Havza Hidrolojisinin

Yeri ve nemi
Dr. A.nal orman
sorman@metu.edu.tr
5-7 Kasm 2012
Eitim semineri Antalya

Hidroloji nin tanm

Hidro-Su, loji ise bilim anlamnda olup yer
bilimlerinin nmeli bir blmn de su bilmi
oluturur ve bu bilim dal dier baz bilim dalar ile
yakndan ilgilidir.
rnek Meteroloji, atmosfer bilimi, jeoloji, biyoloji,
deniz ve gl bilimleri, toprak, havza morfoloji vs.
Bu bilim dal da yzey ve yzeyalt ve yeralt olmak
zere grupta toplanabilir ve bilim dalar ile
uraanlarada hidrolojist, toprak fizikisi ve
yeralt( hidro jeolojist) adlar verilir.

Hidroloji biliminin dier bilim dallar ile

olan ilikileri..

Meteorology (Meteoroloji)
Climatology (klim)
Geology (Jeoloji)
Glaciology (Buzul)
Limnology (lakes) (Gl)
Cryology (snow, ice)(Kar-Buz)
Potamology (rivers) (Nehir)
Oceanology (Deniz)

Hidrolojik evrim elemanlar

Precipitation (humidity, temperature, wind) (Ya)

Interception (Tutulma)
Infiltration (Szma)
Surface Flow (Yzey ak)
Subsurface Flow (interflow)
Groundwater Flow (baseflow)
Evaporation (temperature, wind, atm. pressure)
Transpiration (Terlame)
Percolation (Szlme)
Deep Percolation (Derin
Szlme)

Su Toplama havzasnn
tanm
Belli bir alan (dz veya dalk) evreleyen
ve yksek noktalarn birletirilmesi ile
oluan alana Su Toplama Havzas veya
Havza ad verilir ve km2 cinsiden ifade
edilir.
Havzalar kk, orta veya byk lekli
olabilir

Kk havza alanlar tarmsal (sulama), orta byklkte

olanlar baraj (enerji, sulama), byk lekli olanlar ise
ou zaman takn koruma, sulam ve enerji amal veya
bunlar tm olarak ok amal kullanlrlar.

lkemizde 25 adet su havzas mevcut olup bunlar

nehir havzalar olarakta adlandrlr. Nehir havza
snrlar ve il snrlar ve yeralt havza snrlar
birbirleri ile rtmezler.
Bu havzalarn veya alt havzalar mertebelendirilir
ve en kk nehir kolundan balayarak
numaralandrlrlar. (Horton kanunu). Bu
numaraldrlmalar bunlarn saylar ve toplam kol
uzunluklar havzalarn morfolojik yaps hakknda

Su Havzalarnn karakteristikleri
Region
No.

Name

(DS, 1995)

Area (km2)

Annual mean
precip. (mm)

Annual mean flow

(km3)

% of
total flow

Basin yield
(l/s/km2)

