MJEDISI EKONOMIK DHE B.N.

Menaxheret e ndrmarrjeve ndrkombtare, pr t marr vendime se: ku, kur dhe n far mnyre do t kyen me biznes n tregjet e piktuar ndrkombtar, sht e domosdoshme q s pari ta hulumtojn dhe krijojn pasqyrn e qart pr qndrueshmrin ekonomike t atyre tregjeve

Analiza e mjedisit ekonomik ofron prgjigje n dy pyetje kryesore: 1. Sa sht madhsia e tregut t piketuar dhe 2. Cilat jan karakteristikat kryesore t tij Pasqyra pr mjedisin ekonomik t tregut t piktuar krijohet n baz t analizs s: - indikatorve makroekonomik dhe - indikatorve mikroekonomik

1. Mjedisi makroekonomik

Prmes analizs s mjedisit makroekonomik krijohet pasqyra pr gjendjen e prgjithshme ekonomike t nj vendi t piketuar

Gjendjen e prgjithshme ekonomike t nj vendi e pasqyrojn kta indikator makroekonomik: 1. sistemi ekonomik 2. produkti i brendshm bruto 3. popullsia dhe t ardhurat 4. koncepti i zhvillimit ekonomik 5. struktura e konsumit 6. infrastruktura 7. gjeografia ekonomike 8. Inflacioni etj.

1.1. Sistemi ekonomik

N praktik hasim n:

- Sistemin ekonomik kapitalist, (karakteristikat)

- Sistemin ekonomik komunist,(karakteristikat)

1.2. Produkti i Brendshm Bruto

PBB paraqet prodhimin e prgjithshm t nj vendi brenda nj viti PBB (GDP) sht treguesi kryesor i potencialit t tregut t caktuar

Vlera e PBB/banor sht tregues i fuqis blerse t konsumatorve

Vlera nominale e PBBNr.

1 2 3 4

2004
PBB/1banor
37,393 42,392 34,012 48,169

Vendi
SHBA Zvicra Japoni Norvegjia

PBB
10,881,609 309,465 4,326,444 221,579

5
6 7

Danimarka
Gjermania Kanada

212,404
2,400,655 834,390

39,334
29,063 26,404

vazhdim i
8 9 10 11 12 13 Suedia Franca Austria Kina Australia Shqipria 300,795 1,747,973 251,456 1,409,852 518,382 6,124 33,421 29,279 31,043 1,094 26,049 1,913

14
15

Singapori
Malajzia

91,342
103,161

21,242
4,159

Burimi:WDR, 2005. f.256-260

1.3. Popullsia dhe t ardhurat

Numri i popullsis n nj vend t caktuar sht tregues i madhsis s tregut t atij vendit e njher tregues i krkess s mundshme

Konsumi i produkteve, mimi i t cilave pr njsi nuk sht shum i lart, (si p.sh. produktet ushqimore, farmaceutike etj) sht n korrelacion t drejt me numrin e banorve prandaj si kriter pr vlersim mund t merret numri i popullsis
Ndrsa kur sht fjala pr produktet e shtrenjta pr njsi, ather si kriter pr vlersim duhet t merren t ardhurat pr nj banor

Kur analizohet popullsia e nj vendi, ather n analizn duhet t prfshihen: - numri i popullsis - norma e shtimit t saj - struktura e popullsis sipas grup moshave - dendsia e banimit dhe - shkalla e urbanizimit

Popullsia dh PBB/1banor
Vendi Popullsia (n mil.) % n pop. botrore PBB (n mil.$) PBB/ 1banor

-2004
% n PBB botrore

Kina
India SHBA Indonezia Brazili

1.288.4
1.064.4 291.0 214.5 176.6

20.6
16.9 4.6 3.4 2.8

1,409,852
598,966 10,881,609 208,311 492,338

1,094
562 37,393 971 2,787

3,8
1,6 29,9 0,6 1,3

Rusia
Pakistani

143.4
148.4

2.3
2.3

433,491
68,815

3,022
463

1,2
0,2

Japonia

127.2

2.0

4,326,444

34,012

11,9

1.4. Koncepti i zhvillimit ekonomik

Koncepti i zhvillimit ekonomik mbshtetet n teorin ndrkombtare t ciklit jetsor t produktit Sipas ksaj teorie, vendet e zhvilluara paraqiten n rolin inovator t produkteve apo teknologjive N faz e hyrjes s produktit n treg, prodhimi dhe shitjet, kryesisht realizohen n tregun e inovator N fazn e rritjes fillohet t eksportohet n vendet e zhvilluara N fazn e pjekuris, prodhimi fillon t bartt, ne vendet e zhvilluara N fazn e rnies prodhimi bartet n vendet n zhvillim,ndrsa krkesat e vendit inovator dhe vendeve t zhvilluara plotsohet nga importi

