Você está na página 1de 219

PERRY ANDERSON

A CRISE DA CRISE DO MARXISMO


Introduo a um debate contemporneo

Editora Bra i!ien e "#$%

Copyright Perry Anderson, 1983. Publicado por Verso Editions, Londres. !tulo original" In the Tracks of Historical Materialism. Copyright da tradu#$o" Editora %rasiliense &.A. Traduo: 'enise %ott(ann Capa: Al)redo A*uino Reviso tcnica: E(ir &ader Reviso: Concei#$o A. +abriel 1, edi#$o 198., edi#$o 198/ Editora %rasiliense &.A. 0. +eneral 1ardi(, 123 31..3 4 &$o Paulo 4 &P 5one 63117 .3181-..

&NDICE
Pre)9cio ............................................................ Predi#$o e dese(penho .................................. Estrutura e su;eito ............................................ <ature=a e >ist?ria .......................................... Post8scriptu( ................................................... : 11 3: 2/ 99

<ota sobre a nu(era#$o das p9ginas" os n@(eros indicados A direita no corpo do teBto re)ere(8se A nu(era#$o da p9gina colocada no topo da p9gina do liCro e( brochura.

PRE'(CIO

D teBto deste pe*ueno liCro eBige u(a eBplica#$o. Euando o Progra(a de eoria Cr!tica da FniCersidade da Cali)?rnia e( GrCine conCidou8 (e a dar trHs palestras dentro de u(a sIrie associada A %iblioteca JelleK, escolhi discutir apenas a situa#$o conte(porLnea dessa teoria. Co(o nos (eados dos anos :3 eu ;9 haCia tentado )a=er u( esbo#o da eColu#$o do (arBis(o na Europa Dcidental a partir da Pri(eira +uerra Mundial, o)erecendo algu(as predi#Nes *uanto a suas proC9Ceis dire#Nes )uturas, pareceu8(e oportuno passar e( reCista os desenColCi(entos intelectuais ocorridos desde ent$o e Ceri)icar co(o haCia( se co(portado (inhas con;eturas anteriores. D resultado n$o I propria(ente u(a continua#$o de Considerations on Wester Marxism. Gsso deCe8se e( parte ao )ato de *ue o per!odo tratado I (uito curto 4 na Cerdade, apenas u(a dIcada. al interCalo n$o per(ite o tipo de retrospectiCa be( estabelecida tal co(o I

possibilitada por (eio sIculo de hist?ria. As propor#Nes e rela#Nes, a partir de u(a distLncia t$o eB!gua, est$o se(pre su;eitas a redu#Nes 4 co( as conse*Oentes distor#Nes. A )or(a das an9lises a*ui apresentadas ta(bI( di)ere do teBto anterior. Apresentadas oral ente co(o palestras, nu(a estrutura acadH(ica, elas e(prega( 8 u( trata(ento (ais in)or(al do *ue o de u( teBto destinado original(ente a publica#$o, incluindo o uso (ais )re*Oente do prono(e pessoal. Pareceu arti)icial alter98lo depois da ocasi$oP (as continua sendo algo a ser desculpado. Dutra particularidade do teBto, co(o se Cer9, I a con)or(a#$o inicial do te(a, introdu=ido sob a rubrica de notas gerais sobre a no#$o (es(a de Qteoria cr!ticaR e suas a(bigOidades. Pode8se notar outra diCergHncia e( rela#$o As linhas do estudo anterior. <essa ocasi$o, n$o seria poss!Cel u( eBa(e dos desenColCi(entos recentes dentro do (arBis(o se( leCar e( considera#$o desenColCi(entos )ilos?)icos si(ultLneos )ora dele, na (edida e( *ue a)etara(, ou parecera( a)etar, o seu destino. Por

essa ra=$o, a segunda palestra I a(pla(ente dedicada a u(a discuss$o sobre o estruturalis(o e o p?s8estruturalis(o )ranceses. A*ui (inhas d!Cidas s$o duplas. 'eCo a inspira#$o geral para (eu trata(ento dessa 9rea a &ebastiano i(panaro, cu;a co(bina#$o de erudi#$o cr!tica e energia pol!tica I u( eBe(plo para todos os socialistas da (inha gera#$o. Para re)leBNes (ais locais, deCo (uito a Peter 'eSs. &eu pr?Bi(o liCro sobre o te(a, Criti!ue of "rench #hilosophical Modernism, inco(paraCel(ente (ais a(plo e( alcance e (ais )ino e( teBtura, est9 redigido co( u(a autoridade e u(a a)inidade *ue n$o possuo" seu surgi(ento e( breCe tornar9 estas p9ginas (ais ou (enos obsoletas. Elas ter$o serCido a seu prop?sito se de algu( (odo preparare( o ca(inho para ele, ainda *ue nu( registro u( pouco discordante. Para dar u( )echo As palestras, inclu! u( p?s8 escrito *ue leCanta uns poucos proble(as n$o direta(ente (encionados nelas 4 essencial(ente assuntos *ue concerne( A rela#$o entre (arBis(o e socialis(o. <o con;unto, o liCro tenta rastrear os (oCi(entos do (aterialis(o hist?rico nos anos passados, e *ue to(a( (ais de u(a dire#$o. Ds resultados s$o necessaria(ente u(a interpreta#$o

apenas proCis?ria. Co(o tal, sua inten#$o I si(ples(ente )ornecer u( guia grosseiro de algu(as das (udan#as no a(biente intelectual na passage( dos anos :3 para os anos 83. &into8(e lison;eado *ue apare#a( e( u(a sIrie Cinculada ao no(e de 0enI JelleK, decano de literatura co(parada e (estre da pr?pria hist?ria do criticis(o. &eu )luente internaciona8 9 lis(o intelectual e sua e(penhada de)esa dos padrNes cl9ssicos de argu(enta#$o e aCalia#$o racionais deCeria( inspirar a ad(ira#$o de todos os adeptos dos Calores do (arBis(o 4 u( corpo de pensa(ento distante do seu. E o *ue se(pre suscita( e( (i(. <o )inal das $iscriminations, JelleK o)ereceu aos seus leitores QA Map o) Conte(porary Criticis( in EuropeR. E algo se(elhante *ue se tenta a*ui, e( rela#$o ao (aterialis(o hist?rico na A(Irica do <orte e na Europa Dcidental. +ostaria de agradecer especial(ente a 5ranK e Melissa Lentricchia, MarK Poster e 1on Jiener pela oportunidade dessa tentatiCa e pelo calor de sua hospitalidade e( GrCine.

PREDI)*O E DESEMPEN+O
A eBpress$o Qteoria cr!ticaR, *ue nos tra= a*ui esta noite, contI( suas pr?prias a(bigOidades particulares, ainda *ue produtiCas. E( pri(eiro lugar, teoria de *uHT Ds usos oscila( entre dois p?los principais" de literatura, (ais )a(iliar, co(o nos recorda( o no(e e a cole#$o a *ue presta(os ho(enage(. Mas ta(bI( da sociedade, co(o a eBistente nu(a tradi#$o (enos di)undida, porI( (ais polH(ica e aguda. <esta segunda Cers$o, as duas palaCras *ue co(pNe( a )?r(ula )re*Oente(ente ad*uire( letras (ai@sculas, co(o a (arca de sua distLncia diacr!tica e( rela#$o A pri(eira. D outro co(ponente da eBpress$o leCanta *uestNes se(elhantes. Eue espIcie de cr!tica est9 sendo teori=adaT A partir de *ue base, e sobre *ue princ!piosT A*ui est9 e( ;ogo u(a Casta orde( de posturas poss!Ceis, co(o essa pr?pria sIrie, co( seu catolicis(o, (ostra clara(ente. <a pr9tica, a pr?pria diCersidade de posi#Nes dentro da cr!tica liter9ria, co( os

resultantes atritos e colisNes entre elas, se(pre tendeu a entrela#ar o liter9rio e o social, co(o sabe( os leitores de Histor% of Criticism, de 0enI JelleK. A coneB$o obrigat?ria entre a(bos I )re*Oente(ente atestada inclusiCe por a*ueles *ue repudiara( do (odo (ais eBtenuante a no#$o (es(a de QteoriaR. Cr!tica da literatura, 1. procla(ou a)inal LeaCis, I Qcr!tica da CidaR. Esse (oCi(ento inColunt9rio, se;a declarado ou sugerido, do liter9rio para o social n$o te( sido reCertido, de )or(a t$o generali=ada, nu( (oCi(ento do social para o liter9rio. <$o I di)!cil buscar as ra=Nes. Pois a cr!tica liter9ria, se;a Qpr9ticaR ou Qte?ricaR, I tipica(ente isso, cr&tica 4 sendo *ue seu irrepri(!Cel i(pulso avaliador tende espontanea(ente a transgredir as )ronteiras do teBto, e( dire#$o A Cida associada )ora dele. A teoria social co(o tal paradoBal(ente carece de se(elhante )un#$o de discri(ina#$o, estabelecida dentro de si. U u( eBe(plo dispon!Cel A corrente principal da teoria da a#$o *ue por tanto te(po do(inou a sociologia norte8a(ericana. En*uanto a (aioria das teorias liter9rias propNe, direta ou obli*ua(ente, algu( discurso sobre a sociedade, s$o relatiCa(ente escassas as teorias sociais *ue

contH(, (es(o indireta(ente, u( discurso sobre a literatura. U di)!cil i(aginar u(a poItica parsonianaP (as I bastante )9cil distinguir u(a sociologia ou u(a hist?ria atuando no 'e( Criticism. A teoria cr!tica *ue Cou discutir I, a esse respeito, u(a eBce#$o. D (arBis(o, I claro, entra (aci#a e predo(inante(ente na categoria da*ueles siste(as de pensa(ento preocupados co( a nature=a e a dire#$o da sociedade co(o u( todo. Contudo, ao contr9rio da (aioria dos seus riCais nessa 9rea, ele ta(bI( desenColCeu neste sIculo u( eBtenso discurso sobre literatura. >9 u(a sIrie de ra=Nes para isso, (as se( d@Cida u(a delas pode ser encontrada na pr?pria intransigHncia da cr&tica )eita pelos )undadores do (aterialis(o hist?rico A orde( capitalista e( *ue CiCera(. 'esde o co(e#o co( u(a perspectiCa radical e inabalaCel(ente cr!tica, o (arBis(o )oi rapida(ente leCado por seu pr?prio !(peto, por assi( di=er, para o terreno da cr!tica liter9ria. A correspondHncia entre MarB e Lassalle (ostra *u$o natural )oi esse (oCi(ento, no seu gesto inaugural. Gsso n$o *uer di=er *ue houCesse, ent$o e depois, *ual*uer acordo )9cil entre os discursos social e liter9rio dentro do (arBis(o. Pelo

contr9rio, o registro de suas rela#Nes te( sido co(pleBo, tenso e irregular, )endido por (@ltiplas rupturas, desloca(entos e pontos se( sa!da. &e nunca ocorreu u(a ruptura co(pleta desde aproBi(ada(ente os dias de Mehring, isso se deCe se( d@Cida algu(a ao )ato de *ue, para 13 alI( do seu ponto de partida cr&tico co(u(, se(pre houCe u(a linha de )uga hist)rica @lti(a ao longo do hori=onte de cada u(. <$o I, pois, inteira(ente )ortuito *ue a eBpress$o conte(porLnea Qteoria cr!ticaR tenha duas conota#Nes do(inantes" de u( lado, u( corpo te?rico generali=ado sobre literatura, de outro, u( corpo te?rico particular sobre a sociedade, originado e( MarB. U este @lti(o *ue costu(a leCar (ai@sculas, u(a ascens$o a u( n!Cel superior e)etiCada essencial(ente pela Escola de 5ranK)urt nos anos 33. >orKhei(er, *ue codi)icou este sentido e( 193:, tentaCa co( isso recuperar o a)iado gu(e )ilos?)ico do (aterialis(o de MarB, eBcessiCa(ente e(botado 4 co(o Ciu sua gera#$o 4 pela heran#a da &egunda Gnternacional. Politica(ente, declarou >orKhei(er, a Q@nica preocupa#$oR do te?rico cr!tico era Qacelerar u( desenColCi(ento *ue leCaria a u(a sociedade se(

eBplora#$oR.1 Gntelectual(ente, contudo, ele CisaCa 4 nas palaCras posteriores de Adorno 4 a Qtornar os ho(ens conscientes teorica(ente da*uilo *ue distingue o (aterialis(oR.. A principal inCestida das interCen#Nes da Escola de 5ranK)urt ao longo dos anos desenrola8se ;usta(ente nessa dire#$o 4 u(a longa e apaiBonada elucida#$o cr!tica da heran#a e das contradi#Nes da )iloso)ia cl9ssica e seus sucessores conte(porLneos, a *ual se dirigiu crescente(ente, co( os anos, para os do(!nios da arte e da literatura na obra de Adorno ou Marcuse, *ue assentara( suas carreiras no L(bito da estItica. Contudo, I obCia(ente insu)iciente de)inir o (arBis(o co(o u(a teoria cr!tica e( ter(os si(ples(ente do ob;etiCo de u(a sociedade se( classes, ou dos procedi(entos de u(a )iloso)ia consciente(ente (aterialista. A real propriedade da eBpress$o para o (arBis(o encontra8se e( outro lugar.
MaB >orKhei(er, Q raditionelle and Kritische heorieR, *eitschrift f+r ,o-ialforschun., Vol. ., 193:, p. .:-. A seguir, ele obserCa *ue tal te?rico poderia Qencontrar8se e( contradi#$o co( pontos de Cista predo(inantes entre os eBploradosR 4 na Cerdade, Qse( a possibilidade da*uele con)lito, n$o haCeria necessidade da teoria por eles re*uerida, pois ela ;9 estaria i(ediata(ente dispon!CelR. . heodor Adorno, 'e.ative $ialectics, Londres, 19:3, p. 19:.
1

D *ue I distintiCo no tipo de cr!tica representada e( princ!pio pelo (aterialis(o hist?rico I *ue ele inclui, indiCis!Cel e ininterrupta(ente, autocr!tica. Gsto I, o (arBis(o I 1u(a teoria da hist?ria *ue, ao (es(o te(po, reiCindica proporcionar u(a hist?ria da teoria. F( (arBis(o do (arBis(o estaCa inscrito e( sua constitui#$o desde o in!cio, *uando MarB e Engels de)inira( as condi#Nes de suas pr?prias descobertas intelectuais co(o a e(ergHncia das contradi#Nes de classe deter(inadas da sociedade capitalista, e seus ob;etiCos pol!ticos n$o apenas co(o Qu( estado ideal de coisasR, (as co(o gerados pelo Q(oCi(ento real das coisasR. al concep#$o n$o enColCia nenhu( ele(ento de positiCidade co(placente 4 co(o se a Cerdade, a partir de ent$o, estiCesse garantida pelo te(po, o &er pelo 'eCir, e sua doutrina i(une a erros gra#as A si(ples i(ers$o na trans)or(a#$o. QAs reColu#Nes prolet9riasR, escreCeu MarB, Qcritica(8 se constante(ente a si pr?prias, interro(pe( continua(ente seu curso, Colta( ao *ue parecia resolCido para reco(e#98lo outra Ce=, escarnece( co( i(piedosa (in@cia das de)iciHncias, )ra*ue=as e (isIrias de seus pri(eiros es)or#os,

parece( derrubar seu adCers9rio apenas para *ue este possa retirar da terra noCas )or#as e erguer8se noCa(ente, agigantado, diante delasR.3 'uas gera#Nes (ais tarde, Varl Vorsch )oi o pri(eiro a aplicar esta autocr!tica reColucion9ria ao desenColCi(ento do (arBis(o, desde os i(petuosos dias de 18-8, distinguindo 4 con)or(e colocou 4 QtrHs est9gios principais pelos *uais passou a teoria (arBista desde seu nasci(ento 4 assi( ineCitaCel(ente no conteBto do desenColCi(ento social concreto dessa IpocaR.Essas palaCras )ora( escritas e( 19.3. &e( estar inteira(ente cWnscio disso, seu autor entraCa co( elas nu( *uarto est9gio na hist?ria da teoria (arBista 4 u( est9gio cu;a )or(a )inal estaria distante de suas eBpectatiCas e esperan#as na Ipoca. Eu (es(o tentei eBplorar algo do *ue se (ostrou ser essa )or(a, nu( ensaio sobre o curso e o padr$o do (arBis(o ocidental desde o resultado da Pri(eira +uerra Mundial atI o )inal do longo desenColCi(ento *ue se seguiu A &egunda +uerra Mundial 4 o (eio sIculo entre 1918 e 1928./ Essa an9lise, escrita e( (eados dos
Varl MarB, Q he Eighteenth %rru(aire o) Louis %onaparteR, in Marx/0n.els1 ,elected Works, Moscou, 19/1, p. ..8. Varl Vorsch, Marxism and #hilosph%, Londres, 19:3, p. /1. / Considerations on Western Marxism, Londres, 19:2.
3

anos :3, inclu!a 1/ u( diagn?stico e algu(as predi#Nes. Esbo#aCa u( balan#o proCis?rio de u( longo per!odo *ue parecia ter(inar, e sugeria outras dire#Nes As *uais a teoria (arBista poderia ou deCeria se enca(inhar, nu( noCo cen9rio. F( i(portante prop?sito dessas palestras ser9 (edir a acuidade da an9lise e das antecipa#Nes da*uele teBto, A lu= dos desenColCi(entos subse*Oentes. Antes de e(preender esta tare)a, contudo, I necess9rio )a=er u(a obserCa#$o preli(inar. Eu disse *ue o (arBis(o se destaca de todas as outras Cariantes da teoria cr!tica pela sua capacidade 4 ou pelo (enos a(bi#$o 4 de co(por u(a teoria autocr!tica capa= de eBplicar sua pr?pria gHnese e (eta(or)oses. Entretanto, essa particularidade re*uer algu(as especi)ica#Nes adicionais. <$o espera(os *ue a )!sica ou a biologia nos )orne#a( os conceitos necess9rios para pensar seu surgi(ento co(o ciHncia. Para tal prop?sito, I preciso u( outro Cocabul9rio, ancorado e( u( conteBto conCencional(ente considerado (ais de QdescobertaR do *ue de QCalida#$oR. Para sere( seguros, os princ!pios de

inteligibilidade da hist?ria dessas ciHncias n$o s$o si(ples(ente eBternos a elas. Pelo contr9rio, o paradoBo I *ue, u(a Ce= constitu!das, elas alcan#a( e( geral u( grau relatiCa(ente alto de eColu#$o i(anente, regulada pelos proble(as respectiCos colocados interna(ente e pelas suas sucessiCas solu#Nes. D *ue +eorges Canguilhe(, ele (es(o historiador das ciHncias da Cida seria(ente co(pro(etido co( o estudo das di(ensNes sociais Qnor(atiCasR *ue as inCade(, n$o hesita porI( e( considerar, co(o sua co(u( QatiCidade aBiol?gica, a busca da CerdadeR,2 age co(o u( regulador interno *ue, de (odo crescente, se n$o co(pleto, isola8as de u(a orde( direta(ente eBterna de deter(ina#Nes na hist?ria pol!tica e cultural. Poder8se8ia di=er *ue, apesar de as origens das ciHncias naturais escapare( inteira(ente de seu pr?prio ca(po te?rico, *uanto (ais elas se desenColCe(, (enos depende( de *ual*uer outro ca(po te?rico para eBplicar seu desenColCi(ento. A Qbusca da CerdadeR institucionali=ada e a estrutura dos 12

+eorges Canguilhe(, 0tudes d2Histoire de #hilosophie des ,ciences1 Paris, 19:3, p. 19.
2

proble(as de)inida pelo paradig(a do(inante basta( e( larga (edida para apresentar as ra=Nes de seu cresci(ento. Canguilhe(, assi( co(o LaKatos na )iloso)ia anglo8saBWnica da ciHncia, a)ir(a nesse sentido a prioridade da hist?ria interna dos conceitos das ciHncias naturais, na sua se*OHncia de deriCa#Nes, rupturas e trans)or(a#Nes. Para Canguilhe(, I t!pico *ue sua hist?ria eBterna, se(pre presente, torne8se causal(ente crucial apenas nas con;unturas e( *ue o progresso Qnor(alR recua. E( contraposi#$o, disciplinas tais co(o estudos liter9rios 4 tradicional(ente descritas co(o hu(anidades 4 raras Ce=es tH( reiCindicado u( progresso racional cu(ulatiCo desse gHnero. <a sua orige(, subordina(8se ao (es(o tipo de deter(ina#Nes eBternas, (as a seguir nunca as elude( do (es(o (odo. E( outras palaCras, elas n$o possue( ne( estabilidade aBiol?gica deriCada da autono(ia do Cer!dico, ne( (obilidade auto8re)leBiCa capa= de eBplicar seus padrNes Cari9Ceis de inCestiga#$o e( ter(os de seus pr?prios conceitos. F(a disciplina *ue CisaCa eBplicita(ente a isso era, I claro, a sociologia do conheci(ento desenColCida por &cheler e Mannhei(. Mas seu es)or#o se superou

a si (es(o, ter(inando nu( relatiCis(o *ue e)etiCa(ente negaCa *ual*uer Calidade cognitiCa As ideologias ou utopias *ue ela haCia des(ontado, solapando assi( suas pr?prias pretensNes. QD XtodoY do conceito indiscri(inada(ente total de ideologiaR, notou Adorno, Qter(ina e( nada. F(a Ce= *ue tenha deiBado de se di)erenciar de *ual*uer consciHncia Cerdadeira, n$o I (ais capa= de criticar u(a )alsaR.: Correta(ente en)ati=ou *ue a linha diCis?ria a separar *ual*uer sociologia do conheci(ento desse tipo do (aterialis(o hist?rico era a QidIia de Cerdade ob;etiCaR. A(anh$ Cere(os a surpreendente i(portLncia desse lugarco(u( aparente(ente in?culo. Por ora, basta apenas assinalar *ue os re*uisitos para u(a re)leB$o (arBista sobre o (arBis(o deCe( por isso ser duplos. 'e u( lado, o destino do (aterialis(o hist?rico, e( *ual*uer. per!odo dado, precisa antes de tudo ser situado dentro da intrincada tra(a das lutas de classe nacionais e internacionais *ue o carac8 1: teri=a(, e cu;o curso deCe ser apreendido pelos seus pr?prios instru(entos de pensa(ento. A
:

'e.ative $ialectics, p. 198.

teoria (arBista, aplicada A co(preens$o do (undo, se(pre pretendeu u(a unidade assint?tica co( u(a pr9tica popular capa= de trans)or(98la. Portanto, a tra;et?ria da teoria te( sido se(pre deter(inada pri(aria(ente pelo destino dessa pr9tica. GneCitaCel(ente, ent$o, *ual*uer co(ent9rio sobre o (arBis(o da dIcada passada ser9 antes de tudo u(a hist?ria pol!tica do seu a(biente eBterno. Parodiando o slo.an da escola hist?rica ale($ de 0anKe, poder8se8ia )alar de u( per(anente #rimat der ussenpolitik, e( *ual*uer aCalia#$o respons9Cel do desenColCi(ento do (aterialis(o hist?rico co(o teoria 4 a esse respeito, o pr?prio contr9rio da orde( de prioridades da Theor% of 3iterature de JelleK e Jarren, onde as abordagens Qintr!nsecasR preCalecia( sobre as QeBtr!nsecasR.8 Mas ao (es(o te(po, precisa(ente por causa de toda a distLncia *ue separa MarB de Mannhei( 6ou seus sucessores (odernos7, tal aCalia#$o deCe ta(bI( con)rontar os obst9culos, aporias, blo*ueios internos da teoria na sua tentatiCa (es(a de se aproBi(ar de u(a Cerdade geral da Ipoca. F(a hist?ria pura(ente redutiCa do (arBis(o, aplainando8o na bigorna da pol!tica
0enI JelleK e Austin Jarren, Theor% of 3iterature, Londres, 1923. Co(pare(8se pp. :38:- co( 13981-1.
8

(undial, contradi= a nature=a do seu ob;eto. >ouCe socialistas antes de MarB" o escLndalo por ele proCocado, *ue ainda ho;e choca (uitos socialistas 4 para n$o )alar dos capitalistas 4, )oi a aspira#$o de u( socialis(o cientifico, isto I, goCernado por critIrios de eCidHncia e Cerdade racional(ente control9Ceis. F(a hist?ria interna, de cegueiras e obstru#Nes cognitiCas, assi( co(o de aCan#os e discerni(entos, I essencial para u(a real aCerigua#$o dos destinos do (arBis(o nesses anos, assi( co(o dos destinos de outros. &e( isso, o rigor da autHntica autocr!tica desapareceria" o apelo ao (oCi(ento (ais abrangente da hist?ria tenderia da, ou para alI( da, eBplica#$o (aterial, para a isen#$o ou ;usti)ica#$o intelectual. Passe(os agora aos proble(as e( *uest$o. A con)igura#$o do (arBis(o ocidental *ue se (anteCe por tanto 18 te(po depois da Cit?ria e do isola(ento da 0eColu#$o 0ussa )oi 4 co(o tentei descreCer 4 )unda(ental(ente produto das repetidas derrotas do (oCi(ento oper9rio nos baluartes do capitalis(o aCan#ado da Europa Continental, depois da pri(eira ruptura pelos bolcheCi*ues e(

191:. A*uelas derrotas Ciera( e( trHs ondas" pri(eiro, a insurgHncia prolet9ria na Europa Central, logo ap?s a Pri(eira +uerra Mundial 4 na Ale(anha, Zustria, >ungria, Gt9lia 4, )oi recha#ada entre 1918 e 19.., de (odo tal *ue o )ascis(o e( u(a dIcada e(ergiu triun)ante e( todos esses pa!ses. &egundo, as 5rentes Populares do )inal dos anos 33, na Espanha e na 5ran#a, )ora( des(ontadas co( a *ueda da 0ep@blica Espanhola e o colapso da es*uerda na 5ran#a, *ue preparou o ca(inho para Vichy dois anos depois. 5inal(ente, os (oCi(entos da 0esistHncia, liderados pelos partidos co(unistas e socialistas de (assas, se dispersara( atraCIs da Europa Dcidental e( 19-/8-2, incapa=es de tradu=ir sua ascendHncia na luta ar(ada contra o na=is(o e( u(a posterior hege(onia pol!tica duradoura. D longo desenColCi(ento do p?s8guerra subordinou ent$o, gradual e ineBoraCel(ente, o trabalho ao capital nas de(ocracias parla(entares estabili=adas e nas e(ergentes sociedades de consu(o da DC'E.[ 5oi dentro dessa estrutura global de coordenadas hist?ricas *ue se cristali=ou u(a noCa espIcie de
[

DC'E" Drgani=a#$o para Coopera#$o e 'esenColCi(ento EconW(ico 6<. do .7.

teoria (arBista. <o Leste, o estalinis(o se consolidara na F0&&. <o Dcidente, as (ais antigas e as (aiores sociedades capitalistas do (undo, +r$8%retanha e Estados Fnidos, (antiCera(8se inalteradas )rente a *ual*uer contesta#$o reColucion9ria Cinda de baiBo. Entre esses dois )lancos, u(a )or(a p?s8cl9ssica de (arBis(o )loresceu na*uelas sociedades onde o (oCi(ento oper9rio era su)iciente(ente )orte para representar u(a a(ea#a reColucion9ria autHntica ao capital 4 encarnando u(a pr9tica pol!tica de (assas *ue )or(ou o hori=onte necess9rio de todo pensa(ento socialista 4, (as n$o )orte o bastante para destruir o capital 4 pelo contr9rio, a cada (o(ento crucial de proCa, so)rendo der8 19 rotas sucessiCas e radicais. A Ale(anha, Gt9lia e 5ran#a )ora( os trHs principais pa!ses onde o (arBis(o ocidental encontrou sua terra natal nas cinco dIcadas entre 1918 e 1928. A nature=a desse (arBis(o s? poderia estar (arcada pelos desastres *ue o aco(panhara( e circunscreCera(. Aci(a de tudo, ele estaCa (arcado pelo.ro(pi(ento dos la#os *ue deCeria( lig98lo a u( (oCi(ento popular pelo socialis(o

reColucion9rio. Estes eBistira( no eBterior, co(o (ostra( as carreiras dos seus trHs pais )undadores 4 LuK9cs, Vorsch e +ra(sci, cada *ual atiCo l!der e organi=ador do (oCi(ento co(unista e( seus pa!ses, ap?s o )inal da Pri(eira +uerra Mundial. Mas *uando esses pioneiros ter(inara( no eB!lio ou na pris$o, a teoria e a pr9tica )atal(ente, sob a press$o da Ipoca, se separara(. Ds lugares do (arBis(o en*uanto discurso se deslocara( gradual(ente dos sindicatos e dos partidos pol!ticos para institutos de pes*uisa e departa(entos uniCersit9rios. Gnaugurada co( o surgi(ento da Escola de 5ranK)urt no )inal dos anos .3 e in!cio dos anos 33, a (udan#a )oi pratica(ente absoluta por Colta do per!odo da +uerra 5ria nos anos /3, *uando rara(ente haCia u( te?rico (arBista de algu( peso *ue n$o )osse detentor de u(a c9tedra na acade(ia, antes *ue de u( posto na luta de classes. Essa (udan#a de terreno institucional re)letiu8se nu(a altera#$o do )oco intelectual. En*uanto MarB e( seus estudos (udou sucessiCa(ente da )iloso)ia para a pol!tica e desta para a econo(ia, o (arBis(o ocidental inCerteu sua rota. An9lises econW(icas i(portantes do capitalis(o, dentro de u( arcabou#o (arBista, su(ira( aos poucos e(

larga escala depois da +rande 'epress$oP o es*uadrinha(ento pol!tico do Estado burguHs decresceu desde o silencia(ento de +ra(sciP a discuss$o estratIgica das Cias para u( socialis(o )act!Cel desapareceu *uase *ue inteira(ente. D *ue ocupou o lugar, cada Ce= (ais, )oi u(a reCiCescHncia do discurso filos)fico ade*uado, ele pr?prio centrado e( *uestNes de (Itodo 4 isto I, de car9ter (ais episte(ol?gico do *ue substantiCo. D trabalho de Vorsch de 19.3, Marxismo e "ilosofia, (ostrou8se pro)Itico a esse respeito. &artre, Adorno, Althusser, Marcuse, 'ela Volpe, LuK9cs, %loch e Colletti produ=ira( s!nteses i(portantes essencial(ente en)ocadas sobre proble(as do conheci(ento, re)or(uladas .3 porI( dialetica(ente, redigidas nu( idio(a de di)iculdades tIcnicas proibitiCas. Cada u( recorreu, para seus prop?sitos, a legados )ilos?)icos anteriores ao pr?prio MarB" >egel, Espinosa, Vant, VierKegaard, &chelling e outros. Ao (es(o te(po, cada escola dentro do (arBis(o ocidental desenColCeu8se e( !nti(o contato, (uitas Ce=es e( *uase si(biose, co( siste(as intelectuais conte(porLneos de car9ter n$o8(arBistaP e(prestando conceitos e te(as de

Jeber no caso de LuK9cs, Croce no caso de +ra(sci, >eidegger no caso de &artre, Lacan no caso de Althusser, >;el(sleC no de 'ella Volpe, e assi( por diante. D (odela(ento dessa sIrie de rela#Nes laterais co( a cultura burguesa, estranha A tradi#$o do (arBis(o cl9ssico, )oi ele pr?prio u(a )un#$o do desloca(ento das rela#Nes antes estabelecidas entre a*uele e a pr9tica do (oCi(ento dos trabalhadores. Esse desli=a(ento por sua Ce= )e= desli=ar toda a tradi#$o (arBista ocidental e( dire#$o a u( pessi(is(o sub;acente, eCidenciado nas inoCa#Nes *ue trouBe A orde( te(9tica do (aterialis(o hist?rico 4 se;a a teoria de &artre sobre a l?gica da escasse=, a Cis$o de Marcuse acerca da unidi(ensionalidade, a insistHncia de Althusser sobre a per(anHncia da ilus$o ideol?gica, o receio de %en;a(in *uanto ao con)isco da hist?ria do passado, ou (es(o o desolado estoicis(o de +ra(sci. Ao (es(o te(po, dentro de seus parL(etros noCa(ente redu=idos, o brilho e a )ecundidade dessa tradi#$o )ora( not9Ceis sob *ual*uer ponto de Cista. <$o s? a )iloso )ia (arBista atingiu u( n!Cel geral de so)istica#$o (uito aci(a dos seus n!Ceis (Idios do passado, co(o ta(bI( os principais eBpoentes do (arBis(o ocidental )ora(

geral(ente pioneiros e( estudos dos processos culturais 4 nos n!Ceis (ais eleCados das superestruturas 4, co(o *ue por u(a brilhante co(pensa#$o da sua negligHncia )rente As estruturas e in)ra8estruturas da pol!tica e da econo(ia. A arte e a ideologia, aci(a de tudo, )ora( o terreno priCilegiado da (aior parte dessa tradi#$o, sondado por sucessiCos pensadores co( u(a i(agina#$o e u(a precis$o nunca antes a! e(pregadas pelo (aterialis(o hist?rico. <os (o(entos )inais do (arBis(o ocidental, pode8se real(ente )alar de u(a Cerdadeira hipertro)ia da estItica 4 *ue Ceio a ser sobrecarregada por todos os Calores repri(idos ou recusa .1 dos, e( outros lugares, pela atro)ia da pol!tica socialista Cigente" i(agens ut?picas do )uturo, (9Bi(as Iticas para o presente era( deslocadas e condensadas nas a(biciosas (edita#Nes sobre arte co( as *uais LuK9cs, Adorno ou &artre encerrara( grande parte da obra de suas Cidas. odaCia, por (ais eBteriores *ue )osse( os li(ites da tradi#$o representada por tais te?ricos, na e pela sua pr?pria distLncia da pr9tica pol!tica i(ediata, ela (anteCe8se A proCa de *ual*uer

tenta#$o de co(pro(eti(ento co( a orde( estabelecida. D (arBis(o ocidental co(o u( todo recusou *ual*uer pacto re)or(ista. Ele surgiu de u( solo onde os partidos co(unistas de (assa dispunha( da )idelidade da Canguarda da classe trabalhadora nos principais pa!ses da Europa Continental 4 partidos *ue, no )inal dos anos .3, era( ao (es(o te(po ini(igos intransigentes do capital e estruturas estalini=adas *ue n$o per(itia( nenhu(a discuss$o ou diCergHncia sIria sobre os principais assuntos pol!ticos, i(pedindo antecipada(ente *ual*uer circuito reColucion9rio entre teoria e pr9tica. <essas condi#Nes, alguns dos (aiores cIrebros do (arBis(o ocidental 4 LuK9cs, Althusser, 'ella Volpe 4 optara( por per(anecer co(o (e(bros )or(ais de seus respectiCos partidos, en*uanto desenColCia(, tanto *uanto poss!Cel, u( discurso distante dos dog(as o)iciais, e( oposi#$o ci)rada a eles. Dutros, co(o &artre, tentara( teori=ar a pr9tica desses partidos a partir de u(a posi#$o eBterior. Dutros ainda, co(o Adorno na Ale(anha de p?s8guerra, abstiCera(8se de *ual*uer rela#$o direta co( pol!tica. Mas nenhu( deles capitulou ao status !uo, ou se*uer o e(bele=ou, ao longo dos piores anos da +uerra 5ria.