1
2

Meri
Marmara

14.560
24.100

604.0
728.7

1.33
8.33

0.7
4.5

2.9
11.0

3
4

Susurluk
Kuzey Ege

22.399
10.003

711.6
624.2

5.43
2.09

2.9
1.1

7.2
7.4

5
6

Gediz
K. Menderes

18.000
6.907

603.0
727.4

1.95
1.19

1.1
0.6

3.6
5.3

7
8

B. Menderes
Bat Akdeniz

24.976
20.953

664.3
875.8

3.03
8.93

1.6
4.8

3.9
12.4

9
10

Antalya
Burdur Gller

19.577
6.374

1000. 4
446.3

11.06
0.50

5.9
0.3

24.2
1.8

11
12

Akaray
Sakarya

7.605
58.160

451.8
524.7

0.49
6.40

0.3
3.4

1.9
3.6

13
14

Bat Karadeniz
Yeilrmak

29.598
36.114

811.0
496.5

9.93
5.80

5.3
3.1

10.6
5.1

15
16

Kzlrmak
Konya Kapal

78.180
53.850

446.1
416.8

6.48
4.52

3.5
2.4

2.6
2.5

17
18

Dou Akdeniz
Seyhan

22.048
20.450

745.0
624.0

11.7
8.01

6.0
4.3

15.6
12.3

19
20

Asi
Ceyhan

7.796
21.982

815.6
731.6

1.17
7.18

0.6
3.9

3.4
10.7

21
22

Frat
Dou Karadeniz

127.304
24.077

540.1
1198.2

17.0
8.0

8.3
19.5

23
24

oruh
Aras

19.872
27.548

629.4
432.4

6.30
4.63

3.4
2.5

10.1
5.3

25
26

Van Gl
Dicle

19.405
57.614

474.3
807.2

2.39
21.33

1.3
11.5

5.0
13.1

779.452

642.6

Total

31.61

14.90

100.0

Yan Dalm

Yllk yag
Annual rainfall ranges from 0 2500 mm

Yan aylk dalm haritas

STREAMFLOW (Aylk akm dalm haritas)

rnek havza tanm

Havzalarn bazlarna rnek (pilot) havza (gaged)
Bazlarna temsili havza bazlalarna ise lm
yaplmayan (ungaged) havza ile tanmlanr.
Bunun iin seilen rnek havzalar zerinde alet
donanm yaplarak lmler yaplr.
rnek: Ya, ak, buharlama ve terleme,
szma ve szlme, yeralt suyunun beslenmesi
toprak nemi gibi.
Bunlara biz havzann sreleri (process) adn
veriyoruz.

Sistem in ak emas
INPUT
I(t)

SYSTEM

(System transfer function)

Q(t) = I(t)
Transformation Equation

OUTPUT
Q(t)

Hidrograf Analizi
q (m 3/s)

i (mm/hr)

t (hr)

t (hr)
input
(Rainfall)

system

output

(Basin)

(Runoff)

Components of Runoff

Akm elemanlar

Channel
Precipitation
Surface Runoff
Interflow
Groundwater Flow

Kanal ya
Yzey ak
Yzey alt ak
Yeralt suyu

Havzalarn sistem olarak tanm

O halde havzalar bir sistem olarak
tanmlamak ve ematik olarakta bir ak
emas halinde ifade etmek mmkn olur
bu ekilde yer bilim adamlar bu sistemi
matematiksel olarak ve fiziksel kanunlara
dayandrlarak ifade etmeye ve model
almalar yapmaya alrlar. Bu model
alimalar bazen deterministik, bazen
istatistiksel veya zamana bal olarakta
stokastik olarak aklanr ve bilgisayarlar
vastas ile simulasyon modelleri kurulur.

 Eer rnek havzalarn aletlerle donanm yaplacak

ise bunu nerelerde ka adet ve ne sre ile
iletilmesi sorularna yant aramak,
Ve elektronik veya manual llen deerleri bir
kaydedicilere aktarlarak bu bilgilerin ksa zamanda
gerek zamana yakn olarak transfer edilmesi
istenir. Bu suretle de model almalarn
yrtlmesi ve varlan sonularn ksa zamanda
planlama projelendirme ve iletme-tahmin
almalarna sokulmas aranr. Bu modele girdi
bilgilerinin saysal altlklarla tanmlanmas gerekir

Precipitation

Ya havzaya girdi olarak

alnr

Ya ler

Weather Radar and Remotely Sensed Data

Hava Radar ve uzaktan alglama verileri

Manual (non-recording) Gages -Manual akm lm

Recording Gage Kaydedici akm lm

amandra tipi

Recording Gage
Limnegraf ile akm
lm

Obtaining Rating Curve (Stage Discharge)

Anahtar erisinin elde edilii-Seviye Debi ilikisinin karl

Runoff / Streamflow
Measurement

Acoustic Doppler Current_Akustik doppler radar ile lm

Havzalarn tanmlanmas iin

gerekli parametreler

Topografi (alan evre ve nehir ana kolu uzunlu)