Stadet e jets s produktit

Shitje dhe fitime

Hyrje

Rritja

Pjekuria

Rnja

Kriteret prcaktues t nivelit t zhvillimit ekonomik

Treguesit q i karakterizojn vendet e zhvilluara, jan: - Vlerat e larta t PBB dhe t ardhurave kombtare - Vlera e lar e konsumit pr banor - Numri relativisht i vogl i t punsuarve n sektorin primar - Sektori i zhvillua terciar - Teprica e produkteve dhe shrbimeve - Posedimi i sasis s duhura t kapitalit financiar dhe - Teknologjit e zhvilluar dhe investimet e larta pr punt krkimorezhvillimore etj. Vendet me pak t zhvilluara, kto karakteristika i kan t kundrta

1.5 Struktura e konsumit

Prve volumit t konsumit t mundshm (nr. i popullsis) dhe aftsis blerse (PBB/ 1 banor), me rnsi sht edhe njohja e strukturs s konsumit Konsumin e vendeve t zhvilluara e karakterizon pjesmarrja e lart e shpenzimeve pr t mira kapitale, ndrsa konsumin e vendeve t varfra e karakterizon pjesmarrja e lart e shpenzimeve pr t mira konsumuese Disa produkte t cilat n vendet e zhvilluara konsiderohen si t domosdoshme, t njjtat n vendet e varfra konsiderohen si mallra luksoze

1.6. Infrastruktura

Aktivitetet e biznesit n nj vend t piktuar varen drejtprdrejt nga: - Gjendja dhe kualiteti i sistemeve t ndryshme t infrastrukturs s komunikacionit: rrugor, hekurudhor, ujor dhe ajror - Gjendja, kualiteti dhe mimi furnizues me energji elektrike - Gjendja kualiteti dhe mimi furnizues me uj, vemas me uj teknologjik - Gjendja, kualiteti dhe mimi i shrbimeve t PTT - Ekzistimi i institucioneve t tregut dhe shkalla e zhvillimit t tyre

1.7. Gjeografia ekonomike

Shprndarja e resurseve ekonomike n vise t ndryshme t bots sht e pabarabart. Prandaj menaxheret e ndrmarrjeve ndrkombtare duhet t ken njohuri t mira gjeografike pr vendndodhjen, sasin dhe cilsin e resurseve ekonomike botrore Barrierat gjeografike si malet e larta, shkrettirat e gjera etj. kan ndikim n aktivitetet e biznesit ndrkombtar sepse e vshtirsojn transportin dhe kanalet e shprndarjes n shum vende Pr disa lloje biznesesh kushtet klimatike, si ciklonet, prmbytjet, koha me ngrica i bn t rrezikshme investimet n ato vise

1.8. Shkalla e inflacionit

Rritja e shkalls s inflacionit rezulton me rnie t aftsis blerse t konsumatorve industrial dhe atyre final N tregjet me shkall t lart t inflacionit, qeverit vendore shpesh here aplikojn kontrollin e mimeve si prgjigje ndaj rritjes se shpejt e t prshkallzuar t mimeve

2. Mjedisi mikroekonomik

Analiza e mjedisit mikroekonomik i jep informatat lidhur me situatn dhe kushtet n treg pr produktin e caktuar n tregun e piktuar Kjo realizohet prmes: - identifikimit t konkurrencs n treg pr produktin konkret dhe - identifikimit t avantazheve konkurruese t ndrmarrjes n krahasim me konkurrencn

