968. Ka qen tri her i arrestuar (1967, 1968, 1981) dhe pes her i prjashtuar nga puna (1968, 1969, 1970, 1973, 1990). Pr rreth tridhjet vjet nuk ka pasur pasaport udhtimi jasht shtetit (1968-1978 dhe 1981-1999). Shum vite punoi jasht profesionit, pa dshirn e tij, prkthyes dhe lektor n Bankn e Kosovs (1977-1990). Nga viti 1992, organet drejtuese t Institutit e lejuan q t kthehet srish n Institut. Ka qen 547

Flori Bruqi

udhheqs i Degs s Folklorit (1996-2003). Nga fundi i viteve '60 merret me vjeljen e folklorit. N krahinn e Rugovs mblodhi poezin epike legjendare (1979-1989), me vetnacim, material q prmban 15 vllime t veanta dhe q vlersohet ndr koleksionet m t mdha arkivore me kng t Eposit t Kreshnikve. Studime dhe artikuj pr letrsin gojore botoi n revistat Gjurmime albanologjike, Kultura popullore, shtje t folklorit shqiptar, Seminari Ndrkombtar, dhe n organe t tjera shkencore dhe informative. Nga viti 1969 publikoi mbi 330 zra bibliograk pr folklorin, letrsin, etnologjin, historin etj., ndonse pr shum vite iu censuruan punimet e tij. Ndr veprat e tij t botuara jan: Epika legjendare e Rugovs, V (1997); Kng t kreshnikve, (1999, 2001, 2003); Poetika e krahasimit. Figura e krahasimit n kngt tona lirike t dashuris (2004); Studime pr folklorin. Eposi i Kreshnikve dhe epika historike, I (2006); Studime pr folklorin, II (2008, n shtyp). sht bashkprgatits pr shtyp i veprave t Institutit Albanologjik t Prishtins: Rndsia e veprs s Gustav Majerit pr studimet albanologjike (1998), Rndsia e veprs s prof. Eqrem abejt pr studimet albanologjike (2003) etj. Nga publicistika historike, pr brezin 1968, ka botuar veprat Isa Demaj-jeta dhe veprimtaria atdhetare (2000); Avdi Kelmendi-jeta dhe veprimtaria atdhetare (bashkautor, 2002). sht bashkprgatits i veprs Pajtimi i gjaqeve 1990-1991 (1999, 2001). Ka marr pjes me kumtesa, kryesisht nga fusha e studimit t epiks son gojore, n shum tubime shkencore kombtare dhe ndrkombtare, brenda e jasht vendit (Shqipri, Maqedoni, Poloni, Bosnj e Hercegovin-SHBA). Ka realizuar dy qndrime studimore n SHBA, n Universitetin e Harvardit (2002, 2007) dhe nj n Austri, n Vjen (2005). sht bashkrealizues i projektit ndrkombtar n Harvard (2003-2007) pr prgatitjen e kngve epike shqipe, t mbledhura nga profesori i Harvardit Allbert Llord (Albert Lord). M 2004 ka qen profesor mysar n tri universitete t Polonis (Varshav, Torunj, Poznanj) dhe n Universitetin e Kozencs, Itali, dhe ka mbajtur ligjrata nga fusha e epiks gojore. Nga fusha e Eposit t Kreshnikve, m 2005, ka mbajtur nj ligjrat n Paris, n Qendrn Saint Denis. Po nga kjo fush, m 2008, ka mbajtur nj ligjrat n Vjen, n Qendr Lalish dhe n Universitetin e Vjens. N Shkolln e Lart Pedagogjike t Prizrenit (1998-1999) dhe n Universitetin e Tetovs ka ligjruar lndn Letrsia gojore ( 2002-2004), kurse n Universitetin e Prishtins ligjroi lndn Eposi i Kreshnikve (2004-2006). Ka qen mentor ose antar komisioni pr katr tema pr magjistratur ose pr doktorat, n Prishtin (IAP) e Tetov (UT), si dhe antar komisioni pr disa thirrje t reja shkencore (SHLP Prizren dhe IAP). N Institutin Albanologjik ka thirrjen kshilltar shkencor/ profesor i rregullt, nga viti 2003. Begzad BALIU 548

Olimpi shqiptar

Recension i antalogjis "Kng t kreshnikve"

Ndonse poezia epike gojore sht njra prej gjinive m t mome dhe m t pasura t letrsis gojore shqiptare n prgjithsi, lloji epik i kngve t kreshnikve nuk mund t thuhet se ka pasur pasqyrim t dendur n studimet shqiptare. Kjo mund t thuhet pr shum arsye. N kulturn shqiptare knga kreshnike paraqet njrn prej shtresave t rndsishme etnokulturore t popullit shqiptar. Ktij fondi t pasur, i cili vazhdon t pasurohet edhe m tej, fal gjallris s tij t mtejshme n shum zona, t Shqipris dhe Kosovs veriperndimore, ende nuk i sht dhn vendi i merituar n studimet tona, ndryshe nga prkushtimi q kan pr epikn e tyre gjermant, francezt, nlandezt dhe m n fund sllavt, pavarsisht prej dyshimit q kan kta t fundit pr shtratin e epiks s tyre. Njri prej fondeve tona, i njohur si Visaret e kombit t kngve kreshnike ndrmjet dy luftrave botrore, i cili bashkjeton edhe m tej brenda nj fondi t madh, sikur thuhet, t epiks sllave n Universitetin e Harvardit, vetm vitin e fundit sht vlersuar me nj hulumtim llestar t autorit t ktij libri q po e paraqesim, i cili koh m par ka br edhe pasqyrn e plot t epiks shqiptare brenda t ktij fondi, shpesh t prfolur deri n shkall t letrsis artistike. Fondi tjetr i gjysms s par t shekullit XX, i njohur si Visaret e Kombit ende nuk ka prjetuar nj ribotim t plot, ndrsa fondet e mdha t mbledhura n gjysmn e dyt t shekullit XX (Fondi i epiks, i mbledhur nga brezi i Zihni Sakos; Fondi i epiks, i mbledhur dhe i studiuar nga Qemal Haxhihasanit; si dhe Fondi i epiks, i mbledhur dhe i studiuar nga Zymer Neziri) ende nuk e kan par dritn as pr s afrmi. Ndonse e sulmuar, e vn n dyshim dhe madje e prvetsuar nga shkenca sllave, epika shqiptare ende nuk sht br objekt shterues i nj monograe t plot vendse, pavarsisht se nj numr studimesh t botuara sidomos n serin shtje t folklorit shqiptar (n shtat vllime) kan br shum sprova pr t dhn prgjigje pr fenomene dhe dukuri t rndsishme t ksaj gjinie, si n plan t brendshm ashtu edhe n aspektin krahasimtar etj. Prtej gjith ksaj, pr epikn legjendare t ciklit t kreshnikve, m shum se 100 vjet pas llimit t botimit(fragment) t saj nga themeluesi i albanologjis shkencore Gustav Majeri(1897) dhe pak m pak se njqind vjet pas botimit t saj nga nj shqiptar Gaspr Jakova Merturi (1904), ende nuk kishim nj antologji, e cila n prmasa m t gjera apo m t rrudhura do t jepte nj pasqyr t plot t zhvillimit historik t saj, t shtrirjes s saj gjeograke n trojet etnike shqiptare, t gjurmimit, t vjeljes dhe t studimit t saj, t pasuris gjuhsore (leksikore, onomastike, gramatikore etj.) t pasuris letrare artistike, t trashgi549

Flori Bruqi

mis etnograke e historike etj. N Shqipri, pavarsisht prej disa blejve t botuar pjesrisht edhe me lnd epike, kjo nuk bhej, sigurisht pr shkak se ende nuk ishte arritur t kryhej projekti i madh i botimit t letrsis popullore shqiptare (prej epiks e deri tek lojrat pr fmij). N Kosov, ndrkaq, ndonse e pandaluar me vendime t veanta shtetrore, kjo gjini letrare nga institucionet shtetrore shikohej me dyshim dhe vlersohej si lnd e rrezikshme pr shum shkaqe kulturore, historike dhe sidomos politike, prandaj kngtart, hulumtuesit, mbledhsit dhe sidomos studiuesit e saj, mund t kishin pasoja nga administrata shtetrore. M n fund, kto pasoja i ka bartur edhe autori i ktij vllimi, i nj vllimi nga Epika legjendare e Rugovs (V) dhe i nj numri t konsiderueshm studimesh pr epikn legjendare e historike dhe pr etnogran e zonave q ishin dhe jan bartse t ksaj gjinie letrare, me prkushtim t veant krahinn e Rugovs. Vetm n vitin 1999, njrit prej epikologve m t prkushtuar n studimet shqiptare, dr. Zymer Nezirit (bashkpuntor i lart shkencor n Institutin Albanologjik t Prishtins), i shkoi pr dor t prgatis nj antologji t kngs kreshnike, e cila e plotsuar u ribotua edhe njher m 2001. Zgjedhja e autorit pr prgatitjen e ksaj antologjie do t mund t lavdrohej jo vetm pr prgatitjen profesionale t tij, por edhe pr prkushtimin material e shpirtror t tij ndaj lnds. Nuk ka dyshim se autori i saj sht ndr njohsit e mir t bots materiale dhe shpirtrore t bartsve t epiks shqiptare, prej gjirit t s cils rrjedh edhe vet. Ndonse sht nj antologji e prgatitur pr nevoja t gjimnazistve, ajo n nj mas t mir sjell dhe ndrion disa nga elementet historike, gjeograke, letrare artistike dhe gjuhsore t kngve kreshnike. Antologjin e prbjn tri trsi: parathnia e autorit, nj hyrje, e shkruar nga Zihni Sako dhe Qemal Haxhihasani, pjesa qndrore e antologjis, ku jan botuar tridhjet kng dhe nj antologji e zgjedhur mendimesh t studiuesve dhe njohsve t shquar t ksaj fushe. Ajo hapet me nj parathnie t autorit, n t ciln shnon jo vetm konceptet, parimet dhe modelin, q i ka shrbyer pr prgatitjen e ksaj antologjie, por sikur ka sjell edhe nj sintez t prgjithshme t dijes s sotme pr prbrsit e epiks legjendare n prgjithsi. Prej parathnies s ksaj antologjie t par t kngs kreshnike kuptojm jo vetm parimet themelore mbi t cilat sht ndrtuar ajo, por edhe pr ndikimin e prbrsve historik, gjeograk e artistik t kngs kreshnike n modelin e ndrtimit t saj. Ndryshe, nuk ka se si t shpjegohet fakti se antologjia sht ndrtuar nga tridhjet kngt m t bukura nga rreth gjysm milioni vargjesh sa besohet se jan mbledhur nga ky lloj i epiks. Ndonse sht br nj prpjekje serioze dhe e prkushtuar, e dhna se nga epika shqiptare jan t vjela 550

Olimpi shqiptar

rreth gjysm milioni vargjesh, na jep t kuptojm se para autorit t saj shtrohet krkesa e prgatitjes s nj antologjie m t gjer, e kjo dmth. m t plot, pr prfshirjen e vlerave m t veanta t ksaj gjinie n letrsin ton. Sikur thekson edhe autori, n prgatitjen e antologjis sht nisur nga parimi i vazhdimsis historike dhe asaj t shtrirjes gjeograke. sht e kuptueshme prandaj pse n kt antologji gjenden tridhjet kng, t mbledhura apo t botuara nga viti 1897 e deri n vitin 1997 nga: Donat Kurti, Barnardin Palaj, Rrustem Berisha, Qemal Haxhihasani, Anton etta, Zymer Neziri, Nimon Alimusaj, Ismail Doda, Adem Boroci, Jahir Ahmeti, Halil Mujaj, Tek Buzoku, Shazim Adili e Fazli Hajrizi; dhe nga albanolog t huaj, si: Gustav Majeri e Maksimilian Lamberci; dhe sht po kaq e kuptueshme pse brenda ksaj antologjie kan gjetur vend tridhjet kng t tridhjet krahinave e krahinzave t ndryshme, ku historikisht sht knduar dhe kndohet knga kreshnike: Nikaj, Shal, Rugov, Mrtur, Llapush, Grud, Llap, Kraj, Puk, Tropoj, Shosh, Kelmend, Kastrat, Dibr, Gallap, Krov, Drenic, Bregu i Mats etj., ndrsa n kng kndohen tridhjet kreshnik: Muja, Sokole Halili, Gjergj Elez Alia, Musa Qesexhi, Mehmet Bajraktari, Ali Bajraktari, Arapi i Zi, Arnaut Osmani, Bardhja e Bardh, Bani Zadrilia, Tale Budalina, ika e Kreshte Kapidanit, Dezdar Osman Aga, Dylberja e Bardh, Fatimja, Gjure Kapedani, Kraleviq Marku, Milloshi i Grebenit, Motra e Gjergj Elez Alis, Pasha i Vidimit, Zana Zullumare etj., dhe nj varg heronjsh legjendar, si t krahinave ku kndohen ato kng ashtu edhe t krahinave fqinje apo edhe t vendeve e t etnive t largta, nga tridhjet kngtar, prkatsisht lahutar t dy shekujve t fundit XIX-XX: Mhill Prka, Shaban Groshi, Haxhi Meta-Nilaj, Sef Gashi, Zef Tisha, Hysen Alimusaj, Riza Bllaca, Mirash Gjoni, Sokol Avdiaj-Bruaj, Sadik Mehmeti, Lan Nure Bardhi, Gjon Pali, Osman Ari, Rexhep Ukshini, Mirash Ndou, Tom Sokoli, Ded Nikoll Loshi, Palok Ujka, Cen Jah Lati, Ejup Grbeshi, Merteza Bajrami, Halim Dauti, Ndue Lulashi, Nezir Keqa dhe katr anonim. Sikur mund t shihet, nga fjala hyrse e autorit dhe nga kngt e zgjedhura pr antologji, n zgjedhjen e tyre autori sht nisur edhe nga prbrsit m antologjik t ktyre kngve. Fjala sht pr motivet kryesore t tyre, sikur jan: fuqia zike e kreshnikut dhe zanave, martesat dhe pengesat, mbrojtja e nderit t familjes, mbrojtja e nderit t krahins etj.(5) Prtej nj modeli thjesht historiko-letrar, q gjat gjysms s dyt t shekullit XX, ka qen i zakonshm n prpilimin e antologjive letrare, autori ka shtuar edhe elemente t strukturs s brendshme t vet kngve, prandaj edhe antologjia si e till del mjaft origjinale. Ndonse i shkruar shum vjet m par dhe pr nevoja t tjera, studimi i Zihni 551

Flori Bruqi

Sakos dhe Qemal Haxhihasanit, i botuar ktu si hyrje del me shum interes dhe plotson n shum aspekte parathnien e autorit t antologjis. Ky tekst, i dy prej epikologve tan t mdhenj t t gjitha kohve, sht botuar mbase jo vetm pr shkak t respektit ndaj bardve t letrsis popullore, por edhe pr shkak se ky tekst, sikur t ishte porosituar pikrisht pr kt antologji, paraqet sintezn m t plot t vlerave historike, letrare dhe artistike t epiks legjendare. Autort kan trajtuar ktu zhvillimin historik t kngve kreshnike dhe vendin e tyre n ndrtimin e bots materiale e shpirtrore t malsorit shqiptar; lahutart si barts t prkushtuar t ktyre epeve nga njri brez tek tjetri; veorit muzikore t ktyre kngve; botn e madhe t personazheve t ndrtuar sipas nj rendi shum t veant historik, gjeograk dhe mitik, pr tu ndalur n dy nga gurat qendrore dhe m karakteristike t kngve kreshnike jo vetm tek lahutart shqiptar; n nj nga vlerat m t rndsishme t kulturs kanunore shqitare besn; ambientet e banimit t kreshnikve, n kt rast kulln, t njohur edhe sot si banes tipike t zonave veriore shqiptare; mjetet stilistikeartistike dhe vlerat themelore letrare q i prbjn kngt kreshnike; mnyrn e prpunimit t kngve kreshnike gjat shekujve dhe mbajtjen gjall t saj npr shekuj. Pjesn qendrore t antologjis e prbjn tridhjet kng. Autori i ksaj antologjie, me t drejt, brenda ktyre tridhjet kngve ka botuar nj fragment, sigurisht pr t dhn nj pasqyr t gjendjes s saj nj shekull m par dhe dy motrzime, pr t par nj pasqyr t vlerave shpesh t paprseritshme letrare, artistike dhe gjuhsore. Brenda nj teme, t ktyre kngve ndrtohen dhe ndrlidhen motive t shumta, dialogje e monologje t fuqishme dramatike, gura, vende e vendbanime historike e mitike, luftra heroike e beteja morale, dyluftime heronjsh madje edhe t gjinive t ndryshme, betime n vlera universale dhe autoktone, n objekte materiale e shpirtrore, n vlera toksore e qiellore, por m s shumti betime n bes vlern m t pakontestueshme t kulturs shpirtrore e materiale shqiptare. N vazhdim botohen tridhjet kng, t emrtuara kryesisht n mbshtetje t personazheve q kan, n veprimet e tyre apo sipas vargut t par, q n t vrtet sht veori edhe e emrtimit t kngve lirike: Fuqia e Mujit, Fuqia e Halilit, Gjergj Elez Alia, T lumt na pr t lumin zot (q m shum se nj titull knge sht nj varg antologjik i kngs kreshnike), Martesa e Halilit, Muji e Zana Zullumare, Kur e ka nxan Muja nusen, Muji dhe Halili, Halili prt Filipe Maxharrin, Muja vret Milloshin e Grebenit, Muja e pret bajlozin e Detit t Zi, Muja lidhet me kusht, Grebeni djeg kullat e Mujit e i grabit gruen, etobashe Muji dhe Krajlevie Marki, Krajli i Miskovit rrmben gjogun e Mujit, Musa Qesexhia, Gjergj Elez Alia (tash nj kng tjetr nga m shum se pesd552

Olimpi shqiptar

hjet kng sa njeh folklori shqiptar, por jo motrzim) Bani Zadrili, Halili merr gjakun e Mujit, Ager Isvano, Gjogu i Mujit, Tha, drit ka dal e dielli nuk ka ra, (fragment i par i nj knge kreshnike, botuar nga themeluesi i albanologjis shkencore Gustav Majer, m 1897, i cili ve tjerash kujtoj se dshmon edhe pr nj struktur gjuhsore (morfologjike e sintaksore t kngs kreshnike, n gjysmn e dyt t shekullit XIX), Vdekja e Mehmet Bajraktarit (motrzim), Ali Bajraktari merr Fatimen e Pashs s Vidimit, Beno Bajraktari i shpton motrat, ika e Hermi Mustaf Ags i del n mejdan kralit t Sejs, Zymeri dhe Ganiqe Galani, Mujn e thrret mbreti n Stamboll (motrzim) dhe prsri nj kng pr Gergj Elez Alin etj. Brenda tridhjet kngve t botuara n kt antologji, autori ia ka arritur q t sjell vlerat m t larta letrare-artistike t epiks shqiptare. M shum se nj kng ato s bashku paraqesin universin historik, gjeograk dhe artistik t kngs kreshnike. Letrsia gojore shqipe m shum se ciln do prej gjinive letrare, epikn, ndonse gjallon edhe m tej, e ka gjinin letrare m t konsoliduar brenda nj universi t mbyllur stilistik, prandaj edhe zgjedhja e kngve, me t drejt sht br n at mnyr q t mbulohen t gjitha veorit e saj ve e ve: kreshnikt, zanat, nderi, mejdanet etj. Antologjia e kngs kreshnike e dr. Zymer Nezirit, sht nj vllim dhe model i veant edhe pr nj arsye, t ciln nuk e gjejm ndr antologji tonat letrare. N fund t saj autori ka zgjedhur dhe botuar disa fragmente mendimesh po kaq antologjike pr kngn kreshnike, t cilat i kan shkrua autor shqiptar dhe t huaj. Ato jan mendime t shkruara nga studiuesit dhe njohsit m t mir t epiks shqiptare, prandaj mendimet e tyre, ndonse t nxjerra nga sinteza t mdha shkencore, studime t veanta, vepra t cilat jo krejtsisht jan shkruar pr probleme t epiks, dhe m n fund t nxjerra nga vepra persiatjesh letrare dhe shkencore, prbjn trsi mendimesh q e pasurojn mendimin e sotm dhe hapin rrug t reja pr hulumtimin, vjeljen dhe studimin e kngs kreshnike mbi baza shkencore dhe intelektuale. Ato jan fragmente mendimesh q asin pr aspekte t jashtme dhe t brendshme t kngs kreshnike, pr vlerat universale t saj, por me theks t veant n veorit kombtare t tyre: pr gurat e simbolet mitologjike-prrallore, vetdijen etnike, brthamn e lindjes s saj, koniktin etnik iliro-arbror me krajlt shkje, kohn e koniktit n Ballkan dhe vendin e tij n arealin e epiks botrore etj.(Alfred Ui); pr himnizimet zike e shpirtrore t heronjve dhe himnizimin e tyre, koniktet etnike dhe mitizimin e tyre etj. (Anromaqi Gjergji); pr moshn antike iliro-thrakase t kngve kreshnike dhe bartjen e tyre n mesjet, pr pasqyrimin e luftrave t tyre, himnizimin e heronjve etj. 553

Flori Bruqi

(Demush Shala); pr bashkjetesn e heronjve t ciklit t kreshnikve me gurat e besimeve popullore: zann, shtojzovallet, ort, djajt etj., pr mitizimin e tyre, dhe vendosjen e veprimit t tyre n kohn e matriarkatit, prejardhjen historiko-shoqrore t heronjve dhe ndjenjn njerzore t tyre (Enver Mehmeti); pr vargun e kngve kreshnike, i cili na paraqitet kshtu, n thelb, si nj varg tonik, q ndodhet n nj faz kalimtare drejt formave m t reja t sistemit silabotanik, pr lidhjet e tij me eposet popullore t Evrops dhe mvetsin e tij origjinale, pr bashkjetesn e tij me tiparet e lashta gjuhsore dhe ngurtsimin e tij n nj faz t caktuar kalimtare etj.(Gjergj Zheji); pr prdorimin e kohs dhe t hapsirs, pr lashtsin e saj dhe ruajtjen e vazhdimsis s veprimit dramatik etj.(Ismail Kadare); pr kngn kreshnike si lloj m t lasht dhe m konservativ t folklorit ton; pr veantin e sintakss s saj, pr interesin e krahasimit t saj me gjuhn e shkrimtarve t vjetr, me pasurin e veant t gjuhs s tyre etj.(Mahir Domi); pr ngjashmrit dhe dallimet midis epiks homerike dhe asaj shqiptare, pr prbrsit historik, dhe artistik midis ktyre dy epeve, pr prbrsit mitik e fetar t tyre etj.(Mina Skafte Jensen); pr trembdhjet premisat e pakontestueshme pr trajtimin e shjteve themelore t Ciklit t kngve t kreshnikve: dyndjen e sllavve, dobsimin e organizimit politik t ilirve; vendosjen e sllavve n trojet ilire pr nj koh t gjat dhe lindjen e kngve kreshnike, asimilimin e nj pjese t etnis ilire, vendosjen e nj pjese t tyre n zona malore, asimilimin e iliro-shqiptarve me supremaci t faktorit sllav, krijimin e nj komuniteti t prbashkt n kujt verior, krjimi i zons malore me emrin Berda (pjes e sotme plotsuese e Malit t Zi), luftrat politike, e jo klasore, sikur synohet t paraqiten betejat e heronjve t kngs kreshnike, prmbajtjen qendrore q sht ndrtuar n zonn veriore ilire dhe jo shtreszimet ansore t tyre q jan t ndikimit sllav t mesjets s von etj. (Injac Zamputi). Libri mbyllet me shnimet pr literaturn, burimet e lnds, lahutart, fjalorthin dhe indeksin, t cilat e lehtsojn prdorimin e saj nga lexues moshash dhe dijesh t ndryshme. Duke qen nj antologji e par e ktij lloji, kujtojm se nj rezyme n fund t librit apo prkthimi n gjuhn angleze i tekstit hyrs, kt antologji do ta bnte m t prdorshme pr nj rreth m t zgjeruar lexuesish,shkruan n mes tjerash B.Baliu.

554

Olimpi shqiptar

Kush sht Adnan Abrashi?

Lexuesi i "Floart-Press"-it pothuaja do dit sjell shkrime autoriale nga Adnan Abrashi ,publicist i mirnjohur nga Prizreni.Ksaj radhe sa pr kuriozitet po sjellim biogran e tij n eb faqn ton.Adnan Abrashi u lind m 21.12.1957 n Prizren. Shkolln llore dhe at t mesmen e kreu n vendlindje, ndrsa m 1982 diplomon n Fakultetin Juridik t Universitetit t Prishtins. Me t diplomuar(1982 )punon si sekretar i ndrmarrjes grake-botuese RAMIZ SADIKU n Prizren.Pr shkak t bindjeve t veta atdhetare, n vitin 1992 prjashtohet nga puna si i paprshtatshm politikisht.Q nga vitet e shkolls s mesme, por edhe sot e ksaj dite, sht marr dhe vazhdon t merret me studimin dhe trajtimin e fenomeneve t ndryshme metazike, parapsikologjike, mistike dhe dukurive tjera t natyrs paranormale.Q nga kjo koh, n lidhje me trajtimin teorik t ktyre temave, ka bashkpunuar me shum revista.Ishte njri prej themeluesve t par t revists mujore ASTRA, q botohej n Prizren, e vlersuar si revist e par gjithshqiptare e specializuar pr trajtimin e temave psikologjike, lozoke, parapsikologjike, metazike...Nj koh t gjat, me mjaft sukses ka bashkpunuar edhe me revistn HOROSKOPI, q botohej n Prizren . Me temat nga kjo fush, aktualisht ende bashkpunon me revistn dyjavore KOSOVARJA q editohet n Prishtin.Deri m tash ka t botuar kto vepra: PARATHENIET E NOASTRADAMUSIT dhe romanin NE VORBULLN E JETES (Pjesa I dhe II ) .Shkrimet e ndryshme n form t analizave dhe komenteve t aktualitetit politik kosovar dhe shqiptar me t cilat paraqitet shpesh npr disa media t ndryshme shqiptare si fjala vjen Express,Shqipria sot,Agjencioni FLOART - PRESS(oart-press.blogspot.com ;www.bruqi.com) ,www.dervina.com,www.albanur.net ,www.zemrashqiptare.net ,www.albemigrant. com,www.vendlindja.com,web.ukonline.co.uk,syri3.com.p4.hostingprod.com www.mekulipress.com,www.neneshqiperi.info,www.sa-kra.ch/parapsikologji. htm,www.zeriyt.com,etj. jan vetm pasion i tij amatoresk dhe asgj tjetr.N kto shkrime dominon nj stil origjinal i rebeluesit prher opozitar.Aktualisht punon si producent n TV OPINION n Prizren, dhe sht sekretar n ndrmarrjen shoqrore KOSOVAVERA me seli n Krush t Vogl ,Komuna e Prizrenit.Adnan Abrashi as born on 21.12.1957 in Prizren, Kosova. He nished primary school and high school in Prizreni ith excellent success. In the year of 1982 he has graduated from faculty of Lo in University of Prishtina. Since then he as devoted to astrology and horoscop..." Adnan Abrashi is one of our staff member at AlbaNur and is devoted to help Albanians to kno more about Horoscope and Zodiac signs and their meaning... 555

Flori Bruqi

Kush sht Nimon Muaj?

Nimon Muaj u lind m 1952 n Lluk t Eprme t Deanit. Shkolln llore dhe t mesmen i kreu n Dean. Studioi Gjuhn dhe Letrsin Angleze n Prishtin. Kreu shkolln e lart pr aktor, pran SHLP, grupi i drams, n Prishtin, n vitin 1973. Punoi si arsimtar i Gjuhs Angleze n Dranoc dhe Isniq. Prej vitit 1977 punon n Teatrin Popullor t Gjakovs si aktor. Merret me regji teatrore dhe lmike. Deri m tash ka realizuar mbi pesdhjet role n teatr. Ka interpretuar n shum drama televizive dhe n disa lma artistik. Me lmin e tij "Nr. 56296 ka marr pjes n festivalin e lmit "Eurolm" eki 1999. Realizimet e tij m t njohura jan "Nna shkon n parajs" Y. Shkreli. "Lahuta e Malcis" e At Gjergj Fishts, shfaqje e xhiruar n TVSH-Tiran 1991, me Teatrin Alternativ "Dukagjini" Dean Me teatrin amator t Gjakovs ka punuar shfaqjen "Zogu i diellitt Din Mehmeti dhe '"Onufri i Neokastrs" Mehmet Kraja. Me teatrin e qytetit n Prizren ka realizuar satira t At Gjergj Fishts me titull "Dredha e Djallit", si dhe dramn "Rekuiem pr Gjeovin, autor i s cils sht vet. Ka realizuar lmat dokumentar si. "Nan Ajsha", TVSH -Tiran, 1997, "Eiton Zherka" ,TV Shijak ,Tiran -1999 etj. Deri m tash ka botuar: "Prova e tridhetret" roman Rilindja, 1989. "Ditt q thyen shpatn e Perandoris" dram Jeta e re 1991. "Vdekja e kalit roman Rilindja 1993, " Balad pr born e kuqe" roman Eurorilindja 1999.Nimon Muaj jeton dhe punon n Gjakov.

Prpjekje pr ti shruar fjalt

E kam nisur kt bashkbisedim me Him Lybeniqin, nj t shtun n janar t vitit 1979. Ka qen koh dimri ather dhe forma e rrmeve ishte e veant. Edhe prkundr moshs s shtyer, Hima ishte i kthjellt. Mbante n mend sa e sa ngjarje dhe dinte shum emra bashklufttarsh.Ato dit kemi shpaluar kujtime dhe ngjarje t kohs. Kemi shprush pr gjith ato plag tonat. Kemi biseduar pr doke e zakone dhe pr shumka q kishte t bente me t mirn dhe t keqen e popullin ton... Vitet kan ecur me nj shpejtsi t jashtzakonshme. Ktu e sa vjet i kam mbetur borxh lufttarit, kaakut d11( , thjesht njeriut, i cili kishte kaprcyer mbi nj shekull jet. Ai ishte Him Lybeniqi. Ato dit t Verrat e Lluks kemi biseduar pr jetn e tij dhe pr do gj q kishte t bnte me Shqipri e Kosov, sepse ai, jo vetm nj her u kishte dal zot 556

Olimpi shqiptar

tokave shqiptare q nga Dukagjini e deri n Llap e Gollap. Prej Shkupit e deri n Sarand e Delvin. N Shkodr dhe Vlor. Ku nuk kishte qen Him Lybeniqi?! "Historiograft" e dikurshm PPSH n Tiran e gjetiu, l ta mohojn si t duan, mosprezencn e Isa Boletinit ditn e amurit m 26 nntor 1912. Pr far e kan "fabrikuar" apo falsikuar kt detal, e dijn ata vet. Se Him Lybeniqi nuk pretendonte pr kurrfar posti q t thoshte, se un isha aty dhe e mora amurin dhe thirra: "Rroft Shqipria!" Jo. Ai tregonte fare thjesht, se e kishte par me syt e tij, kur Isa Boletini dhe 400 burra kosovar kishin qen aty, kur Ismail Qemali kishte hypur n ballkon pr t shpaluar amurin ton kombtar. Disa "shkrimtar" thon se Isa nuk shihet n fotogra bashk me Ismail Qemailin, apo?! N ballkon nuk kan mujt me u ngjit t gjith, pyet dhe prgjigjet Hima. N shnimet e Luigj Gurakuqit thuhet, "se dy burra kosovar e shpaluan nji amur t madh dhe e vendosn te porta e shtpis s Begut n Vlor..." Him Lybeniqi ua dinte emrat atyre trimave. Isuf Bardhoshi nga Isniqi dhe Hazir Laha nga Belleja e Deqanit. Shnimet e Luigj Gurakuqit prputhen me fjalt e Him Lybeniqit. "At dit binte shi. I gjith populli priste me padurim vendimet e mbledhjes historike dhe Ismail Qemaili ma n fund doli n ballkon me nji amur t vogl..." Him (Ibish) Lybeniqi u lind, pak m shum, se para nj shekulli. Viti i sakt i lindjes nuk dihet. Ai thoshte pr vete, se kishte lindur, para Lidhjes s Prizrenit dhe ndrroi jet n pranvern e vitit 1988, n vendlindjen e tij n Lybeniq, buz bjeshkve t larta, katund ky n mes Deanit dhe Pejs. Pak koh prpara se t vdiste, thoshte pr vete se kishte mbi 117-t vjet. Pleqt thoshin se ishte edhe m i vjetr. Ai ishte ndr trimat m t njohur t ktyre anve. Nuk njihej, vetm pse jetoi aq. Por edhe pr sjelljen e tij prej njeriu, trimi dhe kaaku q asnjher nuk e koriti emrin e vet dhe varrin e t parve. Edukat kjo e trashiguar brez pas brezi, jo vetm nga familja, por edhe nga bashklufttart e tij q ishin mendje t ndritura dhe t njohura t popullit ton. Him Lybeniqi ishte bashklufttar i Isa Boletinit, Bajram Currit, Idriz Seferit, Hysen Budakovs, Hasan Prishtins, Bajram Daklanit, Azem dhe Shot Galics. Njihej edhe me Ismail Qemailin, Luigj Gurakuqin, gjeneralin Thomson, Princ Vidin, Fan Nolin, Avni Rrustemin dhe shum personalitete t huaja dhe shqiptare t asaj kohe. M shum se gjysmn e jets e kaloi npr shok e miq dhe si ishte adet npr s, n ditt e vshtira t lufts dhe t rrjes kundr komitve, kaakve dhe trimave q luftonin pr atdhe. Arma e tij vrau vetm armiq t ktij trolli. Mori pjes n shum beteja dhe luftra. Me 1910 ishte n luft kundr Xhavit Pashs n Carralev. Me 1912 bashk me dhjetra e mijra lufttar e liruan Ferizajin dhe Shkupin. Ishte ndr rojet e para t amurit kombtar n Vlorn heroike me 1912. Arma e tij dhe e bashklufttarve t tij krkonte vetm bashkim dhe liri. Luft n Qaf t Morins. Ku nuk kishte 557

Flori Bruqi

luftuar? Luft kundr shkijeve e turqve n Kodr t Qenit. N Qaf t Diellit. Luft kundr Cernagors. Ai pr vete, nuk thoshte se kam br kt e at trimri pr vatan. Disa her u plagos ndr beteja pr lirimin e Kosovs dhe Shqipris, por shptoi gjall, n saje t fatit dhe kujdesit t shokve. Pr shum vjet ishte pran Isa Boletinit. Prej vitit 1902 e deri kur u nda me t n Shkodr me 1916. Pas vrasjes s Isa Boletinit n Podgoric me 1916, Hima u b krah i lufttarit t shquar Azem Galica. Vrasjen e Beqir Vokshit e konsideronte humbje t madhe pr popullin shqiptar. Pas vdekjes s Azem Galics pr shum koh t jugosllavis s vjetr, mbeti duke u rropatur me jetn dhe peripecit e saj... Kto shnime mund t'iu prishin imazhin q mund keni pr disa personalitete t historis son kombtare, por ju duhet t keni mirkuptim pr Him Lybeniqin. Ai domosdo, dika duhet t ket ditur, se ndryshe nuk do t rrfente gjra kaq t hidhura dhe interesante njkohsisht. Pr njzet vjet me radh, her pas her i kam rishikuar kto fjal t plakut. Dika kam ndrequr dhe dika kam prishur, natyrisht. Prsri ia kam nis nga llimi. Jam marr me incizimet duke u munduar q fjalt t'i rishkruaj ashtu si ishin, sadoq nj pjes e incizimeve dhe shnimeve t mia humbn, u vodhn me gjith kompjuter dhe u dogjn nga makineria e shkijeve n vitin e tmerrshm 1999... Shkijet n trollin ton na kan djegur, na kan vrar dhe na kan prer me dhjetra her npr shekuj dhe ne fatkeqsisht kemi "harruar". Pas tragjedis ne kemi knduar apo kemi rrfyr pr gjith ato ngjarje rrnqethse. Na kan rrnjos prej trojeve tona q nga Molla e Kuqe dhe ne pasi kemi shruar plagt e muhaxhirllkut prsri kemi "harruar". Na kan prer tokn dhe hartn me thik e me hekur dhe coprat e letrs dhe t mishit na kan kulluar gjak n dhe. Edhe para Lidhjes s Prizrenit na kan dbuar nga trojet tona. Prsri ne kemi knduar pr heroizma dhe trimri. Edhe pas Lidhjes s Prizrenit na kan sakatosur. Ne prsri kemi "harruar" dhe kemi knduar. Na kan vrar ktu n Kosov me 1913 dhe ne prsri kemi "harruar". Kalvari dhe masakra e Tivarit sht nj nga epizodet m t dhimbshme dhe m t prgjakshme. Aty edhe shqiptart u kan ndihmuar shkijeve q t bjn ploj mbi vllezrit e vet. Ne prsri kemi "harruar". Na kan dbuar pr n Turqi dhe ne fatkeqsisht prsri kemi "harruar". Gjat Autonomis '71 '81 jemi mashtruar me lpirje kockash dhe prsri kemi "harruar" at m t rndsishmen. Pleqt sa e sa her na kan kshilluar se, nuk ka bes me shka, por "na" nuk kemi dashur t'i besojm ksaj maksime. Me 1998 e 1999 na i kan djegur eshtrat dhe gjurmt e varreve. Na i kan vrar fmijt, nnat, shtatznat, motrat, vllezrit, pleqt dhe na kan dbuar prej trojeve tona. Me syt tan kemi pa tmerre e tmerre. A po harrojm sot? Fatkeqsisht, po. A duhet t harrojm sot? Sot e gjith ditn duhet t ushtrojm "Mjeshtrin e kujtess" te brezat tan. Pse? Se ndryshe do t 558

