Você está na página 1de 457

1

2

As Oinics c as Crcnas
Cusiavc Lc Don
Ediao
Fidcndo Casiigai Morcs

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

Fonic Digiial
www.jaIr.org
CoyrigIi
Auior. Cusiavc Lc Don
Ediao clcirnica.
Ed. Fidcndo Casiigai Morcs
(www.jaIr.org}
Todas as olras sao dc accsso graiuiio. Esiudci scnrc or conia
do Esiado, ou nclIor, da Socicdadc quc aga inosios; icnIo a
olrigaao dc rciriluir ao ncnos una goia do quc cla nc
roorcionou." Nclson JaIr Carcia (1947-2002}
3

As Opinies
e
As Crenas

Gustave Le Bon
4

NDICE
APRESENTAO 16
Ncson JuI Gucu

AS OPINIES E AS CRENAS
LIVRO I 18
OS PFODLEMAS DA CFENA E DO
CONHECIMENTO
CAPTULO I 19
OS CICLOS DA CRENA E DO
CONHECIMENTO
1. As dificuldadcs do rollcna da crcna
2. En quc a crcna difcrc do conIccincnio
3. Pacis rcscciivos dc crcna c do
rcconIccincnio
CAPTULO II 32
OS MTODOS DE ESTUDO DA PSICOLOCIA
Mciodo dc inirosccao
Mciodo sico-fsico
Mciodo das localizacs ccrclrais
Mciodo das rovas c dos qucsiionarios
Mciodo lascado no csiudos das alicracs
aiologicas da inicligcncia
Mciodo lascado na sicologia conarada
Mciodo adoiado ncsia olra ara o csiudo das
oinics c das crcnas
LIVRO II 40
O TEFFENO PSICOLCICO DAS OPINIES E
5
DAS CFENAS
CAPTULO I 41
OS GRANDES FATORES DA ATIVIDADE DOS
SERES O PRA2ER E A DOR
1. Pacl do razcr c da dor
2. Caracicrcs dcsconinuos do razcr c da dor
3. O dcscjo cono conscqucncia do razcr c da dor
4. O razcr cn crscciiva. A Escrana
5. O rcgulador do razcr c da dor. O Ialiio
6. O Prazcr c a dor considcrado con as ccriczas
sicologicas fundancniais
CAPTULO II 52
AS VARIAES DA SENSIBILIDADE COMO
ELEMENTOS DA VIDA INDIVIDUAL E SOCIAL
1. Liniics das variacs da scnsililidadc ao
razcr c a dor
2. As oscilacs dc scnsililidadc individual c o
scu acl na vida social
3. As variacs dc idcal c dc crcnas criadas clas
oscilacs da scnsililidadc colciiva
CAPTULO III 63
AS ESFERAS DAS ATIVIDADES VITAIS E
PSICOLGICAS. A VIDA CONSCIENTE E A
VIDA INCONSCIENTE
1. As csfcras das aiividadcs viiais c sicologicas
2. A sicologia inconscicnic c as fonics da
iniuiao
3. As fornas do inconscicnic. O inconscicnic
iniclcciual c o inconscicnic afciivo
CAPTULO IV 72
6
O EU AFETIVO E O EU INTELECTUAL
1. O cu afciivo c o cu iniclcciual
2. As divcrsas nanifcsiacs da vida afciiva
cnocs, scniincnio, aics
3. A ncnoria afciiva
4. As associacs afciivas c iniclcciuais
CAPTULO V 87
OS ELEMENTOS DA PERSONALIDADE
COMBINAES DE SENTIMENTOS QUE
FORMAM O CARTER
1. Os clcncnios do caraicr
2. Os caracicrcs colciivos dos ovos
3. Evoluao dos clcncnios do caraicr
CAPTULO VI 95
A DESAGREGAO DO CARTER E AS
OSCILAES DA PERSONALIDADE
1. Os cquillrios dos clcncnios consiiiuiivos do
caraicr
2. As oscilacs da crsonalidadc
3. Os clcncnios fiadorcs da crsonalidadc
4. Dificuldadc dc rcvcr a conduia rcsulianic dc
caraicr dcicrninado
LIVRO III 106
AS DIVERSAS FORMAS DE LGICA QUE
REGEM AS OPINIES E AS CRENAS
CAPTULO I 107
CLASSIFICAO DAS DIVERSAS FORMAS DE
LGICAS
1. Eisicn varias fornas dc logica
2. As cinco fornas dc logicas
7
LCICA DIOLCICA
LCICA AFETIVA
LCICA COLETIVA
LCICA MSTICA
LCICA FACIONAL
3. Cocisicncia das divcrsas fornas dc logica
CAPTULO II 114
A LGICA BIOLGICA
1. Pacl da logica liologica
2. A logica liologica c os insiinios
CAPTULO III 126
A LGICA AFETIVA E A LGICA COLETIVA
1. A logica afciiva
2. Conaraao cnirc a logica afciiva c a logica
racional
3. A logica colciiva
CAPTULO IV 134
A LGICA MSTICA
1. Os caracicrsiicos da logica nsiica
2. O nisiicisno cono lasc das crcnas
CAPTULO V 142
A LGICA INTELECTUAL
1. Os clcncnios fundancniais da logica
iniclcciual
A VONTADE
A ATENO
A FEFLEXO
2. Pacl da logica racional
3. Tardio aarccincnio da logica racional. Ela
nao roccdc da naiurcza, nais foi criada conira a
8
naiurcza
LIVRO IV 152
OS CONFLITOS DAS DIVERSAS FORMAS DE
LGICAS
CAPTULO I 153
O CONFLITO DOS ELEMENTOS AFETIVOS,
MSTICO E INTELECTUAIS
1. Os confliios das divcrsas logicas na vida
quoiidiana
2. Confliio dos clcncnios afciivos c iniclcciuais.
Aao das idcias nos scniincnios
3. Luia dos scniincnios conira os scniincnios.
As acs inilidoras
CAPTULO II 162
O CONFLITO DAS DIVERSAS FORMAS DE
LGICA NA VIDA DOS POVOS
1. Conscqucncias da dcsiruiao das acs
inilidoras dos scniincnios na vida social
2. Os clcncnios nsiicos c afciivos na vida dos
ovos
3. Os cquillrios c as ruiuras das varias fornas
dc logica na vida dos ovos
CAPTULO III 174
A BALANA DOS MOTIVOS
1. A lalana ncnial. A aao
2. Pacl da voniadc da lalana dos noiivos
3. Cono a logica racional odc aiuar na lalana
dos noiivos
LIVRO V 182
AS OPINIES E AS CRENAS INDIVIDUAIS
9
CAPTULO I 183
OS FATORES INTERNOS DAS OPINIES E DAS
CRENAS
(O CARTER, O IDEAL, AS NECESSIDADES, O
INTERESSE, AS PAIXES, ETC.)
1. Influcncia dos varios faiorcs das oinics c das
crcnas
2. O caraicr
3. O idcal
4. As ncccssidadcs
5. O inicrcssc
6. As aics
CAPTULO II 194
OS FATORES EXTERNOS DAS OPINIES E
DAS CRENAS
1. A sugcsiao
2. As rinciras inrcsscs
3. A Ncccssidadc dc clicacs
4. Os vocalulos, as fornulas c as inagcns
5. As iluscs
6. A ncccssidadc
CAPTULO III 208
PORQUE DIFEREM AS OPINIES E PORQUE A
RA2O NO AS CONSEGUE RETIFICAR
1. Difcrcnas dc ncnialidadc originando
difcrcnas dc oinics
2. Os clcncnios dc rciificaao das oinics
3. Pacl da razao na fornaao das oinics c das
dcciscs inorianics
4. Pacl da razao na fornaao das oinics
10
quoiidianas
CAPTULO IV 220
A RETIFICAAO DAS OPINIES PELA
EXPERINCIA
1. A ccricncia na vida dos ovos
2. Dificuldadc dc crcclcr os faiorcs gcrais da
ccricncia
LIVRO VI 231
AS OPINIES E AS CRENAS COLETIVAS
CAPTULO I 232
AS OPINIES FORMADAS SOB INFLUNCIAS
COLETIVAS
(A raa, o ncio, o cosiunc, os gruos sociais,
cic.}
1. Influcncias da raa na crcnas
2. Influcncias do ncio social c dois gruos sociais
3. Influcncia do cosiunc
CAPTULO II 242
OS PROGRESSOS DA INFLUNCIA DAS
OPINIES COLETIVAS E AS SUAS
CONSEQNCIAS
1. Os caracicrsiicos das oinics oularcs
2. Cono, sol a nolilidadc das oinics oularcs
crsisic ccria fiidcz?
3. A fora da oiniao oular anics da idadc
nodcrna
4. Os rogrcssos aiuais das influcncias colciivas
na gcncsc das oinics c suas conscqucncias
5. Influcncia das colciividadcs na csialilizaao dc
ccrios clcncnios sociais
11
CAPTULO III 256
A DISSOLUO DA ALMA INDIVIDUAL NA
ALMA COLETIVA
1. Dcsagrcgaao aiual das grandcs colciividadcs
cn cqucnos gruos
2. Cono a alna individual rovcio da alna
colciiva c cono volia ara cla
LIVRO VII 265
A PROPAGAO DAS OPINIES E DAS
CRENAS
CAPTULO I 266
A AFIRMAO, A REPETIO, O EXEMPLO E
O PRESTGIO
1. A afirnaao c a rcciiao
2. O ccnlo
3. O rcsigio
CAPTULO II 278
O CONTGIO MENTAL
1. As fornas do coniagio ncnial
2. Divcrsos ccnlos dc coniagio ncnial
3. Fora do coniagio ncnial
4. Influcncia do coniagio na roagaao das
crcnas rcligiosas c oliicas
CAPTULO III 288
A MODA
1. Influcncia da noda cn iodos os clcncnios da
vida social
2. As rcgras da noda. Cono ncla inicrvcn
clcncnios afciivos c clcncnios racionais
CAPTULO IV 297
12
OS JORNAIS E OS LIVROS
1. Influcncia dos livros c dos jornais
2. A crsuasao cla ullicidadc
CAPTULO V 305
AS CORRENTES E A EXPLOSO DE OPINIES
1. As corrcnics dc oinics c a sua criaao
2. A closao dc oinics
LIVRO VIII 315
A VIDA DAS CRENAS
CAPTULO I 316
CARACTERES FUNDAMENTAIS DE UMA
CRENA
1. A crcna cono irrcduivcl ncccssidadc da vida
ncnial
2. A iniolcrancia das crcnas
3. A indccndcncia das oinics. Pacl social da
iniolcrancia
4. O aroisno da crcna. Os nariircs
CAPTULO II 328
AS CERTE2AS DERIVADAS DAS CRENAS,
NATURE2A DAS PROVAS COM QUE SE
CONTENTAM OS CRENTES
1. As ccriczas dcrivadas das crcnas
2. Naiurcza das rovas con quc sc conicnian o
csriio no cano da crcna.
3. O onio irrcduivcl do confliio cnirc a cicncia c
a crcna
CAPTULO III 337
PAPEL ATRIBUDO RA2O E VONTADE NA
GNESE DE UMA CRENA
13
1. Indccndcncia da razao c da crcna
2. A nula influcncia da razao solrc a crcna
CAPTULO IV 345
COMO AS CRENAS SE MANTM E SE
TRANSFORMAM
1. Cono as crcnas sc nanicn
2. Cono as crcnas cvolvcn
CAPTULO V 356
COMO MORREM AS CRENAS
1. A fasc criica das crcnas c a sua dissoluao
2. Transfornaao das crcnas rcligiosas cn
crcnas oliicas
LIVRO IX 364
PESQUISAS EXPERIMENTAIS SOBRE A
FORMAO DAS CRENAS E SOBRE OS
FENMENOS INCONSCIENTES DE QUE ELAS
DERIVAM
CAPTULO I 365
INTERVENO DA CRENA NO CICLO DO
CONHECIMENTO. GNESE DAS ILUSES
CIENTFICAS
1. Porquc o conIccincnio crnanccc scnrc
ncsclado dc crcnas
2. Ccncsc das iluscs cicnificas
CAPTULO II 376
A FORMAO MODERNA DE UMA CRENA. O
OCULTISMO
1. Uiilidadc dc csiudar ccrincnialncnic a
fornaao dc una crcna
2. A nagia na aniiguidadc c na idadc-ncdia
14
3. A nagia nos icnos nodcrnos c os fcnncnos
dc naicrializaao
4. Fazcs sicologicas da fornaao das crcnas
oculiisias
CAPTULO III 395
MTODOS DE EXAME APLICVEIS AO
ESTUDO EXPERIMENTAL DE CERTAS
CRENAS E DE DIVERSOS FENMENOS
SUPOSTAMENTE MARAVILHOSOS
1. Insuficicncia dos nciodos Ialiiuais dc
olscrvacs
2. Valor do icsicnunIo c da olscrvaao no
csiudo das crcnas
3. Valor da ccricncia individual c colciiva
4. Ncccssidadc dc dissociar os fcnncnos c
raiicar acnas o canc dc un clcncnio isolado.
Alicaao ao csiudo da lcviiaao
5. Quais sao os olscrvadorcs nais aios a
csiudarcn os fcnncnos csriias
CAPTULO IV 417
ESTUDO EXPERIMENTAL DE ALGUNS DOS
FENMENOS INCONSCIENTES,GERADORES
DE CRENAS
1. Ecricncias a cfciuar ara o csiudo da
fornaao das oinics c das crcnas
2. As acs fisiologicas c curaiivas da fc
3. As iluscs criadas clas sugcsics individuais,
c colciivas
4. Transfornaao das alnas individuais nuna
alna colciiva
15
5. As conunicacs dc cnsancnios
6. A dcsagrcgaao das crsonalidadcs
7. Dissociaao ccrincnial dos clcncnios
racionais c afciivos das nossas oinics c dos
nossos julgancnios
8. A fora squica c a voniadc radianic
CAPTULO V 437
COMO O ESPRITO SE FIXA NO CICLO DA
CRENA - TEM LIMITES A CREDULIDADE?
1. O conIccincnio c a crcna cnirc os salios
2. Mccanisno ncnial da convcrsao do salio
3. Os liniics da crcdulidadc
CONCLUSES 446
NOTAS 450
16


APRESENTAO
Ncson JuI Gucu

Cusiavc Lc Don (1841-1931} foi o fundador
da Psicologia Social.
Escrcvcu inuncras olras, dcnirc as quais sc
dcsiacan. "A sicologia das nuliidcs", "A
sicologia do socialisno", "A sicologia das
rcvolucs".
Arcscnianos un dos grandcs iralalIos. "As
oinics c as crcnas". Dificilncnic sc odcria
csiudar icnas cono. icoria do conIccincnio,
idcologia, rcligics, sucrsiics, conoriancnio
das nassas, roaganda, crsuasao scn csiudar
c sc aoiar cn Lc Don.
En "As oinics c as crcnas", dcois dc
discuiir os rccursos nciodologicos dc analisc da
Psicologia, Lc Don clica o acl do razcr c da
dor, ara cniao avaliar as caracicrsiicas do
conscicnic c inconscicnic. Dc forna lrilIanic,
arcscnia as varias fornas dc logica. liologica,
afciiva, colciiva, nsiica c racional.
17
Dai cn dianic, assa a analisar as oinics c
crcnas, sua gcncsc, dcscnvolvincnio,
iransfornaao, roagaao. Nao dcia dc discuiir
a noric das crcnas.
una olra dc incrvcl aiualidadc, ialvcz
icnIan conscguido arofunda-la, sucrar ainda
nao.
18

AS OPINIES E AS CRENAS
GNESE EVOLUO
LIVRO I
OS PROBLEMAS DA CRENA E
DO CONHECIMENTO
19

CAPTULO I

OS CICLOS DA CRENA E DO
CONHECIMENTO

1 As dificuldades do problema da crena.
O rollcna da crcna, or vczcs confundido
con o do conIccincnio c, cnircianio, nuiio
disiinio dclc. Salcr c crcr sao coisas difcrcnics,
quc nao icn a ncsna gcncsc.
Das oinics c das crcnas dcriva, con a
conccao da vida, o nosso nodo dc roccdcr, c
or conscguinic a naior aric dos
aconiccincnios da Iisioria. Elas sao, cono iodos
os fcnncnos, rcgidas or ccrias lcis, nas cssas
lcis nao csiao ainda dcicrninadas.
O donnio da crcna scnrc arcccu rclcio
dc nisicrios. or isso quc os livros solrc as
origcns da crcna sao iao ouco nuncrosos, ao
asso quc sao inuncros os quc sc rcfcrcn ao
conIccincnio.
As raras icniaiivas cnrccndidas no scniido
dc clucidar o rollcna da crcna lasian, alias,
ara nosirar quc clc icn sido ouco
20
conrccndido Acciiando a vclIa oiniao dc
Dcscarics, os auiorcs rccicn quc a crcna c
racional c voluniaria. Un dos oljciivos dcsia olra
scra rccisancnic nosirar quc cla nao c
voluniaria ncn racional.
A dificuldadc do rollcna da crcna nao
Iavia assado dcscrcclida ao grandc Pascal.
En un caiulo rclaiivo aric dc crsuadir, clc
jusiancnic olscrva quc os Ioncns "sao quasc
scnrc lcvados a crcr, nao cla rova, nas clo
agrado". "Mas, acrcsccnia clc, a nancira dc
agradar c inconaravclncnic nais difcil, nais
suiil, nais uiil c nais adniravcl. assin, sc disso
nao iraio, c orquc nao sou caaz dc fazc-lo; c
sinio-nc dc ial nodo incaaz quc julgo scr
inicirancnic inossvcl".
Craas s dcscolcrias da cicncia nodcrna,
arcccu-nc ossvcl o rollcna cranic o qual
Pascal rccuara.
A sua soluao da-nos a cIavc dc nuiias
qucsics inorianics. Cono, or ccnlo, sc
csialclcccn as oinics c as crcnas rcligiosas ou
oliicas? Por quc sc olscrvan, sinuliancancnic,
cn ccrios csriios, ao lado dc clcvadssina
inicligcncia, sucrsiics nuiio ingcnuas? Por
quc c iao fraca a razao ara nodificar as nossas
conviccs scniincniais? Scn una icoria da
crcna, cssas qucsics c nuiias ouiras fican
21
insoluvcis. Soncnic con o aulio da razao, nao
odcrian scr clicadas.
Sc o rollcna da crcna icn sido iao nal
conrccndido clos sicologos c clos
Iisioriadorcs, c orquc clcs, icn icniado
inicrrciar con os rccursos da logica racional
fcnncnos quc cla janais rcgcu. Vcrcnos quc
iodos os clcncnios da crcna olcdcccn a rcgras
logicas, nuiio scguras, orcn inicirancnic
alIcias s quc sao cnrcgadas clo salio nas
suas invcsiigacs.
Essc rollcna airaiu-nc consianicncnic a
aicnao dcsdc quc inicici os ncus csiudos
Iisioricos. A crcna sc nc afigura scr, na
rcalidadc, o rincial faior da Iisioria. Cono,
orcn, odcrian scr clicados faios iao
ciraordinarios qual as fundacs dc crcnas,
quc dcicrninan a criaao ou o dcsaarccincnio
dc civilizaao ujanics?
Trilos nnadcs, crdidas no fundo da
Aralia, adoian una rcligiao quc un iluninado
lIcs cnsina, c graas a cla fundan, cn ncnos dc
cinqucnia anos, un incrio iao vasio quanio o
dc Alcandrc, ilusirado or una cslcndida
nanifcsiaao dc naravilIosos nonuncnios.
Poucos scculos anics, ovos scni-larlaros sc
convcriian fc rcgada or aosiolos quc
vinIan dc olscuros lugarcs da Calilcia, c sol a
22
luz rcgcncradora dcssa crcna, o vclIo nundo
dcsalava, sulsiiiudo or una civilizaao
inicirancnic nova, dc quc cada clcncnio
crnanccc inrcgnado da lcnlrana do Dcus
quc o originou.
Ccrca dc vinic scculos nais iardc, a aniiga fc
c alalada, csirclas luninosas surgcn no ccu do
cnsancnio, un grandc ovo sc sullcva,
rcicndcndo roncr os clos do assado. A sua fc
dcsiruidora, orcn ossanic, confcrc-lIc, a
dcsciio da anarquia cn quc cssa grandc
Fcvoluao o sulncrgc a fora ncccssaria ara
doninar a Euroa arnada c airavcssar
viioriosancnic iodas as suas caiiais.
Cono sc clica cssc csiranIo odcr das
crcnas? Porquc sc sulncic o Ioncn,
suliiancnic, a una fc quc ignorava na vcscra, c
orquc o clcva cla iao rodigiosancnic, acina dc
si ncsno? Dc quc clcncnios sicologicos surgcn
csscs nisicrios? o quc rocurarcnos clucidar.
O rollcna do csialclccincnio c da
roagaao das oinics, c solrciudo das
crcnas, arcscnia asccios iao naravilIosos quc
os scciarios dc cada rcligiao invocan a sua
origcn c a sua difusao cono rovas dc una
roccdcncia divina. Olscrvan ianlcn quc cssas
crcnas sao adoiadas a dcsciio do nais cvidcnic
inicrcssc daquclcs quc as acciian. Conrccndc-
23
sc, or ccnlo, scn dificuldadc, quc o
Crisiianisno sc Iaja. roagado facilncnic cnirc
os cscravos c iodos os dcscrdados, ao quais
ronciia una fclicidadc cicrna. Mas, quc foras
sccrcias odian dcicrninar un cavalIciro
ronano, un crsonagcn consular, a dcsojar-sc
dos scus lcns c afroniar vcrgonIosos sulcios,
ara adoiar una rcligiao nova c vcdada clas
lcis?
Scria inossvcl cvocar a fraqucza iniclcciual
das Ioncns quc voluniariancnic sc sulnciian a
ial jugo, orquanio, dcsdc a aniiguidadc aic aos
nossos dias, sc icn olscrvado os ncsnos
fcnncnos nos csriios nais culios.
Una icoria da crcna odc unicancnic scr
variavcl quando fornccc a clicaao dc iodas
cssas coisas. Dcvc, solrciudo, fazcr conrccndcr
cono salios ilusircs c rcuiados clo scu csriio
criico acciian lcndas cuja infaniil ingcnuidadc
dcscria o sorriso. Facilncnic concclcnos quc
Ncwion, Pascal, Dcscarics, vivcndo nun ncio
social saiurado dc ccrias conviccs, scn
discussao a icnIan adniiido, cono adniiian as
lcis incluiavcis da naiurcza. Mas cono, nos
nossos dias, cn ncios solrc os quais a cicncia
rojcia iania luz, nao sc acIan cssas ncsnas
crcnas inicirancnic dcsagrcgadas? Por quc as
vcnos nos, quando or acaso sc dcsagrcgan,
originar ouiras ficcs, naravilIosas, cono rova
24
a roagaao das douirinas oculias, csiriiuais
cic., cnirc salios cnincnics? A iodas cssas
crgunias dcvcrcnos, igualncnic, rcsondcr.
2. Em que a crena difere do conhecimento.
Procurcnos rincirancnic rccisar o quc
consiiiui crcna c cn quc cla sc disiinguc do
conIccincnio.
Una crcna c un aio dc fc dc origcn
inconscicnic, quc nos fora a adniiir cn lloco
una idcia, una oiniao, una clicaao, una
douirina. A razao c alIcia, cono vcrcnos, sua
fornaao. Quando cla icnia jusiificar a crcna,
csia ja sc acIa fornada.
Tudo quanio c acciio or un sinlcs aio dc
fc dcvc scr qualificado dc crcna. Sc a caiidao da
crcna c vcrificada nais iardc cla olscrvaao c a
ccricncia, ccssa dc scr una crcna c iorna-sc
un conIccincnio.
Crcna c conIccincnio consiiiucn dois
nodos dc aiividadc ncnial nuiio disiinios c dc
origcn nuiio difcrcnics. A rincira c una
iniuiao inconscicnic rovada or ccrias causas
indccndcnics da nossa voniadc; a scgunda
rcrcscnia una aquisiao conscicnic, cdificada
or nciodos cclusivancnic racionais, iais cono
a ccricncia c a olscrvaao Foi soncnic nuna
coca adianiada da sua Iisioria quc a
25
Iunanidadc, incrsa no nundo da crcna,
dcscolriu o conIccincnio. Quando a sc cncira,
rcconIccc-sc quc iodos os fcnncnos airiludos
ouirora s voniadcs dc scrcs sucriorcs sc
arcscniavan sol a influcncia dc lcis inflcvcis.
Pcla sinlcs circunsiancia dc quc o Ioncn
sc iniciava no ciclo do conIccincnio, iodas as
suas concccs do univcrso sc iransfornaran.
Mas, ncssa nova csfcra, nao foi ainda ossvcl
cncirar nuiio longc. A cicncia rcconIccc cada
dia quc nas suas dcscolcrias Ia nuiias coisas
dcsconIccidas As rcalidadcs nais rccisas
oculian nisicrios. Un nisicrio c a alna ignorada
das coisas.
A cicncia sc acIa ainda cnvolia ncssas ircvas
c, airas dos Iorizonics quc cla aiingc, ouiros
aarcccn, crdidos nun infiniio quc arccc
rccuar scnrc.
Ncssc grandc donnio, quc ncnIuna filosofia
odc ainda clucidar, jaz o rcino dos sonIos,
rclcio dc cscranas; quc ncnIun, raciocnio
odcria dcsiruir. Crcnas rcligiosas, crcnas
oliicas, crcnas dc ioda csccic a Iaurcn una
fora iliniiada. Os faniasnas-icnidos quc o
Ialiian, sao criados cla fc.
Salcr c crcr crnancccrao scnrc cono
coisas disiinias. Ao asso quc a aquisiao da
26
ncnor vcrdadc cicnifica cigc cnornc lalor, a
ossc dc una ccricza lascada unicancnic na fc
nao cdc ncnIun iralalIo. Todos os Ioncns
ossucn crcnas; nuiio oucos sc clcvan aic ao
conIccincnio.
O nundo da crcna ossui a sua logica c as
suas lcis. O salio icn scnrc icniado cn vao
cncirar ncssa csfcra con os scus nciodos. Vcr-
sc-a ncsia olra orquc crdc clc iodo o csriio
criico, quando sc insinua no ciclo da crcna c a
sc vc soncnic cranic as nais falazcs iluscs.
3. Papis respectivos de crena e do conhecimento.
O conIccincnio consiiiui un clcncnio
csscncial da civilizaao, o grandc faior dos scus
rogrcssos naicriais. A crcna oricnia os
cnsancnios, as oinics c, or conscguinic, a
nancira dc roccdcr.
Suosias, ouirora, dc origcn divina, as
crcnas cran acciias scn discussao. Salcnos
Iojc quc rovcn dclas ncsnas, c isso nao olsia
quc ainda sc inonIan. O raciocnio influi, cn
gcral, ianio nas crcnas cono na fonc ou na
scdc. Elalorada nas rcgics sulconscicnics a quc
a inicligcncia nao odcria cIcgar, una crcna sc
inlania no csriio, nas nao sc discuic.
Essa origcn inconscicnic c, orianio,
involuniaria das crcnas iorna-as nuiio forics.
27
Fcligiosas, oliicas ou sociais, icn scnrc
dcscncnIado na Iisioria un acl
rcondcranic.
Quando sc gcncralizan, consiiiucn olos
airaiivos, cn iorno dos quais graviia a cisicncia
dos ovos dc una civilizaao. Clarancnic sc
qualifica a civilizaao, dando-lIc o nonc da fc
quc a insirou. Civilizaao ludica, civilizaao
nuulnana, civilizaao crisia sao dcsignacs
nuiio jusias, orquanio, ao iornar-sc un ccniro
dc airaao, a crcna sc iransforna nun ccniro dc
dcfornaao. Os varios clcncnios da vida social.
filosofia, arics, liicraiura, nodifican-sc ara quc
a cla sc ossan adaiar.
As unicas vcrdadciras rcvolucs sao as quc
dcscrian as crcnas fundancniais dc un ovo.
Tcn sido scnrc nuiio raras. Ordinariancnic, so
o nonc da convicao sc iransforna; a fc nuda dc
oljcio, nas nunca norrc.
Nao odcria norrcr, ois a ncccssidadc dc
crcr consiiiui un clcncnio sicologico iao
irrcduivcl quanio o razcr ou a dor. A alna
Iunana icn avcrsao duvida c inccricza. O
Ioncn airavcssa, or vczcs fascs dc cciicisno,
nas nclas nao sc dcicn longancnic; scnic a
ansia dc scr guiado or un crcdo rcligioso,
oliico ou noral quc o doninc c lIc cviic o
csforo dc cnsar. Os dognas, quc sc dissian,
28
sao scnrc sulsiiiudos. A razao nada odc
conira cssas indcsiruivcis ncccssidadcs.
A idadc nodcrna conicn iania fc quanio
iivcran os scculos rcccdcnics. Nos novos
icnlos rcgan-sc dognas, iao dcsoiicos
quanio os do assado, c clcs conian ficis
igualncnic nuncrosos. Os vclIos crcdos
rcligiosos quc ouirora cscravizavan a nuliidao,
sao sulsiiiudos or crcdos socialisias ou
anarquisias, iao incriosos c iao ouco racionais
cono aquclcs, nas nao doninan ncnos as
alnas. A igrcja c sulsiiiuda nuiias vczcs cla
iavcrna, nas aos scrncs dos agiiadorcs nsiicos
quc a sao ouvidos, airilui-sc a ncsna fc.
Sc a ncnialidadc dos ficis nao icn cvoludo
nuiio dcsdc a coca rcnoia cn quc, s nargcns
do Nilo, Isis c HaiIor airaan aos scus icnlos
nilIarcs dc fcrvorosos crcgrinos, c orquc, no
dccurso das idadcs, os scniincnios, vcrdadciros
aliccrccs da alna, nanicn a sua fiidcz. A
inicligcncia rogridc, nas os scniincnios nao
nudan.
A fc nun dogna qualqucr c, scn duvida, dc
un nodo gcral, acnas una ilusao. Cunrc,
coniudo, nao a dcsdcnIar. Craas sua nagica
ujana, o irrcal iorna-sc nais foric do quc o
rcal. Una crcna acciia da a un ovo una
29
conunIao dc cnsancnios dc quc sc originan a
sua unidadc c a sua fora.
Scndo o donnio do conIccincnio nuiio
divcrso do icrrcno da crcna, o-los un ao ouiro
c inuiil iarcfa, cnlora diariancnic icniada.
Dcsrcndida cada vcz nais da crcna, a
cicncia nanicn-sc, no cnianio, ainda
inrcgnada dcla. En iodos os assunios nal
conIccidos, cono, or ccnlo, os nisicrios da
vida ou da origcn das csccics, cla lIc c
sulnissa, as icorias quc ncsscs assunios sc
acciian, sao ncros ariigos dc fc, quc so icn cn
scu favor a auioridadc dos ncsircs quc as
fornularan.
As lcis quc rcgcn a sicologia da crcna nao
sc alican soncnic s grandcs conviccs
fundancniais, quc dcian una narca indclcvcl
na irana da Iisioria. Sao ianlcn alicavcis
naior aric das nossas oinics quoiidianas
rclaiivancnic aos scrcs c s coisas quc nos
ccrcan.
A olscrvaao nosira quc, na sua naioria,
cssas oinics nao icn or susicniaculos
clcncnios racionais, orcn clcncnios afciivos ou
nsiicos, cn gcral dc origcn inconscicnic. Sc nos
as vcnos discuiidas con ianio ardor, c
rccisancnic orquc clas cricnccn ao donnio
da crcna c sao fornadas do ncsno nodo. As
30
oinics rcrcscnian gcralncnic cqucnas
crcnas, nais ou ncnos iransiiorias.
Scria, ois, un crro suor quc sc sai do
icrrcno da crcna, quando sc rcnuncia s
conviccs anccsirais. Tcrcnos cnscjo dc nosirar
quc, as nais das vczcs, ainda nais sc arofundou
ncssc donnio.
Scndo as qucsics susciiadas cla gcncsc
das oinics da ncsna naiurcza quc as rclaiivas
crcna, dcvcn scr csiudadas dc nodo analogo.
Muiias vczcs disiinias nos scus csforos, crcnas
c oinics cricnccn, no cnianio ncsna
fanlia, ao asso quc o conIccincnio faz aric dc
un nundo inicirancnic divcrso.
Vcnos a grandcza c a dificuldadc dos
rollcnas iraiados ncsia olra. Nclcs cnsci,
duranic anos, cn varios onios da icrra, ora
conicnlando csscs nilIarcs dc csiaiuas
crigidas, Ia 80 scculos, . gloria dc iodos os
dcuscs quc cncarnaran os nossos sonIos; ora,
crdido cnirc as giganicscas ilasiras dos
icnlos dc csiranIas arquiiciuras, rcflciidos nas
aguas najcsiosas do Nilo ou cdificados s
nargcns ioriuosas do Cangcs. Cono sc
adnirarian cssas naravilIas, scn cnsar nas
foras sccrcias quc as fizcran, surgir do nada,
dondc ncnIun cnsancnio racional as icria
odido originar?
31
Cono os acasos da vida nc lcvaran a
clorar ranos lasianic variados da cicncia
ura, da sicologia c da Iisioria, udc csiudar os
nciodos cicnificos quc dcicrninan o
conIccincnio c os faiorcs sicologicos gcradorcs
das crcnas. O conIccincnio c a crcna, cis ioda
a nossa civilizaao c ioda a nossa Iisioria.
32

