Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
TIMOR-LESTE
HUSI
NATALINO BARROS
INTRODUSAUN
El-Nino katak: manas nebe periodikamente mosu iha
leste equador (garis katulistiwa) iha Oceano Pasifico,
resulta temperatura tasi sae makas (2 graus) husi
normal
Originalmente refere ba temperatura tasi nebe sae
makas iha coastal oeste America do Sul
La-Nina refere ba fenomena nebe lori bee malirin husi
tasi leten husi sentral no sentral-leste equador
Pasifico; cosatal oeste iha Peru no Equador. La-Nina
husi lingua Espanhola (feto kik ka bolu El-Viejo
(katuas)
PETA DUNIA
LIA FUAN EL-NINO KATAK SAIDA?
El-Nino lingua espanhola katak babe or sira bolu
Christ Child liafuan nee mosu husi peskador ida (husi
America do Sul) nebe hetan korente (arus) tasi bee
nebe manas iha coastal leste Oceano Pacifico area iha
Ecuador no Peru. Peskador nee describe katak korente
tasi bee manas nee sempre mosu iha Natal depois bele
remata fulan 3 too 5 nia laran
El-Nino nee sempre mosu ~ tinan 2 ka tinan 7 nia
laran. Durasaun bele fulan 12 too 18. Mais iha tinan
1990s El-Nino nee mosu tan too tinan 4.
SAIDA MAK EL-NINO LOLOS?
El-Nino hanesan inturupsaun ka interferense ida husi
systema atmosfer-oceanico iha tropico pasifico nebe
iha konsekuensia makas ba cuaca iha mundo/globe
tomak
Konsekuensias hirak nee bele resulta udan bee tuun
makas iha fatin balun hanesan iha Peru, USA nebe
mota boot no degradasaun rai. Iha fatin seluk hanesan
Pasifico oeste hetan bainloron naruk, nebe iha
ligasaun makas ho sunu rai nebe akontese iha
Australia, Indonesia.
Observasaun no evidensia hirak nee importantismo
hodi konsidera hodi bele prediksi variabilidade
mudansas klimatikas no mos impakto El-Nino
direitamente ba rekursus naturais nebe ita nia ema
dependent loos.
HISTORIA EL-NINO
Sientistas komesa dokumenta El-Nino nia episode iha
tinan 1700s. Tempo nebe sientistas sira komesa halo
ligasaun entre El-Nino no mota boot no bain loron
naruk iha nasaun tomak (hotu)
Iha tempo neba sira mos identifika La-Nina nia
hahalok hanesan: tasi bee iha leten hetan malirin nebe
desenvolve husi America do Sul nebe bele akontese
tinan 4 ka 5 nia laran
La-Nina lori bee malirin husi Canada do Sul too
Alaska, depois lori manas ba America do Sul
CONTI
Sira notifika katak fenomena El-Nino nee sae
barometer ho nia ligasaun ba bailoron naruk iha Aust,
India, no parte balun iha Africa no udan iha Canada
oeste inklui mos America do Sul.
Iha tinan 1960s Professor ida (Jacob) husi Univ
California kria koneksaun entre mudansas
temperatura tasi leten no anin nebe huu la makas husi
leste no udan boot/makas nebe akompanya ho
kondisaun presaun nebe la makas,
Finalmente Prof nee deskobre katak iha ligasaun forte
tebes entre bee manas nebe kauza husi El-Nino ho
variabilidae presaun entre tasi no atmosfera nebe
hanaran fenomena El-Nino Southern Oscillation
(ENSO).
CONTI
Durante 40 anos, El-Nino nia episode, sanulu husi 40
sai evento boot tebes (sira nota).
Episode nebe makas liu maka okontese iha 1997-1998.
Ida nebe forte liu mak iha tinan 1982-1983, entre sira
nee balun persisten liu tinan ida
TAMBA SAIDA MAK EL-NINO MOSU
El-Nino mosu tamba iha mudansas husi pola la
normal husi sirkulasaun anin. Mudansas nee sei lori
anin nebe dudu ka huu tasi bee iha leten ba Ind,
Australia, Ilhas Pasificos inklui TL no dudu bee
malirin ba parte costal America do Sul,
transformasaun bee malirin no manas nee scientitas
sira seidauk hatene lolos too agora,
El-Nino no La-Nina sai hanesan fenomena natural
nebe iha ligasaun ho mudansas klimatikas nebe
sempre akontese tuir pola cuaca dunia
SAIDA MAK SEI AFEITA KLIMA GLOBAL
Impakto ba udan no temperatura
Impakto ba variabilidade klima inklui mos dinamika
atmosfere, no mos ba kondisaun permukaan tanah no
flora no fauna seluk,
Karakteristik La-Nina lahanesan El-Nino. La-Nina
produs kondisaun nebe wet (ka malirin) nebe akontese
iha Indo, Aust no Africa do Sul, no mos kria kondisaun
maran iha parte balun iha America do Sul, Brazil do
Sul, Uruguay, Norte Argentina no mos iha Africa leste
IMPAKTOS OI-OIN
Konsekuensia ekonomia, e.g. ikan no krustacea seluk
sei sees husi bee manas hodi bele moris no buka hahan
Ikan sei oituan presu sae makas, afeita industria
peskas
Aihan sei menus tamba deit bailoron naruk, folin sei
makas
Impakto ba rekursus bee kualidade no kuantidade