Olimpi shqiptar

dalim prsri humbs.E di se lufta e ushatve t UK-s dhe gjith popullit t Kosovs, ka ngjarje m t rndsishme e heroike dhe rrnqethse, njkohsisht. Sidomos n vendlindjen e Hims, n Lybeniq, ku u masakruan mbi 80 burra e t rinj me 1 prill t vitit 1999, prkatsisht me 25 maj' 1998, por un nj dit patjetr do t'u referohem edhe ktyre ngjarjeve kaq t rnda dhe t dhimbshme t popullit ton. Mirpo, tani. po kthehem n llim t bashkbisedimit, me Him Lybeniqin, duke e vazhduar kt proz n mnyr kronologjike. Kto shnime kan pritur nj koh t gjat dritn e botimit. Disa fragmente t ksaj proze u botuan n gazetn e athershme "Bujku", q dilte n Prishtin (korrik'98), si dhe n gazetn "Rilindja", q dilte n Tiran (tetor'98). Sa e sa her kam menduar se kto rrme nuk e kan pasur kohn as dit as mot. Mbase kam dro, se edhe sot nuk e kan kohn. Jo pr ndonj shkak tjetr, por e ndjej nj prgjegjsi t veant ndaj fjalve t plakut. Prher kam pritur, dit m t mira q t'i sistemoj kto radh. Rrmi i Hims ka qen i thjesht dhe i sakt. Pa stilizime dhe zmadhime. Jo, se bjn shpesh her ata q duan t'i shtrembrojn faktet n lidhje me ngjarjet. Qllimi im sht q t prcjell sadokudo kronologjin e detajeve historike, aq sa e ka ruajtur kt vet rrmtari... Hima ndonjher i shante edhe t mirt q i njeh historia, kshtu q un, me gjith kujdesin q kam pr kto rrme, i kam lne ashtu si jan. Koha do ta vrtetoj, se si ishin "m t mirt e historis"('!). Kohrat prher kan qen t turbullta n kto troje. Ato jan edhe sot! Po, Hima?! Ai ishte nj lufttar i thjesht i denj pr kauzn kombtare. Dhe un tash do t'i referohem rrmeve t tij. "Jam kon me pushk n dor", tregonte. "Prher n mbrojtje t ktyne trojeve. Kur asht vendos npr zyra apo diku tjetr nuk jam kon. Aty jan kon ata q kan pas sadopak shkoll..." Him Lybeniqi, kaak mali, qysh prej moshs shtatmbdhjet vjeare e deri n ditt e t ashtuquajturs LN, q na solli "robnin"e re. Kshtu thoshte Hima, pr at far "lirie". I shnova mu n llim e ktij shkrimi kto fjal, pr t pasur t qart se me cilin kemi t bjm. Kjo vlen pr t gjith ata q nuk e kan njohur sa qe gjall. Ai mbante perle t gjat, por at e hoqi me 1904, kur u kthye Isa Boletini nga Stambolli. Secilit prej kaakve, Isa ua dha nga nj plis deve. Edhe nga nj shami t kuqe pr me e lidh plisin, tregonte Hima.N vend t ngjarjes Him Lybeniqi me plis t bardh e shami t zez rreth koke, vuri dorn mbi ball si streh, pr t vrtetuar se kush e ngjatjetoi. M njohu. Ndal, ma bri dhe ma tha emrin. Iu prgjigja thirrjes, por ai pa nj pa dy kaprceu rrugn me hapa t matur, pa u mbajtur fare n shkopin e pleqris q e mbante si rekuizit. U prshndetm pran rrugs kryesore Deqan- Gjakov,mu pran mullirit t vjetr t Shabanajve, afr qendrs s qytezs n Dean. "Ta ndezim nga nji duhan", dhe nga kutia nxori cigaret. 559

Flori Bruqi

"Merre", ma bri dhe t veten e vuri n cingarllkun e elibarit. Prtej rrugs, ndrtesa e vjetr e Kuvendit Komunal gumzhinte nga lvizja e policve dhe komunarve t tjer... Kosova krkonte Republik.Parku i vogl i mbushur me polic. Ather shumica shqiptare, t cilt lvizn drejt qendrs dhe Hotel Turistit t athershm, se nxnsit e gjimnazit vrshuan rrugt si lum. Disa ikn e disa t tjer ecn sypatrembur, pran tytave t autometikve. Pak m von, kur policia u trhoq tutje, nj grup tjetr pak m i vogl nxnsish t gjimnazit "Vllezrit Frashri" zbritn rrugs s vjetr me qllim q t brohoritnin: Kosova Republik, mirpo "kujdestart e zellshm" i shprndan, prpara se t zbrazej ndonj breshri plumbash mbi ta. Por... Qielli ishte i mbytur n tym dhe me re. Por edhe me aeroplan luftarak dhe me helikopter. Flitej goj m goj se Prishtina ziente dhe piqej me top dhe me hekur. Me 26 mars dhe 1 e 2 prill 1981 demonstratat e studentve, puntorve dhe qytetarve t Prishtins dhe Kosovs, u shtypn nga makineria ushtarake dhe policore e Jugosllavis s dikurshme. U vran 9 apo 11...?! Shifra zyrtare nuk e kaprcente numrin 11...Ndal pak, ma bri. H, a kemi dika t re?, m pyeti. Prishtina po digjet Hak!, iu prgjigja. A...a...a, mrmriti me nj tingull q vetm mund t shqiptohet dhe kurrsesi nuk mund t shkruhet. ka po thue ti?, e pyeta. ka po thom un? Dika si lad por edhe djegs po m vjen. "Mbaje n mend se dhambt e qenit t artun jan ngul n mish. Ose, do t mbesin dhambt n mish ose do ta shkoqin nj cop bukur t madhe...." Mbeta pr pak pa goj. Ma priti "E ka dhambin e keq shkau". Nxora lapsin dhe me pak shenja shnova ashtu, si munda, kto pak fjal duke menduar q me to nj dit t bja nj tregim mbi demonstratat e vitit '81. Por tregimi nuk bhet me fjalt e huaja, kisha konstatuar shum vjet m von. Tregimi apo proza duhet t burojn nga shpirti i krijuesit ashtu, si buruan ato fjal nga plaku q kishte kaprcyer mbi nj shekull, duke e lidhur bashk kujtesn e tre apo katr brezave. Kan kaluar mbi njzet vjet q nga dita kur i kam dgjuar ato fjal t plakut, Him Lybeniqi. Dhe ato fjal, asesi nuk m hiqen nga mendja. Gjith ajo gur e tmerrshme m shqetson si dika e prekshme, me nj si fotogra lmike q ecn shum ngadal. Ajo fotogra m ndjek kahdo q shkoj dhe nuk m le t qet. N at fotogra, un e shoh gjith Kosovn t mbrthyer brenda nj goje t pamshirshme bishe t trbuar, nofullat e t cils kullojn sall gjak. Dhambt e bishs se trbuar, na kan kafshuar e ndrydhur mishin dhe eshtrat, jo vetm dje. Ata vazhdojn t na ngulfasin me do mnyr edhe sot..."Djelmnia shqiptare dijn dika, por...!", tha Hima. Mori frym thell dhe shfryu. Gadi sa nuk pshtyu, se akejt e UDB-s ishin matan rrugs dhe prcillnin do lvizje t gjithsecilit q ishte n qendr t qytezs... N vend t biogras... Hime (Ibish) Lybeniqi u lind n katundin Lybeniq. Viti i sakt nuk dihet, sepse libra autentik t kohs nuk ka. Librat q ekzistojn pran 560

Olimpi shqiptar

oqaris s gjendjes civile t Strellcit apo t Deanit ose t Pejs, nuk kan shnime t sakta, sepse datlindjet para vitit 1900, ata i kan regjistruar sipas dshmitarve. Emri, Him. Emri i babait, Ibish. Llagapi: Alimehaj. Njerzit e thrrisnin: Him Lybeniqi... Mbiemri Lybeniqi i mbeti nga emri i katundit t tij, Lybeniq, prej nga i kishte marr udht e jets. Ato ishin udh kaaku. Jo, pse ai deshti. Por koha ishte boll dhe ai duhej t'i rezistonte barbaris sllave e turke dhe t mbijetonte, se ndryshe e priste rrnjosja nga trolli strgjyshor at dhe t gjith pjestart tjer t popullit shqiptar... Kur ke lindur? "Moti... "Ai treti dikund larg. "Kaher. Komjeti i Kuit, krejt jan kon katalik. Ather ja kan dhan Malit t Zi ato tokat ku jemi kon na. Fuqit e mdha. Ato pjes jon kon t shtetit turk. Turkia e ka pas leht t baj tregti me tokat shqiptare. Edhe ather i kan shti fmijt npr shkolla. Mahmut Begolli ka ardh n Pej. T part e mi nuk e kan dasht fen ortodokse dhe kan ik. Kan ardh n Plav dhe jan ba musliman. N Skiq t Plavs. Po as pr familjen ton. Musliman jan ba Dema. Ma von Ahmeti dhe Drvishi. I dyti vlla Zenel Obria. T part tan ishin tre vllazn. Edhe ata si n legjendat e lashta. Tre?! Gjasht vllazn, jan kon gjithsejt. Te nji barku jan kon, Zeneli me e vllan tjetr Sadik Obrin, babn e Zenunit, kan shkue n Drenic. Ganiqi ka shkue n Beran (Ivangrad) ose n Rozhaj. Nji vlla ish kon si i marrun. Kur e ka kcye Limin n Plav, ish kon mbyt. Kta t Kuit ishin kon ik prej Cernagore. Kush nuk ka ik n at koh?! Edhe kan Iuftue. Ju thash se jan kon katolik dhe kan ik prej fes ortodokse. Merrni vesh se nuk asht as '12 ta, as e '13 ta. Dyndje t popullsis npr trojet shqiptare jan kon t shpeshta. Terror pr ndrrimin e fes ka pas edhe ma prpara se ju ka ra ju me ndie. Stefani, vllau i gjasht e ka pas kishn n Junik. N Junik ka shkue si shka dhe shka ka mbet deri n vdekje. Shka pr shkak t fes ortodokse. Por nuk ka lan pasardhs... Drenica dhe na jemi Berish... Ku jemi... Ali Salihu, poashtu ka shkue n Junik dhe aty ka mbet. Kuin e Deanit dhe t Leshanit i kemi te nji vllaznie. Na i kemi ma s afrmi, si t mhalls kta t Deanit. Edhe n Obri ka ku dhe jan tant. Nji vlla ka shkue n Drenic. Galica, Mikushnica, Dubofci, Prekazi, Trnavci jan t gjith t nji vllaznie (Ku). Kta tant i kemi edhe n Kpuz. Jo vllazn t nans e t babs. Por vllazni t nj gjaku. Si kan jetue ata? Ndonjiher kan jetue mir. Pak ma shum keq se mir. Kur jam ba un me dijt dika kemi jetue mir. Kemi pas lop, dhen dhe dhi.... Masandej kan ardh koh t tjera. E kapi hyqymeti me shtrnges kt vend. Shtatmbdhjet

561

Flori Bruqi

vjet e kam marr pushkn n krah. Me shoqnin time jemi marr vesh dhe nuk e kemi lshue deri von. Gjithmon, sa a kan koha kemi luftue pr vatan...

Dojke shkau me na sundue edhe n koh t Turqis

Si ka ardh koha q ke dal n mal? Hyrrjeti apo? Dymbdhjet vjet para Hyrrjetit, a kon Shqipni n kto an. Katr a pes vjet t mira nuk i kemi pas. Mirpo, pasanikt nuk kan dasht me e prishe terezin e vet dhe me na ndihmue. Kan than pleqt, se edhe kajmak edhe vatan nuk ka. Katr pes vjet, para Hyrrjetit ka ra si nj rrje e keqe. Pes shkije me i shkrue zapti ndr dhet a pesmbdhet shqiptar. Edhe Haxhi Zeka a kon pr kt. "Mos, Him mos! ", ndrhyri dikush. " Nuk dini ju gja! ", tha shkurt dhe vazhdoi. "A kon koh e vshtir. Rrje. Dojke shkau me na sundue edhe n koh t Turkis. Zaptis ia kemi kput dorn te Qurshijat e Raushiqit. I ka ra dora n tok. Ather asht ardh nji Pash el, n Pej. Pr pes dit e kemi ndjek Pashn. Kemi luftue. Hyqymeti vike e i merrke burrat n t cilt dyshonte. Me iu shkim vullnetin gjith atyne q punojshin pr vatan. Ka ardh koha dhe kan que studenta n Stamboll. Hasan Prishtina, Zenel Begu i Pejs, Gani Beg Toptani. Mbas disa vjetve prej Stambolli, studentat kan krkue kushte ma t mira pr vete dhe pr popullin shqiptar, por askush nuk u ka vue veshin. Ather studentat kan krkue ndihm nga disa fuqi t mdha t asaj kohe. Si nga Austro Hungaria e Franca. Studentat gjithmon kan punue pr vatan. Ather kan hyp n deti n nji vapor dhe kan shkue n Austri. E kan zotnue gjuhn frnge dhe turqishten. Jan ankue, sidomos te qeveritart e Austro-Hungaris. Ata i kan kshillue q t kthehen dhe t vazhdojn punn q e kan nis. T msojn, por edhe t protestojn pr t padrejtat q baheshin n kurriz t popullit shqiptar. Studentat tan gjithmon jan kon t prcjellun nga organet e pushtetit. Ather dhe tash. Por zani i tyne asht ndgjue fort. Kt t drejt e kan studentat kudo n bot. E kan edhe sot, apo jo?. ( Ishin vitet '80 ta kur po bisedonim). Ismail Qemaili, Hasan Prishtina e ndonji tjetr, jan kthye n Stamboll. Me short e kan ba. Dhe shorti i ka ra Haxh Mustafs me ba atentat n Sadriazemin. A ju kujtohet ajo kanga q e kndojshin Drvish Shaqa dhe Demush Neziri. E kndojshin edhe Lan Dobra e Hysen Uka. Tash von edhe Shaq Avdia: Ndal pajtonin o ti djal', a je shurdhan a je budall'!

Trazirat e Stambollit
N Stamboll aso kohe kur qen vetm 37 studenta shqiptar. Studentat prher 562

Olimpi shqiptar

e kan pas mandatin me i dal zot ktij vendi. Ktu edhe prjashta. Hasan Prishtina ka hy n Parlamentin turk si deputet... Ju thash se e kan ba me short. Studentave u ka ra shorti me e vra Sadriazemin. Mbas tre muejve e kan nxjerr prej burgu Haxh Mustafn. Lirat e kuqe nxjerrn. Nj ndodhi n'parlamentin turk. Talat Pasha tue i ngue tosk e gelte. Ismail Belt Vlora et, po duem shkolla shqipe dy or, ose para dite, ose mbas dite. Prej komjetit t Zyl Karnenit e kam t drejtn time t gjuhs dhe t shkolls shqipe. I kan ra shuplak Ismailt. Hasan Prishtina e ka nxjerr revoln. Bohet tollovi. Kan ndrhye parlamentart tjer. Hasan Prishtina thot, ksaj shuplake kan me ja ndi zanin krej Evropa. Isa Boletini a kan me familje t vet dhe me t birin e mixes n Stamboll. Aty asht njoht me Ismail Qemailin. Kan ardh deri n prfundim se duhet me u takue e me shkue n Gjermani pr me krkue mjete ushtarake e me i fut n Shqipni. Ata njerz q i ngon populli me i zgjedh n krye t kryengritsve. Isa Boletini thot se duhet me e dhan t katrtn e mademit t Treps dhe t xeherorve tjera, q sadokudo t'i trheqim fuqit e mdha q t na ndihmojn. Me ju dhan edhe Banjn e Pejs. Me u premtue edhe pasuni t tjera. Hasan Prishtina ka than, se mbas nji kohe edhe ai do t kthehet n Kosov dhe do t bisedoj me njerzit ma me ndikim pr pregaditjen e kryengritjes...

Ali Pash Gucia

U ba nji e przime n Pej. aushin e vran. Erdhi nji i Rugovs te Kurtula. Tha: thuej Ali Pashs se jam ardh me u shkrue qaush se e kan vra aushin. Ulu djali i mir. ka kemi t re? jam ardh me u shkrue aush. Hajt, se t thrras ma t parin. Mue Pasha me tha me ardh e me u shkrue aush. Kur t vjen koh a kam me t thirr, mos ke gajle. Jan kon ue do fjal t kqija. Ju, Kurtula po thon e...Jo, po i vret cubat. Edhe do fjal t tjera. jo, po i man cubat. Hajt i ki pa than Kurtula djalit q erdhe me u shkrue aush dhe e kish prcjell. Ali Pash Gucia e pat ba Kurtuln, Kryeaush e disa dreqen n Kapeshnic ishin kundra Kurtuls... Ai djali nuk pret por shkon menjiher te Ali Pash Gucia. Kshtu a kon. Na tanve nuk iu kemi friksue asnjiher. Vetm t huejve dijm me iu nnshtrue. Ather u ban edhe tont npr poste. Ali Pasha yni. Kurtula yni. Hallku yn thon: Ta di shtpin! Eh, ka jemi na?!"Ve me m shkrue aush", i thot ai djali Ali Pashs s Gucis. "Prit pak se i thrras edhe t part e shehrit dhe ti ke me kon ma i pari n tefter!". "Mirpo, un due q t m merrni qysh tash, se prndryshe..." "Ndal pak djali i mir!" "S'ka ndal" dhe disa fjal t tjera... Adem Gocka dhe ai djali q dojke me u shkrue aush jan kon 563

Flori Bruqi

t Rugovs. Djal ma t pasm se Adem Gocka nuk ka pas n krejt Pejn. Atij i erdhi rand q Pasha ia ktheu at djalin. Qysh me ardh Ali Pasha prej Gucije ktu e me sundue n Pej? Si me komandue ai me qytetin? Por ktu a kan edhe nji gverr tjetr. Pr gra jan ba gjaqet shpesh her n kto troje. A kon nji grue e bukur,ik. E lypi Haxhi Zeka. Nuk ia dhan. Nuk ja dhan as Adem Gocks. Kta t dyt e ban muzhevonn dhe ia ban gropn Pashs s Gucis. Ai djali shkon prsri te All Pash Gucia. Ve ke me m marr aush. Hajt se n kto dy dit e ndreqim kt pun, i thot Pasha i Gucis. Ksaj pune ke me ia pa sherrin, i pret djali dhe del. Adem Gocka e ruen Pashn kur don me shkue te sejment. Te Dulia a kon nji furr buke. Aty asht vra Ali Pash Gucia. Gocka e vrau. At dit dhe sot iu ka dhan e mbrapshta toks son. Qysh se u vra, Pasha i Gucis... Thon se katrqind qese t asaj kohe i muer Mahmut Begolli pr kt vrasje. Kush i dha kto pare? Paj shkjenia se kush tjetr. Ather u bajke luft. Hypke Haxhi Zeka. Mullit e Haxhi Zeks jan kon t njohtun dhe ai ka mujt me i dhan buk krejt ktij mileti. Ai i ka k kto troje. Ai a kon gjakpirs i madh. Ai nuk e ka ue as edhe nji kali pr komb t vet. Beglerve me iu nxjerr eshtnat prej vorrit dhe me u shtyp asht pak. Me ju nxjerr eshtnat prej vorrit dhe ma ju blue si kafja nuk u dalim hakut. Po, po beglert kan pasun dukat e pasuni, sa me i nxjerr tokat shqiptare prej robnis... Pasoi nj heshtje e gjat... Ne t pranishmit shikohemi mes vete. Ai sikur kotet duke pir aj mali. Mendohem gjat pr kto fjal. Po ne pr tjetr e dijm Haxhi Zekn. Sa knga sht pr t. A ka pasur njerz q nuk e kan ndihmuar shtjen kombtare? Ata njerz populli i ka shpall tradhtar. Po me popullin ka sht br? Nga tradhtia e disa njerzve ne kemi mbet n robri. Po Haxhi Zeka nuk ka qen i till. N disa kng, por edhe n shum shkrime t ndryshme historike ai prmendet pr prpjekjet e tij t jashtzakonshme pr krijimin e nj shteti shqiptar edhe duke pasur, qoft edhe njifar vazaliteti nn Anglin. Vetm e vetm pr t themeluar dika t qndrueshme dhe t sigurt pr t ardhmen e Shqipris... Hima sikur prmendet..."M keni ba nder! ", thot. Tash e sa dit q jemi bashk...Nuk deshta t ju tregoj, mirpo, mbram kam ndej, me Isa Boletinin. Kemi bisedue bukur shum pr situatn e sotme. Edhe t djeshmn, poashtu. Mos mendoni se jam plak e matuf. Po, po kam ndejt, ashtu si po rri sonte me ju. Kto pyetjet tueja m kan detyrue t rrij me t. Isa kishte nj dhimbje n dor. Pastaj Hima na tregoi se si ia kishte prer gishtin i vllai rastsisht me sopat.Vllau i tij Ahmeti ia ka pas pre. Shum vet m kan pyet pr at fotogra, n t ciln shihet me Ismail Qemalin dhe delegacionin e tij, kur kan udhtu pr n Londr, ku mbahej Konferenca e Ambasadorve. Aty i shihet gishti i kputur i Iss. T gjith mendojn se plumbi ia ka kput gishtin. Por jo. Isa dhe Ahmeti jan kon tue punue dika. Isa a kon tue ia mbajt nji hastn muri dhe Ahmeti ia ka pre... A 'sht plagosun Isa npr beteja? I plagosun nga plumbi?Po, po a kon i plagosun disa 564

Olimpi shqiptar

Intelektual Namik Sehu, Shqipria-mjeksia e tij npr vite...

Intervist

Le t mbetet doktori shruesi i njerzve, nderi i t gjith shqiptarve kudo q jan...!

Historia, kjo port e madhe e Jets, gjithmon sht e hapur pr cilindo q krkon t zr vend n t.T hysh n Histori dhe t bhesh pjestar i saj mjafton t jesh njeri me kultur, t kesh humanizm, shpirt t gjr, t'u japsh shpres, dashuri dhe, keto i kane mjekt. Kt m mir se kushdo tjetr e din pacient t ndryshm, ata, q i mbajn syt nga syt e mjekut.Zemra e mjekut, sikur t kishte mundsi t ndahej n aq copa t shumta sa sht edhe numri i pacientve nuk do kishte mundsi t'i shkonte do pacienti, e megjithat, ata, pacientt e shruar mbajn me vete nj pjes zemr mjeku, sepse mjeku, pr vet profesionin e tij human q ka, bashk me zbulimin dhe shrimin e smundjes t jep edhe nj pjes zemre nga zemra e tij.Nj zemr t ngroht mjeku e mbante me vete pr vite me radh edhe nj ish pacient i ardhur koht e fundit n Nju Jork. Nj burr i moshuar nga Shqipria kishte ardhur pr vizit tek vajza e tij ktu n Nju Jork. Quhet Yzeir Neziri.Pasi njihemi rastesisht, ku ishim ftuar ne nje gezim familjar qe na kishte ftuar nje bashkeatdhetari yne dhe, kur mson qytetin tim ku un jam lindur dhe rritur, ohet e m prqafon, sikur t ishim miq t vjetr, ose sikur ai t ishte borxhli ndaj meje. - "Po ti qenke nga qyteti i doktor Namikut more trim"! - m thot. E kuptova se pr cilin doktor e kishte fjaln, duke e pohuar. - Si e kam doktorin? - ishte pyetja e tij e par. - Doktori sht mir, e ke ktu, jeton n Nju Jork, - i them. Un, sikur t'i kisha dhn nj sihariq t shumpritur. Q nga ai ast u bm "miq' dhe, pothuajse tr kohn e kaluam me bisedn pr doktorin, duke u harruar pr far ishim mbledhur. - "Ah, male, male, q nuk takoheni me njri tjetrin, ndrsa ne njerzit ..., njeriu patjetr do takohet me njeriun nj dit, more mik"! - tha zotria i moshuar.... N fund lam nj dit me zotin Yzeir Neziri ditn dhe orn t'i shkonim n shtpi doktor Namikut pr ta takuar, duke thyer edhe rregullat e jets, pa e njoftuar. Kjo ishte dshira e zotris, t'ia bnte surpriz vajtjen n shtpi dhe takimin me 565

Flori Bruqi

doktorin. Gjat vizits n shtpin e doktor Namikut dhe n bisedn q patm, un msova shum m shum se 'dija pr at njeri.

Doktor Namik Shehu!

Doktor i nderuar kardiolog, shkenctar, profesor, bir i qytetit t Beratit q u lind dhe u rrit n at qytet. Nj jet t tr n shrbim t njerzve jo vetm t qytetit t tij, por edhe t qytetarve t tjer nga e gjith Shqipria.Doktor i aft n profesionin e tij dhe i palodhur n pun, q gjith jetn e tij ia kushtoi jo vetm shrbimit shndetsor, por edhe leximit, literaturs, krkimit, studimit n fushn e mjeksis, shkencs.Doktor Namiku gjat gjith kariers s tij si mjek, nuk mund t rrinte i qet duke i gzuar mbajtjes s diploms: "Shklqyer".Puna studimore e shkencore ishte etja e tij pr t'u ulur me or t tr mbi libra, pr t gjetur at, brthamn e re t frutit q mjeksia shqiptare duhet t jepte.N vitin 1980 mbron disertacionin pr grad shkencore, Kandidat i Shkencave Mjeksore me tem: "Presioni arterial dhe hipertensioni arterial thelbsor", 150 faqe. N vitin 1984 merr titullin: " Bashkpuntor i Vjetr Shkencor, ndrsa n vitin 1994 laureohet me gradn shkencore: "Doktor i Shkencave Mjeksore"Portreti i doktor Namik Shehut sht i gjr dhe i larmishm, sa t shkruhet n nj faqe gazete nuk mjafton para gjith aktivitetit t tij shumvjear si doktor.Doktor Namiku ka qen antar i kshillit shkencor t Ministris n vitin 1971, kryetar i shoqatve t mjekve n Berat gjat viteve 1971-1994, ndihms gjyqtar pr shum vite, kryetar i shoqats Shqipri - Turqi pr Beratin dhe nn kryetar i ksaj shoqate si republik n vitet 1991 - 1997, Ka qen edhe antar i Shoqats Evropiane t Kardiologve dhe t Dhembjes s Koks nga viti 1992.Doktor Namik Shehu sht dekoruar disa her nga Presidiumi i Kuvendit Popullor me "Urdhrin n Shrbim t Mir t Popullit", ndrsa nga Instituti Amerikan i Biograve me titullin: "American Medal of Honour".Dr. Namiku gjat gjith jets s tij nuk i sht ndar asnjher puns krkimore shkencore nprmjet kurseve t kualikimit pasuniversitar, disertacioneve pr grad shkencore e deri n referencat e studimet shkencore q kapin mijra faqe t daktilografuara.Ka botuar disa monogra n fushn e shndetsis: Veprimet anesore ne antibiotiko therapis dhe presioni arterial, hipertensioni patologjik dhe mjekimi.N vitin 1983 ka botuar monogran me bashkautor: " Reumatizmi artikular akut dhe pasojat e tij" me nj volum prej 208 faqe.

566

Olimpi shqiptar

Ka br prkthime dhe prshtatje.

Ka botuar artikuj n revistat "Shndetsia Popullore", "Buletini i UT-s", "Seria e Shkencave Mjeksore", "Punime Neuro-Psiqiatrike", " Punime Neurologjike" e shum t tjera.Pr probleme t shndetit ka mbajtur disa referate dhe sht folur edhe n RTSH. Ka mbajtur referate brenda dhe jasht Shqipris, ne 30 sesione dhe konferenca shkencore.N vitin 1993 n Pavia t Italis: "In Congresso Nazionale di Cardio-Neurologia", si dhe n Liezh t Belgjiks n vitin 1994.Qyteti i Beratit si dhe qytetet e tjer fqinj kan patur fatin t ken mjek t aft si Doktor Namik Shehu, i cili ka punuar prkrah mjekve t tjer t aft, q kan nj emr nderi n Mjeksin Shqiptare si: Maksut Drrasa, Pandeli ina, Lluka Muo, Ymer Dishnica e shum t tjer.Dr. Namik Shehu jeton prej tet vjetsh me familjen e tij n SH.B.A. n Nju Jork, i cili gzon t dyja nenshtetesite, shqiptare dhe amerikane.Edhe ktu Dr. Namiku ka ushtruar veprimtarin e tij si mjek, duke punuar vullnetarisht n spitalin "Lenox Hill Hospital" n Manhatten. sht Sekretar Shkencor i Akademis s Shkencave Shqiptaro - Amerikane n Nju Jork.Ka mar pjes n takime t shpeshta me ambasadorin e misionit te Shqipris pran OKB -s, ka patur takim me mjaft interes me ambasadorin e Shqipris n Uashington pr probleme t akademis dhe n interes t Kombit Shqiptar. z. Fatos Tarifa. Kryetari i Akademis s Shkencave Shqiptaro - Amerikane Prof. Dr. Sknder Kodra sht shprehur: "...Dr. Namik Shehu sht nj personalitet shkencor dhe nj person i devotshm dhe i aft n kryerjen e detyrs..., ndrsa Kryetari i Akademis s Shkencave n Shqipri, Prof. Dr. Ylli Popa sht shprehur: ... Nprmjet Doktor Namik Shehut i uroj suksese Akademis s shkencave Shqiptaro - Amerikane.Vitin e kaluar ne muajin Maj Dr. Namiku festoi n qytetin e tij, Berat, 70 vjetorin e lindjes, bashk me shum shok, miq, t afrm t doktorit, t cilt, dhurata m e bukur pr Dr. Namikun ishte respekti dhe mikpritja, q qyteti dhe qytetart e tij i rezervuan ktij njeriu t nderuar, ndrsa vet doktori nga ana e tij mallin dhe mungesen disavjecare do ta shuante duke iu bere nje dhurate teper te cmueshme per qytetin dhe qytetaret e tij librin :at munges disavjeare do t'ua shuante mallin, duke i dhuruar edhe ai vet nj dhurat tepr t mueshme pr qytetin dhe qytetart e tij librin: "Berati, mjeksia npr shekuj". Pr kontributin e lart q Dr. Namik Shehu ka dhn pr popullin dhe shndetsin, Bashkia e qytetit t Beratit e ka nderuar me titullin: "Intelektual i shquar i qytetit t Beratit".Dr. Namik Shehu sht i martuar me msuesen e nderuar, 567

Flori Bruqi

zonjn Engjellushe Shehu (Dyrmishi) ku kan lindur edhe tre fmij.S'ka si t ndodh ndryshe, kur nga nje peme e shndosh detyrimisht q do dalin edhe fryte t shndosh.Teuta, vajza e tyre e madhe sht inxhiniere e rymave t ulta, Eriani, djali i tyre sht mjek, po aq i apasionuar sa edhe i ati si dhe vajza tjetr Loanda farmaciste, ku ka tuar edhe titullin "Doktorate ne Farmaci"Duke u njohur me udhn e bukur, t gjat e t vshtir, n t ciln ka ecur gjat gjith jets s tij si njeri, mjek, drejtues, doktor, shkencetar dhe per kontributin e tij t madh q ka dhn, doktor Namik Shehu mbetet shembull i nje njeriu, nga i cili kemi c'te mesojme e te mburemi me te.Le t mbetet Doktor Namik Shehu njeriu i thjeshte,nderi i Beratit, i beratasve, i gjith shqiptarve kudo q jan dhe t gjith ne t bashkohemi njzri duke i uruar: "Jet t gjat, lumturi familjare, dhe shembull pr brezat e rinj"

Interviste me Doktor Namik Shehu

- Dr. Namiku! un dshiroj ta lloj intervistn me ju me pyetjen e par: Mund t na thoni ju lutem, kush sht Dr. Namik Shehu? - Jam nj intelektual i kushtuar humanizmit, i lindur n qytetin e bardh e t ndritur, n qytetin e lasht 2400 vjear, n qytetin e legjendave t Dodons dhe Tomorrit, n Berat. Kam udhtuar n tre kontinente. N Europ, Azi dhe Amerik, ku m sht dhn mundsia t shfaq aftsit e mia, nprmjet disa gjuhve t huaja si, pedagog, mjek, kardiolog, drejtues, kryetar shoqate dhe Sekretar Shkencor n Akademin e Shkencave Shqiptaro-Amerikane n Nju Jork.Mbetem i prbetuar i mjeksis, duke i kushtuar nj jet t tr mbi 40 vjeare. - Si ju lindi dshira pr t vazhduar pr mjeksi? - Pyetja juaj zoti Simsia m zgjon impresione emocionuese. Mos t na duket si udi se dshirat e jets njerzve u lindkan shpesh n fmijri, si ka ndodhur edhe me mua. Isha 12 vje kur u smura n Kampin e pushimit t pionierve n Vlor dhe u shtrova urgjent n spital. M mjekonte nj mjek italian, i cili u thot prindrve t mi, se smundjen e prballoi ziku i tij i fort. Q ather m lindi dshira pr t'u br mjek, zot i vetvetes si dhe knaqsia ime pr t'i shrbyer popullit tim. - Pasi mbaruat studimet pr mjeksi, ju jeni nga ata student q mbani diplomn ''Shklqyer''. Dshironi t thoni, ndonj mbres p.sh. nga vitet 568