Essa longa e ator(entada tradi#$o 4 con)or(e argu(entei 4 estaCa )inal(ente se esgotando na Cirada dos anos :3. >ouCe duas ra=Nes para isso. A pri(eira )oi o redespertar das reColtas de (assa na Europa Dcidental 4 na Cerdade, be( no centro do (undo capitalista aCan#ado 4, onde a grande onda de in*uieta#$o estudantil e( 1928 anunciaCa a entrada de contingentes (aci#os da classe trabalhadora e( u(a noCa insurgHncia pol!tica, de u( tipo nunca Cisto desde os dias dos conselhos esparta*uistas ou turinenses. A eBplos$o de Maio na 5ran#a )oi a (ais espetacular delas, seguida pela onda de (ilitLncia industrial na .. Gt9lia e( 1929, pela decisiCa greCe dos (ineiros na Gnglaterra, *ue derrubou o goCerno conserCador e( 19:-, e e( poucos (eses depois pela subleCa#$o e( Portugal, co( sua r9pida radicali=a#$o para u(a situa#$o reColucion9ria do tipo (ais cl9ssico. E( nenhu( desses casos, o !(peto da rebeli$o popular deriCaCa dos partidos de es*uerda estabelecidos, )osse( social8 de(ocratas ou co(unistas. D *ue parecia( pre)igurar era a possibilidade de u( )i( no diC?rcio de (eio sIculo entre teoria socialista e pr9tica oper9ria (aci#a, *ue haCia deiBado u(a

(arca t$o de)or(ante no pr?prio (arBis(o ocidental. Ao (es(o te(po, o prolongado desenColCi(ento do p?s8guerra chegou a u(a abrupta interrup#$o e( 19:-, *uestionando pela pri(eira Ce= e( ./ anos a estabilidade s?cio8 econW(ica b9sica do capitalis(o aCan#ado. &ub;etiCa e ob;etiCa(ente, portanto, as condi#Nes parecia( ilu(inar o ca(inho para o surgi(ento de u( outro tipo de (arBis(o. Minhas conclusNes pessoais acerca de sua )or(a proC9Cel 4 conclusNes *ue era( ta(bI( reco(enda#Nes, CiCidas nu( esp!rito de oti(is(o ponderado 4 )ora( *uatro. Pri(eira(ente, considerei *ue os decanos sobreCiCentes da tradi#$o (arBista ocidental era( pouco pro(issores, *uanto A elabora#$o de *ual*uer trabalho ulterior de i(portLncia signi)icatiCa, e *ue (uitos de seus disc!pulos i(ediatos (ostraCa( sinais de u(a guinada para o *ue seria u(a desastrosa )iBa#$o na China co(o (odelo de sociedade p?s8reColucion9ria alternatiCo ao da F0&&, e eBe(plo para eBperiHncias socialistas no Dcidente. E( segundo lugar, eu sugeria *ue a reto(ada de u(a liga#$o entre a teoria (arBista e a pr9tica de (assas nos pa!ses aCan#ados recriaria algu(as das condi#Nes *ue outrora )or(aCa( o

cLnone cl9ssico do (aterialis(o hist?rico, na gera#$o de Lenin e 0osa LuBe(burgo. Considerei *ue u(a tal reuni)ica#$o da teoria e da pr9tica teria duas conse*OHncias" ineCitaCel(ente desCiaria todo o centro de graCidade da cultura (arBista para o con;unto de proble(as b9sicos postos pelo (oCi(ento da econo(ia (undial, pela estrutura do Estado capitalista, pela constela#$o de classes sociais, pelo signi)icado e )un#$o da na#$o 4 todos os *uais tinha( sido siste(atica(ente negligenciados por (uitos anos. Parecia se i(por u(a Cirada e( dire#$o ao concreto, u(a reto(ada das preocupa8 .3 #Nes do MarB (aduro e de Lenin. al (udan#a necessaria(ente reCiCeria a*uela di(ens$o *ue, aci(a de todas as de(ais, tinha desaparecido da tradi#$o (arBista ocidental desde a (orte de +ra(sci 4 especi)ica(ente, a discuss$o estrat.ica dos ca(inhos pelos *uais u( (oCi(ento reColucion9rio poderia ro(per as barreiras do Estado burguHs, aCan#ando para u(a real de(ocracia socialista. G(aginei *ue, u(a Ce= *ue haCia u(a renoCa#$o do debate estratIgico, era proC9Cel *ue a principal tradi#$o adCers9ria do estalinis(o *ue sobreCiCera, ainda *ue

radical(ente (arginali=ada, e( direta continuidade co( o (arBis(o cl9ssico 4 a *ue descendia de rotsKy 4, tenderia a ad*uirir u(a noCa releCLncia e Citalidade, libertada do conserCadoris(o e( *ue )re*Oente(ente tendia a se coagular, deCido A sua de)esa de u( passado sub;ugado. E( terceiro lugar, eu predisse *ue *ual*uer renasci(ento de u( )eitio (ais cl9ssico da cultura (arBista estaria Cirtual(ente destinado a incluir a sua di)us$o pelos bastiNes anglo8a(ericanos do i(perialis(o, *ue de (odo geral haCia( resistido co( tanto HBito ao (aterialis(o hist?rico, na Ipoca do (arBis(o QocidentalR. A)inal, os proble(as (ais cr!ticos para a teoria socialista se(pre haCia( sido colocados, e )or#osa(ente se( receber resposta, no 0eino Fnido e nos EFA, respectiCa(ente o (ais antigo e o (ais poderoso dos estados capitalistas. As reColtas uniCersit9rias no )inal dos anos 23, *uais*uer *ue )osse( suas outras li(ita#Nes, parecia( sustentar a pro(essa de u(a )utura intelli.entsia socialista capa= de ultrapassar *ualitatiCa e *uantitatiCa(ente tudo o *ue cada sociedade haCia conhecido no passado. Por )i(, e( *uarto lugar, eu argu(entaCa *ue *ual*uer desenColCi(ento ulterior do

(aterialis(o hist?rico n$o apenas teria *ue reeBa(inar, )ir(e e tran*Oila(ente, a heran#a dos pensadores cl9ssicos, de MarB e Engels a Lenin, 0osa LuBe(burgo e rotsKy, buscando identi)icar, criticar e resolCer suas o(issNes ou con)usNes caracter!sticas. Ele teria ta(bI( *ue chegar a u( acordo sobre as a*uisi#Nes )unda(entais da historio.rafia (arBista 4 principal(ente na 9rea anglo8a(ericana 4 desde a &egunda +uerra Mundial, *ue atI agora haCia per(anecido )ora do per!(etro cultural da teoria (arBista, do(inada *ue estaCa pela disciplina da )iloso)ia. D con)ronto e a integra#$o de a(bas e(8 .ColCeria u(a reconsidera#$o de todo o estatuto e signi)icado do passado, nu( siste(a de pensa(ento (aci#a(ente (ontado, a n!Cel cotidiano, para o presente ou para o )uturoP e, co( esse encontro entre elas, nenhu(a hist?ria ou teoria )icaria inalterada.9 ais era( (inhas con;eturas na Ipoca. Co(o elas se co(portara(, con)rontadas co( o curso real
9

Ver Considerations on Wester Marxism, p. 131813.P 9/8131P 13.8133P139811..

dos aconteci(entosT Parece8(e *ue a suposi#$o (ais geral )oi con)ir(ada 4 e(bora, co(o Cere(os, de u(a )or(a *ue n$o causa tran*Oilidade ne( satis)a#$o. Gsto I, a grande tradi#$o (arBista ocidental 4 co( suas tonalidades episte(ol?gicas ou estIticas, so(brias ou esotIricas 4 e)etiCa(ente chegou ao )i(, e e( seu lugar e(ergiu, co( u(a con)ian#a e rapide= not9Ceis, u( outro tipo de cultura (arBista, pri(aria(ente orientada ;usta(ente para a*uelas *uestNes de orde( econW(ica, pol!tica ou social ausentes na sua predecessora. A produtiCidade desse (arBis(o )oi )or(id9Cel, deiBando poucas d@Cidas de *ue est9Ca(os presenciando u( per!odo de cresci(ento e e(ancipa#$o co(pleta. Contudo, dentro dessa a(pla perspectiCa, a hist?ria 4 co(o de h9bito 4 haCia preparado algu(as ironias e surpresas desconcertantes para as con;eturas *ue se arriscara( na*uela Ipoca. EBa(ine(os isso (ais detalhada(ente. Co(o disse, a conCic#$o de *ue a tradi#$o (arBista ocidental haCia ;9 conclu!do o seu percurso (ostrou8se correta. Esse n$o era u( desdobra(ento di)!cil de preCer. E( parte, o si(ples to*ue de )inados biol?gico da gera#$o

(ais Celha estaCa destinado a cu(prir seu papel. Entre o diCisor de 9guas de 1928 e a Ipoca do (eu ensaio, a (orte arrebatou 'ella Volpe, Adorno, +old(ann, LuK9cs e >orKhei(er. <o )inal da dIcada, seguira(8se %loch, Marcuse e &artre. Mas o processo de esgota(ento e( curso teCe ta(bI( outras )ontes. Ds dois te?ricos (ais ;oCens *ue eu discutira era( Althusser e Colletti, a(bos ainda no seu apogeu na*ueles anos. Mas, (uito co(o se preCira, nenhu( produ=iu depois u( trabalho de peso, recaindo e( repeti#Nes ou renI8 ./ ga#Nes. E( geral, seria poss!Cel pWr u( ponto )inal na eBperiHncia original do (arBis(o ocidental pelos (eados dos anos :3. D *ue sucedeu a elaT F( s@bito gosto, u( noCo apetite pelo concreto. &e passa(os e( reCista a*ueles t?picoschaCe *ue per(anecera(, na sua (aioria, ignorados pela tradi#$o (arBista ocidental, e sobre cu;a enu(era#$o insisti e( 19:-, pode(os Cer *ue, na (aior parte dos casos, eles esti(ulara( u(a atiCidade te?rica concentrada, produ=indo )re*Oente(ente s!nteses not9Ceis, nos anos seguintes. As leis de

(oCi(ento do (odo de produ#$o capitalista co(o u( todo 4 *ue, se eBcetuar(os Capitalismo Monopolista de %aran e &See=y, co( seu en)o*ue *uase Keynesiano, era terreno abandonado pela inCestiga#$o (arBista desde a teori=a#$o de +ross(ann As CIsperas da +rande 'epress$o 4 era( agora eBploradas por trHs obras decisiCas" pri(eira(ente, o desbraCador Capitalismo Tardio de Ernest Mandei, seguido por seus estudos sobre ,e.unda $epresso e 4ndas 3on.as na Hist)ria do Capitalismo e( segundo lugar, o grande liCro de >arry %raCer(an sobre a trans)or(a#$o do processo de trabalho no sIculo .3, Tra5alho e Capital MonopolistaP e, e( terceiro lugar, a a(biciosa e original Teoria da Re.ulao Capitalista do econo(ista )rancHs Michel Aglietta.13 Co( trabalhos co(o esses, a discuss$o (arBista do capitalis(o conte(porLneo u(a Ce= (ais alcan#ou, e e( alguns aspectos Citais ultrapassou, o n!Cel da Ipoca cl9ssica de LuBe(burgo e >il)erding. As inCestiga#Nes hist?ricas concretas )ora(, ao (es(o te(po,
Ernest Mandel, 3ate Capitalism 6Londres, 19:/7, The ,econd ,lump 6Londres, 19:87, 3on. Waves of Capitalist $evelopment 6 The Marxist Interpretation 6Ca(bridge, 19:87P >arry %raCer(an, 3a5or and Monopol% Capital 6<oCa Gor*ue, 19:/7P Michel Aglietta, Theor% of Capitalist Re.ulation: the 7, 0xperience 6Londres, 19:97.
13

aco(panhadas por u(a renoCa#$o do intenso debate conceituai e (etodol?gico, associado aos no(es de Morishi(a, &teed(an, 0oe(er, Lippi, Vrause e outros.11 Euanto ao .2 L(bito pol!tico, as estruturas espec!)icas do Estado capitalista (oderno tinha( sido u(a das =onas obscuras do (arBis(o ocidental, pou*u!ssi(o preocupado co( a nature=a precisa das sociedades ocidentais onde ele eBistiu. Atual(ente, essa carHncia )oi e( grande (edida atendida, co( u(a sIrie de i(portantes estudos cu(ulatiCos. Estes inclue(, I claro, os cinco liCros de <icos Poulant=as, inCestigando a ga(a co(pleta dos tipos parla(entar, )ascista e (ilitar do Estado capitalistaP o trabalho, (ais e(pirica(ente )unda(entado, de 0alph Miliband na GnglaterraP os debates da escola da 3).ica do Capital na Ale(anha Dcidental e as contribui#Nes de Claus D))eP e o recente e crucial liCro do soci?logo sueco +\ran herborn, Como
Ver Michio Morishi(a, Marx2s 0conomics 6Ca(bridge, 19:37P Gan &teed(an, Marx after ,raffa 6Londres, 19::7P 1ohn 0oe(er, 8eneral Theor% of 0xploitation and Class 6Ca(bridge, Mass., 198.7P Marco Lippi, 9alue and 'aturalism in Marx 6Londres, 19:97P Fhich Vrause, Mone% and 5stract 3a5our 6Londres, 198.7.
11

$ominam as Classes $ominantes:1. Ao (es(o te(po, os noCos tipos de estrati)ica#$o social no capitalis(o aCan#ado tH( sido ob;eto de estudos si(ultanea(ente (ais rigorosos e (ais i(aginatiCos do *ue *ual*uer coisa produ=ida no passado pelo (aterialis(o hist?rico, (es(o e( sua Ipoca cl9ssica" o trabalho de EriK Dlin Jright nos Estados Fnidos, o do italiano Carchedi e as inCestiga#Nes de 0oger Establet e Christian %audelot na 5ran#a tH( sido obras releCantes desse ponto de Cista.13 A nature=a e a dinL(ica
<icos Poulant=as, #olitical #o(er and ,ocial Classes 6Londres, 19:37, "ascism and $ictatorship 6Londres, 19:-7, Classes and Contemporar% Capitalism 6Londres, 19:/7, The Crisis of the $ictatorships 6Londres, 19:27, ,tate1 #o(er1 ,ocialism 6Londres, 19:87P 0alph Miliband, The ,tate in Capitalist ,ociet% 6Londres, 19297, Marxism and #olitics 6DB)ord, 19::7, Capitalist $emocrac% in ;ritain 6DB)ord, 198.7P 1ohn >olloSay e &ol Picciotto 6ed.7, ,tate and Capital 6Londres, 19:87P Claus D))e, ,trukturpro5leme des kapitalistichen ,taates 65ranK)urt, 19:/7P +oran herborn, What $oes the Rulin. Class $o When It Rules: 6 ,tate pparatuses and ,tate #o(er under "eudalism1 Capitalism and ,ocialism 6Londres, 19:87, Cer ta(bI( seu i(portante liCro seguinte, The Ideolo.% of #o(er and the #o(er of Ideolo.% 6Londres, 19837. 13 EriK Dlin Jright, Class, Crisis and the ,tate 6Londres, 19:87, e Class ,tructure and Income $etermination 6<oCa Gor*ue, 19:97P +ugliel(o Carchedi, 4n the 0conomic Identification of ,ocial Classes 6Londres, 19::7P Christian %audelot e 0oger Establet, 3 <cole Capitaliste en "rance 6Paris, 19:17P 6co(
1.

dos Estados p?s8capitalistas no Leste, por longo te(po terreno proibido para u(a pes*uisa serena entre (uitos da es*uerda europIia, recebera( trata(ento noCo e agudo, principal(ente no eB8 .: traordin9rio lternativa, de 0udol) %ahro, (as ta(bI( e( )or(a (ais especiali=ada e acadH(ica nos estudos de econo(istas co(o <uti e %rus.1- E essa eBpans$o da teoria (arBista na econo(ia, na pol!tica e na sociologia n$o )oi aco(panhada por u(a redu#$o paralela nos ca(pos da )iloso)ia ou da cultura 4 os bastiNes peculiares do (arBis(o ocidental. Pelo contr9rio, esses anos ta(bI( Cira( o crescente trabalho de 0ay(ond Jillia(s na Gnglaterra, co( estudos culturais (aterialistas no seu sentido (ais a(plo, e de 5redric 1a(eson nos Estados Fnidos, no do(!nio (ais especi)ica(ente liter9rioP en*uanto *ue e( )iloso)ia Teoria da Hist)ria de =arl Marx 6 7ma
1ac*ues Male(ort7, 3a #etite ;our.eoisie en "rance 6Paris, 19:-7P 6co( 1ac*ues oisier7, >ui Travaille por >ui: 6Paris, 19:97. 10udol) %ahro, The lternative in 0astern 0urope 6Londres, 19:87P 'o(enico Mario <uti, Q he Contradictions o) &ocialist.Econo(icsR, The ,ocialist Re.ister, 19:9P Jlod=i(ier= %rus, ,ocialist 4(nership and #olitical ,%stems 6Londres, 19:/7.

$efesa, de +. A. Cohen, leCando pela pri(eira Ce= os padrNes de procedi(ento da )iloso)ia anal!tica a se relacionare( co( os conceitos b9sicos do (aterialis(o hist?rico, I clara(ente o ponto de re)erHncia da dIcada.1/ F(a bibliogra)ia releCante co(o esta eCidente(ente n$o se aproBi(a de u( inCent9rio abrangente, (enos ainda cr!tico, da produ#$o (arBista dos anos passados. >9 outras obras e no(es *ue poderia( igual(ente ser (encionadosP e os *ue )ora( citados est$o t$o su;eitos a seus pr?prios critIrios li(itatiCos *uanto *ual*uer de seus predecessores. Contudo, (es(o esse r9pido resu(o de u( co(pleBo con;unto de (udan#as intelectuais, *ue re*uer u(a discri(ina#$o (uito (ais cuidadosa do *ue poder!a(os )a=er agora, indica pontos indiscut!Ceis. E(bora possa(os )alar de u(a ruptura topogr9)ica real entre o (arBis(o ocidental e a )or(a#$o e(ergente *ue estiCe destacando, e( outros aspectos houCe talCe= (aior continuidade entre suas coneBNes do
Ver 0ay(ond Jillia(s, The Countr% and the Cit% 6Londres, 19:37, Marxism and 3iterature 6DB)ord, 19::7, #olitics and 3etters 6Londres, 19:97, #ro5lems in Materialism and Culture 6Londres, 19837, Culture 6Londres, 19817P 5redric 1a(eson, The #olitical 7nconscious 6Gthaca, 19817P +. A. Cohen, =arl Marx2s Theor% of Histor% 6 $efence 6DB)ord, 19:87.
1/

*ue eu concedi, (es(o *ue tenha sido bastante (ediata. Assi(, pode8se discernir a in)luHncia da (aioria das antigas .8 escolas na base de (uitos dos recI(8chegados. A corrente althusseriana )oi a *ue proCaCel(ente resistiu da (aneira (ais )orte" dos no(es *ue (encionei anterior(ente, Poulant=as, herborn, Aglietta, Jright e Establet tH( di)erentes d!Cidas para co( ela. D legado da Escola de 5ranK)urt pode ser Cisto no trabalho de %raCer(an, atraCIs de %aran, e no de D))e, atraCIs de >aber(as. A corrente luKacsiana (antI(8se eBpressa(ente do(inante no trabalho de 1a(eson. D de Carchedi reCela sugestNes dellaColpianas. Mas, ao (es(o te(po, a pr?pria distribui#$o desses autores alude ao )ato (ais i(portante de *ue o padr$o geogr9)ico da teoria (arBista )oi pro)unda(ente alterado na dIcada passada. >o;e, os centros predominantes de produ#$o intelectual parece( residir no (undo de l!ngua inglesa, (ais do *ue na Europa ger(Lnica ou latina, co(o )ora o caso respectiCo dos per!odos de entreguerras e p?s8 guerra. al altera#$o geogr9)ica representa u(a (udan#a hist?rica interessante. Co(o eu tinha sentido bastante *ue poderia acontecer, as =onas

tradicional(ente (ais retr?gradas do (undo capitalista e( cultura (arBista repentina(ente se tornara(, de C9rias (aneiras, as (ais aCan#adas. F( eBa(e (ais a(plo de autores e obras de(onstraria isso plena(ente" a (era densidade da pes*uisa econW(ica, pol!tica, sociol?gica e cultural e( anda(ento na es*uerda (arBista na Gnglaterra ou na A(Irica do <orte, co( sua proli)era#$o de reCistas e discussNes, eclipsa *ual*uer e*uiCalente nas regiNes (ais antigas da tradi#$o (arBista ocidental. Mas, natural(ente, h9 u(a ra=$o adicional para a nascente hege(onia anglo8a(ericana no (aterialis(o hist?rico de ho;e 4 u(a ra=$o *ue, por sua Ce=, co(proCou outra das predi#Nes )eitas nos (eados anos :3. U o despertar da historiogra)ia (arBista para o seu lugar, h9 tanto te(po n$o reconhecido, dentro do panora(a do pensa(ento socialista co(o u( todo. <essa 9rea, o predo(!nio dos autores de l!ngua inglesa te( sido eCidente desde os anos /3, e por (uitas dIcadas o (arBis(o co(o )or#a intelectual, pelo (enos na Gnglaterra, era pratica(ente sinWni(o de trabalho dos historiadores. Mes(o u( dos i(portantes pensadores de u(a gera#$o (ais antiga e co( outra )or(a#$o, o econo(ista Maurice 'obb,

alcan#ou caracteristica(ente sua (aior in)luHncia co( Estudos sobre o $esen8 .9 volvimento do Capitalismo 6publicados e( 19-:7, essencial(ente hist?ricos, estendendo8se do )inal da Gdade MIdia A corpora#$o (oderna, (ais do *ue co( sua prol!)ica produ#$o sobre a econo(ia pol!tica, en*uanto tal, de MarB. Contudo, )ora( os colegas (ais ;oCens de 'obb, reunidos no e(brion9rio +rupo de >istoriadores do Partido Co(unista, do )inal dos anos -3 e in!cio dos anos /3, *ue a(adurecera( co(o a brilhante plIiade de eruditos *ue, nos anos seguintes, trans)or(ara( tantas interpreta#Nes correntes do passado inglHs e europeu" Christopher >ill, Eric >obsbaS(, EdSard ho(pson, +eorge 0udI, 0odney >ilton, Victor Viernan, +eo))rey de &te8 CroiB e outros. A (aioria deles publicou seus trabalhos a partir da Cirada dos anos 23. Mas a consolida#$o do seu trabalho coletiCo e( u( cLnone cu;o peso do(inante ia be( alI( de sua disciplina )or(al )oi real(ente u( )enW(eno dos anos :3. Esta )oi a dIcada *ue presenciou a publica#$o de poca do Capital de >obsbaS(, The World Turned 7pside $o(n e Milton and the 0n.lish Revolution de >ill, ;ond Men Made "ree

e The 0n.lish #easantr% in the 3ater Middle .es de >ilton, Class ,tru..le and the Industrial Revolution de 5oster, Whi.s and Hunters de ho(pson, 3ords of Human =ind de =iernan, agora seguidos pelo (onu(ental Class ,tru..le in the ncient 8reek World.12 alCe= o liCro (ais poderoso e original de 0ay(ond Jillia(s, The Countr% and the Cit%, ta(bI( possa ser pri(aria(ente )iliado a*ui. Para alguns da (inha gera#$o, )or(ados nu(a Ipoca e( *ue a cultura britLnica parecia co(pleta(ente destitu!da de *ual*uer i(pulso (arBista end?geno signi)icatiCo 4 a retardat9ria da Europa, co(o constante(ente denunci9Ca(os, sob risco de acusa#$o de Qniilis(o nacionalR 4, essa )oi u(a (eta(or)ose real(ente espantosa. A rela#$o tradicional entre a Gnglaterra e a Europa Continental parece, por en*uanto, ter sido e)etiCa(ente inCertida 4 a cultura (arBista no 0eino 33
Anos de publica#$o" The .e of Capital, Londres, 19:/P The World Turned 7pside $o(n, Londres, 19:/P Milton and the 0n.lish Revolution, Londres, 19::P ;ond Men Made "ree, Londres, 19:3P he En glish Peasantry in the 3ater Middle .es, DB)ord, 19:/P Class ,tru..le and the Industrial Revolution, Londres, 19:-P Whi.s and Hunters, Londres, 19:/P 3ords of Humankind, Londres, 19:.P The Class ,tru..le in the ncient 8reek World, Londres, 1981.
12

Fnido (ostrando8se por ora (ais produtiCa e original do *ue a de *ual*uer Estado Continental. En*uanto isso, u(a (udan#a (ais restrita, (as n$o di)erente, ocorreu na A(Irica do <orte. A*ui ta(bI( a historiogra)ia te( sido o setor de ponta, co( u(a sIrie eBtre(a(ente rica de trabalhos 4 n$o li(itados A pr?pria hist?ria a(ericana 4 de Eugene +enoCese, Eric 5oner, 'aCid Montgo(ery, 0obert %renner, 'aCid Abraha( e (uitos outros.1: E e( torno desenColCeu8se u(a cultura socialista (ais a(pla, n$o toda ela (arBista, de eBtraordin9ria Cariedade e *ualidade, desde a sociologia hist?rica de G((anuel Jallerstein e heda &Kocpol atI a econo(ia pol!tica de 1a(es DYConnor, a continua#$o da
Eugene +enoCese, 0oll, 1ordan, Roll 6 The World ,laves Made, <oCa Gor*ue, 19:-, e "rom Re5ellion to Revolution: fro/ merican ,lave Revolts in the Makin. of the Modern World, <oCa Gor*ue, 19:9P Eric 5oner, "ree ,oil1 "ree 3a5or1 "ree Men1 <oCa Gor*ue, 19:3, e Tom #aine and 6Revolutionar% merica, <oCa Gor*ue, 19:2P 'aCid Montgo(ery, ;e%ond 0!ualit%: 3a5or and the Radical Repu5licans, <oCa Gor*ue, 192:, e Workers2 Control in merica, <oCa Gor*ue, 19:9P 0obert %renner, QAgrarian Class &tructure and Econo(ic 'eCelop(ent in Pre8Gndustrial EuropeR, e Q he Agrarian 0oots o) European Capitalis(R, #ast and #resent, n] :3, )eCereiro de 19:2, e n] 9:, noCe(bro de 198.P 'aCid Abraha(, The Collapse of Weimar Repu5lic: #olitical 0conom% and Crisis , Princeton, 1981.
1:

obra de Paul &See=y e >arry Magdo)), e a cr!tica cultural de Christopher Lasch.18 D panora(a a esse respeito I ho;e radical(ente distinto de *ual*uer coisa *ue se i(aginasse 1/ anos atr9s. ^ u( panora(a onde o ;usiness Week pode la(entar a a(pla penetra#$o do (aterialis(o hist?rico nos campi norte8a(ericanos, apenas *uatro breCes anos depois *ue o i(e procla(ou *ue )inal(ente MarB (orrera, e onde pode(8se produ=ir (anuais na es*uerda si(ples(ente para orientar o estudante curioso nas selCas 4 agora ra=oaCel(ente luBuriantes 4 do Q(arBis(o acadH(icoR, para)raseando u( t!tulo recente.19 31 A cultura (arBista historica(ente centrada *ue surgiu no (undo angl?)ono )inal(ente n$o per(aneceu con)inada a suas pr?prias proC!ncias.
18

G((anuel Jallerstein, The Modern World ,%stem, Vols. G e GG, <oCa Gor*ue, 19:- e 1983P heda &Kocpol, ,tates and ,ocial Revolutions, Ca(bridge, 19:9P 1a(es DYConnor, The "iscal Crisis of the ,tate1 <oCa Gor*ue, 19:3P >arry Magdo)) e Paul &See=y, The $eepenin. Crisis of 7, Capitalism, <oCa Gor*ue, 1981P Christopher Lasch, The Culture of 'arcissism, <oCa Gor*ue, 19:8. 19 %ertell Dll(an e EdSard Vernho)) 6ed.7, The 3eft cadem%: Marxist ,cholarship in merican Campuses, <oCa Gor*ue, 198..

A ;un#$o te?rica entre historio gra)ia e )iloso)ia, *ue eu aguardaCa ansiosa(ente e( (eados dos anos :3, ocorreu pontual(ente, ainda *ue co( u(a CiolHncia longe da (inha eBpectatiCa. A longa e apaiBonada polH(ica de EdSard ho(pson co( Louis Althusser, The #overt% of Theor%, Cirou de)initiCa(ente u(a p9gina intelectual. Eual*uer *ue se;a nossa opini$o acerca dos (Iritos dessa disputa, I i(poss!Cel, da*ui por diante, *ue os (arBistas proceda( 4 co(o, e( *ual*uer lado, )i=era( durante (uitos anos 4 co(o se sua hist?ria e sua teoria )osse( duas es)eras (entais separadas co( pouco (ais, entre si, *ue u( turis(o ocasional leCe(ente curioso. eoria agora I hist?ria, co( u(a seriedade e rigor nunca haCidos no passadoP assi( co(o hist?ria I igual(ente teoria, co( todas as suas eBigHncias, de u(a )or(a *ue anterior(ente se(pre se eCitara. A inCestida de ho(pson contra Althusser ilustrou ta(bI( a derrubada de (ais u(a barreira crucial" a*uela *ue se(pre con)inara as principais escolas ou debates no (arBis(o ocidental aos conteBtos nacionais, assegurando ignorLncia ou silHncio (@tuos, e( detri(ento de *ual*uer discurso genuina(ente internacionalista. Essa dupla a*uisi#$o 4 os noCos intercL(bios entre hist?ria e teoria, e atraCIs das

)ronteiras nacionais 4 esteCe entre as (udan#as (ais )ecundas da dIcada passada. Pode8se co(proCar *ue n$o s$o apenas andorinhas se( Cer$o, obserCando8se os estilos an9logos de debate sobre a obra de G((anuel Jallerstein acerca do siste(a capitalista (undial, deCassada e( ter(os essencial(ente te?ricos por 0obert %renner, entre outros, e sobre a obra de %renner, por sua Ce=, acerca da transi#$o para o capitalis(o 4 )oco de u(a das controCIrsias pro)issionais (ais a(plas desde a guerra, co( respostas internacionais de historiadores na Ale(anha e 5ran#a, Gnglaterra e PolWnia..3 'e (odo se(elhante, a 3. discuss$o da teoria do Calor na econo(ia (arBista n$o possui (ais )ronteiras nacionais, (es(o
.3

Ver 0obert %renner, Q he Drigins o) Capitalist 'eCelop(ent" A Criti*ue o) <eo8&(ithian MarBis(R, 'e( 3eft Revie(, n] 13-, ;ulhoagosto de 19::, e o si(p?sio sobre a obra de %renner e( #ast and #resent, n] :8883 e 8/, )eCereiro8agosto de 19:8 e noCe(bro de 19:9, co( contribui#Nes de Michael Postan e 1ohn >atcher, Patricia Croot e 'aCid ParKer, >eidi Junder, E((anuel Leroy Ladurie, +uy %ois, 1. P. Cooper e Arnost F(a, agora reunidos co( a )or(id9Cel resposta de %renner, e( The ;renner $e5ate 6 .rarian Class ,tructure and 0conomic $evelopment in #re/Industrial 0urope, Ca(bridge, 1983.

proCis?rias" os circuitos argu(entatiCos (oCe(8 se liCre(ente do 1ap$o para a %Ilgica, do Canad9 para a Gt9lia, da Gnglaterra para a Ale(anha ou Estados Fnidos, co(o proCa( recentes si(p?sios..1 AtI agora, portanto, as esperan#as e hip?teses adiantadas no (eu Considera?es so5re o Marxismo 4cidental parece( ter sido a(pla(ente reali=adas. Mas *ual*uer to( de satis)a#$o, e ainda (ais de auto8satis)a#$o, estaria deslocado. Pois e( u( aspecto absoluta(ente decisiCo o )luBo da teoria nestes anos n$o correu na dire#$o *ue eu preCira. A reuni)ica#$o da teoria (arBista co( a pr9tica popular nu( (oCi(ento reColucion9rio de (assas )alhou consideraCel(ente e( se (ateriali=ar. A conse*OHncia intelectual deste )racasso )oi, l?gica e necessaria(ente, a carHncia geral de u( pensa(ento estrat.ico real na es*uerda dos pa!ses aCan#ados 4 isto I, u(a elabora#$o *ual*uer de u(a perspectiCa concreta ou plaus!Cel para u(a transi#$o da de(ocracia capitalista para u(a de(ocracia socialista. Mais do *ue u(a
The 9alue Controvers%, Londres, 1981, co( contribui#Nes de Gan &teed(an, Paul &See=y, EriK Dlin Jright, +eo)) >odgson, Pradep %andyopadhayay, MaKoto Gtoh, Michel 'e Vroey, +. A. Cohen, &usan >i((elSeit e &i(on Mohun e AnSar &haiKh.
.1

Q(isIria da teoriaR, o *ue o (arBis(o posterior ao (arBis(o ocidental continua a partilhar co( o seu predecessor I u(a Q(isIria da estratIgiaR. U i(poss!Cel apontar u( @nico corpo de escritos desses anos *ue reCele, (es(o tenue(ente, o tipo de rigor conceitual, a co(bina#$o de resolu#$o pol!tica e i(agina#$o te?rica *ue (arcara( as grandes interCen#Nes de LuBe(burgo ou Lenin, rotsKy ou ParCus, nos anos anteriores A Pri(eira +uerra Mundial. Ds deter(inantes desse dI)icit )unda(ental, *ue i(pede *ual*uer retrospecto triun)alista da dIcada passada, coloca( a *uest$o acerca das condi#Nes sociais (ais a(plas e( *ue se desenColCeu o (arBis(o nesses anos. Mas, antes de olhar 33 (os para esse conteBto hist?rico (ais abrangente, I necess9rio aCaliar u( )enW(eno cu;a rela#$o @lti(a co( o Ca=io estratIgico ainda est9 por ser inCestigada, (as cu;a realidade i(ediata parece estar na (ais gritante contradi#$o co( *ual*uer pretens$o a u( renasci(ento do (aterialis(o hist?rico nos anos :3. 0e)iro8(e, I claro, ao *ue Ceio a ser cha(ado 4 entre a*ueles (ais a)etados ou interessados nisso 4 a Qcrise do (arBis(oR. Esse processo )e= surgire( as eu)?ricas

coberturas dos (eios de (assa norte8a(ericanos e europeus e( 19::, a reCista i(e tendo sido apenas u(a dentre elas. Mas, apesar de a escala e a Celocidade do )enW(eno tere( sido su)iciente(ente dra(9ticas, o pr?prio ter(o se(pre )oi enganoso. D *ue real(ente estaCa e( *uest$o era a crise de u( certo (arBis(o, geogra)ica(ente con)inado A Europa Latina 4 basica(ente 5ran#a, Gt9lia e Espanha. <esta 9rea pol!tica e cultural, haCia certa(ente algo pr?Bi(o a u( colapso da tradi#$o (arBista, nos )ins dos anos :3, no (es(o (o(ento e( *ue o (arBis(o estaCa con*uistando ou consolidando noCas posi#Nes ao longo de u(a Casta )rente eBterna. &eria tolo subesti(ar a graCidade dessa derrota, n$o apenas para os pa!ses a)etados, (as para o crIdito geral de u(a cultura socialista racional co(o u( todo. Euais )ora( as s!ndro(es caracter!sticas dessa crise do (arBis(o latinoT Pode(8se distinguir dois padrNes principais. 'e u( lado, e( (eio a u(a recrudescHncia de Ciolentas )ebres antico(unistas na sociedade capitalista circundante, especial(ente na 5ran#a e na Gt9lia, houCe u(a abrupta e a(pla ren@ncia ao (arBis(o e( bloco, por pensadores de gera#Nes (ais

antigas e (ais recentes da es*uerda. A reCers$o (ais espetacular, a esse respeito, )oi talCe= a de Lucio Colletti, outrora o pri(eiro )il?so)o (arBista na Gt9lia, *ue no espa#o de trHs ou *uatro anos tornou8se ini(igo agudo do (arBis(o. e leal de)ensor de u( liberalis(o (ais ou (enos conCencional. &eu liCro (ais recente intitula8se apropriada(ente Tramonto dell2 Ideolo.ia,.. nu(a inconsciente re(iniscHncia de u( teBto celebrado pela sociologia a(ericana de uns Cinte anos atr9s. <a 5ran#a, &ar8 3tre nos seus @lti(os anos seguiu sua tra;et?ria pr?pria da den@ncia do co(unis(o A ren@ncia )or(al do (arBis(o, no seu caso e( no(e de u( neo8anar*uis(o radical..3 A (udan#a, ou decl!nio, dessas e(inHncias n$o )oi, contudo, u( caso
..
.3

ra(onto dellY Gdeologia, 0o(a, 1983. Ver as entreCistas dadas a 3otta Continua, 1/ de sete(bro de 19::, e a 3e 'ouvel 45servateur, 13833 de (ar#o de 1983 6co( o t!tulo QLYEspoir MaintenantR7. A @lti(a )oi publicada As CIsperas de sua (orte, depois do longo en)ra*ueci(ento de suas )or#as )!sicas, t$o dolorosa(ente recordado por &i(one de %eauCoir, *ue CH o teBto co(o u( espelho de)or(ado, obra de u( entreCistador (anipulador, *ue na Ipoca ela criticara a &artre. Estas circunstLncias li(ita(, (as n$o anula(, a (udan#a de dire#$o dos seus @lti(os anos. Ver &i(one de %eauCoir, 3a Crmonie des dieux, Paris, 1981, p. 1-981/..

isolado. Correspondeu a u(a (udan#a (uito (ais a(pla de disposi#Nes nos c!rculos )ilos?)icos e liter9rios antes associados A es*uerda. Caracter!sticos dessa perspectiCa )ora( os escritores e cr!ticos do grupo Tel >uel, Philippe &ollers, 1ulia VristeCa e outros, *ue pratica(ente da noite para o dia trocara( estridentes a)ir(a#Nes de (aterialis(o e o culto A orde( social da China por reCalori=a#Nes do (isticis(o e eBalta#$o da orde( social dos Estados Fnidos..AndrI +lucKs(ann, rebelde das barricadas e protegido intelectual de Louis Althusser nos )ins dos anos 23, tornou8se o publicista l!der da Q<oCaR 5iloso)ia 4 isto I, u(a reitera#$o dos (ais Celhos te(as do arsenal ideol?gico da +uerra 5ria nos anos /3, tais co(o a igualdade entre (arBis(o e totalitaris(o, e a identi)ica#$o de socialis(o co( estalinis(o. Entretanto, houCe u( segundo tipo de resposta A (udan#a na te(peratura pol!tica da Europa Latina no )inal dos anos :3. <$o )oi tanto u( rep@dio ou u( abandono total do (arBis(o, (as antes u(a sua dilui#$o ou di(inui#$o, per(eada por u( ceticis(o crescente *uanto A pr?pria idIia de u(a
Ver, entre outros, 1ulia VristeCa, Marcelin Pleynet e Philippe &ollers, #our!uoi les 0sts/7nis:, o n@(ero especial de Tel >uel dedicado aos Estados Fnidos, n_:18:3, outono de 19::.
.-

ruptura reColucion9ria co( o capitalis(o. &into(9tica dessa corrente )oi a crescente distLncia de Althusser e( rela#$o A heran#a pol!tica do (aterialis(o hist?rico co(o tal, eBpressa na recusa e( reconhecer a! u(a teoria do Estado ou u(a pol!tica, indicando assi( u(a des(orali=a#$o radical de alguI( cu;as asser#Nes sobre a supre(acia 3/ cient!)ica do (arBis(o tinha( sido (ais presun#osas e categ?ricas do *ue as de *ual*uer outro te?rico do seu te(po. E( breCe seria Althusser a propagar a no#$o de Qu(a crise geral do (arBis(oR 4 u(a crise *ue ele n$o teCe pressa e( resolCer../ Poulant=as, de sua parte, anterior(ente u( pilar de retid$o leninista, redescobriu ent$o as Cirtudes dos parla(entos e os perigos do poder dual" suas @lti(as entreCistas antes de sua (orte )alaCa(, (ais do *ue deles, de u(a crise de con)ian#a na Qpol!ticaR co(o tal. .2 A so(bra de Michel 5oucault, logo procla(ando o
Ver Q he Crisis o) MarBis(R, Marxism Toda%, ;ulho de 19:8. 6.27 Ver a entreCista QLe 0isposte che ` 'i))icile roCareR, Rinascita, 1. de outubro de 19:9. .2 Ver a entreCista co( 5oucault, dirigida por %ernard8>enry LICy, sobre Histor% of ,exualit%, e( 3e 'ouvel 45servateur, n] 2--, 1. de (ar#o de 19::.
./

Q)i( da pol!ticaR co(o %ell ou Colletti haCia( )eito co( a ideologia, se( d@Cida recobria pesada(ente essas indecisNes parisienses. <a Gt9lia, o pr?prio Partido Co(unista estaCa cada Ce= (ais ocupado por correntes se(elhantes. &eu (ais ;oCe( )il?so)o dirigente, Massi(o Cacciari, do seu assento na CL(ara dos 'eputados, contou aos trabalhadores italianos *ue <iet=sche haCia ultrapassado MarB, (ostrando8se a Contade de poder (ais )unda(ental *ue a luta de classes, en*uanto entre (uitos de seus colegas se poderia encontrar u( interesse por Ce=es si(p9tico pelas idIias de 5ried(an ou %entha(. <enhu(a (udan#a intelectual I se(pre uniCersal. Pelo (enos u(a eBce#$o, para guardar a honra, ressalta8se contra a guinada geral de posi#Nes nesses anos. D (ais antigo sobreCiCente da tradi#$o (arBista ocidental por (i( discutida, >enri Le)ebCre, n$o se dobrou ne( se desCiou na sua oitaCa dIcada de Cida, continuando a produ=ir u( trabalho i(perturb9Cel e original sobre te(as tipica(ente ignorados por boa parte da es*uerda..: Contudo, o pre#o de tal constLncia )oi u( relatiCo
.:

&$o de especial interesse os seus liCros sobre urbanis(o" 3e $roit @ la 9ille, Paris, 192:, e 3a #roduction de l20space, Paris, 19:-.

isola(ento. EBa(inando a cena intelectual e( con;unto, so(os de)rontados co( u( estranho paradoBo. Ao (es(o te(po *ue o (arBis(o co(o teoria cr!tica te( CiCido u(a ascens$o se( precedentes no 32 (undo de l!ngua inglesa, ele te( so)rido u( r9pido decl!nio nas sociedades latinas, onde era o (ais poderoso e produtiCo no per!odo de p?s8 guerra. Especial(ente na 5ran#a e na Gt9lia, os dois principais territ?rios p9trios de u( (aterialis(o hist?rico CiCo nos anos /3 e 23, o (assacre dos ancestrais te( sido i(pressionante para alguI( *ue, co(o eu, aprendeu (uito de seu (arBis(o co( a*uelas culturas. Eual I o signi)icado dissoT Ds (oCi(entos transCersais da teoria (arBista na dIcada passada per(anece( por eBplorar. Ds proble(as por eles colocados ser$o nosso t?pico de (anh$.