CAPTULO II

OS MTODOS DE ESTUDO DA PSICOLOGIA

Para consiiiuir-sc, a sicologia rccorrcu,
succssivancnic a varios nciodos. Nao icrcnos
ocasiao dc uiiliza-los no csiudo das oinics c
das crcnas. O scu sinlcs rcsuno nosirara quc
clcs soncnic odian forncccr nuiio oucos
clcncnios dc infornaao s nossas csquisas.
MTODO DE INTROSPECO
O nais aniigo nciodo sicologico, o unico
raiicado duranic nuiio icno, foi o quc sc
dcnonina dc inirosccao. Enccrrado no scu
galincic dc csiudos c ignorando voluniariancnic
o nundo cicrior, o cnsador rcflciia cn si
ncsno c con os rcsuliados das suas ncdiiacs
falricava grossos voluncs. Hojc, ja nao acIan
lciiorcs.
O uliino scculo assisiiu ao dcscriar dc
nciodos nais cicnificos, scn duvida, orcn nao
nais fccundos. Eis a sua cnuncraao.
MTODO PSICO-FSICO
33
No scu incio, cssc nciodo iodo, quc
iniroduzia ncdidas fsicas cn sicologia, arccia
ossuir un grandc fuiuro. dcscolriu-sc, orcn,
raidancnic, quc o scu donnio cra liniiado.
Essas ncdidas so sc alicavan a fcnncnos
clcncniarcs. vclocidadc do agcnic ncrvoso, icno
ncccssario ara os novincnios rcflcos, rclaao
logarinica cnirc a cciiaao c a scnsaao, cic.
Traiava-sc, na rcalidadc, dc ocracs,
sicologicas, da qual a sicologia odc iirar
acnas un ariido dininuio.
MTODO DAS LOCALIZAES CEREBRAIS
Consisiia cn rocurar a alicraao das
locucs sicologicas corrcsondcnics a ccrias
lcscs ncrvosas ariificialncnic rovocadas.
Julgou-sc odcr assin csialclcccr una nuliidao
dc localizacs. Elas csiao quasc inicirancnic
alandonadas Iojc, ncsno as quc, ao rincio,
arccian nais lcn csialclccidas, cono os
ccniros da linguagcn c da cscriia.
MTODO DAS PROVAS E DOS QUESTIONRIOS
Esic nciodo olicvc, duranic nuiio icno,
grandc succsso, c os laloraiorios, dcnoninados
dc sicologia, ainda sc acIan rclcios dc
insiruncnios dcsiinados a ncdir iodas as
ocracs quc sc sucn cn rclaao con a
inicligcncia. Ediiaran-sc ncsno nuncrosos
qucsiionarios, aos quais alguns Ioncns ilusircs
34
sc dignaran sulncicr-sc. O quc foi ullicado a
rcsciio dc Hcnri Poincarc, or un dos uliinos
adcios dcssc nciodo, lasiaria ara nosirar
quao dininuia c a vaniagcn quc a. sicologia da
odc rciirar.
Essc nciodo csia Iojc inicirancnic
alandonado.
MTODO BASEADO NO ESTUDO DAS ALTERAES
PATOLGICAS DA INTELIGNCIA
Esic nciodo, o uliino, c ccriancnic o quc
icn fornccido naior quaniidadc dc. docuncnios
solrc a aiividadc sicologica inconscicnic, o
nisiicisno, a iniiaao, as dcsagrcgacs da
crsonalidadc, cic. Conquanio nuiio rcsiriio, clc
foi fccundo.
Enlora nova na sua alicaao, a sicologia
aiologica nao crnanccc ignorada clos grandcs
dranaiurgos cono SIalcscarc. Os scus
ossanics gcnios dc olscrvaao os lcvaran a
dcscolrir fcnncnos quc so nais iardc a cicncia
dcvia indicar con rccisao. Lady MaclciI c una
alucinada, Oiclo un Iisicro-cilciico, Hanlci un
alcoolico crscguido or folias, o rci Lcar un
nanaco nclancolico, viina dc loucura
inicrniicnic. Cunrc alias rcconIcccr quc, sc
iodos csscs ilusircs crsonagcns iivcsscn sido
individualidadcs nornais, ao invcs dc ossurcn
una aiologia alicrada c insiavcl, a liicraiura c a
35
aric nao icrian iido ncccssidadc dc ocuar-sc
dclcs.
MTODO BASEADO NA PSICOLOGIA COMPARADA
Ainda nuiio rcccnic, csic nciodo icn-sc
liniiado aic aqui ao csiudo dos insiinios c dc
ccrias rcacs clcncniarcs qualificadas dc
iroisnos. Parccc, cnircianio, dcvcr consiiiuir
un dos nciodos do fuiuro.
Para conrccndcr os fcnncnos squicos
dos scrcs sucriorcs, cunrc csiudar,
rincirancnic, os fcnncnos rclaiivos s
criaiuras infcriorcs. Essa cvidcncia, nao sc rcvcla
coniudo, ainda aos sicologos quc rcicndcn
csialclcccr una disiinao irrcduivcl cnirc a
razao do Ioncn c a dos cnics colocados alaio
dclc. A naiurcza dcsconIccc iais
dcsconiinuidadcs, c ja assou a coca cn quc
Dcscarics considcrava os aninais cono ncros
auinaios.
Essc csiudo arcscnia, alias, inuncras
dificuldadcs. Cada dia nais sc rcconIccc quc os
scniidos dos aninais c, or conscguinic, as suas
scnsacs, difcrcn das nossas. Os clcncnios quc
clcs associan, a nancira cla qual clcs os
associan, dcvc ianlcn, scn duvida, scr
disiinios.
36
A sicologia dos aninais, ncsno sucriorcs,
csia ainda no conco. Para conrccndc-los,
cunrc canina-los dc nuiio crio, c a cssa
iarcfa ningucn sc cnircga.
Facilncnic arcndcranos a adivinIa-los,
coniudo, ncdianic un canc aicnio. Consagrci
ouirora nuiios anos olscrvaao dos aninais.
Os rcsuliados quc colIi, foran cosios nuna
ncnoria solrc a sicologia do cavalo, ullicada
na "Fcvuc PIilosoIiquc". Dali dcduzi rcgras
novas ara a cducaao dcssc aninal. Essas
csquisas foran-nc uicis, quando rcdigi o ncu
livro aiincnic Psicologia da Educaao.
MTODO ADOTADO NESTA OBRA PARA O ESTUDO DAS
OPINIES E DAS CRENAS
A cnuncraao rcccdcnic crniic rcsscniir
quc ncnIun dos nciodos sicologicos classicos,
ncn os inqucriios, ncn a sico-fsica, ncn as
localizacs, ncn a roria sicoaiologia odcn
rcvclar a gcncsc c a cvoluao das oinics c das
crcnas. Dcvcnos, ois, rccorrcr a ouiros
nciodos.
Dcois dc icrnos csiudado o icrrcno
rccciivo das crcnas. inicligcncia, scniincnios,
sul-conscicncia, cic., analisanos as divcrsas
crcnas rcligiosas, oliicas, norais cic., c
caninanos o acl dc cada un dos scus faiorcs
doninanics. A Iisioria, no iocanic ao assado, os
37
faiorcs diarios, quanio ao rcscnic, forncccn os
clcncnios dcsic csiudo.
Mas as grandcs crcnas; na sua gcncralidadc,
cricnccn ao assado. O onio nais curioso da
sua Iisioria c o cvidcnic alsurdo dos dognas no
onio dc visia da razao ura. licarcnos a sua
adoao, nosirando quc, no donnio da crcna, o
Ioncn nais csclarccido, o salio nais
faniliarizado con os rigorosos nciodos dc
laloraiorio, crdc inicirancnic o csriio criico c
scn dificuldadc adniic naravilIosos nilagrcs. O
csiudo dos fcnncnos oculiisias forncccra ncssc
onio caicgoricas dcnonsiracs. Vcrcnos
ilusircs fsicos afirnarcn quc dcsdolraran scrcs
vivos c vivcran con faniasnas naicrializados;
un cclclrc rofcssor dc filosofia, cvocar os
norios c convcrsar con clcs; ouiro, nao ncnos
cnincnic, dcclarar quc viu un gucrrciro, arnado
dc caaccic, sair do coro dc una nulIcr, con
os scus orgaos conlcios, cono rovava o csiado
da sua circulaao c o canc dos roduios da sua
rcsiraao.
Todos csscs fcnncnos c ouiros da ncsna
ordcn nos rovarao quc ncnIun odcr icn a
razao conira as crcnas nais crrncas.
Mas orquc nanifcsia no cano da crcna
una crcdulidadc iliniiada o csriio quc a
cncira, qualqucr quc scja a sua culiura?
38
Para dcscolri-lo, fonos lcvados a dilaiar o
rollcna c a csquisar a origcn dos aios dos
divcrsos scrcs vivos, dcsdc o nfino aninal aic ao
Ioncn.
Clarancnic vinos, cniao, quc as clicacs
classicas so cran iao insuficicnics ou iao nulas
cn conscqucncia da olsiinaao dos auiorcs cn
qucrcr alicar os nciodos da logica racional a
fcnncnos quc cla nao rcgc Nas ocracs
conlcas da vida, cono os rcflcos
inconscicnics, vcrdadcira fonic da nossa
aiividadc, rcvclan-sc cncadcancnios
ariicularcs, indccndcnics da razao, c quc
icrnos iao inrccisos quanio o do insiinio nao
odcrian dcfinir.
Coniinuando a sondar cssas qucsics, fonos
lcvados a rcconIcccr divcrsas fornas dc logicas,
infcriorcs ou sucriorcs, confornc os casos,
logica racional, nas scnrc difcrcnics dcla.
E c assin quc logica racional, conIccida cn
iodos os icnos, . logica afciiva, csiudada dcsdc
alguns anos, ajunianos varias novas fornas dc
logicas, quc sc odcn solrcor ou cnirar cn
confliio c dar nossa ncnialidadc inulscs
difcrcnics. A quc rcgc o donnio do conIccincnio
nao icn rclaao alguna con a quc susciia as
crcnas. or isso quc o salio nais csclarccido
odcra nanifcsiar oinics coniradiiorias,
39
racionais ou irracionais, confornc o ciclo cn quc
sc acIar. do conIccincnio ou da crcna.
Nao c sicologia classica quc scria ossvcl
cdir clicacs solrc iodas cssas qucsics. Os
nais cnincnics sicologos nodcrnos,
rincialncnic Willian Jancs, viran-sc forados
a rcconIcccr "a fragilidadc dc una cicncia quc
orcja a criica nciafsica or iodas as suas
ariiculacs"... "Ainda cscranos, cscrcvc clc, o
rinciro clarao quc dcvc cncirar na olscuridadc
das rcalidadcs sicologicas fundancniais". Scn
adniiir inicirancnic, cono o ilusirc cnsador,
quc os livros dc sicologia cnccrran unicancnic
"una scric dc faios grosscirancnic olscrvados,
algunas discusscs lulIcnias c iagarclas dc
icorias", cunrc rcconIcccr, con clc, quc a
sicologia classica nao conicn "una unica lci,
una so fornula dc quc ossanos dcduzir una
conscqucncia, cono sc dcduz un cfciio da sua
causa".
, ois, nun icrrcno nuiio airavancado na
aarcncia, nuiio virgcn na rcalidadc, quc vanos
icniar consiruir una icoria da fornaao c da
cvoluao das oinics c das crcnas.
40

LIVRO II
O TERRENO PSICOLGICO
DAS OPINIES E DAS CRENAS
41

CAPTULO I

OS GRANDES FATORES DA ATIVIDADE DOS
SERES: O PRAZER E A DOR.

1. Papel do prazer e da dor.
O razcr c a dor sao a linguagcn da vida
organica c afciiva, a crcssao dc cquillrios
saiisfciios ou criurlados do organisno.
Fcrcscnian os ncios cnrcgados cla naiurcza
ara olrigar os cnics a ccrios aios, scn os quais
a nanuicnao da cisicncia sc iornaria
inossvcl
Prazcr c dor sao, ois, os indcios dc un
csiado afciivo anicrior. Sao cfciios, cono os
sinionas aiologicos sao as conscqucncias dc
una nolcsiia.
A faculdadc dc scniir razcr ou dor consiiiui
a scnsililidadc. A vida afciiva c squica dos
scrcs dccndc inicirancnic dcssa scnsililidadc.
A linguagcn dos orgaos, iraduzida clo
razcr c a dor, c nais ou ncnos incriosa,
confornc as ncccssidadcs a quc dcvc saiisfazcr.
42
Algunas Ia, or ccnlo a fonc, quc nao
cscran.
A fonc c a dor nais icnida; o anor, o razcr
nais rocurado, c odc-sc rcciir o quc dissc o
grandc ocia ScIillcr, isio c, quc a naquina do
nundo sc susicnia cla fonc c clo anor.
As ouiras varicdadcs do razcr c da dor sao
novcis ncnos ossanics, orquc sao ncnos
inicnsos. Erroncancnic ScIocnIaucr
susicniava "quc sc odcn rcsunir cn ircs iodos
os rincios quc fazcn agir o Ioncn. o cgosno,
a naldadc c a conaiao".
Ncsics uliinos anos, alguns filosofos
noiavclncnic Willian Joncs, conicsiaran o acl
do razcr c da dor cono novcis da nossa
aiividadc. "Elcs nao inicrvcn alsoluiancnic, or
ccnlo, diz cssc uliino, na nanifcsiaao das
nossas cnocs. Qucn franzc o solrolIo clo
razcr dc franzir o solrolIo. Nao sc rcsira or
razcr"
Essa arguncniaao nao c fcliz Ningucn,
ccriancnic, rcsira or razcr, nas a dor quc
acarrciaria a ccssaao dc rcsirar rigorosancnic
nos olriga a cssa funao. Nao sc franzc o
solrolIo or razcr, nas cn conscqucncia dc un
dcsconicniancnio, o quc ja consiiiui una
fornula da dor.
43
2. Caracteres descontnuos do prazer e da dor.
O razcr c a dor nao conIcccn a duraao. A
sua naiurcza c dissiarcn-sc raidancnic, c or
conscguinic so cisiircn sol a condiao dc scr
inicrniicnic. Un razcr rolongado ccssa logo dc
scr un razcr c una dor coniinua logo sc aicnua
A sua dininuiao odc ncsno, or confronio,
iornar-sc un razcr.
O razcr so c, ois, un razcr sol a condiao
dc scr dcsconinuo. O unico razcr un ouco
duravcl c o razcr nao rcalizado, ou dcscjo.
O razcr soncnic c avaliavcl cla sua
conaraao con a dor. Falar dc razcr cicrno c
un conira-scnso, cono jusiancnic olscrvou
Plaiao. Ignorando a dor, os dcuscs nao odcn,
scgundo Plaiao, icr razcr.
A dcsconiinuidadc do razcr c da dor
rcrcscnia a conscqucncia dcssa lci fisiologica. "A
nudana c a condiao da scnsaao." Nao
crcclcnos os csiados coninuos, orcn as
difcrcnas cnirc csiados sinuliancos ou
succssivos. O iiquc-iaquc do rclogio nais ruidoso
acala, no fin dc algun icno, or nao scr nais
ouvido, c o nolciro nao scra dcscriado clo
rudo das rodas do scu noinIo, nas cla sua
arada.
44
cn viriudc dcssa dcsconiinuidadc
ncccssaria quc o razcr rolongado ccssa logo dc
scr un razcr, orcn una coisa ncuira, quc so
sc odc iornar novancnic vivaz dcois dc icr sido
crdida. A fclicidadc aradisaca sonIada clos
crcnics dciaria logo dc ossuir airaiivos do
araso ara o infcrno.
O razcr c scnrc rclaiivo c ligado s
circunsiancias. A dor dc Iojc iorna-sc o razcr dc
ananIa c invcrsancnic. Dor, ara un Ioncn
quc alundanicncnic janiou, scr condcnado a
concr cdcas dc ao scco; razcr, ara o ncsno
indivduo alandonado duranic nuiios dias, scn
alincnios, nuna ilIa dcscria.
Diz con razao a salcdoria oular quc cada
qual icn o scu razcr ondc o cnconira. O razcr
do ocrario quc lclc c vocifcra na iavcrna,
scnsivclncnic difcrc do razcr do ariisia, do
salio, do invcnior, do ocia, ao conorcn as
suas olras. O razcr dc Ncwion, ao dcscolrir as
lcis da graviiaao, foi, scn duvida, nais vivo do
quc sc clc Iouvcssc Icrdado as nuncrosas
nulIcrcs do rci Salonao.
A inoriancia do acl da scnsililidadc ao
razcr c dor niiidancnic sc nanifcsia, quando
rocuranos inaginar o quc odcria scr a
cisicncia dc un dcsscs uros csriios, iais
cono os scciarios dc nuiias rcligics os sucn.
45
Dcsrovidos dc scniidos c, orianio, dc
scnsacs c dc scniincnios, clcs crnancccrian
indifcrcnics ao razcr c dor c nao conIcccrian
ncnIun dos nossos novcis dc aao. Os nais
angusiiosos sofrincnios dc indivduos ouirora
qucridos or clcs nao os odcrian conovcr. Nao
icrian, ois, ncnIuna ncccssidadc dc conunicar
con clcs. Nao sc concclc scqucr a cisicncia dc
iais scrcs.
3. O desejo como conseqncia do prazer e da dor.
O razcr c a dor susciian o dcscjo. Dcscjo dc
alcanar o razcr c dc cviiar a dor.
O dcscjo c o novcl rincial da nossa voniadc
c, orianio, dos nossos aios. Do olio aos
Ioncns, iodos os scrcs sao novidos clo dcscjo.
Insira a voniadc, quc nao odc cisiir scn
clc, c dccndc da sua inicnsidadc. O dcscjo fraco
susciia, naiuralncnic, una voniadc fraca.
Cunrc, no cnianio, nao confundir voniadc c
dcscjo, cono fizcran nuiios filosofos, iais cono
Condillac c ScIocnIaucr. Tudo quanio c
qucrido, c cvidcnicncnic dcscjado; nas
dcscjanos nuiias coisas quc, salcnos, nao
odanos qucrcr.
A voniadc iraduz dclilcraao, dcicrninaao c
cccuao, csiados dc conscicncia quc nao sc
olscrvan no dcscjo.
46
O dcscjo csialclccc a cscala dos nossos
valorcs, variavcl, alias, con o icno c as raas. O
idcal dc cada ovo c a fornula do scu dcscjo.
Un dcscjo quc invadc iodo o cnicndincnio,
iransforna a nossa conccao das coisas, as
nossas oinics c as nossas crcnas Sinosa
nuiio lcn dissc julganos una coisa loa, nao
or julgancnio, nas orquc a dcscjanos.
Nao cisiindo cn si ncsno o valor das
coisas, clc c acnas dcicrninado clo dcscjo c
roorcionalncnic inicnsidadc dcssc dcscjo. A
variavcl arcciaao dos oljcios dc aric fornccc
dcssc faio una rova diaria.
Origcn dc iodo o csforo, solcrano scnIor
dos Ioncns, gcrador dos dcuscs, criador dc iodo
o idcal, o dcscjo nao figura, coniudo, nos
Paniccs aniigos. Soncnic o grandc rcfornador
Duda conrccndcu quc o dcscjo c o vcrdadciro
doninador das coisas, o faior da aiividadc dos
scrcs. Para lilcriar a Iunanidadc das suas
niscrias c conduzi-la ao crciuo rcouso clc
icniou surinir cssc grandc novcl das nossas
acs. A sua lci sulncicu nilIcs dc Ioncns,
nas nao suljugou o dcscjo.
quc, dc faio, o Ioncn nao odcria vivcr
scn clc. O nundo das idcias uras dc Plaiao
odcria ossuir a scrcna lclcza quc clc sonIava,
conicr cicrnos nodclos das coisas, sc nao fossc
47
vivificado clo soro do dcscjo, nao nos
inicrcssaria.
4. O prazer em perspectiva. A esperana.
A cscrana c filIa do dcscjo, nas nao c o
dcscjo. Consiiiui una aiidao ncnial, quc nos fcz
crcr na rcalizaao dc un dcscjo Podcnos dcscjar
una coisa scn quc a cscrcnos. Toda gcnic
dcscja a foriuna, nuiio oucos a cscran. Os
salios dcscjan dcscolrir a causa riniiiva dos
fcnncnos; clcs nao icn ncnIuna cscrana dc
conscgui-lo.
O dcscjo aroina-sc algunas vczcs da
cscrana, a onio dc confundir-sc con cla. Na
rolcia, cu dcscjo c cscro ganIar.
A cscrana c una forna dc razcr cn
ccciaiiva quc, na sua aiual fasc dc cscra,
consiiiui una saiisfaao frcqucnicncnic naior
do quc o conicniancnio roduzido cla sua
rcalizaao.
A razao c cvidcnic. O razcr rcalizado liniia-
sc cn quaniidadc c cn duraao, ao asso quc
nada liniia a grandcza do sonIo criado cla
cscrana. A fora c o cncanio da cscrana
consisicn cn conicr iodas as ossililidadcs dc
razcr.
48
Ela consiiiui una csccic dc vara nagica quc
iransforna iudo. Os rcfornadorcs nunca fizcran
nais do quc sulsiiiuir una cscrana or ouira.
5. O regulador do prazer e da dor. O hbito.
O Ialiio c o grandc rcgulador da
scnsililidadc; clc dcicrnina a coniinuidadc dos
nossos aios, cnloia o razcr c a dor c nos
faniliariza con as fadigas c con os nais cnosos
csforos. O ninciro Ialiiua-sc iao lcn sua
dura cisicncia quc dcla sc rccorda saudoso
quando a idadc o olriga a alandona-la c o
condcna a vivcr ao sol.
O Ialiio, rcgulador da vida Ialiiual, c
ianlcn o vcrdadciro susicniaculo da vida social.
Podc-sc conara-lo incrcia, quc sc oc, cn
nccanica, s variacs dc novincnio. A
dificuldadc ara un ovo consisic,
rincirancnic, cn criar Ialiios sociais, dcois
cn nao crnancccr nuiio icno nclcs. Quando o
jugo dos Ialiios csou nuiio icno nun ovo,
clc so sc lilcria dcssc jugo or ncio dc rcvolucs
violcnias. O rcouso na adaiaao, quc o Ialiio
consisic, nao sc dcvc rolongar. Povos
cnvclIccidos, civilizacs adianiadas, indivduos
idosos icndcn a sofrcr dcnasiado o jugo do
cosiunc, isio c, do Ialiio.
Scria inuiil disscriar longancnic solrc o scu
acl, quc ncrcccu a aicnao dc iodos os
49
filosofos c sc iornou un dogna da salcdoria
oular.
"Quc sao os nossos rincios
naiurais, diz Pascal, scnao os
nossos rincios acosiunados E
nas crianas, os rincios quc clas
rccclcran dos cosiuncs dos ais...
Un cosiunc difcrcnic dara ouiros
rincios naiurais.
O cosiunc c una scgunda
naiurcza, quc dcsiroi a rincira.
O cosiunc clica os nossos aios
nais forics c nais violcnios; iorna
auinaio o Ioncn, cujo csriio c
involuniariancnic acarrciado... Foi
o cosiunc quc fcz ianios crisiaos;
foi clc quc fcz os iurcos, os agaos,
os oficiais, os soldados, cic. Enfin,
cunrc rccorrcr a clc, quando o
csriio conscguc vcr o quc c a
vcrdadc.
... rcciso adquirir una crcna
nais facil, quc c a do Ialiio, o qual,
scn violcncia, scn aric, scn
arguncnio, nos fcz adniiir as
coisas c conduz iodas as nossas
foras a cssa crcna, dc nodo quc a
nossa alna a naiuralncnic incrgc.
50
Quando so sc crc cla fora da
convicao... nao c lasianic".
A cisicncia dc un indivduo ou dc un ovo
ficaria insianiancancnic aralisada, sc, or un
odcr solrcnaiural, clc sc vissc sulirado
influcncia do Ialiio. clc quc diariancnic nos
diia o quc dcvcnos dizcr, fazcr c cnsar.
6. O prazer e a dor considerados como as certezas
psicolgicas fundamentais.
Os filosofos icn icniado alalar iodas as
nassas ccriczas c nosirar quc do nundo
conIcccnos acnas aarcncias.
Possuircnos scnrc, orcn, duas grandcs
ccriczas, quc nada odcria dcsiruir. o razcr c a
dor. Toda a nossa aiividadc dcriva dclas. As
rcconcnsas sociais, os arasos c os infcrnos
criados clos codigos rcligiosos ou civis lascian-
sc na aao dcssas ccriczas, cuja cvidcnic
rcalidadc nao odc scr conicsiada.
Dcsdc quc a vida sc nanifcsia, surgcn o
razcr c a dor. Nao c o cnsancnio, nas a
scnsililidadc, quc nos rcvcla o nosso "cu". Sc
disscssc. "Sinio, logo cisio", ao invcs dc. "Pcnso,
logo cisio", Dcscarics csiaria nuiio crio da
vcrdadc.
51
Assin nodificada, a sua fornula alica-sc a
iodos os. scrcs c nao a una fraao acnas da
Iunanidadc.
Dcssas duas ccriczas odcr-sc-ia dcduzir a
conlcia filosofia raiica da vida. Forncccn una
rcsosia scgura cicrna crgunia iao rcciida
dcsdc o Eclcsiasics. or quc ianio iralalIo c
ianios csforos, ja quc a noric nos cscra c o
nosso lancia sc rcsfriara un dia?
Por quc? Porquc o rcscnic ignora o fuiuro c
no rcscnic a Naiurcza nos condcna a rocurar o
razcr c cviiar a dor.
O ocrario, curvado sol o cso do iralalIo, a
irna dc caridadc, a qucn nao rcugna ncnIuna
cIaga, o nissionario ioriurado clos sclvagcns, o
salio quc rocura a soluao dc un rollcna, o
olscuro nicrolio quc sc agiia no fundo dc una
goia d'agua, iodos olcdcccn aos ncsnos
csiinulanics dc aiividadc. o airaiivo do razcr, o
rcccio da dor.
NcnIuna aiividadc icn ouiro novcl. Nao
odcranos ncsno inaginar novcis difcrcnics
dcsscs. So os noncs odcn variar. Prazcrcs
csiciicos, gucrrciros, rcligiosos, scuais, cic., sao
fornas divcrsas do ncsno asccio fisiologico A
aiividadc dos scrcs sc dissiaria, sc
dcsaarcccsscn as duas ccriczas quc sao os scus
grandcs novcis. o razcr c a dor.
52