Olimpi shqiptar

studentore? - Pr t'u formuar si mjek m kan ndihmuar nj kompleks prirjesh. Pasioni, durimi, dshira pr t studiuar, aftsia vetiake, memoria... N bankat e shkolls. kujtoj me emocion anatomin, ku Dr. J.Koliqi vinte vetm notn 2, por kur un mora notn 5 n provim u befasua gjith klasa. N etorn e matematiks Prof. A.Bazhdari theksonte: "Nxns q meriton t lavdrohet...", n praktik mjeku bullgar m msoi punksionin lumbar... N institut akoma i kam t freskta mbresat nga provimet e shtetit t kirurgjis, ku Prof. Dvinjanjenoi thoshte: ''Po m duket se jam me studentt e Mosks...'' sepse ne i prgjigjeshim rusisht. M ka emocionuar gjithashtu surpriza kur nga caktimi n Roskovec me emruan pedagog n Tiran. Eh, mbresat jan aq t shumta sa m duhet t'i prmbledh n nj libr t tr...m vete, zoti Simsia. Si mjek pedagog kujtimet m rrjedhin si lumi Osum,midis 360 nxnsve t mi dhe shetimit t etoreve t notave t tyre. Edhe sot ndjehem i privilegjuar dhe krenar me ata, si nga rezultatet, arritjet dhe pr respektin q kan pasur ndaj meje. Ata u bn ministra, dekan, profesor, doktor dhe specialist t shquar. - Ju keni shrbyer pr vite me radh, pa u lodhur, jo vetm n qytetin tuaj, Berat, por edhe n qytete t tjera, si n Kuov apo edhe n Skrapar, ku keni qen edhe drejtor i spitalit t Corovods. Si ndjehet doktor Namiku sot, kur kujton ato vite shrbimi mes qytetarve t ndryshm? - Zoti Simsia! Po me snikron me kt pyetje, duke m br t lumtur, krenar dhe t rinuar...( Syt i mbushen me lot, e ka t vshtir t vazhdoj t as). Nuk e mendoja qe me pyetjet e tua t m oje n vitet e hershme t rinis sime, n ato vitet e hovit t madh dhe t vrullshm t veprimtarive t mia, ku sakrica jon kishte sukseset dhe knaqsin profesionale, t shoqruara me prshendetjet e t smurve t miSkrapari shquhet pr mikpritje dhe bujari si m priti edhe mua n ato vite, ku un i fala rinin time. Isha i vetm q duhet t prballoja gjithka. Atje kam kryer trakeotomin, e para n rang republike. Kam ushtruar mikrokirurgjin duke aplikuar raush narkozn. Kam br punksion lumbar n nj fmij gjasht muajsh me konvulsione, q sot punon si infermier n Berat. Kam kryer autopsi n maje t kodrs.N Kuov punoja pa orar dhe von n mbrmje kthehesha n shtpi n Berat. N at koh m zgjodhn edhe antar t Kshillit Popullor t Qytetit, ndrsa emrimin n Berat e konsideroj fat shkolle dhe prvoj t madhe. Atje u specializova si kardiolog. Atje gjeta lumturin e shpirtit e t familjes sime, bashkshorten time Engjllushe Dyrmishi, msuese e histori-gjeogras, me t ciln krijova dhe familjen time. Sigurisht, po aty mora respektin, lavdin, prshendetjet e bashkqytetarve dhe pacientve t mi, q i 569

Flori Bruqi

kujtoj me mall dhe i nderoj. - Doktor, mund t na thoni n mnyr t prmbledhur pr punn tuaj krkimore e shkencore, si dhe referatet dhe konferencat shkencore, q ju keni mbajtur brenda dhe jasht Shqipris? - Puna studimore e shkencore pr mua mbetet pjesa m kryesore e veprimtaris. sht lluar heret, qysh n vitet studentore me nj punim E.K.G.u vazhdua pa ndrpreje pr vite me radh me studime, sidomos n fushn e kardiologjis. Kam br punime mbi infarktin e miokardit. Kam studiuar vlerat normale t P.A. n rrethin e Beratit, duke prcaktuar normat e saj, t ngjashme me studimet n Pavia t Italis. Aktivitetin tim shkencor e kam konkretizuar nprmjet artikujve shkencor. Referate e kumtesa, prkthime me botime dhe me kater monogra. Kam mbajtur 30 referate e kumtesa n 30 sesione, konferenca e kongrese brenda dhe jasht Shqipris Veprimtaria ime shkencore sht prgjithsuar me marrje titujsh e grada shkencore. - Doktor! Para pak ditsh ju provuat nj ndjenj emocionante t shoqruar me nj surpriz. Takimi me nj ish pacientin tuaj, q, sigurisht edhe ndoshta e kishit harruar, sepse numri i tyre sht i shumt. Mund t na isni pak pr mbresat dhe emocionet q patt gjat atij takimi? - Shembulli q prmendni ju zoti Simsia, prbn nj nga rastet e shumt e serioze q ka krkuar dhnien e ndihms mjeksore dhe ndrhyrjen kirurgjikale n zemr n nj koh sa m t shpejt. Nj i smur i till, si zoti Yzeir Neziri, di t vlersoj mjeksin dhe mjekun edhepse ka kaluar shum koh. Ai i ka br vend mjekut n mendje dhe n zemrn e tij tashm t shruar. Takimi im me t, pas nj kohe t gjat ishte nj surpriz e kthyer n prmallim, knaqsi dhe respekt. U gzova q pash ish t smurin tim , tani t shruar n vend t huaj, por dhe u knaqa se mora nj shprblim moral e shpirtror. - Jeni dekoruar nga Presidiumi i Kuvendit Popullor, me titull: ''Bashkpuntor i vjetr shkencor'', si dhe gradn shkencore: ''Doktor i Shkencave'', gjithashtu dhe me nj titull t lart edhe ktu n SH.B.A.: ''American Medal of Honor'', Ky sht nj nder q ju bhet jo vetm juve, por edhe neve, gjith shqiptarve. Mund t na thoni dika? - Marjen e dekorimeve, titujve apo gradave shkencore i moj dhe i konsideroj si nj shprblim dhe nder q i sht br puns sime, si edhe ndihmess q i kam dhn popullit dhe t smurve , njkohsisht i vlersoj si nxits dhe inkurajim pr veprimtarit e mia t mtejshme. Ktij qllimi i shrben edhe akordimi i tit570

Olimpi shqiptar

ullit: American Medal of Honor dhn nga nj institucion prestigjoz me emr n bot, si sht Instituti Amerikan i Biograve. Ai vlersoi kontributin e puns sime si intelektual, prfaqsues i qytetit tim Beratit dhe kombit tim shqiptar, radhitur krahas intelektualve t tjer t kombsive t ndryshme. Si i till, mua m mbetet obligim dhe detyr e vazhdueshme t punoj dhe t angazhohem m shum pr t kontribuar sadopak pr popullin dhe kombin tim. Jeni sekretar shkencor i Akademis s Shkencave Shqiptaro-Amerikane n Nju Jork. Si po ecn aktiviteti juaj n kt akademi? - Akademia e Shkencave Shqiptaro-Amerikane, n Nju Jork, ka si qllim q si nj tempull i dijes dhe i kulturs t kontribuoj sa m shum pr ti shrbyer popullit dhe interesave t kombit ton. Veprimtaria e Akademis son ka qen e gjithanshme dhe me aktivitete t ndryshme. Jan br mbi 25 takime, mbledhje kryesish dhe ansamble, ku jan shtruar probleme pr zgjidhje.. sht shkmbyer prvoj e Akademis s Shqipris dhe asaj t Kosovs, nprmjet prfaqsuesve tan Pran akademis son ekziston organi i saj, revista Dituria, ku un jam antar i stat dhe kam shkruar artikuj t ndryshm shkencor e problematik. Akademia jon ka zhvilluar n vitin 2004 nj konferenc shkencore mbi unitetin n diasporn ton dhe ka n programin e saj t bj nj aktivitet t gjer me rastin e 600 vjetorit t lindjes s heroit ton kombtar, Gjergj Kastriotit- Sknderbeu. Keni patur takime me dy ambasadort tan n Nju Jork dhe ashington. far keni biseduar konkretisht? N veprimtarit e gjithanshme t akademis son prfshihet edhe bashkpunimi dhe takimet e mia me ambasadort e vendit ton, Shqipris, n SH.B.A. Me z. Fatos Tarifa kemi patur nj takim zyrtar n selin e ambasads son n ashington. Takimi dhe diskutimet u prqndruan rreth nj bashkpunimi m t ngusht pr t kontribuar n interes t kombit ton dhe t diaspors shqiptare n Amerik.Me ambasadorin e misionit t Shqipris n OKB, me seli n NY., z. Agim Nesho, bashkpunimi ka qen m i hershm. Ai ka marr pjes n Konventn e par t akademis son. Kam br takime dhe biseda me rastin e prvjetorit t dits s pavarsis s vendit ton, me 28 Nntor. Dshiroj q bashkpunimet t jen m t shpeshta dhe m frytdhnse. - Doktor, ju n llim t biseds, thoni se keni udhtuar n tri kontinente. Mund t na thoni dika, ju lutem, edhe pr kontinentin aziatik? Si e keni manifestuar dhe far prshtypjesh keni? -Prshtypjet e mia pr kontinentin aziatik mund ti shpreh nprmjet njohjes dhe 571

Flori Bruqi

vizits q kam br n republikn e Turqis. Ato mbeten kujtime t paharruara, mjaft mbreslnse, impresionuese dhe mjaft prekse.N vitin 1991 u formua shoqata miqsore Shqipri-Turqi, por edhe dega e qytetit t Beratit. Un isha kryetar i saj. Aktivitetet e shoqats son kan qen t shumta dhe t larmishme. Kemi br mbi 50 takime n ambasaden e republiks turke n Tiran, duke e kthyer at si shtpi t dyt, si sht shprehur ambasadori, z.Medin Ornekol.. Qyteti i Beratit sht binjakzuar me qytetin turk Safran Belu dhe pr kt jan shkmbyer delegacione. Kjo ka br, q n mars t vitit 1993, t vinte n Berat, nj delegacion i bashkis s Safran Belus, i kryesuar nga kryetari Mustafa Eren.Po n kt vit nj grup artistsh t qytetit ton morm pjes n festivalin e qarkut t Sofran Bolus, ku u dha nj koncert q u plqye shum. N vitin 1994, me antart e shoqats son shkuam n Safran Belu, duke br nj turne npr Turqi, pr 16 dit me radh, ku kemi vizituar qytete t shumta, si: Stambolli, Ankara, Bursa, Gemlik, Izmir, anakala, duke prshkuar kshtu tre dete: Detin e Zi, Marmara dhe Egje.Pr mua ishte n veanti nj knaqsi e madhe, ngase pas 70 vjet ndarjesh me njerzit e mi, u takova dhe u njoha me kusherinjt e mi n Gemlik, si dhe me miq e shok t tjer, ku vazhdojm t kemi lidhje dhe korrespondenc t rregullt. - Doktor! Vitin e kaluar ju festuat, n qytetin tuaj, 70 vjetorin e lindjes, ku edhe i dhuruat qytetit dhe qytetareve tuaj librin: ''Berati, mjeksia n shekuj'' far mbresash ju la nj prvjetor i till dhe si u prit ky libr atje? - N nj prvjetor t till, n vendlindjen tnde, mbresat, kujtimet dhe prshtypjet, mbeten t paharuara, shum t ndjeshme dhe mjaft t gzueshme. Ai prvjetor, pr mua dhe familjen time, do mbetet nj nder, krenari dhe knaqsi. T gjitha kto mi dhan miqt, shokt, kolegt, bashkatdhetart... Vlern e asaj ceremonie, ia rriti edhe dhurimi dhe promovimi i librit tim, kushtuar mjeksis s Beratit npr shekuj, i cili u prit dhe u vlersua shum, duke e br pron t biblioteks s qytetit dhe t spitalit.E ndjej pr detyr t falnderoj gjith pjesmarrsit, prfaqsuesit e bashkis, popullin tim t Beratit, t Skraparit, t Kuovs etj. Iu mbetem prher borxhli bashkqytetarve t mi, duke iu uruar atyre drit dhe lumturi. - Ju faleminderit doktor.Edhe un, sigurisht edhe lexuesit, ju falenderojm pr kto aste q rezervuat pr t na dhn kt intervist kaq interesante. Ju urojm edhe ne gjithashtu, juve, duke ju dshiruar jet t gjat, drit dhe mbarsi. Pierre-Pandeli Simsia/ New York, U.S.A. marr nga:http://www.albnet.gr/intervie/namiku.htm 572

Olimpi shqiptar

Jetshkrimi:
Namik Shehu sht i biri i Myhedinit, ka lindur n Berat me 28 / 05 / 1934. sht i martuar me Znj. Engjllush Shehu (Dyrmishi ) msuese e historigjeogras dhe ka tre fmij: Teutn (inxhiniere t rrymave t ulta), Erianin ( mjek ) dhe Loandn( farmaciste).Puna e tij mbi 40 vjeare, n shrbim t shndetsis s vendit; sht vlersuar si e lavdrueshme dhe cilsore nga drejtuesit e institucioneve ku u ka punuar si intelektual i shquar, pedagog me prvoj, si mjek i apasionur, klinicist dhe kardiolog i aft, si drejtues aktiv dhe rezultativ, si organizator i suksesshm, si studiues dhe shkenctar me veprimtari t knaqshme.Ka mbaruar Institutin e Lart Mjeksor me 08 /07/ 1957, me diplom shklqyeshm. N gusht t vitit 1957, sht emruar si mjek-pedagog n Politeknikumin Mjeksor t Tirans. Ka dhn msim 350 nxnsve n lndn e smundjeve t brendshme, n ziologjin normale dhe ka drejtuar praktikat e tyre msimore n spitalin N.1 Tiran. Njkohsisht ka punuar si mjek klinicist n pavionin Nr. 7 n spitalin N.1 Tiran, s bashku me prof. Ylli Popn dhe n Poliklinikn Qendrore t Tirans.N janar-shkurt t vitit 1960, sht transferuar pr nevojat e shtetit, n Skrapar si drejtor i spitalit t Corovods, ku ka punuar si drejtues, si administrator dhe si mjek klinicist, duke kryer t gjitha prolet e mjeksis, si mjek i vetm q ishte deri n gusht t vitit 1962. Ka br trakeotomin e par n rafsh vendi. Ka aplikuar raush narkozn. Ka br punksion lumbar n nj fmi 7 muajsh me konvulsione me sukses. Nga dokumentet e kuadrit rezulton se puna e tij sht vlersuar. sht cilsuar si studiues, organizator i zoti, mjek i aft dhe si intelektual me perspektiv.Nga viti 1962 dhe deri n vitin 1995 ka punuar n qytetin e vendlindjes s tij n Berat, ku u kualikua , u aftsu, u b drejtues, organizator i aft, aktivist shoqror, shkenctar dhe doli n pension.Nga gushti i vitit 1962 dhe deri n 14 mars 1967 ka punuar si mjek klinicist patolog, n poliklinikn qendrore t qytetit t Beratit. Nga viti 1967 dhe deri n dhjetor 1968 sht emruar drejtor i spitalit t Kuovs (Q. Stalin). Atje ka punuar edhe si mjek klinicist dhe u zgjodha antar i Kshillit Popullor t Qytetit. N dokumentet e kuadrit, vlersohet si mjek i aft, si punonjs human dhe i pakursyer. Si intelektual i nderuar, si aktivist shoqror, organizator dhe drejtues i zoti, si studiues dhe kuadr me t ardhme .N 31 / 05 / 1970 u specializua n spitalin N.1 n Tiran, pran kliniks kardiologjike t Fakultetit t mjeksis, si specialist kardiolog. Nga kjo koh e deri n vitin 1974 ka punuar n spital dhe n poliklinikn e Beratit si mjek kardiolog , gjithashtu edhe pr rrethin e Skraparit dhe t Kuovs.N vitin 1974 sht emruar prgjegjs i 573

Flori Bruqi

repartit t smundjeve t brendshme n spitalin e Beratit, shef i shrbimit t smundjeve t brendshme, n rafsh rrethi, dhe ka punuar si kardiolog pr rrethin e Beratit, t Skraparit dhe t Kuovs, deri n vitin 1988.Nga viti 1989 dhe deri n vitin 1995 , ka vazhduar t punoj si mjek kardiolog n spital dhe n poliklinikn e Beratit, si kryetar i shoqats s mjekve, si aktivist i dalluar n lagje pr problemet e shndetsis dhe si punonjs shkencor.Nga 23 /12/ 1997, dhe n vazhdim, ndodhet n SH.B.A. dhe jeton familiarisht n Ne-York, ku bn nj jet aktive. sht zgjedhur Sekretar Shkencor i Akademis Shqiptaro- Amerikane t Shkencave dhe ka kontribuar pr organizimin e konferencs shkencore Mbi unitetitin e diaspors shqiptare n Amerik, pr simpoziumin Gjergj Kastrioti-Sknderbeu, pr tubimin e veant t intelektualve t diaspors n mbshtetje t pavarsis s Kosovs, t formulimit t Rezoluts kushtuar pavarsis dhe sovranitetit t Kosovs, n organizimin e ngritjes s amurit ton kombtar n Nju-Jork, n takimin e medias shqiptare t diaspors son etj.. Ka punuar si mjek vullnetar n Lenox Hill Hospital n Manhattan. Merret me aktivitete shoqrore dhe me studime. sht antar i bordit t revists Dituria organ i akademis , ku ka botuar nj sr artikujsh shkencor dhe organizativ.Veprimtaria e aktiviteteve t dr.Namik Shehu, prfshihen edhe n kto drejtime kryesore: I.- Si mjek klinicist dhe kardiolog. Nga viti1957-60, ka punuar si klinicist n pavionin e 7 , n spitalin klinik N.1 dhe n poliklinikn qndrore t Tirans.N vitin 1960-62 ka punuar si klinicist n spitalin e Corovods. Nga viti 1962-67 ka punuar si klinicist n Poliklinikn Qendrore t Beratit. Nga viti 1967-1968 ka punuar si klinicist n spitalin dhe poliklinikn e Kcovs ( Q..Stalin). Nga viti 1969-1995 ka punuar si klinicist dhe si kardiolog n spitalin dhe n poliklinikn e Beratit. Ndrsa n vitin 1999 ka punuar si mjek vullnetar n Lenox Hill Hospital n Manhattan Ne-York. II.-Si drejtues dhe organizator. Nga viti 1960-62 ka qen drejtor n Spitalin e Corovods. N vitin1967-68 ka qen drejtor n spitalin e Kuovs. Nga viti 1974-1988. ka qen shef i repartit t smundjeve t brendshme n spitalin e Beratit. Nga viti 1971 deri 1994 ka qen kryetar i kshillit shkencor t mjekve t Beratit. Nga viti 1988-89 ka qen kryetar i K.M.L. n Berat.Nga viti 199196 ka qen kryetar i KMCAPit t smundjeve t brendshme n Berat. Nga viti 1991- 1997 ka qen n/kryetar i shoqats Shqipri-Turqi pr republikn dhe kryetar i shoqats Shqipri-Turqi pr qytetin e Beratit. Nga viti 1999 e n vazhdim sht sekretar shkencor i Akademis s shkencave Shqiptaro- Amerikan n Ne-York. III. Ka kryer dhe realizuar veprimtari shkencore: 1.-Ka mbrojtur dhe i jan aprovuar kto grada shkencore: 574

Olimpi shqiptar

A.-Kandidat i Shkencave Mjeksore. Me vendim N. 39 Dt. 17.6.1981. B.-Doktor i Shkencave Mjeksore. Me vendim N.607 Dt. 14.9.1994. Ka tuar titull shkencor. C.-Bashkpuntor i vjetr shkencor. Me vendim N. 174. Dt.11.5.1988. D.- Ka br kurse specializimi dhe kualikimi, pran kliniks s kardiologjis n Tiran: a. sht specializuar n kardiologji me 31 / 5 / 1970.. b.Ka dhn provimin post-universitar n kardiologji me 18 /6 /1977. c.Ka prfunduar nj kurs t plot kualikimi n kardiologji me 30/ 10 /1986. d.Ka kryer kursin e plot t ergociklometris me 17 / 10 /1992. e.Ka br kurs intensiv t echokardiogras me 17 / 10 /1992. E.- Njeh shklqyshm disa gjuh t huaja: A. Rusisht, t pajisur me dshmi, q mban datn 16 / 2/1972. B. Anglisht. C. Lexon frngjisht dhe italisht. IV. sht zgjedhur dhe aktivizuar n mjaft veprimtari organizative dhe shoqrore: a. Antar i kshillit shkencor t Ministris s Shndetsis, nga viti 1974-79. b. Antar i kryesis s Shoqats s Mjekve n rrafsh republike, nga viti 19721975. c. Kryetar i Shoqats s Mjekve t Beratit nga viti 1971-1994, ku ka zhvilluar nj aktivitet t gjer dhe nj pun shum serioze dhe me mjaft dinjitet. Ka mbajtur 350 referate dhe kumtesa, n 20 sesione shkencore, n 7 simpoziume dhe n dy konferenca shkencore me 5 seksione t prmbledhura n nj brochur t botuar n 1987. Punimet jan publikuar dhe n revistn e shoqats me titull Prmbledhje studimesh t botuar q nga viti 1973. d. Kyetar i shoqats Shqipri Turqi nga viti 1991- 1997; ku jan zhvilluar nj sr veprimtarish t suksesshme n Berat dhe n republikn turke. Jan br do vit mbledhje prkujtimore n Berat me rastin e shpalljes s pavarsis s republiks turke, dhe n prkujtim t Mustafa Qemal Ataturkut, ku kan marr pjes ambasador t ambasads s republiks turke n Shqipri, Z. Teoman Syrenkok, Z.Metin Ornekol dhe Z. Ahmet Rifat Okun, i cili pr mirnjohje e drgojn n Ne-York, n vitin 1999, edhe nj kartolin prshendetjeje. Jan organizuar 4 ekskursione kolektive t shoqats n republikn turke. e. Ka qen antar i redaksis s gazets Kushtrimi t Beratit, nga viti 19781988. f. Ka qen antar K.E.M.Pit. pr 9 vjet dhe kryetar i KMCAPit, t smundjeve t brendshme, nga viti 1991-1996. 575

Flori Bruqi

g. Ka qen nd/gjyqtar nga viti 1971-74. h. Ka ngritur dhe ka drejtuar kabinetin e kardiologjis dhe t smudjes hipertonike nga viti 1971- 1994, ku sht br nj pun e lavdrueshme kurativoprolaktike, rezultatet e s cils i kam prgjithsuar n nj artikull shkencor t botuar n Revisten Mjeksore n N.1 n 1991. i. Ka dhn kontribut profesional n rrafsh kombtar si prfaqsues e drejtues i ekipit t Ministris s Shndetsis, n prmirsimin e shrbimit shndetsor, nprmjet kontrolleve t bra n klinikn e kardiologjis t spitalit N.1 Tiran, n spitalin e Fierit, t Peshkopis, t Burrelit, t Bajram Currit e t Prmetit, pr periudhn e viteve 1981-1983, ku jan br prgjithsime nga Ministria e Shndetsis. j. sht aktivizuar n ekipe kontrolli n rang kombtar, si prfaqsues i ekipit t Sigurimeve Shoqrore Shtetrore -Tiran, n zbatim t kritereve t invaliditetit t smundjeve t brendshme dhe t prmirsimit t tyre, gjat kontrolleve t bra n KMCAP-et Tiran, Durrs, Kor, Shkodr dhe Gjirokastr, pr periudhn janar-prill 1979, ku u dhan konkluzione dhe orientime pr korrigjimin e tyre, t cilat u botuan n nj broshur t veant nga Drejtoria e Sigurime Shtetrore-Tiran me 1991. V. Si pedagog dhe msimdhns: a. Ka dhn msim n Politeknikumin Mjeksor n Tiran n vitet 1957-1960. b. Ka qen pedagog i jashtm i Fakultetit t Mjeksis -Tiran, nga viti 19861993. c. Ka udhhequr n spitalin e Beratit praktikat msimore t studentve t mjeksis t viteve t treta, t katrta dhe t pesta nga viti 1978-1993. d. Ka udhhequr praktikat msimore t 20 studentve stazhier n spitalin civil t Beratit, nga viti 1980-1993. e. Ka drejtuar kualikimin e mjekve t rrethit t Beratit nga viti1978-1993. f. Ka udhhequr diplomn e nj mjeku stazhier me tem" E.K.G. n klinik". VI. Aktivitete dhe veprimtari shkencore. Ka nj aktivitet t gjer, t larmishm, voluminoz dhe arkival, si prkthyes, konspektues, n mbajtje referatesh, n recensione dhe n botime. 1. Ka prkthyer dhe konspektuar mbi 15 mij faqe etoresh nga gjuh t ndryshme: anglisht, rusisht, frngjisht dhe italisht, si traktate, tekste, atllase, monogra, dhe artikuj shkencor. 2. Ka mbajtur referate brenda dhe jasht vendit: A. N Berat, ka referuar n 20 sesione shkencore, n 7 simpoziume dhe n dy konferenca shkencore , t zhvilluara n 5 seksione. Ka mbajtur referate n Tiran,n klinikn e kardiologjis, t neurologjis e t smundjeve infektive, n Shkodr, n Vlor, n Gjirokastr, n Fier, n Lushnj, n Corovod. Ka 576

Olimpi shqiptar

referuar n seminarin kombtar t Drejtoris s Sigurimeve Shoqrore-Tiran, temn: "Mbi veorit e invaliditetit t H.T.A", n 1985. Ka mbajtur 2 referate n konferencn e par shkencore t mjekve shqiptar t zhvilluar n Tiran n 1986. Ka mbajtur referat n konferencn ndrkombtare italo-shqiptare "Mbi dhembjet e koks n t smurt me hipertension arterial sistemik", n Tiran, n prill t vitit 1994. B. Jasht vendit: Ka mbajtur referat n Pavia t Italis, n Kongresin e III-t neurokardiologjis, me 27/9/1993 me tem: "La frecuenca dell' ipertensione arteriose nel destritto di Berat". N Lieg t Belgjiks sht prfaqsuar me poster n konferencn e II t E.A.H, mbajtur me 16 / VI /1994, me tem: "Headache in E.A.H. in a study of 20 years. 3. Ka br adaptime, recensione dhe botime t ndryshme. a. Adaptim. Ka prkthyer nga rusishtja tekstin"Normalnaja ziologia", me autor A. A. Markosian., dhe e ka adaptuar si tekst pr Politeknikumit Mjeksor, n 1958. b. Ka botuar nj "Prmbledhje t temave ", t 350 referateve t mbajtura n sesione shkencore n Berat, t referuar nga mjekt beratas. Botuar n 1987. f.21. c. ka br disa recensione . .- Monogran: "Funksionalnie kardiopathia "..Referuar n konferencn e kardiologve n 1982, n klinikn e kardiologjis-Tiran dhe botuar n"Buletinin serial t shkencave mjeksore" N.2. 1972. .- Monogran " Kliniceskaja Fonokardiograa " e A.L.Mihnev b.p. me 1970. .- Recension artikullit " H.T.A. ne grat shtatzan " t dr. Shezai Agalliut. .- Recension disertacionit t mjekut Xhorxhi Andonit, pr gradn-kandidat i shkencave, me titull "Hipertensioni arterial n rrethin e Vlors, n klinikn e kardiologjis-Tiran, n 14 tetor, 1984. .- Recension, " Mbi alergologjin", botuar n "Buletinin nga literatura e huaj", n 1974, Nr.2. F.26. 4. Ka botuar disa monogra : a. Dukurit ansore nga antibiotikoterapia,botuar n 1985. F.53. Tiran. b. Hipertensioni arterial esencial n rrethin e Beratit. Disertacion.1980. F.162. c. Presioni arterial, patologjit dhe mjekimi. .Berat. 1997. F.430. d. Berati mjeksia npr shekuj.Tiran. 2004. F.350. e. Ka botuar prmbledhjen, n bashkpunim," Proverba dhe fjal t urta ". 2006. f. Reumatizmi artikular akut.Tiran 1983.. F.208. si bashkautor. g. Gusha endemike. Tiran .1976.F.191. si bashkautor. 5. Ka botuar mbi 50 artikuj shkencor, n 16 revista t ndryshme periodike , me 577

Flori Bruqi

mbi 240 faqe t botuara. a. N revistn "Shndetsia popullore", ka botuar 9 artikuj shkencor., me 60 faqe shtypi.( N 1966,Nr.4. 1971, Nr.3. 1973, Nr.1. 1973, Nr.3. 1973, Nr.4. 1974, Nr.1. 1976, Nr.2. 1978, Nr.2. 1982, Nr.2. ). b. N "Buletinin U.T. seria e shkencave mjeksore", ka botuar 10 artikuj, me 80 faqe shtypi. (N 1972, Nr.2. 1973, Nr. 1. 1976 ,Nr. I. 1978, Nr.3. 1980, Nr.1. 1983,Nr.1. 1984, Nr.3. 1986, Nr.1.1986, Nr.4. 1988, Nr.1 . ). c. N revistn "Punime mbi smundjet e brendshme", ka botuar 2 artikuj me 6 faqe shtypi. (N 1976, Nr.1. 1976, Nr.1.) d. N revistn "Punime neuro-psikiatrike", ka botuar 2 artikuj., me 19 faqe shtypi. (N 1984,Nr.10, 1984, Nr.11.. e. N revistn "Punime neurologjke", ka botuar 1 artikull, me 5 faqe.( N 1988, Nr.1.) f. N "Revistn mjeksore",ka botuar 4 artikuj me 18 faqe.(N 1978, Nr.1.1988, Nr.5.1991, Nr.1., n botim. g. N revistn " Prmbledhje studimesh", ka botuar 2 artikuj me 12 faqe.( N 1973 Nr.1, 1974, Nr.1). h. N revistn "Buletini nga literatura e huaj", ka botuar 1 artikull me 26 faqe. (N 1974, Nr.2.). g. N revistn "Punime t konferencs kombtare mjeksore shqiptare", ka botuar 2 artikuj me 32 faqe. ( N Volumin e IV pjesa e par 1989.) j. N revistn "Prevenzione Cardiovasculare", ka botuar 1 artikull me 5 faqe. (N Numero speciale, Anno 7, April 1994, Nr.3, Parte Nr.2.) k. Ka paraqitur Poster n : E.H.F. 2 second Conference.Liege. (Belgium) June 1994. Botuar edhe n revistn " Dituria " Nr.5, 2005. l. N revistn "Dituria", ka botuar 14 artikuj, me mbi 50 faqe.( N Numrat 1, 1999. Nr.2 2003, Nr.4,2004.Nr.5,2005. Nr.6,2006.) m. N revistn "Trojet tona", ka botuar 1 artikull, me 3 faqe, n Nr.16, prill 1999. n. N revistn "N ndihm t kuadrove t mesme mjeksore", ka botuar 3 artikuj me 33 faqe shtypi.( N 1975, Nr2.1976, Nr.2. 1976, Nr.3.) o. N revistn "Shndeti ", ka botuar 6 artikuj me 8 faqe. (N 1981, Nr.1. 1982, Nr.1. 1982 Nr.3. 1983, Nr.1. 1986, Nr.10. 1986, Nr. 12. p. N gazetn "Kushtrimi" nga viti 1972-87 ka shkruar 26 artikuj mjeksor shkencor-popullor. q. N gazetn "Zri i Popullit" ka shkruar 2 artikuj mjeksor. r. N gazetn "Illyria" ka shkruar 3 artikuj.(N 2001, Nr.1095. 2004, Nr.1404. 2004,1406) s. N gazetn "Tema" me dat 2 qershor 2005, ka botuar 2 artikuj mbi gazetari578

Olimpi shqiptar

n James Petifer dhe mbi programin e veprimtaris s konferencs mbi unitetin e diaspors. sh. Ka mbajtur referat n sesionin e par shkencor n 1967,n Berat me tem"T dhna kliniko-statiatikore mbi pneumonin krupoze". Studim 11 vjear- ( 1955 - 1966). Ka folur n Radio-Tirana dhe ka br biseda n T.V.SH. shpeshher, n koh t ndryshme, deri n vitin 2004. N shkrimet e artkujve shkencor, t botuar, prfshihen : 22 artikuj mbi H.T.A.; 6 artikuj mbi infarktin e miokardit; 2 artikuj mbi korin pulmonar kronik; 2 artikuj mbi S.I.Z.; 4 artikuj mbi reumatizmin artikular akut dhe veset e zemrs; 2 artikuj mbi smundjen ulceroze; 1 artikull mbi disekancn e aortas; 5 recensione; 1 artikull mbi mjekimin me oksitocin; 1 artikull mbi alergologjin; 9 artikuj me subjekte t ndryshme. VII. Ka kryer studime t ndryshme n popullatn dhe n t smurt e rrethit t Beratit, si dhe n rrafsh kombtar. a. Ka br nj studim epidemiologjik mbi strumn endemike n rrethin e Beratit, n zonn e Terpanit, n vitet 1974-1975., ku rezultoj se rrethi i yn sht zon endemike strumogjene. Rezultatet u botuan n monogran e Prof. F. Hoxhs n 1976 me titull " Struma endemike n Shqipri ". b. Ka br nj studim epidemiologjik, mbi depistimin masiv pr"veset reumatizmale t zemrs ", ne nxnsit e shkollave t qytetit t Beratit dhe t Kuovs, ku u konkludua se veset e zemrs, aktualisht nuk prbjn ndonj problem. Artikulli u botua n monogran e prof. J. Adhamit, n 1983, me titull "Reumatizmi artikular akut". c. Ka br nj studim prolaktiko-kurativ, ne t smurt me ves reumatizmal t zemrs pr nj periudh 6 vjeare, prej vitit 1970-76; dhe u konkludua se mjekimi prolaktik m i mir sht ndjekja e ktyre t smurve me dipenin, n t katr stint e vitit, pr 5 vjet rrjesht, t shoqruar me barna anti-inamatore jo steroid. Artikulli u botua n revistn " Punime t smundjeve t brendshme", 1976 ,Nr. 1. d. Ka br dy studime krahasuese masive depistive n popullatn e rritur t rrethit t Beratit; pr prcaktimin dhe vlersimin e normave t presionit arterial sistolik dhe diastolik , si dhe pr prcaktimin e shpeshtsis s H.T.A. n kt rreth. Nj studim u b n vitin 1972 n 10,000 raste dhe tjetri n 1984 n 10,500 raste, q prfshin 1/6 e popullats s rritur. Nga kto studime krahasuese rezultuan se: Vlerat normale origjinale t moshs s rritur t popullsis s Beratit pr presionin arterial sistolik maksimal jan gjetur n shifrat 116 me sigma 17, n 1972 dhe n 115.6 me sig.18, n 1984. Kurse n literatur sht gjetur res579

Flori Bruqi

pektivisht n 120 dhe 131. Ndrsa vlerat e P.A minimal apo diastolik jan gjetur respektivisht 74.5 me sig.10; dhe 70 me sig.11.6. Kto t dhna konrmojn n mnyr krahasuese, vrtetsin e shifrave normale origjinale ekzistuese, t popullats s rritur t Beratit; t cilat jan pasqyruar edhe nprmjet grakve. Kurse shpeshtsia e H.T.A. n popullatn e rritur t rrethit t Beratit, rezultoi n 29%. Kto prfundime u prgjithsuan me artikuj shkencor q u botuan n revistn "Shndetsia popullore", n 1976, Nr.2 dhe n revistn italiane " Prevenzione Cardiovasculare", prill 1994.Nr.3. e. Ka br nj studim 20 vjear pr prcaktimin e jetgjatsis s t smurve me infarkt miokardi, botuar n "Punimet e konferencs kombtare mjeksore", n volumin Nr.4, 1989. f. Ka br nj studim 25 vjear pr invaliditetin e t smurve me H.T.A. n rrethin e Beratit, ku rezultoj se H.T.A. paraqet invaliditetin m t lart n t smurt me smundje t zemrs n 37.1% , dhe n 16.6% ndaj invalidetit t smurve n smundjet e brendshme. Prfundimet jan botuar n revistn "Shndetsia popullore", n 1978, Nr. 2. g Ka br nj studim krahasues 15 vjear mbi t smurt me infark miokardi dhe me insult trunor, t botuar n revistn "Shndetsia popullore", n 1982, Nr.2. h. Ka br nj studim epidemiologjik 20 vjear mbi dhembjet e koks n H.T.A., ku rezultoj se dhemja e koks ka persistuar gjat gjith ecuris s smundjes, n 98.3% t rasteve , n form intensiteti t zakonshm, m tepr n mngjese dhe m shpesh i lokalizuar prapa koks . Artikulli u botua n revistn " Dituria", n 2004, Nr.5 dhe u paraqit si poster n Lieg t Belgjiks. i. Ka br nj studim epidemiologjik 20 vjear mbi vdekshmrin e t smurve me H.T.A. esencial, ku jetgjatsia mesatare e t smurve me H.T.A..ka qen 57 vje dhe shkaku kryesor i vdekjes kan qen ndrlikimet specike t zemrs n 83.6% t rasteve. Rezulatet jan botuar n revistn " Dituria" Nr.,4, 2004. j. Ka br me grup-pune nj studim kombtar, pr prcaktimin e kritereve t invaliditetit t smundjeve t brendshme, n KMCAP-in e Tirans dhe t disa rretheve t vendit, ku u prcaktuan orientime m t sakta pr kriteret e invaliditetit, rezultatet e t cilit u botuan n nj libr t veant nga Drejtoria e Sigurimeve Shtetrore-Tiran ,n 1991. i. Ka br nj studim tjetr kombtar, si prfaqsues i Ministris s Shndetsis, pr prmirsimin e shrbimit shndetsor n klinikn e kardiologjis n Tiran dhe n disa rrethe t vendit pr nj periudhe tri vjeare 1981-83, rezultatet e t cilit u prgjithsuan nga Ministria e Shndetsis. VIII. Ka aplikuar metoda t ndryshme, t kohs n ndekjen, diagnostikimin dhe kurimin e t smurve, n repartin e smundjeve t brendshme t spitalit klinik 580