2.1. Konkurrenca

Konkurrenca n tregun ndrkombtar mund t vjen nga: - ndrmarrjet lokale, - ndrmarrjet tjera t vendit origjin t ndrmarrjes s caktuar dhe - ndrmarrjet e vendeve t treta Varsisht nga lloji i krkess, konkurrenca mund t jet: - pr krkesat ekzistuese n treg - pr krkesn latente dhe - krkesn perspektive

Me rastin e marrjes s vendimit pr kyje dhe afarizm n ndonj treg t piktuar, menaxheri duhet t konstatoj sa sht numri i konkurrentve pr produktin e caktuar dhe pr ciln kategori t krkess jan t orientuar ata

2. Prcaktimi i avantazheve n raport me konkurrencn

Prcaktimi i avantazheve t ndrmarrjes n raport me konkurrencn mund t definohet prmes prgjigjes n kto pyetje: - Cilt jan konkurrentt e tashm e cilt mund t jen n t ardhmen? - Cilat jan strategjit, objektivat dhe synimet kye t konkurrencs? - Sa i kushton rndsi konkurrenca tregut t caktuar dhe far sht interesimi i konkurrenteve pr at treg n t ardhmen? - Cilt jan avantazhet m t rndsishme t konkurrencs? - A ka konkurrenca dobsi t cilat e rendojn dhe cilat jan? - Cilat ndryshime mund t priten n t ardhmen nga konkurrenca?

Pr prcaktimin e avantazheve t ndrmarrje n krahasim me konkurrencn aplikohet metoda e njohur me emr benchmarking Metoda bazohet n analizn dhe krahasimin sistematike me konkurrencn elite Analiza e konkurrencs fokusohet n identifikimin e faktorve t suksesit q kan ndikuar q ajo t afirmohet si lider n treg. Po ashtu, analizohen edhe faktort e mossuksesit prkatsisht dobsit e konkurrencs

Duke i analizuar faktort e suksesit dhe t mossuksesit t konkurrencs, ndrmarrja sht n gjendje, q n baz t prvojave t tjerve t fus avancime t ndryshme dhe t ik nga gabimet q i ka br konkurrenca

II. MJEDISI POLITIK

Mjedisi politik shpesh e ka rrolin prcaktues n aktivitetet e biznesit ndrkombtar Mjedisi i qndrueshm politik i nj vendi i zvoglon rreziqet me t cilt mund t ballafaqohet ndrmarrja n at treg dhe i rrit gjasat pr kyje me operacione t biznesit dhe e kundrta, mjedisi jo i qndrueshm... Menaxheri i ndrmarrjes ndrkombtare duhet ta njoh mir mjedisin politik t vendit t piketuar, si dhe ti parashikoj ndryshimet e mundshme

Klima politike

Klima politike e nj vendit sht e determinuar nga sovraniteti politik dhe konfliktet politike n vend

Me sovranitet politik kuptojm dshirn e vendit prits q biznesin ndrkombtar n tregun e vet ta vn nn autoritetin e vet prmes masave t ndryshme shtja e sovranitetit politik, kryesisht sht prezent te venet e pazhvilluara dhe vendet n zhvillim

Me konflikt politik kuptojm trazirat, konfliktet e brendshme (luftrat qytetare, komplotet, atentatet etj), t cilat mund t ndikojn por edhe mund t mos ken ndikim n biznesin ndrkombtar (ndikim negativ, pozitiv ose neutral)

Ndikimi i konfliktit politik n biznesin ndrkombtar (n vendin ku ai manifestohet) mund t jet: i trthort dhe i drejtprdrejt 1. Ndikim t drejtprdrejt n biznesin ndrkombtar kan konfliktet politike si luftrat qytetare, trazirat civile dhe terrorizmi, t cilat zakonisht i kan n shnjestr ndrmarrjet e huaja

2. Ndikim i trthort n biznesin ndrkombtar paraqitet pr dy shkaqe: - pr shkak t ndryshimit t politiks s qeveris ekzistuese dhe - pr shkak t ndrrimit t qeveris

Viktimizimi i ndrmarrjeve ndrkombtare

Ndrmarrja ndrkombtare mund t jet viktime e: - Konfliktit politik t fraksioneve t ndryshme politike n vend