CAPTULO II

AS VARIAES DA SENSIBILIDADE COMO
ELEMENTOS DA VIDA INDIVIDUAL E
SOCIAL

1. Limites das variaes da sensibilidade ao prazer e
dor.
A iniroduao do quaniiiaiivo no csiudo dos
fcnncnos fsicos c a rincira fasc dos scus
rogrcssos. Enquanio nao inIanos icrnnciro
ara ncdir a icncraiura, cra rcciso quc nos
conicniasscnos con arcciacs individuais,
variavcis dc una cssoa ara ouira.
Os rogrcssos rcalizados no donnio do
racional ainda nao o foran no do afciivo.
Ignoranos o icrnnciro caaz dc ncdir
caiancnic as variacs da scnsililidadc ou a
grandcza dc un scniincnio.
Parccc, cnircianio, a dcsciio das aarcncias,
quc a nossa scnsililidadc ao razcr c dor odc
oscilar acnas dcniro dc liniics lasianic
csirciios. Essa asscrao nao c, alias, una sinlcs
Iioicsc dcsiiiuda dc rovas.
53
Ela sc aoia, nao so cn olscrvacs
sicologicas fracancnic conicsiavcis, cono
ianlcn nas ccricncias do fisiologisia. Esias
uliinas nosiraran quc as scnsacs nao odcn
auncniar indcfinidancnic, c ossucn un liniic
sucrior, acina do qual o acrcscino dc una
cciiaao crnanccc scn cfciio. Ha ianlcn un
liniic infcrior, alaio do qual a cciiaao ja nao
sc roduz.
No cano cn quc as cciiacs sao
crccivcis, a scnsaao nao crcscc
roorcionalncnic inicnsidadc da cciiaao quc
a rovoca. Para quc a scnsaao auncnic cn
rogrcssao ariinciica, cunrc quc a cciiaao
crcsa cn roorao gconcirica.
Scgundo TccIncr, a scnsaao crcscc scgundo
o logariino da cciiaao. Assin, ara dolrar a
scnsaao roduzida, or una cciiaao, a dc un
insiruncnio dc nusica, or ccnlo, scria
ncccssario dccular o nuncro dos insiruncnios;
ara irilica-la, dcvcr-sc-ia ccniulicar cssc
nuncro.
SuonIanos una orqucsira dc dcz
cccuianics, quc ioqucn o ncsno insiruncnio.
Para dulicar a inicnsidadc sonora, scra rcciso
clcvar a ccn (algarisno cujo logariino c 2} o
nuncro dos insiruncnios. Para irilicar a ncsna
54
scnsaao. scria rcciso clcva-lo a nil (cujo
logariino c 3}.
Alicadas ao razcr c a dor, cssas nocs
nosiran quc a cciiaao dcvc scr
considcravclncnic auncniada ara dcscnvolvcr
un ouco o cfciio roduzido.
Os algarisnos rcccdcnics nao odcrian,
cvidcnicncnic, arcscniar un caraicr alsoluio;
indican acnas o scniido gcral do fcnncno.
Nun scniincnio cniran clcncnio nuiio nais
conlcos do quc nuna scnsaao. O nosso unico
oljciivo foi nosirar quanio c liniiada a cicnsao
das oscilacs ossvcis da nossa scnsililidadc ao
razcr c dor.
E cono odcria scr dc ouiro nodo? Os
organisnos sofrcn lcniancnic iodas as
adaiacs, orcn sao incaazcs dc suoriar
variacs suliias. Possucn, or isso, agcnics
rcguladorcs, dcsiinados a cviiar cssas variacs.
No csiado nornal, a icncraiura do coro so
varia dc alguns dccinos dc grau, or nais
inicnso quc scja o frio ou o calor cicrior.
Oscilacs quc cIcgucn a 2 ou 3 graus acnas sc
olscrvan cn nolcsiias gravcs c janais sc
nanicn nuiio icno scn acarrciar a noric.
Cada organisno ossui un nvcl dc cquillrio dc
quc nao sc odc alsoluiancnic afasiar.
55
Ha ianlcn ouira lci, a da nao-acunulaao
das scnsacs, quc dcscncnIa, na nossa vida
scnsiiiva; un acl considcravcl, cnlora nuiias
vczcs csquccido.
Salc-sc quc ccrios coros, ial cono una
laca foiografica, gozan da roricdadc dc
acunular as cqucnas inrcsscs succssivas quc
nclas sc rcflcicn. inrcsscs fracas, nas
suficicnicncnic rcciidas, roduzcn nclcs, ao
calo dc algun icno, o ncsno rcsuliado quc
una inrcssao foric, orcn curia. A laca
foiografica odc, con una "osc" suficicnic,
rcroduzir csirclas scnrc invisvcis , visia
dcsarnada, rccisancnic orquc a rciina nao
ossui a roricdadc dc acunular as cqucnas
inrcsscs.
O quc sc diz no iocanic visia, igualncnic sc
alica s divcrsas fornas da nossa scnsililidadc.
Dc un nodo gcral, conoriando, no cnianio,
casos ccccionais, cla nao odc acunular as
inrcsscs. Esias uliinas, disscninadas no
icno, nao sc adicionan.
SuonIanos, ara fiar as idcias, quc un
acidcnic dc csirada dc fcrro faa crcccr
irczcnias cssoas. A nossa scnsililidadc sc
conovcra vivancnic. As colunas dos jornais
irarao alundanics c icrrvcis orncnorcs. Os
56
solcranos irocarao cnirc si iclcgranas dc
condolcncias.
Inagincnos, ao conirario, a noric dc
irczcnias cssoas dcicrninada or una scric dc
cqucnos acidcnics solrcvividos no csao dc un
ano. Nao icndo a nossa scnsililidadc acunulado
as lcvcs cnocs roduzidas or cada acidcnic, o
cfciio final scra aroinadancnic nulo.
vaniajoso quc assin scja. Sc o organisno
sc acIassc consiiiudo dc nodo a acunular as
cqucnas dorcs, a vida iornar-sc-ia logo
insuoriavcl.
2. As oscilaes de sensibilidade individual e o seu papel
na vida social.
Acalanos dc vcr quc as variacs ossvcis
da scnsililidadc nao icn grandc cicnsao ncn
duraao rolongada. Mas a olscrvaao
quoiidiana nosira quc, ncsscs liniics rcsiriios,
cla oscila crciuancnic. Saudc, nolcsiia, ncio,
aconiccincnio, cic., inccssanicncnic a
nodifican. Ela odc scr conarada ao lago cuja
sucrfcic un vcnio lcvc cncrcsa, scn rovocar
vagas nuiio clcvadas.
Essas variacs consianics clican orquc
os nossos gosios, as nossas idcias c as nossas
oinics frcqucnicncnic nudan. Elas sc
cagcran ainda, quando os cosiuncs c as
57
crcnas anccsirais, quc liniian as oscilacs da
scnsililidadc, icndcn a dissiar-sc. A
insialilidadc iorna-sc, cniao, a rcgra.
Ccrios faiorcs das oinics odcn igualncnic
liniiar as oscilacs da scnsililidadc. Tal c o
coniagio ncnial, criador dc nanciras susccivcis
dc csialilizar un ouco a nossa nolilidadc. As
scnsililidadcs colciivas, noncniancancnic fias,
iraduzcn-sc, cniao, cn olras divcrsas, quc sao o
csclIo dc una coca.
Muiio aurada or ccrias cciiacs
rcciidas, a scnsililidadc acala or adquirir un
ouco o caraicr iniclcciual. O csriio conlcia o
quc dcvia ouirora rccisar dc una acunulaao
dc orncnorcs. Conarai, or ccnlo, os
csados dcscnIos dc Daunicr con csscs solrios
csloos nodcrnos, cn quc so sc guardou o irao
salicnic dos crsonagcns, dciando visia o
cuidado dc conlcia-los. Do ncsno nodo, cn
liicraiura, as longas dcscrics dc aisagcns sao
Iojc sulsiiiudas or algunas linIas lrcvcs,
orcn cvocadoras.
Aurando-sc, a scnsililidadc sc cnloia
ianlcn. A nusica sinlcs dc Lulli, quc
cncaniava nossos ais, nos cnfasiia. As
ocracs dc Ia cinqucnia anos nos arcccn, na
naioria, nuiio cnvclIccidas. A Iarnonia icn
cada vcz nais doninado a nclodia, c agora c
58
ncccssario, ara cciiar scnsililidadcs faiigadas,
o cnrcgo dc ccrias dissonancias quc os aniigos
conosiiorcs icrian considcrado cono crros.
So as olras dc una coca, solrciudo,
arisiica c liicrarias, crniicn conIcccr a
scnsililidadc dcssa coca c as suas variacs.
rccisancnic orquc clas sao a vcrdadcira
crcssao da scnsililidadc dc una coca quc as
olras dc aric sao facilncnic daiadas. Pcla ncsna
razao, sao nuiio nais insiruiivas do quc
nciodicos livros dc Iisioria. O Iisioriador julga o
assado con a sua scnsililidadc nodcrna. A sua
inicrrciaao, forosancnic falsa, ouco nos
cnsina. O ncnor conio, ronancc, quadro,
nonuncnio da coca considcrada, cnccrra un
cnsinancnio nais caio c inicrcssanic.
As scnsililidadcs nao sc iransorian no
csao ncn no icno. Una olra arquiicinica
fornada dc una ncscla dc clcncnios dc cocas
afasiadas ou roccdcnics dc raas divcrsas nos
causara, ncccssariancnic, na inrcssao, orquc
sc origina dc scnsililidadcs disscnclIanics da
nossa.
Sc, cn viriudc da cvoluao da nossa csccic,
a nossa scnsililidadc sc iransfornassc, iodas as
olras do assado, as quc sao nais adniradas
Iojc. o Paricnon, as caicdrais goiicas, os grandcs
ocnas, as iniuras cclclrcs, scrian
59
considcradas cono roducs indignas dc airair
a aicnao.
Nao sc iraia dc una Iioicsc va. Dcsdc o
rcinado dc Luis XIII aic ao conco do uliino
scculo, nao foi o goiico das naldics dos
cscriiorcs c dos ariisias, rincialncnic dc Jcan
Jacqucs Fousscau?
Nao scria ncsno ncccssaria una longa
cvoluao ara quc os ovos dcsdcnIasscn o quc
Iojc adniran. Dasiaria quc a cducaao
crsisiissc na sua icndcncia aiual csccialisia c
iccnica, c coniinuassc a raida asccnsao ao odcr
das nuliidcs. Todas as fornas da aric
rcrcscnian ara clas acnas un luo
dcsrczvcl. A Conuna, crcssao lasianic ficl da
alna oular, nao Icsiiou cn inccndiar os nais
lclos nonuncnios dc Paris, cono a
Municialidadc c as TIulIcrias. Unicancnic or
acaso o Louvrc, con as suas colccs, cscaou a
cssc vandalisno.
Qualqucr quc scja o scu fuiuro, as olras do
assado sulsisicn ainda c so clas nos fazcn
conIcccr a sua vcrdadcira Iisioria.
Scn csscs clcncnios dc infornaao,
fornccidos cla liicraiura c cla aric, a
scnsililidadc dc una coca crnancccria iao
ignorada quanio a dos Ialiianics dc Juiicr.
Podcranos dcicrninar soncnic a sua
60
iniclcciualidadc, clo csiudo dos livros dc cicncia.
Esics uliinos sao, con cfciio, cn gcral,
indccndcnics da scnsililidadc dos scus auiorcs.
Un ronancc c scnrc daiado; un iraiado dc
gconciria ura nao o c. A vclIa gconciria dc
Euclidcs, cnsinada ainda, odcria scr assinada
or un naicnaiico nodcrno. O scu auior
rcdigiu-a, dc faio, con clcncnios ncrancnic
racionais c cn quc a sua scnsililidadc nao
inicrvcio alsoluiancnic. A inicligcncia salc or
cn cvidcncia vcrdadcs gcrais c cicrnas. A
scnsililidadc cria vcrdadcs ariicularcs c
noncniancas.
3. As variaes de ideal e de crenas criadas pelas
oscilaes da sensibilidade coletiva.
Qualqucr quc scja a raa ou o icno
considcrado, o oljciivo consianic da aiividadc,
Iunana foi scnrc a csquisa, da fclicidadc, a
qual consisic, cn uliina analisc, ainda o rciio,
cn rocurar o razcr c cviiar a dor.
Solrc cssa conccao fundancnial os
Ioncns csiivcran consianicncnic dc acordo; as
suas divcrgcncias sc alican soncnic idcia quc
sc concclc da fclicidadc c aos ncios dc
conquisia-la.
As. suas fornas sao divcrsas, nas o icrno,
quc sc icn cn nira, c idcniico. SonIos dc anor,
dc riqucza, dc anliao ou dc fc sao os ossanics
61
faiorcs dc iluscs quc a naiurcza cnrcga ara
conduzir-nos aos scus fins.
Fcalizaao dc un dcscjo rcscnic ou sinlcs
cscrana, a fclicidadc c scnrc un fcnncno
suljciivo. Dcsdc quc os coniornos do sonIo sc
inlanian un ouco no csriio, con ardor nos
icnianos olic-lo.
Mudar a conccao da fclicidadc dc un
indivduo ou dc un ovo, isio c, o scu idcal, c
nudar, ao ncsno icno, a sua conccao da
vida c, or conscguinic, o scu dcsiino. A Iisioria
nao c nais do quc a narraao dos csforos
cnrcgados clo Ioncn ara cdificar un idcal c
dcsirui-lo cn scguida, quando, icndo-o aiingido,
dcscolrc a sua fragilidadc.
A cscrana dc fclicidadc concclida or cada
ovo c as crcnas quc consiiiucn a sua fornula,
rcrcscnian scnrc o faior da sua ujana. O
scu idcal nascc, crcscc c norrc con clc, c,
qualqucr quc scja, doia dc grandc fora o ovo
quc o acciia. Essa fora c ial quc o idcal aiua,
ncsno quando roncic ouca coisa.
Conrccndc-sc o nariir, ara qucn a fogucira
sinlolizava a oria do ccu; nas, quc rovciio
odian rciirar das suas cavalgadas airavcs do
nundo un lcgionario ronano c un soldado dc
Naolcao? A noric ou fcrincnios. O scu idcal
colciivo cra, cnircianio, lasianic foric ara vclar
62
iodos os sofrincnios. Considcrarcn-sc Icrois
dcssas grandcs cocias cra ara clcs un idcal
dc fclicidadc, un araso, rcscnic divinancnic
cncaniador. Una naao scn idcal dcsaarccc
raidancnic da Iisioria.
63

CAPTULO III

AS ESFERAS DAS ATIVIDADES VITAIS E
PSICOLGICAS. A VIDA CONSCIENTE E A
VIDA INCONSCIENTE

1. As esferas das atividades vitais e psicolgicas.
Scndo o oljciivo dcsia olra csiudar a
fornaao das oinics c das crcnas, c ncccssario
conIcccr, rincirancnic, o icrrcno no qual clas
odcn gcrninar. Essc conIccincnio c ianio nais
uiil quanio con os rogrcssos da cicncia aiual, as
clicacs dos aniigos livros dc sicologia sc
iornaran nuiio ilusorias.
Os fcnncnos nanifcsiados clos scrcs vivos
sc odcn rcduzir a varias caicgorias solrcosias
Iojc, nas quc, lcniancnic, sc succdcran no
icno 1o. fcnncnos viiais (nuiriao, rcsiraao,
cic.}, 2o. fcnncno afciivos (scniincnios, aics,
cic.}; 3o. fcnncno iniclcciuais (rcflcao,
raciocnio, cic.}. Esics uliinos surgiran nuiio
iardc na Iisioria da Iunanidadc.
A vida organica, a vida afciiva c a vida
iniclcciual consiiiucn assin ircs csfcras dc
aiividadc nuiio disiinias; nas, cnlora scaradas
64
unas das ouiras, inccssanicncnic aiuan unas
nas ouiras inossvcl or cssc noiivo
conrccndcr as uliinas scn csiudar a rincira.
, orianio, crrnco dciar dc lado o canc dos
fcnncnos viiais, cono fazcn os sicologos, quc
o alandonan aos fisiologisias.
Mosirarcnos o scu acl fundancnial,
quando csiudarnos cn ouira aric dcsia olra os
fcnncnos rcgidos cla logica liologica. So scra
iraiada no rcscnic caiulo csia fasc riniiiva
da vida fsica. a aiividadc inconscicnic do
csriio. A sua inoriancia c rcondcranic, ois
ncssc icrrcno sc acIan as razcs das nossas
oinics c da nossa conduia.
2. A psicologia inconsciente e as fontes da intuio.
Os scniincnios so cniran na conscicncia
aos una claloraao auionaiica raiicada ncssa
olscurssina zona do inconscicnic, qualificada
Iojc dc sul-conscicnic c cuja cloraao acnas
sc acIa iniciada.
Scndo os csiados iniclcciuais os unicos
facilncnic accssvcis, a sicologia, ao conco,
nao conIcccu ouiros. Por vias indircias, orcn
lasianic scguras, a cicncia nodcrna; rovou quc
os fcnncnos inconscicnics dcscncnIan na
vida ncnial un acl nuiias vczcs nais
inorianics do quc os fcnncnos iniclcciuais. Os
rinciros sao o sulsiraiun dos scgundos. Podc-
65
sc conarar a vida iniclcciual a cssas ilIoias,
vcriiccs dc incnsos nonianIas sulnarinas
invisvcis. As incnsas nonianIas rcrcscnian o
inconscicnic.
O inconscicnic c cn grandc aric un rcsduo
anccsiral. A sua fora c dcvida circunsiancia dc
scr o inconscicnic a Icrana dc una longa scric
dc gcracs, a quc cada una juniou alguna
coisa.
O scu acl, ouirora ignorado, iornou-sc iao
rcondcranic Iojc quc ccrios filosofos,
rincialncnic W. Jancs c Dcrgson, nclc
rocuraran a clicaao da naior aric dos
fcnncnos sicologicos.
Sol a influcncia dcsscs filosofos, originou-sc
un novincnio anii-iniclcciualisia nuiio
accniuado. Os adcios da nova cscola acalan
ncsno or csqucccr un ouco quc so a logica
racional crniic cdificar os rogrcssos cicnificos
c indusiriais, gcradorcs das nossas civilizacs.
As csquisas quc cIcgaran a doiar dc ial
inoriancia o sulconscicnic, nao dcrivan dc
cscculacs uras, orcn dc ccrias
ccricncias, raiicadas, alias, nun iniuiio alIcio
idcia dc susicniar filosoficas arguncniacs.
Mcncionarci, cnirc clas, os csiudos aiincnics ao
Iinoiisno, dcsagrcgaao norlida das
crsonalidadcs, ao sonanlulisno, aos aios dos
66
ncdiuns, cic. O nccanisno dos cfciios
olscrvados crnanccc, alias, dcsconIccido. En
naicria dc sicologia inconscicnic, ianio cono na
dc sicologia conscicnic, cunrc as nais das
vczcs liniiar-sc a sinlcs conrovacs.
O inconscicnic nos guia na incnsa naioria
dos aios da vida quoiidiana. nosso solcrano,
nas un solcrano quc sc odc iornar sulnisso
quando c dcvidancnic oricniado. A raiica dc un
ofcio ou dc una aric facilncnic sc ccrcc, dcsdc
quc os dirija o inconscicnic, cducado dc un nodo
saiisfaiorio. Una noral solida c o inconscicnic
lcn cducado.
O inconscicnic rcrcscnia un vasio dcosiio
dc csiados afciivos c iniclcciuais, quc consiiiui
un caiial fsico susccivcl dc cnfraqucccr-sc,
nas quc nunca inicirancnic sc dissia.
Sc ncsno lcvasscnos cn conia a olscrvaao
dc ccrios csiados aiologicos, odcr-sc-ia dizcr
quc os clcncnios iniroduzidos no donnio do
inconscicnic a sc nanicn nuiio icno, scnao
scnrc. , clo ncnos, acnas dcssc nodo quc
sc clican ccrios fcnncnos olscrvados cn
ncdiuns ou cn docnics quc sc crincn cn
lnguas janais arcndidas, nas quc ouviran
falar na sua nocidadc.
A iniuiao, origcn das insiracs quc, nun
nvcl ccccional, consiiiucn o gcnio, surgc dc
67
una nancira inicgral dc un inconscicnic
rcarado cla Icrcdiiaricdadc c or una culiura
convcnicnic. As insiracs do grandc caiiao
quc alcana viiorias c donina o dcsiino, as do
ujanic ariisia quc nos rcvcla o cslcndor das
cousas, do salio ilusirc quc cncira os scus
nisicrios, aarcccn sol a forna dc
nanifcsiacs csoniancas, nas o inconscicnic
dc quc clas nasccn, Iavia lcniancnic clalorado
a sua florcsccncia.
Conquanio clcs ossan scr rovados or
ccrias rcrcscniacs ncniais dc origcn
urancnic iniclcciual, os scniincnios sc fornan
no donnio do inconscicnic. A sua lcnia
claloraao odc icrninar or nanifcsiacs
suliias, quc rclcnian cono un raio, cono
aconiccc, or ccnlo, con as convcrscs
rcligiosas ou oliicas.
Os scniincnios clalorados no inconscicnic
nao cIcgan scnrc conscicncia, ou ai cIcgan
soncnic dcois dc divcrsas cciiacs; c or isso
quc, or vczcs, ignoranos os nossos scniincnios
rcais no iocanic a scrcs c coisas quc nos ccrcan.
Muiias vczcs ncsno os scniincnios, c or
conscguinic as oinics c as crcnas quc dclcs
rcsulian, difcrcn inicirancnic daquclcs quc
suunIanos. O anor ou o odio cisicn algunas
vczcs cn nossa alna, anics quc scjan
susciiados. Fcvclan-sc soncnic quando sonos
68
forados a agir. A aao consiiiui, con cfciio, o
unico criicrio indiscuivcl dos scniincnios. Agir c
arcndcr a conIcccr a si ncsno. As oinics
fornuladas sao alavras vas, dcsdc quc nao
scjan sanciona das clo aio.
3. As formas do inconsciente. O inconsciente intelectual e
o inconsciente afetivo.
Podc-sc, crcio cu, csialclcccr ircs caicgorias
disiinias no donnio da aiividadc inconscicnic.
En rinciro lugar, acIa-sc o inconscicnic
organico, quc rcgc iodos cs fcnncnos da vida.
rcsiraao, circulaao, cic. Esialilizado dcsdc
nuiio icno ncdianic acunulacs Icrcdiiarias,
clc funciona con una rcgularidadc adniravcl, c,
conlciancnic a dcsciio da nossa voniadc,
dirigc a vida c faz-nos assar da infancia vclIicc
c noric, scn quc ossanos conrccndcr a sua
aao.
Acina do inconscicnic organico vcnos o
inconscicnic afciivo. dc fornaao nais rcccnic,
c un ouco ncnos csiavcl, conquanio ainda o
scja nuiio. Por isso, quando odcnos nudar o
assunio no qual sc ccrccn os nossos
scniincnios, a nossa aao nclc influi dc nancira
nuiio fraca.
No alio dcssa cscala acIa-sc o inconscicnic
iniclcciual, quc nuiio iardc surgiu na Iisioria do
69
nundo c nao ossui rofundas razcs anccsirais.
Ao asso quc o inconscicnic organico c o afciivo
acalaran or criar insiinios iransniiidos cla
Icrcdiiaricdadc, o inconscicnic iniclcciual so sc
nanifcsia ainda sol a forna dc rcdisosics c
dc icndcncias, c a cducaao dcvc conlcia-lo cn
cada gcraao.
A cducaao influi grandcncnic no
inconscicnic iniclcciual, rccisancnic orquc clc
c ncnos fio do quc as ouiras fornas do
inconscicnic. Ela ccrcc, ao conirario, una
influcncia dininuia nos scniincnios, quc sao os
clcncnios fundancniais do nosso caraicr, fios
dcsdc nuiio icno.
O inconscicnic afciivo c, frcqucnicncnic, un
doninador incrioso, indifcrcnic s dcciscs da
razao. or isso quc ianios Ioncns, nuiio
scnsaios nos scus cscriios c nos scus discursos,
iornan-sc, na sua nancira dc roccdcr sinlcs
auinaios, dizcndo o quc nao qucrian dizcr c
fazcndo o quc nao qucrian fazcr.
Fcsulia das rcccdcnics clicacs quc a
inicligcncia nao c, cono duranic nuiio icno sc
sus, o nais inorianic faior da vida ncnial. O
inconscicnic clalora, c os rcsuliados dcssa
claloraao cIcgan, inicirancnic fornados,
inicligcncia, cono as alavras quc sc arcscnian
aos lalios do orador.
70
A grandc fora do inconscicnic consisic cn
indicar con ariicular rccisao iudo o quc clc
cccuia. Dcvc-sc, assin, confiar-lIc o naior
nuncro ossvcl dc funcs A arcndizagcn dc
un ofcio ou dc una aric so c conlcia quando
rcciidos ccrccios cncarrcgaran o inconscicnic
do iralalIo quc cunrc cccuiar. A cducaao, ja
dissc cn ouiro livro, c a aric dc fazcr assar o
conscicnic ara o inconscicnic.
Os nossos liniics dc aao no inconscicnic
nao sao, orcn, nuiios cicnsos. A liologia
nodcrna laniu, Ia nuiio icno, c con razao, a
finalidadc do univcrso; os faios ocorrcn, no
cnianio, cono sc cla doninassc o scu
cncadcancnio. Todas as nossas clicacs
racionais dcian a naiurcza rclcia dc
nanifcsiacs incnciravcis. A julgar clos scus
rcsuliados, odcria arcccr quc o inconscicnic
forna nodcrna da finalidadc alriga gcnios
suiis, dcscjosos dc ccgar-nos, fazcndo-nos
sacrificar, inccssanicncnic, os nossos inicrcsscs
cn favor da csccic. Os gcnio da finalidadc
inconscicnic sao, scn duvida, sinlcs
ncccssidadcs sclccionadas, quc o icno fiou.
Qualqucr quc scja a razao, o inconscicnic
nuiias vczcs nos donina c scnrc nos ccga. Nao
o lancnicnos dcnasiado, orquanio una clara
visao da soric fuiura iornaria a cisicncia nuiio
irisic. O loi nao concria iranquilancnic a crva
71
do caninIo quc o conduz ao naiadouro, c os
cnics, na sua naioria, csircncccrian dc Iorror
cranic o scu dcsiino.
72