Olimpi shqiptar

t rrethit Berat. a.N drejtim diagnostik, jan prdorur metoda t reja m t mundshme t kohs. sht br monitorizimi diagnostik. sht aplikuar Ergociklometria. Jan br ekzaminime laboratorike kliniko-biokimike m t reja n spitalin e Beratit. Jan shfrytzuar Ekokardiograa dopler dhe ekzaminimet laboratorike t specializuara, t bra n spitalin klinik N.1 Tiran. sht br diagnostikimi i shum smundjeve t vshtira pr kohn dhe t rralla. Jan vn diagnoza t tilla,si smundja Taka Jasa, sindrom i harkut t aorts, sindromi i sinusit t smur, aneurizma disekante e aorts, Stenokadia variant, koarktacioni i aorts, perikarditi konstriktiv, prolapsi i valvuls mitrale etj. b.Jan vn n prdorim metoda t reja mjekimi. sht prdorur lenitrali intravnoz, Trinitrina trasdermale n gjoks.(TTS). Lidokaina n aritmit ventrikulare. Izupreli n bllokun atrio/ventricular t plot, etj. c.Ka prdorur pr her t par n vendin ton: oksitocinn n mnyr intravenoze, n hemorragjit ezofagale, nga cirroza e heparit me efekte t knaqshme, e publikuar n revistn "Shndetsia popullore",N. 3 . 1973. IX. Vlersime t ndryshme mbi punn e br, gjat veprimtaris s akademik Namik Shehut: a. sht dekoruar me dy dekorata pune, nga presidenti i presidiumit t Kuvendit Poppullor, t Republiks Popullore t Shqipris, Ramiz Alia, me motivacionin "N Shrbim t Mir t Popullit", me dekret N.5905, dat 28/05/ 1979 dhe N.7213 dat 13 / 04 / 1988. b. Puna e akademik Namik Shehut sht vlersuar nga Ministria e Shndetsis, nga Zv/ministrja e shndetsis Vera Ngjela, me motivacion: si mjek i aft, studiues, njeri human dhe intelektual me prspektiv. c. Nga drejtuesit e spitalit t Beratit dr. Afrim Ceco dhe Dr. Prparim Ruzi, si kuadr drejtues i zoti, studiues i apasionuar, si organizator shembullor, si mjek klinicist dhe kardiolog i aft dhe si nj intelektual me prspektiv. d. Me Dt. 11 / 12 /1997, bhet promovimi i librit t kardiologut t Beratit, Dr.Namik M. Shehut, me titull: "Presioni arterial, patologjit dhe mjekimi", nn drejtimin e prefekturs dhe t prefektit t qarkut t Beratit, Z.Ndue Gega , t presidentit t urdhrit, t mjekut t qarkut t Beratit dr. Miltiadh Vevecka, dhe n prezenc t kolektivit t mjekve t qarkut t Beratit dhe t gazetarve. Dr. M. Vevecka n diskutimin e tij tha: sht promovim i par i ktij lloji n rrethin ton.. Un prshndes dr. N. Shehun n emrin Tuaj dhe t presidencs, pr punn e palodhur mbi 30 vjeare q ka br pr t na dhn kt punim me shum vler n mjeksin ton shqiptare. Ai sht nj profesionist shum i aft, drejtues i zoti dhe punonjs shkencor i dalluar. Diskutimin e pasuan drejtues, 581

Flori Bruqi

kardiolog, profesor., mjek, historian, arsimtar, shkrimtar etj.. Ndrsa, n mbyllje, prefekti i Beratit, Z. N. Gega, theksoi se, punimi i dr.N. Shehut, ka tri vlera kryesore: Prezantohet si personalitet shkencor, shton fondin e letrsis shkencore mjeksore dhe sht nj fakt simbolik dhe mjaft frymzues pr kohn. e Nga American Biographical Institute: 5126 BUR OAK CIRCLE, P.O. BOX 31226 RALEIGH, NORTH CAROLINA. AARDED to: Prof . Dr. Namik M. Shehu "AMERICAN MEDAL OF HONOR " 2002. Me rastin e 70 vjetorit t ditlindjes, Kshilli Bashkiak i Beratit , i akordoi titullin" Intelektual i Shquar i Qytetit t Beratit " me Nr. 21 dat 14 / 05 /2004, me kt motivacion: "Pr profesionalizm t lart dhe prkushtim human n fushn e shrbimit mjeksor, hulumtimeve t vlersuara pr rigorozitet shkencor dhe kontribut t spikatur organizativ, teknik dhe shkencor. g. Pr punn, aktivitetin dhe veprimtarit e tij kan shkruar shum gazeta lokale, qndrore dhe revista, si dhe sht folur pr t edhe nq T.V.SH. Gazeta "Kushtrimi" Date 16 / 11 /1988. Gazeta "Illyria" Nr. 13/54, Dt. 25 / 06 / 2004. Nr.14/42, Dt..6 / V/ /2005, Nr. 14/99. Dt. 25 / IX / 2005 .Nr.15/30. Dt.21 / III / 2006 Gazeta "Tema" Dt. 2 /VI / 2005. Gazeta "Albnet" 6 maj 2005. Internet: www.albnet.gr Gazeta "Tomorri" Nr.304.dat 29 / 05 / 2004. Gazeta " Lajmtari" Nr. 48. dat 07 / VI / 2004. Revista "Dituria" Nr. 5 dat korrik-dhjetor 2004. h Me rastin e 70 vjetorit t lindjes s akademik Namik Shehut , u organizua nj konferenc jubilare n Berat, ku u prurua edhe libri i tij: "Berati- mjeksia npr shekuj", recensuar nga drejtori i spitalit rajonal t rrethit Berat, Dr. Vladimir Kumaraku. N kt prvjetor prshndetn: kryetri i bashkis Z. Fadil Nasu, kryetari i kshillit bashkiak Z. Vladimir Kumaraku, prof.Dr. Mantho Nakuci, prof.Dr. Hazbi Shehu, ish drejtori i spitalit Berat dr.Afrim Ceco, drejtori i shndetit publik t rrethit Skraparit,dr. Kastriot Spahiu, koleg, shok dhe miq: Dr.Pirro Shtino, dr. Josif Dena, ish dekani z. Aqif Hoxha, z. Nazmi Starova, farmacisti Ali Demaj, z. Fatos Zdrava, historiani z. Asllan Sula, dhe z. Mehmet Zylyftari. Drguan mesazhe: ministri i shndetsis dr. Leonard Solis. Kryetar i Akademis s Shkencave t Republiks s Shqipris, prof.Dr. Ylli Popa., kryetar i Akademis s Shkencave Shqiptaro- Amerikane, prof.Dr.Skender Kodra, prof. Dr. Pandeli Cina, dr. Gramos Ylli, dhe nj mesazh nga punonjsit e shndetsis s Kuovs. 582

Olimpi shqiptar

i Kjo veprimtari sht redaktuar nga z. A. Meqemeja dhe botuar n shtypshkronjn "Lirsan Ekspres", Berat, 2004. k Akademik Namik Shehu ka paraqitur bashkis s Beratit krkes pr pension t posam, me dt. 20 / 7 / 2006, si vlersim dhe justikim t veprimtaris s tij gjat nj jete 72 vjeare, plot dinjitet, t frutshm, t suksesshm, plot sakrica n interes t t smurve dhe t popullit shqiptar, n fushn e shrbimit shndetsor dhe pr kontibutim e tij t vlefshm shkencor, kushtuar prmirsimit t shndetit n interes t kombit shqiptar. Mr.sci.Flori Bruqi

Begzad Baliu (1966 - ): Jeta dhe vepra

Prof.ass.dr.Begzad Baliu u lind m 20 nntor 1966 n fshatin Makresh i Poshtm, komuna e Gjilanit,Kosov. Pes vjett e para t shkollimit i kreu n shkolln llore Sknderbeu n Makresh t Poshtm, ndrsa tri t fundit n shkolln llore Liria n Marec, komuna e Prishtins.Shkolln e mesme, drejtimi: Bashkpuntor Teknik i Matematiks, e mbaroi n Gjimnazin Zenel Hajdini n Gjilan,Kosov. Fakultetin e Filologjis -Dega e Gjuhs dhe e Letrsis Shqipe e kreu n Universitetin e Prishtins. Po ktu, n Degn e Gjuhs, mbaroi edhe studimet pasuniversitare. Nga viti 1996 punon n Institutin Albanologjik t Prishtins, Dega e Gjuhsis - Sektori i Onomastiks. Po n kt institucion ka mbrojtur tezn e magjistraturs (2000) dhe tezn e doktorats (2003). Nga viti 2004 sht ligjrues n Universitetin e Prishtins, Fakulteti i Edukimit, dhe ka thirrjen: Prof. ass. dr.Ka qen kryeredaktor i revists pr art, shkenc dhe kultur Shenjzat(19982000) dhe drejtues i po t njjts shtpi botuese; gjithashtu, edhe redaktor i kulturs n t prjavshmen Pasqyra (Prishtin). N vitin 1994 ka themeluar Qerthullin e t Rinjve t Onomastiks Eqrem abej n kuadr t Shoqats s t rinjve Pjetr Bogdani t Prishtins.Nga viti 2001 sht drejtor i shtpis botuese Era dhe i OJQ-s Qendra e Ndrlidhjes Arsimore dhe Shkencore n Prishtin.sht nnkryetar i Institutit Alb-Shkenca (Prishtin) dhe udhheqs i Seksionit t Albanologjis n nivel ndrkombtar.Prej vitit 1992 ka qen pjesmarrs, bashkorganizator, organizator dhe drejtues i disa aktiviteteve kulturore, letrare dhe shkencore n Prishtin, Tiran, Tetov, Shkodr, Turun etj.Deri m tash sht paraqitur n shtypin ditor 583

Flori Bruqi

dhe shkencor m me shum se 200 artikuj nga fusha e kulturs, e gjuhsis, e letrsis, e folklorit dhe e historis. Jeton dhe vepron n Prishtin.

Vepra t autorit
1.Gustav Majer dhe albanologjia, Prishtin, 2000; Tiran, 2001. 2.Gjendja e toponimis shqiptare n Ballkan, Prishtin, 2004. 3.Vepra bibliograke e profesor Jup Kastratit (monogra) Prishtin, 2005. 4.Demitizimi dhe standardizimi i onomastiks s Kosovs, Tiran, 2006. 5.Regjistri i standardizuar i emrvendeve t Kosovs, (bashk.), Prishtin, 2005. 6.shtje t studimit t onomastiks n veprn e Eqrem abejt (teza e magj.), 2000, Prishtin. 7.Onomastika e Gallapit (teza e diser.), 2004. 8.abej 1: (Bibliogra e studimit t veprs s abejt n Kosov) Prishtin, 2006. 9.Mbi autorsin e bibliogras s Sknderbeut, Prishtin, 2005. 10.Profesor Jup Kastrati pr Kosovn, (bashk.) Prishtin, 2004. 11.Gjaku i liris (1981-1995), I-IV, (bashk.), Prishtin, 1996-2000. 12.Kafeneja ballkanike, (dram), Prishtin, 1996; Shkodr, 2000; Prishtin, 2005. 13.Grua e dashuruar, (poezi) Prishtin, 1996. 14.Flamuri vjen nga Kosova, (dram) Prishtin, 1994. 15.Koncepte gjuhsore, Prishtin, 2007. (n shtyp) 16.Refernca albanologjike, Prishtin, 2007(n shtyp) 17.Toponimi dhe identitet, Prishtin, 2007 (n shtyp)

amria
Sa her mendoj fatin tnd N pik t nats Kosovn thrras Sa her kndoj fatin tnd N mes t kngs t'kaluarn mallkoj Si u harrua Toplica Zezdita Ti Nata jon. 1993

584

Olimpi shqiptar

Shi n metropol
Bie shi mbi kulm hekur beton Ca gjethe t thata ikin para ujit me shushurim Ndrsa njerzit trhiqen me ngutim... Bie shi mbi beton Dhe betoni me ftohtsi qndron Krkon takim me tokn me rrnjn n lum. Dhe shiu vazhdon t bie me marrzi E qyteti shikon mbase pluhur nuk do t ket m Vetm ca plumba m t qet se kukullat Bjn ca lvizje dhe ikin m n fund. Pastaj shiu ndalet Prsri pluhuri era me rradh Dhe dielli deprton me rreze ku mund Ku ta gjej nj ylber Ku ta el nj lule Mbi mur Ku ???

Thon nnat n varrimin e dshmorve

Qani, thon, qani me zemr Po loti mos tu shihet Dheu ka nevoj pr gjak Qani, thon, qani me kuj Po kujen le ta dgjoj vetm zemra juaj Atdheu ka nevoj pr trima Qani, thon, qani Se nuk ka djal q se lndon zemrn e nns Po mos i lndoni nnat Jan n muajin e shtatzanis 1998

585

Flori Bruqi

Tok e huaj
E krkoj pas shpine Nuk m duron e kaluara E shikoj n sy Bota bie n vrbri S'kuqjen nuk e duroj Ti afrohem mundem Ta dua deri n zemr fuqi s'kam Rrug e gjakut nuk m l Tok e shitur moll sherri Krimbi i huaj n t ka hyr Farn kujdes T qndroj jasht do t psosh T hy brenda drejtpeshimin humb E tani As t hy brenda As t rri jasht pa ty E kemi humbur rrugn, tok e huaj Un dhe ti Ti ke humbur drejtpeshimin Un kam humbur n ty. 1986

Mbi komunikimin ton

Botimet e autorve nga Kosova n Shqipri gjat komunizmit Nga Begzad Baliu

Rinjohja!
Viteve t fundit (2003, v.j.) po vazhdon t prsritet diskutimi mbi mosbotimin e disa prej autorve t Kosovs n Shqipri. Fjala sht pr nj diskutim t l586

Olimpi shqiptar

luar menjher pas vitit 1989-90, kur gazetar dhe krijues t caktuar nga Kosova lluan ta vizitonin Shqiprin dhe t kontaktojn me barts t kulturs e t shkencs n institucionet e mparshme, me barts t zhgnjyer dhe me disident t vjetr t tyre, me ata q vazhdonin t mbronin konceptet e mundsis s botimit t letrsis s Kosovs dhe me ata q bnin vrejtje pr kriteret e botimit t saj.Vizitort e asaj kohe patn zbuluar me buj mosnjohjen ton n shum fusha t jets, pr t cilat mund t kishim mirkuptim, por ishte vshtir t kuptoje se si, ne q lexonim do dit letrsin e shkruar dhe t botuar n Shqipri, vet nuk ishim t pranishm atje, ose ishim t pranishm vetm pr nj periudh t caktuar, vitet 70-90, dhe pr m keq, letrsia q krijohej n Kosov, jo vetm nuk perceptohej si trsi e saj, por vazhdonte t mos vlersohej as si pjes e saj.

Prpjekja pr ndarje
Nga kto shkrime, kishim msuar se n Shqipri letrsia shqipe kishte lluar t botohej vetm n vitin 1970, n kolann Letrsi e autorve nga Kosova ( e kjo nnkuptonte letrsin e autorve q krijonin brenda kujve t ish-Jugosllavis, nga Struga (Agim Vinca) deri n Zar (Josip Rela). Ky koncept ishte krijuar jo vetm n botimet e shtpis botuese Naim Frashri, por edhe n ligjrimin e saj n Universitetin e Tirans. Shtypi i athershm qe marr shum me problemin e ktij identikimi t domosdoshm Letrsi e Kosovs. N t vrtet, prpjekje pr ndarjen e letrsis s Kosovs nga ajo e Shqipris, n dekadn e shtat, ka pasur edhe n qarqet jugosllave, por ajo ishte kundrshtuar nga studiues dhe institucione t Kosovs. Vshtirsi pr mbrojtjen e saj, pra t trsis son letrare, kishte sidomos gjat orvatjes s prfaqsimit t saj n librat shkollor, n emr t Planeve unike! , sipas t cilave letrsia e Kosovs duhej t llonte me Pjetr Bogdanin dhe t mbaronte me krijuesit m t ri t letrsis q krijohej brenda kujve shtetror. Mbrojtja q iu b ather trashgimis dhe trsis s letrsis shqipe ka qen e jashtzakonshme dhe me pasoja pr individ e institucione. Nse ndarja e saj n librat shkollor n Tiran ishte prligjur n gjysmn e dyt t shekullit XX (koha e socrealizimit n letrsi), politika e Beogradit kt ndarje prpiqej ta prligjte n vet llimet e saj (Buzukun).Nga shtypi i Prishtins, gjithashtu patm msuar dy prgjigje t kundrta pr ndarjen e letrsis s Kosovs, nga botimet shqipe n shtpit botuese n Shqipri dhe pr ndarjen e ligjrimit t saj n Universitetin e Tirans, dhe kjo prgjigje pati ardhur pothuajse nga i njjti burim: 587

Flori Bruqi

- e para, q kishte konotacion politik: letrsia e Kosovs ishte ndar si lnd n Universitetin e Tirans, me qllim t prligjjes s ndarjes son jo vetm kulturore por edhe politike, dhe - e dyta, se kjo kishte ndodhur madje krejt rastsisht: me qllimin m t mir, q letrsia e Kosovs t njihej dhe t msohej sa m gjersisht. Pa dashur q t merremi me komente t gjera, ktu po e sjellim bibliogran, e botimeve t Letrsis s autorve kosovar nga llimi (viti 1970) deri n vitin 1990. Antologjit: Poezi, proz, studime Pr ty, poezi nga Kosova, prmblodhi dhe redaktoi Pandeli Koi, 1970, f. 124. Rrmi i njeriut me samar, tregime nga Kosova, 1970. E di nj fjal prej guri, poezi nga Kosova. Redaktuar nga Pandeli Koi, 1972, f. 264. Toka e prgjakur, shkrimtar nga Kosova, tregime, 1972. Letrat dhe gjethet, tregime nga shkrimtar t Kosovs, 1976. Heshtja e nj kohe, poezi nga Kosova, 1976. Vendlindja ime, vjersha t poetve nga Kosova, 1980, f. 135. Qndresa e emrit, poezi nga Kosova, 1981, f. 190 . Djepi i lasht, tregime nga Kosova, 1981, f. 390. Reja e zez mbi kulln e bardh, tregime nga Kosova, 1981, f. 126. Me xhaketn kuq e zi, vjersha pr fmij, 1982, f. 154. Djaloshi trim, vjersha e tregime nga Kosova, 1983, f. 166. Prmendore, tregime nga Kosova, 1984, f. 353. Kur buzqesh nna ime, poezi nga Kosova, 1984, f. 155. Studime dhe kritik letrare, nga autor shqiptar t Kosovs, Maqedonis e t Malit t Zi. Mblodhi dhe prgatiti pr shtyp Ramadan Vozga, 1983, f. 500. Poezi Ali Podrimja, Thirrje, 1972 dhe Poezi, 1986, f. 287. Din Mehmeti, Mallkimi i gjakut, 1972; dhe Poezi, 1985, f. 222. Azem Shkreli, Poezi, 1972; Poezi, 1982, f. 215. Rrahman Dedaj, Nuk e kam thirrur shiun, 1975, f. 94; Poezi, 1989, f. 282. Agim Vinca, N vend t biogras, 1977, 95 f; Poezi, 1984, f. 71. Enver Gjerqeku, Gjurmve t jets, 1972, Poezi, 1986, f. 202. Fahredin Gunga, Flaka e fjals, 1976; Poezi, 1986. Rexhep Hoxha, Lulet le t dalin, 1975; Mbi kraht e uturs 1989, f. 119. Vehbi Kikaj, Gurrat, 1977, f. 57; Shtpia ime ka sy, 1988, f. 117. Qerim Ujkani, Gjaku im, 1980. 588

Olimpi shqiptar

Edi Shukriu, Poezi, 1980. Jusuf Grvalla, Bekimi i nns, 1983, f. 86. Sabri Hamiti, Lind nj fjal, 1986, f. 111. Abdulaziz Islami, Yjet e vendlindjes, 1987, f. 166. Flora Brovina, Lulebor, 1988, f. 97. Jakup Ceraja, Kur dhemb zemra, 1976, f. 126. Eqrem Basha, Poezi, 1990, f. 190. Agim Deva, Ankohet anta e vogl, 1986, f. 75. Mehmedali Hoxha, Nj brez livadh, 1990, f. 86 (e ilustruar) Ali Huruglica, Dreri me yll n ball, 1988, f. 107. Gani Xhafolli, Zogjt uturojn mbi lule, 1984, f. 82. Hasan Hasani, Mici e topi, 1981, f. 66. Mark Krasniqi, Poezi, 198?. Proza: tregimi, novela, romani Nazmi Rrahmani, Malsorja, 1970, f. 256; Toka e prgjakur, 1975, f. 422; Rruga e shtpis sime, 1980, f. 356. Daut Demaku, Plisat e kuq, 1971, f. 104. Hivzi Sulejmani, Njerzit, 1973, f. 328; Fmijt e lumit tim, 1972, f. 213. Ramiz Kelmendi, Heshtja e armve, 1973, f. 183. Jusuf Buxhovi, Shnimet e Gjon Nikoll Kazazit, 1985, f. 165. Libri i t mallkuarve, 1991, f. 382; Murat Isaku, Rreckajt, Plagt. Arif Demolli, Ballkonet e nj qyteze, 1980, f. 134; Pllumbat e kujtimeve, 1984, f. 113. Rifat Kukaj, Minaku i prhimt, 1975, f. 108; Shkrepi i diellit, 1977, f. 108; Droja, 1981, f. 188; Qafa e Ulkonjs, 1987, f. 249; Bardhi e Mirusha, 1982, f. 184. Sefedin Fetiu, N humbtirat e kohs, 1985, f. 125. Zejnullah Rrahmani, Sheshi i unazs, 1985, f. 213. Rexhai Surroi, Orteku, 1986, f. 307. Rexhep Qosja, Vdekja m vjen prej syve t till, 1986, f. 270. Mehmet Kraja, Udhzime pr kaprcimin e detit, 1991. Nebil Duraki, Shtrojera. Jusuf Grvalla, Rrotull, 1983, f. 125. Nerimane Kamberi, Anejsi dhe shtat pikturat, 1990, f. 159. Rushit Ramabaja, Gjergj Elez Alia, 1983, f. 96. Qamil Batalli, Zogu q bisedoi me Afrditn, 1989, f. 282 Ibrahim Kadriu, Pas kthimit, 1985, f. 110. Abdyl Bunjaku, Krriqi i piklluar, 1983, f. 91. 589

Flori Bruqi

Hajro Ulqinaku, Ligji i detit, 1986, f. 72. Drama Josip Rela, Nita, 1973, f. 95. Krist Berisha, Drama. Ekrem Kryeziu, Epoka para gjyqit, 1987, f. 71. Sabri Hamiti, Futa, 1991. Rexhep Qosja, Vdekja e mbretreshs, 1991 Jusuf Grvalla, Procesi, dorshkrim i planikuar pr teatr, por q nuk u shfaq, m 1991. Studime dhe kritika Mark Krasniqi, Gjurm e gjurmime, 1978. Rexhep Qosja, Panteoni i rralluar, 1988, f. 660; Porosia e madhe, 1990, f. 443. Ibrahim Rugova, Vepra e Bogdanit, 1990

N gjuhn greke Dramatizimi

Prej informatave t ndrmjetme dhe vetjake t zhvillimeve kulturore n Tiran, dim se disa nga kto vepra ishin dramatizuar e ekranizuar. Pra, ishin botuar jo vetm vepra letrare pr nj rreth lexuesish, por edhe pr nj rreth m t gjer interesimesh. Le t shohim disa shembuj t dramatizimit t tyre nga Radio Tirana: romani i Nazmi Rrahmanit Rruga e shtpis sime, i dramatizuar me titull Tok e ndezur, romani i Jusuf Buxhovit, Shnimet e Gjon Nikoll Kazazit, me titullin Qyteti i dnuar me vdekje, ndrsa romani tjetr i tij Libri i t mallkuarve, sht lexuar n emisionin Radio revista letrare-artistike; novela e Rifat Kukajt Qafa e Ulkonjs, romani i Rushit Ramabajss Gjergj Elez Alia, romani i Ibrahim Kadriut Pas kthimit, drama e Ekrem Kryeziut Epoka para gjyqit etj. Vepra q ishin planikuar apo pritnin radhn n shtyp Nga bashkbisedues t afrt me institucionet kulturore, n mesin e t cilve ishte m i merituari z. Pandeli Koi, msonim se n shtyp, apo n radhn e botimeve t planikuara gjendeshin edhe nga nj vepr e ktyre autorve: Rexhep Qosjes, Ali Hadrit (zgjedhje), Mehmet Krajs (Net bizantine), Anton Pashkut (Tregime), Beqir Musliut (Poezi), Ymer Shkrelit (nj roman), Ramiz Kelmendit (tregime), Abdullah Konushevcit (poezi) etj. Letrsia e vonuar!N kt rrjedh krkimi sht vshtir t prligjet koha, q u desh t pritej pr botimin e letrsis s Kosovs. Nse Esat Mekuli, Hivzi 590

Olimpi shqiptar

Sulejmani etj., nuk mund t botoheshin, sepse n jetn kulturore, arsimore dhe shkencore n ish-Jugosllavi, ishin edhe barts t drejtprdrejt t politiks kulturore dhe shkencore n Kosov, si t shpjegohet mosbotimi i veprs s Adem Demait, i cili si me veprn ashtu edhe me jetn identikohej me Tirann zyrtare. Vepra e tij nuk ka qen e panjohur pr drejtuesit politik dhe kulturor t Tirans, pasi ajo ishte e botuar para rnies s tij t par n burg. Gjithashtu dihet se vepra e tij, me t gjith prbrsit letrar e estetik, ka qen dhe ka mbetur nj vepr q ka shnuar vlera t rndsishme n letrsin ton.Prjashtimin e palejuar, pr t cilin sot nuk mund t diskutohet, e bn vet studiuesit shqiptar. N kohn kur n Prishtin botoheshin jo vetm veprat e veanta, por edhe veprat e plota t autorve, t cilt kt ende nuk e kishin br n Tiran (Sterio Spasse, Petro Marko, Ismail Kadare) dhe i prcillnin ato me kritika n faqet e kulturs, me studime n revistat shkencore dhe madje me projekte t institucioneve shkencore, prjashtimi i letrsis q krijohej n Kosov nga Historia e letrsis bashkkohore, na duket i panatyrshm dhe i paarsyeshm.N interes t krijimit t nj pasqyre sa m t plot, dhe t nivelit t njohjes s ksaj letrsie e t konceptimit t botimit t saj n Tiran, ktu po sjellim edhe disa elemente t rndsishme, me t cilat prshkohen kto botime:Pr ty. Poezi nga Kosova, prmblodhi dhe redaktoi Pandeli Koi, 1970, f. 124. Prmbledhja hapet me hyrjen Dy fjal, f. 3-5 dhe m pas prfshihen poett sipas ksaj radhe: Ali Podrimja, Azem Shkreli, Din Mehmeti, Enver Gjergjeku, Esat Mekuli dhe Nebih Muriqi. (!) E di nj fjal prej guri, poezi nga Kosova. Redaktuar nga Pandeli Koi, 1972, f. 264. Prmbajtja: Ali Podrimja, Azem Shkreli, Besim Bokshi, Din Mehmeti, Enver Gjerqeku, Fahredin Gunga, Ibrahim Kadriu, Jakup Ceraja, Latif Berisha, Muhamet Krveshi, Milaim Berisha, Nexhat Pustina, Qerim Ujkani, Rrahman Dedaj, Rahmi Tuda, Rifat Kukaj dhe Shime Dshpali. Po t vazhdonim t sillnim prmbajtjen e plot t antologjive me poezi dhe me proz, do t kuptonim ve tjerash, se n kto vllime gjenden edhe disa shkrimtar, t cilt as kan qen dhe as nuk besojm se do t jen ndonjher n listn e botimeve antologjike t letrsis s krijuesve nga Kosova. "ABEJ, 1 (Bibliogra e studimit t veprs s abejt n Kosov), Botoi Shb "Fokus", Prishtin, 2006, f. 271.(autor B.Baliu) Kan thn pr autorin Prof. ass. dr. Begzad Baliu.Prof. dr. Petrit Kotrri: Kjo bibliogra e prgatitur nga Begzad Baliu sht e para e ktij lloji e botuar ndr ne dhe duke mos pasur nj version t till ndr ne, besoj se fjala sht pr nj model t tij origjinal. (...) Ajo mund t bhet nj model me interes pr studimet albanologjike.Dr. Krlik: Libri i Prof. Baliut sht nj kontribut i rndsishm jo vetm pr njohjen e jehons s veprs shkencore t Prof. abejt n Kosov, 591

Flori Bruqi

por edhe pr vet historin e albanologjis; Botimin e veprs do ta mirpresin edhe albanologt, ballkanologt dhe indoevropianistt q jetojn dhe veprojn jasht trojeve shqiptare. Bibliograa abej 1 mund t cilsohet gjithashtu si nj dokument i muar q dshmon pr jetn shkencore dhe kulturore n Kosov n gjysmn e dyt t shekullit t kaluar, pr forcat intelektuale t popullit shqiptar n Kosov, prfaqsuesit e t cilit nuk e harruan kt personalitet t shquar t shkencs kombtare as n periudhat m t vshtira n historin e vendit t tyre. Mentor Quku: Bhet fjal pr Begzad Baliun, nj prej studiuesve t rinj, nga m premtuesit n fushn e albanistiks. Ky studiues, dallohet pr metodn e tij krijuese. Ai u jep prparsi gjurmimeve burimore pr ti vn informacionet e dala q andej n baz t studimeve t tij. Prandaj ai ka punuar me ngulm n fushn e bibliogras, duke e par kt shkenc, ashtu si dhe mjeshtri i tij profesor Jup Kastrati, si nj mjet dhe jo si nj qllim m vete.Mr.sci. Tahir Foniqi: Ka disa vjet q studiuesi Begzad Baliu paraqitet me studime dhe projekte t ndryshme edhe n fush t bibliogras, duke lluar nga botimet e veanta deri te konferencat shkencore. Ato paraqesin studime serioze t thelluara, t hulumtuara, t sistemuara dhe t interpretuara me sukses t dalluar, shpesh me qndrim kritik dhe aparatur t stabilizuar shkencore. Si t tilla ato paraqesin kontribute t rndsishme, t cilat ndihmojn bibliogran dhe albanologjin njkohsisht. Prof. dr. Jup Kastrati: Studimet e Begzad Baliut karakterizohen pr disa veori dalluese. (...) Ato elin shtigje t reja gjurmimesh.Prof. dr. David Luka: Analizat q pritet t na jap n t ardhmen dr. Begzad Baliu, do t kurorzojn nismn e tij premtuese e shpresdhnse n dobi t mendimit gjuhsor shqiptar.Prof. dr. Shaban Sinani: Autori i ktij libri Begzad Baliu, i bn nj shrbim t vlefshm dijes shqiptare, qoft n rastin kur i shtron dhe i zgjidh problemet, qoft n rastin kur i shtron dhe fton shkenctart t gjejn nj zgjidhje m t mir.Dr. Rexhep Doi: Begzad Baliu, veprn e profesor abejt e bri synim t prgatitjes teorike t tij, ndrsa prvojn gjuhsore n fush t albanologjis model t krkimeve t tij.Prof. doc. dr. Bahtiar Kryeziu: Studiuesi dr. Begzad Baliu, me entuziazm t pashoq, me nj prgatitje e njohje t thell prej onomasticienti, me argumente, fakte t dhna konkrete, si t rrallkujt, shpjegon qllimin e standardizimit t emrtimit t vendeve, jo nga teke amator e diletant, por mbshtetur n t dhnat shkencore q ka n dor.Prof. ass. dr. Zenun Gjocaj: Ka disa vjet q studiuesi dr. Begzad Baliu paraqitet me studime e vepra shkencore duke e dshmuar formimin e tij krkimor. Ai sht studiues i formuar me prol t specializuar gjuhtari, q e merr seriozisht metodologjin bashkkohore, qoft kur trajton histori gjuhsie shqiptare, qoft kur merret me probleme m t prgjithshme.Dr. Jusuf Osmani: Dr. Begzad Baliu studimeve t tij u sht qasur me nj metod 592

Olimpi shqiptar

mjaft t re dhe n kushtet e sotme mjaft bashkkohore. Begzad Baliu ,Mbi autorsia e veprs"Bibliogra e Sknderbeut",Prishtin,Botuesi "Era",2005.N Arkivin e profesor Jup Kastratit, krahas materialeve t tjera nga fusha e bibliogras, kam pasur nderin t mund t fotokopjoj edhe materiale t tjera q lidheshin me probleme t natyrs s komunikimit me individin dhe institucione shkencore gjat kohs, q profesor Jup Kastrati merrej me projekte t ndrliqshme shkencore, si ishte Bibliograa e Sknderbeut. Pr kohn q u prgatit, prtej karakterit shkencor, kjo vepr kishte dhe karakter politik dhe kombtar. Mes dokumenteve t karakterit krkimor dhe shkencor, me lejen e profesor Jup Kastratit, kam mundur t fotokopjoj dy materiale t s njjts koh (t cilat llimisht mendoja se jan versione t njra-tjetrs, pavarsisht nga numri i madh i faqeve), ndrsa m von kam kuptuar se, n t vrtet, ato tekste plotsojn njra-tjetrn. Dorshkrimi i par mban titullin Informacion mbi punn q kam br pr hartimin e Bibliogras s Sknderbeut dhe ka 12 faqe, pa dat dhe vit, ndrsa dorshkrimi tjetr mban titullin Relacion mbi punn q kam br pr hartimin e veprs Bibliogra e Sknderbeut dhe ka 32 faqe. N fund t dorshkrimit t dyt sht shnimi Shkodr, 10 gusht 1974. N t dy dor shkrimet, faqet kan nga 36-37 rreshta makine dhe duket qart se teksti i par sht drguar pr individ dhe insti tu cione t caktuara, ndrsa teksti i dyt, ndonse shum m i gjer, nuk ka ndonj ndryshim esencial t pr mba jtjes. Ky tekst plotson dhe prplotson t parin, prvese me t dhna t reja brenda tekstit, dhe me anekse t shumta q shoqrojn dorshkri m in prej 32 faqesh, t cilat gjenden n fondin e perso n al t Arkivit t profesor Jup Kastratit dhe n Fondin e Albanologjis n Bibliotekn Kombtare n Tiran. Rndsia e ktyre dorshkrimeve qndron n faktin se ato hedhin drit n disa fakte shum t diskutueshme, si sht autorsia e veprs, autorsia e parathnies, gjendja e krkimeve dhe e rezultateve t vllimit t dyt dhe t tret, historia e botimit t saj t par etj. Pa dashur q t merrem me kome ntimin e nj mendimi, shpesh m shum t prfolur sesa t shkruar, me rastin e botimit t vllimit t par m 1997 dhe duke dashur q sado pak lexuesi t ket nj ide pr historikun e plot t llimit dhe prga titjes s veprs, ktu po sjellim (me lejen e profesorit t nderuar) dorshkrimin e par dhe t dyt, q m shum se nj dshmi, sht nj shembull pr jetn shkenco re t nj studiuesi dhe t institu ci o neve tona, se si duhet t sillemi dhe ta prcjellim zhvillimin shkencor ndr ne.