- Konfliktit politik midis dy vendeve, me rast ndrpriten t gjitha aktivitetet afariste midis dy vendeve, (bojkotimi) ndrsa ndrmarrja ndrkombtare gjendet n pozitn e viktims
- Konfliktit politik me prmasa ndrkombtare, me rast ndrpritet do afarizm ndrkombtar midis vendeve t prfshira p.sh. embargoja ndaj vendit t caktuar

Fushat e veprimtaris shtetrore t cilat duhet ti hulumtoj menaxheri i ndrmarrjes ndrkombtare jan:
-

Embargot dhe sanksionet Kontrollet e eksporteve dhe Rregullimi i sjelljes s biznesit ndrkombtar

Sanksionet dhe Embargot

Sanksionet dhe embargot jan masa qeveritare prmes t cilave ato ndikojn n fluksin e operacioneve t biznesit ndrkombtare n nj vend t caktuar, dhe zbatohen, kryesisht, n funksion t politikave dhe kundrvnieve t caktuara sesa pr qllime ekonomike

Sanksionet priren drejt masave t veanta shtrnguese t pjesshme p.sh. ndrprerja e financimit Embargot zakonisht jan m t thella. Ato i ndalojn operacionet e biznesit trsisht me vendin ndaj t cilit vendoset embargoja Zbatimin e tyre e ka iniciuar Lidhja e Kombeve, pas L2B prmes nnshkrimit t nj konvente, e cila siguronte dnime dhe sanksione pr shkeljen e klauzolave t saj

Lidhja e Kombeve sanksionet dhe embargot i parasheh si arma ekonomike e konceptuar jo si instrument pr luft, por si nj mjet presioni pr paqe

Ideja baz sht se sanksionet dhe embargot ekonomike mund ti detyrojn vendet t sillen paqsisht n komunitetin ndrkombtar
Ideja e zbatimit shumpalsh t sanksioneve ekonomike sht prfshir n ligjin ndrkombtar nprmjet Karts s OKB, ku theksi m i madh u vu n aspektin detyrues t tyre

Me vite, sanksionet ekonomike jan br mjet i politiks s jashtme t shum vendeve Ato shpesh jan prdorur me qellim t ndryshimit t qeveris s vendit apo se paku pr ndryshimin e politikave t saj Shkaqet pr aplikimin e tyre jan t ndryshme, duke prfshir: - imponimin vendeve pr respektimin e t drejtave t njeriut - mosprhapjen e armeve nukleare - luftimin e terrorizmit

Intervenimi politik

Me intervenim politik kuptojm vendimin e qeveris s vendit prits q ndrmarrjet e huaja t cilat veprojn n territorin e saj ti detyroj q ti ndryshojn operacionet, politiken afariste dhe strategjit

Format kryesore t intervenimit politike jan: 1. shpronsimi 2. konfiskimi 3. atdhesimi (domistiksioni) 4. rekuizimi 5. shitja e detyruar 6. rinegocimi i detyruar i kontrats 7. anulimi i kontrats dhe 8. format tjera t intervenimit t qeveris

Shpronsimi (eksproprimi) paraqet marrjen zyrtare t pasuris t ndrmarrjes s huaj nga shteti prits, me qllim t shfrytzimit t saj pr destinom publik Konfiskimi (nacionalizimi) paraqet marrjen e prons t ndrmarrjes s huaj nga ana e qeveris s shtetit prits pa kurrfar kompensimi, me rast vet qeveria pritse bhet pronare

Atdhesimi (domestiksioni) sht proces me t cilin ndrmarrjes s huaj gradualisht i zvoglohet kontrolli mbi prone prmes kufizimeve t imponuara

Masat e atdhesimit jan: - bartja gradual e pronsis n rezident - implikimi i rezidentit n nivelet m t larta t udhheqjes - bartja e procesit t marrjes s vendimeve n rezident - prodhimi gjithnj e m i madh i komponentve n vend, duke eliminuar importin e tyre nga vendi am i ndrmarrjes s huaj dhe - rregullimet specifike t eksportit me t cilat diktohet pjesmarrja n kmbimin ndrkombtar

Rekuizimi : paraqet marrjen e pasuris t ndrmarrjeve t huaja nga ana e qeveris pritse apo ndonj organ t cilin ajo e mbshtet (kryesisht pushteti ushtarak), si prgjigje pr gjendjen e jashtzakonshme Qeveria me kt rast premton se pasuria do ti kthehet m von pronarit t huaj