CAPTULO IV

O EU AFETIVO E O EU INTELECTUAL

1. O eu afetivo e o eu intelectual.
Pcsquisando os noiivos dcicrninanics das
nossas oinics c das nossas crcnas, vcrcnos
quc sao rcgidas, or fornas dc logica nuiio
disiinias, conquanio confundidas aic aqui.
Anics dc cncciar o scu canc, insisiirci
nuna divisao fundancnial dos clcncnios
squicos quc donina iodas a ouiras. Elcs sc
arcscnian, con cfciio, sol duas fornas nuiio
difcrcnics. os clcncnios afciivos c os clcncnios
iniclcciuais. Essa rincira classificaao faciliiara
a conrccnsao dos caiulos quc forcn
consagrados s divcrsas fornas dc logica.
A disiinao cnirc o scniincnio c a razao so
iardc sc odc csialclcccr na Hisioria. Os nossos
rcnoios anicassados scniian vivancnic, agian
nuiio, nas raciocinavan nuiio ouco. Quando,
icndo cIcgado a una fasc nais adianiada da sua
cvoluao, o Ioncn icniou filosofar, a difcrcna
cnirc os scniincnios c a razao sc rcvclou niida.
73
Mas, so cn coca nuiio rcccnic, iornou-sc
nanifcsio quc os scniincnios, quc suunIanos
rcgidos clos nossos caricIos, olcdccian a una
logica racional.
A ignorancia dcssa disiinao c una das
origcns dos crros nais frcqucnics nos nossos
julgancnios. Lcgics dc oliicos quiscran
asscniar cn raciocnios o quc so sc odc lascar
cn scniincnios. Hisioriadorcs igualncnic ouco
csclarccidos suuscran quc odian scr
clicados cla logica iniclcciual faios
conlciancnic alIcios a sua influcncia. A gcncsc
dos nais inorianics faiorcs da Hisioria, iais
cono o nascincnio c a roagaao das crcnas,
crnanccc, or cssc noiivo, nuiio ouco
conIccida.
Ilusircs filosofos foran viinas da ncsna
confusao cnirc a logica afciiva c a logica racional.
Kani rcicndia cdificar a noral solrc a razao.
Ora, cnirc as duas divcrsas origcns, a razao
quasc nunca figura.
Na sua naioria, os sicologos crsisicn
ainda nos ncsnos crros. Filoi jusiancnic
olscrva, quando fala "dos incuravcis rcconcciios
iniclcciualisias dos sicologos, quc qucrcn
sulncicr iudo inicligcncia c iudo clicar or
cla. Tcsc insusicniavcl, orquanio, sc
fisiologicancnic a vida vcgciaiiva rcccdc a vida
74
aninal, quc ncla sc aoia, a vida afciiva rcccdc,
sicologicancnic, a vida iniclcciual, quc sc aoia
ncla".
Era ncccssario, ara conscguir o oljciivo
dcsia olra, insisiir nuiio ncssa difcrcna cnirc o
afciivo c o racional. Ncgligcncia-la scria
condcnar-sc a ignorar scnrc a gcncsc das
oinics c das crcnas. , cnircianio, una iarcfa
difcil dcliniiar niiidancnic a scaraao do
racional c do afciivo. As classificacs
indiscnsavcis no csiudo das cicncias
forosancnic csialclcccn, no cncadcancnio das
coisas, lacunas quc a naiurcza ignora, orcn
qualqucr cicncia scria inossvcl, sc nao
iivcsscnos arcndido a criar una aric
dcsconinua no coniinuo.
A disiinao cnirc o afciivo c o iniclcciual
cricncc a un crodo adianiado da cvoluao dos
scrcs. Tcndo os fcnncnos afciivos rcccdido os
fcnncnos iniclcciuais, c rovavcl quc os
scgundos sc icnIan dcsiacado cn rinciro
lugar.
Os aninais ossucn scniincnios nulias
vczcs iao dcscnvolvidos quanio os nossos, nas a
sua inicligcncia c nuiio fraca. solrciudo clo
dcscnvolvincnio da inicligcncia quc o Ioncn sc
scara dclcs.
75
Os scniincnios cricnccn a cssa caicgoria
dc coisas conIccidas or iodos, conquanio
dificilncnic dcfinvcis. So sc odc, con cfciio,
inicrrcia-las cn icrnos iniclcciuais. A
inicligcncia scrvc ara conIcccr; os scniincnios,
ara scniir, ora, scniir c conIcccr sao
nanifcsiacs quc una ncsna linguagcn nao
odcria crinir lasianic rccisa, nas a dos
scniincnios c ainda nuiio vaga.
O cu afciivo c o cu racional, conquanio
aiucn inccssanicncnic un no ouiro, ossucn
una cisicncia indccndcnic. O cu afciivo,
cvolvcndo a dcsciio da nossa voniadc c nuiias
vczcs conira nos, a vida c, or cssc noiivo, cIcia
dc coniradics. ossvcl algunas vczcs rcfrcar
os nossos scniincnios, nas nao os odcnos
dcscriar ou clininar.
Assin, nao icnos razao quando ccnsuranos
algucn or icr nudado. Essa ccnsura
sulcnicndc a idcia nuiio falsa dc quc a
inicligcncia odc nodificar un scniincnio. Erro
conlcio. Quando o anor, or ccnlo, sc iorna
indifcrcna ou aniiaiia, a inicligcncia assisic a
cssa nudana, nas nao c cla quc a causa. As
razcs quc inagina ara clicar iais
iransfornacs, nao icn rclaao alguna con os
scus vcrdadciros noiivos. Nos os ignoranos.
76
Muiias vczcs ncsno nao conIcccnos nais os
vcrdadciros scniincnios do quc os novcis quc os
rovocan. "Frcqucnicncnic, diz Filoi, inagina-
sc scniir or una cssoa una dcdicaao
rofunda c solida (anor, anizadc}; a auscncia ou
a ncccssidadc dc una ruiura dcnosira a rcal
fragilidadc dcssa dcdicaao. invcrsancnic, a
auscncia ou a ruiura nos rcvclan una afciao
rofunda, quc arccia icida c roina da
indifcrcna".
ois inossvcl, cono jusiancnic olscrva o
ncsno auior, julgar con o cu iniclcciual a
nancira dc agir do cu afciivo.
Posio quc a vida afciiva c a vida iniclcciual
scjan dcnasiado Icicrogcncas ara quc una sc
rcduza ouira, roccdcnos scnrc scn lcvar cn
conia a difcrcna quc scara os scniincnios da
inicligcncia. Todo o nosso sisicna dc cducaao
laiina c una rova dcssa asscrao. A crsuasao
dc quc o dcscnvolvincnio da inicligcncia cla
insiruao dcscnvolvc ianlcn os scniincnios,
cuja associaao consiiiui o caraicr, c un dos
nais crigosos rcconcciios da nossa
Univcrsidadc. Os cducadorcs inglcscs salcn Ia
nuiio icno quc a cducaao do caraicr nao sc
faz or ncio dos livros.
Scndo disiinios o cu afciivo c o cu iniclcciual,
nao odc surrccndcr quc una inicligcncia nuiio
77
clcvada cocisia con un caraicr nuiio laio(1}.
Mosirando scn duvida a inicligcncia c a
insiruao quc ccrios aios dcsoncsios cusian
nais do quc rcndcn, rarancnic sc vcra un
Ioncn insirudo raiicar furios vulgarcs; nas,
sc ossui una alna dc laraio, clc a icra scnrc,
a dcsciio dc iodos os scus dilonas, c a uiilizara
cn ocracs iao ouco norais, orcn ncnos
crigosas c quc ofcrcan nais scguro lucro.
Visvcl na naior aric dos indivduos, a
disiinao cnirc o cu afciivo c o cu iniclcciual
igualncnic o c cnirc ccrios ovos. Mnc dc Siacl
olscrvava quc cnirc os alcnacs o scniincnio c a
inicligcncia "nao icn aarcnicncnic rclaao
alguna; una nao odc adniiir liniics, a ouira sc
sulncic a iodos os jugos."
Nas colciividadcs iransiiorias, a ncsna
disiinao cnirc o afciivo c o iniclcciual c ainda
nais facilncnic olscrvavcl. Os clcncnios quc
clas cn cn conun c quc diian os scus aios,
sao os scniincnios c nunca a inicligcncia. En
ouira olra dci as razcs disso. Dasiara lcnlrar
aqui quc a inicligcncia, variando
considcravclncnic dc un assunio ara ouiro c,
nao scndo coniagiosa cono os scniincnios,
nunca odc rcvcsiir una forna colciiva. Os
indivduos dc una ncsna raa ossucn, ao
conirario, ccrios scniincnios conuns, quc
78
facilncnic sc fundcn, quando sc acIan
gruados.
O cu afciivo consiiiui o clcncnio
fundancnial da crsonalidadc. Mui lcniancnic
clalorado or aquisics anccsirais, clc cvolvc
nos indivduos c nos ovos nuiio ncnos dcrcssa
quc a inicligcncia.
A rincira visia, cssa icsc arccc conirariada
cla Iisioria. Dir-sc-ia quc, cn ccrios noncnios,
surgcn scniincnios novos, nuiio difcrcnics dos
quc foran anicriorncnic olscrvados. Dclicosa
nuna coca, una naao sc rcvcla acfica nais
iardc. A ansia dc igualdadc succdc acciiaao da
dcsigualdadc. O cciicisno sulsiiiui a fc ardcnic.
Nuncrosos sao os ccnlos do ncsno gcncro.
A sua analisc nosira quc cssas criacs dc
scniincnios novos sao sinlcs aarcncias. Na
rcalidadc, cisiian, scn sc nanifcsiar; as
variacs dc ncios ou as circunsiancias acnas
nodificaran o scu cquillrio. Un scniincnio
rincirancnic rcfrcado iorna-sc rcondcranic
nuna coca c donina dc nancira nais ou ncnos
duravcl os ouiros csiados afciivos. O Ioncn cn
socicdadc vc-sc ccriancnic forado a sulncicr os
scus scniincnios s succssivas ncccssidadcs quc
lIc sao inosias clas circunsiancias c,
solrciudo, clo anlicnic social. En roino
79
caiulo darcnos ccnlos dcssas
iransfornacs aarcnics.
Dir-sc-ia quc, or vczcs, os scniincnios
nudan ao asso quc acnas sc alicaran a
assunios difcrcnics. A cscrana nsiica, quc
lcva o ocrario nodcrno s iavcrnas funarcnias,
ondc aosiolos dc un cvangclIo novo lIc
roncicn un araso roino c o ncsno
scniincnio quc conduzia scus ais s caicdrais
aniigas ondc, airas dos vaorcs do inccnso, sc
alrian as orias dc ouro dc luninosas rcgics,
rclcias dc cicrna vcniura.
2. As diversas manifestaes da vida afetiva. Emoes,
sentimentos, paixes.
As nanifcsiacs da vida afciiva sao
indifcrcnicncnic dcsignadas clos auiorcs sol os
noncs dc cnocs ou dc scniincnios. Crcio quc
c nais cnodo ara a sua dcscriao dividi-las cn
ircs classcs. cnocs, scniincnios, aics.
A cnoao c un scniincnio csonianco, nais
ou ncnos cfcncro. Nascc dc un fcnncno
suliio. acidcnic, anuncio dc una caiasirofc,
ancaa, injuria, cic. A colcra, o ncdo, o icrror
sao cnocs.
O scniincnio rcrcscnia un csiado afciivo
duravcl, cono a londadc, a lcncvolcncia, cic.
80
A aiao c consiiiuda or scniincnios quc
adquircn grandc inicnsidadc c odcn
noncniancancnic anular ouiros. odio, anor,
cic.
Todos csscs csiados afciivos corrcsondcn a
variacs fisiologicas do nosso organisno. Nos
conIcccnos acnas ccrios cfciios gcrais. rulor
das faccs, circulaao alicrada, cic.
Una nodificaao fsica ou qunica das
cclulas ncrvosas c os scniincnios quc cla
rovoca, rcrcscnian una rclaao dc quc
soncnic os uliinos icrnos sao conIccidos. A
iransfornaao cn scniincnio ou cn cnsancnio
dc un roccsso qunico organico c agora
conlciancnic inclicavcl.
Os scniincnios c as cnocs varian
confornc o csiado fisiologico da cssoa ou
scgundo a influcncia dc divcrsos cciianics. cafc,
alcool, cic.
O scniincnio nais sinlcs c scnrc nuiio
conlco; dcsdc, orcn, quc sc iorna irrcduivcl
a ouiro cla analisc, dcvcnos, ara facilidadc da
linguagcn, iraia-lo cono sc fossc sinlcs.
Tanlcn o qunico dcnonina coros sinlcs
aquclcs quc clc nao salc dcconor.
Os sicologos rcfcrcn-sc, or vczcs, a
scniincnios iniclcciuais. Essc icrno, diz Filoi,
81
"dcsigna csiados afciivos agradavcis ou nisios,
quc aconanIan o ccrccio das ocracs da
inicligcncia."
Eu nao odcria adniiir cssa icoria, quc
confundc una causa con o scu cfciio. Un
scniincnio odc scr roduzido or influcncias iao
divcrsas quanio a aao dc un alincnio agradavcl
ou a dc una dcscolcria cicnifica, nas rcsia
scnrc un scniincnio. Quando nuiio odcr-sc-
ia dizcr quc as nossas idcias icn un cquivalcnic
cnocional. Os rorios algarisnos icrian un,
cono jusiancnic olscrva Dcrgson. "Os
ncgocianics diz clc, lcn o salcn, ao invcs dc
indicar o rco dc un oljcio or un nuncro
rcdondo dc francos, narcarao o algarisno
incdiaiancnic infcrior, ao qual ajuniarao, cn
scguida, un nuncro suficicnic dc ccniinos."
O scniincnio quc sc iornou rcondcranic c
crsisicnic, iona o nonc dc aiao, cono ja
disscnos. Os sicologos nao conscguiran ainda
dcfinir ncn classificar as aics. Sinosa
adniiia ircs. o dcscjo, a alcgria c a irisicza, das
quais dcduzia iodas as ouiras. Dcscarics adniiia
scis riniiivas. a adniraao, o anor, o odio, o
dcscjo, a alcgria c a irisicza. Sao, cvidcnicncnic,
ncras fornas dc linguagcn, quc nada odcn
clicar c nao rcsisicn discussao.
82
Una aiao odc surgir suliiancnic, cono
un raio ou or una lcnia inculaao.
Consiiiuda, cla donina ioda a vida afciiva c
ianlcn a vida iniclcciual. A razao gcralncnic
ncnIuna influcncia ccrcc ncla c coloca-sc
inicirancnic ao scu scrvio.
Salc-sc a quc onio as aics iransfornan
as nossas oinics c as nossas crcnas; cn lrcvc
insisiircnos ncssc ariicular.
As grandcs aics sao alias, raras. Efcncras
as nais das vczcs, dcsaarcccn logo quc c oliido
o oljcio dcscjado. Na aiao anorosa, cssa rcgra
c assaz consianic. Os anorcs cclclrcs iivcran,
cn gcral, or Icrois scrcs cujo cnconiro as
circunsiancias incdian.
As aics quc duravan nuiio icno, sao
aics quc sc rcavivan, cono or ccnlo os
odios oliicos.
A aiao dcsaarccc na naioria dos casos or
sinlcs ciinao, nas, algunas vczcs, or
iransfornaao; nodifican-sc, ncsia Iioicsc, ao
ncsno icno, as oinics quc cla susciiou.
"O anor Iunano, olscrva Filoi, odc
iransfornar-sc cn anor divino ou
invcrsancnic.... O anor dcsiludido icn ovoado
os clausiros... O fanaiisno odc-sc nudar cn
fanaiisno oliico c social. Inacio dc Loyola cra
83
un aladino quc sc colocou ao scrvio dc Jcsus
Crisio."
Quando a inicligcncia conscguc, ccrccr una
influcncia inilidora na aiao, csia uliina, odc-
sc dizcr, nao cra foric. A inicligcncia so influi
nuna aiao, quando a rcrcscniaao ncnial dc
un scniincnio c oosia a ouiro. A luia cisic
cniao, nao cnirc rcrcscniacs iniclcciuais c
rcrcscniacs afciivas, nas unicancnic cnirc
rcrcscniacs afciivas osias cn rcscna cla
inicligcncia.
3. A memria afetiva.
A ncnoria dos scniincnios cisic cono a da
inicligcncia, nas nun grau nuiio ncnor. O
icno nuiio dcrcssa a cnfraquccc.
A infcrioridadc Ialiiual da ncnoria afciiva
rclaiivancnic ncnoria iniclcciual c gcralncnic
considcravcl. A crsisicncia dcsia uliina c ial,
quando c ccrcida, quc, duranic scculos, olras
volunosas cono os vcdas ou os canios dc
Honcro, foran iransniiidas dc gcraao cn
gcraao, soncnic con o aulio da ncnoria. Na
coca cn quc os livros cran raros c cusiosos, or
ccnlo no scculo XIII, os csiudanics salian
rcicr os cursos quc lIcs cran diiados. Ailinson
asscgura "quc sc os classicos cIincscs vicsscn a
scr Iojc dcsirudos, nais dc un nilIao dc
cIincscs odcrian rcconsiiiu-los dc ncnoria".
84
Sc a ncnoria dos scniincnios fossc iao icnaz
quanio a ncnoria iniclcciual, a crsisicnic
lcnlrana das nossas dorcs iornaria a vida
insuoriavcl.
A icoria da dininuia duraao da ncnoria
afciiva, odcr-sc-ia oljciar a crsisicncia dos
odios dc classcs c dc raas, crciuadas duranic
longas gcracs. Essa duraao aarcnic nao c
nais do quc a inccssanic rcnovaao dcicrninada
or causas scnrc rcciidas. Un odio quc nao sc
cnircicn, nao sulsisic. O odio dos alcnacs
conira os franccscs icria dcsaarccido dcsdc
nuiio icno, sc os jornais gcrnanicos nao o
aiiasscn inccssanicncnic. A avcrsao quc os
Iolandcscs voian aos inglcscs, quc ouirora lIcs
ionaran as colnias, crsisic soncnic orquc
faios nuncrosos, rincialncnic a gucrra conira
os colonos Iolandcscs do Transvaal, vcn rcaviva-
la, c orquc a Holanda sc julga scnrc
ancaada.
A aliana russa c o acordo franco-inglcs
nosiran con quc raidcz ovos, ouirora
ininigos, csqucccn os odios quc nao sao
alincniados. Quando a Inglaicrra sc iornou a
nossa aniga, nos nao nos acIavanos longc da
icrrvcl IunilIaao dc FacIoda.
Essa noao csscncial da cqucna duraao da
ncnoria afciiva clica nuiios fcnncnos da
85
vida dos ovos. Cunrc nao coniar con o scu
rcconIccincnio, nas nao sc dcvc ianlcn rcccar
cn dcnasia o scu odio.
4. As associaes afetivas e intelectuais.
Esiudarcnos alguns clcncnios
caracicrsiicos da inicligcncia no caiulo dcsia
olra consagrado ao canc da logica racional. Nos
os ncncionanos aqui acnas ara nosirar cono
sc associan c influcncian os clcncnios racionais
c afciivos.
A inicligcncia c solrciudo, caracicrizada cla
faculdadc dc rcflciir, da qual dccorrc a dc
raciocinar, isio c, dc crcclcr, na olcdicncia a
ccrias rcgras, as rclacs visvcis, ou oculia das
coisas.
Os cncadcancnios da logica afciiva icn,
igualncnic, as suas lcis. Ecrccndo-sc nuna
rcgiao inconscicnic, clas so cIcgan ao conscicnic
sol a forna dc rcsuliados.
Conondo-sc a nossa vida fsica dc una
aric afciiva c dc una aric iniclcciual, cono
aiuan cssas duas csfcras una na ouira?
As nossas rcrcscniacs ncniais odcn scr
dc ordcn afciiva ou dc ordcn iniclcciual. , or
vczcs, ossvcl inaginar scniincnios
dcsaarccidos, orcn nuiio ncnos do quc as
idcias iniclcciuais.
86
Salc-sc quc, scgundo a icoria
associacionisia, as idcias sc odcn associar dc
acordo con dois roccssos difcrcnics. 1o.
associacs or scnclIana; 2o. associacs or
coniiguidadc.
Nas associacs or scnclIana, a inrcssao
aiual rcaviva as inrcsscs anicriorcs analogas.
Nas associacs or coniiguidadc, a inrcssao
nova faz rcvivcr ouiras, rcsscniidas ao ncsno
icno, nas scn analogia cnirc clas.
Os csiados afciivos arcccn associar-sc cnirc
clcs cono os csiados iniclcciuais. Elcs sc
associan, igualncnic, a csics uliinos, dc nodo
quc o aarccincnio dc un odc cvocar o dos
ouiros.
A difcrcna cnirc as associacs afciivas c as
associacs iniclcciuais c caracicrizada cla
circunsiancia dc quc as associacs afciivas,
csialclcccndo-sc as nais das vczcs dc un nodo
inconscicnic, cscaan nossa aao.
Vcrcnos dcniro cn ouco, cono nao
olsianic a sua disiinao da naiurcza, o cu afciivo
c o cu iniclcciual odcn, graas s associacs
quc acalan dc scr indicadas, ccrccr una aao
rccroca.
87

CAPTULO V

OS ELEMENTOS DA PERSONALIDADE.
COMBINAES DE SENTIMENTOS QUE
FORMAM O CARTER.