593

Flori Bruqi

Versioni i par
Profesor Jup Kastrati: Informacion mbi punn q kam br pr hartimin e Bibliogras s Sknderbeut M 28 janar 1966, Ministri i Kulturs Fadil Parami ka komunikuar vendimin e dikasterit pr hartimin e veprs Bibliograa e Sknderbeut, si nj aksion me rndsi kombtare, politike dhe shke ncore. Po at dit, ka komunikuar Grupin e puns q do t prpilonte librin, t prbr nga Zef Prela, Jup Kastrati, Kasem Bioku, si dhe Komi si o nin drejtues, udhzues, redaktues dhe kontrollues, t prbr nga prof. Aleks Buda (kryetar), prof. Dhimitr S. Shuteriqi, prof. Mahir Domi dhe Marika Vogli. Vepra do t ishte botim i Biblioteks Kombtare. M 19 prill 1966, zv. Ministri i Kulturs, Ali Abdihoxha, n prani t shoqes Marika Vogli, m ka komunikuar n zyrn e vet vendimin e dikasterit pr t punuar n Bibliotekn Kombtare pr hartimin e Bibliogras s Sknderbeut, llimisht pr pes muaj rresht, nga 18 prill 1966 deri m 1 shtator 1966, i shkputur nga procesi msimor. Mbasi kam kryer kt pun, m 26 nntor 1966, Ministria e Arsimit dhe e Kulturs, me shkresn nr. 34/13, drguar drejtoris s Institutit Pedagogjik t Shkodrs, shkruante: Shoku Jup Kastrati do t punoj pr tre muaj e gjysm pran Biblioteks Komb tare pr prgatitjen e Bibliogras s Sknderbeut, me rastin e 500-vjetorit t vdekjes s heroit. Prandaj t zvendsohet nga nj kuadr i jashtm me tet or n jav. (Nnshkruar:) Ministri d.v. Megjithse ka qen hartuar nj bibliogra speciale nga G. T. Petrovich (1881) pr Sknderbeun, pr t metat q kishte kjo, nuk mund t shrbente m si pikmbshtetje e veprs son dhe, prandaj, binte nj pun e gjer dhe e madhe pr tu br pr hartimin e nj bibliograe t Sknderbeut, e plot, me kritere shkencore, q tu prgjigjej krkesave t shkencs son t re. Q n mbledhjet e para t Komisionit, u prcaktuan qart detyrat q duheshin kryer, kriteret e puns q duheshin ndjekur e zbatuar si edhe shtjet tjera t prgjithshme dhe t veanta, organizative, administrative, teknike, shkencore, tipograke etj. Kriteret e hartuara nga prof. Aleks Buda u bn objekt diskutimesh t gjalla, debatesh dhe mendimesh, n mnyr q vepra t dilte sa m mir, sa m e plot dhe sa m shkencore q t ishte e mundur. Kto kritere, pasi u analizuan dhe u miratuan njzri n gji t komisionit, u vun n bazn e puns son ditore pr prpilimin e tekstit. Por kriteret, gjat procesit t puns, psuan edhe ndryshime, gjithmon me vendim t komisionit. Pr shkak t gjersis s librit, u vendos q, kontribute pr hartimin e veprs n fjal, do t ipnin, jo vetm antart e Grupit 594

Olimpi shqiptar

t puns, por edhe antart e Komisionit drejtues si edhe persona t tjer spe cialist, historian dhe bibliograf t Biblioteks Kombtare. Megjithq Grupi i puns prbhej prej tre vetsh, ky, n fakt, u reduktue vetm n Jup Kastratin. Zef Prela u trhoq q n ditn e par, sepse krkoi t kryej vet Bibliogran, pa bashk pu nim me t tjert. Ai u largua pa dorzuar absolutisht asgj. T gjitha indikacionet bibliogra ke, q kishte pr Sknderbeun, ai o i mori me vete, o i zhduki. Grupi i puns nuk trashgoi asgj nga gjurmimet e tij disavjeare si bibliograf dhe si prgje gjs i sektorit t albano-ballkanologjis t Biblioteks Kombtare. Kasem Bioku, pr shkak t ngarkesave t ndryshme n Institutin e Historis, me dy vllime dokume ntare t viteve 1407 - 1443 dhe 1479 1506, me kumtesa n Bari t Italis dhe n Konferencn e Dyt t Studimeve Albanologjike, si edhe me angazhime e detyrime t tjera, nuk arriti t punoj, me gjith krke sat e mia t herpashershme t Komisionit, vese n periudhn 16-26 prill 1967, nja dhjet dit, n kohn kur un isha n Shkodr pr provime t studentve n Institut. Hartimi i Bibliogras s Sknderbeut krkonte pun t shumshta dhe procese t ndryshme pune. Duheshin gjetur e prcaktuar veprat q isnin pr Sknderbeun, q kishin ndonj gj pr t ose q duheshin par se mund t kishin. Dhe kjo ishte nj pun shum e madhe. Pr kt, duhej kaluar npr duer gjith fondi i Biblioteks kombtare, duheshin nxjerr t dhnat nga botimet bibliograke, n radh t par nga Petrovich, Legrand, Pekmezi dhe nga nj varg bibliogrash t tjera shqiptare, n gjuhn shqipe ose n gjuh t huaja; gjithashtu, nga studi met me karakter historik duheshin qit n pah tregues bibliograk pr heroin ton. Nga fondi i Biblioteks Kombtare duheshin br lexime t librave q isnin, pjesrisht, pr Sknderbeun ose q kishte gjas se mund t kishin ndonj gj pr t. Duheshin nxjerr nga biblio gra t shqiptare dhe nga burimet e tjera referimet bibliogra ke ose vetm titujt e librave ose t punimeve q kishin lidhje me Sknderbeun dhe me epokn e tij.Duheshin mble dhur t dhnat nga bibliotekat kryesore evopi ane pr literaturn q mund t kishin, lidhur me heroin ton kombtar dhe epokn e tij. Veprat prkatse duhej t siguroheshin, pastaj, me an t huazimeve, mikro lmi mit ose t fotokopjimit bhej prshkrimi i tyre nga aspekti bibliograk. Pas ktyre, vinte puna e prshkri mit t hollsishm bibliograk t veprave q do t hynin n Bibliogra. Ishte pr tu br, pra, nj proces pune i gjat, i ndryshm, i ndrlikuar, q, domosdo, krkonte shprehit e nevojshme praktike t nj bibliogra me prvoj dhe me stash, njohurit teorike prkatse si edhe horizontin kulturor.Prshkrimet e librave do t shoqroheshin me shni me sqaruese pr prmbajtjen, t cilat, n llim, u menduan sa m t hollsishme; m von u reduktuan n minimum. Nga ana tjetr, titujt e librave t huaj, nga rreth njzet gjuh t ndryshme, do t ipeshin edhe me prkthi 595

Flori Bruqi

min shqip. Bibliograa ishte mendu ar q, prve veprave, t cilat do t mund t shtiheshin n dor, pr t qen sa m e plot, t kishte edhe njsi t tjera, t nxjerra nga bibliogra t ndryshme. e vendosur q Bibliograa do t prfshinte jo vetm veprat e veanta kushtuar Sknderbeut ose epoks s tij, por edhe studimet e artikujt e botuar npr revistat dhe gazetat. E gjith kjo pun u krye n kt mnyr: Un dorzova, q n llim, listen e gjith bibliograve shqiptare, shqip dhe n gjuh t huaja, t hartuar deri m at dit, brenda dhe jasht Shqipris, n periu dhn 1881 - 1966. Ajo prbnte 66 vepra bibliogra ke. Gjithashtu dorzova listen e bibliogras s shtypit shqiptar (1848 - 1966), q prmban 629 tituj organesh (revista, gazeta, buletine). Vjelja nga ana ime, e veprave bibliograke, ka dhn burimet e para pr hartimin e skedarit llestar t Bibliogras s Sknderbeut. Megjithse t mangta dhe me krite re e destinacione t ndryshme heterogjene, kto bibliogra m kan vn n udh pr t gjurmuar burime t mtjeshme, n lidhje me gurn e heroit ton kombtar.Nga bibliograt kryesore nxora 1.100 skeda (nga Legrand 105 skeda; H. Gys 20; Albanica 150; Manek-Pekmez-Stotz 30; Petrovich 215; Gllner 90; Lamouche 150; Noli 205; M. Petta, G. Petrotta, A. Gegaj, Stadtmller 80; n Bibliotekn e shtetit Shkodr 50; mikrolma 25. Puna lloi, s pari, me materialet paraprake. Burime bibliograke dorzuan edhe prof. Aleks Buda, prof. Mahir Domi, prof. Dhimitr S. Shuteriqi. Lidhur me shtypin periodik, duke u mbshtetur n listen time bibliogra ke, punuan Idajete Bejtja dhe Ervehe Dishnica, duke nxjerr indikacione t ndrushme, por kto kishin t bnin me periudhn e mvonshme t Bibliogras s Sknderbeut, me vllimin e dyt dhe t tret. T dhna nga shtypi i huaj dorzoi prof. Mahir Domi. Ndrkaq, u prgatit nj letr qarkore, e cila iu drgua bibliotekave kryesore t Europs, me lutje q t njoftonin se far veprash posedo nin pr Sknderbeun. Mbi tridhjet biblioteka t huaja uan lista librash me lnd pr heroin ton kombtar. N baz t literaturs s ofruar nga kto institucione dhe t materialeve t qmtuara n vend, u bn krkesa, nga ana e Biblioteks Kombtare dhe Biblioteks s Universitetit Shtetror t Tirans, pr t siguruar, me rrug t ndryshme, lndn prkatse pr hartimin e Bibliogras s Skndrbeut. N kt mnyr, erdhn 450 njoftime librash. T gjitha sinjalizimet, indikacionet dhe informatat q na kishin ardhur nga 28 biblioteka kryesore t Europs, i kam pas sistemuar n nj kuti t pasame. N bashkpu nim me shoqen Marika Vogli, kam hartuar listen e porosive q do t bheshin n botn e huaj, pr vllimin e par dhe t dyt t Bibliogras s Skndrbeut. Pr kt shtje, kam bashkpunuar edhe me shokun Thanas Konini, i sektorit t jashtm pran Biblioteks Kombtare, si edhe me shoqen Mediha Frashri pr porosit e librave q do t bheshin jasht shtetit, qoft nga Biblioteka Kombtare, qoft nga Biblioteka shkencore e 596

Olimpi shqiptar

Universitetit t Tirans. Nga indikacionet q na kishin ardh prej bibliotekave t shteteve t huaja, kam nxjerr 80 vepra q nuk i kishim n bibliotekat tona. Kto i kemi porosit pr t na ardh me huajtje, me mikrofolmim ose me fotokopje. N llim, mu caktua q t spoljoja revistat shqipe dhe t shfrytzoja fondet e antikuarit, albano-ballkanologjis dhe t librit shqip t bibliotekave t Shkodrs; t prpunoja bibliograt shqiptare ekzistuese, t vendit ton dhe t viseve t huaja, si edhe botimet historike, kushtuar shekullit XV, pr t nxjerr skeda sinjalizuese dhe informuese; t merre sha me spoljimin e skedarit sistematik t Biblioteks Kombtare, duke e plotsuar kt vjelje me at alfabetik t albanologjis, ballkanologjis, antikuarit si edhe me skedarin topograk t fondeve t vjetra. Kam spoljuar mbi 40.000 skeda n Bibliotekn Kombtare t Tirans, n ish-ndrtesn e vjetr, n vitin 1966. Si rrjedhim, kam nxjerr 1550 skeda, nga t cilat 750 skeda direkt pr gurn e Sknderbeut; kurse 800 t tjera, nga t cilat mund t dilnin gjra me interes pr te. Nga ana tjetr, n Shkodr kam shfrytzuar fondet e Biblioteks s shtetit dhe t Biblioteks s Institutit Pedagogjik t ktij qyteti. Me riprodhimin e skedave t mia, sht krijuar nj skedar i vaant, i posam, pr gurn e Sknderbeut, pran atij t albanologjis t Biblioteks Kombtare, n salln e punonjsve shkencor. Pr kryerjen e veprs, Bibliogras s Sknderbeut, un kam punuar edhe n Tiran, edhe n Shkodr. N Tiran kam punuar gjithsej 348 (treqindedyzetetet) dit; konkretisht ndr kto data: 27-28 janar 1966 (2 dit); 11-13 shkurt 1966 (3 dit); 18 prill 6 maj 1966 (19 dit); 20 qershor 30 gusht 1966 (70 dit); 16-18 tetor 1966 (3 dit); 11-13 nntor 1966 (3 dit); 3-25 janar 1967 (23 dit); 5 shkurt 15 prill 1967 (69 dit); 20 maj 14 shtator 1967 (116 dit); 10-15 nntor 1967 (6 dit); 10-13 dhjetor 1967 (20 dit); 9-11 janar 1968 (3 dit); 28-30 janar 1968 (3 dit); 31 korrik 4 gusht 1968 (5 dit); 13-15 qershor 1969 (3 dit).Jam shkputur plotsisht ose pjesrisht nga puna msimore n Institutin Pedagogjik t Shkodrs, sidomos gjat viteve 1966 dhe 1967, pr tre semestra. Kam sakrikuar pushimet e mia vjetore verore pr dy vjet me radh, m 1966 dhe 1967, si edhe pushimet e aspiranturs, me t vetmin qllim q Bibliograa e Sknderbeut t bhej gati pr botim pr jubileun e heroit. Megjithse kam pas norm t reduktuar n Institut, si zv. kryeredaktor i Buletinit shkencor, si zv. prgjegjs i katedrs s gjuhs dhe letrsis, si aspirant dhe si kryeredaktor i vjetores Shkodra, prapseprap, n Tiran, kam punuar paradreke dhe pasdreke, duke mos shikuar edhe nj an tjetr t rndsishme q un vuaja nga smundja e zemrs dhe kisha porosi nga kardiologu pr nj pun t rregullt, normale, pa sforcime. Un kam qen m i ngarkuari n hartimin e ksaj vepre, por e kisha pr zemr, punoja plot entuziazm dhe me shum qejf, sepse e 597

Flori Bruqi

gjith puna bibliograke, megjithse disiplin e ftoht, m dukej nj poezi e vrtet. E kam vlersuar, me t drejt, si nj vepr me shum rndsi, si nga ana shkencore, ashtu edhe nga ajo kombtare e politike. M 25 janar 1967, m vdiq vajza pes vje, n Shkodr. Me gjith dhembjen e thell shpirtrore, un shkova, prsri, n Tiran, pas dhjet ditsh, pr t vazhduar punn, duke ln gruan t smur nga trauma e fort psikologjike dhe dy fmij t vegjl n shtpi. Si rrjedhim i ksaj pune t madhe intensive, m 1 korrik 1967 kam br gati veprn maket, variantin e par t Bibliogras s Sknderbeut, e cila u sht shprn dar antarve t Komisionit pr ta studiuar dhe analizuar. M 10 korrik 1967, n mbledhjen XI t komisionit, prof. Aleks Buda ka dhn kt vlersim pozitiv pr veprn time: Puna sht br e mir dhe me kriter. T vazhdohet kshtu. M 14 shtator 1967, kam dorzuar variantin e dyt t veprs n fjal, me 470 tituj librash t prshkruar. M 12 janar 1968, kam dorzuar variantin e tret me 735 faqe t daktilografuara, m 659 tituj veprash t prshkru a ra, nga t cilat 320 nga fondet e Biblioteks Kombtare (libra, mikrolma, fotokoje), me kt prmbajtje: shekulli XV (1473-1500) 15 vepra t prshkruara (f. 1429); shekulli XVI (1501-1600) 333 vepra t prshkruara (f. 30-390); shekulli XVII (1601-1700) 160 vepra t prshkruara (f. 391-577); shekulli XVIII (17011800) 151 vepra t prshkruara (f. 578-735). Vrejtjet e holla e t imta t profesorve t mi t nderuar Buda, Shuteriqi, Domi, un jam munduar ti v n jet me skrupulozitet shkencor.Megjithse isha bibliograf prej nj t katrt shekulli dhe, n mjaft vise, mund t mos isha dakord me disa shtje bibliograke q m sygjeronin kolegt e mi pr ti br, un u jam nnshtruar vendimeve t komisionit dhe, si rrjedhim, kam zbatuar, pik pr pik, do gj q m sht krkuar nga redaksia dhe q sht mira tuar, m prpara, nga kolektivi i puns.Komisioni e ka quajt veprn time si nj pun t mir. Ajo ishte realizuar n nivel t duhur shkencor, kishte burime t shumta dhe t ndryshme, vepra t njohura m par, t paregjistruara e t pashnuara n bibliogra t tjera. M 3 dhjetor 1967, shoqja Marika Vogli m shkruante nj letr nga Tirana, n t ciln, ndr t tjera, m thot edhe kto: Bibliograa sht gati pr tu shqyrtuar n Komision. T gjith i kan marr kopjet e tyre. Nuk di kur mund t vini pr t caktuar datn e mbledhjes. shtja ka karakter tepr urgjent, pasi n komisionin qeveritar sht raportuar q vllimi i par ka shkuar n shtyp dhe po punohet pr vllimin e dyt. Zgjatja e puns pr dorzim do t ket pasoja serioze. Shokt e Ministris s Arsimit e t Kulturs m porositn ta drgojm urgjent n shtyp. N kto rrethana u vendos q t ohej n shtyp vllimi i par, q prfshin periudhn 1473 - 1700, d.m.th. shekujt XV, XVI, XVII, q ishin shqyrtuar nga Komisioni, duke hequr nga ky vllim shekullin XVIII, pr t tuar koh pr shtypshkrim. 598

Olimpi shqiptar

Un kisha dorzuar edhe veprat e viteve 1701 - 1800, t prshkruara, por Komisioni, pr arsye objektive, nuk kishte pas mundsi ti analizonte dhe ti studionte. M 12 janar 1968, ditn e hapjes s Konfe rencs s dyt t studimeve albanologjike, Agjensia Telegrake Shqiptare botoi kt njoftim: u dha pr botim volumi i par i Bibliogras s botimeve rreth gurs s Skndrbeut: N kuadrin e 500-vjetorit t vdekjes s heroit kombtar Gjergj Kastriotit Sknderbeut, Biblioteka Kombtare po prgatitet pr nj bibliogra, ku do t pasqyrohen botimet e bra n vende, koh, gjini e gjuh t ndryshme rreth gurs s Sknderbeut. Pr kt u shfrytzuan, n radh t par, fondet e sektorit t albanologjis t Biblioteka Kombtare dhe t biblio te kave t tjera t vendit si dhe u siguruan njoftime t rendsishme dhe mikrolma q ndodhen n bibliotekat e vendeve t tjera. Bibliograa do t botohet n disa vllime. Deri tani sht prfunduar dhe dhn n shtyp vllimi i par q prfshin botimet e bra gjat periudhs 1473 - 1700. N kt vllim jan prshkruar mbi 320 vepra n 12 gjuh t ndryshme. Nga kto, rreth 180 ndodhen n fondet e Biblioteks Kombtare. Pr prgatitjen e ktij vllimi kan punuar Jup Kastrati e Kasem Bioku. Bibliograa ilustrohet me frontescipet e veprave. N mbledhjen e dats 17 dhjetor 1967, q ishte mbledhja e XIV, u shtrua n Komision shtja e autorsis s Bibliogras s Skndrbeut. Aty u diskutua n se ka vend marrja pjes e Kasem Biokut si bashkautor teksti, prderisa ai, pr arsye objektive dhe subjektive, nuk kishte pas mundsi t jepte at q i ishte caktuar nga Ministria e Kulturs. M 25 qershor 1968, kam marr n Shkodr nj letr nga shoqja Marika Vogli, n t ciln, ndr t tjera, m shkruante edhe kto: M 14 qershor 1968 u mblodh komisioni i Bibliogras s Sknderbeut. U diskutua rreth parathnies dhe u vendos q ajo t prpunohet sipas vrejtjeve t bra, nga shoku Aleks Buda n bashkpunim me ju. Lidhur me autort, u mendua q t dali me dy autor, duke marr para sysh si kontributin e deritanishm t Kasemit, ashtu edhe punn m t madhe q do ta kryej n t ardhmen, si pr vllimin e par, ashtu edhe pr vllimet e tjera.U bn edhe mjaft sugjerime e vrejtje lidhur me vet tekstin, me prkthimet dhe u sinjalizuan disa burime t tjera pr ta plotsuar. T gjitha kto krkojn akoma pun mbi vet tekstin. Un e kam trhequr tekstin nga shtypshkronja dhe po pres t vini n Tiran pr t organizuar disku timin pjes-pjes n Komision dhe pr prpuniminprfundimtar Ju lutem, m njoftoni me nj her kur do t vini dhe afatin e qndrimit tuaj n Tiran. N mbledhjen XVII t dats 27 korrik 1968, Komisioni ka marr kto vendime: Ripunimi i parathnies dhe i hyrjes s veprs Bibliograa e Sknderbeut do t bhet nga prof. Aleks Buda n bashkpunim me Jup Kastratin. Shnimet prkatse pr veprat e prshkruara, plotsimet eventuale si edhe 599

Flori Bruqi

aparatin shkencor do ti bj Kasem Bioku. Me kt mnyr Kasemi do t kompensoj punn q u donte t bnte, por q, pr arsye objektive dhe subjektive, nuk kishte pas mundsi ta bnte gjat viteve 1966 dhe 1967. Me at ras do t shfrytzonte edhe shnimet shkoqitse t librit Albanica pr disa vepra q asin pr Sknderbeun dhe epokn e tij. Kt pun Komisioni vendosi q ta bj Kasem Bioku, duke kompensuar, kshtu, pjesmarrja e pakt e tij n fart e puns dhe n hartimin e Biblio gras. Nuk ishte nevoja, pra, pr rimarrje t puns ose pr hartim t nj vepre t re, rishtazi. Edhe vet Kasem Bioku sht shprehur n nj mbledhje t Komisionit, se do t bj vetm plotsime t rastit. N mbledhjen XXI t Komisionit, t mbajtur m datn 14 qershor 1969, shoqja Marika Vogli, ndr t tjera, tha: Kasemi ka br gjurmime n baz t shnimeve t Jupit. N lidhje me vrejtjet e fundit t Komisionit, un nuk isha n gjendje tu prgjigjem ktyre krkesave, sepse kisha vite q po punoja, kisha halle familjare; nga ana tjetr, edhe Instituti Pedagogjik i Shkodrs nuk ishte m i dispozuar pr t m lejuar m gjat n vajtje-ardhjet e mia n Tiran; prandaj krkova q t merrej Kasem Bioku me vazhdimin e ksaj pune. Nuk ishte prmbysje teksti, por vetm plotsim i ndonj mungese evntuale, shnime prposht librave t prshkruar si edhe hartim i aparatit shkencor. Vepra u b gati pr shtyp, q n dhjetorin e vitit 1969. Mbeti pr tu prfunduar hyrja nga prof. Aleks Buda mbi bazn e variantit tim t par dhe t sugjerimeve t shokve. N t vrtet, hyrja qe vendosur nga Komisioni q t bhej nga prof. Aleks Buda, por, duke qen i zn ai me pun t ndryshme, mu la q t bja un, t ciln e hartove n Shkodr m 10 mars 1968 (12 faqe t daktilografuara). Kjo hyrje e imja u diskutua n nj mbledhje t posame t Komisionit m 14 qershor 1968 dhe m 27 korrik 1968. N mbledhjen e XVII t Komisionit, mbajtur m 27 korrik 1968, prof. Mahir Domi, ndr t tjera, tha edhe kto: Parathnia e paraqitur pr diskutim nga Jup Kastrati sht punuar mir; problemet jan trajtuar me kompetenc, por autori duhet t kapet m tej se me problemet bibliograke, t ket konsiderata pr letrsin e Sknderbeut. Q n mbledhjen e par t Komisionit, sht prcaktuar dhe vendosur q vepra do t kishte t bnte, jo vetm me Sknderbeun, por edhe me epokn e tij. N baz t ktij kriteri, n Bibliogra u futen edhe vepra, pr t cilat nuk ishim t sigurt nse itej pr heroin ton. Kta libra u nxorn, kryesisht, nga Turcica e Gllnerit, me porosi dhe sipas udhzimeve direkte t prof. Aleks Buds, i cili m ka shnuar me laps n kt tekst librat q do t nxirja pr ti futur n Bibliogran ton. Prve se n Tiran, un kam punuar edhe n Shkodr pr Bibliogran e Sknderbeut mbi 360 dit, dhe konkretisht: m 29-31 janar 1966; 15 shkurt 15 prill 1966; 7 maj 19 qershor 1966; 19 tetor 2 janar 1967; 26 janar 4 shkurt 1967; 16 prill 19 maj 1967; 15 shtator 10 nntor 1967; 1shkurt 10 mars 1968; 22 mars 10 shtator 1969; 600

Olimpi shqiptar

Rezultatet e ksaj pune kan qen kto:

-hartimi i lists s 65 bibliograve shqiptare (1881-1966) -lista e plot bibliograke e shtypit shqiptar (1848-1966) me 629 tituj organesh s ndryshme; -gjurmime n bibliotekat e qytetit t Shkodrs; -vjelja e bibliograve shqiptare n gjuh t huaja dhe prpilimi i 1110 skedave sinjalizuese; -punimi i parathnies s Bibliogran e Sknderbeut; -prfundimi i variantit t tret (1473-1800); rishikimi i tekstit denitive. Puns pr hartimin e veprs Bibliograa e Sknderbeut un iu kushtova gjat viteve 1966, 1967, 1968 (inkluziv); kurse n vitin 1969 jam marr vetm me shqyrtimin e tekstit, t prpunuar nga Kasem Bioku. Nuk kam pas mundsi q t marr pjes, prve pengesave t puns ditore n Institutin Pedagogjik t Shkodrs dhe shkaqesh t tjera, n disa mbledhje t mtjeshme t bra nga Komisioni, n vitin 1969-1970. Prve vllimit t par, q prmenda m sipr, kam dorzuar edhe materiale t tjera. Veprimtaria ime krkimo re shkencore n fushn e Bibliogras s Sknderbeut nuk sht kuzuar vetm me kt pun, por ka vazhduar deri n ditt tona; por nga kjo lnd u vendos n Komision q t prfshihen vetm ato q i prkisnin (i takonin) vllimit t par, kurse t tjerat t mbeteshin n skedaret sinjali zuese n kasa fortn e Drejtoris s Biblioteks Kombtare. Nj pjes e mir e ktyre skedave i prkisnin vllimit t dyt dhe t tret t Bibliogras s Sknderbeut. Prve ktyre kam dorzuar edhe nj vllim tjetr me 248 faqe t daktilografuara, q prfshin vepra t prshkruara, n mnyr t plot ose t pjesshme, sinjalizime ose indikaci one t ndry shme, t ndara n kt mnyr: pr vitet 1800 - 1836: 50 vepra (f.1-50); b) pr vitet 1836 - 1867: 190 vepra (f. 51-241).

Puna ime pr hartimin e Bibliogras s Sknderbeut dshmohet nga nj tok dokumentesh zyrtare:
a) nga procesverbalet e mbajtura n gji t Komisionit, ndr 21 mbledhje t ndryshme, gjat viteve 1966, 1967, 1968, 1969; b) nga korrespondenca ime me shoqen Marika Vogli, drejtoresh e Biblioteks Kombtare (letra, telegrame, shkresa t ndryshme); c) nga vendimet e Komisionit dhe Grupit t puns; 601

Flori Bruqi

d) nga kriteret e ndryshme t hartimit t veprs, punuar e miratuar disa her nga Komisioni; e) nga shnimet e mia personale; f) nga kopjet e veprs Bibliograa e Sknderbeut, n tri variantet e ndryshme dhe, sidomos, nga ai denitive (1473 - 1800); g) nga prshkrimet e librave me shkrimin tim; h) nga materialet e daktilografuara t dorzuara shoqes Marika Vogli n pes vllime t ndryshme: I) 157 faqe t daktilografuara; prmban relacionin tim t hollsishm, kronologjik dhe analitik; II) 735 faqe t daktilografuara; prmban tekstin e plot t Bibliogras sime pr periudhn 1473 - 1800; III) 241 faqe t daktilografuara; prmban vepra t viteve 1800 - 1967; IVV) 391 faqe t daktilografuara; prmban procesin e puns sime pr prshkrimin e veprave t shekullit XVIII. Gjithsej 1524 faqe t daktilogra fuara, t dorzuara n drejtori t Biblioteks Komb tare. T 348 (treqinde dyzet etet) ditt e mia t puns q kam qndruar n Bibliotekn Komb tare, duke punuar paradreke e pasdreke pr hartimin e Bibliogras s Sknderbeut, dokumentohen me an t zyrs s llogaris t Pallatit t Kulturs, n ett e udhtimeve t dietave. S fundi, desha t shnoj edhe kt fakt me rndsi: N periudhn dyvjeare (1966 - 1967), kur kam qen i angazhuar plotsisht pr kt vepr, un n t vrtet, kisha edhe plane t tjera pune, si, b.fj., kontratn me NSHB Naim Frashri pr dorzimin e poems s De Rads Sknderbeku i pafan (n kuadrin e 500-vjetorit t Sknderbeut, pes libra, 12.000 vargje, me transliterim, transkribim, prshta tje n gjuhn e sotme dhe koment gjuhsor) si edhe mbrojtjen e disertacionit E folmja e Thethit pr marrjen e grads shkencore Kandidat i shkencave lologjike pran Institutit t Historis dhe t Gjuhsis. Por i sakrikova kto dy vepra me qllim q Bibliograa e Sknderbeut t bhej gati pr shtyp. Komisioni, gjat tri viteve t para (1966 - 1969), ka punuar mir dhe ka br mbledhje t herpashershme, bashk me Grupin e puns, ku jan diskutuar e miratuar kriteret, jan shqyrtuar shtjet e ndry shme q lindin gjat puns korrente, jan biseduar masat e ndryshme q duheshin marr, lidhur me organizmin dhe procesin e mtejshm t puns.Mbledhjet jan karakterizuar nga kritika e rrept shkencore, nga fryma e mirkuptimit dhe e respektit reciprok. N komision jan diskutuar pjes t Bibliogras. N fund, gjat vitit 1968, sht analizuar krejt vepra ime. N prgjithsi, mund t thuhet, se hartimi i ksaj Bibliograe, ka pasur nj karakter kolektiv. Vepra iu pat besuar, nga ana e Ministris s Kulturs, Biblioteks Kombtare, duke i dhn nj rol t veant 602

Olimpi shqiptar

edhe Komisionit drejtues, lidhur me hartimin e saj n nj nivel t duhur shkencor. N periudhn 1966 - 1969, Komisioni ka br 21 (njzetenj) mbledhje t rregullta s bashku me Grupin e puns, ndr kto data: I) M 28 janar 1966; II) 12 shkurt 1966; III) 22 prill 1966; IV) 14 korrik 1966; V) 9 gusht 1966; VI) 17 tetor 1966; VII) 12 nntor 1966; VIII) 24 janar 1967; IX) 11 shkurt 1967; X) 24 shkurt 1967; XI) 24 maj 1967; XII) 10 korrik 1967; XIII) 16 dhjetor 1967; XIV) 17 dhjetor 1967; XV) 29 janar 1968; XVI) 14 qershor 1968; XVII) 27 korrik 1968; XVIII) 1 gusht 1968; XIX) 2 gusht 1968; XX) 3 gusht 1968; XXI) 14 qershor 1969. Prve Komisionit, n vepr kan kontribuar edhe bibliograf t Biblioteks Kombtare: Qanije Haxhihasani sht marr me leximin dhe ripro dhi min e mikrolmave, duke bashkpunuar me mua n interpretimin e sakt t frontescipeve, t parath nieve dhe t shnimeve n kolofon. Lidhur me shtypin periodik, duke u mbshtetur n listn time bibliograke kan punuar Idajete Bejtja dhe Ervehe Dishnica, t cilat kan nxjerr indikacione t ndryshme, kryesisht pr vllimin e dyt dhe t tret. Kan kontribuar edhe bibliotekaret Fato Haxhiu dhe Katerina Goshi, me shrbimin e prpikt, punonjsit e Biblioteks kombtare Gani Dogani, Thanas Konini, Filip Prifti dhe xha Zyberi; daktilograstet Leo dhe Ismeti, duke e daktilografuar tekstin deri n pes her. N mnyr t vaant, gjith kt pun e ka ndjekur, drejtuar, udhzuar, stimuluar dhe ndihmuar, pa u kursyer, shoqja Marika Vogli, drejtoresh e Biblioteks Kombtare. Ka ndihmuar mjaft edhe Biblioteka shkencore e Universitetit Shtetror t Tirans, sidomos n lidhje me porosit e librave prkats, me mikrolmet si edhe me korre spondencn q ka mbajt me disa nga bibliotekat e shteteve evropiane. N kt drejtim, ka ndihmuar Mihal Hanxhari dhe Mediha Frashri. Kapakt e librave i kan prkthyer: Veniamin Dashi e Daniel Rodiqi nga gjermanishtja; Sknder Luarasi e Rek Kadija nga anglishtja; Henrik Lacaj nga latinishtja; Aleks Thani nga greqishtja e re; Leo Prela nga spanjishtja; Qevqep Kambo nga polonishtja; Xha Zyberi nga turqishtja, etj. Verikimin e shqipri meve e ka br Komisioni me Grupin e puns. Pr klishet e frontespiceve t veprave t ndryshme u pat caktuar fotogra Halit Gjiriti. Prve Grupit t puns dhe Komisionit, indikacione bibliograke kan dhn edhe Injac Zamputi e Selami Pulaha. Jup Kastrati

603

Flori Bruqi

Pasthnie:
Pse ankohej profesor Jup Kastrati? Duke br krkime n arkivin personal t profesor Jup Kastratit, na ka rn n dor nj dorshkrim i shkruar shum vjet m par, madje i shkruar n tri versione. Nj i shkurtr (tet faqe makine) dhe nj tjetr m i gjer (tridhjet e tri faqe), sado q t dy pa ndonj ndryshim t madh n aspektin prmbajtsor, gjendeshin n nj dosje. Versioni i tret gjendet n nj dosje tjetr dhe ka 157 faqe. Diku n fund t viteve 60 profesor Jup Kastrati, me krkesn e drejtoreshs s Biblioteks Komb tare n Tiran, kishte shkruar nj tekst me titull: Informacion mbi punn q kam br pr hartimin e Bibliogras s Sknderbeut. Ndonse n pamje t par profesori i nderuar ankohej pr punn e jashtzakonshme dhe t lodhshme gjat prgatitjes s Bibliogras s Sknderbeut, n t vrtet teksti bhet n kontekst t dshmis deri n imtsi pr autorsin personale t ksaj vepre.Megjithse, duket sikur ai ankohet pr situatat familjare, kolegiale dhe institucionale, npr t cilat ka kaluar gjat kohs q po merrej me prgatitjen e veprs, n realitet ai ankohet njkohsisht pr vetmin e tij, pr ndrkmbjen dhe pr nprk mbjen e autorsis s ksaj vepre. Shkruante profesori pr t gjitha n dorshkrimin e njrs prej dosjeve t tij: sakt - pr kohn dhe pr hapsirn, dendur pr numrin e madh t dshmive, besueshm pr racionalitetin e arsyetimit, rrjedh shm pr elekuencn e sintakss s mendimit. Profesori nuk tha deri n fund vetm nj gj, sado dgjohet larg ankimi i tij: Bibliograa e Sknderbeut, duke u mbshtetur n krkimet afatgjata, sintezat, referimet, prgatitjet dhe madje Hyrjen, jan pun e tij prej titaniku, q ajo sht vepr personale e tij, e cila iu mor n emr t disa kombinacioneve meskine nga drejtues politik t institucioneve shkencore dhe kulturore t Tirans.