Eim ve gradiant (rlyef maksimum, hipsometrik eri)
ekil oran (yuvarlaklk oran)
Morfoloji (drenaj younluu ve nehir frekans)
Jeolojik ve toprak yaps (kaya tipi ve toprak cinsi)
Bitki v e arazi kullanm (ehir , krsal orman vs)
Hidrolojik ve meteorolojik veri (yag rejimi ve ak
katsays)

Olarak tanmlanmas ve saysal ortama altlklar olarak

aktarlmas istenir

Trkiyenin topografik
yaps
Ave.
Elevation
> 1100 m
Ave.
Slope
> 17 %

Elevation (m)

Havzann topografyas ve nehir a

Sohu Basin with
stream network

Chapter 6

30

Havzalarn morfolojik parametreleri

Drainge density (DrenajYounluu)

Dd

Lu
A

(m/km 2 )

As Dd increases, qp increases, tp decreases

Drainge frequency (Drenaj
Frekans)

Df

Nu
A

(# of branches/km 2 )

As Df increases, qp increases, tp decreases

Chapter 6

31

Havzann toprak yaps ve arazi rts

Example for: land cover and land use

Sohu Basin

Chapter 6

ayboaz Basin
32

 Su teminine yarayan alanlar suyun temini,

sulama suyunun salanmas, enerjinin
retilmesi, taknlardan korunma zellikleri
tar ve optimum olarak iletilmesi ile
maksimum fayda salanr.
Bunun iinde havza ve civarnda yaplan
lmlerin yaplmas, deerlendirilmesi ve
bilgiye dntrlmesi aranr.
Data (veri)- knowledge (bilgi)information(bilgi edinme)

 Veriler deiik amalar iin yllk, aylk

haftalk gnlk hatta saatlik olarak
toplanp deerlendirilir .
Bu verilerin en yksek, en dk ve
ortalama deerleri bizler iin nem tar
ve uzun sreli gvenilir olmas ve nokta
lmlerinin belli bir alan temsil etme
zellii aranmaldr. Bu sayede lm
says ve aral belirlenir.

Havza hidrolojisinde kullanlan aralar

Bunlar
Matematik
statistik (olaslk fonksiyonlar)
Optimizasyon yntemleri (linear ve
dinamik)
Uzaktan alglama (Uydular-aktif pasifoptik)
Corafi Bilgi Sistemleri vb
olabilir.

Yzey ak modelinin kurulmas

imdi rnek olarak bir yzey ak modeli
kurmaya bunun planlamasn, iletmesini ve
ynetimini yapmaya alalm.
Bu modelere girdiler , sre elemanlar ve
ktlar olarak grupta toplanabilir ve bu
elemanlar ya sreklilik kanununa yada enerji
ve momentum denklemlerine dayandrlarak
bilinenler yardm ile bulunmak istenen ve
projede kullanlmas istenen ktlar
bulunmas aranr.

Evaporation, Q(t)

Basin divide

Precipitation, I(t)
I(t) Q(t) = dS/dt

Basin surface
Streamflow, Q(t)

 Continuity equation -Sreklilik Denklemi

dS/dt = I(t) Q(t)
I(t) : inflow (girdi)

Q(t) : outflow (ikt)

dS/dt : change in storage (depolamadaki deiiklik)

S = (P + SF + I + GWF) (S + W + E)

Hidrograf Bileenleri
Toplam ak hidrgraflarnn bilei bulunur (genel
itibari ile)
Yzey ak, yzey alt ak ve yeralt suyu)
Bu hidrograflarn deerlendirilerek birim veya anlk
birim hidrograflarn karlmas istenir.
Bir BH tanmlanacak olur ise 1BH6. Bunun ne anlama
geldii ve dayanlan kabullerin iyi anlalmas istenir.
Yurdumuzda rnek havzalarn BH larnn karlmad
bu sebeple de yapay yntemler kullanlarak BH elde
edildii de bir gerektir.