ES,R-,-RA E S-.EI,O

D tosco cadastra(ento do estado atual da teoria (arBista, onte( e)etuado, ter(inou co( u( enig(a" isto I, o descenso abrupto 4 e( alguns aspectos, atI o ponto de colapso 4 do (aterialis(o hist?rico co(o cultura atiCa e produtiCa na 5ran#a e na Gt9lia, nu( per!odo e( *ue, e( outros lugares do (undo capitalista aCan#ado, estaCa8se )or(ando u( noCo panora(a intelectual. >o;e pretendo eBplorar algu(as hip?teses alternatiCas *ue poderia( lan#ar lu= sobre o car9ter e as causas dessa recess$o latina dentro do (apa internacional do (arBis(o conte(porLneo. Para isso, li(itar8(e8ei essencial(ente A sua di(ens$o )rancesa. Gsso n$o enColCe nenhu(a li(ita#$o )unda(ental, penso eu, por*ue a cultura italiana 4 e a fortiori a espanhola 4 te(8se subordinado cada Ce= (ais, desde a guerra, As dire#Nes e Hn)ases deriCadas de Paris, (es(o *ue tenha( sido se(pre *uali)icadas e (ediadas por outras oriundas da

Ale(anha, grande parte do debate na )iloso)ia italiana de)inindo8se de )ato pela intersec#$o de a(bas. E (ais" nas aproBi(ada(ente trHs dIcadas ap?s a Liberta#$o, a 5ran#a Ceio a go=ar de u(a soberania cos(opolita no uniCerso (arBista global, *ue le(bra, a seu pr?prio (odo, algo da ascendHncia )rancesa na Ipoca do Glu(inis(o. D decl!nio dessa do(ina#$o 38 no )inal dos anos :3 n$o )oi, portanto, apenas u(a *uest$o nacional. >aC!a(os registrado alguns dos sinto(as da*uele decl!nio 4 a Cerdadeira d5andade, desde 19:2, de tantos pensadores )ranceses centrais da es*uerda. As conse*OHncias )ora( dr9sticas. Paris I ho;e a capital da rea#$o intelectual europIia, de (odo (uito se(elhante ao *ue Londres era h9 33 anos. PorI(, nossa *uest$o I" *uais )ora( as causas dessa hist?rica derrota local do (aterialis(o hist?ricoT Argu(entei anterior(ente *ue o (arBis(o, co(o teoria cr!tica *ue pretende )ornecer a inteligibilidade re)leBiCa de seu pr?prio desenColCi(ento, atribui e( princ!pio prioridade a eBplica#Nes eBtr!nsecas de seus HBitos, )racassos ou i(passes. Ao (es(o te(po, )risei *ue esta

nunca I u(a pri(a=ia absoluta ou eBclusiCa, *ue poderia isentar a teoria de *ual*uer responsabilidade @lti(a. Pelo contr9rio, a necessidade co(ple(entar de u(a hist?ria interna da teoria, (edindo sua Citalidade en*uanto progra(a de pes*uisa dirigido pela busca da Cerdade, caracter!stica de *ual*uer conheci(ento racional, I o *ue separa o (arBis(o de *ual*uer Cariante do prag(atis(o ou do relatiCis(o. Portanto, obserCando o proble(a colocado pela des(orali=a#$o e recuo do (arBis(o )rancHs, co(e#arei considerando pri(eira(ente u(a hip?tese relacionada co( sua eColu#$o intr!nseca. A hip?tese I si(ples(ente esta" depois *ue o (arBis(o )rancHs usu)ruiu, por longo per!odo, de u(a ascendHncia cultural larga(ente incontestada, a*uecendo8se ao calor re)letido pelo re(oto prest!gio da Liberta#$o, ele )inal(ente encontrou u( adCers9rio intelectual capa= de en)rent98lo e CencH8lo. &eu oponente Citorioso )oi a a(pla )rente te?rica do estruturalis(o, e a seguir seus sucessores p?s8 estruturalistas. Assi(, as crises do (arBis(o latino seria( o resultado n$o de u( decl!nio circunstancial, (as de u(a derrota )rontal. Poder8 se8ia argu(entar *ue a eCidHncia dessa derrota I a ascendHncia triun)ante das idIias e te(as

estruturalistas e p?s8estruturalistas, onde *uer *ue os te(as e idIias (arBistas tiCesse( sido antes do(inantes 4 u(a altera#$o pratica(ente QepistH(icaR do tipo da *ue Michel 5oucault propusera8se a teori=ar. A plausibilidade dessa hip?tese I re)or#ada por u(a considera#$o adicional. <este aspecto, contraria(ente As 39 (udan#as (isteriosa(ente abruptas e totais de u( pata(ar cognitiCo para outro 65oucault7 ou de u(a Qproble(9ticaR para a seguinte 6Althusser7, a passage( de do(inantes (arBistas a estruturalistas e p?s8estruturalistas na cultura )rancesa do p?s8guerra n$o i(plicou u(a descontinuidade co(pleta de te(as ou *uestNes. Pelo contr9rio, certa(ente haCia u( proble(a central e( torno do *ual todos os contendores se concentrara(P e pode parecer *ue tenha sido ;usta(ente a superioridade do estruturalis(o 4 no pri(eiro (o(ento 4 no pr)prio terreno do (arBis(o *ue lhe assegurou a Cit?ria decisiCa sobre ele. Eual era esse proble(aT Essencial(ente, a nature=a das rela#Nes entre estrutura e su;eito na hist?ria e sociedade

hu(anas. Ent$o, o enig(a acerca do estatuto e posi#$o respectiCa de a(bos n$o era u( ponto de incerte=a local ou (arginal na teoria (arBista. <a Cerdade, se(pre constituiu u( dos proble(as (ais centrais e )unda(entais do (aterialis(o hist?rico co(o eBplica#$o do desenColCi(ento da ciCili=a#$o hu(ana. Pode(os Cer isso i(ediata(ente ao re)letir(os sobre a per(anente oscila#$o, a potencial dis;un#$o nos pr?prios teBtos de MarB entre sua atribui#$o do papel de (otor pri(9rio da trans)or(a#$o hist?rica A contradi#$o entre as )or#as produtiCas e as rela#Nes de produ#$o, de u( lado 4 pense8se na )a(osa QGntrodu#$oR de 18/9 A Contri5uio @ Cr&tica da 0conomia #ol&tica 4, e, de outro, A luta de classes 4 pense8se no Manifesto Comunista. A pri(eira re)ere8se essencial(ente a u(a realidade estrutural, ou (ais propria(ente interestrutural" a orde( da*uilo *ue a sociologia conte(porLnea cha(aria de integra#$o sistH(ica 6ou, para MarB, desintegra#$o latente7. A segunda re)ere8se As )or#as sub;etiCas e( con)lito e con)ronto pelo do(!nio das )or(as sociais e processos hist?ricos" o L(bito da*uilo *ue a sociologia conte(porLnea cha(aria de integra#$o social 6*ue I igual(ente desintegra#$o ou reintegra#$o7. Co(o se articula( na teoria do (aterialis(o hist?rico estes

dois di)erentes tipos de causalidade, ou princ!pios eBplicatiCosT A isso, o (arBis(o cl9ssico, (es(o no auge de suas )or#as, n$o )orneceu nenhu(a resposta coerente. As antino(ias pol!ticas, originadas pelo constante a)asta(ento ou suspens$o da *uest$o, se( d@Cida )ora( discutidas a(pla e apaiBonada(ente" econo(icis(o de u( lado, Coluntaris(o -3 de outro. As interCen#Nes de Lenin antes da guerra pode( ser entendidas co(o u( es)or#o cont!nuo para controlar e co(bater essas duas dedu#Nes poss!Ceis da heran#a de MarB 4 cu;as eBpressNes pol!ticas era( as tendHncias contrastantes do re)or(is(o e do anar*uis(o, respectiCa(ente na direita e na eBtre(a8es*uerda da &egunda Gnternacional. Mas suas interCen#Nes )ora( apenas pr9ticas e con;unturais, se( )unda(enta#$o te?rica. As (es(as *uestNes n$o resolCidas assediara( tanto a historiogra)ia *uanto a pol!tica (arBistas. A eBtensa discuss$o conte(porLnea do trabalho de EdSard ho(pson, por eBe(plo, estaCa e( larga (edida en)ocada sobre o papel da a#$o hu(ana na )or(a#$o ou

eli(ina#$o das classes, no adCento ou supera#$o de estruturas sociais, se;a de u( capitalis(o industrial ou de u( socialis(o para alI( dele. Dutro caso particular(ente elo*Oente da presen#a deste proble(a, na rai= das di)eren#as entre duas i(portantes interpreta#Nes (arBistas riCais do (es(o processo hist?rico, pode8se encontrar nas constru#Nes opostas de 0obert %renner e +uy %ois, sobre a transi#$o da Ipoca )eudal para o capitalis(o agr9rio nas origens da Europa (oderna 4 u(a centrada basica(ente na correla#$o Cari9Cel das )or#as classistas na =ona rural do )i( da Gdade MIdia, outra na l?gica inCariante da baiBa das taBas de renda senhorial na econo(ia )eudal..8 Para nossos ob;etiCos agora, o ponto releCante I *ue esta inCeterada tens$o 4 As Ce=es les$o 4 dentro do (aterialis(o hist?rico n$o assu(iu nenhu(a )or(a direta(ente pol!tica ou historiogr9)ica na 5ran#a do p?s8guerra. Mais precisa(ente, ela e(ergiu co(o o proble(a central *ue enColCeu o ca(po da filosofia. As ra=Nes disso encontra(8se essencial(ente na con)igura#$o global dos anos posteriores A
Ver o con)ronto e( The ;renner $e5ate, e, (ais generica(ente para a posi#$o de %ois, Cer sua Crise du "odalisme. Paris, 19:2.
.8

Liberta#$o. A cena pol!tica na es*uerda estaCa do(inada pela presen#a (aci#a e indissol@Cel do Partido Co(unista 5rancHs, incontestaCel(ente a (aior organi=a#$o da classe trabalhadora e a principal a(ea#a A burguesia )rancesa, e ;9 ao (es(o te(po u( siste(a de co(ando rigida(ente burocrati=ado *ue i(pedia *ual*uer debate ou discurso -1 te?rico de tipo bolcheCi*ue acerca de sua pr?pria estratIgia. A pro)iss$o historiogr9)ica, por outro lado, logo )icou sob o controle da Escola dos nnales, ent$o progressista nas suas si(patias sociais, (as intelectual(ente n$o s? (uito distante do (arBis(o, co(o grande(ente desinteressada do proble(a da a#$o hu(ana co(o tal, *ue ela identi)icaCa co( (eros eCentos super)iciais, na sua busca de processos (ais pro)undos ou dura#Nes (ais longas na hist?ria. Por outro lado, ainda, a )or(a#$o )ilos?)ica (ais in)luente era )eno(enol?gica e eBistencialista, nas suas origens de prI8guerra, co( ra!=es e( Vo;`Ce, >usserl e >eidegger. Co(o tal, era u(a ontologia en)9tica, e (es(o eBasperada, do su;eito. Mas estaCa alinhada co( a es*uerda, e buscaCa ent$o chegar a u( acordo co( a realidade estrutural do

Partido Co(unista A sua )rente, nu(a Ipoca de turbulentas lutas de classe na 5ran#a. D resultado )oi o es)or#o continuado e( repensar as rela#Nes entre su;eito e estrutura, na )or(a de algu(a s!ntese entre (arBis(o e eBistencialis(o, es)or#o e(preendido por &artre, Merleau8Ponty e &i(one de %eauCoir no )inal dos anos -3 e in!cio dos anos /3. Ds debates *ue os diCidira(, no seu e(preendi(ento inicial(ente con;unto, )ora( de rara *ualidade e intensidade, co(pondo u( dos (ais ricos epis?dios da hist?ria intelectual de toda a Ipoca do p?s8guerra. E(bora deter(inados pri(aria(ente pela diCergHncia de seus ;ulga(entos pol!ticos e pontos de partida episte(ol?gicos, esses debates re)letia( ta(bI( hori=ontes sociol?gicos da 5ran#a de ent$o" Merleau8Ponty era leitor de Jeber, &artre de %raudel. D ponto cul(inante )oi certa(ente a publica#$o da Cr&tica da Ra-o $ialtica, de &artre, e( 1923 4 u(a obra inicial(ente concebida co(o resposta direta As cr!ticas e ob;e#Nes dirigidas a ele por Merleau8Ponty, durante seus )a(osos intercL(bios nos (eados dos anos /3, e cu;o te(a eBclusiCo I o labirinto de interCen#Nes entre pr9Bis e processo, indiC!duos e grupos, grupos e o pr9tico8inerte, nu(a hist?ria desencadeada e i(pregnada pela escasse=.

U i(portante le(brar *ue a Cr&tica de &artre tra=, co(o pre)9cio, a u(a Q eoria dos Con;untos Pr9ticosR de 233 p9ginas, u( pe*ueno ensaio, >uesto de Mtodo, publicado inicial(ente e( 19/:. Pois, e(bora seu autor descreCesse a inten#$o co(u( a a(bos co(o a constitui#$o de -. u(a Qantropologia hist?rica, estruturalR, os en)o*ues na Cerdade di)eria( signi)icatiCa(ente. >uesto de Mtodo concernia essencial(ente aos instru(entos te?ricos necess9rios para a co(preens$o do sentido total da Cida de u( indiC!duo, en*uanto a*uilo *ue &artre cha(ou de QuniCersal singularR, propondo a integra#$o dos conceitos (arBistas, psicanal!ticos e sociol?gicos nu( (Itodo interpretatiCo unit9rio. Gsso apontaCa para a biogra)ia. Por outro lado, a Cr&tica propria(ente tencionaCa )ornecer u(a eBplica#$o )ilos?)ica das Qestruturas )or(ais ele(entaresR de *ual*uer hist?ria poss!Cel, ou u(a teoria dos (ecanis(os gerais da constru#$o e subCers$o de todos os grupos sociais. A hist?ria propria(ente, a Qtotali=a#$o diacrWnicaR de todas estas Q(ultiplicidades pr9ticas e todas as suas lutasR,.9 seria o ob;eto de u( pro(etido segundo Colu(e.
.9

Criti!ue of $ialectical Reason, Londres, 19:2, p. 81:, 8...

E( outras palaCras, o hori=onte da Cr&tica era u( es)or#o para co(preender, n$o a Cerdade de u(a pessoa, (as 4 co(o &artre colocou 4 Qa Cerdade da hu(anidade co(o u( todoR 6(es(o se, para ele, houCesse u(a continuidade episte(ol?gica b9sica entre a(bas7. Gsso apontaCa para u(a hist?ria global, cu;o tIr(ino declarado seria u(a co(preens$o totali=ante do sentido da Ipoca conte(porLnea. A (aior pro(essa *ue talCe= u( escritor ;9 )i=era no sIculo .3 n$o seria (antida. &artre escreCeu u( segundo Colu(e, de ta(anho igual ao pri(eiro, (as deiBou8o inacabado e inIdito. Co( a*uele signi)icatiCo gesto de desistHncia e co( o silHncio da! decorrente, estaCa sendo decidida 4 co(o Cere(os agora 4 grande parte do destino intelectual subse*Oente da es*uerda )rancesa. 'o=e anos depois, &artre encerrou sua carreira co( u( estudo sobre 5lauber, cu;as propor#Nes (onu(entais n$o podia( ocultar 4 e, ao seu pr?prio (odo, se*uer anunciar 4 a (odIstia de seu retorno ao (icropro;eto biogr9)ico de >uesto de Mtodo. <esse !nteri(, todo o terreno 4 as altas terras co( suas escarpas e penhascos 4 da contesta#$o te?rica tinha sido eCacuado. Pois, e( 192., LICi8&trauss publicara 4 #ensamento ,elva.em. Gn)leB!Cel no

encal#o da Cr&tica da Ra-o $ialtica, ele n$o s? apresentaCa u(a antropologia -3 inteira(ente alternatiCa, e( todos os sentidos da palaCra, (as conclu!a co( u( ata*ue direto ao historicis(o de &artre, e( no(e das propriedades inCariantes de todas as (entes hu(anas e da dignidade igual de todas as sociedades hu(anas. Co( u(a rasura, ele destruiu assi( todas as pretensNes tanto da ra=$o dialItica *uanto da diacronia hist?rica constru!das por &artre 4 idIias *ue LICi8&trauss si(ples(ente identi)icou co( a (itologia do pensa(ento QciCili=adoR e( oposi#$o ao QselCage(R, se( nenhu(a superioridade intr!nseca. &artre, atI ent$o u( interlocutor t$o 9gil e )ecundo, u( pole(ista t$o in)atig9Cel, n$o respondeu. QD ob;etiCo @lti(o das ciHncias hu(anas n$o I constituir o ho(e(, I dissolCH8loR,33 concluiu LICi8&trauss, e(itindo o slo.an da dIcada. Euando )inal(ente Ceio u(a res posta (arBista, e( 192/, n$o era u(a re)uta#$o, (as u(a subscri#$o da asser#$o estruturalista. Ds dois
The ,ava.e Mind, Londres, 1922, p. ./-8.//, .-:. 6trad. (odi)icada7.
33

liCros de Althusser, Marx e Readin. Capital, ao inCIs de se enga;are( contra o ata*ue de LICi8 &trauss A hist?ria ou contra sua interpreta#$o do hu(anis(o, endossara(8nos e incorporara(8nos a u( MarB *ue era agora reinterpretado co(o u( anti8hu(anis(o te?rico, para o *ual a diacronia era apenas o QdesenColCi(ento das )or(asR do pr?prio conheci(ento sincrWnico. &artre, con)iou Althusser As p9ginas do se(an9rio do Partido Co(unista Gtaliano, era u( )also a(igo do (aterialis(o hist?rico, na Cerdade (ais distante dele do *ue seu ostensiCo cr!tico LICi8&trauss.31 A noCidade e a ingenuidade do siste(a althusseriano era( por si s?s ineg9Ceis" de)endi sua contribui#$o e( outra ocasi$o.3. Ad*uirira( (uito rapida(ente u( a(plo prest!gio e in)luHncia na es*uerda )rancesa, deslocando, pratica(ente na sua totalidade, correntes te?ricas anteriores 4 representadas n$o s? por &artre, (as ta(bI( por Le)ebCre, +old8
Ver a sua interCen#$o, e( duas partes, publicada co( os t!tulos Q eoria e MItodoR e Q+li Gnstru(enti del MarBis(oR, e( Rinascita, ./ de ;aneiro e 1] de )eCereiro de 192-, criticando os pontos de Cista eBpostos por F(berto Eco acerca das principais correntes na cultura conte(porLnea. As bibliogra)ias usuais da obra de Althusser constante(ente passa( por ci(a deste teBto. 3. r.uments (ithin 0n.lish Marxism, Londres, 1983.
31

-(ann e outros 4 da )or(a#$o de u(a gera#$o (ais noCa de (arBistas. Mas, (es(o no auge da sua produtiCidade, o althusserianis(o se(pre se constituiu sob u(a dependHncia !nti(a e )atal de u( estruturalis(o *ue o precedera e *ue lhe sobreCiCeria depois. LICi8&trauss haCia se e(penhado categorica(ente e( cortar o n? g?rdio da rela#$o entre estrutura e su;eito, retirando este @lti(o de *ual*uer ca(po de conheci(ento cient!)ico. Ao inCIs de resistir a essa (udan#a, Althusser radicali=ou8a, co( u(a Cers$o de (arBis(o onde os su;eitos )ora( inteira(ente abolidos, eBceto co(o e)eitos ilus?rios de estruturas ideol?gicas. Mas nu( tal leil$o ob;etiCista, ele estaCa destinado a ser superado por u( lance (ais alto. F( ano depois, seu antigo aluno 5oucault, procla(ando u(a ret?rica in)la(ada do Q)i( do ho(e(R, redu=iu por sua Ce= o pr?prio (arBis(o a u( e)eito inColunt9rio, e apenas deriCatiCo, de u(a anti*uada episteme Citoriana.33 D aCan#o do estruturalis(o, longe de ser desCiado ou detido pela noCa Cers$o do (arBis(o, )oi acelerado por
33

The 4rder of Thin.s, Londres, 19:3, p. .218.2..

ela, pouco i(portando suas declara#Nes de distancia(ento. A eCidHncia (ais i(pressionante do padr$o de hege(onia resultante )oi )ornecida pelo teste dos aconteci(entos do Maio )rancHs. A*ui, seria plaus!Cel pensar, o estruturalis(o co(o posi#$o teria se desbaratado nas ($os de u(a dinL(ica hist?rica *ue ele pretendia a)astar ou negar. Poderia haCer u(a irrup#$o (ais espetacular de su;eitos indiCiduais e coletiCos do *ue a reColta de estudantes, trabalhadores e tantos outros e( 1928T &e algu( dos discursos reinantes antes de Maio tiCesse sido capa= de responder a essa eBtraordin9ria eBplos$o pol!tica da luta de classes, e pudesse sobreCiCer teori=ando8a, o *ue se teria co(o candidato indicado, ainda assi(, seria a Cariante (arBista desenColCida por Althusser. Pois, ainda *ue inade*uada para outras Cias de trans)or(a#$o, ela pelo (enos possu!a u(a teoria da contradi#$o e sobredeter(ina#$o, e co( isso u(a teoria do tipo de Qunidade disruptiCaR,3- *ue ;usta(ente daria orige( a u(a situa#$o reColucion9ria nu(a sociedade -/
3-

Ver "or Marx, Londres, 1929, p. 998133.

diCidida e( classes, tal co(o a *ue *uase ocorreu na 5ran#a. 'e )ato, ocorreu eBata(ente o contr9rio. Althusser tentou adaptar tardia(ente sua teoria, concedendo espa#o ao papel das (assas, *ue, reconhecia agora, Q)a=ia( hist?riaR, (es(o *ue os Qho(ens e (ulheresR n$o a )i=esse(.3/ Mas, Cisto *ue a dire#$o global das inCestiga#Nes de Althusser n$o )oi corrigida ne( desenColCida, a introdu#$o do proble(a do su;eito hist?rico na (a*uinaria da causalidade estrutural, especi)icado e( Readin. Capital, si(ples(ente redundou e( incoerHncia. <$o apareceu nenhu(a noCa s!ntese co(par9Cel a seu trabalho anterior. D resultado )oi a progressiCa eBtin#$o e dissolu#$o do (arBis(o althusseriano, co(o corrente, e( (eados dos anos :3. E( contraposi#$o, o estruturalis(o propria(ente dito, ao contr9rio de todas as eBpectatiCas, passou pelo teste de Maio e, co(o u(a )HniB, ressurgiu do outro lado 4 eBtenuado e na Cerdade retocado co( nada (ais, nada (enos, *ue u( e*u!Coco pre)iBo cronol?gico" onde antes eBistira o estruturalis(o, haCia agora o p?s8estruturalis(o. A rela#$o entre a(bos, a se(elhan#a de parentesco ou a descendHncia co(u( *ue os une,
3/

3enin and #hilosoph%, Londres, 19:1, p. .18...

atraCIs do )r9gil de(arcador te(poral, I algo ainda a ser de)inido. Esse de(arcador pode se (ostrar co(o a caracter!stica (ais reCeladora de a(bos. Mas poucos duCidara( da eBistHncia de C!nculos entre eles. <a Cerdade, duas das )iguras (ais i(portantes do pri(eiro era( igual(ente predo(inantes no segundo" Lacan, cu;os 0scritos 4 reunidos e( 1922, co( (uito rclame estruturalista 4 ;9 antecipaCa( boa parte da cr!tica interna do estruturalis(o desenColCida depois de 1928P e 5oucault, *ue se transportou, se( proble(as ou tu(ultos, de u(a para a outra constela#$o, se(pre e( dia co( a ocasi$o. D pr?prio 'errida, u( pensador p?s8estruturalista (ais puro, cu;a pri(eira trilogia de trabalhos publicada e( 192: preparou as posi#Nes para a QinCers$o de CereditosR geral depois de Maio, co( todas as suas ob;e#Nes capciosas e entediantes a LICi8&trauss, s? poderia render ho(enage( a 5oucault co(o a*uele *ue buscaCa u( QnoCo estatuto do discursoR, onde Qtudo co(e#a co( estrutura, con)igura#$o ou rela8 -2

c$oR, (as ao (es(o te(po co( o Qabandono de toda re)erHncia a u( centro, a u( su;eito, a u(a orige( ou a u(a archia absolutaR.32 'urante os anos :3, ent$o, a relega#$o do (arBis(o para as (argens da cultura parisiense tornou8se ainda (ais pronunciada. 5laubert de &artre, *uando )inal(ente surgiu, tinha pratica(ente o ar de u( trabalho p?stu(o 4 n$o A Cida do autor, (as ao ciclo cultural e( *ue )ora concebido. A atiCidade escrita de Althusser diluiu8 se e( eB!guos )rag(entos e glosas. En*uanto isso, o estruturalis(o e sua prole continuara( prodigiosa(ente produtiCos. <os Cinte anos desde a publica#$o de 4 #ensamento ,elva.em, surgira( a tetralogia antropol?gica sobre os (itos de LICi8&trauss, a onda de recoleta dos ensaios e se(in9rios sobre psican9lise de Lacan 6Cinte Colu(es pro(etidos7, os co(pactos estudos de Michel 5oucault sobre loucura, (edicina, prisNes e seBualidade, aco(panhados de co(ent9rios de procedi(entos, o trabalho protei)or(e de %arthes sobre literatura e as inu(er9Ceis desconstru#Nes de 'errida e( )iloso)ia, para n$o )alar da crescente obra de 'eleu=e e outros. 0aras Ce=es os sinais eBteriores de u(a Cit?ria parecera( t$o
32

Writin. and $ifference, Londres, 19:9, p. .82.

conclusiCos. Mas ainda )ica a pergunta" e( *ue consiste essa Cit?riaT 'e *ue (odo e e( *ue (edida o estruturalis(o e o p?s8estruturalis(o tH( respostas (elhores ao proble(a sobre o *ual edi)icara( seu HBito e co( o *ual ilustrara( sua ascendHncia sobre o (arBis(o na 5ran#a 4 o da rela#$o entre estrutura e su;eitoT A*ui Ce( A tona u(a abundante literatura, i(poss!Cel de ser eBplorada co( o cuidado e a nuan#a apropriados. Li(ito8(e, portanto, A de(arca#$o de u( espa#o b9sico onde o estruturalis(o e o p?s8 estruturalis(o pode( se reunir, nu(a sIrie de (oCi(entos poss!Ceis ou opera#Nes l?gicas dentro de u( ca(po co(u(. <enhu( dos pensadores *ue (encionei, ou *ue citarei, reali=ou, u( por u(, todos esses (oCi(entos, e ta(pouco h9 concordLncia co(pleta entre *uais*uer dois deles. PorI(, todos os seus principais te(as e asser#Nes inclue(8se nos li(ites desse territ?rio co(partilhado. A pri(eira opera#$o 4 digo pri(eira, por -: *ue inaugurou o surgi(ento do estruturalis(o co(o tal 4 i(plica o *ue pode(os cha(ar de exor5itao da lin.ua.em. A disciplina origin9ria,

da *ual o estruturalis(o eBtraiu pratica(ente todos os seus conceitos distintiCos, )oi a lingO!stica. 5oi nela *ue 'e &aussure desenColCeu a oposi#$o entre lan.ue e parole 6Ql!nguaR e Q)alaR7, o contraste entre orde( sincrWnica e orde( diacrWnica, e a no#$o de signo co(o unidade entre signi)icante e signi)icado, cu;a rela#$o co( seu re)erente era essencial(ente arbitr9ria ou n$o (otiCada, e( *ual*uer l!ngua dada. D aCan#o cient!)ico representado pelo Curso 8eral de 3in.+&stica de &aussure )oi decisiCo e( sua 9rea. A aplica#$o dos seus conceitos )ora da disciplina para a *ual ele os )or;ara co(e#ou nos estudos liter9rios, de )or(a ainda (oderada, co( a obra de 1aKobson e a escola de Praga. A! os (ateriais lingO!sticos ainda estaCa( sendo tratados, (es(o *ue por de)ini#$o, co(o trabalhos particulares de literatura, e situaCa(8se (ais do lado da parole de &aussure do *ue do lado da lan.ue, por ele considerada abord9Cel unica(ente atraCIs de an9lises siste(9ticas. 'e 1aKobson, o instru(ental saussuriano passou a LICi8&trauss, e )oi co( sua ousada generali=a#$o para o do(!nio antropol?gico *ue nasceu o Qestruturalis(oR co(o (oCi(ento. Ele declarou *ue Qos siste(as de parentescoR era( Qu(a espIcie de l!nguaR,

ade*uados As )or(as de an9lise pioneira(ente estabelecidas por roubet=Koy e 1aKobson para a )onologia. 'esenColCendo tal identi)ica#$o, ele de)endeu *ue as regras de casa(ento e os siste(as de parentesco era( ade*uados A*uelas, por*ue )or(aCa( Qu( con;unto de processos *ue per(ite( o estabeleci(ento de u( certo tipo de co(unica#$o entre indiC!duos e grupos. D )ato de *ue, neste caso, o )ator (ediador se;a( as (ulheres do grupo, ao inCIs das palaCras, *ue circula( entre cl$s, linhagens e )a(!lias 6...7, n$o altera e( nada o )ato de *ue o aspecto essencial do )enW(eno I idHntico e( a(bos os casosR.3: F(a Ce= )eita a e*ua#$o, era u( pe*ueno passo estendH8la a todas as principais estruturas da sociedade, co(o LICi8&trauss as entendia" a pr?pria econo(ia )oi ent$o in8 -8 clu!da, sob a rubrica de u(a troca de bens *ue )or(aCa u( siste(a si(b?lico co(par9Cel A troca de (ulheres nas redes )a(iliares e A troca de palaCras na linguage(. A pr?Bi(a grande a(plia#$o do (odelo lingO!stico )oi, natural(ente, a re)or(ula#$o da teoria
3:

,tructural nthropolo.%, Londres, 192-, p. 23.

psicanal!tica por Lacan. QD inconscienteR, anunciou ele, QI estruturado co(o u(a linguage(R.38 A aplica#$o a*ui era de )ato (ais radical do *ue supNe sua )a(osa (9Bi(a. Pois o peso real da obra de Lacan n$o est9 tanto no )ato de o inconsciente ser estruturado Qco(oR u(a linguage(, (as *ue a linguage( co(o tal )or(a o do(!nio de trans)erHncia do inconsciente, co(o a Drde( &i(b?lica *ue institui o Dutro insuper9Cel e irreconcili9Cel e, co( isso, ao (es(o te(po, o dese;o e sua repress$o atraCIs da cadeia de signi)icantes. 'epois de tais a(plia#Nes )unda(entais da 9rea de ;urisdi#$o da linguage(, ineCitaCel(ente seguiu8se u(a por#$o de aCenturas e aneBa#Nes (enores" roupas, carros, culin9ria, e outros itens da (oda ou do consu(o )ora( su;eitados ao diligente escrut!nio se(iol?gico, deriCado da lingO!stica estrutural. D passo )inal nesse ca(inho seria dado por 'errida, *ue 4 (arcando a ruptura p?s8estruturalista 4 re;eitou a no#$o de linguage( co(o u( siste(a est9Cel de ob;etiCa#$o, (as radicali=ou suas pretensNes co(o soberana universal do (undo (oderno, co( o decreto Cerdadeira(ente i(perial de *ue Qn$o h9 nada )ora do teBtoR, Qnada antes
E.g. The "our "undamental Concepts of #s%choanal%sis, Londres, 19::.
38

do teBto, nenhu( preteBto *ue ;9 n$o se;a teBtoR.39 D LiCro do Mundo, *ue a 0enascen#a, na sua ingenuidade, to(ara co(o (et9)ora, torna8se a @lti(a palaCra literal de u(a )iloso)ia *ue anularia toda (eta)!sica. Por ironia, )oi o pr?prio &aussure *ue( preCeniu eBata(ente contra as analogias e eBtrapola#Nes abusiCas de seu L(bito, *ue Ciera( a se tornar t$o incontrol9Ceis nas @lti(as dIcadas. A linguage(, escreCeu ele, I Qu(a institui#$o hu(ana de tal orde( *ue todas as outras institui#Nes hu(anas, co( eBce#$o da escrita, s? pode( nos iludir e( sua -9 essHncia real, se con)iar(os na analogia entre elasR.-3 <a Cerdade, ele )risou a sua inco(ensurabilidade co( o parentesco e a econo(ia 4 precisa(ente os dois siste(as co( *ue, assi(ilados A linguage(, LICi8&trauss
4f 8rammatolo.%, %alti(ore, 19:2, p. 1/8P $issemination, Chicago, 1981, p. 3.8. -3 Q<otes GnIdites de 5erdinand de &aussureR, e( Cahiers "erdinand de ,aussurre, n] 1., 19/-, p. 23. 'e longe a (elhor an9lise das origens e tensNes do pensa(ento de &aussure encontra8se e( &ebastiano i(panaro, 4n Materialism, Londres, 19:2, p. 13/81/8, *ue discute esta e outras passagens se(elhantes.
39

)undara o estruturalis(o co(o teoria geral. &aussure obserCara *ue as institui#Nes )a(iliares co(o a (onoga(ia ou a poliga(ia era( ob;etos i(pr?prios para a an9lise se(iol?gica, por*ue estaCa( longe de n$o sere( i(otiCados co(o o signo. As rela#Nes econW(icas era( igual(ente inabord9Ceis por suas categorias, por*ue o Calor econW(ico estaCa Qenrai=ado e( coisas e nas suas rela#Nes naturaisR 4 Qo Calor de u( lote de terreno, por eBe(plo, est9 relacionado co( sua produtiCidadeR.-1 odo o es)or#o de &aussurre, ignorado por seus deCedores, )oi en)ati=ar a sin.ularidade da linguage(, e tudo o *ue a separaCa das outras pr9ticas, ou )or(as sociais" QEsta(os pro)unda(ente conCencidosR, declarou, Qde *ue todo a*uele *ue pisa no terreno da linguage( est9, pode8se di=er, priCado de todas as analogias celestes e terrestresR.-. 'e )ato, as analogias *ue seria( rapida(ente descobertas por LICi8&trauss ou Lacan, na sua a(plia#$o das categorias lingO!sticas para a antropologia ou a psican9lise, cede( ao (enor eBa(e cr!tico. D parentesco n$o pode ser co(parado A linguage( co(o siste(a de co(unica#$o si(b?lica no *ual
&aussure, Course in 8eneral 3in.uistics, Londres, 1923, p. :3, 83. -. Q<otes GnIdites de 5erdinand de &aussureR, p. 2-.
-1

(ulheres e palaCras s$o respectiCa(ente QtrocadasR, co(o sustentaria LICi8&trauss, dado *ue nenhu( locutor trans)ere o Cocabul9rio para nenhu( interlocutor, (as pode reutili=ar liCre(ente todas as palaCras QdadasR, tantas Ce=es *uanto dese;ar posterior(ente, ao passo *ue os casa(entos 4 ao contr9rio das conCersas 4 s$o geral(ente obrigat?rios" as esposas n$o s$o recuper9Ceis por seus pais ap?s a ceri(Wnia. A ter(inologia de QtrocaR autori=a (enos ainda u(a supress$o da econo(ia" se se pode supor *ue, na (aioria das sociedades, h9 pelo (enos /3 u(a grosseira e*uiCalHncia de palaCras e (ulheres co( locutores e )a(!lias, isso I eCidente(ente )also e( rela#$o aos bens. E( outras palaCras, nenhu(a econo(ia pode, de )or(a algu(a, ser pri(aria(ente de)inida e( ter(os de troca" a produ#$o e a propriedade s$o se(pre priorit9rias. A )?r(ula tri9dica de LICi8 &trauss opera, na Cerdade, para encobrir todas as rela#Nes de poder, eBplora#$o e desigualdade inerentes, n$o s? As econo(ias (ais pri(itiCas, para n$o )alar da noCa ciCili=a#$o do capital, (as ta(bI( a toda orde( )a(iliar ou seBual conhecida por n?s, onde a con;ugalidade est9

presa A propriedade, e a )e(inilidade A subordina#$o. Considera#Nes )a(iliares desse gHnero s$o igual(ente pertinentes no caso de Lacan. Longe do inconsciente estruturado co(o, ou se(elhante a, u(a linguage(, a constru#$o de 5reud a respeito do inconsciente co(o o ob;eto da inCestiga#$o anal!tica de)ine8o precisa(ente co(o incapa= da gra(9tica geratiCa *ue, para u(a lingO!stica p?s8saussuriana, co(preende as estruturas pro)undas da linguage(, ou se;a, a co(petHncia para )or(ar senten#as e e(pregar correta(ente as regras de suas trans)or(a#Nes. D inconsciente )reudiano, insuspeito atI de negatiCas, I estranho a toda sintaBe. Essas ob;e#Nes locais, por conclusiCas *ue se;a( para as disciplinas e( *uest$o, n$o di=e(, porI(, a ra=$o geral por *ue a linguage( n$o I u( (odelo ade*uado para *ual *uer outra pr9tica hu(ana. alCe= possa(os Cer (ais clara(ente a distLncia entre elas se le(brar(os o argu(ento de LICi8&trauss e( 4 #ensamento ,elva.em, segundo o *ual a linguage( )ornece u(a eBperiHncia apod!tica de u(a realidade totali=ante e dialItica, anterior e eBterior A consciHncia e A Contade de *ual*uer su;eito enunciador, cu;as elocu#Nes, ao contrario, ;a(ais s$o totali=a#Nes

conscientes das leis lingO!sticas.-3 A presun#$o b9sica do estruturalis(o se(pre )oi a de *ue essa assi(etria I paradig(9tica para a sociedade e a hist?ria e( geral. Mas na Cerdade a rela#$o entre lan.ue e parole I u(a b@ssola particular(ente aberrante para (apear as diCersas posi#Nes da estrutura e do su;eito no (undo eBterior A linguage(. Gsso pelo (enos por /1 trHs ra=Nes b9sicas. Pri(eiro, as estruturas lingO!sticas, dentre as institui#Nes sociais, tH( u( coe)iciente eBcepcional(ente baiBo de (obilidade hist?rica. Alterando8se de )or(a (uito lenta e, co( poucas e recentes eBce#Nes, inconsciente(ente, elas s$o nesse aspecto co(pleta(ente opostas As estruturas econW(icas, pol!ticas ou religiosas, cu;as Celocidades de trans)or(a#$o 4 u(a Ce= transposto o li(iar da sociedade de classes 4 e( geral tH( sido inco(paraCel(ente (aiores. E( segundo lugar, todaCia, essa i(obilidade caracter!stica da l!ngua co(o estrutura I aco(panhada por u(a inventividade, igual(ente eBcepcional, do su;eito e( seu interior" o reCerso da rigide= da lan.ue I a Col9til liberdade da parole. Pois a elocu#$o n$o
-3

The ,ava.e Mind, p. ./..