1. Os elementos do carter.
O caraicr c consiiiudo or un agrcgado dc
clcncnios afciivos aos quais sc solrccn,
ncsclando-sc nuiio ouco a clcs, alguns
clcncnios iniclcciuais. Sao scnrc os rinciros
quc dao ao indivduo a sua vcrdadcira
crsonalidadc.
Scndo nuncrosos os clcncnios afciivos, a
sua associaao fornara os clcncnios variados.
aiivos, conicnlaiivos aaiicos, scnsiiivos, cic.
Cada un dclcs aiuara difcrcnicncnic sol a aao
dos ncsnos cciianics.
Os agrcgados consiiiuiivos do caraicr odcn
scr foricncnic ou, ao conirario, fracancnic
cincniados. Aos agrcgados solidos corrcsondcn
as individualidadcs forics, quc sc nanicn, nao
olsianic as variacs dc ncio c dc
circunsiancias. Aos agrcgados nal cincniados
corrcsondcn as ncnialidadcs nolcs, inccrias c
88
nuiavcis. Elas sc nodificarian a cada insianic
sol as influcncias nais insignificanics, sc ccrias
ncccssidadcs da vida quoiidiana nao as
oricniasscn, cono as nargcns dc un rio
canalizan o scu curso.
Por nais csiavcl quc scja o caraicr,
crnanccc scnrc ligado, no cnianio, ao csiado
dos nossos orgaos. Una ncvralgia, un
rcunaiisno, una criurlaao inicsiinal,
iransfornan o julilo cn nclancolia, a londadc
cn naldadc, a voniadc cn indolcncia. Naolcao
docnic cn Waricloo ja nao cra Naolcao. Ccsar
disciico nao icria, scn duvida, iransosio o
Fulicon.
As causas norais aiuan assin no caraicr ou
clo ncnos, na sua oricniaao. Dcois dc una
convcrsao, o anor rofano sc iornara anor
divino. O clcrical fanaiico c crscguidor acalara,
or vczcs, cono livrc cnsador, igualncnic
fanaiico c nao ncnos crscguidor.
Scndo as oinics c as crcnas noldadas no
nosso caraicr, scgucn naiuralncnic as suas
variacs.
Nao cisic, cono ja nosirci, ncnIun
aralclisno cnirc o dcscnvolvincnio do caraicr c
o da inicligcncia. O rinciro arccc, ao conirario,
icndcr a cnfraqucccr-sc, ncdida quc a uliina
sc dcscnvolvc. Crandcs civilizacs foran
89
dcsirudas or clcncnios iniclcciualncnic
infcriorcs, doiados dc una foric voniadc.
Os csriios ousados c dccididos ignoran os
olsiaculos assinalados cla inicligcncia. A razao
nao funda as grandcs rcligics c os ossanics
incrios. Nas socicdadcs lrilIanics cla
inicligcncia, nas dc caraicr fraco, o odcr acala
nuiias vczcs or cair cnirc as naos dc Ioncns
infcriorcs c audaciosos. Adniio facilncnic, con
Faguci, quc a Euroa, ao iornar-sc acifisia, scra
conquisiada "clo uliino ovo quc crnancccu
niliiar c ficou rclaiivancnic fcudal". Essc ovo
rcduzira os ouiros cscravidao c fara iralalIar
cn scu rovciio, acifisias nuiio inicligcnics,
nas dcsiiiudos da cncrgia quc a voniadc
roorciona.
2. Os caracteres coletivos dos povos.
Cada ovo ossui caracicrcs colciivos,
conuns naioria dos scus ncnlros, o quc faz
das divcrsas nacs vcrdadciras csccics
sicologicas. Esscs caracicrcs crian cnirc clas,
cono vcrcnos adianic, oinics scnclIanics
solrc ccrio nuncro dc assunios csscnciais.
Os caracicrcs fundancniais dc un ovo nao
icn ncccssidadc dc scr nuncrosos. Dcn fios,
clcs iraan o scu dcsiino. Considcrcnos os
inglcscs, or ccnlo. Os clcncnios quc oricnian
a sua Iisioria, odcn scr rcsunidos cn oucas
90
linIas. culio do csforo crsisicnic, quc incdc
dc rccuar dianic do olsiaculo c dc considcrar
una dcsgraa cono irrcncdiavcl; rcsciio
rcligioso dos cosiuncs c dc iudo o quc c validado
clo icno; ncccssidadc dc aao c dcsdcn das
vas cscculacs do cnsancnio; dcsrczo da
fraqucza, nuiio inicnsa conrccnsao do dcvcr,
vigilancia dc si ncsno julgada cono qualidadc
csscncial c cnirciida cuidadosancnic or csccial
cducaao.
Ccrios dcfciios dc caraicr, insuoriavcis nos
indivduos, iornan-sc viriudcs, quando sao
colciivos; or ccnlo, o orgulIo. Essc
scniincnio c nuiio difcrcnic da vaidadc, sinlcs
ncccssidadc dc lrilIar cn ullico, quc cigc
icsicnunIas, ao asso quc o orgulIo nao
rcclana ncnIun. O orgulIo colciivo foi un dos
grandcs csiinulanics da aiividadc dos ovos.
Craas a clc, o lcgionario ronano acIava una
rcconcnsa suficicnic cn fazcr aric dc un ovo
quc doninava o univcrso. A inquclraniavcl
coragcn dos jaoncscs, na sua uliina gucrra
rovinIa dc un orgulIo idcniico.
Essc scniincnio c, alcn disso, una fonic dc
rogrcsso. Dcsdc quc una naao sc convcncc da
sua sucrioridadc, cla lcva ao naino os csforos
ncccssarios ara nanic-la.
91
O caraicr c nao a inicligcncia difcrcncia os
ovos c csialclccc cnirc clcs sinaiias ou
aniiaiias irrcduivcis. A inicligcncia c da ncsna
csccic ara iodos. O caraicr ofcrccc, ao
conirario, grandcs disscnclIanas. Povos
disiinios divcrsancnic inrcssionados clas
ncsnas coisas roccdcrao, naiuralncnic, dc
nanciras difcrcnics cn circunsiancias, quc
arcan analogas. Qucr sc iraic, alias; dc ovos
ou dc indivduos, os Ioncns sao scnrc nais
divididos clas oosics do caraicr do quc clas
divcrgcncias dos scus inicrcsscs ou da sua
inicligcncia.
3. Evoluo dos elementos do carter.
Os scniincnios fundancniais quc fornan a
irana do caraicr, cvolvcn lcniancnic no dccurso
dos icnos, cono rova a crsisicncia dos
caracicrcs nacionais. Os agrcgados sicologicos
quc os consiiiucn, sao iao csiavcis quanio os
agrcgados anainicos.
Mas, cn iorno dos caracicrcs fundancniais,
acIan-sc, cono ara iodas as csccics vivas,
caracicrcs sccundarios, quc odcn variar
confornc o noncnio, o ncio, cic.
Mudan rincialncnic olscrvci-o no
rcccdcnic caiulo os assunios nos quais os
scniincnios sc ccrccn. O anor da fanlia,
dcois da irilo, da cidadc c, cnfin, da airia sao
92
adaiacs dc un scniincnio idcniico a
agruancnios difcrcnics, c nao a criaao dc
scniincnios novos. O inicrnacionalisno c o
acifisno rcrcscnian as uliinas cicnscs
dcssc ncsno scniincnio.
Ha acnas un scculo, o airioiisno alcnao
cra dcsconIccido, a AlcnanIa sc acIava dividida
cn rovncias rivais. Sc o angcrnanisno aiual
consiiiui una viriudc, cssa viriudc c unicancnic
a cicnsao dc scniincnios aniigos a caicgorias
novas dc indivduos.
Os csiados afciivos sao coisas iao csiavcis
quc a sua sinlcs adaiaao a novos assunios
cigc incnsos csforos. Para adquirir, or
ccnlo, un ouco nuiio ouco cssa forna
dc alirusno, qualificada dc iolcrancia, foi
rcciso, dissc jusiancnic o Sr. Lavissc, "quc
norrcsscn nariircs or nilIarcs cn sulcios c o
sanguc corrcssc cn ondas nos canos dc
laialIa".
un grandc crigo ara un ovo qucrcr
criar, or ncio da razao, scniincnios conirarios
aos quc a naiurcza lIc fiou na alna ScnclIanic
crro csa solrc o ovo dcsdc a Fcvoluao. Elc
rovocou o dcscnvolvincnio do socialisno, quc
rcicndc nudar o curso naiural das coisas c
rcfazcr a alna das nacs.
93
Nao oonIanos fiidcz dos scniincnios as
suliias iransfornacs dc crsonalidadc
olscrvadas or vczcs. Assin, a rodigalidadc quc
sc iorna avarcza, o anor iransfornado cn odio, o
fanaiisno rcligioso cn fanaiisno irrcligioso, cic.
Essas iransfornacs consiiiucn sinlcsncnic a
adaiaao dos ncsnos scniincnios a assunios
difcrcnics.
Muiias coisas divcrsas, or ccnlo as
ncccssidadcs cconnicas, odcn ianlcn
dcslocar os scniincnios, scn quc, or isso, clcs
nudcn.
Sao odcrosas cssas influcncias cconnicas.
A difusao da roricdadc, or ccnlo, icn cono
conscqucncia a dininuiao da naialidadc, ois
surgc o cgosno faniliar do roriciario, ouco
dcscjoso dc vcr divididos os scus lcns. Sc iodos
os cidadaos dc un as sc iornasscn
roriciarios, a oulaao dininuiria
rovavclncnic cn cnorncs roorcs.
Os scniincnios quc consiiiucn o caraicr,
nao odcn sofrcr una nudana dc oricniaao,
scn quc a vida social scja criurlada. Cucrras dc
rcligiao, cruzadas rcvolucs cic., rcsulian dc
iransfornacs idcniicas.
E sc, aiualncnic, o fuiuro sc arcscnia nuiio
sonlrio, c orquc os scniincnios das classcs
oularcs icndcn a sofrcr una nova oricniaao.
94
Sol o inulso das iluscs socialisias, cada qual,
do ocrario ao rofcssor, sc iornou dcsconicnic
da sua soric c crsuadido dc quc ncrccc ouiro
dcsiino. Todo o iralalIador julga-sc clorado
clas classcs dirigcnics c anliciona aodcrar-sc
das suas riquczas or ncio dc un golc dc fora.
No donnio do afciivo, as iluscs icn una fora
quc as iorna nuiio crigosa, orquc a razao nao
as influcncia.
95

CAPTULO VI

A DESAGREGAO DO CARTER E AS
OSCILAES DA PERSONALIDADE

1. Os equilbrios dos elementos constitutivos do carter.
Acalanos dc dizcr quc a csialilidadc dos
agrcgados quc fornan o caraicr, c iao grandc
quanio a dos agrcgados anainicos. Os rinciros
odcn, coniudo, cono os scgundos, sofrcr
divcrsas criurlacs norlidas c ncsno una
conlcia dcsagrcgaao.
Esscs fcnncnos, quc nao cricnccn
cclusivancnic ao donnio da aiologia, ccrccn,
na fornaao das oinics c das crcnas, una
influcncia considcravcl. A gcncsc dc ccrios faios
Iisioricos c nais ou ncnos inconrccnsvcl scn
o conIccincnio das iransfornacs quc o caraicr
odc acidcnialncnic sofrcr.
Vcrcnos, cn ouiro caiulo, quc os
clcncnios criadorcs das nossas oinics, das
nossas crcnas c dos nossos aios sao
conaravcis a csos colocados nos dois raios dc
una lalana. O nais carrcgado scnrc dcscc.
96
Na rcalidadc, as coisas nao ocorrcn con
iania sinlicidadc. Os csos, rcrcscniados clos
noiivos, odcn-sc alicrar sol a influcncia dc
criurlacs divcrsas, nodificando as
conlinacs quc fornan o caraicr. A nossa
scnsililidadc cniao sc alicra, as nossas cscalas
dc valorcs sc dcslocan, a oricniaao da vida
iorna-sc difcrcnic. rcnovada a crsonalidadc.
Tais variacs sc olscrvan rincialncnic
quando, inicrvindo una nudana suliia no ncio
social, o cquillrio csialclccido cnirc os
clcncnios afciivos c cssc ncio sofrc una
criurlaao considcravcl.
A noao dc cquillrio cnirc o ncio cn quc
vivcnos c os clcncnios quc nos concn, c
caiial. Scn quc scja alsoluiancnic csccial
sicologia, cla donina a qunica, a fsica c a
liologia. Un cnic qualqucr, naicria lruia ou
naicria viva, rcsulia dc ccrio csiado dc cquillrio
cnirc clc c o scu ncio. O rinciro nao odcria
nudar scn quc logo sc iransfornassc o scgundo.
Una larra dc ao rgida odc, sol a influcncia dc
una nodificaao convcnicnic dc ncio, iornar-sc
un lcvc vaor.
O grau dc aiidao dissoluao dos agrcgados
fsicos, quc fornan o caraicr, dccndc da
csialilidadc dcsscs uliinos, cono ianlcn da
inoriancia das nudanas dc ncio s quais clcs
97
sao sulnciidos. Essa inoriancia variara,
igualncnic, dc confornidadc con as inrcsscs
anicriorncnic sofridas. As olscrvacs fciias nos
agrcgados anainicos ianlcn sc alican aos
agrcgados sicologicos. A dininuiao dc
scnsililidadc dos rinciros, no iocanic
influcncia dc ccrias acs cicriorcs or divcrsos
roccssos, icn o nonc, cono sc salc, dc
inunizaao. O fuiuro csiudo da aiologia dos
caracicrcs conrccndcra ianlcn o da sua
inunizaao.
O vcrdadciro Ioncn dc Esiado ossui a aric,
ainda nisicriosa, dc salcr nodificar, sc for
ncccssario, o cquillrio dos clcncnios do caraicr
nacional, fazcndo rcdoninar os clcncnios uicis
nas ncccssidadcs do noncnio.
2. As oscilaes da personalidade.
As considcracs rcccdcnics icndcn a
nosirar quc a nossa crsonalidadc sc odc
iornar lasianic variada. Dccndc, con cfciio,
cono acalanos dc vcr, dc dois faiorcs
inscaravcis. o rorio scr c o scu ncio.
Prcicndcr quc a nossa crsonalidadc c novcl
c susccivcl, or vczcs, dc grandcs nudanas c
noao un ouco coniraria s idcias iradicionais
aiincnics csialilidadc do "cu". A sua unidadc
foi duranic nuiio icno un dogna indiscuivcl.
98
Faios nuncrosos vicran rovar quanio cra
ficicia.
O nosso "cu" c un ioial. Conc-sc da adiao
dc inuncravcis "cu" cclularcs. Cada cclula
concorrc ara a unidadc dc un ccrciio. A
Ionogcncidadc dos nilIarcs dc indivduos quc o
concn, rcsulia soncnic dc una conunidadc
dc aao quc nuncrosas coisas odcn dcsiruir.
, inuiil oljciar quc a crsonalidadc dos
scrcs arccc, cn gcral, lasianic csiavcl. Sc cla
nunca varia, con cfciio, c quc o ncio social
crnanccc nais ou ncnos consianic. Sc
suliiancnic cssc ncio sc nodifica, cono cn
icno dc rcvoluao, a crsonalidadc dc un
ncsno indivduo sc odcra iransfornar
inicirancnic. Foi assin quc sc viran, duranic o
Tcrror, lons lurgucscs rcuiados cla sua
lrandura iornar-sc fanaiicos sanguinarios.
Passada a iorncnia c, or conscguinic,
rcrcscniando o aniigo ncio o scu incrio, clcs
rcadquiriran a sua crsonalidadc acifica.
Dcscnvolvi, Ia nuiio icno, cssa icoria c nosirci
quc a vida dos crsonagcns da Fcvoluao cra
inconrccnsvcl scn cla.
Dc quc clcncnios sc conc o "cu", cuja
snicsc consiiiui a nossa crsonalidadc? A
sicologia c nuda ncssc ariicular. Scn
rcicndcr rccisar nuiio, dircnos quc os
99
clcncnios do "cu" rcsulian dc un rcsduo dc
crsonalidadcs anccsirais, isio c, criadas cla
scric conlcia das nossas cisicncias anicriorcs.
O "cu", rciio, nao c una unidadc, nas o ioial
dos nilIcs dc vidas cclularcs cujo organisno
csia fornado. Elas odcn rovocar nuncrosas
conlinacs.
Eciiacs cnocionais violcnias, ccrias
csiados aiologicos olscrvavcis nos ncdiuns, nos
ciaiicos, nos indivduos Iinoiizados, cic., fazcn
variar cssas conlinacs c, or conscguinic,
dcicrninan, clo ncnos noncniancancnic, no
ncsno cnic, una crsonalidadc divcrsa(2},
infcrior ou sucrior sucrioridadc ordinaria.
Possunos, iodos ossililidadcs dc aao quc
uliraassan a nossa caacidadc Ialiiual c quc
ccrias circunsiancias virao dcscriar.
3. Os elementos fixadores da personalidade.
Os rcsduos anccsirais fornan a canada
nais rofunda c nais csiavcl do caraicr dos
indivduos c dos ovos. clo scu "cu" anccsiral
quc un inglcs, un franccs, un cIincs, difcrcn
iao rofundancnic.
Mas, a csscs rcnoios aiavisnos solrccn-
sc clcncnios susciiados clo ncio social (casia,
classc, rofissao, cic.}, cla cducaao c ainda or
nuiias ouiras influcncias. Elcs inrincn
nossa crsonalidadc una oricniaao assaz
100
consianic. Scra o "cu", un ouco ariificial, assin
fornado, quc cicriorizarcnos cada dia.
Enirc iodos os clcncnios fornadorcs da
crsonalidadc, o nais aiivo, dcois da raa, c o
quc dcicrnina o agruancnio social ao qual
cricnccnos. Fundidas no ncsno noldc clas
idcias, as oinics c as conduias scnclIanics
quc lIcs sao inosias, as individualidadcs dc un
gruo. niliiarcs, nagisirados, adrcs, ocrarios,
narinIciros, cic., arcscnian nuncrosos
caracicrcs idcniicos.
As suas oinics c os scus julgancnios sao,
cn gcral, vizinIos, orquanio scndo cada gruo
social nuiio nivclador a originalidadc nao c nclc
iolcrada Aquclc quc sc qucr difcrcnciar do scu
gruo, icn-no inicirancnic or ininigo.
Essa iirania dos gruos sociais, na qual
insisiircnos, nao c inuiil Sc os Ioncns nao
iivcsscn or guia as oinics c a nancira dc
roccdcr daquclcs quc os ccrcan, ondc acIarian
a dircao ncnial ncccssaria naior aric?
Craas ao gruo quc os cnquadra, clcs ossucn
un nodo dc agir c dc rcagir quasc consianic.
Craas ainda a clc, naiurczas un ouco anorfas
sao oricniadas c susicniadas na vida.
Assin canalizados, os ncnlros dc un gruo
social qualqucr ossucn, con una crsonalidadc
noncnianca ou duravcl, orcn lcn dcfinida,
101
una fora dc aao quc janais sonIaria qualqucr
dos indivduos quc a concn. As grandcs
naianas da Fcvoluao nao foran aios
individuais. Os scus auiorcs aiuavan cn gruos.
girondinos, danionisias, Iclcriisias,
rolcsicrrisias, icrnidorianos, cic. Esscs gruos,
nuiio nais do quc indivduos, cniao sc
conlaiian. Dcvian, orianio, cnrcgar nas suas
luias a fcrocidadc furiosa c o fanaiisno csirciio,
caracicrsiicos das nanifcsiacs colciivas
violcnias.
4. Dificuldade de prever a conduta resultante de um
carter determinado.
Scndo variavcl o nosso "cu", quc c
dccndcnic das circunsiancias, un Ioncn
janais dcvc suor quc conIccc ouiro. Podc
soncnic afirnar quc, nao variando as
circunsiancias, o roccdincnio do indivduo
olscrvado nao nudara. O cIcfc dc cscriiorio quc
ja rcdigc Ia vinic anos Ioncsios rclaiorios,
coniinuara scn duvida a rcdigi-los con a ncsna
Ioncsiidadc, nas cunrc nao o afirnar cn
dcnasia. Sc surgircn novas circunsiancias, sc
una aiao foric lIc invadir a ncnic, sc un
crigo lIc ancaar o lar, o insignificanic
lurocraia odcra iornar-sc un cclcrado ou un
Icroi.
As grandcs oscilacs da crsonalidadc
olscrvan-sc quasc cclusivancnic na csfcra dos
102
scniincnios. Na da inicligcncia, clas sao nuiio
fracas. Un inlccil crnancccra scnrc inlccil.
As ossvcis variacs da crsonalidadc, quc
incdcn dc conIcccr a fundo os nossos
scnclIanics, ianlcn olsian a quc cada qual
conIca a si rorio. O adagio "Noscc ic isun"
dos aniigos filosofos consiiiui un consclIo
irrcalizavcl. O "cu" cicriorizado rcrcscnia
Ialiiualncnic una crsonalidadc dc
cnrcsiino, ncniirosa. Assin c, nao so orquc
airilunos a nos ncsnos nuiias qualidadcs c
nao rcconIcccnos alsoluiancnic os nossos
dcfciios, cono, ianlcn orquc o scu "cu" conicn
una cqucna orao dc clcncnios conscicnics,
conIccvcis cn rigor, c, cn grandc aric, fornado
dc clcncnios inconscicnics, quasc inaccssvcis
olscrvaao
O unico ncio dc dcscolrir o scu "cu" rcal c, ja
o disscnos, a aao. Cada qual so sc conIccc un
ouco dcois dc icr olscrvado a sua nancira dc
agir cn circunsiancias dcicrninadas Prcicndcr
adivinIar cono roccdcrcnos nuna siiuaao
dada c nuiio quincrico. O narccIal Ncy, quando
jurou a Luis XVIII quc lIc iraria Naolcao nuna
gaiola dc fcrro, csiava dc nuiio loa fc, nas nao
sc conIccia, un sinlcs olIar do Incrador
lasiou ara nudar a sua rcsoluao o inforiunado
narccIal agou con a vida a ignorancia da sua
roria crsonalidadc. Sc csiivcssc nais
103
faniliarizado con as lcis da sicologia, Luiz XVIII
lIc icria rovavclncnic crdoado.
As icorias cosias ncsia olra rclaiivancnic
ao caraicr odcn, or vczcs, arcccr
coniradiiorias. Dc un lado, con cfciio, insisiinos
na fiidcz dos scniincnios quc fornan o caraicr
c, dc ouiro nosiranos as variacs ossvcis da
crsonalidadc.
Essas oosics sc dissiarao, sc
rcncnorarnos os onios scguinics.
1o. Os caracicrcs sc fornan dc un agrcgado
dc clcncnios afciivos fundancniais, nais ou
ncnos invariavcis, s quais sc junian clcncnios
accssorios, facilncnic nuiavcis. Esics uliinos
corrcsondcn s nodificacs quc a aric do
criador alica a una csccic, scn nodificar or
isso os scus caracicrcs csscnciais;
2o. As csccics sicologicas sc acIan, cono
as csccics anainicas, sol a csirciia
dccndcncia do ncio. Dcvcn adaiar-sc a iodas
as nudanas dcssc ncio c a clc, dc faio, sc
adaian, quando cssas iransfornacs nao sao
considcravcis cn circno ncn dcnasiadancnic
suliias;
3o. Os ncsnos scniincnios odcn ofcrcccr a
aarcncia dc una nudana, quando sc alican a
assunios difcrcnics, scn quc, cnircianio, Iaja
104
sofrido nodificaao a sua naiurcza rcal.
Tornando-sc anor divino cn ccrias convcrscs, o
anor Iunano c un scniincnio quc nudou dc
nonc, nas nao dc naiurcza.
Todas cssas avcriguacs icn un inicrcssc
nuiio raiico, orquanio sc acIan na roria
lasc dc nuiios rollcnas nodcrnos inorianics,
rincialncnic o da cducaao.
Olscrvando quc a cducaao nodifica a
inicligcncia ou, clo ncnos, a sona dos
conIccincnios individuais, concluiu-sc quc cla
odia nodificar igualncnic os scniincnios. Era
csqucccr or conlcio quc os csiados afciivos c
iniclcciuais nao arcscnian una cvoluao
aralcla.
Quanio nais sc arofunda o assunio, ianio
nais firncncnic sc rcconIccc quc a cducaao c
as insiiiuics oliicas dcscncnIan un acl
lasianic fraco no dcsiino dos indivduos, c dos
ovos.
Essa douirina, coniraria, alias, s nossas
crcnas dcnocraiicas, arccc, or vczcs,
conirariada ianlcn clos faios olscrvados cn
ccrios ovos nodcrnos, c c isso quc scnrc a
incdira dc scr facilncnic adniiida.
Na iniroduao quc cscrcvcu ara a iraduao
jaoncsa(3} das ninIas olras, un dos nais
105
cnincnics csiadisias do Eircno-Oricnic, o larao
Moiono, cnlaiador cn Sao Pcicrslurgo, nc
oljcia con varias nudanas rcalizadas na
ncnialidadc jaoncsa, sol a influcncia das idcias
curocias. Nao crcio, cnircianio, quc isso rovc
una nodificaao rcal dcssa ncnialidadc. As
idcias curocias sinlcsncnic cniran na
arnadura anccsiral da alna jaoncsa, scn
nodificar as suas arics csscnciais. A
sulsiiiuiao do canIao cla funda nudaria
conlciancnic o dcsiino dc un ovo, scn
iransfornar or isso os scus caracicrcs
nacionais.
Parccc rcsuliar dcsic caiulo quc, scndo as
oinics, c a conduia dcicrninadas or causas
alIcias voniadc, a nossa lilcrdadc scria nuiio
rcsiriia. Ela o c, cfciivancnic. Vcrcnos, orcn,
quc c ossvcl luiar uiilncnic conira as
faialidadcs quc csan nos nossos scniincnios c
nos nossos cnsancnios.
106