Ja disa shembuj nga dorshkrimi i tij:

M 28 janar 1966, ministri i kulturs, Fadil Parami, ka komunikuar vendimin e dikasterit pr hartimin e veprs Bibliograa e Sknderbeut, si nj aksion me rndsi kombtare, politike dhe shkencore. Po at dit, ka komunikuar Grupin e puns q do t prpilonte librin, t prbr nga Zef Prela, Jup Kastrati, Kasem Bioku, si dhe Komi si o nin drejtues, udhzues, redaktues dhe kontrollues, t prbr nga prof. Aleks Buda (kryetar), prof. Dhimitr S. Shuteriqi, prof. Mahir Domi dhe Marika Vogli. Vepra do t ishte botim i Biblioteks Kombtare. (). Megjith q Grupi i puns prbhej prej tre vetsh, ky, n fakt, u reduktue vetm 604

Olimpi shqiptar

n Jup Kastratin. Zef Prela u trhoq q n ditn e par, sepse krkoi t kryej vet Bibliogran, pa bashk pu nim me t tjert. () M 1 korrik 1967 kam br gati veprn maket, variantin e par t Bibliogras s Skndrbeut, (). M 14 shtator 1967, kam dorzuar variantin e dyt t veprs n fjal, me 470 tituj librash t prshkruar. M 12 janar 1968, kam dorzuar variantin e tret me 735 faqe t daktilografuara, m 659 tituj veprash t prshkru a ra, nga t cilat 320 nga fondet e Biblioteks Kombtare (libra, mikrolma, fotokopje). () M 3 dhjetor 1967, shoqja Marika Vogli m shkruante nj letr nga Tirana, n t ciln, ndr t tjera, m thot edhe kto: Bibliograa sht gati pr tu shqyrtuar n Komision. T gjith i kan marr kopjet e tyre. Nuk di kur mund t vini pr t caktuar datn e mbledhjes. shtja ka karakter tepr urgjent, pasi n komisionin qeveritar sht raportuar q vllimi i par ka shkuar n shtyp dhe po punohet pr vllimin e dyt. Zgjatja e puns pr dorzim do t ket pasoja serioze. Shokt e Ministris s Arsimit e t Kulturs m porositn ta drgojm urgjent n shtyp. N kto rrethana u vendos q t ohej n shtyp vllimi i par, q prfshin periudhn 1473 - 1700, d.m.th. shekujt XV, XVI, XVII, q ishin shqyrtuar nga Komisioni, duke hequr nga ky vllim shekullin XVIII, pr t tuar koh pr shtypshkrim. () N mbledhjen XVII, t dats 27 korrik 1968, Komi sioni ka marr kto vendime: Ripunimi i parathnies dhe i hyrjes s veprs Bibliograa e Sknderbeut do t bhet nga prof. Aleks Buda n bashkpunim me Jup Kastratin. Shnimet prkatse pr veprat e prshkruara, plotsimet eventuale si edhe aparatin shkencor do ti bj Kasem Bioku. Me kt mnyr Kasemi do t kompensoj punn q duhej ta bnte, por q, pr arsye objektive dhe subjektive, nuk kishte pas mundsi ta bnte gjat viteve 1966 dhe 1967. () Vepra u b gati pr shtyp, q n dhjetorin e vitit 1969. Mbeti pr tu prfunduar Hyrja nga prof. Aleks Buda mbi bazn e variantit tim t par dhe t sugjerimeve t shokve. N t vrtet, hyrja qe vendosur nga Komisioni q t bhej nga prof. Aleks Buda, por, duke qen i zn ai me pun t ndryshme, mu la q t bja un, t ciln e hartove n Shkodr, m 10 mars 1968 (12 faqe t daktilografuara).() Puna ime pr hartimin e Bibliogras s Sknderbeut dshmohet nga nj tok dokumentesh zyrtare: nga procesverbalet e mbajtura n gji t Komisionit, ndr 21 mbledhje t ndryshme, gjat viteve 1966, 1967, 1968, 1969; nga kopjet e veprs Bibliograa e Sknderbeut, n tri variantet e ndryshme dhe, sidomos, nga ai denitiv (1473 - 1800); 735 faqe t daktilografuara; prmban tekstin e plot t Bibliogras sime pr periudhn 1473 - 1800; 241 faqe t daktilografuara; prmban vepra t viteve 1800 - 1967; 391 faqe t daktilografuara; prmban procesin e puns sime pr prshkrimin e veprave t shekullit XVIII.Gjithsej 1524 faqe t daktilogra fuara, t dorzuara n drejtori t Biblioteks Kombtare. () A sht profesor Jup Kastrati studiuesi i vetm, ankimet e t cilit kemi mundur 605

Flori Bruqi

ti lexojm dhe ti dgjojm edhe m par, dhe a sht kjo vepra e vetme e cila n nj mnyr apo nj tjetr iu prvetsua? -Jo! N prag t themelimit t Akademis s shkencave, - kujtonte shpesh profesori yn - nj pasdite vere, n der t shtpis me troket X. Y. N mbledhjet baz t partis, ishte trhequr vrejtja se disa drejtues shkencor po tregonin dobsi n krkimet shke ncore, prandaj nse donin t vazhdonin drejtimin e institucioneve shkencore ata, s pari duhej t tregonin rezultatet e tyre. Pr kt arsye, shoku (X. Y.) kishte ardhur nga Tirana n Shkodr pr t m marr dorshkrimin Vepra lologjike e Jeronim De Rads, q ta botonte n akademi si vepr t tij. Nxora nga sirtart dorshkrimin e prgatitur me mund e djers, si ta nxirrja nj krah nga trupi im dhe ia dhash. X-i mori dorshkrimin dhe shkoi. Si njeri q m shum e kam dashur librin se mundin tim, nj koh e kam pritur me ndje botimin e saj. Pas tri vjetsh kam kuptuar se dorshkrimi Vepra lologjike e De Rads ende po priste n sirtart e nj sekretarie. Kam gjetur nj rast t volitshm dhe e kam trhequr pa zhurm, pa guxuar ta prmend askund, deri n vitin 1990. Sot ka shnime dhe kujtime t pafundme, t cilat e dshmojn prvetsimin e pjesrishm apo t plot t materialeve t terrenit, t dosjeve, t arkivave, t prkthimeve t veprave (dorshkrime) dhe m n fund t pjesve t veanta t rezultateve shkencore nga studiues t caktuar. Kur nj dit t shkruhet nj histori kritike e albanologjis, do t shohim se ankimet e shum studiuesve, t lna n dorshkrim, si ato t profesor Jup Kastratit, do t jen t prligjura. N institucionet shkencore edhe sot mund t gjenden dorshkrime t autorve t ndaluar a t pabotuar, pjest e studimeve t t cilve jan prvetsuar edhe nga ata studiues pa t cilt nuk mund t shkruhet historia e albano logjis; n veprat e shum studiuesve sot mund t gjesh referenca shkencore (nga vepra apo materiale arkivore), t cilat autort kurr si kan par, e megjithat i kan komentuar n form t ndrmje tme, pa marr mundin m t vogl q t shnojn autorin apo veprn e ndrmjetsuar; n studime, pr t cilat besohet se jan shum serioze, mund t gjesh citate t tra t prkthyera nga autor t ndaluar, kryesisht n Shqipri, pr t cilt studiuesit tan nuk e ndiejn aspak t moralshme q t shnojn prkthyesin, veprn e prkthyer n dorshkrim, arki vin e institucionit shkencor prej nga i kan vjel etj. (Koh m par, n nj nga institucionet tona shkencore n Prishtin, na ka rn t shohim nj artikull t Joklit t prkthyer n vitet 60 n gegnishten letrare, t cilin nj studiues i mvonshm kishte provuar ta kthente n standard, n mos edhe ta botonte. Nuk e dim arsyen e mosbotimit, por e dim se fjalit e nnvizuara autori i ka prfshir n studimin e tij pa referenc). Nuk e kemi e kemi fjaln pr numrin e madh t veprave, n t cilat shkruhen pasuse t tra pa thonjza me nj fusnot formale n fund t tekstit, po i lm mnjan edhe 606

Olimpi shqiptar

ato koncepte t kompiluara a t prmbysura, t nxjerra brenda studimeve shqi ptare, teori e koncepte t prvetsuara nga shkollat e huaja, e t cilat m pas nga llimi deri n fund mbushen me shembuj t albanologjis. Nuk e kemi fjaln pr ndikimet shkollore dhe metodologjike. Fjaln e kemi pr prshkrime t tra, t ides dhe t projektit personal deri n plagjiatur. Sa shum ankime t heshtura do t ket pasur, kur X autorit i merrej prkthimi i Joklit nga gjermani shtja e nuk i prmendej emri; kur Y autorit i merrej skedari i leksikut, i mbledhur me aq mund ndr krahinat e ftohta e t largta, dhe bhej kumtes pr sesion shkencor, pa iu shqiptuar emri qoft edhe n fusnot; kur N autorit i merreshin rezultatet e prfunduara t nj studimi krahasues me gjuht e vjetra greke e romake dhe duhej t heshtte. Po profesor Jup Kastrati, pse nuk i publikoi relacionet... pas viteve 80, apo pas daljes s vllimit t par t bibliogras s Sknderbeut? Sigurisht, se duhej t prmendte shum emra t tjer! Ndrsa, nomina sunt odiosa! Deri kur do t ken t drejt latint e menur?! Begzad Baliu; Bibliogra e SknderbeutBegzad Baliu, Mbi autorsin e veprs Bibliogra e Sknderbeut, Era, Prishtin, 2005 (Pjese nga libri) N arkivin e profesor Jup Kastratit, krahas materialeve t tjera nga fusha e bibliogras, kam pasur nderin t mund t fotokopjoj edhe materiale t tjera q lidheshin me probleme t natyrs s komunikimit me individin dhe institucione shkencore gjat kohs, q profesor Jup Kastrati merrej me projekte t ndrliqshme shkencore, si ishte Bibliograa e Sknderbeut. Pr kohn q u prgatit, prtej karakterit shkencor, kjo vepr kishte dhe karakter politik dhe kombtar. Mes dokumenteve t karakterit krkimor dhe shkencor, me lejen e profesor Jup Kastratit, kam mundur t fotokopjoj dy materiale t s njjts koh (t cilat llimisht mendoja se jan versione t njra-tjetrs, pavarsisht nga numri i madh i faqeve), ndrsa m von kam kuptuar se, n t vrtet, ato tekste plotsojn njra-tjetrn. Dorshkrimi i par mban titullin Informacion mbi punn q kam br pr hartimin e Bibliogras s Sknderbeut dhe ka 12 faqe, pa dat dhe vit, ndrsa dorshkrimi tjetr mban titullin Relacion mbi punn q kam br pr hartimin e veprs Bibliogra e Sknderbeut dhe ka 32 faqe. N fund t dorshkrimit t dyt sht shnimi Shkodr, 10 gusht 1974. N t dy dorshkrimet, faqet kan nga 36-37 rreshta makine dhe duket qart se teksti i par sht drguar pr individ dhe institucione t caktuara, ndrsa teksti i dyt, ndonse shum m i gjer, nuk ka ndonj ndryshim esencial t prmbajtjes. Ky tekst plotson dhe prplotson t parin, prvese me t dhna t reja brenda tekstit, dhe me anekse t shumta q shoqrojn dorshkrimin prej 32 faqesh, t cilat gjenden n fondin e personal t arkivit t profesor Jup Kastratit dhe n Fondin e Albanologjis n Bibliotekn 607

Flori Bruqi

Kombtare n Tiran. Rndsia e ktyre dorshkrimeve qndron n faktin se ato hedhin drit n disa fakte shum t diskutueshme, si sht autorsia e veprs, autorsia e parathnies, gjendja e krkimeve dhe e rezultateve t vllimit t dyt dhe t tret, historia e botimit t saj t par etj. Pa dashur q t merrem me komentimin e nj mendimi, shpesh m shum t prfolur sesa t shkruar, me rastin e botimit t vllimit t par m 1997 dhe duke dashur q sado pak lexuesi t ket nj ide pr historikun e plot t llimit dhe prgatitjes s veprs, ktu po sjellim (me lejen e profesorit t nderuar) dorshkrimin e par dhe t dyt, q m shum se nj dshmi, sht nj shembull pr jetn shkencore t nj studiuesi dhe t institucioneve tona, se si duhet t sillemi dhe ta prcjellim zhvillimin shkencor ndr ne.

608

Olimpi shqiptar

PJESA E SHTAT:

OPINIONE PR LIBRIN GUXIM SHQIPTAR

609

Flori Bruqi

610

Olimpi shqiptar

Prgjigje krasistve t historis shqiptare

Nga Fatmir Terziu Dhe aty ku kjo xhelozi ndeshet me modestin dihet rezultati. Ai kurr nuk sht barazimi. Nuk sht barazimi, se jo m kot e thot populli: Hapja, bre burr rrugn pimsit! e q tja hapsh rrugn t dehurit historik apo m s shumti atijt t kudondodhurit elektronik sot, atij q e ka at n vend t shpats, pra t nderuarit mik duhet Guximi Shqiptar. Ai ka rmn e Flori Bruqit dhe sht botuar n Prishtin. sht ndar n disa kapituj dhe et pr historin, Ramushin, Antropologjin, Politikn, spiunazhin, gjuhn dhe letrsin, psikoanalizn, astrologjin dhe erotikn, por ka edhe fjaln e redaktorit dhe fjaln reensuese. Pra n m shum se 400 faqe et me gjuhn e thjesht e modeste shqipe, pr modestin e termit Guximi Shqiptar. Q n titull duket kaprcimi i modestis. Vet modestia q buron nga cikloni letrar i shkrimtarit Flori Bruqi, kandidat i shkencave. Nj modesti q shnon plot 25 libra. Nj modesti q nuk tejkalohet, dhe as q nuk para-prezantohet. Mj modesti q shtrydh etushkat dhe ndrydh parcelizmat e digitalit dhe elektroniks n nj siprfaqe q as vet njeriu q e krijoi se kupton sa xhelozi prodhon. Ja se se shprehet vet Bruqi Nacionalizmin neurotik serb e karakterizon resantimani, ose ndjenja e dinjitetit t nprkmbur, bindja pr humbje t padrejt, mria pr tjetrin si pasoj e prbuzjes, apeli pr hakmarrje, pr qrim hesapesh, pr riinterpretim t historis, por edhe si xhelozi kundr t tjerve q jan m t suksesshm.Dhe aty ku kjo xhelozi ndeshet me modestin dihet rezultati. Ai kurr nuk sht barazimi. Nuk sht barazimi, se jo m kot e thot populli: Hapja, bre burr rrugn pimsit! e q tja hapsh rrugn t dehurit historik apo m s shumti atijt t kudondodhurit elektronik sot, atij q e ka at n vend t shpats, pra t nderuarit mik duhet Guximi Shqiptar. Ai ka rmn e Flori Bruqit dhe sht botuar n Prishtin. sht ndar n disa kapituj dhe et pr historin, Ramushin, Antropologjin, Politikn, spiunazhin, gjuhn dhe letrsin, psikoanalizn, astrologjin dhe erotikn, por ka edhe fjaln e redaktorit dhe fjaln reensuese. Pra n m shum se 400 faqe et me gjuhn e thjesht e modeste shqipe, pr modestin e termit Guximi Shqiptar.Libri m i ri i Flori Bruqit tenton t paraqes nj dritare n kt valzim mjegullor, q ndeshet edhe n ditt me diell. Ai n fakt nuk sht n rolin e pastruesit t xhamave t ksaj mjegulle, edhe pse fjala e tij e kreh at mjegullnaj n heshtje dhe pa shum buj, teksa kalibrat makrometrik t parametrave leksikor e sfumojn paralizn kohore dhe detajojn t sotmen, t shkuarn me t sotmen n alteracion dhe presupozojn 611

Flori Bruqi

t ardhmen.Prania shtjelluese e disa penave shqiptare tek Guximi Shqiptar e bn veprn e Bruqit ti buzqesh t gjith potencialit lexues. Aty gjendet prgigja pr A sht Rifat Kukaj nj thesar shqiptar?, N vend t prkujtimit: Mehmet Kajtazi, Kush sht Kolec Traboini?, Keze (Kozeta) Zylo, Kush sht Gani Xhafolli?, Kush sht Nehat S. Hoxha, Muxhahedint si Golden Boys, Persekutimi komunist mbi vajzat e Bajram Currit, Polemik pa dorashka, Grmime n llagme t pista, Letr e hapur organizatorve dhe spektatorve t koncertit t Goran Bregoviqit e mjaft t tjera shkrime t ksaj kategorie.M tutje Bruqi thekson uditrisht, askush nga deputett nuk parashtroi pyetjen sesi ata do ta arrinin t menaxhonin, t dilnin n krye me nj Kosov forcrisht t aneksuar, me dy milion shqiptar t mllefosur dhe t armiqsuar me shtetin? Pr ti dhn prgjigje ksaj pyetjeje, s pari duhet t analizojm natyrn e nacionalizmit serb, e cila prodhon aberracione ciklike t politiks serbe nga rrjedhat normale historike. Duke iu rikthyer xhelozis ai shton: Mria zakonisht ka prodhuar konikte serbe me fqinjt, ndrkaq xhelozia ka prodhuar antievropianizmin fanatik. Kur lloi e gjitha kjo? Kur dhe kush e zbuloi mitin e Kosovs?. Duke lexuar Guximi Shqiptar natyrshm sqaron edhe detaje t tilla: Kur nisi ky ortek i iracionalizmit? Zakonisht mendohet se etnologu serb, Vuk Karaxhiq, sht prodhuesi i ktij miti, por misionin hulumtues atij ia besoi etnologu dhe linguisti i njohur slloven J. Kopitar, i cili bashkpunonte ngusht me Gten. Shkrimtari gjerman kishte obsesion periudhn antike greke, kohn q sipas tij, n qenien e njeriut ka ekzistuar harmonia mes elementit apolonik (racional) dhe atij dioniziak (irracional, emotiv). Gte mendonte se qytetrimi perndimor lngon nga ngadhnjimi i plot i racionalizmit, q e vlersonte si nj shkarje t rrezikshme. Ai kishte shpres t madhe se harmonia e dikurshme antike mund t gjendej ende n baladat e popujve t Ballkanit. Po a mundet t shkruhet ndryshe historia? A mund t ndriohet realiteti i saj? Prgjigja e Bruqit ndodhet n Guximi Shqiptar

Zbardhje e shtjes kombtare

Libri a prmbledhja e studimeve Guxim shqiptar e intelektualit, studiuesit dhe shkenctarit Flori Bruqi konceptohet si nj punim kompleks historiko-letraro-shkencor me vlera, prmasa dhe hapsira shumdimensionale, t prfshira n tet kapituj, me 45 tematika, dhe me 382 faqe; me materiale mjaft t zgjedhura dhe me interes, t studiuara dhe t prpunuara me kujdes t veant dhe t shkruara me vrtetsi reale, historike dhe kombtare; n t ciln prmblidhet nj 612

Olimpi shqiptar

game e gjer dhe mjaft e larmishme e shum fushave t jets t s kaluars dhe t s prditshmes, q krkohen dhe jan t nevojshme t njihen, t msohen dhe t prvetsohen nga gjithsecili,pr tu br pjes e aktiviteteve t tyre n pun dhe n veprimtari.Titulli i librit Guxim shqiptar prbn n vetvete nj vlersim special dhe nj gjetje shum t goditur t autorit, shprehur n mnyr simbolike, q i lejon do patrioti shqiptar, me ndjenj atdhedashurie, t zgjoj dhe t ringjall tek ai: kombin (etnik) shqiptar, popullin e lasht pellazgjiko-Iliroshqiptar,legjendat e kahershme martire edhe t Mujs dhe Halilit, traditat zakonore, besn shqiptare, trimrit heroike, t koduara n kanune dhe t trashguara brez pas brezi si t shenjta dhe t paprekshme, duke u br simbol i vllazrimit ballkanik, si sht treguar gjat historis shekullore dhe t propaganduar nga t huajt.Konsiderata m e veant e librit duhet t jet prfundimi q do t nxjerr lexuesi nga leximi i librit, i cili mendoj dhe konkludoj se do t prmblidhet n qllimin q i ka prkushtuar vetes autori: n kontributin, mbshtetjen dhe dashurin q manifeston ai pr Mmdheun, duke Ju prkushtuar n gjithka dhe pr do gj, q qartazi shprehet dhe duket gati n do artikull q lexohet n libr, ku ndihet dhe konceptohet patriotizmi, ndjenja atdhetare, emri ilir, epirotas, arbresh, shqiptar, q kudo e ndesh. Shkurt, nnkuptohet boshti ideor atdhetar, i pushtuarme brezin e kuq shqiptar mbarkombtar.Ndrsa, vlera e vet autorit Flori Bruqi duhet muar dhe admiruar me korrektsi dhe me modesti, prpara ktij punimi vllimor, me tematik t shumllojshme, t proleve t ndryshme dhe me materiale t bollshme dhe me vshtirsi interpretuese; t cilat jan paraqitur me mjeshtri, me nj mori njohjesh teknike, profesionale dhe artistike, t cilat i kan dashur autorit koh, mund, sakrica dhe mjaft durim pr ti prballuar dhe pr t arritur suksesin e merituar. Ato duhet ta gjejn shpjegimin e vet t vlersimit n prgatitjen e tij t lart profesionale, n njohjen mjaft t mir t gjuhs shqipe, t pastrtis dhe rrjedhshmris s saj, si dhe t shum gjuhve t huaja, t profesionit t vet; t vullnetit dhe durimit t nj intelektuali t aft, mjaft aktive dhe konsekuent pr tia arritur qllimit. Bindje pr kt mund t formosh nse u referohesh punimeve dhe veprimtaris letrare, artistike dhe shkencore q ka realizuar dhe kryer autori, n nj koh t shkurtr, ku brenda 11 vjetve ka shkruar 24 vepra madhore t gjinive t ndryshme si dhe mjaft shkrime shkencore, q e kan detyruar t bj haram edhe gjumin.Zbrthimi analitik q mund dhe duhet ti bhet librit Guxim shqiptarsht shprblimi m adekuat, m i pranueshm dhe m i zakonshm q krkon dhe q duhet ti jepet me t drejt autorit, si e meriton, me gjith vshtirsit objektive dhe subjektive q hasen. N kapitullin e par mbi Lashtsin e historis autori ka merit se ka ditur t zgjedh dhe t na 613

Flori Bruqi

prfaqsoj historin tone n periudha kohe t ndryshme, duke prfshir tr territorin iliro-arbror me tema t denja, historikisht dinjitoze, me mburrje kombtare dhe me t kaluar heroike.Shkrimi Pirrua i Epirit, kontribut i z. Sitky Jahjaj, i qmtuar me vrtetsi nga autori Bruqi, sht mjaft i qlluar n kt libr; se na njeh me sundimtarin m t shquar t Epirit, pasardhs i Akilit, i biri i Aiakidit dhe prfaqsues i denj iliro-epirot dhe strateg i zoti, q diti t tonte mbretrin e humbur m 296 p.e.s. dhe q epirott pr trimrin e tij e thrritnin shqiponj dhe ushtart ai i quante bij t shqipes, duke krijuar m pas traditn shqiptare. Pirrua e rriti autoritetin e tij dhe t epirotasve, pellazgjiko-ilir me aftsi, trimri dhe zgjuarsi, sa maqedonasit e shmbllyen me Aleksandrin e Madh dhe e ftuan pr ta udhhequr.Pirrua ndrronte perandori n perndim. Ai i shkoi n ndihm Tarantos kundr romakve, q vrtet toi, por n histori ka hyr me shprehjen tore si e Pirros . Ai, n Sicili, m 278 p.e.s. mundi kartagjenasit; por karriera e tij aq e lavdishme u shemb n muret e Argosit nga goditja e nj gruaje.Artikulli Beteja e Kosovs 1389 dhe kontributi i shqiptarve sht nj merit tjetr e autorit, sepse evidencon rndsin e betejs s Kosovs si bashkim-unitet i ballkanasve kundr Perandoris Osmane, si vendi i betejs s Fush-Kosovs, t pjesmarrjes s popullsis masive t krahins s Kosovs dhe vlerson Milosh Kopiliqin si trim kosovar, i quajtur edhe princ arbror, q Car Llazari, mbreti i Serbis dhe komandanti i betejs s Kosovs, pranoi t zhvillonte nj bised kok m kok me t si nj komandant ushtrie, me historin e nj trimi q vrau sulltan Muratin II dhe ra si dshmor, kurse popullsia kosovare e prjetsoi n kng dhe e ktheu n legjend t vrtetn e tij.N kt betej t koalicionit ballkanik, autori ka merit se e pshtjellon ngjarjen me korrektsi. Fakton bashkpunimin e dhndurve t Car Llazarit, Gjergj Ballshajt dhe Vuk Brankoviit me takimin e tij n 1388 pr koalicion, se prmend lufttart e shquar shqiptar, si: Gjergj Ballshaj, Theodhor II Muzakaj i Beratit, i cili u vra n betej, pr t cilt asin edhe kronikat turke; se Beteja e Kosovs u mbshtet nga nj koalicion i gjer, ku morn pjes serbt, Vuk Brankovi q drejtonte popullatn e Kosovs, shqiptart dhe boshnjakt, duke iu kundrvn historiogras falsikuese serbe, q mohon forcat e koalicionit,injoron historin, ul vlern e pjesmarrjes s shqiptarve dhe t boshnjakve dhe akoma m keq, Milosh Kopiliqin e bjn serb dhe i shtrembrojn mbiemrin. Kto konrmohen nga vet serbt, q u zgjuan von pr ta njohur, besuar dhe pr ta propaganduar betejn e Kosovs si mit n favor t tyre, kur etnologu VukKaraxhiq u kujtua dhe mblodhi disa rapsodi nga nj i verbr rreth betejs s Kosovs, q m pas i besuan dhe ata vet. udia vazhdoi edhe n ditt tona, shpjegon autori, kur Slobodan Milloshevi, pr interesat e veta, t forcimit t pushtetit politik dhe moral, mitin e betejs s Kosovs e ktheu n thirrje pr unitet, ku gjente edhe 614

Olimpi shqiptar

shkakun e humbjes s betejs dhe pr jehon organizoi 600-vjetorin e saj me pretekst pr t rindrtuar apo dbuar shqiptart dhe pr t luftuar kundr pavarsis s Kosovs me terma t irredentizmit islamik, t terrorizmit, apo krimit t organizuar, t fabrikuar po nga ata vet.Mbrojta e Plavs dhe e Gucis e viteve 1879-1880 sht nj dukuri tjetr e autorit, q dshmon pr atdhetarizm, duke dokumentuar heroizmin dhe patriotizmin e pashoq t krahin s Plavs dhe t Gucis, t heroit t krahins, Ali Pash Gucis me shok,t Kosovs , t Lidhjes s Prizrenit, t gjith Shqipris, n mbrojtje t s drejts dhe t tokave shqiptare, me vendosmri,me luft t pandrprer, me gjakderdhje t pashoqe dhe me diplomaci kundr malazezve, q sulmuan dy here n mnyr t organizuar dhe me egrsi pr t pushtuar Plavn dhe Gucin n dhjetor 1879 dhe n janar 1880, por u sprapsn me trimri,me guxim nga forcat e organizuara shqiptare, edhe pse u prdor dredhia dhe prkrahja e Fuqive t Mdha. Evropa e kuptoj m n fund se vendi atje ka zot shqiptart.Dshmit dhe faktet angleze mbi koniktin shqiptaro-malazez rreth Plavs dhe Gucis t viteve 1879-1880 t prmbledhura n librin e studiuesit Idris Lamaj botuar n Nju-Jork n 1999; konrmojn pa ekuivok shkrimin e autorit Bruqi.N vazhdim prmendim artikullin Sknderbeu dhe rndsia e infrastrukturs logjistike pr t udhhequr luftn q autori me t drejt e paraqet si nj aspekt t rndsishm dhe tepr t veant t epoks luftarake t Gjergj Kastriotit, q historiograa dhe Sesioni Shkencor i Akademis ton, kushtuar 600-vjetorit t lindjes s Sknderbeut e kishin mnjanuar at, duke e kthyer n legjend strategjin dhe betejat e tij luftarake, t cilat mbeten si t fundit .Ky shkrim shfaq interes dhe ka vler se pr her t par evidentohet nj koncept i ri, nj ekspozim i nj faze prgatitore dhe nj moment vendimtar q duhet ti jepet rndsi n arritjen e suksesit t tores s betejave, t vlersuara me t drejt edhe nga vet Sknderbeu, q del m se qartas n artikull. Sekreti i Gjergj Kastrioti Sknderbeut, q i rezistoi Perandoris Osman dhe toi, i dedikohet jo vetm se ishte vrtet i zoti si strateg, por m tepr se ai iu kushtua dhe kuptoi rndsin e infrastrukturs logjistike pr t udhhequr luftn, duke u mbshtetur nga suita e tij josnike, prbr nga klerik, e nga grupi i tij laik, q kryenin punn e diplomacis, t legatave n qytetet e Italis, t tregtis, t lidhjes e bashkpunimit me shtetet fqinje t Evrops Juglindore dhe Perndimore nga ku siguronte paran, armatimet, pagesn e mir t ushtarve,bazn nanciare dhe organizimin. N kt shkrim del se si strategji t tij, Sknderbeu kishte Rodonin si kshtjelln kryesore dhe se Lezha pr t ishte udh-lidhse midis detit dhe malsis .Shkrim tjetr kureshtar, origjinal dhe me interes mbetet Napoleon Bonaparti dhe shqiptart, ku autori jep informacione, njoftime historiko-premtuese mbi origjinn autentike edhe t mbiemrit t Napo615

Flori Bruqi

leonit, perandorit t Francs .Studimet e autorit hapin fush veprimi, sjellin burime t besueshme, mendime dhe citime optimiste t mjaft autorve autoritar t huaj, q na konrmojn bindjen dhe konsideratn q kan t huajt t pranojn se heronjt tyre kan origjin shqiptare dhe q meritojn prgzime. Shkrimi sjell citimin e R. Anzhelit, q i kujtonte bots se Napoleoni sht po aq shqiptar sa edhe Aleksandri i Madh dhe Sknderbeu, ku folklori popullor e ka rrnjosur n kng: Ti shqipe ishe e Aleksandrit , zaptove botn dhe vajte deri n Indi. Me Pirron vajte kundra romakve me Sknderbeun prmbi osmanllinj. Na kujton dshmin e Xhozens pr prejardhjen nga Mali i Peloponezit t Napoleonit, thnien e vllait t Napoleonit se kemi orgjin arbreshe, afrimi i Napoleonit me Ali pash Tepelenn, dnimi nga ana e Napoleonit e gjeneralit t tij, q i theu n bes shqiptart, si dhe supozimet se a dinte shqip Napoleoni, a i njihte zakonet shqiptare, na mbushin me krenari t ligjshme se trualli iliro-shqiptar ka rritur brezni trimash dhe burra t mdhenj shteti, duke sjell plot shembuj edhe nga historia.

Kapitulli i dyt: Pr Ramushin

I.Dora e Zez e serbve vret lirimtart e Kosovs (Intervist me Z. Adem Demai). Intervista me z. A. Demain duket mjaft serioze, e br n koh t prshtatshme, me prmbajtje shum dinjitoze dhe prbn nj thirrje pr drejtsi, pr patriotizm dhe dinjitet njerzor. Prgjigjet jan parimore, mendimet jan t iltra, realiste, burrrore, objektive dhe pa dorashka.II. Hero n luft, hero n paqe Ramush HaradinajTitullin e shkrimit e konsideroj mjaft t prshtatshm, emrin shum t merituar, ndrsa prshkrimi mendoj se duhet t ishte m heroik, si sht, si njihet dhe si krkohet t dihet pr situatn dhe jo thjesht biograk. Akademia jon n vitin 2005 ka reaguar me nj letr ndaj Gjykats Ndrkombtare n Hagn mbrojtje t Ramush Haradinajt me kt tekst: Krimineli dhe viktima nuk mund t ulen n nj bank gjykimi.III. Ramushi - viktim e situats (neo) koloniale. Shkrimi mendoj se sht nj portretizim i denj i gurs s Ramushit, ku prshkruhen kontributi dhe meritat e tij t padiskutueshme, puna dhe veprimtaria e tij prej nj aktivisti, lufttari dhe udhheqsi trim dhe patriot. At e karakterizon burrria e pashoq, guximi, zgjuarsia dhe drejtsia, pr t prballuar padrejtsit dhe akuzat e sajuara. Sugjeroj q gurs s Ramush Haradinit ti jepet nj vend m i merituar, m patriotik dhe m dinjitoz si e meriton dhe e do situata. 616

Olimpi shqiptar

Kapitulli i tret: Antropologjia Jakov Milaj dhe raca shqiptare

Shkrimi sht nj kontribut i spikatur i autorit, q mon librin Raca Shqiptare si nj vepr dinjitoze, q nxjerr n pah pr her t par dhe n mnyr m t plot, veorit antropologjike t shqiptarve, duke i vlersuar jo vetm si nj komb i kulturuar, por e prcakton me nj prejardhje gjenetike sui generis, duke e veuar si nj rac q vrteton origjinn dhe identitetin shqiptar. Ai na e kujton racn shqiptare, pr ta besuar vetveten shqiptari, pr ta njohur at, se populli i Arbrit ka nj origjin t vetme, t prbashkt dhe autentike, n t gjith vendin ku banon, pa pasur ndryshime esenciale ndaj prkatsis fetare, krahinore, tosk apo geg; por ka nevoj pr nj politik shoqrore, q t mbroj gurn zike t racs shqiptare.Autori argumenton qart dhe me fakte bindse se vepra e Jakovit z nj vend t merituar n literaturn antropologjike shqiptare, se evidenton dukshm cilsit zike, pasqyron lozon, shkencn dhe terminologjin e kohs s vet dhe merr shum informacione t vyera, ku njihet me tipat zik n evolucionin e tyre, q e prcaktojn shqiptarin si race t veant. Flori Bruqi u kundrvihet me t drejt, me argumente dhe fakte bindse disastudiuesve modern, q duan ti errsojn vlerat e punimit shkencor t Jakov Milajt.

Kapitulli i katrt: Politika

Arvanitasit, amria , Epiri i Veriut dhe gjendja sot.Shkrimi evidenton me mjeshtri, me hollsira, me dokumente dhe me fakte historike: 1. Djallzit e qarqeve greke ndaj popullit arvanitas, q i dha pavarsin popullit grek, ku mbi 90 % e tyre me heronjt legjendar, si: Xhavellon, Boarin, Bubulina etj.; u bn theror n luft. 2. Gjenocidin e egr t shovinistve grek me Venizellon n krye ndaj popullit am autokton, parahelenik n token e tyre, t cilt i shfarosn,i dbuan mbi 30 mij am dhe i persekutuan, duke a u marr tokat dhe gjith pasurin n sy t Fuqive t Mdha. 3. Agresivitetin dhe armiqsin ndaj fqinjit t tyre Shqipris pr pretendimet absurde dhe t padrejta pr Vorio-Epirin, duke br vrasje, tortura, djegie dhe dbime masive me dijeni t Evrops.4. Padrejtsit ndaj Shqipris, duke e coptuar m dysh n 1913 si dhe pabesin ndaj popujve fqinj dhe dinakrin q kan treguar ndaj Fuqive t Mdha. 617

Flori Bruqi

Autori prmend me argumente qndrimin agresiv t qarqeve greke, q mbajtn gjat periudhs s demokracis, ku dogjn shkolla, fshatra dhe bn tortura dhe masakra q t kujtojn periudhn e kaluar.Dshmi e qart e dinakris dhe djallzis s tyre, q nuk njeh ku, sht dhe ardhja e Janullatosit si kryefetar i ortodoksve shqiptar, pr t sjell ngatrresa ndrfetare.Artikulli mbetet si nj akt mbshtets, nxits dhe si nj dokument me rndsi pr popullin am pr t krkuar t drejtat e tyre legjitime, nprmjet t gjitha formave deri n.Strasburg, me ann e organizats s tyre politike.

A ka intifad shqiptare n Ilirid?