possui *ual*uer coer#$o material" as palaCras s$o liCres,[ no duplo sentido do ter(o. <$o custa( nada para sere( produ=idas, e pode( ser (ultiplicadas e (anipuladas A Contade, dentro das regras de sentido. odas as outras principais pr9ticas sociais est$o su;eitas As leis da escasse= natural" pessoas, bens ou poderes n$o pode( ser gerados ad li5itum e ad infinitum. Mas a pr?pria liberdade do su;eito enunciador I curiosa(ente inconse*Oente" ou se;a, seus e)eitos sobre a estrutura, e( contrapartida, s$o e( circunstLncias nor(ais pratica(ente nulas. Mes(o os (aiores escritores, cu;o gHnio in)luenciou culturas inteiras, alterara( relatiCa(ente pouco a l!ngua. Gsso ao (es(o te(po indica a terceira particularidade da rela#$o estrutura8su;eito na l!ngua" a saber, o su;eito da )ala I aBio(atica(ente individual 4 Qn$o )ale( todos ;untosR I a )or(a costu(eira de se di=er *ue a )ala plural I n$o8)ala, *ue n$o pode ser ouCida. E( contraste, os su;eitos releCantes no do(!nio das estruturas econW(icas, pol!ticas, culturais ou (ilitares s$o pri(eiro e antes de tudo coletivos" na#Nes, classes, castas, grupos, gera#Nes. 1usta(ente por*ue I assi(, a a#$o destes su;eitos I capa= de e)etiCar pro)undas
D duplo sentido a *ue se re)ere Anderson I a*ui intradu=!Cel. "ree signi)ica liCre e gratuito. 6<. do .7.
[

trans)or(a#Nes da*uelas estruturas. Essa distin#$o )unda(ental I u(a barreira insuper9Cel para *ual*uer transposi#$o de (odelos lingO!sticos para processos hist?ricos (ais a(plos. E( outras palaCras, /. o (oCi(ento de a(plia#$o do estruturalis(o I u( agiganta(ento especulatiCo da linguage( *ue carece de *ual*uer t!tulo )iador. Euais s$o as conse*OHncias dessa absoluti=a#$o da linguage( dentro do estruturalis(oT D e)eito i(ediato (ais i(portante I o *ue pode(os cha(ar 4 e essa I a segunda opera#$o (odal e( seu espa#o espec!)ico 4 de atenuao da verdade. &aussure distinguira no signo o signi)icante e o signi)icado 4 co(o pensou, a Qi(age( ac@sticaR e o QconceitoR. 'e u( lado, ele en)ati=ou o car9ter arbitr9rio do signo, relatiCo a algu( re)erente *ue ele Qno(eouR 4 e( outras palaCras, o car9ter destac9Cel do QconceitoR e( rela#$o ao seu Qso(RP de outro lado, ele acentuou *ue, na (edida e( *ue a l!ngua n$o era si(ples(ente u( processo de no(ea#$o, cada signi)icante ad*uiria seu Calor se(Lntico apenas e( Cirtude da sua posi#$o di)erencial dentro da estrutura da lan.ue 4

e( outras palaCras, a i(brica#$o dos conceitos no siste(a sonoro co(o u( todo. D Calor lingO!stico, escreCeu ele, QI deter(inado si(ultanea(ente nesses dois eiBosR.-- QF(a palaCra pode ser interca(biada por algo desse(elhante, u(a idIiaR, e Qpode ser co(parada co( algo da (es(a nature=a, outra palaCraR.-/ D resultado, na sua co(pleBa concep#$o de signo, I u( e*uil!brio prec9rio entre signi)icante e signi)icado. Esse e*uil!brio estaCa )adado a ser ro(pido desde *ue a l!ngua )osse to(ada co(o u( (odelo de (@ltiplas utilidades )ora do do(!nio da co(unica#$o Cerbal propria(ente. Pois a condi#$o dessa trans)or(a#$o e( u( paradig(a port9til )oi o seu encerra(ento nu( siste(a auto8su)iciente, n$o (ais sustentado por nenhu(a realidade eBtralingO!stica. Assi(, o estruturalis(o co(o pro;eto esteCe, desde o co(e#o, e(penhado nu(a repress$o aos eiBos re)erenciais da teoria do signo de &aussure. D resultado s? podia ser u(a gradual (egalo(ania do signi)icante. LICi8&trauss iniciou a escalada de suas reiCindica#Nes co( a tese
Cours de 3in.uisti!ue 8nrale 6Edition Criti*ue7, Vol. G, ed. 0udol) Engler, Jiesbaden, 1928, p. ./9. -/ Course in 8eneral 3in.uistics, p. 11/.
--

i(proC9Cel de *ue a l!ngua )ora inCentada e( bloco pelo ho(e(, co(o u( siste(a co(pleto ;9 eBcedente e( rela#$o aos seus pos8 /3 s!Ceis usos. QD ho(e(, desde a sua orige(, dispNe de u( esto*ue integral de signi)icantes *ue ele te( di)iculdade e( alocar ao signi)icado dado co(o tal, se( *ue por isso se;a( conhecidosR, escreCeu ele.-2 D resultado )oi u(a per(anente QsuperabundLncia do signi)icante e( rela#$o ao signi)icado e( *ue ele pode se colocarR. Lacan, (ais u(a Ce=, )oi respons9Cel pelo passo seguinte, *uando si(ples(ente identi)icou as redes de signi)icantes co( suas posi#Nes di)erenciais dentro da lan.ue, rebaiBando o signi)icado ao (ero )luBo de coisas ditas co(o paroles. Dnde LICi8&trauss inCocara u( Qsigni)icante )lutuanteR sobre u( signi)icado i(plicita(ente est9Cel, Lacan indicaCa agora o Qincessante desli=a(ento do signi)icante so5 o signi)icadoR,-: este to(ado co(o u(a (et9)ora do su;eitoP donde a i(possibilidade e)etiCa de signi)icar *ual*uer sentido intencional est9Cel,
QGntroduction A lYDeuCre de Marcel MaussR, e( M. Mauss 6ed.7, ,ociolo.ie et nthropolo.ie, Paris, 19/3, p. BliB. -: 0crits, Londres, 19::, p. 1/-.
-2

deCido ao dina(is(o inter8relatiCo da cadeia dos pr?prios signi)icantes, coeBtensiCo ao inconsciente, *ue des)a= per(anente(ente a identidade ilus?ria do ego representado por eles. A partir da!, s? restou a 'errida re;eitar a pr?pria no#$o de signo co(o unidade di)erenciada do signi)icante e do signi)icado, anulando co(pleta(ente *ual*uer autono(ia residual do signi)icado. A l!ngua agora se torna u( processo onde Qtodo signi)icado est9 ta(bI( na posi#$o de u( signi)icante,-8 4 ou se;a, u( siste(a puro e si(ples de signi)icantes )lutuantes, se( absoluta(ente nenhu(a rela#$o deter(in9Cel co( *ual*uer re)erente eBtralingO!stico. A conse*OHncia de tal contra#$o da l!ngua no interior de si (es(a I, certa(ente, cortar *ual*uer possibilidade de Cerdade co(o correspondHncia entre as proposi#Nes e a realidade. 5ora( 5oucault e 'errida *ue assu(ira( (ais resoluta(ente a l?gica decorrente" assi( )a=endo, estaCa( aptos a recuar para antes de &aussure, atI a heran#a )ilos?)ica do @lti(o <iet=sche, na sua i(plac9Cel den@ncia da ilus$o de Cerdade e da )iBide= do sentido. Para 'errida, *ual*uer conceito de Cerdade deCe ser
-8

#ositions, Chicago, 1981, p. .3.

e*uiparado co( a (eta)!sica co(pulsiCa da presen#a, ro(pida por <iet=sche /na sua 4 eu cito 4 Qalegre a)ir(a#$o do ;ogo do (undo e da inocHncia do deCir... se( culpa, se( Cerdade e se( orige(R.-9 E( 5oucault, a Hn)ase recai (enos sobre a libera#$o do cognitiCo para o l@dico, e (ais sobre a tirania do pr?prio Cer!dico. AsseCera ele *ue a Contade de Cerdade produ= seu saber atraCIs de Qu(a )alsi)ica#$o pri(9ria e perpetua(ente reiterada *ue estabelece a distin#$o entre o Cerdadeiro e o )alsoR./3 D desengate da engrenage( para u(a ignorLncia e( roda liCre, procla(ada, ainda *ue nunca inteira(ente praticada, pelos posteriores, per(anece estranha A gera#$o (ais antiga de pensadores estruturalistas. anto LICi8&trauss co(o Lacan, *uando a ocasi$o o eBige, atI a)eta( aspira#Nes cient!)icas, aguardando ansiosa(ente a (ate(ati=a#$o de suas respectiCas disciplinas. Mas nu( eBa(e (ais detido, a l?gica circular de u(a l!ngua autore)erente, *ue tra= a cada u(a de suas disciplinas, te( seus e)eitos preCis!Ceis. Assi(,
Writin. and $ifference, p. .9.. 3an.ua.e1 Counter/Memor%1 #ractice, Gthaca, 19::, p. .33. A*ui ta(bI( a )onte eBpl!cita I <iet=sche.
-9 /3

LICi8&trauss di= 4 Qo *ue i(portaTR 4, *uando suas interpreta#Nes dos (itos s$o )or#adas ou arbitr9rias, ;9 *ue elas (es(as pode( ser lidas ;usta(ente co(o (itosP QI e( @lti(a an9lise irreleCante se, neste liCro, os processos (entais dos !ndios sul8a(ericanos ad*uire( )or(a atraCIs do (eu pensa(ento, ou se I o (eu pensa(ento *ue se estabelece atraCIs dos delesR./1 A*ui I o erro *ue desde o in!cio est9 eBclu!do, na identidade autoapresentada da (ente hu(ana. 'e (odo inteira(ente coerente, LICi8&trauss, nas (es(as p9ginas, eBalta Jagner co(o o Cerdadeiro Qcriador da an9lise estrutural dos (itosR, *ue condu=iu suas inCestiga#Nes pelo (eio superior da mAsica 4 superior por*ue inteira(ente interior a si pr?pria, a arte *ue e( princ!pio ;a= alI( do sentido ou da representa#$o. E( Lacan, a solu#$o I se(elhante, ao reter u( Cest!gio do conceito do 0eal para alI( do &i(b?lico, (as apenas co(o o Qi(poss!CelR *ue n$o pode ser signi)icado 4 u( L(bito do ine)9Cel *ue, ele en)ati=a, n$o te( nada e( co(u( co( a si(ples QrealidadeR, Qa )antasia pronta8para8o8 usoR. E( contrapartida, Lacan ta(bI( (e //
/1

The Ra( and the Cooked, Londres, 1929, p. 13, 1/.

receu as censuras de 'errida, por ter preserCado a no#$o de CerdadeP (as por Cerdade ele entende a capacidade do su;eito de articular o dese;o, (ais do *ue a de atingir o conheci(ento. Essa eBpressiCa rede)ini#$o de Cerdade As Ce=es re@ne8 se a LICi8&trauss. Pois n$o se trata de eBatid$o literal no caso da QpalaCra plenaR do su;eito psicanal!tico, *ue no pode seno )alar QCerdadeira(enteR 4 isto I, sinto(atica(ente 4, n$o i(porta o *ue ele ou ela diga(./. A*ui, noCa(ente, se( )alsidade a Cerdade deiBa de eBistir 4 co(o 5oucault obserCou correta(ente. A distino entre o Cerdadeiro e o )also I a pre(issa ineli(in9Cel de *ual*uer conheci(ento racional. &eu lugar principal I a eCidHncia. <$o I casual *ue esta tenha sido t$o generali=ada(ente desdenhada no espa#o do estruturalis(o. D ca(po de trabalho eCanescente e o (apa )ict!cio dos siste(as de parentesco de LICi8&traussP as sessNes psicanal!ticas de de= (inutos de LacanP a credulidade de 5oucault na <au dos Gnsensatos e na )9bula do +rande Gnterna(ento/3 s$o (enos
0crits, Paris, 1922, p. 2-9, -39. As pri(eiras palaCras de Tlvision, Paris, 19:3, di=e(" Q&e(pre digo a CerdadeR, p. 9. /3 Euanto ao @lti(o, Cer >. C. EriK Middel)ort, QMadnes and CiCili=ation in Early Modern Europe" A 0eappraisal o) Michel 5oucaultR, in %arbara Mala(ent 6ed.7, fter the Reformation: 0ssa%s in Honor of BC HC Hexter, 5iladIl)ia, 1983, p. .-:8.2/ 4
/.

li(ita#Nes pessoais ou lapsos dos praticantes e( *uest$o, do *ue licen#as nor(ais e naturais nu( ;ogo de signi)ica#Nes para alI( da Cerdade e da )alsidade. A cr!tica A representa#$o, inerente A no#$o de u(a linguage( autotIlica, te( u(a incidHncia preCis!Cel sobre o estatuto de causalidade no espa#o do estruturalis(o. Co( isso chega(os ao terceiro (oCi(ento i(portante, Cis!Cel dentro desse espa#o, e *ue pode ser cha(ado a causali-ao da hist)ria. F(a Ce= *ue o (odelo lingO!stico torna8se u( paradig(a geral nas ciHncias hu(anas, a no#$o de causas deter(in9Ceis co(e#a a so)rer u( en)ra*ueci(ento cr!tico. A ra=$o encontra8se na pr?pria nature=a da rela#$o entre lan.ue e parole na lingO!stica estrutural. A supre(acia da lan.ue co(o siste(a I a pedra angular da heran#a saussuriana" a parole I a atiCa#$o subse*Oente de alguns de seus /2 recursos pelo su;eito enunciador. Mas a prioridade de u(a sobre a outra I de u( tipo particular" I
u(a cr!tica aci(a de tudo lesiCa A ades$o pr?8)or(a do autor ao respeito conCencional deCido a 5oucault.

tanto incondicional co(o indeter(inante. Euer di=er, u( ato de )ala indiCidual, para ser co(unica#$o, s? pode pWr e( pr9tica certas leis lingO!sticas gerais. Mas ao (es(o te(po as leis ;a(ais pode( eBplicar o ato. EBiste u( abis(o intranspon!Cel entre as regras gerais de sintaBe e a locu#$o de senten#as particulares 4 cu;a )or(a ou ocasi$o ;a(ais pode ser dedu=ida da so(a total da gra(9tica, do Cocabul9rio ou da )onItica. A l!ngua co(o siste(a )ornece as condi?es de possi5ilidade )or(ais da )ala, (as n$o te( *ual*uer (ecanis(o de aplica#$o sobre suas causas reais. Para &aussure, o padr$o das palaCras enunciadas 4 a bobina da parole se desenrolando 4 situaCa8se necessaria(ente )ora de todo o do(!nio da ciHncia lingO!stica" ele se relacionaCa co( u(a hist?ria (ais geral, e re*ueria outros princ!pios de inCestiga#$o. Contudo, a eBtrapola#$o do (odelo lingO!stico pelo estruturalis(o p?s8saussuriano geral(ente procedeu a u(a )us$o t9cita de dois tipos de inteligibilidade. As condi#Nes de possibilidade )ora( siste(atica(ente apresentadas Qco(o seR )osse( causas. Ds dois eBe(plos (ais abrangentes dessa con)us$o tendencial seria( os estudos das (itologias nas sociedades pri(itiCas por LICi8&trauss, e as tentatiCas de 5oucault de

construir u(a ar*ueologia sociedades ciCili=adas.

do

saber

nas

E( cada caso, (ontou8se u(a (aci#a (a*uinaria anal!tica, cu;o principal ob;etiCo I (ostrar a identidade do ca(po e( *uest$o 4 a )un#$o inCariante dos totens ou as estruturas inCariantes dos (itos, a unidade das epistemes ou a rigide= das )or(a#Nes discursiCas. odaCia, u(a Ce= constru!das, elas n$o deiBa( a (enor brecha episte(ol?gica para a diversidade dos (itos ou enuncia#Nes espec!)icas, e (enos ainda para o desenvolvimento de u(a para a outra. D resultado I *ue, ao inCIs de u(a autHntica eBplica#$o, a an9lise estrutural tende constante(ente a se inclinar para a classi)ica#$o" a QcontigOidadeR, co(o notou EdSard &aid, eclipsa a Qse*OencialidadeR./- A i(possibilidade de distin#$o entre essas duas opera#Nes intelectuais I o selo de /: garantia da teori=a#$o de LICi8&trauss e( 4 #ensamento ,elva.em, *ue conclui co( a asser#$o de *ue n$o h9 di)eren#a essencial entre a Ql?gica concretaR das sociedades pri(itiCas 4 isto
/-

;e.innin.s, %alti(ore, p. 33..

I, suas taBono(ias do (undo natural 4 e a Ql?gica abstrataR da ciHncia (ate(ati=ada nas sociedades ciCili=adas,// pois a(bas s$o eBpressNes das (es(as tendHncias uniCersais do pensa(ento hu(ano. D poder eBplicatiCo da ciHncia (oderna I igualado A (9gica classi)icat?ria do tote(is(o, por u( procedi(ento *ue, por sua Ce=, subscreCe a dmarche b9sica do pr?prio LICi8&trauss. Gsso n$o signi)ica *ue n$o se possa encontrar nenhu(a eBplica#$o nos escritos estruturalistasP (as, *uando elas aparece(, s$o curiosa(ente )r9geis ou (arginais, incapa=es de en)ocar ou sustentar o peso das descri#Nes globais, e( (eio As *uais surge(. Con)rontado co( a enor(e proli)era#$o das (edita#Nes de LICi8&trauss sobre os (itos a(er!ndios, o es*ue(a disperso de sua eCentual redu#$o 4 A )un#$o @nica de (ascarar ou (ediar contradi#Nes reais, surgidas da dualidade entre <ature=a e Cultura, no do(!nio do i(agin9rio 4 te( pe*ueno peso de originalidade. 'e (odo se(elhante, o @lti(o trabalho de 5oucault sobre os siste(as penitenci9rios do sIculo aGa inclui a tese de *ue sua )un#$o real n$o era supri(ir, e si( gerar u(a subclasse cri(inosa, *ue serCiria para ;usti)icar u( policia(ento global da popula#$o co(o u( todo, pelo Qcontinuum carcer9rioR da
//

The ,ava.e Mind1 p. .29.

orde( social conte(porLnea, onde as escolas, hospitais, )9bricas ou regi(entos reCela( todos o (es(o princ!pio organi=ador. Eue( os policia, per(anece anWni(o. A*ui I (enos a (odIstia e (ais o (elodra(a da hip?tese *ue a torna u( desCio lateral no con;unto da obra, cu;o e)eito depende de sua densidade descritiCa, (ais do *ue de sua )or#a eBplicatiCa. A causalidade, (es(o *uando I ad(itida, nunca ad*uire u( papel central conCincente no terreno da an9lise estruturalista. D *ue acontece ent$o co( a hist?ria propria(ente ditaT F( total deter(inis(o inicial paradoBal(ente ter(ina pelo restabeleci(ento de u(a absoluta contingHncia )inal, nu(a i(ita#$o da pr?pria dualidade entre lan.ue e /8 parole. D eBe(plo (ais i(pressionante dessa ironia I a obra de 'errida, *ue )unde a hist?ria inteira da )iloso)ia ocidental e( u(a @nica (eta)isica ho(ogHnea, de)inida pela identidade ub!*ua da sua busca da Qpresen#aR, en*uanto *ue, por outro lado, *ual*uer senten#a ou par9gra)o indiCidual dos representantes de tal (eta)isica I )issurado e corro!do pela heterogeneidade

irredut!Cel da diffrance. A escritura I, pois, si(ultanea(ente i(plac9Cel e indecid!Cel, inelutaCel(ente a (es(a na sua estrutura geral e ineBplicaCel(ente di)erente e de)erente nas suas teBtuali=a#Nes particulares. A (es(a antino(ia recorre pontual(ente no pensa(ento de LICi8 &trauss e 5oucault. LICi8&trauss ter(ina "rom Hone% to shesD repudiando *ual*uer Qrecusa da hist?riaRP (as o lugar *ue ele lhe atribui I (era(ente aleat?rio. QA an9lise estruturalR, escreCe ele, concede A hist?ria Qa*uilo *ue de direito pertence A contingHncia irredut!CelR, ela ar(a o la#o para Qo poder e a )utilidade do aconteci(entoR./2 As trans)or(a#Nes hist?ricas (ais pro)undas 4 as 0eColu#Nes <eol!tica e Gndustrial 4 pode( ent$o ser teori=adas por LICi8 &trauss nos ter(os de u( ;ogo (@ltiplo de roleta, onde a co(bina#$o Citoriosa *ue torna poss!Ceis as trans)or(a#Nes I obtida por u(a coali=$o de ;ogadores e( C9rias rodas, (ais do *ue por u( ;ogador indiCidual 4 ou se;a, por u( grupo de sociedades, ao inCIs de apenas u(a./: D desenColCi(ento diacrWnico, e( outras palaCras, I
$o mel @s Cin-as 6$u Miel aux Cendres7. "rom Hone% to shes, Londres, 19:3, p. -:/ 6trad. (odi)icada7. /: Race and Histor%, Paris, 19/., p. 3:839.
[ /2

redu=ido A sorte deriCada de u(a co(binat?ria sincrWnica. 5oucault, ta(bI( incapa= de eBplicar as s@bitas (udan#as entre as sucessiCas epistemes no seu recente trabalho, cada u(a das *uais tratada co(o unidade ho(ogHnea, teCe co(o @lti(o recurso celebrar ainda (ais o papel do acaso co(o dirigente dos aconteci(entos, *ue 4 argu(entou e( 4rdem do $iscurso 6 n$o (ais deCeria( ser encarados e( ter(os de causa e e)eito, (as co(o seriais e i(preCis!Ceis. <a pr9tica, o trabalho subse*Oente de 5oucault conCerteu essas prescri#Nes (etodol?gicas e( u(a ontologia 4 u(a Contade pan@rgica de poder, pulsando /9 atraCIs de todas as estruturas sociais e ps!*uicas de *ual*uer espIcie. A deriCa#$o a partir de <iet=sche indica a coneB$o entre acaso e poder, assi( interpretados, no pensa(ento de 5oucault. Frna Ce= hipostasiado co(o u( noCo Pri(eiro Princ!pio, estilo baratustra, o poder perde *ual*uer deter(ina#$o hist?rica" n$o h9 (ais detentores espec!)icos do poder, ne( nenhu( ob;etiCo espec!)ico a *ue sirCa o poder. Co(o pura Contade, seu eBerc!cio I sua pr?pria satis)a#$o. Mas desde *ue tal Contade I

onipenetrante, ela deCe gerar seu contr9rio. QDnde h9 poder, h9 resistHnciaR 4 (as esta resistHncia I, ela ta(bI(, u( contrapoder./8 <o )luBo ili(itado da cona#$o, eCocado pelo @lti(o 5oucault, desaparece a causalidade co(o neBo intelig!Cel de necessidade entre as rela#Nes sociais ou os aconteci(entos hist?ricos" a co(peti#$o (@tua I incondicionada, e seu resultado s? pode ser contingente. <esta Cers$o, o poder I. a Cacuidade do aconteci(ento. 0ela#Nes de poder s$o QreCers!CeisR 4 co(o coloca 5oucault 4 no (es(o sentido e pelas (es(as ra=Nes te?ricas por *ue as signi)ica#Nes teBtuais s$o Qindeci)r9CeisR para 'err!da. D oBi(oro de &aid resu(e o *ue pode ser propria(ente cha(ado de )iloso)ia estruturalista da hist?ria 4 o Qacidente legisladoR./9 Pode ser (ais )9cil Cer agora por *ue o estruturalis(o teria engendrado o p?s8 estruturalis(o co( tanta )acilidade e congruHncia.
/8

Q<$o h9 rela#$o de poder se( resistHnciaR, pois Qa resistHncia ao poderR I Qo conterrLneo do poderR" #o(erE=no(led.e, %righton, 1983. p. 1-. /9 ;e.innin.s, p. 311P ou, na )rase de <iet=sche eBaltada por 5oucault, Qa ($o )Irrea da necessidade sacudindo o copo de dados do acasoR" Cer 3an.ua.e1 Counter/Memor%1 #ractice, p. 1//.

Pois a passage( de u( para o outro representa o (oCi(ento )inal logica(ente Ci9Cel no espa#o *ue Ci(os deli(itando. Pode ser cha(ado de inverso das estruturas (es(as. Por *ue o ob;etiCis(o aparente(ente ascItico de (eados dos anos 23 4 o (o(ento, diga8se, de 4rdem das Coisas 4 dese(bocaria tantas Ce=es no sub;etiCis(o orgi9stico de (eados dos anos :3 4 o (o(ento de nti/<dipo 4, se( ruptura )unda(ental da continuidade entre autores e idIiasT A resposta encontra8se no proble(a colocado para *ual*uer estruturalis(o (eticuloso pelo seu 23 ponto de partida cognitiCo. Pois, se as estruturas so=inhas eBiste( nu( (undo para alI( de todos os su;eitos, o *ue assegura a sua ob;etiCidadeT D estruturalis(o no seu apogeu nunca )oi (ais estridente do *ue *uando anunciou o )i( do ho(e(. 5oucault cunhou o to( caracteristica(ente pro)Itico *uando declarou e( 1922" QD ho(e( est9 e( processo de deteriora#$o, ao passo *ue o ser da linguage( continua a brilhar ainda (ais lu(inosa(ente e( nosso hori=onteR.23 Mas o *ue I o Qn?sR *ue
23

he Drder o) hings, p. 382.

percebe ou possu! tal hori=onteT <o Ca=io do prono(e repousa a aporia do progra(a. LICi8 &trauss optou pela solu#$o (ais consistente. Ecoando 4 e (es(o a(pli)icando cos(ica(ente 4 5oucault e( suas CisNes do Qcrep@sculo do ho(e(R, ele postulou u( iso(or)is(o b9sico entre nature=a e pensa(ento, igual(ente re)letido nos (itos e na an9lise estrutural deles. D pensa(ento repete a nature=a por*ue I ele pr?prio nature=a, e o (Itodo estrutural repete as opera#Nes do (ito *ue ele estudaP ou, nas palaCras de LICi8&trauss, Q(itos signi)ica( o pensa(ento *ue os eBpande usando o (undo do *ual ele I parteR.21 E( (eio a u(a pletora de acusa#Nes A )iloso)ia, o *ue reaparece nas Mitol).icas I ent$o u(a das )iguras (ais antigas do idealis(o cl9ssico 4 a identidade su;eito8ob;eto. Mas a identidade ta(bI( I, certa(ente, u(a )ic#$o" pois o *ue LICi8&trauss n$o consegue eBplicar I o surgi(ento de sua pr?pria disciplina. Co(o as estruturas (ais inconscientes do pri(itiCo torna(8se as descobertas conscientes do antrop?logoT A discrepLncia entre os dois repNe a *uest$o" o *ue garante *ue elas s$o descobertas, e n$o )antasias arbitr9riasT <o culto A (@sica, co(
21

The Ra( and the Cooked, p. 3-1.

*ue co(e#a e ter(ina sua tetralogia, desiste8se de *ual*uer resposta" Qo supre(o (istIrio da ciHncia do ho(e(R, a (@sica para LICi8&trauss detI( Qa chaCe para o progressoR2. de todas as outras ra(i)ica#Nes. A*ui o HBtase Sagneriano n$o era (ais u(a si(ples idiossincrasia pessoal. 4 'ascimento da Tra.dia, apoteose de Jagner e teori=a#$o da (@sica co(o 21 (atri= da linguage(, I ta(bI( a )onte do te(a de u( )renesi dionis!aco original, co(o o Dutro da orde( apol!nea, *ue se(pre esteCe sub;acente A obra de 5oucault. Para ele ta(bI(, a di)iculdade era eBplicar a capacidade do ar*ue?logo e( descobrir os ar*uiCos do saber, ou e( reconstruir as di)eren#as te(porais entre eles, dada a clausura 4 Q(uito be( a(arrada, (uito coerenteR23 4 da pr?pria episteme (oderna. D *ue ent$o barrou o ca(inho a u( relatiCis(o co(pletoT Gncon)ess9Cel en*uanto tal, a continuidade da pes*uisa de 5oucault na Cerdade se baseou, desde o in!cio, no apelo a u(a
The Ra( and the Cooked, p. 18. The 4rder of Thin.s, p. 38-, onde 5oucault opta pela solu#$o ingHnua de *ue a Ql?gicaR da episteme (oderna leCa A sua pr?pria supress$o, nu( si(ples eColucionis(o.
2. 23

eBperiHncia pri(ordial indW(ita, anterior e subCersiCa a todas as ordens sucessiCas da 0a=$o Dcidental, e a cu;os olhos se desnuda o car9ter de estrutura repressiCa co(u( a todas a*uelas ordens. QAo longo da hist?ria do Dcidente, a necessidade de loucuraR, escreCeu ele no seu pri(eiro liCro i(portante, Qest9 ligada A possi5ilidade de hist)riaR.2- A loucura co(o pura alteridade 4 o so( *ue deCe ser silenciado para *ue a linguage( da socialidade racional se desenColCa co(o sua nega#$o lo*ua= 4 recua no @lti(o 5oucault, assi( co(o o pr?prio conceito de repress$o torna8se suspeito de ser (ais u( ardil da 0a=$o. Mas o princ!pio t9cito do Dutro origin9rio persiste sob noCas aparHncias. E( seu trabalho (ais recente, I a inocHncia do Qcorpo e seus pra=eresR2/ na sua unidade, oposta A si(ples QseBualidadeR social(ente con)eccionada e diCidida, *ue dese(penha a (es(a )un#$o 4 a de u(a acusa#$o ino(in9Cel. Co( 'errida, consu(a8se a auto8anula#$o do estruturalis(o, latente no recurso A (@sica e A loucura, e( LICi8&trauss e e( 5oucault. &e( absoluta(ente nenhu( co( pro(isso co(
"olie et $raison: Histoire de la "olie @ l2 .e Classi!ue1 Paris, p. Ci, gri)o do autor. 2/ The Histor% of ,exualit%, Londres, 19:8, p. 1/:.
2-

inCestigar as realidades sociais, 'errida sentiu8se pouco constrangido e( des(ontar as constru#Nes de a(bos, acusando8os de u(a Qnostalgia das origensR 4 respectiCa(ente rousseau!sta e prI8 socr9tico 4 e indagando 2. *ue direito tinha( de assu(ir nas suas pre(issas a Calidade dos seus discursos. 'e u( lado, perguntou" Q&e o (itol?gico.I (ito(?r)ico, todos os discursos sobre os (itos se e*uiCale(TR Por outro lado, indagou co(o u(a Qhist?ria da loucuraR, Qna (edida e( *ue se (antI( e subsiste antes de ser apreendida e paralisada nas redes da ra=$o cl9ssicaR, poderia ser escrita Qa partir do interior da linguage( da (es(a ra=$o cl9ssica, utili=ando os conceitos *ue )ora( os instru(entos hist?ricos da apreens$o da loucuraTR.22 D C!cio co(u( de todas as tradi#Nes intelectuais prICias )ora Qneutrali=ar ou redu=irR a Qestruturalidade da estruturaR, Qdando8lhe u( centro ou re)erindo8a a u( (o(ento de presen#a, 4u(a orige( )iBadaR *ue QescapaCa A estruturalidadeR, de (odo a li(itar Qo ;ogo das estruturasR.2: D *ue 'errida percebeu aguda(ente
22
2:

Jriting and 'i))erence, pp. .8: e 3-. Writin. and $ifference, p. .:88.:9.

)oi *ue o suposto de *ual*uer estrutura est9Cel se(pre dependeu do (udo postulado de u( centro *ue n$o era inteira(ente Qsu;eitoR a ela" e( outras palaCras, u( su;eito distinto )rente a ela. &eu ato decisiCo )oi li*uidar o @lti(o Cest!gio de tal autono(ia. D resultado, porI(, n$o )oi atingir u(a estrutura de orde( superior, agora puri)icada inteira(ente, (as o eBato contr9rio" o e)eito )oi radical(ente desestruturante. Pois u(a Ce= *ue as estruturas )ora( libertadas de todo e *ual*uer su;eito, entregues inteira(ente ao seu (oCi(ento pr?prio, elas perdera( o *ue as de)ine co(o estruturas 4 ou se;a, *uais*uer coordenadas ob;etiCas de organi=a#$o. Para 'errida, estruturalidade pouco (ais I alI( de u( cu(pri(ento ceri(onioso ao prest!gio de seus predecessores i(ediatos" agora seu ;ogo desconhece *ual*uer li(ite 4 I Qacaso absolutoR, Qindeter(ina#$o genIticaR, Qa aCentura se(inal do tra#oR.28 Co( isso, a estrutura se inCerte e( sua ant!tese, e nasce o p?s8estruturalis(o propria(ente dito, ou o *ue pode ser de)inido co(o u( sub;etiCis(o se( su;eito. A li#$o I *ue estrutura e su;eito, nesse sentido, tH( sido se(pre categorias interdependentes. F(
28

Writin. and $ifference, p. .9..

ata*ue indiscri(inado ao su;eito estaCa destinado, e( seu deCido te(po, a subCerter ta(bI( a estrutura. D tIr(ino da opera#$o 2. s? poderia ser u(a sub;etiCidade )inal(ente desen)reada. Adorno anteCiu esse desdobra(ento, obserCando (uitas Ce=es *ue *ual*uer teoria *ue Cisasse co(pleta(ente a negar o poder ilus?rio do su;eito tenderia a re)or#ar ainda (ais essa ilus$o do *ue o )aria u(a teoria *ue superesti(asse o poder do su;eito.29 D pensador estruturalista *ue resistiu, (ais *ue *ual*uer outro, a esse (oCi(ento )oi Lacan, ;usta(ente por*ue haCia partido co( u( co(pro(isso (ais )ir(e e( rela#$o ao su;eito 4 tanto deCido A sua pro)iss$o psicanal!tica, onde tal categoria n$o podia ser t$o )acil(ente descartada, *uanto A sua )or(a#$o )ilos?)ica anterior, essencial(ente (ais hegeliana
QA ob;etiCidade da Cerdade real(ente de(anda o su;eito. F(a Ce= destacada do su;eito, ela se torna C!ti(a da pura sub;etiCidadeR" .ainst 0pistemolo.%1 DB)ord, 198., p. :.. A cita#$o aci(a I a )?r(ula )eli= de +illian 0ose, e( The Melanchol% ,cience 6 n Introduction to the Thou.ht of Theodor WC dorno, Londres, 19:8, p. 1.8. DbserCe8se, contudo, *ue, nas suas re)leBNes sobre a dialItica de a(bas, Adorno en)ati=ou *ue Qa *uest$o da parcela de cada u(a n$o pode ser estabelecida genIrica e inCariaCel(enteR" .ainst 0pistemolo.%, p. 1/2.
29

do *ue niet=scheana ou heideggeriana. Mas sua concep#$o de su;eito, *ue abolia o papel do ego e anulaCa o princ!pio de realidade, co(o 5reud os )or(ulara, para atribuir poderes plenipotenci9rios a u( solit9rio id 4 des(ateriali=ado 4, ilu(ina o ca(inho para sua supress$o. 'eleu=e e +uattari superaria( tal concep#$o atacando a pr?pria Lei do &i(b?lico, co(o repress$o re(oC!Cel, e( no(e do G(agin9rio e seus ob;etos es*ui=o)rHnicos. As (9*uinas dese;antes desintegradas do nti/<dipo, destitu!das de unidade e identidade, s$o o dnouement )inal da inCers$o das estruturas ps!*uicas e( u(a sub;etiCidade pulCeri=ada, para alI( de orde( ou (edida. &e essa )oi, ent$o, a curCa aproBi(ada da tra;et?ria do estruturalis(o para o p?s8 estruturalis(o, nossa pergunta inicial responde8se a si (es(a. As di)iculdades n$o8resolCi das e os becos se( sa!da na teoria (arBista, *ue o estruturalis(o pro(etera superar, nunca )ora( superados por(enori=ada(ente no seu espa#o riCal. A ado#$o do (odelo da linguage( co(o QchaCe para todas as (itologiasR, longe de esclarecer ou decodi)icar as rela#Nes entre estrutura e su;eito, leCou de u( absolutis(o

ret?rico da pri(eira a u( )etichis(o )rag(entado do segundo, se( se*uer aCan#ar 2u(a teoria acerca das suas rela#Nes. al teoria, historica(ente deter(inada e setorial(ente di)erenciada, s? poderia ser desenColCida considerando8se dialetica(ente a sua interdependHncia.