Shitja e detyrueshme, sht vendim i qeveris pritse, me t cilin i detyron ndrmarrjet e huaja q ta shesin pjesrisht apo trsisht pasurin e vet ndonj organi qeveritar ose banoreve lokal Rinegocimi i detyruar i kontrats, paraqet vendimin e qeveris pritse me t cilin e detyron ndrmarrjen e huaj q t pajtohet me ndryshimet n kontrat t lidhur m qeverin Anulimi i kontrats, paraqet ndrprerjen e njanshme t kontrats nga ana e qeveris pritse

Format tjera te intervenimit t qeveris e kan formn e akteve ligjore apo dekreteve t aprovuara me qllim t mbrojtjes s interesave t rndsishme kombtare - Format e intervenimeve t tilla t qeveris jan: 1. Kontrolli i lvizjes s kapitalit brenda dhe jasht vendit dhe posedimi i mjeteve devizore 2. Kufizimet importuese 3. Kontrollimi i tregut 4. Kontrolli i mimeve 5. Kufizimet n lidhje me fuqin puntore

Rreziku politik dhe llojet e tij

Rreziku politik, zakonisht rezulton nga mosnjohja e: - (jo)stabilitetit t sistemit politik t vendit n t ardhmen (a do t jen edhe n t ardhmen kushtet e favorshme politike) - politiks t ciln do ta udhheqin qeverit n t ardhmen

Llojet kryesore t rreziqeve politike jan:

1. Rreziku nga jostabiliteti i prgjithshm 2. Rreziqet e pronsis 3. Rreziku n afarizm 4. Rreziku i transferimit

Modeli pr vlersimin e rrezikut politik

Revulicioni Agresioni nga jasht Lufta qytetare Rnja e qeveris Eksproprijimi Nacionalizimi Rekuizimi Shitja e dhunshme Anulimi i kontrats Kufizimet n import Pjesmarrja e obligueshme e rezidentve n pronsi Tatimet Kontrolli i mimeve Diskriminimi i t huajve Kufizimet e transferit t: Dividents Kamats Riatdhesimin e kapitalit Kursi devizor. FAZA I I.Rreziku nga jostabiliteti politik PO

Gjendja kaotike
JO FAZA II

STOP

II.Rreziku i pronsis Rreziku tepr i lart

JO

PO

STOP

FAZA III

III.Rreziku afarist Efektet e Papranueshme JO

PO

STOP

FAZA IV

IV.Rreziku i transferit Efektet e papranueshme JO

PO

STOP

Hyrja ne tregun e huaj

Grupimi i tregjeve sipas shkalles s rrezikut politik

Pr nga rreziku politik tregjet mund ti grupojm n: 1. Tregjet politikisht shum t rrezikshme, t cilt duhet eliminuar nga interesimi pr biznes ndrkombtar 2. Tregjet politikisht t rrezikshme por jo n at mas q menjher t eliminohen nga interesimi 3. Tregjet ku situata politike sht n prmirsim e sipr

Prgjigjet e ndrmarrjes ndaj rreziqeve politike

Prgjigjet e ndrmarrjes ndaj rreziqeve politike t vendit prits mund t jen: 1. Largimi i ndrmarrjes nga tregu i rrezikshm 2. Kontraktimi i mjedisit 3. T pranoj przierjen e qeveris pritse n operacionet e biznesit t ndrmarrjes dhe prshtatjen e operacioneve t biznesit krkesave t qeveris s vendit prits 4. Sigurimi i ndrmarrjes nga rreziku politik tek ndrmarrjet e specializuara pr sigurime

Sigurimi nga rreziku politik

Ndrmarrjet amerikane kan mundsi t sigurohen nga rreziku politik (jokomercil) te agjencia e qeveris amerikane pr sigurimin e investimeve -OPIC (Overses Private Investment Corporation), e themeluar n vitin 1969 me seli n Uashington Nga rreziku politik ndrmarrjet amerikane mund t sigurohen edhe te ndrmarrjet private pr sigurim, prej t cilave m t rndsishme jan AIG (Amrican International Group) dhe Lloyds n Londr