Hitograf ve Hidrograf arasndaki iliki

Effective rainfall (etkilya)
Infiltrated amount(Szma
miktar)
Surface runoff (Yzey ak)
Baseflow (Taban akm)
Rising limb (Ykseli)
Crest (Tepe)
Falling limb(ekili)
Duration of net rain (tr)
Basin lag (tL) teleme
Time to peak (tp) pik e olan
Base time (tb) Taban sresi

Toprak yaps ve arazi rtsnn akma

etkisi

(Soil characteristics and land cover)

ehirlemenin hidrograf zerindeki etkisi

41

Chapter 6

Birim hidrograf n (BH)t tanm

Birim hidrograflarn karlmas iin basit
saanak olaylar seilir ve etkili yai
miktarnn 1mm veya 1 cm olmas aranr.
Buna bal olarakta yzey akm hidrograf elde
olunur.
Bu tr karlan BH lar ortalanr ve havzann
temsili BH karlarak ileride oluacak saanak
olaylardan beklenen akmlar elde olunur ve
proje debisi ve gelen takn suyunun hacmi
bulunur.

Birim Hidrografn teleme yntemi ile

bulunuu

UH2 + (2 hr lagged) UH2 = 2UH4

 SCS-Toprak muhafaza yntemi

Qp
tr
tL
tp
tf
tb

: peak flow (m3/s)

: duration of excess rainfall
: lag time
: time to peak or time of rise (hr)
: time of fall or recession time (hr)
: base time

45

Forecasting Procedure-ngr
yntemi

Hidrolojik Modeller
46

SRM

(Snowmelt Runoff Model)

HBV

(Hydrologiska Byrans Vattenbalansavdelning)

Farkl yaklamlardaki fiziksel tabanl, yar dalml iki hidrolojik

Hidrolojik Modelleme

SNOWMELT RUNOFF MODEL (SRM)

YAI, HAVA SICAKLII VE KARLA KAPLI ALAN
DERECE-GN YNTEM
cGNLK
AKIM
VE TAHMN
= ak katsays
(CS BENZEM
kar, CR yamur) (SMLASYON)
Q = Ortalama gnlk
debi (m/s)
= Derece gn faktr (cm/ C.gn)

S = Karla kapl alan

Derece gn says
(C.gn)
T= Ykseklie
bal scaklk fark (C)
T=
GZLENEN
VE HESAPLANAN
AKIM
KIYASLAMASI
P= Aka katlan ya (cm)

A = Alan (km)

R (Nash Sutcliffe Belirlilik katsays) ve D v (Hacim fark)

k = ekilme katsays
n+1 = hesap yaplan gn

n = gn

HBV Model yaps

Sonular
Paydalar, kurumlar ve idareciler iin Eitim amal
kurslar ve seminerler dzenlenmeli
Kurumlar aras ibirlii, ortak proje almalar
(gdml projeler vb), koordinasyon ve hzl veri al
verii salanmal
Son teknolojik aralar ve analiz teknikleri
kullanlarak verilerin analizi ve bilgiye
dntrlmesi ve paylam daha hzl bir ekilde
srdrlmeli

Gemi olaylardan edinilen deneyimler ile

gelecee dnk plan ve tasarmlarn
zamannda yaplmas ve tedbirlerin ona gre
alnmas ve deneyimli insan potansiyelinden
yararlanlmal
Verilerin gvenilir, testlerden geirilmi, yeterli
sayda ( alansal) ve zaman boyutunda olmas
kanlmaz bir gerektir.

Su kaynaklarnn srdrlebilir kullanmn

ime ve kullanma,
endstri ve tarmsal su ihtiyac
hidroelektrik enerji retimi
su rnlerinin retimi
turizm ve rekreasyon salamak iin entegre havza ynetimi
planlarnn kartlmas ve suyun aklc bir ekilde kullanm ok
nemlidir.
Su kaynaklarnn tm kullanclarn hizmetine sunulmas ve
korunmas devletin grevidir. Devlet bu faaliyetleri eitli kamu
kurum ve kurulular eliyle yrtmektedir.
Trkiyenin gelecek nesillerine yeterli ve temiz su brakabilmesi
iin kaynaklarn iyi korunup, aklc planlanmas ve kullanlmas
lazmdr.