NA,-RE/A E +IS,0RIA

D *uebra8cabe#as *ue discuti onte( )oi a causa do retrocesso do (arBis(o latino, nu(a Ipoca de aCan#o geral da cultura (arBista e( todo o resto do (undo ocidental. A hip?tese *ue de in!cio parecia a (ais atraente 4 sua derrota intelectual nas ($os de u(a alternatiCa superior, a cultura estruturalista *ue ganhou ascendHncia e( Paris a partir dos (eados dos anos 23, (ostrou8se i(plaus!Cel, ap?s u( eBa(e (ais detido do espa#o estruturalista. D ca(po de batalha )or(al entre a(bos, o proble(a das rela#Nes entre estrutura e su;eito, nunca )oi su)iciente(ente ocupado pelo estruturalis(o para apresentar u(a contesta#$o e)etiCa a u( (aterialis(o hist?rico autocon)iante. F(a eBplica#$o intr!nseca, a partir da l?gica das idIias da Ipoca, pNe a*ui u( fin de non recevoir1 leCando8nos de Colta A hist?ria eBtr!nseca da pol!tica e da sociedade e( geral. &e considera(os este plano do nosso proble(a, pode(os perceber i(ediata(ente algo *ue tende a

con)ir(ar a conclus$o de *ue, e( toda a at(os)era polH(ica do per!odo, ocorreu pouco en)renta(ento direto e autHntico entre os dois antagonistas. U essa a i(pressionante heterono(ia pol!tica do estruturalis(o co(o )enW(eno. E( ponto algu(, desde o co(e#o dos anos 23 atI o co(e#o dos anos 83, ele ou seus 22 seguidores de)endera( por si (es(os *ual*uer ponto de Cista social independente. Pelo contr9rio, o *ue distinguiu o estruturalis(o e o p?s8 estruturalis(o )oi a eBtraordin9ria labilidade das conota#Nes pol!ticas *ue assu(ira( sucessiCa(ente. Essa hist?ria eBterna I basica(ente u(a hist?ria de adapta#$o passiCa As (odas e disposi#Nes predo(inantes da Ipoca. Gnicial(ente, a (aioria dos principais pensadores estruturalistas rendia ho(enage( )or(al ao (arBis(o, nu(a Ipoca e( *ue este ainda go=aCa na 5ran#a de u(a ascendHncia de p?s8Liberta#$o. LICi8&trauss declarou *ue suas pes*uisas era( apenas estudos superestruturais, co(ple(entares A eBplica#$o (arBista da Qindubit9Cel pri(a=ia das in)ra8estruturasR.:3 5oucault co(e#ou
:3

The ,ava.e Mind, p. 133.

elogiando PaCloC e a psi*uiatria soCiItica. Ds dois principais p?los de re)erHncia conte(porLneos para %arthes era( %recht e &artre. D !nti(o colaborador de Lacan, Pontalis, era u( (e(bro de 3es Temps Modernes durante o per!odo da aproBi(a#$o da reCista co( o Partido Co(unista 5rancHs. Pelos (eados dos anos 23, isso ;9 se alterara sob o cli(a consolidado do auge do gaullis(o. A a(ena se(iologia da (oda de %arthes era agora u( eco distante das suas c9usticas Mitolo.ias. D credo pol!tico de 5oucault deu u(a guinada para u( )unciona(ento tecnocr9tico, atI asseCerando *ue Qu( )unciona(ento ?ti(o da sociedade pode ser interna(ente de)inido, se( *ue se;a poss!Cel di=er Xpara *ue(Y I (elhor *ue as coisas se;a( assi(R.:1 A seguir, depois dos aconteci(entos de Maio, *uando o estruturalis(o Cirou p?s8 estruturalis(o, 5oucault (uito )acil(ente encontrou seu lugar entre a corrente neo8
:1

Ver suas declara#Nes e( Paolo Caruso, Conversa-ioni con 3vi/,trauss1 "oucault1 3acan1 Mil$o, 1929, p. 1.2P para os co(ent9rios caracteristica(ente ingHnuos sobre causalidade, obserCe(8se p. 13/8132. A (elhor discuss$o dos pronuncia(entos pol!ticos de 5oucault pode ser encontrada no rigoroso ensaio de Peter 'eS, Q he <ouCelle Philosophie and 5oucaultR, 0conom% and ,ociet%, Col. 8P n] ., (aio de 19:9 p. 1./81:2.

anar*uista do(inante e( boa parte da es*uerda )rancesa, tornando8se u( i(portante porta8Co= do es*uerdis(o libert9rio, e( co(panhia de 'eleu=e e Lyotard, en*uanto os colaboradores de 'errida e( Tel >uel de)endia( 2: o (ao!s(o. >o;e, LICi8&trauss )ala do (arBis(o co(o u(a a(ea#a totalit9ria (es(o no reino ani(alP 5oucault aplaude a literatura do gulaguis(oP &ollers e VristeCa, de Tel >uel, redescobrira( as Cirtudes do cristianis(o e do capitalis(o. Por conserCadoras e coniCentes *ue possa( ser essas posi#Nes, elas tH( pe*ueno peso e abrangHncia e)etiCos. D i(pressionante I (ais a sua )atuidade do *ue a sua ini*Oidade. 0e)leBos de u(a con;untura pol!tica nu( pensa(ento basica(ente n$o8pol!tico, elas pode( se alterar noCa(ente, *uando a con;untura se (odi)icar. 'i=e(8nos algo geral sobre a hist?ria )rancesa nas @lti(as dIcadas, e pouco sobre o *ue I espec!)ico propria(ente nas idIias do estruturalis(o. Gsso talCe= possa ser Cisto de (aneira especial(ente clara se olhar(os para o outro lado

do 0eno. 'iscutindo anterior(ente o (apa Cari9Cel do (arBis(o, n$o (encionei a Ale(anha, onde se obteCe u(a estabilidade (uito (aior do *ue nas regiNes latinas e angl?)onas. D (aterialis(o hist?rico se(pre ocupou u(a posi#$o particular na D ;undesrepu5lick . Por u( lado, o (arBis(o ger(Lnico te( tido a tradi#$o (ais longa e (ais rica da Europa 4 bene)iciandose n$o s? das contribui#Nes dos pr?prios ale($es, (as da =ona de atra#$o e in)luHncia (uito (ais Casta, ocupada pela cultura de l!ngua ger(Lnica na Europa Central e Driental, *ue inclui Zustria, &u!#a, %oH(ia, >ungria e PolWnia. 0osa LuBe(burgo, VautsKy, %auer e LuK9cs Ciera( dessas regiNes )ronteiri#as. 5oi a! ta(bI(, certa(ente, *ue as descobertas de 5reud proCocara( seu pri(eiro i(pacto intelectual (ais a(plo. D per!odo de Jei(ar presenciou o surgi(ento do Gnstituto de Pes*uisa &ocial e( 5ranK)urt, e do teatro de Piscator e %recht, e( (eio a u(a cultura geral de es*uerda co( grande brilho e Citalidade, cu;o respaldo social era o (oCi(ento oper9rio (ais )orte do Dcidente, co( o (aior e (ais dinL(ico
0ep@blica 5ederal da Ale(anha. 6E( ale($o no original. 4 <. do .7.
[

partido co(unista. 'epois do eB!lio e da guerra, a (aior parte da Escola de 5ranK)urt poderia Coltar A Ale(anha Dcidental, co(o Coltou %recht para a Ale(anha Driental, e desenColCer seus trabalhos nu(a co(8 28 tinuidade criatiCa dos te(as e debates do anteguerra, @nicos na Europa. Por outro lado, na Ipoca do )i( da ocupa#$o dos aliados, o co(unis(o ale($o )ora es(agado no Dcidente e o (oCi(ento oper9rio subordinado solida(ente ao capitalis(o" e( (eados dos anos /3, o Partido &ocial8'e(ocrata abandonaria )or(al(ente *ual*uer )idelidade ao (arBis(o, e o Partido Co(unista )ora proscrito. A pol!tica ale($ co( Adenauer riCali=aCa co( a dos Estados Fnidos co( EisenhoSer, co( seu con)or(is(o e reacionaris(o as)iBiantes. D con;unto do (arBis(o )ranK)urtiano, )or(ado e( outra Ipoca e te(perado pela adCersidade no eBterior, n$o se dobrou A noCa 0estaura#$o do QMilagreR ale($o. PorI( seu distancia(ento e( rela#$o a u( discurso ou u( enga;a(ento direta(ente pol!tico, ;9 not9Cel antes da guerra, tornou8se *uase absoluto. Mas dentro das

uniCersidades, sua in)luHncia ali(entou o surgi(ento de u(a enor(e ca(ada de estudantes, cada Ce= (ais (ilitante, cu;a rebeli$o e( 1928 reCelou *ue noCa(ente o (arBis(o haCia se disse(inado e diCersi)icado e( u(a nu(erosa gera#$o (ais noCa de intelectuais socialistas. <a Ipoca, >orKhei(er estaCa na sua senilidade su!#a. Adorno, pro)unda(ente desconcertado co( a irrup#$o de seus pr?prios alunos, (orreu u( ano depois. D con)ronto co( a )or#a do (oCi(ento estudantil )icou a cargo de >aber(as, o principal pensador a surgir da recoleta de p?s8guerra da tradi#$o )ranK)urtiana. 5erido por cr!ticas diretas a ele e seus colegas, ele acusou o &'&[ de coerciCo e irracionalista, e retirou8se da uniCersidade. Escritor prol!)ico ;9 nos anos 23, sua obra se desenColCeu e se eBpandiu solida(ente na dIcada seguinte, Cindo a representar o pro;eto te?rico (ais abrangente e a(bicioso da cena ale($ conte(porLnea. A aprecia#$o dessa obra (ostra *ue a ausHncia de *ual*uer re)erHncia a >aber(as e( Considera?es so5re o Marxismo 4cidental )oi de )ato u( erro b9sico de aCalia#$o. >aCia dois
[

&'& 4 1uCentude do Partido &ocial8'e(ocrata Ale($. 6<. do .7.

(otiCos para tal o(iss$o. F( era a pr?pria resposta de >aber(as As subleCa#Nes do )inal dos anos 29 23, eBpressa e( )or(ula#Nes i(proCisadas *ue parecia( des*uali)ic98lo co(o pensador pol!tico de Calor. A segunda, e (ais i(portante, era o car9ter h!brido da sua obra )ilos?)ica co(o tal, (ostrando i(porta#Nes di)usas do prag(atis(o e da teoria da a#$o a(ericanos para u(a heran#a )ranK)urtiana e( alguns aspectos retrabalhada atraCIs de >egel, ainda *ue do per!odo de Gena, de u( (odo (ais direto do *ue nunca. Gsso parecia tornar d@bia sua inclus$o no arcabou#o de u( (arBis(o (es(o ecu(enica(ente entendido.:. ais (otiCos n$o era( i(plaus!Ceis. <u(a agrad9Cel entreCista recente, o pr?prio >aber(as aludiu aos )unda(entos de tais (otiCos, retratando co(o in;ustos os seus co(ent9rios
:.

Dutro caso se(elhante colocou8se co( o pensa(ento de Ernst %loch 4 n$o (enos in;usta(ente o(itido do (eu breCe estudo, deCido A sua constante proBi(idade de )or(as de u(a 'aturphilosophie religiosa. Para u(a eBcelente an9lise da co(pleBa obra de %loch, escrita co( u( esp!rito de si(patia cr!tica *ue reCela a originalidade da sua contribui#$o para o cLnone (arBista ocidental, Cer agora Jayne >udson, The Marxist #hilosoph% of 0rnst ;loch, Londres, 198..

psicologistas sobre o (oCi(ento estudantil, e ao (es(o te(po obserCando *u$o di)!cil lhe parecia deter(inar se sua obra seria ou n$o considerada (arBista. 6Conta ele *ue a sua pri(eira *uali)ica#$o co(o tal, co( a publica#$o de ,truktur(andel der Fffentlichkeit no co(e#o dos anos 23, )oi para ele u(a surpresa.7 Mas na (es(a entreCista, en*uanto discute liCre(ente as a(bigOidades cont!nuas de sua posi#$o intelectual, eBpri(e ho;e u( dese;o )ranco e direto de a)ilia#$o ao (aterialis(o hist?rico, e( si su)iciente para inCalidar ;ulga(entos conCencionais anteriores acerca de sua eColu#$o.:3 <a Cerdade, por tr9s de tais declara#Nes est9 u( respeit9Cel corpo de trabalho *ue busca, segundo a eBpress$o de >aber(as, QreconstruirR o (aterialis(o hist?rico, continuando co( a trans)or(a#$o cr!tica, por ele e)etuada, da tradi#$o de 5ranK)urt. A escala e o per)il ar*uitetWnicos do edi)!cio te?rico resultante 4 sinteti=ando inCestiga#Nes episte(ol?gicas, sociol?gicas, psicol?gicas, pol!ticas, culturais e
Q>o;e eu aprecio ser considerado (arBistaR" QGnterCieS Sith 1Orgen >aber(asR, 'e( 8erman Criti!ue, n] 18, outono de 19:9, p. 33. D teor geral do teBto, a (elhor aCalia#$o biogr9)ica do desenColCi(ento de >aber(as, pode ser proCeitosa(ente co(parado co( as a)ir(a#Nes de Althusser no (es(o per!odo" Cer nota ./, na p. 3/.
:3

Iticas e( u( @nico progra(a :3 de pes*uisa 4 n$o possue( nenhu( e*uiCalente e)etiCo na )iloso)ia conte(porLnea, de *ual*uer inspira#$o. D ponto de partida para *ual*uer aCalia#$o da obra de >aber(as deCeria co(preender ade*uada(ente a superioridade dessa )a#anha. As idIias *ue se entrela#ara( para )or(ar seu siste(a )ilos?)ico precisa(, contudo, ser situadas co( alguns parL(etros co(paratiCos. Pois, se olhar(os para as coordenadas caracter!sticas do pensa(ento de >aber(as, a pri(eira coisa a atingir *ual*uer obserCador atento I *u$o pr?Bi(as (uitas delas est$o do estruturalis(o )rancHs. As (es(as pre(issas e preocupa#Nes recorre( constante(ente, ainda *ue a cada Ce= de )ontes di)erentes e co( di)erentes conclusNes. D ponto de partida da posi#$o caracter!stica de >aber(as, co(o se estiCesse no li(iar entre o (arBis(o e o n$o8(arBis(o, )oi seu argu(ento de *ue MarB se e*uiCocara ao atribuir u( pri(a=ia )unda(ental A produ#$o (aterial, na sua de)ini#$o da hu(anidade co(o espIcie e na sua concep#$o da hist?ria co(o eColu#$o de )or(as societ9rias. >aber(as

sustentaCa *ue a Qintera#$o socialR era u(a di(ens$o igual(ente irredut!Cel da pr9tica hu(ana. al intera#$o se(pre )oi si(bolica(ente (ediada, constituindo o do(!nio espec!)ico da atiCidade co(unicatiCa 4 en*uanto oposta A atiCidade instru(ental da produ#$o (aterial. Dnde a produ#$o era dirigida ao controle crescente sobre a nature=a eBterior, a intera#$o gerou a*uelas nor(as *ue adaptara( a nature=a interior 4 disposi#Nes e necessidades hu(anas 4 A Cida social. <$o haCia correspondHncia necess9ria entre a(bas" o progresso econW(ico e cient!)ico n$o asseguraCa necessaria(ente libera#$o pol!tica e cultural. A QdialItica da Cida (oralR, co(o ele a cha(ou, tinha sua autono(ia pr?pria. Essa linha b9sica original do progra(a haber(asiano 4 u(a doutrina de tipos Qseparados (as iguaisR da atiCidade hu(ana 4 so)reu ent$o u(a sIrie de Coltas cruciais A (edida *ue seu trabalho se desenColCeu. Dcorrera( trHs desloca(entos conceituais e( particular. Pri(eiro, a no#$o de intera#$o social 4 e( s$ consciHncia, bastante Caga, (as denotando generica(ente o L(bito de )or(as culturais e pol!ticas no seu sentido (ais a(plo co(o opostas

A econo(ia 4 tendeu crescente(ente a abrir ca(inho para a de :1 co(unica#$o, co(o se )osse( si(ples(ente e*uiCalentes, e a @lti(a (ais precisa. Mas eCidente(ente h9 (uitas )or(as de intera#$o social *ue n$o s$o co(unica#$o, a n$o ser e( sentido pura(ente abusiCo ou (eta)?rico" a guerra, u(a das (ais eCidentes pr9ticas da hist?ria hu(ana, I o eBe(plo (ais ?bCio, en*uanto *ue o trabalho associado na produ#$o (aterial I e( si intera#$o social do tipo (ais ele(entar. E( seguida, porI(, a co(unica#$o Ceio a ser cada Ce= (ais identi)icada co( a linguage(, co(o se a(bas )osse( interca(bi9Ceis 4 apesar da conhecida (ultiplicidade de tipos n$o8lingO!sticos de co(unica#$o, desde o *ue se d9 atraCIs dos gestos atI o pl9stico ou (usical. F(a Ce= e)etuado esse desli=a(ento da co(unica#$o para a linguage(, o pr?Bi(o passo )oi subsu(ir a pr?pria produ#$o a u(a rubrica co(u( deriCada da co(unica#$o. Gsso se reali=ou co( a eBtens$o da no#$o de Qprocessos de aprendi=age(R dos siste(as culturais para os econW(icos, co(o a categoria eColucion9ria b9sica para eBplicar o

desenColCi(ento de u( para outro n!Cel das )or#as produtiCasP no curso da hist?ria hu(ana. D terceiro est9gio )oi ent$o atribuir a pri(a=ia total das )un#Nes co(unicatiCas sobre as produtiCas, na de)ini#$o da hu(anidade e do desenColCi(ento hist?rico" ou se;a, nos ter(os de >aber(as, da Qlinguage(R sobre o QtrabalhoR. 19 na Ipoca de =no(led.e and Human Interests, >aber(as declarou 4 cunhando u(a nota Cichiana 4 *ue Qo *ue nos destaca da nature=a I a @nica coisa cu;a nature=a pode(os conhecer" a linguage(R.:- <a Ipoca do seu #ara a Reconstruo do Materialismo Hist)rico, e( (eados dos anos :3, a asser#$o recebe u(a )unda(enta#$o ontogenItica. En*uanto *ue os ho(in!deos eBecutaCa( o trabalho co( instru(entos, (ostrando8o co(o u(a atiCidade prI8hu(ana, a espIcie homo sapiens se caracteri=aCa pela inoCa#$o da linguage( e da )a(!lia, *ue so(ente ela poderia instituir. Mais ainda, esse priCilIgio da co(unica#$o sobre a produ#$o n$o I si(ples(ente constitutiCo da*uilo *ue suposta(ente se tornaria plena(ente Qhu(anoRP ele continua a operar co(o o princ!pio do(inante da trans)or(a#$o hist?rica desde ent$o. Pois no longo desenColCi(ento
:-

=no(led.e and Human Interests, Londres, 19:., p. 31-.

:. das duas ordens de processos de aprendi=age(, desde a sociedade paleol!tica A capitalista, )ora( as regula#Nes (orais, (ais *ue as )or#as econW(icas, *ue deter(inara( trans)or(a#Nes )unda(entais 4 )ora( elas *ue, na Cerdade, aprontara( ou per(itira( os reordena(entos sucessiCos das rela#Nes econW(icas, associados A eColu#$o da ciCili=a#$o, e n$o Cice8Cersa. Co(o escreCe >aber(as" QD desenColCi(ento dessas estruturas nor(atiCas I *ue (arca o rit(o da eColu#$o social, pois noCos princ!pios organi=acionais da organi=a#$o social supNe( )or(as noCas de integra#$o socialP e estas, por sua Ce=, possibilita( a i(ple(enta#$o de )or#as produtiCas Ci9Ceis, ou a cria#$o de noCas, assi( co(o a intensi)ica#$o da co(pleBidade socialR.:/ al posi#$o parecia estar e( con)lito direto co( a sugest$o, di)usa no trabalho recente de >aber(as, de *ue o desenColCi(ento nor(atiCo, Qa dialItica da Cida (oralR, longe de estabelecer o rit(o do progresso econW(ico, te( tendido a )icar desastrosa(ente para tr9sP ou, co(o >aber(as eBpWs e( ter(os (uito pr?Bi(os aos conceitos
Communication and the 0volution of ,ociet%, Londres, 19:9, p. 1.3.
:/

cl9ssicos da Escola de 5ranK)urt, Qa liberta#$o da )o(e e da (isIria n$o I necessaria(ente conCergente co( a liberta#$o da serCid$o e degrada#$o, pois n$o h9 rela#$o auto(9tica de desenColCi(ento entre trabalho e intera#$oR.:2 >aber(as resolCe a di)iculdade recorrendo A no#$o de u(a Ql?gica de desenColCi(entoR da (ente hu(ana, isto I, u(a estrutura ao (es(o te(po crescente e inCariante, e(prestada A psicologia genItica de Piaget e pro;etada do plano indiCidual para o societ9rio. Esta l?gica especi)ica preCia(ente a ga(a de padrNes nor(atiCos poss!Ceis na eColu#$o social, en*uanto *ue ao (es(o te(po gradua8os e( u( espectro de graus crescentes de (aturidade. odas as )or(as ciCili=at?rias, neste sentido, est$o contidas e(brionaria(ente na a*uisi#$o da linguage(" QDs desenColCi(entos cognitiCos e i(peratiCosR, escreCe >aber(as, Qse( d@Cida si(ples(ente esgota( a sIrie l?gica de )or(a#Nes estruturais poss!Ceis *ue ;9 surgira co( a inoCa#$o natural8 hist?rica da intersub;eti8 :3

:2

Theor% and #ractice, Londres, 19:-, p. 129.

Cidade lingOistica(ente estabelecida no li(iar da )or(a s?cio8cultural de Cida.:: D *ue I, ent$o, a rela#$o entre a QsIrie l?gicaR )or(al e o Qregistro hist?ricoR real das sucessiCas sociedadesT Para >aber(as, a resposta I *ue a se*OHncia de )or(a#Nes sociais concretas na hist?ria I essencial(ente contingente. &ua Qteoria da eColu#$o socialR eBplica as Ql?gicas de desenColCi(ento *ue indica( a independHncia 4 e nessa (edida a hist?ria interna 4 da (enteR,:8 en*uanto *ue a narratiCa historiogr9)ica estuda as circunstLncias e Cias )ortuitas e( *ue essas estruturas (entais persistentes, de di)erentes n!Ceis de (aturidade, encontrara( sua eBpress$o social. Entre a(bas h9 u( abis(o intranspon!Cel. Ele insiste e( *ue Qas eBplica#Nes te?ricas da eColu#$o n$o s? n$o precisa( ser posterior(ente trans)or(adas e( u(a narratiCaP elas n$o pode( ser tra=idas A )or(a narratiCaR.:9 <$o h9, ent$o,
*ur Rekonstruktion des historischen Materialismus, 5ranK)urt, 19:2, p. 38. Esta )rase est9 o(itida na tradu#$o inglesa do (es(o ensaio, e( Communication and the 0volution of ,ociet%. :8 Communication and the 0volution of ,ociet%, p. 1.3 6trad. (odi)icada7. :9 *ur Rekonstruktion des historischen Materialismus, p. .--.-/. QAs )un#Nes da pes*uisa hist?rica para u(a teoria da eColu#$o social n$o corresponde nenhu(a tare)a *ue u(a teoria
::

nenhu(a garantia de *ue a orde( social conte(porLnea corresponda ao est9gio (ais eleCado de desenColCi(ento (oral inscrito na l?gica processual da (ente. <essa (edida, >aber(as retI( a Hn)ase cr!tica da sua distin#$o original entre a Q)actibilidadeR de u( progresso econW(ico cu(ulatiCo e a Q(aturidadeR dos su;eitos s?cio8Iticos capa=es 4 ou antes incapa=es 4 de assegurar u( controle respons9Cel sobre ele. Mas, u(a Ce= *ue se d9 pri(a=ia causal no desenColCi(ento hist?rico ao processo de aprendi=age( co(unicatiCa, ele (es(o )undado nu( potencial intr!nseco de cresci(ento (oral e( toda (ente hu(ana, h9 u(a tendHncia interna a *ue a teoria se torne u( proCidencialis(o benigno. U esse o sentido da Qprag(9tica uniCersalR de >aber(as. A*ui a linguage( se torna, n$o s? o selo :de garantia da hu(anidade co(o tal, (as a nota pro(iss?ria da de(ocracia 4 esta concebida
da eColu#$o pudesse as su(ir para a narratiCa hist?rica.R Ds eBe(plos apresentados por >aber(as s$o os da transi#$o para as ciCili=a#Nes arcaicas, co( o surgi(ento do Estado, e da transi#$o para a Q(odernidadeR, co( a di)erencia#$o de u(a sociedade de (ercado e o surgi(ento co(ple(entar de u( Estado )iscal.

basica(ente co(o a co(unica#$o necess9ria para se chegar a u(a Cerdade consensual. >9 a! u(a eu)?rica elis$o dupla. A linguage( co(o tal I identi)icada co( a aspira#$o A Cida boa. >aber(as sustenta *ue Qnossa pri(eira )rase eBpressa ine*uiCoca(ente a inten#$o de u( consenso liCre e uniCersalR.83 A*uele consenso, e( princ!pio, se(pre pode ser atingido por su;eitos de boa Contade, nu(a Qsitua#$o de )ala idealR. U este pacto consensual *ue estabelece o *ue I Cerdade 4 e Qa Cerdade dos enunciados est9 ligada, e( @lti(a an9lise, A inten#$o de Cida boaR81" u(a Cida QantecipadaR e( cada ato de )ala, (es(o onde eBiste )raude e do(ina#$o, na (edida e( *ue elas (es(as s? tH( e)eito e( Cirtude da presun#$o de Cerdade co(u( das *uais se desCia(. As Iticas co(unicatiCas est$o, pois, apoiadas nas Qnor(as )unda(entais da linguage( racionalR. <esta reconstru#$o, a psican9lise torna8 se u(a teoria da Qde)or(a#$o da intersub;etiCidade lingO!stica nor(alR, cu;o ob;etiCo I restaurar no indiC!duo a capacidade para a co(unica#$o lingO!stica n$o distorcida. 'o (es(o (odo, ao n!Cel da coletiCidade, a de(ocracia pode ser de)inida co(o a
83

81

VnoSledge and >u(an Gnterests, p. 31-. Gbid., p. 31-.

institucionali=a#$o de condi#Nes para o eBerc!cio da linguage( ideal, isto I, liCre de coer#$o. U u( Qprocesso de aprendi=age( autocontroladoR.8. A se(elhan#a entre o uniCerso de >aber(as e o do estruturalis(o )rancHs e seus seguidores I, co(o se pode Cer, !nti(a (as peculiar. Pois tudo o *ue aparece e*u!Coco, obscuro e (aldito neste @lti(o, aparece transl@cido e redi(ido A lu= do pri(eiro. A(bos os e(preendi(entos tH( representado tentatiCas continuadas de erigir a linguage( no ar*uiteto e 9rbitro )inal de toda sociabilidade. >aber(as, se tanto, articulou a pre(issa sub;acente de seus prop?sitos de (odo (ais claro do *ue *ual*uer u( dos seus conte(porLneos parisienses, argu(entando 4 co(o coloca seu co(entador (ais autori=ado 4 *ue, Qdesde *ue a lin8 :/ guage( I o (eio de Cida caracter!stico e per(eador do n!Cel hu(ano, a teoria da co(unica#$o I o estudo )undante das ciHncias hu(anas" ela descerra a in)ra8estrutura uniCersal da Cida s?cio8culturalR.83 <o desli=a(ento de
Communication and the 0volution of ,ociet%, p. 182. ho(as McCarthy, The Cr&tical Theor% of B+r.en Ha5ermas, %oston, 19:8, p. .8.. >aber(as prestou u( tributo (erecido A
8. 83

Q(eioR para Q)unda#$oR I onde ;a= toda a con)us$o do paradig(a geral da linguage(. Mas poder!a(os di=er *ue, onde o estruturalis(o e o p?s8estruturalis(o desenColCera( u(a espIcie de de(onis(o da linguage(, >aber(as tran*Oila(ente produ=iu u( angelis(o. Co(o colocou 'errida, *uando na 5ran#a a Qlinguage( inCadiu a proble(9tica uniCersalR8- 4 o Cerbo I signi)icatiCo, co(o se(pre nos seus escritos 4, ela bo(bardeou o sentido, deCastou a Cerdade, atacou pelos )lancos a Itica e a pol!tica, eBter(inou a hist?ria. <a Ale(anha, ao contr9rio, na obra de >aber(as a linguage( restaura a orde( na hist?ria, proCH o b9lsa(o do consenso para a sociedade, assegura os )unda(entos da (oralidade, )ortalece os ele(entos da de(ocracia, e I congenita(ente aCessa a se desCiar da Cerdade. Apesar de todos esses contrastes no pathos e na conclus$o, as preocupa#Nes e suposi#Nes co(uns s$o incon)und!Ceis. >aber(as pretendeu tipica(ente dar u(a solu#$o positiCa e racional a *uestNes *ue o estruturalis(o se contentara e( deiBar negatiCa(ente se( respsota ou celebrara co(o insol@Ceis, (as se(
*ualidade eBcepcional do trabalho de McCarthy co(o estudo do seu pensa(ento. 8Writin. and $ifference, p. .83.

abandonar u( terreno partilhado. Assi(, a teoria das estruturas (ais uniCersais de LICi8&trauss n$o podia )ornecer nenhu(a eBplica#$o do desenColCi(ento social" >aber(as tenta cobrir o )osso entre a(bos co( a no#$o de Ql?gica de desenColCi(entoR dessas estruturas, gerando sua pr?pria co(binat?ria. Mas, assi( )a=endo, ele ter(ina co( eBata(ente a (es(a dicoto(ia irredut!Cel de 5oucault ou LICi8&trauss entre necessidade e contingHncia, estruturas espirituais e processos hist?ricosc goCernados pelo acaso. D discurso possui igual(ente poderes tau(at@rgicos nas duas ordens opostas de re)leB$oP (as en*uanto e( 5oucault isso signi)ica a eBclus$o tanto de a)ir(a#Nes inCeri)ic9Ceis co(o de Cerdades deter(in9Ceis no :2 seu registro sobre a serCid$o do ar*uiCo, e( >aber(as representa o alcance (ais eleCado da co(petHncia co(unicatiCa, o L(bito onde a )ala ideal e, co( ela, as condi#Nes de liberdade poderia( Cirtual(ente se reali=ar. Lacan Ce a especi)icidade da )ala hu(ana, co(o oposta aos c?digos ani(ais, na capacidade de (entir, en*uanto >aber(as redu= toda (entira a (ero parasitis(o *ue inutil(ente tentaria trair a

Cerdade, no ato de )ala *ue deCe indicar u(a pro(essa de Cerdade para ser co(preendido. Mas e(bora >aber(as insista n$o apenas na possibilidade, (as na ineCitabilidade da Cerdade, ele n$o I (enos Cee(ente *ue seus opostos parisienses ao condenar *ual*uer teoria da correspondHncia da Cerdade, co(o u(a tentatiCa i(poss!Cel Qde surgir do do(!nio da linguage(RP8/ a sua pr?pria de)ini#$o de Cerdade co(o nada (ais *ue consenso racional I u(a Cariante do sub;etiCis(o prag(9tico, separado do abis(o do relatiCis(o parisiense apenas pela )r9gil cerca de seguran#a de u(a hipotItica Qsitua#$o de )ala idealR, cu;a contra)atualidade I reconhecida por ele (es(o. 'e (odo se(elhante, para Lacan a psican9lise busca restituir ao paciente a QpalaCra plenaR do inconsciente, *ue ;usta(ente n$o I a eBatid$o Ca=ia da linguage( eg?ica nor(al e suas )iBa#NesP en*uanto *ue >aber(as CH a psican9lise co(o u(a terapia cu;o ob;etiCo I restaurar a capacidade do su;eito para a Qlinguage( nor(al da intersub;etiCidadeR, co( u( ;u!=o (uito (ais tradicional sobre a instLncia
QDnde apenas as pretensNes de Calidade dos atos de )ala pode( ser estabelecidasR" QJahrheitstheorienR, e( >el(uth 5ahrenbach 6ed7, Wirklichkeit and Reflexion: Walter ,chul- -um GHC 8e5urtsta., P)ullingen, 19:3, p. .12.
8/

positiCa do ego, (ais pr?Bi(a A de 5reud. E( cada caso, porI(, ocorreu u(a des(ateriali=a#$o da teoria )reudiana, na *ual as dire#Nes s$o alternatiCa(ente apagadas ou resolCidas por (ecanis(os lingO!sticos. 'ito tudo isso, continua sendo Cerdade *ue a di)eren#a entre a )iloso)ia da linguage( e da hist?ria de >aber(as e a de seus contrapositores estruturalistas e p?s8estruturalistas n$o I (era redundLncia. 5alei da curiosa inocHncia da Cis$o de >aber(as" (as ela ta(bI( co(porta u(a espIcie de integridade e dignidade intelectual geral8 :: (ente estranhas aos eBe(plares )ranceses do (odelo lingO!stico. D pr?prio estilo de >aber(as 4 )re*Oente(ente 6n$o se(pre7 en)adonho, incW(odo, laborioso 4 reCela seu contraste co( as eBcitantes coloraturas dos (estres parisienses. Por tr9s disso est$o, n$o sugestNes Sagnerianas fin/de/siIcle, (as os ideais austeros e o sIrio oti(is(o do Glu(inis(o ale($o. A ;ildun. I o real (otiCo condutor *ue uni)ica a sIrie caracter!stica de interesses e argu(entos de >aber(as. LeCa a u(a Cis$o essencial(ente

pedag?gica da pol!tica, o )oro trans)or(ado e( sala de aula *uando as lutas e con)rontos se trans(uta( e( processos de aprendi=age(. Mas, co( todas as li(ita#Nes dessa ?tica, dolorosa(ente ?bCias nu(a perspectiCa (arBista cl9ssica, ela n$o eBclui real(ente a pol!tica co(o tal. Ao contr9rio de seus (uitos opostos na 5ran#a, >aber(as tentou u(a an9lise estrutural direta das tendHncias i(anentes do capitalis(o conte(porLneo e da possibilidade de surgi(ento, a partir delas, de crises de trans)or(a#$o do siste(a 4 (antendo o pro;eto tradicional do (aterialis(o hist?rico. &ua no#$o de u(a crise de Qlegiti(a#$oR (oral a (inar a integra#$o social 4 u(a crise paradoBal(ente gerada pelo pr?prio sucesso da regula#$o, dirigida pelo Estado, do ciclo de acu(ula#$o capitalista 4 nesse aspecto con)or(a8se )iel(ente ao es*ue(a de pri(a=ia nor(atiCa postulada pela teoria eColucion9ria da hist?ria co(o u( todo.82 'esenColCida no )inal
3e.itimation Crisis, Londres, 19:2, e( esp. p. :/89-. Para u(a cr!tica poderosa das concep#Nes de >aber(as, Cer 'aCid >eld, QCrisis endencies, Legiti(ation and the &tateR, e( 1ohn ho(pson e 'aCid >eld 6ed.7, Ha5ermas 6 Cr&tical $e5ates, Londres, 198., p. 181819/. Este Colu(e, *ue contI( u( a(plo le*ue de contribui#Nes, co(e#ando co( u( belo ensaio de Agnes >eller, Q>aber(as and MarBis(R, e concluindo co( u(a resposta detalhada e cuidadosa de >aber(as, I por si u(
82

dos anos 23, esta concep#$o desde ent$o te( recebido pouca con)ir(a#$o e(p!rica. &e tanto, o adCento da recess$o (undial te( (inado a regula#$o econW(ica dos Estados capitalistas principais, se( gerar *ual*uer crise na legi8 :8 ti(a#$o do siste(a de (ercado co(o tal. D resultado atI a*ui te( sido o reCerso do esperado por >aber(as" do=e (ilhNes de dese(pregados s? nos EFA e no 0eino Fnido, presididos 4 porI( 4 por goCernos reCigorados da eBtre(a8direita, co( 0eagan e hatcher na dire#$o. Esse )racasso 4 possiCel(ente proCis?rio 4 I e( alguns sentidos talCe= (enos sIrio do *ue a co(pleta ausHncia, na an9lise de >aber(as, de *ual*uer a#$o coletiCa para conCerter u(a ilegiti(a#$o da orde( social eBistente e( u( aCan#o para a noCa legiti(idade de u(a orde( socialista. Mais u(a Ce=, o proble(a da estrutura e do su;eito est9 a*ui
eBe(plo pr9tico ad(ir9Cel dos princ!pios discursiCos por ele de)endidos. <otese *ue, e( sua Q0eply to (y CriticsR, >aber(as con)essa *ue a Qdi(ens$o de eCidHncia8 do conceito de Cerdade na sua episte(ologia te( Qgrande necessidade de clari)ica#$o ulteriorR 4 e(bora ainda tentando re;eitar a correspondHncia e(p!rica, co(o u( Qcaso8li(iteR, (ais *ue u( critIrio central, de tal Cerdade" p. .:/.

colocado na sua )or(a (ais incisiCa, no terreno da pol!tica pr9tica. >aber(as ta(bI( deiBa de dar *ual*uer resposta ao proble(a, co(o se poderia preCer pela predisposi#$o de u(a teoria social co(o u( todo pelo (odelo da co(unica#$o. Mas 4 e a*ui est9 a di)eren#a decisiCa co( o estruturalis(o, co( todos os li(ites co(partilhados do (odelo co(u( da linguage( 4 o *ue I i(pressionante I a consistHncia e a )idelidade do co(pro(isso de >aber(as na sua Cers$o pr?pria de u( socialis(o estilo 5ranK)urt, se( hesita#Nes ne( saltos (ortais, desde h9 ./ anos. Este nunca )oi u( co(pro(isso reColucion9rio, e n$o poderia se reunir ao i(pacto de 1928. Mas ta(bI( n$o )oi do(inado pelas conse*OHncias da*uele ano. En*uanto (uitos intelectuais )ranceses percorrera( o tra;eto do anar*uis(o ou do (ao!s(o para o antico(unis(o de guerra )ria no )inal da dIcada, >aber(as (anteCe8se )ir(e contra os eBpurgos repressiCos do ;erufsver5ot, rea)ir(ando sua )or(a pessoal de )idelidade A heran#a de MarB, eBpressaCa(ente contra a corrente da dire#$o o)icial para eBtirp98la, co(o subCersiCa, da orde( )ederal. Esta diCergHncia, ineBplic9Cel dentro da l?gica da eBtrapola#$o

lingO!stica, leCa8nos de Colta A hist?ria pol!tica onde, s? a!, ela se torna co(preens!Cel. 0ecapitularei (eus argu(entos atI a*ui, pois seus )ios agora se re@ne(. Co(ecei co(parando as predi#Nes *ue )i=era acerca do )uturo do (arBis(o co(o teoria cr!tica, no co(e#o dos anos :3, co( o seu desenColCi(ento real desde ent$o. Argu(entei *ue o balan#o seguira bastante de perto algu(as das linhas con;eturadas. Aci(a de tudo, o (arBis(o haCia teste(unhado si(ultanea(ente :9 u(a Colta ao concreto e u(a eBpans$o no (undo de l!ngua inglesa *ue, ;untas, representaCa( u( not9Cel renasci(ento da sua Citalidade intelectual e seu interesse internacional. Ao (es(o te(po, contudo, houCe dois dI)icits gritantes nessa aCalia#$o global. F( era t?pico" a i(possibilidade de surgir *ual*uer discurso Cerdadeira(ente estratIgico no interior do (aterialis(o hist?rico *ue se seguiu a u( (arBis(o ocidental predo(inante(ente )ilos?)ico. D outro era geogr9)ico" o repentino colapso da con)ian#a e da (oral na =ona de

cultura latina, onde o (arBis(o ocidental haCia sido (ais )orte no per!odo p?s8guerra. Euais )ora( as ra=Nes para essa Qcrise do (arBis(oR regional na Europa do &ulT D *ue A pri(eira Cista parecia u(a resposta ?bCia, ou se;a, os poderes superiores do estruturalis(o, nu( eBa(e (ais detido (ostrou8se i(plaus!Cel 4 sendo *ue seu registro pol!tico Cari9Cel en)ati=aCa sua dependHncia de u( conteBto eBterno *ue ele n$o podia teori=ar. <a Ale(anha, *ue n$o presenciou nenhu( cresci(ento *ualitatiCo da cultura (arBista, co(o o de tipo anglo8a(ericano, e nenhu( retrocesso precipitado de tipo )ranco8 italiano, te(as (uito se(elhantes aos do estruturalis(o )ora( retrabalhados na tentatiCa de >aber(as de reconstruir o (aterialis(o hist?rico, (as *ue coeBistira( co( u(a postura pol!tica co(pleta(ente diCersa. Para entender este padr$o intelectual e( con;unto, nas trHs =onas, I necess9rio Coltar8se para a*uela hist?ria eBtr!nseca, (ais a(pla e distante, A *ual o (arBis(o se(pre atribuiu u(a pri(a=ia proCis?ria de princ!pio, no es)or#o de eBplicar seu pr?prio desenColCi(ento. <estas palestras atI o (o(ento, rara(ente (encionei a realidade @nica e (aior *ue

ineCitaCel(ente colidiu co( o desenColCi(ento do per!odo *ue esta(os considerando. rata8se, natural(ente, do destino do (oCi(ento co(unista internacional. A tradi#$o (arBista ocidental se(pre )ora (arcada por u(a curiosa co(bina#$o de tens$o e dependHncia na sua rela#$o co( ele. 'e u( lado, haCia u(a )ilia#$o *ue, desde seu in!cio, nos anos .3 4 co(o be( nos le(brou recente(ente 0ussel 1acoby8: 4, haCia encarnado 83 as esperan#as e aspira#Nes por u(a de(ocracia socialista desenColCida, es(agadas na F0&& pela (a*uinaria i(plac9Cel da ditadura burocr9tica, co( a subida de &talin. E(bora (ediado, subli(ado ou deslocado 4 e ele assi( se tornou ao longo dos -3 anos seguintes 4, o ideal de u(a orde( pol!tica para alI( do capitalis(o *ue )osse (ais, e n$o (enos, aCan#ada *ue os regi(es parla(entares ocidentais, nunca desertou tal )ilia#$o. Por isso a distLncia per(anente(ente cr!tica da tradi#$o (arBista ocidental e( rela#$o As estruturas estatais da Fni$o &oCiItica 4 u(a distLncia *ue pode ser percebida (es(o nos escritos de seus representantes (ais pr?Bi(os ao
8:

$ialectic of $efeat, Ca(bridge, 1981, p. 2182. e seguintes.