LIVRO III
AS DIVERSAS FORMAS DE
LGICA QUE REGEM AS
OPINIES E AS CRENAS
107

CAPTULO I

CLASSIFICAO DAS DIVERSAS FORMAS
DE LGICA

1. Existem vrias formas de lgica?
A logica icn sido considcrada aic aqui cono
a aric dc raciocinar c dcnonsirar. Mas, vivcr c
agir c, na naior aric das vczcs, nao c a
dcnonsiraao quc faz agir.
Mosirarcnos ncsic caiulo c nos scguinics
quc as divcrsas csfcras dc aiividadcs, viial c
sicologica, rcccdcnicncnic cnuncradas, sao
govcrnadas or fornas dc logicas difcrcnics.
Consiiiuindo a aao, no nosso nodo dc vcr, o
unico criicrio dc una logica, considcrarcnos
cono divcrsas as logicas quc conduzcn a
rcsuliados disscnclIanics.
Nun aio qualqucr, o sicologo nao dcvc
rocurar isoladancnic o oljciivo visado, os ncios
cnrcgados, o ciio ou o insuccsso. Os unicos
clcncnios, quc o inicrcssan sao os novcis gcrais
dcssc aio. Ha acs viriuosas ou crininosas.
Ialcis ou inalcis, nao as Ia ilogicas. Elas
108
roccdcn, sinlcsncnic, dc logicas disiinias c
ncnIuna odc cclusivancnic scrvir no
julgancnio das ouiras.
A logica racional, or ccnlo, c nuiio
difcrcnic das logicas nsiicas c afciiva, ara quc
ossan scr inicrrciadas ou ncsno
conrccndidas. Dcicrninando aios nuiias vczcs
oosios, clas dcvcn scr scaradas. O ncsno sc
diria quanio logica colciiva c logica afciiva.
Considcrar cono difcrcnics as logicas
gcradoras dc rcsuliados disscnclIanics c
sinlcsncnic alicar a rcgra dc classificaao quc
faz colocar cn caicgorias divcrsas, fcnncnos
dcnasiado disiinios ara quc ossan scr
confundidos.
2. As cinco formas de lgicas.
Podc-sc, julganos, csialclcccr cinco fornas
dc logica.1o. logica liologica; 2o. logica afciiva;
3o. logica colciiva; 4o. logica nsiica; 5o. logica
racional. Nos nos liniianos agora a rcsunir cn
lrcvcs icrnos os scus caracicrcs, ois dcvcnos
consagrar a cada una dclas caiulos cscciais.
LGICA BIOLGICA.
Os noiivos quc nos fizcran csialclcccr csia
forna dc logica scrian dcnasiado longos ara
quc os udcsscnos cnuncrar aqui. Nos os
darcnos no caiulo consagrado ao scu csiudo.
109
Diganos sinlcsncnic agora quc a logica
liologica, quc rcsidc sulsiancia dos scrcs c
criaao das suas fornas, nao iraz ncnIun irao
dc influcncia das nossas influcncias, nas roduz
adaiacs, dirigidas cn dcicrninado scniido,
or foras quc nao conIcccnos. Essas foras
arcccn agir, cono sc ossusscn una razao
sucrior nossa c nada icn dc nccanicas,
orquanio a sua aao varia a cada insianic,
confornc o oljciivo a saiisfazcr.
A adjunao, s ouiras fornas dc logica, da
logica liologica, quc donina grandcncnic a
naioria das ouiras, rccncIcra una lacuna
dissinulada clas vclIas icorias nciafsicas.
LGICA AFETIVA.
Os sicologos conIccian unicancnic,
ouirora, a logica racional. Concan a
acrcsccniar a cssa a logica afciiva ou dos
scniincnios, inicirancnic disiinia da logica
racional. Essas duas fornas dc logicas difcrcn
solrciudo cn quc as associacs iniclcciuais
odcn scr conscicnics, ao asso quc as dos
csiados afciivos crnancccn inconscicnics. A
logica dirigc a naior aric das nossas acs.
LGICA COLETIVA.
Esia forna dc logica nao dcvc scr confundida
con a rcccdcnic. Mosiranos, Ia ja nuiios anos,
110
quc o Ioncn cn nuliidao roccdc
difcrcnicncnic do Ioncn isolado. Elc c, ois,
guiado or una logica csccial orquanio cla
inlica a cisicncia dc clcncnios soncnic
olscrvavcis nas nuliidcs.
LGICA MSTICA.
Esia forna dc logica c o rcsuliado dc un
csiado ariicular do csriio, cIanado nsiico.
Univcrsal, nos rinciros icnos da Iunanidadc,
arccc ainda nuiio vulgar. Para as ncnialidadcs
nsiicas o cncadcancnio das coisas nao ofcrccc
ncnIuna rcgularidadc; dccndc dc scrcs ou dc
foras sucriorcs, cujas voniadcs, nos sao
sinlcsncnic inosias.
A logica nsiica dcicrninou c dcicrnina
scnrc grandc nuncro dc aios dc incnsa naioria
dos Ioncns. Ela difcrc, cono vcrcnos, da logica
inconscicnic dos scniincnios, nao so orquc c
conscicnic c conoria una dclilcraao cono,
solrciudo, orquc a sua influcncia odc
dcicrninar acs dianciralncnic conirarias s
quc scrian diiadas cla logica afciiva.
LGICA RACIONAL.
Esia logica c a aric dc associar
voluniariancnic rcrcscniacs ncniais c dc
crcclcr as suas analogias c as suas difcrcnas,
isio c, as suas rclacs. Ela c, nais ou ncnos, a
111
unica dc quc os sicologos sc icnIan ocuado.
Dcsdc Arisioiclcs, inuncravcis livros lIc icn sido
consagrados.
3. Coexistncia das diversas formas de lgica.
Todas as fornas dc logicas quc rcccdcn,
odcn-sc solrcor, fundir ou conirair nos
ncsnos cnics. Confornc o icno c as raas,
una dclas cIcga, or vczcs, a rcdoninar, nas
scn quc nunca clininc inicirancnic as ouiras.
A logica afciiva lcvava un gcncral, invcjoso
dos scus rivais, a dcclarar-lIcs a gucrra. A logica
nsiica fazia quc clc consuliassc os oraculos
rclaiivancnic daia uiil das ocracs a
cnrccndcr. A logica racional guiava a sua iaiica.
Duranic iodos csscs aios, a logica liologica o
fazia vivcr.
O csiudo quc sc vai scguir, das divcrsas
fornas dc logica rcccdcnicncnic cnuncradas,
fara nclIor conrccndcr os scus caracicrcs. O
lciior nao dcvcra cscrar quc sc rcvclc o
nccanisno dcssas logicas. nuiio ouco
conIccido, ianio ara a logica racional quc c,
cnircianio, a nais csiudada, quanio ara as
ouiras.
A cisicncia das divcrsas fornas dc logica so
c dcnonsirada clos scus rcsuliados. Elas
rcrcscnian osiulados quc so sc vcrifican clas
112
conscqucncias dccorrcnics. As cicncias nais
caias, a fsica or ccnlo, sao igualncnic
olrigadas a colocar na sua lasc uras Iioicscs,
iransfornadas cn vcrdadcs rovavcis quando sc
dcnonsira a sua ncccssidadc.
Todas as clicacs da luz, do calor, da
clciricidadc, isio c, fsica quasc inicgral,
rcousan na Iioicsc do cicr. A cssa sulsiancia,
ioialncnic dcsconIccida, foi rcciso airiluir
roricdadcs inconrccnsvcis c ncsno
inconciliavcis, cono or ccnlo una rigidcz
sucrior do ao, conquanio os coros naicriais
ncla sc novan scn dificuldadc. Un fcnncno
novo olriga os fsicos a darcn ao cicr
roricdadcs novas conirarias s quc ja csiao
adniiidas. Assin, dcois dc lIc Iavcr airiludo
una dcnsidadc infiniiancnic nais fraca do quc a
dos gascs, agora sc lIc concclc una quc c
nilIcs dc vczcs sucrior dos nais csados
nciais.
Sc o csiudo dc cicncias iao rccisas quanio a
fsica ncccssiia Iioicscs, nao odcria
surrccndcr quc roccdcsscnos analogancnic
nuna cicncia nuiio nais conlicada, a
sicologia.
O fsico nao afirna quc o cicr cisic. Diz
sinlcsncnic quc as coisas sc assan cono sc o
113
cicr cisiissc c quc iodos os fcnncnos ficarian
inconrccnsvcis scn cssa suosia cisicncia.
Nao afirnanos ianlcn a cisicncia dc
fornas dc logica quc consiiiucn cniidadcs
disiinias; dizcnos acnas quc clas sao
ncccssarias c os faios sc assan cono sc cssas
logicas rcalncnic cisiisscn.
114

CAPTULO II

A LGICA BIOLGICA

1. Papel da lgica biolgica.
Os nais sinlcs, na aarcncia, dcnirc os
fcnncnos viiais, cono scjan os quc sc olscrvan
nos scrcs vivos consiiiudos or una unica
cclula, sao scnrc circnancnic conlicados.
As suas nanifcsiacs dccndcn dc
cncadcancnios rigorosos, analogos quclcs aos
quais sc da a dcnoninaao dc logica, quando sc
alican a clcncnios iniclcciuais. Nao Ia ncnIun
noiivo ara quc nao os dcsigncnos clo ncsno
icrno.
A logica liologica rcgc iodos os fcnncnos da
vida organica. Os aios ccrcidos clas varias
cclulas do coro, alIcios a qualqucr ariiciaao
conscicnic, nao arcscnian ncnIun caraicr dc
faialidadc nccanica c varian dc acordo con as
ncccssidadcs diarias. Parcccn guiados or una
razao ariicular nuiio difcrcnic da nossa c
nuiias vczcs nais scgura. Para nosira-lo,
lasiara lcnlrar o quc cscrcvi solrc cssc assunio,
no ncu livro, a Evoluao da Maicria.
115
"Os cdifcios ainicos, quc cclulas
nicroscoicas conscgucn falricar, conrccndcn
nao so as nais salias ocracs dos nossos
laloraiorios. cicrificaao, oidaao, rcduao,
olincrizaao, cic., cono ianlcn nuiias ouiras
nais difccis, quc nao odcranos iniiar Por
ncios insusciios, as cclulas viiais consirocn
csscs conosios conlicados c variados
alluninoidcs, cclulosc, gorduras, anido, cic.,
ncccssarios ara a conscrvaao da vida. Elas
salcn dcconor os coros nais csiavcis, cono o
clorcio dc sodio, cirair o azoio dos sais
anoniacais, o fosforo dos fosfaios, cic.
"Todas cssas olras iao rccisas, iao
adniravclncnic adaiadas a un oljciivo, sao
dirigidas or foras dc quc nao icnos ncnIuna
idcia c quc aiuan caiancnic cono sc clas
ossusscn una sagacidadc nuiio sucrior
nossa razao. A olra quc clas cccuian a cada
noncnio da cisicncia, aira nuiio acina do quc
odc rcalizar a cicncia nais adianiada.
"O salio caaz dc rcsolvcr con a sua
inicligcncia os rollcnas rcsolvidos a cada
insianic clas Iunildcs cclulas dc una nfina
criaiura, scria dc ial nodo sucrior aos ouiros
Ioncns quc sc odcria considcra-lo cono un
dcus"
116
Os aios da vida liologica nosiran a
ncccssidadc cn quc clcs sc acIan dc variar
inccssanicncnic. Sc un coro inuiil ou crigoso
for iniroduzido no organisno, scra ncuiralizado
ou rcjciiado. O clcncnio uiil c, ao conirario,
ccdido a orgaos difcrcnics c sofrc
iransfornacs fsicas nuiio salias. Esscs
nilIarcs dc cqucnas ocracs arciais sc
cnaranIan scn sc conirair, orquc sao
oricniadas con una rccisao crfciia. Dcsdc quc
a rigorosa logica dirciriz dos ccniros ncrvosos sc
dcicn, c a noric.
Esscs ccniros ncrvosos consiiiucn, ois, o
quc sc odcria cIanar ccniros dc raciocnio
liologico. Elcs dirigcn a vida c a roicgcn,
criando, scgundo as circunsiancias, variados
clcncnios dc dcfcsa. Cono dissc nuiio
jusiancnic o Dr. Donnicr. "MclIor do quc
qualqucr fsiologisia ou qualqucr ncdico, clcs
salcn o quc convcn ao orgao docnic. Dcscriar
o scu ioror, quando clc sc roduz, c o unico
acl ossvcl da cicncia nais adianiada".
Quando una cclula cvolvc ara ccria forna,
quando o aninal rcgcncra inicirancnic un orgao
anuiado, con ncrvos, nusculos c vasos,
vcrificanos quc a logica liologica funda, ara
csscs acidcnics inrcvisios, una scric dc
fcnncnos quc ncnIun csforo da logica racional
odcria iniiar ou ncsno conrccndcr.
117
ainda a logica quc cnsina ao assaro o
nccanisno do vo c cono dcvc clc nodifica-lo, dc
confornidadc con as circunsiancias. Longos
scculos foran ncccssarios ao Ioncn ara quc a
sua logica racional lIc crniiissc iniia-lo un
ouco.
Essa rccisao dos aios viiais, a sua
adaiaao quoiidiana a condics
inccssanicncnic nuiavcis, a sua aiidao cn
dcfcndcr o organisno conira os inrcvisios
aiaqucs do nundo cicrior, fizcran considcrar
cono ncccssaria(4} a crcssao "logica liologica".
A logica liologica rcgula a duraao do
indivduo c a da csccic qual clc cricncc. A
vida individual c nuiio cfcncra; a da csccic,
nuiio nais longa, orcn nao cicrna, orquanio
ncnIuna das csccics gcologicas dc quc
dcscolrinos os dcsiroos, sulsisiiu aic aos
nossos dias. Elas foran rcccdidas c scguidas
or ouiras, dc duraao igualncnic liniiada.
As csccics arcccn dcsaarcccr quando,
nuiio csialilizadas or una csada
Icrcdiiaricdadc anccsiral, ja nao sc odcn
adaiar s variacs do ncio. Essa Iisioria do
nundo vcgcial c aninal foi ianlcn a dc nuiios
ovos.
A infancia dc una csccic, dc un indivduo
ou dc un ovo, caraicriza-sc or una
118
lasiicidadc cccssiva, quc lIc crniic adaiar-
sc a iodas as variacs dc ncio. A sua vclIicc
vcn aconanIada, ao conirario, dc una rigidcz
quc incdc a adaiaao.
Conrccndc-sc, ois, facilncnic, quc as
iransfornacs do ncio, susccivcis dc fazcr
cvolvcr un cnic no incio da sua cisicncia, o
faan crcccr no scu dcclnio. E isso nos clica
orquc os ovos dcnasiados vclIos
dcsaarcccran, quando ja nao odcn nudar.
Sc a logica liologica sc liniiassc a rcgular as
funcs da vida, odcranos cn rigor ncgligcnciar
o scu csiudo. Ela nanicn, igualncnic, sol o scu
donnio, inorianics faiorcs das oinics, das
crcnas c, or conscguinic, da nancira dc agir.
Tcndo os scniincnios or susicniaculo a
vida, concclc-sc quc a logica liologica, nao
soncnic influa na logica afciiva, cono ianlcn
ossa arcccr confundir-sc, or vczcs, con cla
Nao crnancccn anlas, or isso, ncnos
niiidancnic scaradas ois a vida liologica c
sinlcsncnic o icrrcno no qual a vida afciiva vcn
gcrninar.
, orianio, inclicavcl quc, os sicologos
ignorcn a logica liologica Ela c a nais
inorianic dc iodas as fornas dc logica, or scr a
nais incriosa. Quando conanda, as ouiras
olcdcccn.
119
2. A lgica biolgica e os instintos.
As difcrcnas das logicas liologica c afciiva
sao rcvcladas ainda clo csiudo dos fcnncnos
variados, Ialiiualncnic confundidos sol o nonc
dc insiinio. Dcrgson icn razao quando scara o
insiinio da inicligcncia, nas so arcialncnic icn
razao ncssc onio. Una nuliidao dc insiinios
consiiiucn Ialiios iniclcciuais ou afciivos
acunulados cla Icrcdiiaricdadc. Para os
fcnncnos liologicos, nao soncnic os nais
sinlcs, a fonc ou o anor, cono ianlcn os
nuiio conlicados, quc sc olscrvan nos inscios,
a scaraao cnirc clcs c a inicligcncia arccc
conlcia.
O csiudo dc ccrias fornas dc insiinio c
circnancnic difcil. Para lanar nclc un ouco
dc luz, cunrc alandonar iodas as idcias dc
sicologia classica.
Dcvc-sc, con cfciio, adniiir quc, or
roccssos dcsconIccidos orcn incgavcis, ja quc
os olscrvanos, os scrcs da nais laia caicgoria
odcn aiuar cn ccrios casos cono faria o
Ioncn guiado or una razao nuiio clcvada.
E cssa razao nao sc nanifcsia soncnic nos
scrcs rclaiivancnic clcvados, iais cono os
inscios, cono ianlcn nun organisno iao
riniiivo quanio o dcsscs nonocclularcs, scn
sco c scn forna, quc rcvclan a aurora da vida.
120
Una ancla, isio c, un sinlcs glolulo dc
roiolasna fornado dc granulacs vivas,
quando sc qucr aodcrar dc una rcsa, cccuia
aios adaiados ao fin quc icn cn nira, variando
scgundo as circunsiancias, cono sc cssc csloo
dc scr udcssc icr ccrios raciocnios. Olscrvando
os ninuciosos cuidados dc ccrios inscios, na
roicao dos ovos dc quc sairao larvas dc una
forna nuiio difcrcnic da sua c quc, na naioria
dos casos, clcs janais vcrao. Darwin dcclarava
"quc c infruifcro csccular solrc cssc assunio".
As lcis da logica liologica crnancccn,
scgurancnic, inconrccnsvcis, nas dcvcnos
cuidadosancnic noiar os scus cfciios, a fin dc
nosirar quc nao sao, or forna alguna,
sulnciidos a cssa csccic dc fora ccga a quc sc
alica a dcnoninaao dc insiinio.
Nada nais inicligcnic, ao conirario, do quc os
cncadcancnios da logica liologica. O scu
nccanisno crnanccc ignorado, nas o scniido
do scu csforo c accssvcl. Tcn scnrc or fin
criar no indivduo os ncios ncccssarios, scja a
sua crciuidadc cla rcroduao, scja a sua
adaiaao s condics cicriorcs.
Esscs ncios sao dc un cngcnIo quc nos
uliraassa. Nuncrosos naiuralisias, DlancIard,
Falrc, cic., nosiraran a crfciao dos aios dos
inscios, cono ianlcn o scu disccrnincnio c a
121
sua aiidao ara nudar dc roccdcr scgundo as
circunsiancias. Elcs salcn, or ccnlo,
nodificar a qualidadc das naicrias alincniarcs
rcaradas ara as suas larvas, confornc dcvcn
scr nacIos ou fcncas. Ccrios inscios quc nao
sao carnvoros, nas cujas larvas so sc odcn
nuirir dc rcsas vivas, aralisan-nas, dc nodo
quc clas ossan cscrar, scn dcconosiao, o
nascincnio dos scrcs quc as Iao dc dcvorar.
Dcicrninar una aralisia scnclIanic scria una
ocraao difcil ara un anaionisia Ialil. Ela
nao cnlaraa, cnircianio, o inscio. Elc salc
aiacar os unicos colcoicros cujos ccniros
ncrvosos sc aroincn aic iocar-sc, o quc
crniic rovocar a aralisia con un so golc dc
aguilIao Na considcravcl quaniidadc dc
colcoicros, soncnic dois gruos, os cIarancs
c os lurcsics, saiisfazcn a cssas condics.
Falrc rcconIccc quc ao insiinio gcral do inscio
quc o dirigc nos aios inuiavcis da sua csccic, sc
solrcc alguna coisa dc "conscicnic c dc
crccivcl cla ccricncia. Nao ousando cIanar
inicligcncia a cssa aiidao rudincniar, ois
aqucla dcnoninaao scria nuiio clcvada ara cla,
cu a dcnoninarci, diz clc disccrnincnio".
O quc Falrc qualifica dc "disccrnincnio",
roduz rcsuliados quc o salio nais Ialil nuiio
dificilncnic conscguiria Por isso, c clc olrigado a
concluir quc "o inscio nos naravilIa c nos
aavora cla sua alia lucidcz".
122
Nuncrosos faios da ncsna ordcn,
olscrvados nas fornigas c nas alclIas or un
salio acadcnico, Casiao Donnicr, conduziran-no
a airiluir aos inscios una faculdadc or clc
dcnoninada raciocnio colciivo.
Elc nosira quc as alclIas olcdcccn
rigorosancnic as injuncs dccrciadas cla
"conissao dirciora da colncia" c variavcis
scgundo as infornacs irazidas clas
csquisadoras, cnviadas iodas as nanIas aos
arrcdorcs. Pariindo da colncia con ial ou ial
ordcn, o inscio oniualncnic a cccuia. Sc, or
ccnlo, a conissao nanda luscar agua a una
lacia, cn vao sc csalIarian ao lado goias dc
aroc ou dc ncl, o inscio nao iocara nisso.
Aquclcs quc csiao rcosios colIciia do ncciar,
nao sc ocuarao dc rccolIcr o olcn, cic.
A organizaao social dcsscs cqucnos scrcs c
rigorosancnic csialclccida. Una colncia, diz o
ncsno auior, "ofcrccc un crfciio ccnlo da
consiiiuiao cgualiiaria do socialisno dc Esiado.
Ncn anor, ncn dcdicaao, ncn conaiao, ncn
caridadc; iudo c inolado . socicdadc c
conscrvaao or un iralalIo inccssanic. Nao Ia
govcrno ncn cIcfc; c una discilina scn
sulordinaao o idcal do colciivisno rcalizado".
Esscs faios, nuliilicados cla olscrvaao,
cnlaraan cada vcz nais os adcios da vclIa
123
sicologia racionalisia. TinIa-sc, ouirora, ara
inicrrcia-los, un icrno rccioso, o insiinio; nas
c rcciso rcconIcccr quc, sol cssc vocalulo
gasio, sc alriga una ordcn conlcia dc
fcnncnos rofundancnic dcsconIccidos.
Ouirora, o insiinio cra considcrado cono
una csccic dc faculdadc inuiavcl, conccdida
cla naiurcza aos aninais no rorio noncnio
da sua fornaao, ara guia-los airavcs dos aios
da vida, cono o asior conduz o scu rclanIo.
Dccarics julgava quc os aninais cran sinlcs
auinaios c cssc auionaiisno lIc arccia nuiio
sinlcs.
Tcndo os aninais sido nais lcn csiudados,
foi rcciso rcconIcccr a varialilidadc dcsscs
rcicnsos insiinios inuiavcis. A alclIa, or
ccnlo, salc crfciiancnic iransfornar a sua
colncia, dcsdc quc isso sc iornc ncccssario.
Nuna noia iniiiulada gradaao c acrfcioancnio
do insiinio nas vcsas soliiarias da frica, inscria
nas aias da Acadcnia das Cicncias, dc 19 dc
ouiulro dc 1908. O sr. Foulaud nosira cnirc as
csccics do gcncro sinagris "difcrcnas das nais
noiavcis, a ial onio quc sc odcn a scguir as
fascs rinciais dc una insusciia cvoluao do
insiinio dos soliiarios ara o das vcsas sociais".
Os ninIos rincirancnic soliiarios, anics dc sc
aroinarcn, rcrcscnian scn duvidas a forna
riniiiva das colnias dc vcsas sociais.
124
Os faios olscrvados nos inscios igualncnic
sc olscrvan cn aninais sucriorcs. Elcs sao
caazcs dc aios quc inlicarian una cicncia
clcvada, sc a logica racional os dcvcssc diiar,
cono, or ccnlo, a arnazcnagcn dc una
rovisao dc fora viva ara clcvar-sc no csao
scn iralalIo. Essc rcsuliado c oliido or nuiios
assaros. andorinIas, falccs, cic. quc,
crscguindo as suas rcsas, dcsccn dc grandc
aliura. EncolIcn cniao as asas, dcian-sc cair
scguindo una irajcioria aralolica c uiilizan,
ara galgar novancnic o csao, a fora viva
roduzida cla sua qucda, fora considcravcl,
orquanio c rcrcscniada cla nciadc do roduio
da nassa clo quadrado da vclocidadc. O assaro
salc ianlcn caiar a cncrgia quc cnconira nas
corrcnics dc ar dcsccndcnics c adaiar-sc
incdiaiancnic, or novincnios aroriados, s
suliias nudanas dc dircao do vcnio.
O icrno dc logica liologica, quc nos crianos,
nao odcria, scgurancnic, consiiiuir una
clicaao; icn, clo ncnos, coniudo, a
vaniagcn dc nosirar quc iodos os aios,
suosiancnic inofcnsivos, dos aninais, dcvcn
scr sulirados a cssc donnio das foras ccgas ao
qual sc Iavia icniado liniia-los aic aqui.
Fcnunciar s clicacs urancnic
nccanicas cono as dc Dcscarics c conrccndcr,
ao ncsno icno, quc cisic una csfcra incnsa
125
da vida fsica, conlciancnic inclorada, c dc
quc acnas cnircvcnos a cisicncia.
Os faios quc rcccdcn sao, aarcnicncnic,
un ouco alIcios ao oljciivo dcsia olra.
Consiiiucn, no cnianio, una aric csscncial
dcsic csiudo.
Quando analisarnos os faiorcs das nossas
oinics c das nossas crcnas, nao nos
dcvcrcnos csqucccr dc quc, sol a sucrfcic das
coisas, sc oculia un nundo dc foras
inaccssvcis nossa razao, nais ujanics do quc
cssa razao, c quc nulias vczcs a conduzcn.
Scn quc alandoncnos o donnio das
vcrdadcs accssvcis, rcsunircnos csic caiulo,
dizcndo quc a logica liologica rcccdcu iodas as
ouiras c a vida icria sido inossvcl scn cla. Sc a
sua aao sc inicrroncssc, o nosso lancia sc
iornaria un irisic dcscrio, sulnciido s foras
ccgas da naiurcza, isio c, s foras ainda nao
organizadas.
126