Artikulli sht i paraplqyer se nxjerr n dukje dhe merr m shum n konsiderat prpjekjet e shqiptarve t Ilirids, pr t tuar dhe konrmuar me ligje dhe me kushtetut t drejtat e mbi 40 % t shqiptarve n shtetin maqedon. Ai mbshtet miratimin e t drejtave t njeriut, gjuhn amtare, amurin kombtar, njohjen e identitetit dhe t zakoneve t popullit shqiptar, t padiskutueshm pr nj komb.Pushtetart e kan frik heroin e demokracis.Shkrimi nxjerr n drit nj t vrtet aktuale, q duhet t bhet shembull i nj veprimtarie t guximshme vetmohuese dhe burrrore n mbrojtje t t drejtave t popullit t tij t shumvuajtur dhe nxit rinin pr tu br amurtare n interes t atdheut.Nder, respekt dhe krenari sht prcaktimi i Albin Kurtit, q mbetet nj shembull frymzimi pr t gjith rinin kosovare.

Mirupafshim n Kosovn e lir

Prbn nj prgjigje mjaft sduese, shum kuptimplote dhe tepr korrekte pr krkesn absurde dhe t paprgjegjshme, q bn nj pretendues q mban edhe petkun e zi t nj kleriku, kur me dashje harron arkivat e Raguzs, t Gazullit, Buzukut etj. A do t ket nj Nuremberg Shqiptar pr komunistt dhe krimet e tyre?E vlersuar si nj deklarat q bn jehon dhe formulon nj thirrje pr drejtsi, ajo duhet t konsiderohet si nxitse pr t gjetur zgjidhje sa m objektive dhe n nj koh sa m t prshtatshme.

618

Olimpi shqiptar

Kapitulli i pest: Spiunazhi

Agjentura greke dhe Sigurimi i fsheht i Shtetit Shqiptar.Autori Flori Bruqi me t drejt na njeh n libr me kt material faktik, pr t na vn n dijeni m mir edhe m tepr pr ndrhyrjet, pabesit, agresionin dhe spiunazhin grek ndaj Shqipris, popullit dhe kujve t tij, t nisur prej kohsh qysh gjat periudhs s Lufts Nacional-lirimtare. Aty evidentohen me fakte, dshmi dhe me deklarata nga spiuni grek, t deponuar para seancave gjyqsore t gjykats shqiptare, pr grupet e spiunazhit, t rrjeteve organizuese dhe t etave veriepirote, q kryenin masakra, tortura dhe shkatrrime n dm t popullit dhe t shtetit shqiptar.Kush jan agjentt me inuence n Kosov?N shkrim njihemi me fakte dhe dokumente mjaft interesante t sigurimit t fsheht,q kan shrbyer si forc lvizse n situata kritike, duke lozur rol vendimtar edhe m t fuqishm se forca ushtarake apo diplomacia pr t arritur toren. Pr ta br m bindse forcn e sigurimit, sillen fakte nga historia e sh. III p.e.s. t Sun Xus, q thoshte se spiuni sht i domosdoshm. Kujtohet mashtrimi i kalit t Trojs, apo aftsit e spiunazhit rus t Zorkit n Japoni, ose lufta e spiunazhit midis KGB dhe CIA, q prmbysi pushtetin sovjetik si dhe s fundi terrorizmi i 11 shtatorit 2001, q kan dshmuar pr forcn kolosale t sigurimit dhe t organizimit t fsheht n arritjen e tores. N kt aspekt, thuhet n shkrim, duhet par agjentura e spiunazhit t fsheht serb n Kosov, q ka punuar dhe punon nga t gjith kraht, duke rekrutuar kosovar t gnjyer n bashkpunim me mendjen e djallzuar pr t krijuar frontin e spiunazhit q e ka tronditur Kosovn. Agjentt m t rrezikshm n Kosov mbeten spiunazhi - sigurimi i fsheht dhe organizmat klandestin, q kan vepruar n mnyra t fuqishme, t padukshme e mashtruese dhe t paraqitura si mjete m t fuqishme se do arm vepruese, q arrin t parashikoj dhe t paralajmroj toren.

Kapitulli i gjasht: Gjuh, letrsi Origjina e gjuhs shqipe. Artikulli vlersohet si nj prshkrim, prezantim dhe studim i thell dhe i prpunuar i historis dhe shkencs s origjins s gjuhs shqipe, e prcaktuar si sht e vetme n familjen paraindoevropiane, duke u prballuar me dy teza : t ilirishtes m t besueshme dhe t trakishtes; t denja dhe t dokumentuara nga albanologt e huaj dhe vends. Gjuha shqipe autoktone n Ballkan, e pellazgve me gur hnore, q autori e nxjerr t shkruar nga viti 1462, por q doku619

Flori Bruqi

mentet e fundit e sjellin edhe m hert rreth 1200, t zbuluar n Vatikan.; kurse logjika natyrisht t on akoma m hert.Ndjen knaqsi dhe krenari kombtare, kur njihesh me fakte historike nga t huajt, nga klerikt shqiptar dhe nga albanologt tan mbi gjuhn shqipe t shkruar, mbi alfabetet e krijuara, t prpunuar n kongreset gjuhsore, t ngritur n gjuh standarde, t njohur me veorit e gjuhs son, t elaboruar nga korifenjt: K. Kristoforidhi, E. abej, A. Buda, M. Domi, I. Ajeti dhe nga arbresht me n krye J. De Rada dhe q kjo gjuh e Naimit po itet sot nga 15 milion shqiptar n bot dhe nga 7 milion vends n Ballkan, si dhe nga albanolog n shum shtete, dhe po msohet n shum universitete t bots dhe ku gjen libra shqip n vendet m t zhvilluara t rruzullit toksor. Rndsia e ktij artikulli qndron n faktin se aty gjendet gjithka q duhet, e shkruar me kujdes, me vrtetsi, me hollsi dhe n baza shkencore.

Censura dhe shterpsia letrare

E konsideroj nj diskutim lozok me objektivitet real, gjetjen dhe shqyrtimin e vrtetsis letrare atje ku nuk ka krijimtari t lire, t vrtet, por t censuruar. Atje ku shkrimtari bhet i vetdijshm se ai sheh, ndjen dhe mendon, por nuk mund ti thot, se t tjera sht i shtrnguar t shpreh, edhe pse vet nuk i beson. Kshtu, ca heshtin, t tjer mundohen t bhen prkthyes dhe ndokush i fut shkrimet n sirtar, se kshtu i duket m drejt pr ti ruajtur; duke konkluduar se censura censuron ata q pranojn t censurohen servilt e regjimit.Materiali i autorit i shtjellon me hollsi dhe nxjerr si prfundim se censura t shpije n shterpsi letrare, q n regjimin totalitar, krijuesi dhe artisti arrijn t kthehen n nj zanati, t instrumentalizohen dhe t diktohen nga censuruesi, duke i dhn tema t gatshme pr t shkruar, pr ta depersonalizuar; pr t qen pa personalitet, pa vullnet, pa dshir dhe pa dashuri.Kjo ka sjell si konkluzion edhe boshllkun q ekziston edhe n ditt e sotme n letrsi, q po kthehet n imitim t perndimorve. Autori diskuton edhe si dm n letrsin shqipe prkthimet e veprave t I. Kadares nga Jusuf Vrioni, n aspektin se jan prkthyer vepra shqip n gjuh t huaj, q nuk sjellin aq vlera letrare, se sa prkthimet e letrsis nga gjuht e huaja n shqip, se kontribuojn m shum dhe krijojn horizont m t gjer letrar, duke detyruar disa shkrimtar t heqin dor nga t shkruarit n kohn e diktaturs.

620

Olimpi shqiptar

Lavdi De Rads
Kjo jehon dhe thirrje evidenton personalitetin dhe autoritetin e gurs m t shquar letrare t letrsis s re, q prfaqsoi me dinjitet iluminizmin e ndritur, q do t lindte dhe do t frymzonte patriotizmin, idealizmin, traditat dhe heroizmin e popullit shqiptar. J. De Rada lvroi me mjeshtri, me zgjuarsi, me shum kujdes dhe me aftsi profesionale rapsodin shqiptare, duke sjell nj xhevahir t tradits gojore popullore, shpalljen e Milosaos n 1836 si kryevepr e par shqiptare n botn shqiptare, duke i thurur lavdi trashgimis popullore dhe detyroi t zgjohej kureshtja e t huajve La Martin dhe Ygo, q ta admirojn etj. Ai shkroi vargun e famshmErdhi dit e Arbrit, duke dhn kushtrimin se dy shtetet e veriut t Bushatllijve dhe e jugut t Ali pashs, nuk u varrosn, por jan riprtrir me iden e re t lirimit kombtar.Jetoi gjat dhe prap Arbrin t lir nuk e pa, por edhe kur u b e prgjysmuar Shqipria, at nuk e njohu dot se ajo ishte analfabete.

Branko Merxhani. Ky emr i harruar i gazetaris shqiptare

Prmendet me t drejt si nj nga penat m t spikatura dhe m t mprehta t viteve 30-t n Shqipri, si gazetar, publicist dhe prkrahs i ides s neoshqiptarizmit pr nj zhvillim kulturor jasht politiks dhe u dallua si nj aktivist i palodhur, pr prhapjen e dijes dhe t atdhetarizmit, kudo ku punoi n Shqipri, Athin e n Turqi. Bashkpuntort e tij, Nexhip Alpani dhe Petrua asin me respekt pr kontributin e vlefshm dhn n publicitet, ndrsa Flori Bruqi me konsiderat shprehet: gura e harruar e Branko Merxhanit duhet t nderohet, t respektohet dhe t vlersohet me dinjitet n median e sotme.Ismail Kadare. N librin kronik n gur, thot autori, dshiron t ndryshoj rrjedhn e romaneve si nga ana e paraqitjes dhe t ngjarjeve, megjithse shfaqen edhe shum mendime dhe alternativa komplekse; por duket se ajo po ndjek vazhdn e lufts, pr t reektuar dhe pr ti par personazhet me syrin e nj fmije, t vetvetes, pa pasur ndonj ndikim partishmrie, duke pasqyruar edhe vlerat e nj rndsie etnograke q Gjirokastra e ka pasur tradit.

Klasikt e romanit postmodern

sht n nderin e autorit q n librin e tij diti t zgjedh dhe t prfshij tri personalitetet m t denja, m t krkuara dhe m t zgjedhura, q kan br 621

Flori Bruqi

emr dhe e kan prfaqsuar me autoritet dhe me dinjitet epokn postmoderne me veprat e tyre. Le ti prmendim pr respekt: Valero Massino Manfredin me trilogjin e Aleksandrit t Madh, Umberto Econ me Flakt misterioze t mbretreshs Loana dhe Aleksander Bariccon me Novoenton apo Legjendn e pianistit, t tre autor, me tri histori dhe vetm me tri romane, solln imazhin e tri epokave, duke pasur vetm dy gjra t prbashkta: atdheun -Italin dhe famn e tyre ndrkombtare.

Homeri dhe Odisea nuk kthehen m n truallin grek

Artikulli evidenton me hollsi dhe me fakte krizn dhe vshtirsit q po has letrsia greke pr t kaprcyer izolimin kombtar t literaturs s vendit, e cila u vu n dukje m s qarti n panairin e Frankfurtit n gjermani. Grekrit po prpiqen t mbijetojn, nga mbiprodhimi i botimeve, q i sjellin n jet m leht se fmijt e tyre. Po prkthejn sa m shum n gjuh t huaj, hoqn dor nga fjalori mitologjik grek dhe nga Homeri, q ishte krenaria e tyre, si bri Elitys, edhe sepse ishte formuar boshllk i madh mbi dymijvjear, nga lulzimi helenik, q akuzohet se kishte vjedhur mite dhe legjenda nga lindja.N 60-vjetorin e lindjes s shkrimtarit dhe atdhetarit Jusuf Bardhosh Grvalla. I njohur si intelektual me merita, autori thekson se nuk duhet t harrohet, por t mohet si shkrimtar me vlera t larta si poet, prozator, dramaturg, atdhetar, si nj gur poliedrike dhe simbol i kombit, mbasi mbetet edhe nga m prodhimtart n trashgimin e dorshkrimeve.

A sht Rifat Kukaj nj thesar shqiptar?

Vlersohet si nj veprimtar mjaft inkurajues, q ka shkruar mbi 40 vepra letrare, libra dhe romane dhe mbi 30 punime t dramatizuara, duke arritur nj sukses t merituar n lmin e letrsis, ku spikatin proza dhe poezia, t vlersuara edhe me shum mime. Kontribut t veant ka dhn n edukimin e brezit t ri dhe n letrsin e fmijve.

N vend t prkujtimit: Mehmet Kajtazi.

Njihet si gazetar me kontribute t veanta, por ka shkruar edhe vepra letrare n poezi dhe n dram. Prmendet si aktivist dhe atdhetar dhe kujtohet me respekt dhe me nderim pr dramn e tij Nj nat e fundit n Goli Otok, q i kushtohet 622

Olimpi shqiptar

popullit t tij dhe prshkruan vuajtjet e torturat n kt kamp internimi. N kujtim t tij autori prmend shkrimin e tijKultura bashkon kombin.

Kush sht Kolec Traboini?

Autori me dashamirsi prgjigjet se sht nj shkrimtar, gazetar, publicist, q ka shkruar vepra letrare, proz, poezi, skenar, me tematika t ndryshme, t karakterit shoqror, patriotik, erotik dhe dallohet pr nj stil t tij origjinal dhe pr nj humor t holl me karakter konstruktiv dhe dashamirs. Ai ka drejtuar gazetn Egnatia me prgjegjsi dhe ka dhn nj kontribut t ndjeshm me shkrimet e tij n hapsirn virtuale me t cilat mund t njiheni edhe n libr.

Kozeta Zylo
Prezantohet si nj aktiviste e dalluar e komunitetit shqiptaro-amerikan e NjuJorkut, si nj intelektuale dhe pedagoge e respektuar n institutin amerikan Globus n Bruklin, si nj publiciste, letrare dhe poete, q po bn karrier. Intervistat e shum intelektualve e vlersojn Kozetn si nj poete me perspektiv dhe e komentojn librin e saj poetik, Monumentin si nj vepr me perspektiv. Ajo ka shkruar edhe nj libr tjetr poetik, ku jepen prshtypje t mira.

Kush sht Gani Xhafolli?

Njihet si shkrimtar. q ka publikuar mbi 20 vepra letrare, si poezi, romane dhe sht vlersuar me mime. Ka ende shum materiale n dorshkrime, q presin radhn pr tu botuar. Nga poezit m tepr i sht muar libri poetik Gjeometria e syrit, pr t ciln ka mjaft komentime interesante.

Kush sht Nehat S. Hoxha?

Ka br emr si letrar, poet dhe prkthyes. Ka shkruar 5 libra artistik dhe ka prkthyer mbi 18 vepra artistike nga anglishtja, me materiale t lmit artistik, arsimor dhe vizatimor. Ai ka br dhe mjaft adaptime pr TV,radio, gazeta dhe pr revista. sht nj aktivist dhe organizator i palodhur dhe pjesmarrs n delegacionet e huaja. 623

Flori Bruqi

Muhaxhedint si Golden Boys. Flitet pr Bernald Henri Levyn, autor i librit Kush e vrau Daniel Pearl, q sht nj dokument, q bn nj analiz letraropolitike, me aspekte t shumta moralo- kulturore e lozoke; q m shum se do burim i mundshm, t lehtson udhtimin n zemrn e Al-Kaids dhe sht nj homazh pr nj gazetar q mizorisht ekzekutohet pse donte t zbulonte nj t fsheht t vrtet.

Rekuiem pr
Aty njihemi me prshndetje, konsiderata dhe alternativa t przemrta! Persekutimi komunist mbi vajzat e Bajram Currit.Dshiroj q artikullin ta parafrazoj me nj nnkuptim t lart pr nder t Bac Bajramit, duke shprehur pr familjen: Konsiderat t veant, respekt, nder, admirim pr snikrin, atdhedashurin, mirsjelljen, mikpritjen q kan manifestuar pjestart gjat jets s tyre me gjith keqtrajtimet q kan psuar. Kjo bhet edhe n prkushtim t kujtimit t t paharruarit Bajram Curri, heroit legjendar t Kosovs dhe t Shqipris.

Polemik pa dorashka. Klajd Kapinova

Duke mos dashur t prononcohem ,t m falni; por pr t mos qndruar indiferent, do t dshiroja t jepja disa mendime shoqrore: I konsideroj si replika t pakuptimta midis intelektualsh. T pasinqerta midis shoqris. Me interpretime jomiqsore pr jetn dhe pa baza morale pr kohn.Letr e hapur organizatorve dhe spektatorve t koncertit t

Goran Bregoviit. Argumenti: Analiz dhe koment

Konkluzioni q del nga artikulli sht m se i qart: njakuze drejt, e ndershme dhe e sinqert q u drejtohet organizatorve, edhe pjesmarrsve dhe nj fyerje pr popullin shqiptar e sidomos kosovar, q me dashje apo pa dashje ose t rn n kurth, kan lejuar nj bashkkombs serb t jap koncert n mes t Tirans, duke u njohur si i padshirueshm, pr t penguar pavarsin e Kosovs me gjith autoritetin e tij.

624

Olimpi shqiptar

Kapitulli i shtat. Psikanaliza, Astrologjia dhe Erotika

sht psikologjia, psikanaliza dhe kush sht Zigmund Frojd (Siegmund Freud)?Shkrimin e vlersoj si nj artikull shkencor, prshkruar me mjaft saktsi, me nocione shum t qarta, korrekte, me karakter lozok, q prbn nj material mjaft t nevojshm pr do intelektual t do prole. Aty gjen t zbrthyer terminologjit e nevojshme t psikologjis, psikanalizs dhe t psikoterapis. Nga leximi me kujdes i materialit del nj kokluzion i madh: ne t gjith kemi nevoj dhe duhet ta njohim m mir vetveten, megjithse sht e vshtir. Figura e Zigmund Froidit jepet mjaft e qart, me t gjitha atributet dhe veprimtarit e tij prej nj shkenctari kolos, q krijoi psikanalizn duke lluar nga vetja e pastaj kaloi tek pacienti.

A duhet besuar Horoskopi?

Ai vlersohet dhe konsiderohet si nj art parashikues, me histori shumshekullore, me ecuri trashgimore, me njohje dhe besueshmri t shum brezave, t kthyer n mjet-art-parashikim, i besueshm, por edhe sdues. Pra, a duhet besuar? Shkenca i bie shkurt JO, se s ka baza shkencore. Po a i mbush mendjen bots?! Kjo kushtzohet me shansin- fatin-ndikimin dhe besimin. Shumkush e beson astrologjin qiellore, sepse thuhet se horoskopi gjen gjithka. Ndoshta!Por, kjo vjen nga besimi i verbr dhe se mendja jon gnjehet. Mirpo, ato kan marr nj prhapje kaq t madhe nprmjet shenjave t zodiakut, sa q profecia sht kthyer si n nj perndi dhe megjithat nuk duhet besuar.

Psikologjia erotike
T dhnat e paraqitura, ndonse me informacione t shkurta, dhe me materiale orientuese t sfers erotike, mendoj se nuk do ta justikonin prezencn e tyre t qndronin krahas materialit aq serioz historiko-letraro-shkencor q sht parashtruar n libr me aq kompetenc dhe dinjitet.

625

Flori Bruqi

Kapitulli i tet. ka jan smundjet ngjitse seksuale?

Shkrimi sht nj literatur shkencore popullore mjaft e nevojshme , shum e rekomandueshme dhe m se e domosdoshme pr tu njohur nga t gjith, pr t pasur dijeni pr smundjet seksualisht ngjitse, pr tu ruajtur, pr tu mbrojtur dhe m n fund edhe pr tu mjekuar.Materiali sht mjaft orientues, i asimilueshm, i kuptueshm, por ka nevoj edhe pr plotsime,thuhet n recensionin e Sekretarit shkencor t Akademis Shqiptaro-Amerikane , t Nju-Jork-ut, Akademik Prof.Dr. NAMIK M. SHEHU,

U promovua libri:Guxim shqiptar, i Flori Bruqi

Prishtin, 17 maj 2008 (Kosovapress) Recensuesi i librit Guxim Shqiptar, profesor akademik Namik Shehu, i cili kishte ardhur enkas nga Shtetet e Bashkuara pr kt promovim libri, tha me kt rast se kt libr do ta konsideroj si nj libr madhor historik, i cili me prmbajtjen e saj sjell historin dhe gjith ngjarjen deri n ditt e sotme, duke dhn nj informacion t gjat, q sjell interes t veant pr secilin lexues, e n veanti pr ata q nuk e njohin mir Kosovn.Un e kam konsideruar Flori Bruqin intelektual t shquar, shkrimtar, shkenctar dhe me kto epitete un kam prshkruar gjith recensionin e librit tim me dashuri. Libri sht nj libr madhor, sht nj merit e veant e autorit, sht nder i Kosovs dhe i gjith Shqipris pr kt vepr q ka br Flori Bruqi, tha Shehu. Ai e cilsoi librin si nj vepr t ndritur, e cila sjell n prmbajtjet e saj plot ngjarje q m t vrtet t tronditin n disa aspekte. Ndrsa, recensuesi tjetr i librit Abdullah Konushevci, autorin e librit e cilsoi si njeri t devotshm dhe i aft pr kryerjen e detyrs. Kurse, librin Guxim Shqiptar, ai e cilsoi si nj libr me t cilin lexuesi mund t njihet me tema t ndryshme, me luftrat, artikulli pr Ramushin, antropologjia e racs s shqiptarve, kapituj politik, kapitujt q i kushtohen Gjuhs dhe Letrsis, trajtimi i temave nga pr trevat shqiptare si dhe nj varg temash nga Letrsia botrore.Libri Guxim Shqiptar, i autorit Flori Bruqi sht libri i 25 me radh i veprimtaris s tij botuese./Arbnore Ademi/ http://www.kosovapress.com/ks/index.php?cid=1,4,45356 http://www.shqip.dk/modules.php?name=News&le=print&sid=7708 Ese letrar pr librin "Guxim shqiptar" t shkrimtarit Flori Bruqi 626

Olimpi shqiptar

Lufta e opinioneve
( Nevoja pr t tuar lirin, na detyroi dorn ta bjm grusht,dhe trosha e buks barot) Libri "Guxim shqiptar" i shkrimtarit dhe studiusit Flori Bruqi sht nj libr i arrir, nj libr q lexuesin e trheq ta lexoj.Temat, motivet, trajtimi, rrjedhshmria, mesazhi e t tjera kudo jan brenda librit.Gjith natn era mbrm theu qelqe, porta, pullaze,.. e nata skishte t sosur. N kt art poetik t poetit Bruqi, libri shpalon shtresat e errsirs, urrejtjen e "bujtsve" ktej, veprimet e tyre prej armiku.Nuk ishte dshir e ktij populli q Kosova t ngjyj fjaln n qypin e gjakut.Asnj betej n Kosov nuk ishte pa nj pike gjaku,pa nj t rn n rrnj t fjals.Alfabeti i liris sht ai i momi,me pushk, me dije, me guxim.Pa pushkn majekrahu t trimave shprehet Bruqi, liria jon do t ishte vetm nj dshir dhe asgj m shum. Libri "Guxim shqiptar" sht nj dshmi esesh dhe polemikash se gjakderdhja e madhe, ikja e madhe, dhe kthimi i madh, detyruan bashksin ndrkombtare ta njohin vullnetin e popullit t Kosovs.N kt libr t arrir autori Bruqi, ka shtruar me kujdes rreth 73 ese dhe polemika e vshtrime kritike nga gjuhsia, historia, antropologjia,politika, spiunazhi, psikoanaliza, astrologjia dhe letersia. Libri "Guxim shqiptar" ka nj leksik t pasur, t rrjedhshm e me gura t kohs son. Temat n kt libr jan nga "ish prditshmria" jon e lufts dhe e opinioneve. Lufta e Kosovs n kt libr sht me plot guximtar dhe kryengrits t devotshm. Asnj fjal e asaj kohe tregon Bruqi nuk ishte pa beteja, pa nj guxim n vete. Nevoja pr liri krijoka vullnetin pr liri.Nuk ishte i leht rebelimi nn at pushtues.do njeri q nku pajtohej me gjenocidistt serb, ai duhet t ishte trim dhe trim shkuar trimave.Mirpo, fuqia e popullit sht fuqia e pareshtur e betejave t tij.N at koh t "Guximit shqiptar" do njeri i etnikumit ton ishte n luft, n betejen e tij pr t mbijetuar.Pak jan ata q jan fshehur hijeve.n kt tem kujtoj se kam shkruar mjaft. lirimi i Kosovs nuk ishte i leht, pr kt dshmojn t rnt. Flori Bruqi deri m tash ka botuar 24 libra.Libri "Guxim shqiptar" sht libri i 25 me radh. Krijimtaria e Floriut sht e gjer dhe e thell. Veprat e Floriut jan t vlersuara nga kritika.Bruqi sht nj gur e madhe n letrsin ton, ai deri tani ka shkruar disa vepra... *** 627

Flori Bruqi

Ka botuar 21 fejtone publicistiko-shkncore n gazetn "Rilindja" t Prishtins, n priudhn 1974-1982., si dhe mija punime n shum eb faqe interneti (2003-2008). Pra,kolana e veprave t Flori Bruqit sht mrekullisht me ngjyra.Pejsazheve t ktyre veprave nuk i hyhet pa i lexuar t gjitha.Shqetsimet e shkrimtarit,poetit dhe studiusit Flori Bruqi, n gjitha veprat e tij ka nj gj t paemr t dhimbjes s pazgjidhur q ende vazhdon.Libri i Flori Bruqit, "Guxim shqiptar"ka 73 tituj, dhe 403 faqe.urime autorit pr libr, dhe shndet. Rrustem Geci - Dortmund

Libr q spikat me tematikn dhe gjersin njohse t shum fakteve e t vrtetash

Shkruan: Naim Kelmendi, Prishtin Flori Bruqi me veprn "Guxim shqiptar" spikat t na ofroj nj vepr interesante me nj gam t gjer interesimesh t tija, e cila e bn kureshtar secilin lexues q do ta ket n duar, ta lexoj deri n fund me nj frym dhe "t pasurohet" me leximin e saj. Publicisti,shkrimtari,poeti Flori Bruqi na sjell n botn e librit shqip, pr lexuesin ton, veprn m t re nga pena e tij, "Guxim shqiptar", botim i 2008 n Prishtin. Autor i m shum se 25 veprave letrare e publicistike, por edhe fushash tjera, q kan zgjuar interesimin e lexuesit por q kan ngritur n shum raste edhe reagime, polemika,kritika nga m t ndryshmet e nga m t ashprat, npr faqet e shtypit t kohs, etj, Flori Bruqi vjen para lexuesit srish me nj vepr t re, sa t muar, sa t lexuar, por edhe mjaft interesante pr lndn q prmban ky libr. Si veon redaktori i librit, poeti yn i mirnjohur Nehat S. Hoxha, se:"Poeti i frymzimeve t "Zjarrit t diellit",1995,me nj guxim dhe prpjekje t ngulmt ak dashurin pr poezin dhe i rreket zbardhjes s shtjes kombtare n Kosov nprmjet diturish t nduarduarshme, t spikatura pr ndodhjet e situatat aq t ndrlikuara t shekullit t tretur dhe t ktij qindvjeari.", Flori Bruqi me librin "Guxim shqiptar" spikat t na ofroj nj vepr interesante me nj gam t gjer interesimesh t tija, e cila e bn kureshtar secilin lexues q 628

Olimpi shqiptar

do ta ket n duar, ta lexoj deri n fund me nj frym dhe "t pasurohet" me leximin e saj.Derisa recensenti, Akademik Prof. Dr. Namik Shehu, pr librin "Guxim shqiptar" do t shprehet:".prbn n vetvete nj vlersim special dhe nj gjetje shum t goditur t autorit,shprehur n mnyr simbolike, q i lejon do patrioti shqiptar, me ndjenj atdhedashurie,t zgjoj dhe t ringjall tek ai:kombin (etnik) shqiptar, popullin e lasht pellazgjiko-iliriko-shqiptar.", autori i librit Flori Bruqi, ia ka arritur qllimit n sajimin e nj vepre me interes pr publicistikn ton, mbase edhe pr shkencn shqiptare prgjithsisht.Do t prmendnim ktu, sidomos vshtrimet si Beteja e Kosovs (1389) dhe kontributi i shqiptarve; Napoleon Bonaparta dhe shqiptart; Hero n luft - hero n paqe, Ramush Haradinaj; Ramushi - viktim e situats (neo)koloniale; Jakov Milaj dhe raca shqiptare; Arvanitasit,Camria,Epiri i Veriut dhe gjendja sot; Kush jan agjentt me inuenc n Kosov, dhe mjaft artikuj tjer interesimesh e lmenjsh t ndryshm. (Naim Kelmendi sht shkrimtar dhe gazetar nga Prishtina) 16.05.2008 Burimi: www.unitedalbania.org/index.php?option=com_content&task=vie&id=710& Itemid...f-small.

Zbardhje e shtjes kombtare

Nehat S.Hoxha Pas nj periudhe t gjat kohore dhe pas lufts n Kosov,si nj sihariq i rrall na vjen nj vllim i prmbledhur me shije t holl dhe me nj gam t gjer temash e disiplinash me larushi t begat nga fushat e publicistiks, histories e historiogras, diskursionit, shkencs, gurash krijuesish me rndsi madhore nga letrsia shqiptare dhe ajo botrore; nga psikologjia, mjeksia, seksologjia; nga fusha e polemikave, artikuj t inteligjencs, t cilt do t frymzojn dhe pajisin lexuesin ton me informacion t kamur, vshtir se do t mund t gjente leht nj vllim t vetm, si sht ky.Poeti i frymzimeve t "Zjarrit t Diellit" Flori Bruqi (1995), me nj guxim dhe prpjekje t ngulmt ak dashurin pr poezin dhe i rreket zbardhjes s shtjes kombtare n Kosov nprmjet diturish t nduarnduarshme, t spikatura pr ndodhjet e situatat aq t ndrlikuara t shekullit t tretur dhe t ktij qindvjeari, pr t shetuar nj sasi njohurish 629

Flori Bruqi

dhe pr t'i ofruar njeriut nj sofr ushqimesh t sojit t vet.sht fare vetjake kjo prpjekje.Dhe kaq e devotshme: lexuesi mund t endet nga rrafshi n rrafsh t paraplqyer sipas shijes q ka, dhe sipas krkess.Temat q jan shtruar kan aq shum t dhna, sa nuk ka ndodhur ndonjher gjkund n nj libr t mparshm.Urojm shndet e sukses pr nj disiplin kaq t plqyeshme dhe dobiprurse pr lexuesit tan.

Nga forma elektronike te forma e shtypur

Abdullah Konushevci Libri "Guxim Shqiptar" i Flori Bruqit sht nj przgjedhje, nj seleksionim i punimeve m t mira elektronike, botuar n faqet e rrjetit (eb sites), bas i t cilave qe dhe sht autori dhe q tash i afrohen publikut lexues t prmbledhura n nj vllim m vete. Me nj fjal, libri sht br q edhe publiku lexues, i pamsuar me botimet elektronike, t njihet me tema t ndryshme, q kan gjetur nj trajtim t gjer e t denj pikrisht n kt form.Pra, kemi nj kalim nga forma elektronike te forma e shtypur.Nga temat e ndryshme historike, pr seriozitetin dhe thellsin e trajtimit, trheq vmendjen artikullit "Mbrojtja e Plavs dhe e Gucis", sado q jan me interes edhe disa ide t hedhura pr origjinn shqiptare t perandorit francez Napoleon Bonaparta.Nj pesh jo t vogl ka kapitulli "Pr Ramushin", n t cilin sht prmbledhur intervista e z. Adem Demai me titull "'Dora e Zez' e serbve vret lirimtart e Kosovs", artikulli i autorit "Hero n luft - hero n paqe: Ramush Haradinaj", si dhe artikulli "Ramushi, viktim e situats (neo)koloniale".Megjithat, pjesa qendrore e librit i kushtohet antropologjis, n t vrtet veprs "Raca shqiptare" t Jakov Milajt, ku edhe autori, pos mospajtimeve t hapura me disa autor, jep dhe ndihmesn e vet n ndriimin e ksaj shtjeje shum t ndjeshme.N kapitullin "Politik" kan gjetur vend shum tema aktuale, sikundr sht shtja e pazgjidhur ame, shtja n ka 'intifad' n Ilirid, frika q kan udhheqsit tan nga kryetarii "Vetvendosjes", Albin Kurti me titullin shum domethns" Pushtetart e kan frik heroin e demokracis", dy artikuj pr mjekun e dgjuar shqiptar, z. Namik Shehu etj.Nj kapitull q do t zgjoj interesimin e lexuesve sht pa dyshim "Spiunazhi", ku kan gjetur vend artikujt "Agjenturat greke dhe Sigurimi i Fsheht i Shtetit Shqiptar", " Kush jan agjentt me inuenc n Kosov" dhe "Aktivitetet kriminale t shtyra nga shrbimet sekrete armiq630

Olimpi shqiptar

sore n Kosov".Por, kapitulli m i gjer dhe m i larmishm sht "Gjuh & letrsi", ku hetohet edhe karakteri i ndjeshm hulumtues i autorit, sidomos n portretizimin e gurs s Jusuf Grvalls dhe vlerave t veprs s tij letrare; pastaj disa an t panjohur t shkrimtarit tashm t ndjer, Mehmet Kajtazi etj. Jan me interes edhe artikujt pr Kolec Traboinin, Rifat Kukajn, Kozeta Zylon, Gani Xhafollin, Nehat S. Hoxhn, si dhe nj varg temash nga letrsia botrore. Libri mbyllet me kapitullin "Psikanaliz, astronomi dhe erotik", ku trajtohen tema nga kta lmenj interesant t jets njerzore. Prishtin, m 3 dhjetor 2007 Burimi: www.ballikombit.org/index.php?option=com_content&task=vie&id=299&It emid=9

Gazeta Tirana Observer: T dish t guxosh

Nga Dr. Izet uli Isha me fat kur mora pjes pr her t par n Mitingun e prvitshm mbarshqiptar t Poezis (i dyzetekatrti) q zhvillohet n Gjakov. Aty u njoha nga afr me shum gura t letrsis e t krijimtaris nga Kosova, Maqedonia dhe Mali i Zi. Shkmbyem me dhjetra libra me njri-tjetrin. Kur i kalova t gjitha n sit, zgjodha pr t lluar leximin e tyre me veprn frymgjat GUXIM SHQIPTAR (2008) t Flor Bruqit. U ngusha me autorin kryekreje tek MURI I DHEMBJES, ku ne homazhonim; si edhe n darkn prshndetse, kur grupit ton nga Shqipria, iu dha rasti t ishte n nj tavolin me Z. Kadrush Radogoshi, Abdullah Konushevski, Flori Bruqi, Kristaq Shabani, Agron Shele, Bora Balaj etj.786 Mbasi e prpiva librin e Bruqit, iu ktheva prsri dhe mendova nse mund t arrija t hidhja n letr dika pr t, ngase jo t gjithve mund tju bjer n dor libri i tij. Po kush sht vet autori i ktij botimi me 400 faqe, i cili studimet e larta i ka kryer n Prishtin.Shoh biogran artistike: me plot 25 vepra t volumshme si: romane, poezi, studime, hulumtime shkencore, historike etj. Nj befasim i madh pr mua, nj zbules do t thosha dhe me mjaft punime t virgjrta. Ky libr pr mua rangohet nga m t mirt n fushn e vet.Interesat e Flori Bruqit jan t gjera e t shumanshme dhe me nj kohshtrirje t madhe npr shekuj dhe jo rrall me kndvshtrime origjinale duke na kthjellur m tej disa nga njohurit tona. *** 631