(oCi(ento co(unista internacional" e( Ipocas distintas, &artre e LuK9cs, Althusser e 'ella Volpe, para n$o )alar de Vorsch, +ra(sci ou Marcuse. Por outro lado, essa tradi#$o *uase se(pre co(preendeu e( *ue (edida a 0eColu#$o 0ussa e suas conse*OHncias, apesar de suas barbaridades e de)or(a#Nes, representaCa a @nica ruptura real co( a orde( do capitalis(o conhecida pelo sIculo aa 4 da! a )erocidade das Ciolentas inCestidas dos Estados capitalistas contra ela, desde a interCen#$o da 0ntente na +uerra CiCil 0ussa atI o ata*ue na=ista A F0&&, a +uerra da CorIia e(preendida contra a China, o ata*ue entre Cuba e depois a pr?pria +uerra do Vietn$. <o Dcidente, alI( disso, a tradi#$o alternatiCa dentro do (oCi(ento oper9rio, a social8 de(ocracia, perdera *ual*uer )or#a de oposi#$o real ao capitalis(o, tornando8se u( apoio geral(ente serCil do status !uo. A!, os @nicos adCers9rios (ilitantes en)rentados pelas burguesias locais, onde eBistia( co(o organi=a#Nes de (assa, continuaCa( a ser os partidos co(unistas ideologica(ente subordinados A F0&&. Por todas essas ra=Nes, a tradi#$o (arBista ocidental era ta(bI( caracteristica(ente obli*ua e prudente nas suas cr!ticas aos Estados co(unistas. 0ara(ente )ora(

tentadas, se I *ue o )ora(, an9lises te?ricas eBtensas e diretas sobre eles, tendo8os co(o ob;eto central espec!)ico da pes*uisa 4 e( contraste signi)icatiCo, certa(ente, co( a tradi#$o subterrLnea descendente de rotsKy, co( suas ra!=es nas lutas pol!ticas dos anos .3 na Fni$o &oCiItica. 4 Marxismo ,ovitico de >erbert Marcuse I u(a honrosa eBce#$o, (as (es(o ele geral(ente se re)ere (ais A ideologia do *ue A sociedade pol!tica da F0&&. 81 A a(bigOidade constitutiCa da atitude da tradi#$o (arBista ocidental nu(a Ipoca encontrou seu )oco intelectual (ais agudo na obra de u( pensador, 1ean8Paul &artre. A ra=$o disso est9 na sua posi#$o particular entre as duas op#Nes do(inantes no (arBis(o ocidental nos anos /3" ser (e(bro )or(al de u( partido co(unista, para estar ligado pratica(ente A pol!tica popular, ao pre#o do silHncio te?rico sobre a*uela pol!tica 6LuK9cs, Althusser ou 'ella Volpe7, ou distanciar8 se de *ual*uer )or(a de co(pro(isso organi=atiCo ou co(ent9rios sobre a pol!tica corrente 6os sobreCiCentes da Escola de 5ranK)urt7. &artre, na dire#$o de sua reCista 3es Temps Modernes, nunca se )iliou ao Partido

Co(unista 5rancHsP (as ele tentou desenColCer u(a pr9tica conse*Oente de interCen#$o pol!tica e interpreta#$o te?rica (arBistas sobre o curso da luta de classes na 5ran#a e no (undo. 5oi este pro;eto *ue o condu=iu A sIrie de ensaios polH(icos e( 4s Comunistas e a #a-, ao ro(pi(ento co( Merleau8Ponty da! decorrente, aos )a(osos artigos sobre o estalinis(o e( 19/28 /:, e depois A co(posi#$o da Cr&tica da Ra-o $ialtica. Dnte( acentuei *ue o abandono do segundo Colu(e da Cr!tica, no )inal dos anos /3 e co(e#o dos anos 23, )oi u( (o(ento crucial na hist?ria intelectual da 5ran#a do p?s8guerra. Parte das ra=Nes dessa ren@ncia encontra8se certa(ente nas di)iculdades )ilos?)icas intrat9Ceis *ue &artre encontrou *uando co(e#ou a tentar construir o *ue ele cha(aCa u(a Qtotali=a#$o enColCenteR de pr9Bis antagWnicas *ue encontraria( a unidade de u(a Qpluralidade de epicentros de a#$o con)litantesR.88 Era o proble(a
88

Criti*ue de la 0aison 'ialecti*ue, Vol. GG 6inIdito7, (anuscrito, p. 1. 'iscuti as perdas te?ricas do progra(a de &artre no Volu(e GG da Cr!tica e( r.uments Within 0n.lish Marxism, p. /.8/3. Elas consiste( basica(ente na sua tentatiCa de construir a inteligibilidade de toda u(a Ipoca hist?rica e u(a )or(a#$o social 4 a F0&& de 1933 a 19/3 4 atraCIs da )igura de &talin, co(o sua instLncia )inal de uni)ica#$o" e( outras palaCras, nu(a elis$o sub8rept!cia da distLncia entre

8. decisiCo das rela#Nes rotatiCas entre estrutura e su;eito, co(o Ci(os. <$o h9 d@Cida, pelo (anuscrito, *ue )oi a! *ue &artre perdeu seu ca(inho. Mas a escala colossal de seu estudo
biogra)ia e hist?ria *ue as duas partes do Volu(e G tinha( ad(itido, A sua pr?pria (aneira. Pode(os Cer agora *u$o antiga era a preocupa#$o de &artre co( tal proble(a, e *u$o )orte )oi a )or#a para curto8circuit98lo, co( a recente publica#$o dos seus 'i9rios do per!odo da +uerra Estranha, 3es Carnets de la $rJle de 8uerre, Paris, 1983. Este liCro, de CiCacidade e brilho insuperados no con;unto de suas obras co(pletas, antecipa pratica(ente todos os te(as principais de sua produ#$o p?s8 guerra. D eBe(plo (ais )asci nante I o longo eBcurso sobre a personalidade hist?rica do G(perador +uilher(e GG e sua rela#$o co( o adCento da Pri(eira +uerra Mundial, inspirado pela de)lagra#$o da &egunda +uerra" p. 3/:83:/, 3::8383, 383838:. 'epois de u( esbo#o Cirtuos!stico da )or(a#$o s?cio8ps!*uica do @lti(o dos >ohen=ollerns, *ue anuncia todos os te(as )ilos?)icos signi)icatiCos de seu estudo posterior sobre 5laubert, &artre conclui" Q udo o *ue tentei (ostrar I *ue o (Itodo hist?rico tradicional e os preconceitos psicol?gicos *ue o rege( 4 n$o a estrutura (es(a das coisas 4 I *ue gera( a diCis$o da >ist?ria e( n!Ceis paralelos de sentido. Este paralelis(o desaparece *uando se trata( os caracteres hist?ricos A lu= da unidade de sua historici=a#$o. Mas concordo *ue a*uilo *ue penso ter de(onstrado I C9lido apenas *uando o estudo hist?rico e( *uest$o I u(a (onogra)ia *ue (ostra o indiC!duo co(o art!)ice do seu pr?prio destino. Mas certa(ente ele ta(bI( age sobre outros. entarei e( poucos dias re)letir sobre a parcela de QresponsabilidadeR de +uilher(e GG na +uerra de 191- 6p. 382838:7. &ugestiCa(ente, tal resolu#$o n$o )oi

sobre 5laubert atestaria *ue suas energias te?ricas estaCa( longe de se eBaurir. Ele poderia ter Coltado a atacar posterior(ente esse dile(a te?rico, co( Cigor renoCado 4 co(o antes dele )i=era( )il?so)os e( circunstLncias an9logas. A ra=$o por *ue ele n$o o )e= encontra8se e( algu( lugar da (assa inIdita do segundo Colu(e. Portanto, o *ue &artre tentara )a=er era condu=ir sua inCestiga#$o cr!tica atraCIs dos processos hist?ricos e)etiCos *ue leCara( da 0eColu#$o de Dutubro A apoteose de &talin depois da &egunda +uerra Mundial na Fni$o &oCiItica. &$o as lutas de classes e os con)litos Pol!ticos da*uela longa e sangrenta eBperiHncia *ue )or(a( seu laborat?rio dialItico. A escolha n$o era )ortuita. Logo depois da publica#$o do pri(eiro Colu(e da Cr&tica, &artre obserCou 4 *uando interrogado sobre a publica#$o do segundo Colu(e 4 *ue, co(o a continua#$o estaCa na pr?pria hist?ria, ele dependeria de co(o a hist?ria se apresentaria, Qo *ue aconteceria a seguirR. D signi)icado dessa resposta cr!tica torna8se claro co( a leitura do (anuscrito.89 D hori=onte intelectual real da Cr!tica era pol!tico" a esperan#a de &artre nu(a
cu(prida, pelo (enos nas partes sobreCiCentes dos 'i9rios. 89 A ser e( breCe eBtensa(ente analisado pelo estudioso a(ericano 0onald Aronson.

de(ocrati=a#$o e( cresci(ento na F0&& sob VruscheC eBpres8 83 saCa eBata(ente a*uela perspectiCa oti(ista sobre a hist?ria soCiItica co(o u( todo, eBposta de (odo t$o elo*Oente no seu longo ensaio de 19/2, 4 "antasma de ,talin, *ue, na e atraCIs da sua reproCa#$o L interCen#$o na >ungria, ateCe8se )ir(e(ente A predi#$o de *ue Qa desestalini=a#$o desestalini=ar9 os desestalini=adoresR.93 U *uase certo ter sido a )rustra#$o de sua eBpectatiCa, no co(e#o dos anos 23, o *ue o )e= interro(per o segundo Colu(e. 'e 19/- a 1923, a sociedade soCiItica parecera estar8se a)astando e( con;unto do (onop?lio inalien9Cel de &t9lin, *uando os ca(pos de trabalho )ora( dissolCidos, os prisioneiros libertados, a Cida cultural liberali=ada, as re)or(as econW(icas trans)eridas para o bene)!cio dos consu(idores e da =ona rural, e procla(ada u(a noCa pol!tica internacional de QcoeBistHncia pac!)icaR. &artre antecipaCa a radicali=a#$o da*uele processo, co( a redescoberta da soberania direta pelas classes oper9ria e
93

,ituations VGG. Paris, 192/, p. .21.

ca(ponesa russas, e( (eio a liberdades pol!ticas ressuscitadas e direitos indiCiduais assegurados. Ds )racassos dos @lti(os anos de VruscheC 4 desde a crise dos (!sseis e( Cuba As desastrosas colheitas do co(e#o dos anos 23 4 leCara(, no caso, A dire#$o oposta. &eguira(8se duas dIcadas de 9rido conserCadoris(o bre;neCista. >aCeria, contudo, u(a @lti(a eBperiHncia de u( co(unis(o liberal e re)or(ador na Europa Driental 4 (uito (ais esclarecido *ue o do KruscheCis(o" a Pri(aCera de Praga, na ChecosloC9*uia. L9, nu( a(biente industrial e cultural se(i8ocidentali=ado, co( )ortes tradi#Nes parla(entares do prI8guerra, brotou do interior do partido dirigente u( es)or#o consciente e genu!no de se desprender da coura#a da do(ina#$o burocr9tica e progredir para u(a real de(ocracia dos produtores. A destrui#$o dessa perspectiCa, co( a inCas$o pelo Pacto de Vars?Cia e( agosto de 1928, encerrou o ciclo de desestalini=a#$o do bloco soCiItico. D @lti(o ensaio pol!tico de peso de &artre 4 4 ,ocialismo !ue 9eio do "rio91 4 )oi u( necrol?gio da eBperiHncia checosloCaca. <$o I casual *ue, desde ent$o, ele
Ver ;et(een 0xistentialism and Marxism, Londres, 19:-, p. 8-811:.
91

8perdesse sua b@ssola, e nunca (ais produ=isse noCa(ente eBposi#Nes pol!ticas i(portantes, e *ue seus pronuncia(entos nos anos :3 se tornasse( cada Ce= (ais ocasionais e eBcHntricos. Entretanto, en*uanto isso, u(a noCa )or#a graCitacional eBercia u( )orte e(puBe sobre a cultura (arBista ocidental do )inal dos anos 23 e in!cio dos anos :3. D descrIdito do (odelo re)or(ista VruscheC na F0&& criou as condi#Nes nas *uais o lan#a(ento, por Mao, de u(a QreColu#$o culturalR, o)icial(ente procla(ada na China, Ceio a parecer u(a )or(a superior de ruptura co( a heran#a institucional da industriali=a#$o e burocrati=a#$o estalinistas 4 historica(ente (ais aCan#ada por*ue (ais radical, e( todos os sentidos. <o eBterior, a pol!tica eBterna chinesa atacou a coniCHncia diplo(9tica co( os poderes i(perialistas, conCocando u(a solidariedade atiCa co( os poCos opri(idos do erceiro Mundo. Gnterna(ente, en)ati=aCa8se a a#$o espontLnea de (assas, Cinda de baiBo, contra os priCilIgios burocr9ticos, ao inCIs de re)or(as preCidentes Cindas de ci(aP ao inCIs de (aior espa#o para as )or#as do (ercado, eBaltaCa8se o igualitaris(o

social a todos os n!Ceis. AlI( das diCisNes de classe, a 0eColu#$o Cultural anunciou co(o (eta a supera#$o da diCis$o entre trabalho (anual e trabalho intelectual, assi( co(o a Celha diCis$o entre ca(po e cidade. udo isso se reali=aria atraCIs da ad(inistra#$o popular direta, no esp!rito da Co(una de Paris, e da energia e entusias(o desencadeados pela gera#$o (ais ;oCe(. D interesse por esse progra(a ideol?gico )oi (uito grande no Dcidente, onde parecia( ressoar, Cindos do outro lado do (undo, te(as co(uns hostis ao consu(is(o tecnocr9tico, A hierar*uia educacional e A superindustriali=a#$o parasit9ria. <a Europa, Althusser )oi o pensador (arBista (ais )a(oso e in)luente a inCestir grandes esperan#as nu( co(unis(o de(ocr9tico do pro;eto (ao!sta na China. &ua colaboradora e e*uiCalente italiana, Macchiocchi, Ceio a ser a autora de u( dos elogios (ais incondicionais a tal pro;eto.9. Mas a onda de si(patia e ad(ira#$o pela 0eColu#$o 8/ sa
Maria8Antonieta Macchiocchi, $ail% 3ife in Revolutionar% China1 <oCa Gor*ue, 19:..
9.

Cultural arrebatou u( grande n@(ero de intelectuais socialistas, para n$o )alar dos (ilitantes estudantis" a)etando e( graus diCersos e de )or(as Cariadas 'utschKe e En=ensberger na Ale(anha, Poulant=as, +lucKs(a(i e ViisteCa na 5ran#a, 0ossanda e Arrighi na Gt9lia, &See=y e Magdo)) nos EFA, 0obinson e CaldSell na Gnglaterra. Entretanto, a substLncia e dire#$o e)etiCas da eBperiHncia (ao!sta (ostrara(8se (uito di)erentes das i(agens ideais *ue haCia( con*uistado tal di)us$o internacional. 19 no in!cio dos anos :3, o !(peto de u(a ca(panha antisoCiItica irrestrita 4 inicial(ente bastante co(preens!Cel, a seguir cada Ce= (ais dese*uilibrada e histIrica 4 leCou o Estado chinHs a u(a aproBi(a#$o crescente co( o goCerno dos Estados Fnidos, e a u( abandono se(pre (ais acentuado do apoio e solidariedade aos (oCi(entos de liberta#$o nacional do erceiro Mundo, e( troca da a(i=ade co( os regi(es (ais brutais e reacion9rios dos trHs continentes, do Chile ao baire e do Gr$ ao &ud$o. Gnterna(ente, tornou8se cada Ce= (ais claro *ue a 0eColu#$o Cultural n$o s? era (anipulada pela c@pula eBtre(a(ente burocr9tica contra a *ual ela antes

se insurgia ostensiCa(ente, co(o ta(bI(, na pr9tica, e*uiCalia a algo (uito di)erente dos seus ob;etiCos declarados" u( gigantesco eBpurgo do aparato de Estado e do goCerno, enColCendo u( enor(e n@(ero de (ortos pela repress$o pol!tica, co( (ilhNes de C!ti(asP a estagna#$o econW(ica co( o au(ento das pressNes de(ogr9)icasP u( obscurantis(o ideol?gico, co( todos os ca(pos culturais e educatiCos nu(a regress$o ao irracionalis(o de u( culto a Mao *ue ultrapassaCa o do pr?prio &talin. D balan#o )inal era (uit!ssi(o (ais cala(itoso do *ue o anterior do KruscheCis(o. D rep@dio popular A 0eColu#$o Cultural, depois da (orte de Mao, )oi es(agador. A rea#$o a ela, na Cerdade, logo Ceio a se asse(elhar, e( (uitos de seus tra#os, co( o per)il prag(9tico, ao (es(o te(po c!nico e liberal, do pr?prio re)or(is(o KruscheCista. D i(pacto dessa so(bria par9bola sobre o curso do (arBis(o ocidental *ue a aco(panhara A distLncia estaCa destinado a ser (uito grande. <o caso, porI(, ele seria acrescido de u(a segunda eBperiHncia desses anos. A 0eColu#$o Cultural e suas conse*OHncias consu(ara( o cis(a oriental dentro do (oCi(ento co(unista internacional do 82

(inado pelos soCiIticos. D adCento do euroco(unis(o, de= anos depois, reali=ou u( cis(a ocidental e*uiCalente. &eu ponto de partida )oi ta(bI( u(a cr!tica A heran#a do estalinis(o na F0&&, e A petri)ica#$o do progra(a de re)or(as internas na F0&& e na Europa Driental. Mas, en*uanto o (ao!s(o reagira contra o KruscheCis(o, o euroco(unis(o 4 cronologica(ente posterior e te(atica(ente distinto 4 era u(a resposta ao seu sepulta(ento na consolida#$o bre;neCista dos anos 23 e :3. &ua gHnese e)etiCa data da inCas$o da ChecosloC9*uia, u(a atitude soCiItica *ue )oi pela pri(eira Ce= condenada por pratica(ente a unani(idade dos partidos co(unistas da Europa Dcidental. A alternatiCa euroco(unista ao (odelo russo, tal co(o se cristali=ou nos (eados dos anos :3, daCa Hn)ase central A necessidade de se preserCar a sIrie co(pleta de liberdades c!Cicas, caracter!stica da de(ocracia capitalista, e( *ual*uer socialis(o a ser reali=ado no Dcidente, nu(a orde( pol!tica *ue de)endesse igual(ente os direitos indiCiduais e a pluralidade partid9ria, (antendo as institui#Nes parla(entares e repudiando *ual*uer ruptura s@bita ou Ciolenta co( a propriedade priCada dos (eios de produ#$o. E( outras palaCras, era u(a Cia pac!)ica, gradual e

constitucional para o socialis(o, ant!poda do (odelo da 0eColu#$o de Dutubro e do regi(e bolcheCi*ue da! deriCado. A atra#$o *ue essas propostas eBercera( sobre (uitos dos sobreCiCentes ou herdeiros do (arBis(o ocidental era bastante co(preens!Cel. A ado#$o de posi#Nes euroco(unistas pelas lideran#as dos principais partidos co(unistas do Dcidente, principal(ente na Gt9lia, 5ran#a e Espanha, podia ser encarada co(o u(a ado#$o tardia da preocupa#$o heterodoBa co( a de(ocracia socialista, desde o in!cio sub;acente a boa parte da tradi#$o (arBista ocidental 4 sua cr!tica ao (odelo soCiItico )inal(ente reunia8se A*uela, anunciada h9 *uarenta anos por Vorsch e +ra(sci. 'uas circunstLncias contribu!ra( para a ades$o de intelectuais (arBistas As perspectiCas euroco(unistas, u(a especial(ente abrangente. Apesar das pro)undas di)eren#as no conte@do das duas cisNes, o (ao!s(o e o euroco(unis(o representando de C9rias (aneiras p?los ideol?gicos opostos, eles co(partilhaCa( u( ponto de re)erHncia negatiCo *uanto A F0&&. A propaganda chinesa, desde (eados dos anos 8:

:3, haCia8se tornado obsessiCa e Ciolenta(ente anti8soCiItica. A pr?pria China ;9 haCia ent$o perdido (uito do seu brilho no eBterior, (as subsistiu a russo)obia *ue ela di)undira e( a(plos c!rculos da Europa Dcidental *ue estaCa( sob a in)luHncia (ao!sta. E( alguns, casos, o resultado )oi si(ples(ente u(a r9pida transi#$o para u( antico(unis(o tradicional tout court 4 basica(ente a tra;et?ria dos noCos )il?so)os )ranceses. Mas )oi (ais )re*Oente u(a eColu#$o do (ao!s(o para o euroco(unis(o, (ediada pela re;ei#$o Cee(ente, co(u( a a(bos, da eBperiHncia soCiItica. Este (oCi(ento )oi especial(ente (arcante na 5ran#aP Althusser )oi t!pico, co( todas as suas apreensNes iniciais *uanto ao abandono da )?r(ula da Qditadura do proletariadoR pelo Partido Co(unista 5rancHs. F( )ator (uito (ais poderoso no agrupa(ento e( torno do euroco(unis(o )oi, porI(, a pr?pria situa#$o pol!tica na Europa do &ul. A (eio ca(inho dos anos :3, toda esta regi$o parecia (adura para o aCan#o popular e a trans)or(a#$o social. <a 5ran#a, depois de aproBi(ada(ente duas dIcadas de goCerno ininterrupto, a direita se a)undaCa no descrIdito e na diCis$o. <a Gt9lia, a corrup#$o e inco(petHncia de(ocratacrist$s geraCa( protestos cada Ce= (ais a(plos e

)ornecia( eleitorados cada Ce= (aiores para o Partido Co(unista Gtaliano. <a Espanha, Portugal e +rIcia, as ditaduras )ascistas e (ilitares estaCa( no )inal de suas )or#as. E( todos esses pa!ses, os partidos co(unistas, legais ou clandestinos, era( ainda a (aior )or#a organi=ada da classe trabalhadora. Parecia a ocasi$o e)etiCa para u( ro(pi(ento hist?rico *ue ultrapassasse o i(passe social do capitalis(o do be(8estar social da Europa do <orte, na (edida e( *ue a eBpectatiCa eleitoral de goCernos de coali=$o da es*uerda coincidia co( a conCers$o ideol?gica para u( pluralis(o especi)ica(ente ocidental, anunciado pelo euroco(unis(o. Pode8se di=er *ue, desde o )inal da Liberta#$o, n$o houCera tal lastro de esperan#a popular, acu(ulado e( grandes contingentes de trabalhadores e ta(bI( intelectuais. <o caso, o resultado )oi ho(ogenea(ente desani(ador. F( ap?s o outro, de )or(as diCersas, os grandes partidos co(unistas perdera( suas oportunidades. D partido italiano desperdi#ou suas )or#as na busca in)rut!)era de u(a alian#a (inorit9ria co( a principal organi=a#$o da burgue8 88

sia italiana, o Partido 'e(ocrata8Crist$o, desiludindo os seus partid9rios e se( conseguir o gabinete pelo *ual ansiaCa. D Partido 5rancHs, apreensiCo *uanto ao seu parceiro social8 de(ocrata, ro(peu a Fni$o de Es*uerda *uando ela ainda era u(a organi=a#$o s?lida, precipitando assi( a derrota eleitoral e( 19:8 4 para entrar no goCerno so(ente trHs anos depois, agora en)ra*uecido e subordinado, ao lado da *uase idHntica social8de(ocracia. D Partido portuguHs, o @nico a re;eitar o euroco(unis(o, tentou se( HBito (edir )or#as co( u( putsch burocr9tico, e co( isso acabou co( a 0eColu#$o Portuguesa. D Partido espanhol, a princ!pio )or#a da resistHncia clandestina ao regi(e )ran*uista, reuniu8se A (onar*uia legada por 5ranco, apenas para se encontrar (arginali=ado e e( in)erioridade nu(Irica )rente a u( partido socialista *ue )ora co(pleta(ente inatiCo durante a ditadura. Essas derrotas acu(uladas )ora( u( golpe des(orali=ante para todos a*ueles *ue esperaCa( u( noCo despertar do (oCi(ento oper9rio europeu, ao tIr(ino da Celha orde( no &ul. 5oi a*ui *ue a cha(ada Qcrise do (arBis(oR teCe sua orige( e signi)icado. &eus deter(inantes reais pouco tinha( a Cer co( suas *uestNes abordadas eBplicita(ente. D *ue a detonou )oi basica(ente

u(a dupla decep#$o" pri(eiro, co( a alternatiCa chinesa, e a seguir co( a alternatiCa da Europa Dcidental A principal eBperiHncia p?s8 reColucion9ria do sIculo aa atI ent$o, a da pr?pria F0&&. Cada u(a das alternatiCas se apresentara co(o solu#$o historica(ente noCa, capa= de superar os dile(as e eCitar os desastres8 da hist?ria soCiItica" (as cada u( dos resultados (ostrou8se u( retorno aos conhecidos becos se( sa!da. D (ao!s(o pareceu dese(bocar e( pouco (ais *ue u( truculento KruscheCis(o oriental. D euroco(unis(o desli=ou para algo cada Ce= (ais se(elhante a u(a Cers$o de segunda categoria da social8de(ocracia ocidental, acanhado e subalterno na sua rela#$o co( a principal tradi#$o descendente da &egunda Gnternacional. Certa(ente, a (ais crucial )oi a segunda decep#$o. Ela a)etaCa direta(ente as condi#Nes e perspectiCas socialistas na*ueles pa!ses capitalistas aCan#ados *ue, atI ent$o, parecia( o)erecer as (aiores oportunidades para u( progresso e)etiCo do (oCi(ento oper9rio no Dcidente. A*ui ent$o pode(os Cer por *ue a Qcrise do (arBis(oR )oi u( )I8 89

nW(eno latino na sua *uintessHncia" pois )oi ;usta(ente nos trHs principais pa!ses 4 5ran#a, Gt9lia e Espanha 4 *ue as oportunidades do euroco(unis(o parecia( (aiores, e onde o esCa=ia(ento subse*uente )oi o (ais acentuado. As )or(as desse esCa=ia(ento Cariara( (uito, desde cla(orosas Ciradas para a direita atI a retirada silenciosa de toda Cida pol!tica. D padr$o (ais corrente, porI(, )oi u( s@bito retrai(ento da contesta#$o e aspira#$o socialistas, agora redu=idas 4 co( (9 consciHncia e piores preteBtos 4 a se adaptar A co(plicada aco(oda#$o de u(a noCa social8de(ocracia ao capitalis(o. Adornados co( u( )resco Qeuro8socialis(oR, bene)ici9rio do en)ra*ueci(ento do euroco(unis(o, +on=ale= e CraBi desde ent$o atra!ra( a )idelidade da (aioria dos oportunistas e desiludidos co( u( progra(a de re)or(as prudentes no plano interno e u(a )ir(e ades$o A Qco(unidade atlLnticaR no plano eBterno. A situa#$o nos outros lugares era necessaria(ente bastante di)erente. <a Gnglaterra e nos Estados Fnidos, na Ale(anha Dcidental e na Escandin9Cia, nunca houCe parti dos co(unistas de (assa *ue atra!sse( as (es(as pro;e#Nes ou esperan#as do per!odo de p?s8guerra. <a Europa

do <orte 4 contraria(ente ao &ul 4, os goCernos social8de(ocratas tinha( sido a regra durante dIcadas" a ad(inistra#$o re)or(ista do capitalis(o apresentaCa poucas noCidades para o (arBis(o *ue l9 se desenColCera desde os anos 23, cu;o en)o*ue pol!tico principal era ;usta(ente a cr!tica a ela. <os Estados Fnidos, os e)eitos da +uerra do Vietn$ )ora( trocados, pratica(ente se( interrup#$o, pelos da recess$o (undial, criando o conteBto, n$o para a crise, (as para u( cresci(ento cont!nuo da cultura (arBista, a partir de u(a (in@scula base inicial. Estas condi#Nes produ=ira( u( a(biente *ue daCa pouca (arge( a conCersNes ou colapsos coletiCos do tipo )rancHs ou italiano. F( (aterialis(o hist?rico (ais constante e obstinado (ostrou8se geral(ente capa= de resistir ao isola(ento e A adCersidade pol!ticos, e de gerar neles e atraCIs deles u(a obra cada Ce= (ais s?lida e (adura. Gsso n$o signi)ica *ue desenColCi(entos an9logos n$o possa( ocorrer )utura(ente e( setores das es*uerdas anglo8a(ericanas ou n?rdicas. A consolida#$o popular de regi(es pol!ticos reacion9rios e i(peria8 93

listas na Gnglaterra e nos Estados Fnidos, e( (eados dos anos 83, pode per)eita(ente a(ortecer bastante o Cigor de alguns socialistas, inclinando8os para a direita, nu(a busca ansiosa de u(a posi#$o de centro. Contudo, ainda est9 para se Cer a eBtens$o dessas poss!Ceis respostas. <o (o(ento, I bastante n!tido o contraste entre a relatiCa )or#a e Citalidade do (arBis(o nessas regiNes, e sua doen#a e degenera#$o nas terras da eBperiHncia euroco(unista abortada. Mas, se as Cicissitudes do euroco(unis(o )ora( a principal causa, deslocada e oculta, do desbarata(ento do (arBis(o latino, elas ta(bI( )ornece( a principal eBplica#$o de outra contradi#$o central da*uele progra(a para o )uturo do (aterialis(o hist?rico, co( *ue co(ecei. A outra 9rea crucial, deCo le(brar, onde n$o ocorreu nenhu( ou *uase nenhu( trabalho *ue correspondesse As (inhas predi#Nes, )oi a da estratIgia (arBista. Minha a)ir(a#$o )ora *ue o ressurgi(ento da classe trabalhadora e da (ilitLncia estudantil e( (assa, no )inal dos anos 23, tornaCa poss!Cel, e preCis!Cel, a reuni)ica#$o da teoria (arBista co( a pr9tica popular *ue, apenas ela, poderia gerar o tipo de estratIgia reColucion9ria *ue )ora a )a#anha d? (arBis(o

cl9ssico na Ipoca da 0eColu#$o de Dutubro, e cu;a ausHncia por tanto te(po alei;ara o (arBis(o ocidental. D *ue de )ato ocorreu )oi ao (es(o te(po algo pr?Bi(o e distante desse cen9rio. >ouCe u(a di(inui#$o )unda(ental do )osso entre teoria (arBista e pr9tica pol!tica de (assas, co( e)eitos Citais e )ecundos sobre a teoria, (as o circuito *ue as religaCa )oi predo(inante(ente re)or(ista, (ais *ue reColucion9rio. D arcabou#o de (inhas re)leBNes e( (eados dos anos :3 )or(al(ente per(itira esta Cariante, co(o u(a entre u(a sIrie de co(bina#Nes poss!Ceis, (as a conclus$o delas n$o leCaCa tal Cariante su)iciente(ente e( conta. D euroco(unis(o, co( todas as suas li(ita#Nes, colocou na agenda da teoria (arBista *uestNes pr9ticas sobre u(a transi#$o ao socialis(o nas condi#Nes do capitalis(o aCan#ado. A aparente i(inHncia dos goCernos de es*uerda, co( participa#$o co(unista, na 5ran#a, Gt9lia e Espanha concentrou poderosa(ente as aten#Nes dos intelectuais (arBistas, e( todo o Dcidente. al desenColCi(ento contribuiu (uito para a*uela Colta ao concreto *ue, co(o argu(entei, caracteri=aCa as 91

)or(as t!picas de (aterialis(o hist?rico *ue se sucedera( A tradi#$o essencial(ente )ilos?)ica do (arBis(o ocidental propria(ente dito. Agora se produ=ia( noCa(ente e( abundLncia an9lises pol!ticas, econW(icas e sociol?gicas, onde anterior(ente houCera u(a not9Cel escasse=. Mas, no ca(po estratIgico e( sentido estrito, pouca coisa de Calor surgiu. Pois, en*uanto o euroco(unis(o se apresentaCa co(o u(a Qterceira CiaR, co(o seus porta8Co=es italianos o deno(inaCa(, entre o estalinis(o e a social8 de(ocracia, sua pr9tica real Ceio a se parecer cada Ce= (ais co( u(a (era repeti#$o do triste ca(inho de Colta ao capitalis(o da &egunda Gnternacional. <enhu( pensa(ento estratIgico noCo surgiria nesse tra;eto. Assi( co(o para as 9reas )ora da arena euroco(unista, na Europa do <orte ou Estados Fnidos, nenhu( (oCi(ento socialista de (assas de di(ensNes co(par9Ceis ainda se desenColCeraP l9 o panora(a ali(entaCa poucas ilusNes, (as ta(bI( poucas possibilidades, atI agora, de u( con)ronto direto co( o proble(a da derrocada da supre(acia do capitalis(o. E deCo di=er *ue ne( a tradi#$o alternatiCa do (arBis(o reColucion9rio, co( sua percep#$o e

Hn)ase estratIgicas caracteristica(ente (uito (aiores 4 *ue parecera( possuir o potencial para contribui#Nes )unda(entais para *ual*uer transi#$o Ci9Cel para o socialis(o no Dcidente 4, (ostrou8se signi)icatiCa(ente (ais )rut!)era *ue suas riCais hist?ricas. A )ilia#$o (arBista descendente de rotsKy parecia be( estabili=ada, *uando eu redigia Considera?es so5re o Marxismo 4cidental, para reentrar na pol!tica de (assas p?s8estabiii=ada da es*uerda nos pa!ses capitalistas aCan#ados, depois de dIcadas de (arginali=a#$o. &e(pre (uito (ais pr?Bi(a As principais preocupa#Nes da pr9tica socialista, econW(ica e pol!tica, do *ue a linha )ilos?)ica do (arBis(o ocidental, a heran#a te?rica caracter!stica da tradi#$o trotsKista deu8lhe Cantagens iniciais ?bCias na noCa con;untura de subleCa#$o popular e depress$o (undial *ue (arcaCa os anos :3. Mas, no caso, a pro(essa nela contida n$o seria cu(prida nesse per!odo. As concep#Nes e eCasNes do euroco(unis(o encontrara( suas cr!ticas (ais e)etiCas na literatura do trotsKis(o. Mas, e(bora a carga polH(ica de teBtos co(o 'o &talinis(o ao Euroco(unis(o, de Ernest Mandel, deiBasse o seu ob;eto pratica(ente se( rIpli8

9. ca,93 essas de(onstra#Nes negatiCas da coerHncia e i(plausibilidade das asser#Nes euroco(unistas )unda(entais n$o era( aco(panhadas por nenhu(a constru#$o positiCa assu(ida de u(a perspectiCa alternatiCa para derrotar o capitalis(o no Dcidente. D blo*ueio deriCaCa (uito inti(a(ente de u(a ades$o i(aginatiCa ao paradig(a da 0eColu#$o de Dutubro, reali=ada contra o aparato de u(a (onar*uia )eudal, e (uito longin*ua(ente de u(a preocupa#$o te?rica co( os contornos de u(a de(ocracia capitalista ;a(ais en)rentada pelos bolcheCi*ues. A hist?ria nestes anos apresentou u(a eBperiHncia decisiCa para esse (oCi(ento, (as o teste ultrapassou suas )or#as. A *ueda do )ascis(o portuguHs criou as condi#Nes para u(a reColu#$o socialista (ais )aCor9Ceis *ue e( *ual*uer outro pa!s europeu, desde a rendi#$o do Pal9cio de GnCernoP u(a larga (aioria eleitoral dos partidos dos trabalhadores nos aparelhos de Estado representatiCos 6proCis?rios7 co(binaCa8se a*ui
93

Pode8se encontrar talCe= u(a eBce#$o indireta no interessante debate entre <icos Poulant=as e >enri Jeber, Q he &tate and the ransition to &ocialis(R, ,ocialist Revie(, (ar#o8abril de 19:8, p. 983:.

co( a deco(posi#$o dos aparelhos de Estado repressiCos 6herdados7, e co( o surgi(ento de setores insurgentes i(portantes no corpo de o)iciais e entre os soldados das )or#as ar(adas, resolCidos a )or#ar u(a passage( para o socialis(o. F(a oportunidade dupla desse gHnero nunca surgira e( lugar algu(, sob as condi#Nes do capitalis(o aCan#ado. D Partido Co(unista PortuguHs, inutil(ente tentando repetir a Cia checosloCaca de 19-8 para o poder burocr9tico, perdeu8a ineCitaCel(ente. Mas assi( ta(bI( agiu o pe*ueno (oCi(ento trotsKista *ue operaCa a seu lado. E(bora proCocasse o debate interno (ais agudo e (ais interessante da dIcada, sobre o curso do processo portuguHs,9- ele ta(bI( )alhou e( sinteti=ar as posi#Nes adCers9rias, cada u(a co( sua contradit?ria parcela de Cerdade, e( u(a estratIgia conCincente e inoCadora. A Euarta Gnternacional perdeu8se nas encru=ilhadas da 0eColu#$o Portuguesa, co(o (ostraria( os e)H(eros agrupa(entos dos anos seguintes. A carHncia de recursos estratIgicos ou 93 criatiCidade 4 a#Nes e ocasiNes, pro;e#Nes e surpresas, )or(as e de(andas, organi=a#Nes e
9-

Ver os ar*uiCos o)iciais de Gnprecor de 19:-819:/, passi(.

iniciatiCas, ca(inhos e (eios capa=es de, na sua totalidade, ultrapassar e desalo;ar a orde( do capital 4 n$o seria seria(ente re(ediada, por nenhu(a parte, neste per!odo. D proble(a dessa estratIgia per(anece ainda ho;e, co(o h9 cin*Oenta anos, co(o a Es)inge a de)ront9r o (arBis(o no Dcidente. U eCidente *ue a liberdade da de(ocra cia capitalista, (agra (as real co( sua cIdula e carta de direitos, s? pode ceder A )or#a de u(a liberdade *ualitatiCa(ente (aior da de(ocracia socialista, eBercida sobre o trabalho e a ri*ue=a, a econo(ia e a )a(!lia, be( co(o sobre a sociedade organi=ada. Mas co(o do(inar as estruturas )leB!Ceis e dur9Ceis do Estado burguHs, in)inita(ente el9sticas ao se a;ustare( a acordos sobre os *uais ele i(ediata(ente repousa, e in)inita(ente r!gidas e( preserCare( a coer#$o da *ual ele depende )inal(enteT Eue bloco de )or#as sociais pode ser (obili=ado, por *ue (eios, se(pre se encarregando dos riscos de desconectar o ciclo da acu(ula#$o de capital nas nossas econo(ias de (ercado intrincada(ente integradasT &$o *uestNes *ue nos le(bra( constante(ente *ue o proble(a da estrutura e do su;eito 4 estruturas do poder econW(ico e pol!tico operatiCo, su;eitos de

algu(a insurgHncia calcul9Cel contra elas 4 I u( proble(a n$o apenas para a teoria cr!tica, (as ta(bI( para a (ais concreta de todas as pr9ticas. <$o *uero )inali=ar co( u( to( de reco(e#o, (as co( u(a nota de eBpectatiCa. Ds te(as *ue acaba(os de discutir s$o os *ue eu apontara co(o centrais, h9 (ais ou (enos de= anos. Mas h9 outros *ue ta(bI( precisa( ser eBplorados, *ue ent$o n$o abordei. Pois, se o ele(ento de poder I o al)a de *ual*uer proble(9tica (arBista sIria, n$o I o W(ega. Por *uais )ins, e( no(e de *ue Calores e ideais, u( (oCi(ento social poderia concebiCel(ente se inspirar para a luta contra o do(!nio do capitalis(o aCan#ado no (undo de ho;eT A*ui arriscarei a predi#$o de *ue a principal contesta#$o ao (arBis(o co(o teoria cr!tica nas pr?Bi(as dIcadas Cir9 de u(a dire#$o (uito di)erente da *ue reCi(os a*ui, e I no terreno dessa contesta#$o *ue ele ter9 *ue desenColCer o seu W(ega. <u(a )rase (e(or9Cel, 5ranK 9-