CAPTULO III

A LGICA AFETIVA E A LGICA COLETIVA

1. A lgica afetiva.
Ha nuiio icno quc sc soulc csialclcccr a
disiinao na alna Iunana cnirc a csfcra do
scniincnio c a da razao.
Mas c acnas rcccnic a coca cn quc sc
concou a falar da logica dos scniincnios.
Anics quc sc cIcgassc a difcrcnciar a logica
iniclcciual da logica das scniincnios, cra rcciso
rcviancnic rcconIcccr quc a vida afciiva ossui
una cisicncia auinona indccndcnic da vida
iniclcciual.
Esia uliina surgiu nuiio iardc na Iisioria do
nundo, ao asso quc a cisicncia afciiva c a
logica quc cla inlica, icn guiado, dcsdc os
icnos gcologicos, os scrcs vivos. Todos
scniiran, anics dc conIcccr. Conduzidos
soncnic cla logica liologica c a logica afciiva, os
aninais icn crfciiancnic vivido c cunrido o
scu dcsiino. Una sinlcs galinIa salc criar os
scus inios, dirigi-los, cnsina-los a sc nuirircn,
127
roicgc-los conira os scus ininigos. Essas
ocracs sao un ouco dcsdcnIadas clos
sicologos, quc cviian assin o csforo quc cigc
a conrccnsao dcsscs faios.
Quando so sc conIccia a logica racional,
iodos os nossos julgancnios iinIan, na
aarcncia, una origcn urancnic iniclcciual.
Assin aconiccc cn iodas as qucsics cicnificas;
nuiio rarancnic, orcn, nos assunios usuais
fornados no dccurso da vida quoiidiana. As nais
das vczcs c a logica afciiva quc lIcs scrvc dc lasc
c sc iorna assin o nosso vcrdadciro guia.
FcconIccc-sc cada vcz nais a caiidao dcssa
rcosiao fundancnial, ncdida quc a
influcncia dos clcncnios afciivos sc iorna nais
conrccndida. Ncssc donnio, csclarccido or
luzcs alIcias s da razao, as coisas sc cncadcian,
dc nossa logica racional.
Alandonada aic aqui s faniasias dos
ronancisias c dos ocias, a logica afciiva csia
dcsiinada a rcrcscniar un acl rcondcranic
na sicologia do fuiuro. Cono nuiio jusiancnic
diz Filoi, "as influcncias afciivas ocuan na vida
fsica o rinciro lugar. O conIccincnio surgc,
nao cono scnIor, nas cono scrvidor".
2. Comparao entre a lgica afetiva e a lgica racional.
128
Os caracicrcs rcscciivos da logica racional c
da logica afciiva vao scr osios cn cvidcncia clo
scu confronio.
A logica racional rcgc o ciclo da aiividadc
ncnial conscicnic. A logica afciiva donina o da
aiividadc ncnial inconscicnic.
Scndo inconscicnic os cncadcancnios da
logica. afciiva, crnanccc ouco accssvcl a
cvoluao dos nossos scniincnios. Sonos
scnIorcs da nossa vida iniclcciual, nas nao da
nossa vida afciiva. Sinaiia c aniiaiia sao coisas
quc rcfrcian, nas nao sc govcrnan.
Ha circna disiinao cnirc a logica afciiva c a
logica racional, ara quc icnIan una ncdida
conun. orianio, inossivcl, cono ja dissc,
crinir caiancnic os clcncnios afciivos cn
icrnos iniclcciuais. A logica racional nao odcria
conrccndcr, iraduzir, ncn julgar os aios diiados
cla logica dos scniincnios
As alavras or ncio das quais icnianos
rcrcscniar os scniincnios, nuiio nal os
iraduzcn. So o conscnicn un ouco or
associaao. O Ialiio dc ligar os scniincnios ao
son dc ccrios vocalulos da a csics uliinos o
odcr dc cvocar rcrcscniacs ncniais afciivas.
A nusica, vcrdadcira linguagcn dos
scniincnios, cvoca os nclIor do quc as alavras,
129
nas, cla falia dc rccisao, so crniic nuiio
vagas rclacs cnirc os scrcs.
Ignorando a logica racional, a logica afciiva
inc, as nais das vczcs, una rcsoluao, anics
quc a rincira icnIa acalado dc dclilcrar. A
scgunda nao lcva cn conia razcs, coniradics
ou rincios.
A logica racional aoia-sc cn clcncnios
oljciivos iirados da ccricncia c da olscrvaao.
Esscs clcncnios sao consiiiudos or faios
rccisos, isolados, susccivcis dc ncdida. A
logica scniincnial so icn cono susicniaculos
clcncnios suljciivos, fornados cn nos ncsnos c
cujo valor ncnIuna ncdida crniic arcciar dc
un nodo caio. As rcrcscniacs ncniais
conscicnics, criadas cla logica afciiva,
crnancccn, or cssc noiivo inrccisas.
Na logica racional, as idcias sc odcn
associar dc confornidadc con ccrias rcgras
univcrsalncnic adniiidas. Na logica afciiva, os
scniincnios sc agruan, cn gcral, fora do
donnio da nossa voniadc c scgundo un
nccanisno rcciso, orcn ouco conIccido.
Podcnos, quando nuiio, dizcr quc ccrios
scniincnios fazcn surgir ouiros, quc con clcs sc
conlinan. A dor susciia a irisicza, o anor
rovoca o julilo, a colcra origina o dcscjo da
vingana, cic.
130
En conscqucncia do caraicr oljciivo quc
arcscnian, as rcgras da logica racional sao
alicadas idcniicancnic or iodos os Ioncns quc
cIcgaran a ccrio grau dc culiura. or isso quc,
rclaiivancnic aos assunios cicnificos, clcs
acalan scnrc or ficar dc acordo. A logica
afciiva varia, ao conirario, dc un assunio ara
ouiro, orquc os scniincnios dos indivduos sao
nuiio difcrcnics. En iodos os donnios quc cla
rcgc. crcnas rcligiosas, norais, oliicas, cic., o
acordo c, or cssc noiivo, inossvcl.
Nao odcndo as rcgras da logica afciiva
scrcn univcrsais cono as da logica racional, un
iraiado dc logica afciiva, vcrdadciro ara un
indivduo ou ara ccria caicgoria dc indivduos,
nao o scria ara os ouiros. Un livro dc logica
racional ossui, ao conirario, un valor invariavcl
ara iodos.
As rcccdcnics considcracs nosiran quc
as ncsnas coisas, considcradas no onio dc
visia da logica iniclcciual ou da logica afciiva,
ncccssariancnic arcscnian difcrcnas. O crro
gcral consisic cn qucrcr julgar con a razao
fcnncnos rcgidos cla logica dos scniincnios.
Conquanio as lcis da logica afciiva scjan
nuiio ouco conIccidas, a ccricncia icn
cnsinado ccrias rcgras cnricas, nuiias vczcs
uiilizadas clos grandcs oradorcs. Scn crdcr
131
icno cn fornular razcs susccivcis, quando
nuiio, dc convcnccr scn rovocar a aao, clcs
dcscriarao rogrcssivancnic cnocs,
rocurando varia-la, orquanio nao ignoran quc
a scnsililidadc rovocada or un cciianic
dcicrninado, raidancnic sc dissia. Mcdianic
Ialcis gradacs, alavras cvocadoras, gcsios,
cnionacs, fornan o anlicnic scniincnial cn
quc as suas concluscs odcrao scr acciias.
Consiiiuindo os scniincnios os vcrdadciros
novcis das nossas acs, c nuiio naiural quc a
sua logica nos conduza. Sullcvando as aics
dos Ioncns, nuda-sc a sua nancira dc roccdcr;
suljugando os coracs, sulncic-sc a voniadc.
A unica uiilidadc da logica racional ara un
orador, consisic cn criar ccnarios quc lIc
crniian ordcnar os scus discursos.
Os clcncnios afciivos inicrvcn
crciuancnic nas nossas concccs do nundo
c sc acIan na lasc das nossas idcias norais,
rcligiosas, oliicas c sociais. As rorias
vcrdadcs cicnificas csiao inrcgnadas dcsscs
clcncnios nas suas icorias.
A logica afciiva nao nos govcrna, fclizncnic,
scnrc. Por un nccanisno quc csiudarcnos
nais adianic, a logica iniclcciual conscguc
algunas vczcs doninar as suas inulscs.
132
Doninaao ouco facil alias, orquanio, aos
acunulacs dc scculos, c ainda nuiio dininuia.
Pcrcclc-sc, iodavia, o caninIo crcorrido,
quando sc vc, clo csiudo dos sclvagcns, o quc
foran os riniiivos doninados cla
scniincnialidadc ura.
Esscs riniiivos, inaccssvcis logica
iniclcciual, olcdcccn a iodas as suas inulscs.
Dcsdc quc a fonc os inclc rcciiian-sc conira
a rcsa. insirados clo odio, arrcncicn conira o
ininigo. Tal cra a cisicncia dos rinciros
Ioncns quc os filosofos da Fcvoluao nos
ofcrccian cono nodclos.
3. A lgica coletiva.
A logica afciiva c un dos susicniaculos da
logica colciiva. Nao csiudarcnos agora csia
uliina, orquanio nos dcvcnos ocuar dcla no
caiulo consagrado s oinics c s crcnas
colciivas.
Fccordarcnos soncnic quc a logica afciiva c
a logica colciiva nao odcn scr confundidas. a
uliina so sc nanifcsia nas nuliidcs c odc
rovocar aios conirarios aos quc sao insirados
cla logica afciiva.
Mais adianic sc vcra cono a alna colciiva,
noncniancancnic criada or una nuliidao,
rcrcscnia un agrcgado, nuiio csccial, cn quc
133
o inossvcl nao cisic, a rcvidcncia c ignorada,
a scnsililidadc scnrc sc nanifcsia Iicrirofiada
c a logica racional c inicirancnic dcsrovida dc
aao.
Acalanos dc nosirar ncsic caiulo quc a
logica afciiva consiiiui, con a logica nsiica quc
vai scr csiudada agora, o vcrdadciro novcl dos
nossos aios. Para agir, cunrc, rincirancnic,
scniir. Dcsdc quc scniinos, cssa logica inicrvcn.
A sua influcncia doninou iodos os icnos.
Soncnic nuiio iardc o Ioncn arcndcu a
sulirair-sc un ouco sua fora. Nao cIcgou
ainda o noncnio cn quc a logica racional
doninc a logica afciiva ao invcs dc scr doninada
or cla.
134

CAPTULO IV

A LGICA MSTICA

1. Os caractersticos da lgica mstica.
A logica racional c una logica conscicnic, quc
cnsina a raciocinar, dclilcrar, fazcr
dcnonsiracs c dcscolcrias.
A logica dos scniincnios c una logica
inconscicnic, origcn Ialiiual do nosso nodo dc
agir c cujos cncadcancnios cscaan, nuiias
vczcs, aao da inicligcncia.
A logica nsiica, dc quc nos vanos ocuar
agora, corrcsondc a una fasc sucrior da vida
ncnial. Os aninais nao a conIcccn, conquanio
ossuan grandc nuncro dos nossos scniincnios.
Infcrior logica racional, fasc dc cvoluao
ainda nais clcvada, a logica nsiica icn,
coniudo, dcscncnIado un acl rcondcranic
na Iisioria dos ovos, cn viriudc das crcnas quc
susciia. Ela c a origcn dc inicrrciacs, alIcias,
scn duvida razao, nas quc consiiiuran
odcrosos novcis dc aao. Sc a logica racional
135
Iouvcssc sulsiiiudo ouirora a logica nsiica, o
curso da Iisioria icria nudado.
ScnclIanic logica afciiva, a logica nsiica
acciia as coniradics; nao c, orcn,
inconscicnic cono a rincira c iraduz, frcqucnics
vczcs, una dclilcraao.
O criicrio quc nos guiou na classificaao das
divcrsas fornas da logica, a aao, niiidancnic
rcvcla a disiinao cnirc a logica nsiica c a logica
afciiva. Esia uliina insira, con cfciio nuiias
vczcs, aios conirarios aos nossos nais cvidcnics
inicrcsscs, quc a logica afciiva janais diiaria. A
Iisioria oliica dos ovos cnccrra disso
nuncrosos ccnlos, c a sua Iisioria rcligiosa
ainda nais. Scn duvida, cn casos analogos
quclcs a quc fao rcfcrcncia c cn quc sc assisic
ao dcsaarccincnio dc csiados afciivos iao forics
quanio o udor c o anor naicrno, c ossvcl
oljciar quc cssc dcsaarccincnio odc rcsuliar
da sinlcs sulsiiiuiao dc un scniincnio or
ouiro. Mas, qual c a causa dcssa sulsiiiuiao?
Nao sc dcvc, scgurancnic, rocurar cssa
causa na logica racional, ois ncnIuna razao
aconsclIaria scnclIanics aios. Cunrc, ainda
ncnos, csquisa-la na, logica afciiva. Dcvc-sc,
orianio, forosancnic, invocar un nccanisno
sicologico difcrcnic. cssc nccanisno quc
consiiiui a logica nsiica.
136
Eaninando o scu acl na Iisioria da
civilizaao, vcrcnos dcscnIar-sc ainda nais
niiidancnic iudo quanio a scara da logica
afciiva.
Na logica nsiica, as causas naiurais as
unicas acciias cla logica racional sao
sulsiiiudas clas caricIosas voniadcs dc scrcs
ou dc foras sucriorcs quc inicrvcn cn iodos os
aios c quc cunrc icncr c airair a si.
A logica nsiica rcinou cclusivancnic na
fasc riniiiva da Iunanidadc c, nao olsianic os
rogrcssos da logica racional, a sua influcncia
csia ainda nuiio viva.
O odcr da logica nsiica sc olscrva,
rincialncnic, cn csriios a quc jusiancnic sc
dcu a dcsignaao dc nsiicos, icrno quc nos
scrviu ara dcfinir a sua logica.
A ncnialidadc nsiica sc rcvcla cla
airiluiao a un cnic, a un oljcio dcicrninado
ou a una oicncia ignorada, dc un odcr nagico
indccndcnic c qualqucr aao racional.
As conscqucncias dcssa ncnialidadc variarao
confornc os csriios. Para uns cla scrvira dc
aoio a crcnas rcligiosas dcfinidas, dc coniornos
dcicrninados sol a forna dc divindadcs. Para
ouiros, as foras sucriorcs crnancccrao vagas,
orcn igualncnic odcrosas. O csriio nsiico
137
sc nanifcsiara cniao ncdianic una sucrsiiao
qualqucr. O aicu odc scr iao nsiico quanio un
crfciio dcvoio; frcqucnicncnic clc o c ainda
nais.
Da-sc una rova dc csriio nsiico, quando
sc airilui a un anulcio, a un nuncro, a una
agua nilagrosa, a una crcgrinaao, a una
rclquia, ccrias roricdadcs solrcnaiurais. Essc
csriio sc nanifcsia ainda quando sc suc quc
ial ou qual insiiiuiao oliica ou social icn o
odcr dc iransfornar os Ioncns.
O nisiicisno nuda inccssanicncnic dc
forna, orcn conscrva cono fundo inuiavcl o
acl airiludo a odcrcs nisicriosos. O icno,
quc faz variar o oljcio do nisiicisno, nanicn a
iniangililidadc daquclc clcncnio.
Indifcrcnic a qualqucr criica, o nisiicisno
susciia nos scus adcios una crcdulidadc
liniiada. Muiios Ioncns quc sc qualifican dc
livrcs cnsadorcs orquc rcjciian os dognas
rcligiosos, firncncnic crccn nos
rcsscniincnios, nos rcssagios, na fora nagica
da corda do cnforcado ou do nuncro irczc. Para
clcs, o nundo sc acIa ovoado dc coisas quc dao
fclicidadc ou rovocan inforiunios. Nao Ia
jogador cuja convicao ncssc onio nao csicja
solidancnic csialclccida.
138
Scndo iliniiada a fc do nsiico, ncnIun
alsurdo racional o odcria nolcsiar. Elc c
incrncavcl razao, olscrvaao c
ccricncia. O insuccsso das suas rcviscs nao
lIc rova nada, ois as oicncias solrcnaiurais
sao, or dcfiniao, caricIosas c nao sc
sulncicn a ncnIuna lci.
ncdida quc o Ioncn sc civiliza, o csriio
nsiico, univcrsal cn iodos os sclvagcns,
gradualncnic sc circunscrcvc c sc localiza cn
ccrios assunios. E ncssc onio, a ncnialidadc do
civilizado nao sc disiinguc alsoluiancnic da do
riniiivo, ois ncnIun arguncnio cicnifico lIc
alala a fc. Essc faio dc olscrvaao coniriluira
ara quc arccndanos a gcncsc das crcnas
oculiisias adoiadas or ccrios salios cnincnics.
Os rogrcssos da razao nao Iao dc odcr,
scn duvida, alalar o nisiicisno, orquanio clc
icra scnrc cono rcfugio o donnio do alcn-
iunulo, inaccssvcl cicncia. Os csriios
curiosos dcssc alcn-iunulo sao, naiuralncnic,
inuncravcis.
2. O misticismo como base das crenas.
no nisiicisno quc gcrninan as crcnas
rcligiosas c iodas aquclas quc, scn irazcrcn cssc
nonc, rcvcsicn as ncsnas fornas,
rincialncnic ccrias crcnas oliicas.
139
As conscqucncias da logica nsiica sc
olscrvan, solrciudo, cnirc os sclvagcns.
Dcsrovidos dc qualqucr noao dc lcis naiurais,
vivcn nun nundo ovoado dc csriios, quc
cunrc conjurar inccssanicncnic.
Airas dc cada rcalidadc visvcl, inaginan
scnrc una oicncia invisvcl quc a dcicrnina.
No Ioncn civilizado, as crcnas sao ncnos
rudincniarcs, orquc a noao dc lcis ncccssarias
lIc c inosia or ioda a sua cducaao. Elc nao
as odcria ncgar, nas adniic quc as rcccs
odcn dcicrninar as oicncias naiurais a
inicrroncrcn a aao dcssas lcis. A logica
nsiica c a logica racional sulsisicn, assin, or
vczcs, sinuliancancnic, no ncsno csriio, scn
quc sc ossan fundir.
A crcdulidadc do vcrdadciro crcnic c
gcralncnic iliniiada, c ncnIun nilagrc o odcria
surrccndcr, orquanio c infiniio o odcr do
Dcus quc clc invoca. Vc-sc na caicdral dc Orvicdo
un cofrc quc, diz a noicia disiriluda aos
visiianics, foi insianiancancnic iransoriado dc
Jcrusalcn airavcs dos arcs. Enccrra. "o lciic da
nao dc Jcsus Crisio, os calclos con quc Maria
Madalcna cnugou os cs do Salvador, a vara
con quc Moiscs scarou as aguas do nar
VcrnclIo, a caricira dc S. Pcdro, cic."
140
Essc docuncnio, analogo a nilIarcs dc
ouiros, nosira aic quc onio o fciicIisno nsiico
crnanccc vivo. Sc considcrarnos quc clc c
indccndcnic da qualidadc do scu oljcio,
incluircnos na ncsna fanlia o gri-gri do ncgro,
a rclquia cnccrrada no cofrc dc ouro dc una
najcsiosa caicdral, c a corda do cnforcado.
Dcvcn csscs docuncnios scr conicnlados con
indulgcncia, rincirancnic orquc sao criadorcs
dc una cscrana dc fclicidadc, dcois orquc
corrcsondcn a ccrias ncccssidadcs
indcsiruivcis do csriio.
Sc aconanIasscnos a aao da logica
nsiica airavcs dc iodos os clcncnios da
cisicncia social, nos a vcranos ccrccr-sc nas
arics, na liicraiura, na oliica c aic na aric dc
curar. A coca liicraria cIanada ronaniica c
disso una nanifcsiaao. Os ariisias icn soncnic
conviccs nsiicas. Os nciodos da analisc
racional sao, gcralncnic, ignorados or clcs.
Mas c rincialncnic cn oliica quc sc
olscrva a influcncia do csriio nsiico. Fadicais,
anii-clcricais, naons c iodos os scciarios dc
ariidos circnos vivcn cn lcno nisiicisno. A
classc ocraria c, igualncnic, doninada or un
nisiicisno inicnso.
Cono as rcgics cn quc a cicncia odc
cncirar crnancccn nuiio liniiadas, ao asso
141
quc nao icn liniics as nossas asiracs, a
logica nsiica doninara, scn duvida, ainda nuiio
icno, a Iunanidadc.
Criadora das lcis, dos cosiuncs, das
rcligics, cla fcz surgir iodas as iluscs quc aic
aqui icn guiado a Iunanidadc. O scu odcr c
lasianic vasio ara iransfornar o irrcal cn rcal.
Sol a sua aao, nilIcs dc Ioncns conIcccran
o julilo, a dor ou a cscrana. Todo o idcal saiu
do scu scio.
Logica nsiica, logica scniincnial c logica
racional rcrcscnian ircs fornas da aiividadc
ncnial irrcduivcis una na ouira. Scria,
orianio, inuiil -las cn confliio.
142

CAPTULO V

A LGICA INTELECTUAL

1. Os elementos fundamentais da lgica intelectual.
A logica iniclcciual icn sido o assunio dc
inuncros cscriios dc una uiilidadc alias
ncdocrc Sc a cla aludinos aqui, c,
rincirancnic, orquc rcrcscnia ccrio acl na
gcncsc das oinics c, cn scguida, ara rccisar
os onios cn quc cla difcrc das ouiras fornas dc
logica, csiudadas nos caiulos rcccdcnics.
Concccnos or iniciar alguns dos clcncnios
nos quais sc funda o ccrccio da logica racional.
a voniadc, a aicnao c a rcflcao.
A VONTADE.
a faculdadc dc rcsolvcr-sc a raiicar un
aio; conrccndc, gcralncnic, ircs fascs.
dclilcraao, dcicrninaao, cccuao Una
dcicrninaao cIana-sc voliao, una rcsoluao
icn ianlcn o nonc dc dccisao.
A voniadc c, ao ncsno icno, dc origcn
afciiva. c racional dc origcn afciiva orquc
iodos os novcis dos nossos aios icn un
143
sulsiraiun afciivo. dc origcn racional orquc,
graas aicnao c rcflcao, odcnos conlinar
no csriio rcrcscniacs ncniais susccivcis dc
sc anularcn.
Conirariancnic ao quc cnsina a sicologia,
dircnos quc a voniadc odc scr conscicnic ou
inconscicnic. As voniadcs conscicnics sao as
nais forics. Os aninais nao ossucn ouiras, c o
ncsno sc diria da naior aric dos Ioncns.
Sc dificilncnic sc rcconIcccn as fornas
inconscicnics da voniadc, c orquc a razao,
inicrvindo dcois dos aios ara clica-los,
inaginanos quc cla os diiou.
Dcscarics, iniiado nisso or nuiios filosofos
nodcrnos, fazia da voniadc una csccic dc
cniidadc aosia inicligcncia, quc consiiiua o
rincio das nossas crcnas.
No scu concciio, crcr c dar ou rccusar
voluniariancnic. o scu asscniincnio a una idcia
roosia cla inicligcncia. Essa icoria, nuiio
dcfcndida ainda, scra conlaiida ncsia olra, na
qual cscro nosirar quc a crcna quasc nunca c
voluniaria.
Arisioiclcs sc aroinava nuiio nais do quc
Dcscarics das idcias aqui cosias, quando
fundava a sua sicologia na disiinao cnirc as
faculdadcs scnsiiivas c as faculdadcs iniclcciuais.
144
Da conlinaao das duas rcsuliava, no scu juzo,
a voniadc, quc scria, assin, un cfciio c nao nais
una causa.
Arisioiclcs, cono sc vc, ounIa a
scnsililidadc inicligcncia, ao asso quc
Dcscarics crguia dianic dcla a voniadc. Longc dc
rcrcscniarcn suiilczas vas, cssas disiincs sao,
ao conirario, inorianics. A icoria, scnrc
rcdoninanic, dc quc a crcna c voluniaria c
racional, rcousa cn concciios analogos aos dc
Dcscarics.
A ATENO.
A aicnao c o aio clo qual, sol a aao dc un
cciianic ou da voniadc, o csriio sc conccnira
nun oljcio, con cclusao dos ouiros, ou na
rcrcscniaao ncnial dcssc oljcio, ou ainda nas
idcias quc clc susciia.
A aicnao crniic clininar csiados dc
conscicncia alIcios ao quc nos inicrcssc, cono
ianlcn isolar do caos das coisas o assunio quc
nos airai.
Divcrsos auiorcs considcran a aicnao cono
una forna da voniadc. A aicnao sc acIa,
scgurancnic, sol a dccndcncia da voniadc, nas
nao dcvc scr idcniificada con cla.
145
A aicnao nao odcria scr ianlcn
confundida con a inicligcncia, ois c acnas un
dos clcncnios dc quc csia uliina sc uiiliza.
Os oljcios quc nos ccrcan, inrcssionan
iodos os nossos scniidos. Sc nos os
disiingusscnos igualncnic, cono succdc, or
ccnlo, oljciiva foiografica, o ccrclro sc
acIaria rclcio dc inagcns inuicis. Craas
aicnao so disiinguinos as coisas
roorcionalncnic s nossas ncccssidadcs c
odcnos conccnirar nun unico oljcio ioda a
nossa caacidadc iniclcciual, scn a
disscninarnos ao acaso.
Os aninais sao caazcs dc aicnao, nas cssa
faculdadc c nclcs involuniaria, ao asso quc no
Ioncn odc scr voluniaria.
Do scu dcscnvolvincnio rcsulia, cn grandc
aric, a nossa fora iniclcciual. A criana c o
sclvagcn ossucn nuiio dininuia aicnao
voluniaria Quanio nais susccivcl dc aicnao, c
or conscguinic dc rcflcao, for o Ioncn, ianio
nais considcravcl scra a sua fora iniclcciual.
Un Ncwion scn grandc caacidadc dc aicnao
nao c concclvcl. A iniuiao gcnial quc
suliiancnic surgc, foi scnrc rcccdida dc una
aicnao acicnic c dc una longa rcflcao.
A REFLEXO
146
Quando surgc a rcflcao o Ioncn adquirc a
faculdadc dc raciocinar, quc c consiiiuda cla
aiidao dc irazcr ao csriio c fiar ncdianic a
aicnao as rcrcscniacs ncniais dcrivadas das
scnsacs ou das alavras quc sao os scus sinais.
Podc-sc, cniao, conlina-las, conara-las c
fornar dcssc nodo os julgancnios. Esic nos
fazcn conIcccr, nao as coisas cn si ncsnas,
orcn as suas rc1acs, unico oljciivo accssvcl
da cicncia. A aiidao ara rcflciir inlica scnrc
a aiidao ara a aicnao. A caacidadc dc
aicnao facil conoria a faculdadc dc rcflcao
ncdocrc.
A rcflcao crniic raciocinar
convcnicnicncnic sol condiao dc quc nao
inicrvcnIan as logicas afciiva c nsiica. Dcsdc
quc os assunios solrc os quais sc qucr raciocinar
cacn no cano da crcna, a rcflcao crdc o scu
odcr criico.
2. Papel da lgica racional.
A logica racional nanifcsia-sc cla
associaao, ncdianic a rcflcao c dc acordo con o
nccanisno rcccdcnicncnic indicado dc
rcrcscniacs ncniais ou dc alavras quc as
iraduzan.
Ela foi considcrada duranic nuiio icno
cono lasc das nossas crcnas. Adniiinos, ao
conirario, quc a logica racional nao susciiou
147
ncnIuna crcna. O scu unico acl ossvcl
consisic cn alala-las.
Mas, sc o acl da logica racional c nulo na
gcncsc da crcna, c, ao conirario, caiial na
consiiiuiao do conIccincnio. Todo o cdifcio das
cicncias c o colossal dcscnvolvincnio da
indusiria nodcrna, quc c a sua conscqucncia,
rcousan ncla.
Nao sc odcria, ois, cagcrar a sua fora;
cunrc, no cnianio, salcr rcconIcccr ianlcn os
liniics quc cla ainda nao uliraassou. Os
fcnncnos da vida c do cnsancnio scnrc sc
lIc nanicn fccIados. O scu donnio c o da
naicria lruia, isio c, noncniancancnic
csialilizada cla noric ou clo icno. Solrc os
fcnncnos quc rcrcscnian un novincnio
consianic, cono a vida, cla rojciou luzcs nuiio
inccrias.
Fcinando a cicncia, visivclncnic, scn rival no
donnio do conIccincnio, duranic nuiio icno
sc sus quc a logica iniclcciual, dc quc cla
dcriva, scrviria ara clicar a gcncsc c a
cvoluao das crcnas. Essc crro crsisiiu duranic
scculos, c a sicologia conca acnas a lilcriar-
sc dclc.
A olscrvaao dcvcria icr, cnircianio,
nosirado quc os scrcs aiuan anics dc raciocinar
148
c conrccndcr c sao, or conscguinic, guiados
nos scus aios or ouiras fornas dc logica.
Concncirado dcssa cvidcncia, na qual
nuiias vczcs insisio orquc c ainda nuiio nova,
rcconIccc-sc quc a logica racional dcscncnIa
un acl lasianic sccundario na vida dos
indivduos c dos ovos.
Nao c ncccssario raciocinar ara agir, c
ncnos ainda conrccndcr. O nais nodcsio
inscio aiua cono dcvc, scn sc rcocuar con a
nossa logica.
A conrccnsao c a razao sao fornas da
aiividadc dos scrcs, inicirancnic indccndcnics
da aao. Elas nao fazcn nais do quc olsia-la,
nosirando cn dcnasia os scus crigos.
Craas s suas inulscs afciivas c nsiicas,
os Ioncns nais vulgarcs odcn agir scn quc
icnIan a ncnor susciia quando origcn dos
scus aios. inuiil icniar con clcs o cnrcgo dc
arguncnios dc ordcn iniclcciual. En
conscqucncia da sua dininuia faculdadc dc
conrccnsao, clcs loian un dcsrczo caicgorico
a iudo quanio c sucrior sua inicligcncia.
Qucrcr incuiir-lIcs no csriio ccrias idcias
racionais scria iniiar a criana quc rocura
iniroduzir una laranja nun dcdal. Cunrc salcr
ncdir a caacidadc, gcralncnic rcsiriia, do
ccrclro dos indivduos c dos ovos, anics dc
149
icniar iniroduzir nclc algunas vcrdadcs
racionais.
O acl da logica racional no govcrno dos,
ovos foi scnrc nuiio fraco c soncnic sc
nanifcsia nos discursos. Nao c, rciio, a razao,
orcn o scniincnio. quc os conovc c, or
conscguinic, quc os conduz. Para novcr, cunrc
conovcr.
Mosirarcnos adianic quc, na luia cnirc a
logica racional c a logica afciiva, a rincira c
quasc scnrc vcncida. Os sicologos cIcgan a
rcconIccc-lo cada vcz nais. "Suor, cscrcvc
Filoi, quc una idcia nua, scca, una conccao
alsiraia scn aconanIancnio afciivo,
scnclIanic a una noao gconcirica, icnIa a
ncnor influcncia no roccdincnio Iunano c un
alsurdo sicologico."
Esia longc o noncnio cn quc o nundo scra
conquisiado clo raciocnio filosofico. Elc icn
sido scnrc, ao conirario, aic aqui, criurlado
or crcnas quc a logica racional dcsdcnIa, nas
quc nao odc alsoluiancnic conlaicr.
3. Tardio aparecimento da lgica racional. Ela no
procede da natureza, mas foi criada contra a natureza.
Ja noici quc a logica racional foi a uliina quc
sc nanifcsiou. As ouiras fornas dc logica
150
lasiaran ara guiar iodos os scrcs, dcsdc os
icnos gcologicos aic aos nossos dias.
A logica racional nao c alsoluiancnic
originada cla naiurcza, c una nanifcsiaao do
Ioncn conira a naiurcza. Craas a cssa criaao
da sua inicligcncia, clc sofrc cada vcz ncnos a
influcncia das foras quc o cnvolvcn c cada dia
nais conscguc sulncic-las. Isso rcrcscniou
una conquisia caiial.
Para rcconIcccr quc a logica racional nao c
un roduio da naiurcza, orcn una criaao do
Ioncn conira cla, cunrc olscrvar quc os scus
csforos consisicn, solrciudo, cn luiar conira as
acs naiurais.
Toialncnic indifcrcnic ao dcsiino do
indivduo, a naiurcza so sc ocua do dcsiino da
csccic. Pcranic cla iodos os scrcs sao iguais. A
cisicncia do nais crnicioso nicrolio c ccrcada
dc ianios cuidados quanio a do naior gcnio.
Craas aquisiao da logica racional,
udcnos conlaicr as lcis fcrozcs do univcrso c
conscguir or vczcs vcncc-las.
O vcrdadciro oljciivo da cicncia c cssa luia
consianic conira as iniquidadcs naiurais. Nos so
as sofrcnos agora aic aos liniics rccisos a quc
cIcga o nosso conIccincnio. No dia cn quc os
nccanisnos das logicas liologica c afciiva forcn
151
conIccidos, salcrcnos donina-los inicirancnic.
O Ioncn icra cniao o odcr airiludo aos scus
aniigos dcuscs.
A cicncia nao cIcgou ainda, cvidcnicncnic, a
cssc onio. AcIa-sc ncsno nuiio longc dclc.
Conquanio cada dia circunscrcvanos un ouco
nais o odcr faial da naiurcza, sonos olrigados
a suoria-la, adaiando-nos a cla.
Essc incnso odcr c ialvcz naior ainda do
quc a cicncia o suc. Nos csianos sujciios .
naiurcza, nas nao sc acIa cla ianlcn
sulnciida, scgundo as alavras airiluidas or
squilo a Proncicu acorrcniado ao scu rocIcdo,
s ncccssidadcs quc rcgcn o dcsiino c s quais
os rorios dcuscs dcvcn olcdcccr? A filosofia
nao csia lasianic adianiada ara rcsondcr a
iais inicrrogacs.
152