Flori Bruqi

Le ti hedhim nj vshtrim lbrit t tij GUXIM SHQIPTAR ashtu siprfaqsisht se pr at do t duheshin studime zanallse e t thella. E nis ai me lashtrin e popullit ton dhe pikrisht me Pirron e Epirit, i cili konsiderohet si strategu m i shquar i kohs s vet, q e thrrisnin Shqiponj. Betejs disaditshe t zhvilluar n Fush Kosov (1389), autori i l mjaft vend n librin e tij stu dimor , e cila ishte m tepr nj bashkim rajonal dhe assesi vetm serb, si mundohen t thon sot grafomant dhe politikant dshtak, q fabrikojn frazime t pavrteta (pr t serbizuar kt betej). Sot ndoshta ka mjaft historikan t till trumykur, t palogjikt e trillan dhe ndoshta t menduruar nga shkurtpamsia e tyre, t cilt jan gjithnj gojhapur, po se thon, pak rndsi ka pr ta! N kt prplasje u shqua Milosh Kopiliqi, mbasi prve trimrive t tjera, ai vrau Sulltan Muratin I, varrharruar, ndrsa pr Miloshin ton, shqiptart kndojn kng dhe me veprn e tij vendasit mburren edhe sot e ksaj dite. Serbt, t mbshtetur nga ustallart dhe ndihmestart e tyre epsharak, e shfrytzojn aktin e tij pr qllimet e veta t mbrapshta, kinse pr terrorizm dhe krim t organizuar islamik. Ata, nga ana tjetr, duan t pronarizojn ka smund t pronarizohet, si praktikisht dhe me studimet e tyre xhelatore e ekstazore.Pr perudhn sknderbejane dhe Gjergj Kastrioti-Sknderbeun, hero real dhe jo i legjendt, ky kryelufttar, ky poet i madh i politiks shqiptare -si shkruan Idro Montanelli, primtohet shkurtazi ktu dhe mohet jo vetm si strateg e prijs i talentuar dhe gjenial, i cili i bri ball nj superfuqie t kohs (duke shptuar Evropn), por edhe si nj diplomat, administrator e organizator i zoti, q dinte t prtonte nga situatat, se ndryshe nuk mund t rezistonte aq trimrisht pr 25 vjet dhe t mbijetonte midis ujqris. Ai mbetet gjithashtu nj humanist dhe iluminist i shquar, nj rilinds evropian i klasit t par.Me mjaft interes na duhet shkrimi pr Napoleon Bonapartin pr t cilin sot, sipas shum studimtarve serioz, itet prher dhe m shum pr prejardhjen arbreshe t tij dhe pikrisht nga nj fshat i ktill i Korsiks. Pr kt ia vlen t lexohet edhe libri i shklqyer Enigma e t madhit Robet d`Angely-t, i sjell n shqip 10 vjet m par nga prof. Xhevat Lloshi (Toena,1998), ku shprehet pr prejardhjen sigurisht shqiptare, dhe pr ta thn m me prpikri shqiptare toske) t Napoleonit t madh.Mbrojtja e Plavs dhe e Gucis (tetor 1879-janar 1880), kthjellon ktu luftrat e mdha t shqiptarve, kur sht fjala pr trsorin dhe mbrojtjen e tokave t t parve tan n shekuj dhe ku spikatin Ali Pashe Gucia, Mic Sokoli, Sulejman Vokshi. Duhet vlersuar si nj shkrim mjaft i domosdoshm n librin Guxim shqiptar i Flori Bruqit . Ishin koh t arta, kur vepronte Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Ishin koh kur derdhej shum gjak (i cili tanim s`duhej t shkonte kot), kur kishte aq mllefosje e urrejtje dhe baltosje n shpirt ndaj nj vendi q gjithsesi ka ditur t fqinjroj me t gjith. 632

Olimpi shqiptar

E si mund t strehosh kaq dashakeqsi pr nj popull kaq plagshum e dhembjemadh n histori!Me siguri disa studiuesve t huaj, gojhelm e gjuhgjat, kritikan t smur, ju mungo-jn frenat. Shileri shkruante:Ndr gjrat m t shmtuara n bot, m e shmtuara sht gjuha q shpif. Po lri t notojn n netrin e tyre! Ve dicka sht m se e sigurt:Kush nuk shkon prpara, shkon mbrapa- thoshte Gtja. *** N kapitullin pasardhs Antropologji, n 12 et t mirllta shkencore, ndricohet nga kjo fush shkrimi pr Jakov Milaj (ky mik i ngusht i Migjenit) dhe librin e tij Raca shqiptare, n dy botime: 1944,1997. Studimi i Milajt, ndonse ai nuk ishte antropolog n profesion, ka vlera t mdha, sht burimor dhe z vendin e gurqoshes. Aty del mirlli rrnjsia e popullit shqiptar, gjenetikisht i prafrt, pa dallesa thelbsore n rrafshin fetar, gjeograk, krahinor etj. Ai u kundrvihet me t drejt disa kalemxhinjve letrnxirs e shpifjansh, t cilt duan t vrtetojn me teorikat e tyre vjetrake e pabukse, t kundrtn pr racn ton t pastr dhe me prejardhje t veant si askund t ndonj populli tjetr t Evrops. sht ky komb q ka nxjerr aq shum njerz t mdhenj e me mendjendritur n t gjitha fushat e veprimtaris njerzore; por ngandonjher jemi vet ne shqiptart q uditrisht i minimizojm vlerat e tyre e jo rrall duke i zeruar fare ato! N kapitullin e gjat Politik (n mbi 50 faqe) Flor Bruqi trajton tema mjaft t mprehta e t rndsishme, ku e hap siparin me Arvanitasit, amrin, Epirin e Veriut dhe gjendjen e sotme, ku i mshon faktit t tejhidhur sesi erdhi dhe u tkurr Epiri shqiptar,i nisur nga interesat e Fuqive t Mdha dhe n dmin ton sic shprehet ai. Padrejtsit nuk kan t mbaruar ndaj ktij kombi fattragjik, t shumvuajtur e heqkeq npr shekuj. Ja si shkruan romantiku i prbotshm, poeti Bajron: Nuk ka komb q t jet par nga fqinjt e vet me aq urrejtje dhe tmerr sesa shqiptart! E kush nuk e di se n toren e Pavarsis s Greqis (1829), q i parapriu kryengritja e vitit 1821, 90 pr qind e tyre ishin arvanitas me prijs heronjt legjendar: Miauli, Xhavella, Kolokotroni, Bubulina Laskarina, Bocari, Aleksandr e Dhimitr Ipsilanti, Andruci, Karaiskaqi, Koleti, Vulgari,Kanari dhe sa t tjer.!? Rreth 20 kryeministra n Greqi kan qen me prejardhje arvanitase dhe po kshtu disa president t saj. Djallzia sht paku dhe arrin deri aty sa t argumentohet ajo q s`mund t argumentohet, se kinse popullsia ortodokse n Shqipri, ishte greke, kurse ajo myslimane-shqiptare, duke u grabitur nga grekt krahina t tra mbas nj hekatombe prbindshore, gjenocidi dhe eksodi masiv t egrsirt dhe t papar. O Zot, `padrejtsi 633

Flori Bruqi

!-thrret me t drejt gjer n kup t qiellit z. Bruqi. Si sht e mundur t sillesh kshtu me nj popull, i cili sht thinjruar me pushk n dor pr vete e pr t tjert ?! Si sht e mundur t kesh hua pr t shlyer dhe t krkosh pjes?! Po sa mir q din t tellallisin! Prsa u prket prplasjeve dhe t drejtave midis shqiptarve n shtetin maqedon dhe a ka nj Intifad (nj term arab, e ashtuquajtura kryengritje violente kundr izraelitve) t till n Maqedoni, autori korrektsisht mbshtet t drejtat e njeriut, njjtsin, ruajtjen e traditave t shqiptarve. Pr heroin e demokracis, Albin Kurtin, shpreh ktu nder, respekt e krenari, qysh nga Nju-Jorku akademiku i Akademis s shkencave shqiptareamerikane, prof.Namik Shehu, pikrisht m 12 Maj 2007.sht ky mjek i talentuar dhe pasionant e patriot (nj nga recensort e vllimit Guxim shqiptar, i botuar prfund librit, me mbi 15 faqe), ku ktu kemi rastin t lexojm n 5-6 faqe edhe nj intervist t goditur, ku jepet nj tablo e gjer e veprimtaris s tij t madhe shkencore, pedagogjike e shkrimore duke merituar ksisoj mjaft tituj e grada t tilla akademike. Ai tashm sht n plot kuptimin e fjals nj personalitet i spikatur, pr t cilin ne duhet t krenarohemi.Ritheksoj se pr interesat e gjera e t gjithanshme t Flori Bruqit et dhe shkrimi Kryqzata e tet, ku ai jep t dhna gjeopolitike dhe gjeostrategjike n Lindjen e Mesme mbas Lufts s tret t Gjirit, ku ndesh lloj-lloj prapaskenash, q t vn n mendime: lufta pr interesa karburantesh dhe burimesh t mangta ujore, probleme aq t dits. Kapitulli Spiunazh sht i ndar n disa nntituj: I pari bn fjal pr agjenturn greke q kryente masakra n dm t popullit shqiptar dhe tjetri shtjellon agjentt, sidomos ata serb, me ndikes n Kosov, veprimet e pashembullta t t cilve jan t mirnjohura, sigurisht edhe nprmjet prfshirjes t mijra kosovarve t lkundur e bashkpuntor me t huajin.Flori Bruqi na njeh m tej me veprimtarin letrare t Gani Xhafollit, autor i mbi 20 librave, sidomos me poezi dhe romane( vean atyre me emra t shkurtr Po e T dua), t cilt jan vlersuar me disa mime letrare. Gjithashtu ai sht prkthyer n disa gjuh t huaja; premton mjaft n letrsin ton dhe botimet e mpasme do ta vrtetojn patjetr kt. Ndrsa Nehat S. Hoxha me profesion ekonomist, ka publikuar poezi,tregime dhe prkthime ( nga anglishtja sidomos dhe me nj numr relativisht t madh, afro njzet prej tyre). E shoqron edhe kt autor me nj buqet poezish, si ajo me titull Nojma e shqipes ku nn t shkruan: I kushtohet shqipes aq t kamur nga bukuria dhe kaq t drobitur nga robria dhe dy t tjerat jan: I mrguar n Atdhe dhe Hna n dritare etj. M tutje F. Bruqi n nntitullin Muxhahedint si Goldon Boys ftillzon odisen e udhtimeve t vshtirshme t Bernard-Henry-Levit, i cili n librat e tij, vrtet t veant n vlerat si n gjini dhe n at prmbajtsore, homazhon 634

Olimpi shqiptar

pr gazetarin Daniel Pearl, i ekzekutuar nga strukturat gjaksore t Al-Keds. Ky u vra pr t vrtetn q deshi t zbulonte dhe t shpaloste para bots, por e deshn m mir t ishte vetm nj gojmbylls i prjetshm! *** Kapitulli i fundit sht ai mbi Psikanalizn ( pr t ciln koht e fundit, kolegu im, neuropsikiatri i shquar Miltiadh Veveka, nn nj prkthim mjeshtror na ka sjell nga anglishtja librin Themelet e Psikanalizs t prof. dr. arls Bremerit. Vet prkthyesi thekson se kjo disiplin shkencore sht si nj kock e fort pr tu kaprdir). Po ashtu z. Bruqi trheq vmendjen dhe pr astrologjin e erotikn. Pra Flori Bruqi e ka zgjeruar shum diapazonin tematik duke na paraqitur me kompetenc edhe tema t tilla, t cilat jo t gjitha jan brenda sfers diturake e profesionale t tij. Dhe ja t bjm nj vshtrim t shkurtr: I l vend gurs s mjekut neurolog me prejardhje ifute, kandidat t mimit Nobel gjeniut Zigmund Froid-it (Sigmund Freud-it), i nismsit, themeltarit t psikanalizs dhe t psikoterapis s vrtet. Le t prmendim p.sh. vetm librin e tij Shpjegimi i ndrrs, (1900) q mund t themi pa droj se ka revolucionalizuar shkencat psikonervore. Nj zbules e ktij lloji i jepet ndonjrit vetm njher n jet-shkruan vet Frojdi m 1931. Shih pr kt prkthimin Themelet e Psikanalizs t dr arls Brenerit, (prkthyer nga dr. i shkencave Militiadh Veveka 2008, fq.189). Po Horoskopi a duhet besuar? pyet retorikisht F. Bruqi. Shkenca nuk ka si ta pranoj por as argumenta nuk gjen ta kundrshtoj. N faqet e mtejshme vazhdon me psikologjin erotike, me disa terma e njohuri t nevojshme pr do njeri t kulturuar e t qytetaruar, si dhe me 25 smundjet ngjitse seksuale t njohura e t panjohura nga publiku i gjer. Ai me kt rast trheq vmendjen pr rrezikshmrin e tyre, por gjithsesi thekson se duhet konsultuar me mjekt prkats specialist:seksolog, dermatolog etj. *** Guximi shqiptar sht shprehje e trimris shqiptare, trashguar brez pas brezi. Ta ruajm e ta zhvillojm kt cilsi t rrall t t parve tan, q akademi kishim jetn, luftn, kalitjen me vshtirsit, kulti i t cilve ishte Atdheu, dshira pr ta par vendin e shqiponjave t lir e t pavaruar, tore kjo q na i siguroi guximshm Plaku i madh i Vlors, simbloi i mvetsis s Shqipris, patrioti i shquar Ismail Qemali. Guxim,-thot nj fjal e urt-sht cilsia e par njerzore, sepse garanton gjith t tjerat. Nuk na mbetet gj tjetr, vese t prgzoj guximtarin kokplot Flori Bruqi dhe t shpresojm se n t ardh635

Flori Bruqi

men, pa e konfuzionuar lexuesin, si ndonj tjetr do t na dhuroj libra t ktill kuptimthell si GUXIMI SHQIPTAR (2008), q pos t tjerave kur i mbaron ke dshire tu rikthehesh ngase ke msuar shume prej tyre. Nj libr i vllimshm nuk t lodh kurr, kur ka tematik t pasur dhe gjen mnyrn e bukur sesi i shtjellon. sht kjo arsyeja q Florit ti drgoj kt telegramurim a SMS. t thjesht: T lumt dhe mos e lsho penn nga dora! Ec gjithmon prpara! Falminderit! Le ta mbyll kt parashtes t ktij libri me nj kshill t Ismail Qemal Vlors pr t gjith ne:..... t punoni s bashku si vllezr....! Burimi :http://www.tiranaobserver.com.al/al/index.phpoption=com_content&t ask=vie&id=6785&Itemid=32

Poezi nga Flori BRUQI rndsi kishte e ka gjithka?!

Pensionistt asin Pensionistt asin pr infarkt miokardi e parashikon fundin n stolat e parqeve publike mes glasave t sorrave mes gjilprave t prgjakura... M ndalin n rrug prpara vitrinave t mbushura xhepat e zbrazur t tyre m pyesin pr orn apo pr racn e majmunit sht tre pasdite gjithka kundrmon vdekje... E di, sht e kot t kthehem n shtpi t shkruaj dhjet apo tridhjet e pes rreshta rndsi ka?! Poeti n komisariat

636

Olimpi shqiptar

Ata nuk e din se poeti n komisariat sht torturuar pr mkatin e br: ,,Fjals i kishte dhn shum fuqi... Fjala vriste m shum se shpata fjala shronte m shum se mjalta... Poetit i duhej dhn kupa e helmit t shpejt apo t ngadalshm rndsi ka?! Nj libr tjetr Hert n mngjes nj vash rregullon okt prpara pasqyrs n ndrtesn prball... Un mbyll librin ,,Guximi shqiptar e l mbi tavolin ulem dhe hap nj libr tjetr. Intriganti dhe gazetat Sa t mrzitshm jan Intriganti ,"Ekspressi", birra e Pejs femrat, librat, pasqyrat!... Sa e mrzitshme sht t ulesh e t pressh vdekjen n ndrkoh njerzia kurvron, ha, punon apo bn plazh n det nn diellin e pist t kotsis dhe nuk e di a do t ndodh gj, po nse ndodh rndsi ka?! Ishte dhembja Para dy vjetsh 637

Flori Bruqi

Poeti Iljaz Prokshi thoshte n nj poem se nuk do t ndalonte s ndjeri dhimbjen e pritjes s nj gruaje sepse e vetmja gj q do ti mbetej prej saj ishte dhimbja Ishte koh tjetr Iljazi, sht i vdekur edhe dashuria e tij poashtu edhe ne do t jemi nj dit... Jeta qenka nj prplitje n mes t hapjes e mbylljes s syve. Iljazi gjithmon donte t rrinte po nuk e kishte mundsin se i friksohej vetmis kur t varet me puthje n buz... rndsi kishte e ka gjithka kur jetn e plagos do gj?!

Fillimi i nj poeme
Ujvaret e milt Derdheshim mbi shkmbinj Si mendimet tona Mbi ngjarje mbi shtigje Nga tia llonim Nga plagt e trupit T zemrs apo t atdheut Si gjithmon Populli ndodhej pran Npr dej

638

Olimpi shqiptar

Na ridhte qumshti i nnave Dhe e denim Pa nna dshmorsh, Pa gra Pa nuse t veja Sdo tket kurr Pae as liri

Bardhsit e saj
Nn Kto katr shkronja Dashurie Jehojn N agimet e jets sime N bardhsit e drits M shtegun e s ardhmes N ecm Prpara Figura jote N sfondin e ditve Q vijn Njomsia E s ardhmes son Hap Dejt e ngroht T toks sate

Rrjedhat e Kosovs
Atdhe Tu desh t afrohesh Nga thellsit e viteve Deri te kjo koh Me dyfek e gjalm Q kurr sqen t ftohtaTu desh 639

Flori Bruqi

T vish N kto male pran N kt balt N kt Tok Dhe t dilje Ti kshtu si je Tu desh Flak vullkani Atdhe Po zbardh sot mngjesi Flamur t kqu Shkaba dykrenshe lart Frymzim i ri N zemrat e sizifveN buzqeshjet e triumfuesve N prparsat e shpirthirshmve N do fabrik Uzin Faqe mali Madhshtore Do t duhej t buiste Emrat Ibrahim, Adem,Luan,Shkelzen,Agim, Salih ,Rrustem ,Ramush Knga e vshtrimeve t ndezura Me fjalt Zotim Gdhends mermeri Sypatrembur Duke u future Me krahroret masive N rreshtat e mdhenj T detit tekanjoz

Agimet e mdha
errekshekujt N kurriz t maleve Lan gjurmt e kanoneve 640

Olimpi shqiptar

E Ti Kosov U dole para AGIMVE T MDHA Kur trolli me nofullat e veta Kafshonte BIJT E SAJ Kosov U dole prpara relikteve Qindvjetshe Kur Trolli pinte gjak Prtypte barot Fashatonte plagn Dhe pash Mes atij Ingranazhi Yje Dhe nn Yje Togun e pusirave Amsin Tnde Sdojm T bartim Si nj Agim mbi mal Duke ti fshir me Yje Muzgjet e hijeve Vezullim urojm Brezave q vijn Me teprit e zellit N cepat e Yjeve

Reliktet tona
(Pa Kosovn un nuk do t isha) Shetojm historin Rreshta t shkruar Me gjak Npr faqe 641

Flori Bruqi

Gjurmt tona shfaqen Her breshrit nxijn Arat me miser kudo q ishin Ngjanin n varreza t Mdha Kur rritej vdekja Ku binin gjethe t rrkllyera M t freskta Se zambakt e majit Mani i kombajns Thast mbush Misr e grur N kt Dhe Tash e tutje Gjumi do t oshtij Nga prrenjt e ndrrave E paepur Kjo ishte rruga jote Ndrmjet njerzve Me njerz Dhe butont E drits

Gjak shekullor
Mmdheu Lshoi nj britm Nj zjarr Si lumi si era si gjaku Mrsini shprtheu te praku T dua o hyjnesh e Agimit Me Heliosin e Apolonin Me vajtje-ardhjet Me duart E forta T bashkfshatarve T bashkuara prgjithmon 642

Olimpi shqiptar

N shpresn ndjellamir Eliksirin UnNdjej n shpirt Se biri yt Un jam Frymzimin tnd Borxh e kam prqaje t sjell N qepalla Gjysm t mbyllura Kngt shpesh ti mbjell Me bes e shpres Pr t ardhmen ton

Rekuiem i prligjur*
Prej gjakut e zemrs smund t dal Si t tjert sdua t iki pr tu djeg donin ziliqart n kopshtin e Edenit Molln e Erids n dor t ma ln Dhe dit pas dite prej zemrimit t prligjur Nga trishtimi Zeusi se fail Prometeun Pa ia treguar fshehurisht intrign Dashurit sa fort digjen e prvlohen Brnda do ndrre vuan zemra vet Sa udh u desh q djajt t risjellin Poshtrimin e zbritur nga Olimpi a qielli E t ln shtrngatn e t vras njerzin Edhe lott kur djegin Brenda shpirtit M ngjan se m hiqet mallngjimi nj kng ilirishte prfton nga Un i fsheht E vjen n koh letargjie here ikn vet * (PoeziaRekuem i prligjur m shifren Poeti jam,toi mimin e dyt n konkursin letrar Sofra poetikeYmer Elshani -2006 n Drenas t Kosovs)

643

Flori Bruqi

Rreze drite
Pr Ty nga zemra kt poezi po e rris asnj hije muzgu nuk i fus brenda Ti krkon drit se ishe drit si jan drit t gjitha nnat Vije Ti do mbrmje duke m pshpritur: -Natn e mir bir elsin mos ia v ders do t vij nna (Gjumin pa ta prishur) me hapa t pranvers Biro t t shoh mos je shpluar kur ike Un t putha a thua m ke ndjer ndoshta vetm koha si rreze drite n mua tpaska mbetur Kt poezi Nn nga zemra e shkrova dhe hije azhuri si futa Brenda Ti krkon drit se ishe Drit si jan Drita t gjitha Nnat

644

Olimpi shqiptar

Lajtmotiv i sinqert
U kndoj t thjeshtave t urtave fjals s dashur drits s qart t gjitha ndrrave m ljtmotiv t sinqert t gjitha kngve prher me krryerresht Femrave Ejani n kng Nna dhe motra t dashura gra hyni n kng n lindm nga kngt Tuaja nga zri Juaj morm kmb

Liri fjale
N ditn e takimit me fole m z tjetr dhe un uditrisht prap erdha nga zemra t t shoh e t puthi si Diellin kopshtin me lule prse qe aq e ashpr Mos vall n qytetin tend ilirik t ndjekin qent e trbuar ndonj hije nate apo do t mbetesh e mbyllur sal pr vete Arti nuk t do t vetmuar as muzik smund t ndjesh 645

Flori Bruqi

nj buzqeshje do t krkoj prore dhe karala do t dhuroj e puthje t ngrohta Mos hesht as mos ik lulebore sigurisht ti do t qesh nj dit dhe lufta mes unit tend e urrejtjes do t mend ty t trn vetm jam dhe pres t vish

Qyteti ku t prita
U ndala ball Spitalit t Prishtins hipa si Orfeu n altar dy vargje t ti them m zrin e shterur nga shqetsimi Dhe un e pash qytetin tend m nj dallendyshe fola me beso dhe ikem t dyt e m tepr ike ti Un prap jam aty ku m ke len n Salln e kuqe t Pallatit t Rinis vallzoj m hijet nuk e di ciln ta prkdhel Ti nuk je ret mbi qytet me nevrikosin dhe shiu m lag bashk me vargjet Nj dit n nj or dil e takohemi kiamet nuk bhet nuk bhet as qyteti det I mrzitur rri i fyer jam pres dashurin tnde e t e mbi gjinjt e tu Mbi buzt e tua t z nj ndrr t krkoj ti ha aat sy me vargje Po vargjet nuk kan faj q ti nuk i ndjen asnj grime mos ik mos u fsheh e as zrin mos e ndrro!...

646

Olimpi shqiptar

Akuarel i diellit
Iku Tetmbdhjet vjeare E bukur S... Si hna pesmbdhjet N etore shkroi vjershn Pr Mngjesin n Prishtin I plqyen solitert e lart Dhe shtpit plot bloz Tjegullat e ative t ulta Me myshqe t venitura Shtegu i fushs kujtonte nnn M kmb t'amputuar Dhe Agimin e madh pas shiut Q lkundin pemt n zgavra N Prishtin.. Ajo me gishtin tregues vizatoi N xhamat e ateles Prolin e babait plak-Met Pastaj e fshiu me dor Dhe dorn e puthi Kur u kthye n vendlindje Vuri plhurn pas nj karroje me san N kalldrm... Dhe vizatoi dridhshm nj rrugic fshati n muzg N agimin e azhurt Hapi dritaren Rrotulloi uditshm Lindjen e Diellit Hijet n vetmin e rrugs Dallndyshet Nj pik ves N mbremjn e majit Ngriti penelin Dhe e ngjeu n Akuarelin e Hns Pikturoi rrugn 647

Flori Bruqi

Me balt t Strellcit Durakun plak Kopshtet me dardh Fshatart e vyer Me draprinj n duar Shtpi me dyer t rnda Streh me bor Hapsira boj gushpllumbi Hga fshatrat malor...

Mendim i kredhur
Shpirti i Saj Nj lndin Qershori Selvit ndan rrugs Trupin e saj imitojn E dua at Era viteve Buzt do t'ia vyshk Relien e kuq t mollzave VIzat e rudhave do t'ia prishin Por Megjithat e dua Sot Kur me t jam i dritzuar N shpirtin e prjetshm Jam i rrethuar edhe m njomsi Edhe me rrudha Nga pranvera e syve Margaritar t Saj.

648

Olimpi shqiptar

Biograa e Flori Bruqit

Flori Bruqi lindi me 29 qershor t vitit 1952 n Isniq t Deanit, Kosov. Studimet e Defektologjis i kreu n Beograd, ndrsa ato postdiplomike (Magjistratur), n Universitetin e Prishtins - n Fakultetin e Kulturs Fizike dhe Sportit (2004). Bashkpunoi m shtypin e prditshm e periodik t vendit dhe t jashtm, q nga viti 1974 e deri me tash ( Bota e re-Prishtin,Rilindja-Prishtin, DanasZagreb, Dello- Lubjan,Dnevnik- Lubjan, Veqer- Maribor,Le Mond,Corriera della Sera etj).sht antar i Lidhjes s Shkrimtarve t Kosovs ( 2000 ). sht menaxher i kompanis Flomed, nga Prishtina, dhe menaxher gjeneral pr Kosov, n distribuim t preparateve farmaceutike t Schulke-Mayr-it t Gjermanis dhe Borer Chemie AG t Zvicrs. Flori Bruqi, mbrojti punimin e magjistraturs, me titull Dallimet n disa ndryshore ziologjike ndrmjet studentve sportist dhe jo sportist , para dhe pas vrapimit 400 metra , para komisionit shkencor - t Fakultetit t Kulturs Fizike dhe Sportit, n Prishtin, n prbrje - Prof. Dr. sc . Hasim Rushiti, kryetar, Prof. Dr. Hysni Daka, mentor, Prof. Dr. sc. Mustaf Aliu, antar .Magjistri i tashm i shkencs s Fiziologjis kineziologjike, Flori Bruqi ka zbatuar nj metodologji t avancuar shkencore gjat ktij hulumtimi t tij n 22 parametra morfologjik-ziologjik, duke prdorur kriteret e avancuara t Programit biologjik ndrkombtar, t einer-it dhe Louri-es, Praktikumin e antropologjis biologjike, t Buzin-s me bashkpuntor, Parktikumin e ziologjis sportive,t Heimer-it me bashkpuntor, Udhzuesit Kombtar t Asociacionit Shndetsor Amerikan etj. Punimi i magjistraturs, t Flori Bruqit, sht vlersuar lart nga komisioni shkencor, i cili ka shfrytzuar burimet m t reja t literaturs (citon 49 referenca librash m t rinj nga kjo lmi shkencore), si dhe ka prdorur 17 eb-adresa portale relevante, q merren m kto hulumtime t Fiziologjis kineziologjike botrore. Deri m tash ka botuar kta libra: Zjarri i diellit, poezi, Prishtin, 1995. Ndrgjegjja, roman, Prishtin, 1995. Vrassit e liridonve, roman, Prishtin, Tiran, 1996. 649

Flori Bruqi

Ringjallja, roman, Tiran, Prishtin, 1996. Gjarprinjt e pallatit, roman, Tiran, Prishtin, 1996. Dorzeza, roman, Tiran, Prishtin, 1997. Tok e djegur, roman, Shkodr, Tiran, Prishtin, 1998. Burri dhe gruaja, libr shkencor, Tiran, Prishtin, 2000. Pallati i Akereonit, roman, Tiran, Prishtin, Ne York, 2000. Vademecum DDD, libr shkencor, Prishtin, 2002. Struktura faktoriale e dimensioneve antropometrike dhe ziologjike, Prishtin, 2004. Ndikimi i sportit n personalitetin e njeriut, libr shkencor, Prishtin,2004. Delinkuenca e t miturve dhe ushtrimet zike, Prishtin, 2004. Vademecum pr preparate higjenike t Schulke Mayr it, libr shkencor, Prishtin, 2004. Dallimet n disa ndryshore ziologjike ndrmjet studentve sportist dhe jo sportist para dhe pas vrapimit 400 metra (punim magjistrature, Prishtin 2005). Antropometri-Jakov Milaj Raca shqiptare, recension i zgjeruar i botuar n Floart, 2005. Si ta njom internetin, Flomed, tetor-2005. Smundjet infektive seksuale, Floart, tetor-2005. Udhzues i shkurtr i preparative dezinfektuese, Flomed, 2006. Merruni me sport dhe ushtrime zike pr tu relaksuar, Floart, janar 2006. Kosova nuk sht i berz e zez, Floart, dhjetor 2005. Fshehtsit dhe t vrtetat pr virusin avian, Flomed, 2005. THE ECONOMIC ASPECTS OF SPORTS RECREATION AND HEALTH, Sport ritmi-zemrs, janar 2006, etj., n periudhn 19741982., si dhe mijra punime n shum eb faqe interneti (2003-2008). DETERMINANTAT SOCIO-PSIKOLOGJIKE T USHTRIMIT FIZIK (hulumtim socio-psikokineziologjik me studentt e Universitetit t Prishtins), Flomed, 2006. Guxim shqiptar, Prishtin, 2008. Olimpi shqiptar,Prishtin,2009. Ka botuar 21 fejtone publicistiko-shkencore n gazetn Rilindja t Prishtins.

650

Olimpi shqiptar

Prmbajtja
1.POET SHQIPTAR
Fjala e redaktorit................................................................................................5 Azem Shkreli........................................................................................................9 Agim Vinca............................................................................................................22 Fatos Arapi.............................................................................................................29 Arshi Pipa...............................................................................................................40 Abdullah Konushevci.....................................................................................49 Esad Mekuli..........................................................................................................60 Agim Bacelli.........................................................................................................66 Besnik Mustafaj..................................................................................................72 Arif Molliqi............................................................................................................77 Din Mehmeti.......................................................................................................85 Naim Kelmendi.................................................................................................99 Sabri Hamiti........................................................................................................112 Fahredin Shehu................................................................................................124 Fatmir Terziu.......................................................................................................135 Engjll Shehu.....................................................................................................148 Rajmonda Moisiu............................................................................................155 Mardena Kelmendi........................................................................................160 Pal Sokoli ............................................................................................................166 Albana M.Litschin...........................................................................................178 Raif Gashi.............................................................................................................179 Iljaz Prokshi.........................................................................................................183

2. SHKRIMTAR BOTROR
Albert Kamy,klasiku modern.................................................................195 Borges,ky fenomen letrar.........................................................................196 651

Flori Bruqi

Heinrich Heines, I rilexuar...................................................................................197 Gabriel G.Markuez,jeta dhe vepra.................................................................201 Heminguej,shkrimtari I dy luftrave.............................................................203 Anton P.ehov...........................................................................................................204 Fjodor Dostojevski, art dhe vuajtje...............................................................206 Vlladimir Majakovski...............................................................................................207 Victor Hygo...................................................................................................................211 Jean Paul Sartre.........................................................................................................222 Orhan Pamuk:Un jam e kuqja........................................................................226 Robert Schfarc............................................................................................................226

3. RECENSIONE
Motivi patriotik n vjershat e Ali Asllanit....................................................231 Homazh veprs s Fan Nolit ton t madh.............................................246 Anton Pashku, (1937-1995).................................................................................261 Fatos Kongoli...............................................................................................................267 Ben Blushi:T jetosh n ishull.............................................................................169 Kastriot Myftaraj:Gjyqi intelektual i Kadares..........................................270 Kritika letrare n pozitn stand by...............................................................272 Martin Camaj, (1925-1992).................................................................................294 Vedat Kokona:Lutja e fundit e shkrimtarit..............................................297 Romani Ndan, nj risi n letrat shqipe...................................................299 Nj roman interesant:arkmorti bosh......................................................... 300 T gjith gafat e Kodit t Da Vinit................................................................300 Flutura Aka:Kryqi i harress............................................................................303 Myrvete Dreshaj-Baliu:Konteksti i shkrimit.............................................303 Zymer Elshani:Xhit,xhit,xhita ime............................................................304 Azem Shkreli:Muri prfundi shqipeve........................................................304 Ibrahim Sknderi:Loku e carroku..................................................................305 Zek Murseli:Buzqeshja....................................................................................305 Sadik Prvetica:Diell dhe ylber n zemra................................................306 Mehmet Gjevori:Prindrit,edukator t par t fmijve.............306 Beteja e Koshareslibr me t dhna t reja pr Kosharen.....................................................................................................307

652

Olimpi shqiptar

4.TEMA PSIKOLOGJIKE
Dhunimet gjat lufts n Kosov.............................................................311 Lufta moderne e Vesli Klark pr ta mposhtur diktatorin Milloshevi.......................................................................................338 Masakra e yshkut..............................................................................................345 Spastrimi etnik dhe ndrgjegjsimi.........................................................385 Pse vetvrasje........................................................................................................388 Psikologjia andragogjike dhe zbatimi I saj n ushtrin shqiptare dhe n TMK/FSK............................................................................392

5.TEMA HISTORIKE
Kosova,t pathnat pr luftn....................................................................404 Nacionalizmi dhe ndikimet e huaja.........................................................408 Milan V.Suay dhe shqiptart.....................................................................414 Jeta e Ali Pash Tepelens.............................................................................429 Ahmet Zogu...........................................................................................................435 Adem Jashari, symbol i rezistencs son kombtare...................437

6. NGA BOTA E DIJES SHQIPTARE

Gonxhe Bojaxhiu n letrsin shqipe....................................................445 Jusuf Grvalla........................................................................................................446 Dritsimi i bots shqiptare bhet me dr.Mirela Bogdani.......................................................................................451 Akademik Idriz Ajeti,jeta dhe vepra.........................................................453 Kush sht Ledri Kurti-Kraja?.......................................................................457 Ledri Kurti ose Martesa estetike me natyrn...................................470 Ismail Kadare pak m ndryshe...................................................................477 Jup Kastrati.............................................................................................................510 Ibrahim Rugova....................................................................................................515 Rexhep Qosja.........................................................................................................523 653

Flori Bruqi

Ku sht Ukshin Hoti,ai nuk i prket harress!......................................529 Jo nuk arten kullat tona....................................................................................533 Njeriu i prir pr perfeksion..............................................................................541 Adem Demai ndryshe.......................................................................................542 Kush sht Zymer Neziri?..................................................................................547 Kush sht Adnan Abrashi?.............................................................................555 Kush sht Nimon Muaj?................................................................................556 Intelektuali Namik Shehu,Shqipria-mjeksia e tij npr vite.....................................................................................................................565 Begzad Baliu...............................................................................................................583 Mbi komunikimin tone.......................................................................................585

7.OPINIONE PR LIBRIN GUXIM SHQIPTAR

Prgjigje krasistve t historis shqiptare................................................611 Lufta e opinioneve.................................................................................................627 Libr q spikat me tematikn dhe gjersin njohse t shum fakteve dhe t vrtetash..............................................................628 Zbardhja e shtjes kombtare.....................................................................629 Nga forma elektronike te forma e shtypur..............................................630 Gazeta Tirana Observer: T dish t guxosh.............................................631 Poezi nga Flori Bruqi.............................................................................................635 Shnime pr autorin............................................................................................649

654

Olimpi shqiptar

Katalogimi n botim (CIP) Biblioteka Kombtare dhe Universitare e Kosovs 821.18-4 821.18-92 Bruqi, Flori Olimpi shqiptar : (pikpamje, kritik, vlersime, poetik) / Flori Bruqi. - Prishtin : Rugova Art, 2009. - 655 ; 21 cm. - (Biblioteka Feniksi) Biografia : f. 649-650 ISBN-978-9951-536-03-5

655

ISBN-978-9951-536-03-5