Lentricchia )alou das Qsereias estereo)Wnicas do idealis(oR.9/ *ue tanto sedu=ira( nos @lti(os anos. D estruturalis(o, entre outras coisas, segura(ente era isso 4 u(a )or(a de idealis(o i(ensa(ente )ascinante. Meu palpite, porI(, I *ue no )uturo u( desa)io intelectual (ais poderoso Cir9 do naturalis(o. &eus sinais est$o A nossa Colta, penso eu 4 suas s!nteses Cariadas talCe= nos espere( logo no hori=onte. radicional(ente, e especial(ente nas culturas angloa(ericanas, a Hn)ase sobre os deter(inantes biol?gicos das realidades sociais se(pre se associou A direita. Essa linhage( )oi noCa(ente re)or#ada co( o adCento da cha(ada sociobiologia 4 ela (es(a deriCada da disciplina, relatiCa(ente recente, da etologia, cada u(a delas, por sua Ce=, alinhando8se nu( duradouro behaCioris(o precedente. D teor ideol?gico dessa tradi#$o se(pre )oi u(a concep#$o reacion9ria da nature=a hu(ana, entendida co(o neBo )isiol?gico per(anente restringindo estreita(ente toda escolha social poss!Cel. A nature=a e( *uest$o I inCariaCel(ente agressiCa e, ao (es(o te(po, conserCadora, indiCidualista (as inerte 4
fter the 'e( Criticism, Chicago, 1983, p. .38" u(a )rase especial(ente apropriada, co(o acontece, para o des)aleci(ento e( hi/fi aci(a indicado.
9/

u(a per(anente adCertHncia contra eBperiHncias radicais e trans)or(a#Nes reColucion9rias. A es*uerda se(pre co(bateu essas idIias de u(a nature=a hu(ana eterna e incontrol9Cel, e( no(e da Cariabilidade social dos seres hu(anos, sob ordens hist?ricas diCersas, e sua per)ectibilidade sob condi#Nes *ue os e(ancipe(, ao inCIs de opri(i8los. 0ecente(ente, porI(, I Cis!Cel *ue escritores de conCic#$o socialista e liberal de es*uerda tH( Cindo a argu(entar cada Ce= (ais e( )aCor de u(a outra Cers$o de nature=a hu(ana" u(a *ue poderia se cha(ar protecionista, (ais *ue restritiCa. Ds eBe(plos a(ericanos destacados s$o <oa( Cho(sKy e %arrington Moore. Pode8se di=er *ue seu te(a co(u( I u(a certa no#$o de autono(ia e criatiCidade natural nos seres hu(anos. Cho(sKy sustenta *ue as idIias pol!ticas QdeCe( estar enrai=adas e( @lti(a an9lise e( algu(a concep#$o de nature=a e necessidades hu(anasR. 'o seu ponto de Cista, Qa capacidade hu(ana )unda(ental I a necessidade de auto8eBpress$o 9/ criatiCa, de liCre controle de todos os aspectos da Cida e do pensa(ento de cada u(R, Cisto *ue, Qse

os hu(anos s$o apenas organis(os pl9sticos e casuais, ent$o por *ue n$o controlar essa casualidade pela autoridade do Estado ou pela tecnologia co(porta(entalTR.92 A posi#$o de Moore I u( pouco (ais pessi(ista, (as clara(ente relacionada co( ela. Para ele, as (!ni(as concep#Nes de ;usti#a 4 o *ue ele cha(a de padrNes de Qtrata(ento decenteR 4 s$o uniCersais da nature=a hu(anaP9: (as (ecanis(os su)iciente(ente poderosos de (isti)ica#$o e coer#$o social pode( leCar a u(a a(nIsia 4 n$o oblitera#$o 4 deles, do tipo te(erosa(ente reCerenciado por Cho(sKy. D estudo da InKustice de Moore, por conseguinte, )a= concessNes tanto A )iBide= *uanto A Cariabilidade nas rea#Nes hu(anas A organi=a#$o social. Certa(ente, ne( Cho(sKy ne( Moore s$o (arBistas. Mas dentro do pr?prio (arBis(o, a poderosa obra do )ilologista italiano &ebastiano i(panaro de)endeu longa(ente outra Cariante da nature=a hu(ana na es*uerda 4 *ue poderia ser cha(ada, para n$o se con)undir, de concep#$o priCatiCa, *ue insiste clara e elo*Oente(ente sobre os li(ites
QLinguistica and Politics 4 an GnterCieSR, <eS Le)t 0eCieS, n] /:, sete(bro8outubro de 1929, p. 3183.. 9: %arrington Moore 1r., InKustice: the ,ocial ;ases of 45edience and Revolt, <oCa Gor*ue, 19:8, p. /813.
92

biol?gicos de toda Cida hu(ana, se;a do indiC!duo ou da espIcie, na doen#a, na decrepitude e na (orte.98 )un#$o desse naturalis(o nos trHs escritores I encontrar u(a Itica. A ausHncia not?ria de *ual*uer coisa *ue se aproBi(e de u(a tal Itica, no interior do corpus acu(ulado do (aterialis(o hist?rico 4 seu desloca(ento regular para a pol!tica e a estItica 4, e(presta a este pro;eto u( tra#o e u(a )or#a singulares. U claro *ue, e( cada caso, surge( *uestNes di)!ceis 4 principal(ente a*uelas colocadas pela rela#$o entre nature=a, assi( concebida, e hist?ria. U a articula#$o destes dois ter(os *ue coloca 4 eu a)ir(aria 4 o outro grande dile(a para o (arBis(o co(o teoria cr!tica, co(par9Cel ao da rela#$o entre estrutura e su;eito. D (es(o proble(a reaparece e( *uase todos os lugares ao longo das )ronteiras 92 sinto(9ticas das preocupa#Nes e concep#Nes tradicionais do (aterialis(o hist?rico, onde os (oCi(entos ou *uestNes pol!ticas noCas )ora do seu per!(etro cl9ssico se tornara( ent$o incontorn9Ceis. Ds trHs eBe(plos (ais ?bCios s$o
98

4n Materialism, p. .98:..

as *uestNes )e(inista, ecol?gica e paci)ista. Euais s$o as ra=Nes para a opress$o i(e(orial das (ulheres 4 t$o pr?Bi(a a u( uniCersal sociol?gico, nas sociedades prI8classistas e classistas, co(o nos (ostra a antropologiaT A polI(ica sobre a *uest$o alastra8se atI ho;e no (oCi(ento )e(inista 4 e necessaria(ente, Cisto *ue isso deter(ina as )or(as )uturas de e(ancipa#$o das (ulheres. E( u( p?lo, as )e(inistas radicais co(o 5irestone optara( por u( biologis(o por atacado, ainda *ue, )inal(ente, se;a u( biologis(o desesperada(ente ca(biante. <o outro p?lo, te?ricos da constru#$o dos seBos pratica(ente nega( *ual*uer base natural para a diCis$o seBual do trabalho. Mas (es(o a an9lise antinaturalista (ais incans9Cel deCe poder eBplicar por *ue as di)eren#as biol?gicas seria( escolhidas para construir as diCisNes sociais. A articula#$o entre nature=a e hist?ria I inelut9Cel. &e I Cerdade *ue ho;e a corrente do(inante no (oCi(ento )e(inista tende a leCar a rela#$o, (uito unilateral(ente, para u(a dire#$o culturalista, a corrente oposta I segura(ente predo(inante no (oCi(ento ecol?gico, onde as nature=as interior e eBterior )re*Oente(ente

ad*uire( u(a )iBide= e u(a identidade (eta)isicas be( alI( de *ual*uer concep#$o (aterialista da orde( de suas Caria#Nes hist?ricas. Contudo, os proble(as da intera#$o das espIcies hu(anas co( seu a(biente terrestre, basica(ente ausentes do (arBis(o cl9ssico, s$o inadi9Ceis na sua urgHncia. F(a das Cirtudes caracter!sticas da tradi#$o de 5ranK)urt era a sua consciHncia acerca disso, a certo n!Cel )ilos?)ico de re)leB$o. E( registros di)erentes, 0ay(ond Jillia(s e 0udol) %ahro apontara( direta(ente para essas *uestNes, e n$o I casual *ue, e( cada caso, a *uest$o dos sentidos aceit9Ceis ou inaceit9Ceis da nature=a na hu(anidade I (ediata(ente abandonada e( )aCor da *uest$o das rela#Nes aceit9Ceis ou inaceit9Ceis da hu(anidade para a nature=a.99 A 9: hist?ria e a nature=a est$o necessaria(ente reunidas e( toda discuss$o ecol?gica. 5inal(ente, e (ais pro)etica(ente, a possibilidade da guerra nuclear total, destruindo todas as )or(as de Cida na erra, apresenta pela pri(eira Ce= a a(ea#a pr?Bi(a e
Jillia(s, #ro5lems in Materialism and Culture, p. 2:81..P %ahro, ,ocialism and ,urvival, Londres, 198., e( esp. p. .-8 -3.
99

(ortal de u( tIr(ino co(u( a a(bas" o )i( da hist?ria hu(ana co( a eBtin#$o da nature=a ani(ada. A si(ples idIia de tal contingHncia seria ini(agin9Cel para os )undadores do (aterialis(o hist?ricoP sua realidade i(pNe, portanto, proble(as inteira(ente noCos para *ual*uer teoria cr!tica *ue tente encarar o )inal do sIculo aa. A*ui ta(bI( I i(poss!Cel *ue as (edia#Nes e con;eturas correntes sobre a dinL(ica *ue condu=iu ao ca(po internacional de )or#as cada Ce= (ais a(ea#ador *ue presencia(os ho;e, e *ue pro(ete perigos piores de proli)era#$o e tens$o para a(anh$, recorra( a especula#Nes naturalistas. EdSard ho(pson e 0Igis 'ebray 4 dois pensadores bastante contrastados, (as a(bos co( )or(a#$o (arBista enga;ada 4 conCergira( recente(ente ao propor u(a dialItica pratica(ente ontol?gica do Mes(o e do Dutro, trans8historica(ente inerente ao agrupa(ento hu(ano coletiCo, co(o eBplica#$o @lti(a dos ?dios nacionais e( (ultiplica#$o e da corrida ar(a(entista e( escala internacional do (undo do p?s8guerra.133 odas essas concep#Nes ter$o *ue ser eBa(inadas )ria e cuidadosa(ente. D *ue elas
Co(pare8se ho(pson, *ero 4ption, Londres, 198., p. 1:3188, co( 'ebray, Criti!ue of #olitical Reason, Londres, 1983, p. .9883-/.
133

nos di=e(, contudo, I *ue, se as rela#Nes entre estrutura e su;eito s$o o lugar por eBcelHncia da estratIgia socialista, as rela#Nes entre nature=a e hist?ria tra=e(8nos para o (o(ento constitutiCo, longa(ente adiado, da (oralidade socialista. D (arBis(o n$o co(pletar9 sua Coca#$o co(o teoria cr!tica a (enos e atI *ue possa abarcar ade*uada(ente a ela.

POS,1SCRIP,-M

0esta ainda u(a *uest$o )inal *ue nenhu(a tentatiCa de aCaliar a situa#$o do (arBis(o ho;e pode deiBar de lado. Eual I a nature=a da rela#$o entre (arBis(o e socialis(oT >9 u(a resposta cl9ssica e si(ples" u( designa u(a teoria capa= de condu=ir A*uilo *ue o outro designa co(o sociedade. al resposta, porI(, proCoca u( curto8 circuito eBpl!cito nas co(pleBidades e a(bigOidades reais das coneBNes entre a(bos. Pois Qsocialis(oR n$o I apenas o ter(inal pr9tico de u( processo hist?rico, *ue nos aguarda no hori=onte. U ta(bI( u( (oCi(ento ideal de princ!pios e Calores, sustentado por paiBNes e argu(entos, atiCo e e( eBpans$o no presente, e co( *uase dois sIculos de passado atr9s de si. <esse sentido, o socialis(o representa u( ca(po de )or#a cultural e pol!tico *ue tanto precede *uanto eBcede o (arBis(o. A teoria, nesse aspecto, n$o I (onop?lio do (aterialis(o hist?rico" houCe e te( haCido pensadores

socialistas i(portantes antes e depois de MarB, cu;a obra pouca ou nenhu(a rela#$o te( co( seu arcabou#o intelectual. &eria presun#$o identi)icar os doisP obCia(ente n$o eBiste coincidHncia plena entre eles. 'e )ato, recente(ente, EdSard ho(pson pretendeu n$o s? distinguir, co(o contrapW8los nitida(ente 4 renunciando As pretensNes cogni8 133 tiCas do Q(arBis(oR e rea)ir(ando as reiCindica#Nes (orais do Qco(unis(oR, nu( elo*Oente apelo a u( noCo utopis(o. A di)iculdade de tal postura, contudo, I *ue ela n$o o)erece nenhu(a eBplica#$o dispon!Cel do por*uH do desta*ue es(agador assu(ido pelo (arBis(o, e de )ato ad*uirido no (oCi(ento oper9rio internacional deste sIculo. A*ui, noCa(ente, as de(andas de re)leBiCidade co( *ue co(e#a(os deCe( ser respeitadas. U preciso perguntar" *uais tH( sido as bases hist?ricas do predo(!nio global do (aterialis(o hist?rico no pensa(ento e na cultura socialistas e( con;untoT 'e (odo (ais preciso" e( *ue consiste o car9ter @nico do (arBis(o co(o teoria para u( socialista 4 e e( *ue (edidaT

Eual*uer resposta a*ui ter9 u(a )or(a u( tanto ta*uigr9)ica. Mas, de (odo bastante aproBi(ado, poder8se8ia di=er *ue a pri(a=ia estrutural do (aterialis(o hist?rico na es*uerda atI agora te(8 se baseado e( trHs (arcas distintiCas, *ue o separa( de todas as outras contribui#Nes para a cultura do socialis(o. 6G7 A pri(eira I o seu n!tido escopo de siste(a intelectual. En*uanto tH( eBistido (uitos outros pensadores socialistas de (Irito e interesse, de &aint8&i(on a Morris, de 1aur`s a Jig)orss, de ChayanoC a Myrdal, so(ente MarB e Engels produ=ira( u( corpo te?rico abrangente capa= de u( desenColCi(ento cont!nuo e cu(ulatiCo posterior a eles. Esta *ualidade deriCou, certa(ente, da s!ntese por eles reali=ada entre Qa )iloso)ia ale($, a econo(ia inglesa e a pol!tica )rancesaR, co(o colocou Lenin, *ue produ=iu u(a *uantidade de conceitos e teses inter8relacionados, recobrindo u(a sIrie de )or(as e pr9ticas sociais (ais Casta *ue *ual*uer alternatiCa poderia encontrar. <este sentido, n$o houCe riCais e*uiCalentes, ne( (es(o e( potencial, no interior do socialis(o. >9 outros pensadores socialistas indiCiduaisP h9, atI agora, apenas u( corpo de pensa(ento socialista *ue constitui u( autHntico paradig(a de pes*uisa coletiCa 4 per(itindo debates e intercL(bios

interconectados atraCIs das gera#Nes e dos continentes, co( u(a linguage(, co(u(. 6GG7 A segunda )or#a espec!)ica do (arBis(o, no L(bito (ais a(plo do pensa(ento socialista, se(pre repousou no seu car9ter de teoria do desenColCi(ento hist?rico. A*ui ta(bI( te( haCido (uitos bons historiadores socialistas co( outras conCic#Nes 131 8 aSney ou Le)ebCre, %eard ou aylor. Mas h9 apenas u( contendor co( u(a eBplica#$o geral do desenColCi(ento hu(ano ao longo dos sIculos, desde as sociedades pri(itiCas atI as )or(as atuais de ciCili=a#$o. Ele I o (aterialis(o hist?rico. odas as outras CersNes parciais s$o, por contraste, deriCa#Nes ou )rag(entos. &o(ente o (arBis(o produ=iu ao (es(o te(po u( con;unto de instru(entos anal!ticos geral e su)iciente(ente di)erencial, capa= de integrar Ipocas sucessiCas de eColu#$o hist?rica, e suas estruturas s?cio8 econW(icas caracter!sticas, nu(a narratiCa intelig!Cel.131 <esse aspecto, ele per(anece de )ato incontestado, n$o apenas dentro da cultura
131

Para algu(as re)leBNes sugestiCas sobre a instLncia narratiCa no (aterialis(o hist?rico, Cer 1a(eson, The #olitical 7nconscious1 p. 198.3.

socialista, (as ta(bI( pela cultura n$o socialista e( con;unto. <$o h9 nenhu( caso riCal. A obra de Jeber aproBi(a8se disso, (as, por toda a eBtraordin9ria ri*ue=a de suas inCestiga#Nes particulares, )alta8lhe signi)icatiCa(ente dinL(ica geral ou princ!pios de (oCi(ento" as tentatiCas posteriores de dedu=i8los de sua obra, nas teorias banali=adoras da Q(oderni=a#$oR, apenas tH( esCa=iado a ri*ue=a da erudi#$o de Jeber, deiBando atr9s de si u(a ar(a#$o tautol?gica Ca=ia. 6GGG7 E( terceiro lugar, o (arBis(o (antI(8se A parte de todas as outras tradi#Nes de pensa(ento socialista deCido ao seu radicalis(o nu( apelo pol!tico As ar(as na luta contra o capitalis(o. <o (oCi(ento oper9rio eBistira( no passado correntes riCais e( princ!pio intransigente(ente (ilitantes 4 por eBe(plo, o anar*uis(o espanhol 4, (as se( e)ic9cia co(o (oCi(entos de trans)or(a#$o social. a(bI( tH( eBistido correntes de e)ic9cia pr9tica consider9Cel, co(o a socialde(ocracia sueca e( seu apogeu, (as se( nenhu( radicalis(o e( seus e(preendi(entos. D capitalis(o sucu(biu As )or#as *ue lutaCa( contra ele apenas onde o (arBis(o surgiu co(o predo(inante entre elas. odas as reColu#Nes socialistas be(8sucedidas atI agora )ora( guiadas ou agrupadas e( torno da

bandeira do (aterialis(o hist?rico. Essas trHs propriedades, atI ho;e, n$o abandonara( o (arBis(o. Mas n$o s$o (otiCo para triun)alis(o. D (aterialis(o hist?rico co(o corpo racional de pensa(ento, 13. dando )or(a a u(a pr9tica controlada de trans)or(a#$o social, so)reu de C9rias (aneiras co( seu pr?prio predo(!nio no uniCerso intelectual do socialis(o. Co(o teoria, pode8se di=er *ue ele )oi poderoso de(ais para seu pr?prio be(. Precisa(ente por causa da sua predo(inLncia eBcessiCa, (arginali=ar os contestadores de es*uerda )oi (uitas Ce=es eBcessiCa(ente )9cil, e Cencer os cr!ticos de direita inutil(ente barato. Por longo te(po, o (arBis(o nunca se de)rontou co( nenhu(a contesta#$o intelectual real(ente i(portante no (oCi(ento socialista, ou co( nenhu(a eBplica#$o de )ato sobre as grandes articula#Nes da hist?ria co( solide= e seguran#a co(par9Ceis, )ora dele.13. D resultado s? podia ser a
13.

A *uantidade de den@ncias (ais ou (enos rituais do (arBis(o na +uerra 5ria nunca produ=iu nada (uito pertinenteP o @lti(o e de C9rias )or(as o (ais grosseiro desses co(pHndios I Main Currents of Marxism, de Les=eK

perpetua#$o dos seus pontos )racos. D conheci(ento rara(ente cresce se( u( coe)iciente ade*uado de resistHncia. Muito )re*Oente(ente, o (arBis(o )oi C!ti(a de suas pr?prias Cantagens, desenColCendo certas inIrcias e C!cios caracter!sticos por )alta de corre#Nes e contrapesos a ele. PorI(, essas Cantagens est$o ho;e so)rendo u(a noCa press$o 4 u(a (udan#a *ue s? pode ser be(8Cinda. 'e )ato, cada u( dos priCilIgios tradicionais do (aterialis(o hist?rico de)ronta8se agora co( u(a contesta#$o signi)icatiCa. E( pri(eiro lugar, e (ais ?bCio, a siste(aticidade do (arBis(o co(o teoria co(preensiCa da sociedade te( sido *uestionada pelo surgi(ento do (oCi(ento das (ulheres, *ue desenColCe discursos sobre a )a(!lia e a seBualidade *ue escapa(, e( grande (edida, a todo seu escopo tradicional. A literatura cl9ssica do (arBis(o contI(, natural(ente, u( cap!tulo (e(or9Cel
VolaKoSsKi, DB)ord, 19:8. Co( u( car9ter (uito di)erente de enga;a(ento te?rico autHntico, a partir de u( arcabou#o sociol?gico alternatiCo, Cer Contemporar% Criti!ue of Historical Materialism, de Anthony +iddens, Londres, 198., e a resposta a ele por EriK Dlin Jright, e( Q+iddensYs Criti*ue o) MarBis(R, 'e( 3eft Revie(, n] 138, (ar#o8abril de 1983, p. 1183/. U esse tipo de con)ronto *ue te( sido eBcessiCa(ente raro.

dedicado a essas *uestNes, no trabalho do @lti(o Engels" (as desde ent$o nunca )oi consolidado dentro de u(a preocupa#$o cont!nua e central, desli8 133 =ando nu(a negligHncia e adia(ento endH(icos. Assi(, (es(o se as contradi#Nes e o(issNes da*uela heran#a tH( sido parcial(ente ressarcidas co( u( recurso 6prec9rio7 aos corpos de pensa(ento (enos cient!)icos co(o a psican9lise, n$o resta d@Cida *uanto A nature=a radical e salutar do (oCi(ento perceptiCo 4 a altera#$o ?tica irreCers!Cel 4 *ue o noCo )e(inis(o eBecutou. D predo(!nio (ais estrita(ente hist?rico do (arBis(o atI agora te( sido be( (enos a(ea#ado, e(bora ta(bI( a! o surgi(ento de u(a Cigorosa hist?ria das (ulheres se;a potencial(ente u(a proCa cr!tica para ele. AlI( disso, a i(portLncia eBtraordin9ria da de(ogra)ia, u( ca(po da hist?ria inteira(ente Cirge(, na Cerdade enor(e(ente ineBplorado pelo (arBis(o, I outra causa de agita#Nes )uturas no seu interior, cu;o est!(ulo 4 *uando se te( a plena (edida dele 4 tra= e)eitos a se8, re( ainda

Ceri)icados.133 E( geral, I de se notar *ue os @lti(os anos tH( presenciado a eBistHncia be(8 sucedida de u(a reCista de historiadores socialistas 6n$o8(arBistas7 no (undo de l!ngua inglesa, tra=endo u( grande n@(ero de colaboradores internacionais 4 u(a categoria noCa.135inal(ente, e( terceiro lugar, o tipo de radicalis(o pol!tico, outrora a propriedade distintiCa do (arBis(o, tornou8se indistinto co( o progressiCo deslustra(ento da i(age( dos pa!ses co(unistas no Leste e co( a integra#$o crescente dos partidos co(unistas ocidentais As estruturas constitucionais conCencionais do capitalis(o. D duplo )racasso do KruscheCis(o e do (ao!s(o, en*uanto tentatiCas de re)or(ar as estruturas o)iciais da 0@ssia e da China, deiBando atr9s de si u( longo i(passe de tens$o (@tua e su)oca(ento das liberdades populares, te( proCocado e)eitos dr9sticos sobre a reputa#$o da doutrina e( no(e da *ual eles se ;usti)icaCa(. Mas tais tentatiCas, por sua Ce=, co(bina(8se co( o con)or(is(o obtuso e paternalis(o
Pode8se encontrar u(a surtida pioneira neste territ?rio e( Jally &ecco(be, QMarBis( and 'e(ographyR, 'e( 3eft Revie(, n] 13:, ;aneiro8)eCereiro de 1983, p. ..8-:. 13Histor% Workshop Bournal, )undada e( 19:2.
133

do(Istico, sustent9culo da soberania burguesa )ora, e (anuten#$o da autoridade burocr9tica dentro, de tantos partidos euroco(unistas *ue ainda inCoca( a (e(?ria do (arBis(o. <enhu8 13(a dessas constela#Nes hist?ricas est9 destinada a CiCer para se(pre" (as en*uanto eBista(, as )ontes de insurgHncia pol!tica e)etiCa nos pa!ses capitalistas aCan#ados, pelo (enos, est$o su;eitas a so)rer desloca(entos signi)icatiCos. D (oCi(ento paci)ista europeu, bastante A es*uerda dos principais partidos co(unistas na (ilitLncia dos seus (Itodos e no radicalis(o dos seus prop?sitos, ;9 I u( sinal disso. odaCia, este eBe(plo re(ete a outra *uest$o. A rela#$o entre (arBis(o e socialis(o I u(a *uest$o dentro de u( ca(po intelectual co(u(" concerne essencial(ente a te(as de inCestiga#$o te?rica. Mas ta(bI( I preciso perguntar" *ual I a rela#$o entre o pr?prio socialis(o, co(o pr9tica, e o processo de e(ancipa#$o hu(ana e( geralT <o )inal do sIculo aa, eles pode( ser si(ples(ente identi)icados entre siT A*ui noCa(ente I o surgi(ento de u( (oCi(ento radical e internacional pela liberta#$o das (ulheres a

colocar a *uest$o (ais direta(ente. Eual a coneB$o entre a aboli#$o da desigualdade seBual e o adCento de u(a sociedade se( classesT A di)iculdade de *ual*uer si(ples identi)ica#$o entre a(bos n$o reside tanto na (anuten#$o do priCilIgio (asculino, e( a(plos setores da Cida social, nas sociedades p?s8reColucion9rias atuais" pois essas ordens transit?rias n$o s$o ainda, e( larga (edida, caracteri=9Ceis co(o socialistas e( ter(os (arBistas 4 en*uanto ao (es(o te(po reCela( clara(ente aCan#os e( dire#$o A igualdade, cada Ce= (ais signi)icatiCos e (aiores do *ue nas sociedades prI8reColucion9rias, recente(ente industriali=adas ou ainda agr9rias, e( est9gios co(par9Ceis de desenColCi(ento econW(ico. D proble(a real para *ual*uer integra#$o direta entre as perspectiCas socialista e )e(inista deCe ser buscado pre)erencial(ente na nature=a e na estrutura do capitalis(o. Pois I per)eita(ente claro *ue a do(ina#$o social dos ho(ens sobre as (ulheres antecede de (uito o capitalis(o 4 na Cerdade, ela I pratica(ente coeBtensiCa A hist?ria, n$o apenas registrada, (as (es(o in)erida, das espIcies. E( nenhu(a sociedade pri(itiCa conhecida ho;e est9 ausente a assi(etria na sua distribui#$o de poder e posi#$o

entre os seBos. D nascente (odo de produ#$o capitalista herdou e retrabalhou essa desigualdade (ilenar, co( sua (iriade de opressNes, ao (es(o te(po utili=ando8a eBtensi8 13/ Ca(ente e trans)or(ando8a pro)unda(ente. PorI(, no decorrer de sua eColu#$o subse*Oente, n$o h9 d@Cida de *ue, no con;unto, ele (ais di(inuiu do *ue au(entou o peso das li(ita#Nes e perdas so)ridas pelo segundo seBo nas ($os do pri(eiro. Ds !ndices ele(entares de e(prego, al)abeti=a#$o e legalidade 4 trabalho, cultura e cidadania 4, todos (oCera(8se nu(a @nica dire#$o. >9 algu( ponto )inal necess9rio deste processo, dentro dos li(ites do capitalT A persistHncia de discri(ina#$o (aci#a, na Cida di9ria e p@blica, arraigada nas estruturas )a(iliares, ocupacionais e educatiCas, n$o I u( argu(ento conclusiCo contra a co(patibilidade entre igualdade seBual e propriedade priCada dos (eios de produ#$o" a)inal, ta(bI( Ce( se reali=ando u( progresso percept!Cel sob o capitalis(o aCan#ado, e ele ainda continua. Econo(ica(ente, os si(ples (ecanis(os do processo de Calori=a#$o do capital, e a eBpans$o da )or(a8(ercadoria s$o cegos ao seBo. A l?gica

do lucro I indi)erente A diCersidade seBual.Ainda *ue eBista( sociedades burguesas *ue, para sua estabilidade pol!tica e cultural, depende( e( u( grau consider9Cel da (anuten#$o da )a(!lia tradicional, e, co( isso, da )e(inilidade, pode8se e( princ!pio conceber o capitalis(o co(o (odo de produ#$o ao lado da e*uali=a#$o 4 e atI inCers$o 4 dos papIis (asculinos e )e(ininos correntes, a u( n!Cel de abundLncia (ais eleCado. As classes pode( ainda subsistir, relacionadas diCersa(ente co( os (eios de produ#$o, se( )a(!lias nucleares ou barreiras seBuais e( seu interior. Mas I esse u( progra(a pratic9CelT <$o, por u(a ra=$o )unda(ental e inalter9Cel. Co(o padr$o de desigualdade, a do(ina#$o seBual I (uito (ais antiga historica(ente, e (uito (ais pro)unda(ente arraigada na cultura, do *ue a eBplora#$o capitalista. 'etonar suas estruturas re*uer u(a carga igualit9ria (uit!ssi(o (aior de esperan#as e energias ps!*uicas, do *ue a necess9ria para eli(inar a di)eren#a entre classes. Mas, se essa carga eBplodisse no capitalis(o, I inconceb!Cel *ue ela deiBasse inalteradas as estruturas de desigualdade de classes 4 (ais recentes e relatiCa(ente (ais eBpostas. A

eBplos$o de u(a ineCitaCel(ente arrastaria consigo a outra. Eual*uer (oCi(ento *ue encarne Calores capa=es de reali=ar u(a sociedade se( hierar*uia de gHneros seria constitutiCa(ente incapa= de acei8 132 tar u(a sociedade )undada na diCis$o e( classes. 4<este sentido, o goCerno do capital e a e(ancipa#$o das (ulheres s$o 4 hist?rica e pratica(ente 4 irreconcili9Ceis. Esse cen9rio poderia se produ=ir algu( diaT Du se;a, a luta contra a do(ina#$o seBual poderia algu( dia )ornecer o !(peto principal para u(a libera#$o hu(ana (ais a(pla, arrastando consigo, co(o u(a (arI, a luta de classes para u(a Cit?ria con;untaT A resposta I si(ples(ente n$o. As ra=Nes de tal i(possibilidade nos leCa( direta(ente aos paradoBos da rela#$o entre socialis(o e )e(inis(o. Pois, se as estruturas da do(ina#$o seBual recua( (uito (ais no passado e penetra( (ais pro)unda(ente ria cultura do *ue as da eBplora#$o classista, elas ta(bI( gera( caracteristica(ente (enor resistHncia coletiCa na pol!tica. A diCis$o entre seBos I u( )ato da nature=a" n$o pode ser abolida, co(o pode a

diCis$o entre classes, u( )ato da hist?ria. Muito te(po depois de desaparecere( o capitalista e o oper9rio, (ulheres e ho(ens per(anecer$o. As di)eren#as biol?gicas *ue de)ine( os dois seBos, alI( do (ais, torna(8nos interdependentes, en*uanto eBista a espIcie" se a aboli#$o dos seBos I i(poss!Cel, a sua separa#$o ta(bI( o I. Essas necessidades rec!procas *ue co(pNe( u(a constante na hist?ria da hu(anidade, dentro e atraCIs da eBtensa diCersidade de aparHncias sociais *ue elas assu(ira(, se(pre assegurara( *ue os papIis e (ecanis(os da do(ina#$o (asculina se )i=esse( aco(panhar de )or(as e graus de co(pensa#$o )e(inina, se( nenhu( e*uiCalente estrito nas rela#Nes econW(icas entre os produtores i(ediatos e os *ue se apropria( dos seus produtos. &e( essa dialItica, a (aior parte da hist?ria dos a)etos hu(anos seria ini(agin9Cel. Ds la#os de senti(ento e apoio assi( )or(ados, e( (uitos de nossos pr?prios costu(es e pr9ticas de desigualdade, geral(ente tH( sido ta(bI( sustentados pela grosseira igualdade co(u( das condi#Nes (ateriais *ue (uito )re*Oente(ente 6n$o se(pre7 preCalecera( entre os parceiros seBuais dentro de *ual*uer classe dada.13/
13/

Para u( retrato delicado e ca(biante das rela#Nes entre os seBos, *ue ilustra estes pontos, nu(a sociedade pr?Bi(a A idade

13: 5inal(ente, o (ais crucial, ;usta(ente deCido a esse padr$o os ob;etos i(ediatos de resistHncia ou reColta no siste(a de do(ina#$o seBual tender$o nor(al e usual(ente a ser indiCiduais 4 dado *ue I dentro das nor(as interseBuais de con;ugalidade e d9 )a(!lia *ue a opress$o te( sido se(pre (ais !nti(a e duradoura(ente eBercida. Ds trabalhadores se rebela( contra seus patrNes, ou contra o Estado, coletiCa(ente" a luta de classes I social, ou n$o I nada. As (ulheres n$o possue( ne( a (es(a unidade de posi#Nes ne( adCers9rios totali=ados. 'iCididas por classes econW(icas, na sua classe dependentes de ho(ens dependentes delas, suas )or#as s$o geral(ente (ais (oleculares e dispersas, e o ponto de concentra#$o dos seus es)or#os I t$o pass!Cel de ser u( co(panheiro particular co(o u( gHnero geral. Pode8se Cer a peculiaridade da condi#$o )e(inina nas sociedades do(inadas pelos ho(ens, neste aspecto to, pela ausHncia de
da pedra, co( estruturas (uito acentuadas de do(ina#$o (asculina, Cer Maurice +odelier, 3a #roduction des 8rands Hommes 6 #ouvoir et $omination Masculine che- les ;aru%a de 'ouvelle/8uine, Paris, 198., p. ..18./1 4 trabalho de u( acadH(ico (arBista *ue in*uestionaCel(ente ter9 lugar entre os cl9ssicos da antropologia (oderna.

*ual*uer instru(ento especiali=ado na regula#$o ou repress$o )e(inina" ou se;a, nenhu( e*uiCalente ao aparato coercitiCo do Estado no plano das classes sociais. U certa(ente por isso *ue as sociedades tribais, se( classes ne( Estado, pode( ainda per)eita(ente (anter todos os graus de desigualdade social, desde o relatiCa(ente suaCe ao drastica(ente seCero. <unca h9 nenhu(a centrali=a#$o global das estruturas de opress$o )e(inina" e essa sua di)us$o en)ra*uece critica(ente a possibilidade de insurgHncia unit9ria contra elas. &e( u( )oco centr!peto para a oposi#$o, a solidariedade coletiCa e a organi=a#$o con;unta s$o se(pre (ais di)!ceis de se conseguir, (ais di)!ceis de se (anter. <ada disso signi)ica, I claro, *ue se;a i(poss!Cel u(a a#$o con;unta das (ulheres pela sua libera#$o. Pelo contr9rio, pode8se di=er *ue, na dIcada passada, tal a#$o conseguiu u( grau de aCan#o (aior do *ue *ual*uer luta oper9ria no Dcidente. U Cerdade n$o apenas e( ter(os de altera#Nes legais ou atitudes culturais, (as ta(bI( nu( sentido (ais radical" a contesta#$o do (oCi(ento )e(inista 138

desde os anos :3 proCaCel(ente )e= (ais do *ue *ual*uer outro )enW(eno para )or#ar algu(a considera#$o acerca da idIia de u( )uturo *ualitatiCa(ente diCerso nu(a sociedade burguesa e( cal(a. Mas resta u(a distin#$o cr!tica. Por uniCersal *ue possa ser a causa da e(ancipa#$o )e(inina, t$o radical *ue, co( ela, ta(bI( os ho(ens se;a( libertados de suas condi#Nes eBistentes, ela I ainda insu)iciente(ente operacional, co(o a#$o coletiCa, real ou potencial, capa= de eli(inar a econo(ia e a pol!tica do capital. Para tal, I necess9rio u(a )or#a social dotada de algu(a )or#a estratIgica. Apenas o Qtrabalhador coletiCoR (oderno, os trabalhadores *ue constitue( os produtores i(ediatos de *ual*uer sociedade industrial possue( tal )or#a 4 deCido A sua Qcapacidade de classeR espec!)ica ou A posi#$o estrutural no processo geral de (a*uino)atura capitalista, *ue s? eles pode( paralisar ou trans)or(ar, assi( co(o s? eles, e( ra=$o de sua coes$o e (assa potencial, pode( )ornecer os contingentes centrais do eBIrcito potencial da Contade e aspira#$o populares re*ueridos para tal con)ronto decisiCo co( o Estado burguHs. Este eBIrcito certa(ente incluir9 (uitos trabalhadores

*ue s$o (ulheres 4 e se(pre (ais, na (edida e( *ue a co(posi#$o da )or#a de trabalho continua a (odi)icar o seu dese*uil!brio seBual tradicional ao longo dos anos Cindouros, assi( co(o ta(bI( inclu!ra )e(inistas e socialistas, reunidos sob suas bandeiras pr?prias. Eual*uer bloco insurgente capa= de desencadear u(a transi#$o para o socialis(o ser9 de co(posi#$o plural e diCersi)icada" (as s? ser9 isso, algo (ais *ue u( si(ples con)ronto dissidente, se possuir u( centro de graCidade e( torno da*ueles *ue produ=e( direta(ente a ri*ue=a (aterial e( *ue se )unda a sociedade do capital. A tens$o entre uniCersalidade de ob;etiCos e especi)icidade de e)eitos, ho;e inscrita na rela#$o entre as causas pr9ticas do )e(inis(o e do socialis(o, I de )ato Cis!Cel na passage( te?rica original do socialis(o Qut?picoR para o Qcienti)icoR. D utopis(o de &aint8&i(on, DSen e 5ourier dedicou u(a aten#$o (uito (ais l@cida e consistente A desar(onia entre os seBos, e tentou (ais persistente e audaciosa(ente i(aginar )or(as de re(edi98la do *ue o pensa(ento de MarB e Engels *ue, ao )inal, superou8os t$o a( 138

pia(ente. Engels podia retrospectiCa(ente Qdeleitar8se co( os pensa(entos e ger(es de pensa(entos estupenda(ente grandiosos *ue brota( por todos os poros atraCIs de seu enColt?rioR,132 na obra desses antecessores" (as n$o h9 nenhu( e*uiCalente eBato no trata(ento de (uitos deles no corpo do (aterialis(o hist?rico. <$o I casual *ue as )e(inistas conte(porLneas tenha( se Coltado t$o entusiastica(ente para a continuidade e inspira#$o de seus trabalhos.13: <$o h9 d@Cida *uanto A perda de Hn)ase e i(agina#$o pol!ticas *ue aco(panhou a codi)ica#$o geral do socialis(o p?s8ut?pico, na Cirada do sIculo aa. Mas, ao (es(o te(po, I preciso Cer igual(ente claro por *ue a tradi#$o ut?pica se eclipsou t$o rapida(ente. Apresentando8se co(o progra(a para a re)or(a Itica de toda a hu(anidade, )altou8lhe algu( QoperadorR hist?rico para Cirar o enor(e peso de (isIria (aterial denunciada t$o )erCorosa(ente. Precisa(ente por*ue aspiraCa a libertar da
nti/$+hrin., Moscou, 19/-, p. 3/2. Ver agora o i(portante trabalho de %arbara aylor, 0ve and the 'e( Berusalem, Londres, 1983, *ue recupera ad(iraCel(ente o registro do )e(inis(o oSenista, e( toda a sua pungHncia e paiB$o, e ta(bI( eBplora as ra=Nes hist?ricas para seu posterior desapareci(ento 6(enos absoluto, no )inal do sIculo aGa, do *ue tH( apresentado as an9lises conCencionais7.
132

13:

serCid$o a ra#a hu(ana Qtoda ao (es(o te(poR, ela podia eBplorar te(as seBuais tanto *uanto ou ainda (ais *ue te(as de classe" (as pela ra=$o de *ue n$o tinha co(o locali=ar as linhas diCis?rias, dentro da hu(anidade, capa=es de pWr e( pratica a noCa ciCili=a#$o. &eu uniCersalis(o conciliador 4 o eCangelho de u(a religi$o secular )or(ulado pelos seus )undadores138 4 eCitaCa o con)lito social co(o princ!pio b9sico da trans)or(a#$o pol!tica" da! a necessidade de apelar A conCers$o (oral co(o substitutiCo. D aCan#o decisiCo do socialis(o Qcient!)icoR )oi ultrapassar esse beco se( sa!da, identi)icando o lugar de u(a a#$o social particular, enrai=ada nas )or(as historica(ente espec!)icas da produ#$o 113 econW(ica, co(o o ponto de Ar*ui(edes a partir do *ual a Celha orde( poderia ser superada 4 a posi#$o estrutural ocupada pela classe trabalhadora industrial criada co( o adCento do
Para u(a an9lise esclarecedora destes e outros tra#os correlatos do socialis(o ut?pico, Cer +areth &ted(an 1ones, QFtopian &ocialis( 0econsideresR, e( 0aphael &a(uel 6org.7, #eople2s Histor% and ,ocialist Theor%, Londres, 1981, p. 1388 1-.. &into(atica(ente, o @lti(o pro;eto pol!tico signi)icatiCo de DSen cha(ou8se QAssocia#$o de odas as Classes de odas as <a#NesR.
138

capitalis(o. al processo, por de)ini#$o, colocou a bissec#$o (ais aguda da sociedade e( ca(pos pol!ticos opostos, co( u(a guerra endH(ica entre a(bos. D *ue se ganhou co( essa altera#$o de perspectiCa )oi de tal orde( *ue consignou, por longo te(po, a proble(9tica ut?pica anterior a u( es*ueci(ento pr9tico dentro do pensa(ento socialista. Mas haCia u( pre#o a se pagar" o estreita(ento da sIrie caracter!stica de preocupa#Nes do (arBis(o co(o ideologia do(inante do (oCi(ento oper9rio no sIculo aa. A (es(a diCergHncia se coloca ho;e co( o outro te(a, ainda (aior, *ue transbordou os canais tradicionais do pensa(ento socialista 4 a perspectiCa da guerra nuclear. A*ui ta(bI(, (as (uito (ais dra(9tica e ter(inante(ente, os interesses hu(anos uniCersais, transcendendo a luta entre capital e trabalho, est$o e( perigo" nada (enos do *ue a sobreCiCHncia da pr?pria hu(anidade. U absoluta(ente l?gico, ent$o, *ue a*ueles *ue tH( )eito o (9Bi(o para atiCar u( noCo (oCi(ento paci)ista, soando o alar(e aos riscos constante(ente crescentes de ani*uila#$o total, tenha( ta(bI( conCocado tantas Ce=es u(a recupera#$o da heran#a ut?pica no socialis(o. EdSard ho(pson e 0udol) %ahro

s$o eBe(plos ilustres. A(bos sentira( u( insu)iciHncia (oral no (arBis(o para lutar contra a )igura do perigo *ue agora se Colta para o )uturo de toda a hu(anidade 4 u(a insensibilidade )undada na sua nature=a de teoria de lutas entre classes, )a=endo co( *ue )or#as antagWnicas lute( incessante(ente entre si, e n$o de reden#$o da espIcie e( con;unto, en*uanto o QensangOentado sIculo aa ca(baleia para seu )i(R.139 Contra esta heran#a, eles 111 apela( a u( uniCersalis(o i(ediato, nu( re)leBo hu(ano co(u( 4 para alI( das barreiras nacionais e classistas 4 para a)astar a a(ea#a da eBtin#$o ter(onuclear. D poder e o )unda(ento l?gico deste apelo s$o incontest9Ceis. >o(ens de neg?cio e trabalhadores, burocratas e ca(poneses perecer$o igual(ente, ho;e e( dia, e( *ual *uer guerra
139

Para a s?lida an9lise de ho(pson sobre os perigos atuais de guerra, Cer seus dois ensaios, Q<otes in EBter(inis( 4 he Last &tage o) CiCili=ationR e QEurope, the JeaK LinK in the Cold JarR, p. 183- e 3.983-9, e( 0xterminism and Cold War, Londres, 198., u( Colu(e *ue contI( u( grande n@(ero de contribui#Nes internacionais, discutindo *uestNes conte(porLneas do (oCi(ento paci)ista.

total. A pa= internacional I a condi#$o para a procura de *ual*uer )or(a de socialis(o, assi( co(o para a preserCa#$o de *ual*uer tipo de capitalis(o. >o;e I preciso a (aior (obili=a#$o i(agin9Cel, e a(anh$ ser9 (ais urgente do *ue, nunca, contra o !(peto crescente da corrida ar(a(entista nuclear. Mas a*ui ta(bI(, e( escala planet9ria, a rela#$o entre ob;etiCo e a#$o I dis;untiCa. Ds bene)!cios, ao se deter o (oCi(ento e( dire#$o a u(a con)lagra#$o geral, s? pode( ser uniCersais, (as as )or#as capa=es de assegur98 los per(anecer$o necessaria(ente particulares. D !(peto prolongado da +uerra 5ria, *ue leCou A atual con;untura de deteriora#$o nas rela#Nes internacionais, n$o deriCa de erros e Aberra#Nes heredit9rios na constitui#$o (oral da hu(anidade, co(o ineCitaCel(ente tende a sugerir algu( diagn?stico neo8ut?pico. U o resultado paCoroso, (as intelig!Cel, da*uela pr?pria luta global de classes, cu;a co(preens$o deu orige( ao (aterialis(o hist?rico 4 u( con)lito )undado na incessante deter(ina#$o dos principais Estados capitalistas e( su)ocar todas as tentatiCas de constru#$o do socialis(o, desde a 0eColu#$o 0ussa A Vietna(ita, das reColu#Nes centro8 europIias As centro8a(ericanas, e nas de)or(a#Nes *ue estas ad*uirira(, co(o

resultado da resistHncia a tal as)iBia.113 D resultado potencial deste con)lito transcende a oposi#$o entre trabalho e capital, (as suas origens reais per(anece( a! solida(ente entranhadas. U por isso ta(bI( *ue, e(bora as classes do(inantes no Dcidente possa( preCisiCel(ente render8se a (edidas de desar(a(ento, nu( c9lculo racional dos riscos e custos de u( au(ento inde)inido das reserCas nucleares, 11. ;a(ais ser$o iniciadoras de *ual*uer (oCi(ento para u(a pa= desnucleari=ada. As @nicas a#Nes pol!ticas capa=es de arrancar a hu(anidade da corrida a longo pra=o para a guerra encontra(8se do lado do trabalho, n$o do capital 4 os despossu!dos, (ais *ue os possuidores, dos (eios )unda(entais de produ#$o e coer#$o das sociedades i(perialistas de ho;e. <$o h9 espa#o, geo(Itrico ou hist?rico, e( *ue as categorias direita e es*uerda possa( (agica(ente desaparecer. A pr?pria pa=, na (edida e( *ue signi)ica so(ente a ausHncia 6negatiCa7 de guerra,
113

Para a a(plia#$o desses pontos, Cer os ensaios )unda(entais de MiKe 'aCis, Q<uclear G(perialis( and EBtended 'eterrenceR, e 5red >alliday, Q he &ources o) the <eS Cold JarR, e( 0xterminism and Cold War, p. 3/82- e 38983.8.

I pouco pro(issora *uanto a (obili=ar, entre grandes contingentes de ho(ens e (ulheres e( todo o (undo, as pro)undidades da paciHncia e as alturas do entusias(o necess9rias para Cencer, tendo A )rente essa sinistra cal(aria *ue ho;e passa por pa=. D per)il positiCo de u(a orde( social *ue ultrapasse o capital e a burocracia, *ue so=inha sepulte co( eles a a(ea#a de guerra, I o @nico hori=onte realista para u( (oCi(ento de pa= duradouro. <as palaCras de Jillia(s, Qpara construir a pa=, agora (ais do *ue nunca I preciso construir (ais do *ue a pa=R.111 <este aspecto, as duas causas de e(ancipa#$o geral eBa(inadas n$o tH( la#os co(pleta(ente diCersos co( a causa espec!)ica do socialis(o. <enhu(a I idHntica a ele. Mas, e( cada caso, o ca(inho para u(a passa atraCIs do outro, co(o sua condi#$o proC9Cel. &e( a eli(ina#$o das classes, h9 pouca chance de e*uali=a#$o dos seBosP eBata(ente co(o, se( o des(antela(ento do capital, h9 pouca probabilidade da li*uida#$o do perigo da guerra nuclear. D (oCi(ento paci)ista e o (oCi(ento )e(inista s$o, e( seu destino pr9tico, indissoci9Ceis a longo pra=o da
Q he Politics o) <uclear 'isar(a(entR, 0xterminism and Cold War, p. 8/
111

dinL(ica do (oCi(ento oper9rio. Gsso n$o lhe d9 direitos superiores" a autono(ia das duas )or#as cr!ticas do nosso te(po, a colocare( eBigHncias direta(ente uniCersais, re*uer absoluto respeito. Mas isso i(pNe noCas responsabilidades ao (oCi(ento oper9rio. Estas inclue( n$o apenas u(a solidariedade (aterial co( a luta pela coeBistHncia pac!)ica entre as na#Nes e pela co(pleta igualdade entre os seBos, (as ta(8 113 bI( u(a capacidade ideal de reconstruir e desenColCer a idIia do pr?prio socialis(o, de (odo *ue este possa genuina(ente agir co(o u( )ulcro entre eles. A urgHncia desta tare)a I agora eCidente. E( anos recentes, a no#$o (es(a de socialis(o co(o. )or(a alternatiCa de ciCili=a#$o tornara8se apagada e distanciada de a(plas (assas da classe trabalhadora no Dcidente, e ca!ra e( descrIdito popular e( =onas signi)icatiCas do Leste. <estas condi#Nes, I preciso ao (9Bi(o colocar u(a Hn)ase absoluta(ente renoCada no socialis(o co(o sociedade )utura, *ue n$o eBiste e ne( parece pr?Bi(o e( nenhu( lugar do (undo atual, (as cu;a )or(a articulada I preciso discutir da

)or(a si(ultanea(ente (ais auda= e (ais concreta poss!Cel. D ca(po de tal debate ;9 I discern!Cel nos contrastes entre as contribui#Nes correntes, en)ati=ando os dois eiBos opostos dos Calores e das institui#Nes. Para to(ar os dois eBe(plos (ais paradig(9ticos, de u( lado EdSard ho(pson eBaltou as )aculdades da i(agina#$o ut?pica, nas representa#Nes do dese;o (oral liberadas de *ual*uer c9lculo cognitiCo conCencional (uito (undano, en*uanto de outro lado 0ay(ond Jilia(s reproCou o i(pulso ut?pico cl9ssico por se inclinar para u(a si(pli)ica#$o escapista do (undo eBistente, e insistiu sobre a necessidade (ais pre(ente de especi)ica#Nes institucionais eBe*O!Ceis de *ual*uer )uturo socialista *ue o ultrapasse, *ue se(pre enColCer9 co(pleBidade (aior 4 n$o (enor 4 *ue os ordena(entos do presente capitalista.11. &e se con)rontasse( (utua(ente, o anar*uis(o e o )abianis(o seria( a conclus$o l?gica da Hn)ase pessoal de cada u(. F( (arBis(o aberto e inCentiCo poderia encontrar seu lugar nu( e*uil!brio )leB!Cel entre a(bos.
Ver os co(ent9rios contrastantes sobre Morris e( ho(pson, William Morris 6 from Romantic to Revolutionar% 6ed. reCista7, Londres, 19::, e Jillia(s, #ro5lems ind Materialism and Culture, p. .3.8.3/.
11.

<a Cerdade, pelo contr9rio, o (aterialis(o hist?rico te( sido acusado de )alhas por a(bos os lados" en*uanto su;eito a cr!ticas pelo utopis(o, pela estreite=a utilitarista do seu L(bito de preocupa#Nes pol!ticas, e en*uanto su;eito de cr!ticas para o utopis(o, pela inde)ini#$o n$o pr9tica de 11suas propostas de trans)or(a#$o social. F( trabalho recente de Car(en &irianni tra= u( eBe(plo s?lido do segundo tipo de argu(ento.113 Cada u( deles possui sua parcela de Cerdade, (as I o @lti(o *ue te( (ais )or#a. D (arBis(o cl9ssico era, geral(ente, se(pre cItico *uanto a Qpro;etosR sobre u( )uturo socialista ou co(unista. Mas o Ca=io deiBado por sua absten#$o n$o per(aneceria co(pleta(ente desocupado" o *ue to(ou seu lugar )ora(, co( e)eito, res!duos n$o trans)or(ados da tradi#$o do socialis(o ut?pico, nunca co(pleta(ente cr!ticados ou retrabalhados nos escritos (aduros de MarB e Engels ou seus sucessores. 0esultou da!
Ver Workers2 Control and ,ocialist $emocrac%, Londres, 198., p. .218.88P QPoSer and Production in a Classless &ocietyR, ,ocialist Revie(, n_/9, sete(bro8outubro de 1981, p. 3288..
113

a persistHncia, nu( socialis(o co( aspira#Nes cient!)icas, de te(as 4 to(ados tel !uel de &aint8 &i(on 4 co(o a Qsubstitui#$o do goCerno dos ho(ens pela ad(inistra#$o das coisasR, ou 4 de 5ourier 4 co(o a Qaboli#$o da diCis$o do trabalhoR, *ue pratica(ente eBcluiu a possibilidade e a necessidade de conceber *ual*uer ordena(ento pol!tico e econW(ico de algu(a co(pleBidade, ap?s a derrubada do capital. A conCic#$o sobre u(a si(pli)ica#$o intr!nseca da ad(inistra#$o e da produ#$o, da econo(ia e da pol!tica, encontrou sua eBpress$o (ais apaiBonada nas p9ginas de 4 0stado e a Revoluo, onde *ual*uer co=inheira poderia dirigir o Estado. D legado do pensa(ento institucional no (arBis(o cl9ssico )oi, portanto, se(pre (uito )r9gil, co( terr!Ceis conse*OHncias para o processo e)etiCo de institucionali=a#$o na 0@ssia bolcheCi*ue. A tradi#$o p?s8cl9ssica do (arBis(o ocidental nada )e= para re(ediar tais de)iciHncias. Entretanto, ela desenColCeu u(a sIrie de discursos )ilos?)icos *ue pro;etaCa( transCalora#Nes diCersas de tipo ciCili=at?rio8 ideal. A Escola de 5ranK)urt, co( pensadores associados (ais i(precisa(ente a ela, )oi (ais )ecunda" especial(ente Marcuse e %loch produ=ira( eBe(plares diretos de utopia (oral8

estItica, e Adorno produ=iu ele(entos obl!*uos. odos se colocaCa( nu( plano especulatiCo co(pleta(ente distante de *ual*uer (oCi(ento social ou realidade pol!tica eBistente. 11/ Contudo, I in*uestion9Cel a heran#a positiCa desse )io no (arBis(o ocidental. Parece proC9Cel *ue, possiCel(ente atraCIs de sua (odi)ica#$o Qpedag?gicaR atenuada na teoria da co(unica#$o de >aber(as, isso sepulte no )uturo nu( est!(ulo signi)icatiCo para es)or#os criatiCos de noCas transCalora#Nes. <o entanto, I ainda Cerdade *ue pouco ou nada desse trabalho abordou a reali=a#$o de u( )uturo socialista tang!Cel. D terreno institucional continua sendo tipica(ente negligenciado. Mas I absoluta(ente claro *ue, se( u(a sIria inCestiga#$o e (apea(ento, *ual*uer aCan#o pol!tico para alI( de u( capitalis(o parla(entar continuar9 blo*ueado. <enhu(a classe oper9ria ou bloco popular nu(a sociedade ocidental ;a(ais dar9 u( salto no escuro, a essa altura da hist?ria, (enos ainda no escuro cin=ento de u(a sociedade oriental d? tipo atual(ente eBistente. F(

socialis(o ainda inc?gnito ;a(ais ser9 enColCido por ele. Para aproBi(98los, h9 *uatro grandes 9reas onde, aci(a de tudo, s$o necess9rias pes*uisas e propostas pr9ticas urgentes. 6i7 A pri(eira I a estrutura pol!tica de u(a de(ocracia socialista. Euais seria( as )or(as deter(inadas de (andato, periodicidade, i(unidade, constituinte, nu( siste(a Qneo8soCiIticoR *ue articulasse os princ!pios de lugar de trabalho e de residHncia nu(a de(ocracia dos produtores, abrangendo ta(bI( a econo(ia e a pol!ticaT E( *ue (edida subsistiria u( aparato ad(inistratiCo pro)issionalT Eual a diCis$o de poderes *ue se estabeleceriaT Co(o se distribuiria a ;urisdi#$o entre instLncias locais e nacionais de autoridadeT EBistiria u(a noCa Qtecnologia de representa#$oRT Euais seria( as )or(as ?ti(as de se desagregar o controle dos (eios de co(unica#$oT 6ii7 A segunda 9rea central de debate I eCidente(ente o padr$o de u(a econo(ia socialista aCan#ada. Assu(indo u(a plena de(ocracia dos produtores e plena decis$o popular sobre planos alternatiCos, per(anece( ainda todos os proble(as (ais di)!ceis e intrincados. Eual seria a sIrie de )or(as de propriedade socialT Eu$o grande ou li(itado

seria o papel do (ercadoT D plane;a(ento poderia se(pre se a;ustar preCia(ente a noCas necessidades co( seu dina(is(o intr!nsecoT Eue dispositiCos eBistiria( para resolCer con)litos entre interesses regionais e centraisT Eual seria a co(bina8 112 #$o ade*uada de (ecanis(os de pre#oT Co(o os direitos do consu(idor poderia( se articular aos do produtor, nos serCi#os b9sicosT D le*ue de escolha dos produtos deCeria ser a(pliado ou restringidoT Eue padrNes tecnol?gicos e *ual distribui#$o dos te(pos de trabalho seria( dese;9CeisT Co(o seria( re(unerados trabalhos di)erentesT 6iii7 F(a terceira 9rea *ue h9 (uito eBige u(a re)leB$o cuidadosa I o *ue poderia ser cha(ado padr$o s?cio8cultural de QniCela#$o libert9riaR 4 ou se;a, (eios de abolir desigualdades de classe e de seBo, para alI( da reapropria#$o dos (eios de produ#$o pelos produtores diretos. Eue tipos de trans)or(a#$o (eticulosa do siste(a educacional, e *uais altera#Nes da diCis$o de trabalho tenderia( (ais e)etiCa(ente a superar *ual*uer n!Cel herdado ou i(posto de oportunidades sociais 4 (as, ao (es(o te(po, (ais (ultiplicando do *ue

di(inuindo a di)erencia#$o indiCidual e o desenColCi(ento de talentosT 6iC7 A @lti(a 9rea, e a (ais proble(9tica, concerne As rela#Nes internacionais entre 4 ineCitaCel(ente 4 pa!ses socialistas desigual(ente desenColCidos. E( @lti(a an9lise, a! se inclui o proble(a da rela#$o entre as classes produtoras das na#Nes ricas e as das na#Nes pobres, be( co(o a *uest$o da rela#$o entre o (undo rural e o (undo industrial nos pa!ses (ais pobres. Eual seria u( padr$o conceb!Cel de )luBos co(erciais e )inanceiros e*uitatiCos entre o <orte e o &ul, a(bos liberados do do(!nio do capitalT Co(o os recursos e rendi(entos poderia( ser progressiCa(ente (ais be( distribu!dosT Eue tipos de intercL(bio e di)us$o tecnol?gica (elhor poderia( despolari=ar a geogra)ia econW(ica legada pelo capitalis(oT F( QdesenColCi(ento e*uali=adoR I historica(ente conceb!CelT E, se o )or, o *ue signi)icaria issoT &i(ples(ente enu(erar tais *uestNes I registrar *u$o pouco a (aioria delas te( sido abordada direta(ente pela tradi#$o (arBista no Dcidente. U contra esse pano de )undo *ue o surgi(ento recente de 0conomics of "easi5le ,ocialism, de

Alec <oCe, (ostra8se t$o signi)icatiCo.11- <u( trabalho de clare=a e )rescor lu(inosos, senso co(u( e bo( hu(or, l?gica anal!tica e cuidado e(p!rico. <oCe pWs de lado u( sIculo de preconceitos e ilusNes n$o inCestigadas 11: sobre o *ue estaria do outro lado do capital, e despertou8nos para nossa pri(eira Cis$o real do per)il de u(a econo(ia socialista sob controle de(ocr9tico. As pre(issas dessa Cis$o critica( h9bil e elegante(ente a idIia de *ue os Calores8 trabalho seria( predo(inantes e( *ual*uer )or(a de c9lculo racional no socialis(oP de *ue o (ercado poderia ser inteira(ente substitu!do pela plani)ica#$oP de *ue a pr?pria plani)ica#$o central poderia estar isenta das antino(ias entre os n!Ceis de sua hierar*uia de poder decis?rioP ou de *ue a diCis$o do trabalho poderia dar passage( a u(a si(ples troca de papIis e habilidades. Contra todos esses conceitos errWneos, <oCe (ostra *u$o centrais deCe( ser os critIrios de escasse= e utilidade para o cW(puto dos Calores sob o socialis(oP *u$o necess9rios continua( a ser o (ercado e a (oeda, co(o os (ediadores (ais e)icientes da escolha (icroeconW(ica
11-

Londres, 1983.

de(ocr9tica, e( grande parte do consu(oP *u$o pouco a sua preserCa#$o contradi= a orienta#$o geral de u( plano central, ade*uada(ente elaborado e controladoP e *u$o essencial ser9 a Cariedade dos tipos de propriedade e e(preendi(ento social, e( *ual*uer Qassocia#$o liCre de produtoresR. &uas solu#Nes pre)eridas considera( pelo (enos cinco )or(as principais 4 a propriedade estatal das ind@strias b9sicas de bens de produ#$o e institui#Nes )inanceirasP e(presas sociali=adas autodirigidas, operando e( escala localP cooperatiCas controlando sua propriedadeP pe*uenos e(preendi(entos priCados co( u( (9Bi(o estrito capitalP e )inal(ente u(a grande *uantidade de auto8e(prego *uali)icado. A sedu#$o deste (odelo est9 na sua co(bina#$o entre realis(o e radicalis(o 4 u(a (arca caracter!stica de boa parte do liCro. Longe dos planos supercentrali=ados e dos (onop?lios burocr9ticos dos Estados co(unistas, co( seus es)or#os in@teis de supri(ir as rela#Nes de (ercado e os (ecanis(os de pre#o por u( decreto ad(inistratiCo, co( alto custo dos produtores e consu(idores, o Qsocialis(o poss!CelR de <oCe est9 igual(ente distante de *ual*uer u( dos substitutos social8de(ocratas ao capitalis(o" toda propriedade priCada dos

principais (eios de produ#$o I abolida, nu(a econo(ia onde os di)erenciais de renda (antH(8 se nu(a escala de Caria#$o de 1". ou 1"3, nu(a co(press$o (uito (ais dr9stica *ue a da (ais igualit9ria das sociedades eBistentes no Leste. 118 D liCro de <oCe tra= u(a polH(ica, (e(or9Cel pela sagacidade e ausHncia de rancor, co( o grosso do conheci(ento (arBista conCencional acerca dos te(as *ue ele discute 6e(bora n$o co( todos os (arBistas" rotsKy 4 co(o ele obserCa 4 antecipou algu(as de suas conclusNes7. 'e )ato, The 0conomics of "easi5le ,ocialism I talCe= o pri(eiro trabalho )unda(ental da Ipoca de p?s8 guerra sobre e para o socialis(o a ser eBplicita(ente escrito de )ora da tradi#$o (arBista. Co(o tal, representa u(a li#$o (oral e intelectual para *ual*uer es*uerda autode)inida (arBista, agora ciente de encontrar os (es(os padrNes de honestidade e acuidade de suas contribui#Nes nas discussNes e( anda(ento sobre u( socialis(o )uturo. Gsso n$o signi)ica *ue o trabalho de <oCe escape a cr!ticas. Ele censura ;usta(ente a principal tradi#$o (arBista pelo utopis(o e( boa parte de sua concep#$o de u(a sociedade socialista 4 insistindo, e( ter(os

pratica(ente idHnticos aos de Jillia(s, *ue n$o I a si(plicidade, (as si( a co(pleBidade *ue caracteri=ar9 u( (odelo realista. Mas sua abordage( do (arBis(o I ta(bI(, de certa )or(a, curiosa(ente desatenta. Pois o *ue con)ere grande autoridade ao liCro I seu !nti(o conheci(ento e eBa(e pr?Bi(o das econo(ias plane;adas de tipo soCiItico 4 re)or(adas ou n$o re)or(adas, desde seus pri(?rdios nos anos .3 atI os dias de ho;e. 5oi a elas *ue <oCe dedicou a (aior parte de sua Cida de estudos. +rande parte da (ensage( do liCro I precisa(ente *ue nenhu(a de(ocracia socialista no Dcidente poderia per(itir8se ignorar o registro detalhado do plane;a(ento centrali=ado no Leste, satis)a=endo8 se si(ples(ente co( as pre(issas de *ue ele I burocr9tico, e portanto nada h9 a )a=er co( o socialis(o. <este sentido, a prI8condi#$o hist?rica da reali=a#$o te?rica de The 0conomis of "easi5le ,ocialism )oi a eBperiHncia pr9tica cu(ulatiCa dos es)or#os de constru#$o socialista, e( condi#Nes (uito duras e desCanta;osas, e( no(e do (arBis(o. <$o h9 nenhu(a outra eBperiHncia hist?rica dispon!Cel para n?s" a social8 de(ocracia )ornece poucas li#Nes para o e(preendi(ento de <oCe, e est9 basica(ente ausente do seu liCro. Por tr9s disso est$o, n$o as

Cacuidades de u( Crosland 4 cu;o "uture of ,ocialism n$o I propria(ente (encionado 4, (as o discerni(ento e a sensate= de re)leBNes co(o $ilemmas of a ,ocialist 0conom%, de Vor 119 nai.11/ D laborat?rio onde se )or;ou o realis(o de <oCe I a Europa de Leste e a Fni$o &oCiItica. A*uele pano de )undo ta(bI( indica, contudo, o *ue )alta essencial(ente no seu trabalho. Co(o sair(os de onde esta(os ho;e para chegar(os aonde ele nos indica para a(anh$T E( <oCe, n$o h9 resposta a essa pergunta. &ua discuss$o insu)iciente da Qtransi#$oR dispersa8se e( conselhos apreensiCos de (odera#$o ao Partido rabalhista %ritLnico, e pleitos para u(a
11/

Para o trabalho crescente de 1anos Vornai, Cer sucessiCa(ente nti/0!uili5rium, A(sterd$, 19:1P 0conomics of ,horta.eP A(sterd$, 1983P e 8ro(th1 ,horta.e and 0fficienc%1 DB)ord, 198. 4 u(a trilogia, co(o ele eBplica neste @lti(o 6p. .7, destinada a estabelecer )unda(entos (etodol?gicas gerais para o estudo de siste(as econW(icos alternatiCosP a contribuir para a teoria (acoeconW(ica de u(a econo(ia socialistaP e por )i( a esbo#ar u(a teoria (acroeconW(ica dinL(ica de tal econo(ia. Pode(8se encontrar obserCa#Nes pr9ticas sobre a eBperiHncia h@ngara no seu liCro aci(a citado, $ilemmas of a ,ocialist 0conom%, 'ublin, 19:9

co(pensa#$o ade*uada aos capitalistas propriet9rios das ind@strias (aiores, se estas C$o ser nacionali=adas. E( (o(ento algu( h9 *ual*uer co(preens$o da titLnica (udan#a pol!tica *ue teria de ocorrer, e da grande CiolHncia da luta de classes, para *ue se (ateriali=asse o (odelo econW(ico do socialis(o por ele de)endido. Entre o radicalis(o do )uturo Estado8 )i( por ele analisado, e o conserCadoris(o das (edidas presentes *ue ele est9 pronto a apoiar, h9 u( abis(o intranspon!Cel. Co(o a propriedade priCada dos (eios de produ#$o seria algu( dia abolida por pol!ticas (ais respeitadoras do capital do *ue as. de u( Allende ou u( %enn, *ue ele reproCaT D *ue desapareceu das p9ginas de The 0conomics of "easi5le ,ocialism )oi pratica(ente *ual*uer aten#$o A dinL(ica hist?rica de *ual*uer sIrio con)lito sobre o controle dos (eios de produ#$o, co(o (ostra( os anais do sIculo aa. &e o capital in)lige tal destrui#$o a u(a proC!ncia re(ota do seu i(pIrio, t$o pobre e pe*uena co(o o Vietn$, para eCitar sua perda, I poss!Cel *ue ele aceite paci)ica(ente sua eli(ina#$o e( sua pr?pria terra natalT As li#Nes dos @lti(os 2/ anos s$o, *uanto a isso, ine*u!Cocas e se( eBce#Nes" n$o h9 u( caso, da 0@ssia A China, do Vietn$ a Cuba, do Chile A <icar9gua, onde a eBistHncia do

capitalis(o tenha sido contestada e as )@rias da interCen#$o, blo*ueio e guerra ciCil n$o tenha( atacado e( resposta. Eual*uer transi#$o Ci9Cel 1.3 para o socialis(o no Dcidente deCe atenuar esse padr$o" (as es*uiCar8se ou ignor98lo I ao (es(o te(po a)astar8se do (undo do poss!Cel. 'o (es(o (odo, construir u( (odelo econW(ico socialista e( u( pa!s aCan#ado I u( eBerc!cio leg!ti(o" (as 4 tal co(o )a= esse liCro 4 eBtra!8lo de *ual*uer rela#$o calcul9Cel co( u( a(biente capitalista circundante e necessaria(ente antagonista I deiB98lo suspenso no ar. A ironia do e(preendi(ento de <oCe I *ue u( trabalho *ue se (ostra resoluta(ente realista e( todos os pontos estaria baseado nu(a abstra#$o tipica(ente ut?pica da realidade hist?rica e)etiCa e de seu ca(po e(p!rico de )or#as. <$o leCando e( conta tal hist?ria, The 0conomics of "easi5le ,ocialism torna8se su;eito A (es(a cr!tica *ue ele tantas Ce=es )a= ao (arBis(o" procede na base de asser#Nes (ani)esta(ente irrealistas sobre co(o o poCo age 4 u(a Ce= organi=ado e( classes antagWnicas. <este sentido, so(ente u(a #olitics of "easi5le ,ocialism poderia resgat98lo do

L(bito do pensa(ento ut?pico do *ual ele tenta escapar. <enhu( liCro, porI(, poderia esperar abranger a totalidade dos proble(as postos por u(a transi#$o ao socialis(o, para alI( da burocracia e do capital. >9 algo do )uncion9rio p@blico *ue )oi <oCe, no (elhor sentido, na sua abordage( desse socialis(o" u(a s!ntese de especialista, eBpondo l@cida e precisa(ente, co( certo distancia(ento, os ordena(entos pr9ticos *ue seria( conCenientes se se )i=esse u(a op#$o por tal sociedade. 'e algu(a )or(a, I essa (es(a distLncia do calor e do e(bate pol!tico *ue d9 ao seu trabalho sua )or#a particular de atra#$o. LiCre de *ual*uer c9lculo estratIgico, dirigido apenas pela generosidade e decHncia eCidentes *ue inclina( o autor 4 ceteris pari5us 4 a u(a orde( econW(ica (ais ;usta, a i(age( resultante de u(a sociedade poss!Cel I t$o sens!Cel e catiCante *ue I proC9Cel *ue colabore (ais para conCersNes ao socialis(o do 1.1 *ue *ual*uer outro trabalho recente, de )or(a#$o (ais conCencional ou enga;ada na es*uerda.

>9 nu(erosas conclusNes a sere( esbo#adas. F(a (udan#a do eiBo de Calores para o eiBo institucional, e( pro;e#Nes de u( )uturo socialista ou co(unista, te( sido (uito necess9ria, e deCe tra=er consigo u(a noCa co(preens$o das co(pleBidades pr9ticas. Mas essa (udan#a e( si n$o representa u( (oCi(ento para )ora do espa#o ut?pico en*uanto tal, h9 tanto te(po dissociado de *ual*uer an9lise plaus!Cel dos processos hist?ricos capa=es de reali=ar Calores e institui#Nes. Gsso n$o I depreciar a Hn)ase e( nenhu( dos eiBos. Pelo contr9rio, o eBe(plo *ue acaba(os de obserCar (ostra co(o u(a contribui#$o pode se tornar i(portante por u( es)or#o cont!nuo e( pensar os proble(as de u( socialis(o poss!Cel a partir do interior da*uele espa#o. <a Cerdade, inCestiga#Nes ulteriores se bene)iciaria( co( u(a dialItica (ais atiCa entre a re(odela#$o dos Calores e a rede)ini#$o das institui#Nes, dialItica onde cada u(a delas operaria co(o (edia#$o ou controle da outra, para per(itir noCas )or(as de abertura. U digno de nota *ue, nos @lti(os anos, as duas iniciatiCas principais para recobrir o )osso entre discursos QinstitucionaisR e QideaisR de trans)or(a#$o situe(8se bastante )ora do L(bito da discuss$o socialista propria(ente dita. Elas Ciera( do

(oCi(ento )e(inista e do (oCi(ento ecol?gico. A(bos leCantara( *uestNes de ordens si(ultanea(ente de (aior alcance e (aior pro)undidade 4 rela#Nes entre os seBos, rela#Nes entre hu(anidade e nature=a, (ais obli*uas do *ue internas As rela#Nes entre classes, *ue I a principal preocupa#$o do (arBis(o 4, (as *ue, ao (es(o te(po, per(itia( pronta articula#$o e( ob;etiCos pr9ticos de curto alcance. A (arge( de erro e (es(o (isti)ica#$o *ue, de Ce= e( *uando, se incorporaCa e( cada u(a I bastante ineCit9Cel. Mas o *ue I (arcante I a )acilidade de trLnsito por toda a ga(a de transCalora#Nes as (ais (eta)!sicas das rela#Nes eBistentes atI suas reti)ica#Nes institucionais (ais i(ediatas. ProCaCel(ente n$o I casual *ue o @nico corpo de trabalho conte(porLneo sobre o per)il de u( socialis(o alternatiCo a ocupar u( registro (Idio criatiCo entre a(bas, co(binando re)leB$o )ilos?)ica co( propostas pr9ticas 1..

nu(a s!ntese deter(inada, I a obra original!ssi(a de AndrI +or=, ali(entada direta(ente pelas preocupa#Nes ecol?gicas.112 Agora, para concluir. <e( todo progra(a de e(ancipa#$o hu(ana coincide co( o adCento do socialis(o, *ue atual(ente n$o detI( o (onop?lio do discurso ut?pico. <e( toda contribui#$o ao socialis(o co(o corpo de pensa(ento coincide co( a produ#$o do (arBis(o, *ue ta(bI( n$o detI( o (onop?lio da teoria cr!tica na es*uerda. Dnde )ica o (aterialis(o hist?rico nos anos 83T <u( sentido, no (es(o lugar onde ele se(pre esteCe" no cru=a(ento entre passado e )uturo, econo(ia e pol!tica, hist?ria e estratIgia 4 ou se;a, no centro de toda re)erHncia socialista atual, (es(o onde ele poderia ser superado. al centralidade n$o I u(a eBclusiCidade. 0eiCindica#Nes eBclusiCistas se(pre )ora( in)undadas. Contudo, persiste( as bases para a sua centralidade, por ra=Nes sugeridas pelos contra8eBe(plos *ue eu citei. Pois o
Ver e( especial a not9Cel segunda parte de dieux au #roltariat, Paris, 1983, e 3es Chemins du #aradis, Paris, 1983. Estabelece( u( paralelo interessante co( a obra de <oCe. A*ui se reconhece ta(bI( o proble(a dos Cetores pol!ticos no presente para os Calores culturais e pr9ticas econW(icas do )uturo.
112

(aterialis(o hist?rico continua a ser o @nico paradig(a intelectual su)iciente(ente capacitado para Cincular o hori=onte ideal de u( socialis(o )uturo As contradi#Nes e (oCi(entos pr9ticos do presente, e A sua )or(a#$o a partir de estruturas do passado, nu(a teoria da dinL(ica deter(inada de todo o desenColCi(ento social. Co(o *ual*uer progra(a de pes*uisa a longo pra=o das ciHncias tradicionais, ele conheceu per!odos de repeti#$o e estagna#$o, e gerou erros e )alsas dire#Nes. Mas, co(o *ual*uer outro paradig(a, ele n$o ser9 substitu!do en*uanto n$o houCer u( candidato superior para u( aCan#o global co(par9Cel no conheci(ento. Ainda n$o h9 sinais disso, e pode(os portanto estar con)iantes de *ue (uito trabalho nos espera a(anh$, assi( co(o ho;e, no (arBis(o. A classe oper9ria no Dcidente est9 atual(ente desorgani=ada, nos paroBis(os de u(a das (ais eBtensas reco(posi#Nes *ue tH( periodica(ente (arcado a sua hist?ria, desde a 0eCo8 1.3 lu#$o GndustrialP (as est9 (uito (enos derrotada e dispersa do *ue na Ipoca da @lti(a +rande 'epress$o, e 4 descontando a guerra 4 ainda te( (uitos dias pela )rente. D (arBis(o n$o te(

(otiCos para abandonar seu ponto de Ar*ui(edes" a busca de a#Nes sub;etiCas capa=es de estratIgias e)etiCas para o desalo;a(ento de estruturas ob;etiCas. Mas, e( (eio As atuais (udan#as *ue percorre( o capitalis(o (undial, a*ueles trHs ter(os s? pode( se co(binar co( HBito se tiCere( u( )i( co(u( *ue (ilhNes de pessoas ho;e hesitantes ou indi)erentes possa( dese;ar e no *ual, ao (es(o te(po, acreditar. Este )i( ainda est9 longe, sob *ual*uer aCalia#$o. Mas pode(os ter certe=a de *ue n$o ser9 alcan#ado se( o )luBo da principal tradi#$o do socialis(o 4 a corrente do (aterialis(o hist?rico 4 e( dire#$o a ele. 5i( do liCro

Você também pode gostar