LIVRO IV
OS CONFLITOS DAS DIVERSAS
FORMAS DE LGICA.
153

CAPTULO I

O CONFLITO DOS ELEMENTOS AFETIVOS,
MSTICOS E INTELECTUAIS

1. Os conflitos das diversas lgicas na vida quotidiana.
Os faiorcs das oinics c das crcnas sao
inicrrciados clas divcrsas fornas dc logica quc
dcscrcvcnos. Por scrcn difcrcnics, dcvcn cnirar
nuiias vczcs cn confliio Cono c clc rcsolvido?
Dc faio, clc so ccccionalncnic sc
nanifcsia. Na vida diaria, csialclccc-sc una
csccic dc cquillrio cnirc as inulscs
conirarias das divcrsas logicas c, confornc o
icno, o ncio c o noncnio, a nossa ncnialidadc
sc dcia doninar or una ou or ouira.
O cquillrio quc acalanos dc indicar, nao c
una fusao, orcn una sucrosiao das
divcrsas fornas dc logica, cada una das quais
nanicn indccndcnic a sua aao.
Essa sucrosiao dc logicas disscnclIanics,
no ncsno indivduo, da incdiaiancnic a soluao
dc un rollcna scnrc cnlaraoso. Cono
odcn csriios sucriorcs, Ialiiuados a
154
rigorosos nciodos cicnificos, acciiar crcnas
rcligiosas, oliicas, csriias, oculiisias, cic.,
quc, cranic a logica racional, lilcriada dc
qualqucr clcncnio csiranIo, nao suorian un
canc?
A rcsosia c, na rcalidadc, nuiio sinlcs.
Nas suas concccs cicnificas, csscs
csriios sao guiados, cla logica racional. Nas
suas crcnas, olcdcccn s lcis da logica nsiica
ou da logica afciiva.
Un salio assa da csfcra do conIccincnio
da crcna, cono nudaria dc Ialiiaao. O crro dc
quc c viiina nuiias vczcs, consisic cn qucrcr
alicar s inicrrciacs das logicas nsiicas ou
afciiva os nciodos da logica iniclcciual, a fin dc
lascar cicniificancnic as suas crcnas.
Dcsirudo o cquillrio cnirc as varias fornas
dc logicas, clas cniran cn luia. Farancnic ncssc
confliio vcncc a logica racional, quc sc dcia
facilncnic ioriurar, alias, a fin dc colocar-sc ao
scrvio das concccs nais infaniis. Por isso, cn
naicria dc crcna rcligiosa, oliica ou noral,
ioda a conicsiaao c inuiil. Discuiir
racionalncnic con ouircn una oiniao dc
origcn afciiva ou nsiica so icra cono rcsuliado
calia-lo. Discuii-la consigo ncsno ianlcn nao
a alala, salvo quando cla cIcgou a un grau dc
155
cnfraquccincnio ial quc a sua fora inicirancnic
sc dissiou.
Os rcsuliados dc una luia cnirc a logica
nsiica c a logica racional nao odcrian scr
osias nais cn cvidcncia do quc clo ccnlo dc
Pascal. caninado ninuciosancnic cn ouiro
caiulo dcsia olra. Scria inuiil insisiir agora
ncsic onio.
Nos nos liniiarcnos, orianio no quc sc vai
scguir, a csiudar o confliio cnirc a logica afciiva c
a logica racional. A luia c ncnos dcsigual do quc
no caso rcccdcnic, orquanio a inicligcncia
odc, ncdianic divcrsos ariifcios, nao luiar
dirciancnic conira os scniincnios, orcn oor
scniincnios a scniincnios afin dc icniar
sulncicr aquclcs quc cla qucr doninar.
2. Conflito dos elementos afetivos e intelectuais. Ao das
idias nos sentimentos.
Os scniincnios quc nos conduzcn, aiuan
nuiio nas idcias, ao asso quc csias uliinas
aiuan nuiio ouco nclcs. A idcia so c,
gcralncnic, a conclusao dc un scniincnio, cuja
cvoluao crnanccc inconscicnic c, orianio,
ignorada.
rccisancnic orquc cssa vida dos
scniincnios crnanccc dcsconIccida quc a
inicligcncia ccrcc ncla iao dininuia aao. Dasia
156
quc nos olscrvcnos, ara nos convcnccrnos a
quc onio as nossas faculdadcs cfciivas cvolvcn
fora da nossa voniadc. Arcscnian una csccic
dc gcrninaao lcnia, analoga quc foi nuiio lcn
dcscriia clo ocia filosofo Sully-PrudIonnc no
scu cclclrc soncio "O vaso quclrado". Una
alavra, un gcsio, quasc insignificanics cn
dcicrninado noncnio, odcn, con o icno,
iransfornar a anizadc cn indifcrcna c, algunas
vczcs, ncsno cn aniiaiia.
O vcrdadciro acl da inicligcncia no
agrcgado dc scniincnios quc fornan o caraicr
consisic cn isolar alguns, iorna-los nais inicnsos
or ncio dc una coninua rcrcscniaao ncnial,
dando-lIcs a fora ncccssaria ara doninar
ccrias inulscs. Ela odc cIcgar, or cssc
rcdonnio dc un csiado afciivo rclaiivancnic a
ouiro, a clcvar o indivduo acina dc si ncsno,
clo ncnos noncniancancnic.
Craas ao scu odcr dc associar as
rcrcscniacs ncniais afciivas c iniclcciuais, a
inicligcncia odc, ois, or vczcs uiilizar csscs
scniincnios, cono un arquiicio salcra, con as
ncsnas cdras, consiruir cdifcios difcrcnics.
Essa aao dc inicligcncia nos scniincnios
nao c iliniiada c arccc ncsno assaz rcsiriia.
Mosira, con cfciio, a olscrvaao quc, sc os
scniincnios sao nuiio inicnsos, a inicligcncia
157
crdc iodo o odcr. A fora dc ccrios scniincnios
odc iornar-sc ial quc, nao so a inicligcncia,
cono ianlcn os inicrcsscs nais cvidcnics do
indivduo, crdcn a influcncia. Darcnos varios
ccnlos disso no caiulo das crcnas.
Sc os scniincnios nao sc iransfornan
dirciancnic cn idcias, sao, coniudo, criadorcs dc
idcias, cvocadoras, or scu iurno, dc ouiros
scniincnios. Manicndo assin a sua
indccndcncia, cssas duas csfcras da aiividadc
ncnial aiuan consianicncnic una na ouira.
As idcias ccrccn, ois, cnlora
indifcrcnicncnic, una aao incgavcl na nossa
vida individual c colciiva; nas, rciio, o scu acl
so c ossvcl sol a condiao dc aoiar-sc nun
sulsiraiun afciivo.
Cono as idcias surgcn dos scniincnios, as
luias cnirc idcias nao sao, na rcalidadc, nais do
quc luias cnirc scniincnios. Os ovos quc
conlaicn aarcnicncnic, or idcias, luian or
scniincnios dos quais cssas idcias sc dcrivan.
Os csiados afciivos quc nao icn cnscjo dc
nanifcsiar-sc; crdcn, nao a cisicncia, nas a
fora, cono iodos os orgaos scn cnrcgo. Assin,
as funcs ouirora ccrcidas clas nolrczas
inglcsa c franccsa arcscniavan qualidadcs dc
caraicr quc dcsaarcccran con a ccssaao das
funcs. Tcndo cssas classcs sociais crdido as
158
suas qualidadcs dc ordcn noral, scn adquirir a
inicligcncia, quc clas nao iinIan iido cnscjo dc
ccrccr, iornaran-sc infcriorcs s classcs ouirora
doninadas. Era, ois, incviiavcl quc a influcncia
da nolrcza, dcois dc Iavcr sido dcsiruda cn
Frana cla Fcvoluao, ficassc Iojc nuiio
alalada na Inglaicrra.
Essa lci, ignorada clos nossos cducadorcs,
dc quc un scniincnio nao raiicado sc airofia,
arccc icr una alicaao gcral. A Iisioria dos
ovos fornccc, ncssc ariicular, nuncrosos
ccnlos. Os nossos insiinios gucrrciros, iao
dcscnvolvidos na coca da Fcvoluao c do
Incrio, acalaran or dar lugar a un acifisno
c a un anii-niliiarisno cada dia nais divulgados,
nao soncnic nas nassas, cono ianlcn cnirc os
iniclcciuais. Da rcsulia csic csiranIo conirasic.
ncdida quc as nacs sc iornan nais acificas,
os scus govcrnos nao ccssan dc auncniar os
arnancnios.
A razao dcssa aarcnic anonalia c sinlcs.
Os indivduos olcdcccn ao scu cgosno cssoal,
ao asso quc os govcrnanics sao olrigados a
rcocuar-sc do inicrcssc colciivo. Mais
csclarccidos do quc as nuliidcs c os rcioricos,
clcs salcn, or ccricncias sccularcs, quc ioda
a naao quc sc cnfraquccc c logo invadida c
saqucada clos vizinIos(5}.
159
As nacs nodcrnas nao cscaaran nais a
cssa lci do quc as suas rcdcccssoras das
civilizacs aniigas. Polacos, iurcos, cgcios,
scrvios, cic., so cviiaran as invascs
dcsiruidoras, dciando-sc dcsojar do iodo ou dc
aric dos scus icrriiorios.
A cvoluao ou, nclIor, a iransosiao dos
scniincnios, dc quc acalanos dc nosirar
algunas conscqucncias, ocra-sc sol influcncias
divcrsas. O ncio social c una das nais
inorianics. Para adaiar-sc a clc, o indivduo c
forado a dciar adornccidos ccrios csiados
afciivos c a uiilizar ouiros, quc o ccrccio
consianicncnic forialccc. Tal dcvcria scr o acl
dc una cducaao lcn cnicndida, isio c, dcscjosa
dc dcscnvolvcr as qualidadcs fundancniais do
caraicr c rincialncnic a iniciaiiva, a coragcn c
a voniadc, quc ouiros scniincnios naiurais
odcn coniralalanar. Oondo-sc iniciaiiva, o
rcccio das rcsonsalilidadcs a anula; conirariada
clo cgosno individual, a dcdicaao ao inicrcssc
colciivo raidancnic sc dissia, cic.
3. Luta dos sentimentos contra os sentimentos. As aes
inibidoras.
Todos os riniiivos. sclvagcns, aninais, cic.,
icndcn consianicncnic a dciar agir os scus
insiinios. Dcsdc, orcn, quc os rinciros vivcn
cn irilos c os scgundos sao doncsiicados, a
160
ncccssidadc os cnsina a rcfrcarcn alguns
insiinios.
Elcs so o conscgucn oondo un scniincnio
nuiio foric rcccio do casiigo, cscrana da
rcconcnsa, or ccnlo a ouiro scniincnio,
cujas inulscs sc icria a icniaao dc scguir.
A aiidao cn doninar os inulsos afciivos
rcrcscnia un fornidavcl clcncnio da civilizaao.
NcnIuna vida social c ossvcl scn cssa lasc
csscncial dc ioda a noral.
As acs inilidoras naniidas clo cosiunc,
cla noral c clos codigos, rcrcscnian, nao una
luia conira os scniincnios c a razao, nas, cono
nosirci, cnirc os scniincnios divcrsos quc a
razao c cn rcscna.
Os codigos civis ou rcligiosos scnrc iivcran
or oljciivo rincial ccrccr una aao inilidora
nas nanifcsiacs dc ccrios scniincnios.
Toda a civilizaao iraduz consirangincnio c
sujciao. Arcndcndo, sol a rigorosa lci das
rinciras olrigacs sociais, a doninar un
ouco as suas inulscs, o riniiivo
dcsrcndcu-sc da aninalidadc ura c cIcgou
larlaric. Forado a rcfrcar-sc nais, clc sc clcvou
aic civilizaao. Esia so sc nanicn cnquanio
crsisic o donnio do Ioncn solrc si ncsno.
161
ScnclIanic sujciao cigc un csforo dc
iodos os insianics. Scria quasc inossvcl sc
Ialiios, quc a cducaao odc fiar, nao
acalasscn or faciliia-lo,iornando-o
inconscicnic.
Suficicnicncnic dcscnvolvida, a discilina
inicrna odc cIcgar assin a sulsiiiuir a
discilina cicrna; nas, quando nao sc soulc
criar una, cunrc rcsignar-sc a suoriar a ouira.
Fccusar una c ouira c rciroccdcr aos icnos dc
larlaric. Os scniincnios nos conduzirao scnrc,
nas ncnIuna socicdadc odc sulsisiir scn quc
os ncnlros arcndcsscn a nanic-los nos liniics
alaio dos quais concan a anarquia c a
dccadcncia.
Os scniincnios rcfrcados clas ncccssidadcs
sociais, quc codifican as lcis, nao sao or isso
dcsirudos. Lilcriadas das suas cias, as
inulscs naiurais riniiivas scnrc
rcaarcccn. Elican-sc assin as violcncias quc
aconanIan as rcvolucs. O civilizado
rciroccdc larlaric.
162

CAPTULO II

O CONFLITO DAS DIVERSAS FORMAS DE
LGICA NA VIDA DOS POVOS

1. Conseqncias da destruio das aes inibidoras dos
sentimentos na vida social.
A ncccssidadc dc rcfrcar os scniincnios
nocivos socicdadc or ncio dc ouiros
scniincnios fiados cla cducaao, a noral c os
codigos, consiiiui, acalanos dc dizcr, o rincio
fundancnial da vida colciiva, c nunca cn vao os
ovos o dcsconIcccn.
Ningucn sc lilcria dos scniincnios quc o
ncio social iinIa cnosancnic conscguido
conicr, scn criar anarquia. O scu rinciro
siniona c un raido acrcscino da crininalidadc,
ial cono o quc Iojc sc olscrva cn Frana.
favorccido, alias, clo dcscnvolvincnio do
Iunaniiarisno, quc aralisa a rcrcssao c icndc,
or conscguinic, a dcsiruir iodos os frcios.
A nossa dcnocracia aiual sofrc cada vcz nais
as conscqucncias da surcssao dcssas acs
inilidoras, as unicas quc odian coniralalanar
os scniincnios anii-sociais.
163
O odio das sucrioridadcs c a invcja, quc sc
iornaran os flagclos da dcnocracia c ancaan a
sua cisicncia, dcrivan dc scniincnios nuiio
naiurais ara quc nao iivcsscn sulsisiido
scnrc. Mas, nas socicdadcs Iicrarquizadas do
assado, a sua nanifcsiaao cra difcil.
Tcndo adquirido Iojc livrc inulso,
inccssanicncnic alcniados or oliicos avidos dc
oularidadc c univcrsiiarios dcsconicnics da
sua soric, csscs scniincnios ccrccn
consianicncnic a sua dcsasirosa iirania.
Foi ncccssaria una grandc dissociaao das
acs inilidoras, nais ou ncnos firnadas cla
Icrcdiiaricdadc, ara quc sc iivcssc odido
assisiir a aios cono a rcvolia dos cnrcgados
osiais, a dos cnrcgados dos caninIos dc fcrro
c, finalncnic, dc nuiias cidadcs dc un grandc
dcariancnio.
Essas dcsagrcgacs sociais so sc iornaran,
alias, ossvcis clas rcciidas caiiulacs dc
govcrnanics, doninadas cla fraqucza quc o
ncdo incviiavclncnic dcicrnina. Dianic da
fraqucza dos codigos, rogrcssivancnic sc criou a
noao dc quc cnrcgar a ancaa c a aao dircia
cra un ncio scguro dc alicrar lcis ouirora
considcradas cono inviolavcis.
E sc os govcrnanics icn cIcgado a fazcr iao
covardcs conccsscs, icn sido isso dcvido a una
164
ignorancia rofunda dc ccrias nocs
sicologicas, quc ncnIun csiadisia dcvia
dcsconIcccr c quc, ouirora, clcs nao ignoravan.
Dcnirc cssas nocs, una das nais
fundancniais c a scguinic.
Una socicdadc sulsisic graas ao faior dc
nanicr a convicao Icrcdiiaria dc quc cunrc
rcsciiar rcligiosancnic, as lcis cn quc sc funda
o organisno social.
A fora quc os codigos ossucn ara inor a
olcdicncia, c, solrciudo, noral. NcnIuna
oicncia naicrial conscguiria iornar rcsciiada
una lci quc ioda a gcnic violassc.
Sc un gcnio nalfazcjo quiscssc dcsiruir una
socicdadc cn oucos dias, lasiar-lIc-ia sugcrir a
iodos os scus ncnlros a rccusa dc olcdcccr s
lcis. O dcsasirc scria nuiio naior do quc una
invasao a quc sc scguissc a conquisia. Un
conquisiador liniia-sc gcralncnic, con cfciio, a
nudar o nonc dos scnIorcs quc discn do
odcr, nas c scu inicrcssc conscrvar
cuidadosancnic os quadros sociais cuja aao c
scnrc nais cficaz do quc a dos ccrciios
Dcsiruir a crcna na ncccssidadc do rcsciio
aos frcios sociais, rcrcscniados clas lcis, c
rcarar una rcvoluao noral infiniiancnic nais
crigosa do quc una rcvoluao naicrial. Os
165
nonuncnios saqucados raidancnic sc
rcconsirocn, nas ara rcfazcr a alna dc un
ovo, sao ncccssarios. cn nuiios casos, alguns
scculos.
Ja iivcnos dc suoriar, cn varias cocas da
nossa Iisioria, cssas dcsagrcgacs ncniais, c no
scu livro solrc Joana d'Arc Hanoiau indicou
una dclas cn icrnos rcciosos.
"Quando foi alolida ioda a Iicrarquia,
quando o rorio conando dissiou a sua
auioridadc, quando, clos scus crros, clc dciou
dc scr rcsciiado, quando o organisno social csia
dcrroiado, fica livrc o cano ara as iniciaiivas
individuais. Elas surgcn c, scgundo as lcis
naiurais, rocuran o crcscincnio c a florcsccncia
na dcliqucsccncia das insiiiuics dcsirudas"
Conlaicndo a iradiao cn nonc do
rogrcsso c sonIando dcsiruir a socicdadc ara
aodcrar-sc das suas riquczas, cono iila
sonIava saqucar Fona, os scciarios nao vcn quc
a sua vida c un csirciio iccido dc aquisics
anccsirais, scn as quais nao vivcrian un so dia.
Salc-sc cono finalizan scnrc scnclIanics
icniaiivas. Scra, cnircianio, rcciso suoria-las,
scn duvida ainda ois so a ccricncia rcciida
insirui. As vcrdadcs fornuladas nos livros sao
alavras vas. So cnciran rofundancnic na,
166
alna dos ovos ao clarao dos inccndios c ao iroar
dos canIcs.
2. Os elementos msticos e afetivos na vida dos povos.
O acl da logica racional, iao rcondcranic
na cvoluao das cicncias c, or vczcs, na vida dos
indivduos, c circnancnic fraco na cisicncia
dos ovos.
Scn duvida, sc o canc sc liniiar
sucrfcic das coisas, scn quc sc icnic dcscolrir
os scus clcncnios oculios, a narraao dos faios
arccc infirnar a icsc rcccdcnic. Os
Iisioriadorcs fazcn crciuancnic inicrvir a
razao nas suas clicacs. Sc so iraiarnos dos
icnos nodcrnos, nao ouvinos rcciir, or ioda
aric, quc a Fcvoluao icvc or origcn as
disscriacs dos filosofos c quc o scu rincial
oljciivo foi olicr quc iriunfasscn as idcias
racionais?
En ncnIuna coca, con cfciio, a razao foi
iao invocada. CIcgou-sc ncsno a dcifica-la c a
consiruir-lIc un icnlo. Na rcalidadc, nao cisic
crodo cn quc cla Iaja rcrcscniado un acl
ncnos inorianic. Isso sc vcrificara
scgurancnic, quando, dissiados os aiavisnos
quc nos ccgan, for ossvcl cscrcvcr una
sicologia da Fcvoluao Franccsa.
167
Mcsno no scu incio, a Fcvoluao so icvc or
susicniaculos clcncnios afciivos. Os lurgucscs,
quc foran os scus rinciros insiigadorcs, cran,
solrciudo, guiados or un scniincnio dc inicnsa
invcja conira una classc quc clcs suunIan icr
igualado. O ovo nao cnsava, a rincio, cn
invcjar ccrias siiuacs, iao longc dclc quc janais
cscraria alcana-la; acolIcu, iodavia, con
cniusiasno o novincnio rcvolucionario
Scniincnio nuiio naiural, ois a dcsiruiao lcgal
das cias sociais c as roncssas quc sc fazia
luzir aos scus olIos, lIc dcsvcndavan a
crscciiva dc scr igual aos scus aniigos
scnIorcs c dc aodcrar-sc das suas riquczas. Na
divisa rcvolucionaria, rccordada nas nossas
nocdas c nas nossas nuralIas, un unico
vocalulo, igualdadc, aaionou os csriios,
cono ainda os aaiona. Dc fraicrnidadc nao sc
fala nais Iojc, ois a luia das classcs sc iornou a
divisa dos novos icnos Quanio lilcrdadc, as
nuliidcs janais crcclcran o scu scniido c
scnrc a rccusaran.
Sc as rcvolucs ianio scduzcn os ovos, c
solrciudo orquc lilcrian scniincnios quc as
ncccssidadcs sociais olrigan a rcfrcar, nas quc
so o sao dc un nodo cnoso c inconlcio.
Mosirci nun rcccdcnic caiulo o acl
fundancnial das acs inilidoras nos
scniincnios c a sua inoriancia. Elas sc rcvclan
168
csccialncnic ncccssarias nos ovos doiados dc
inulscs vivas c novcis.
Sc a cducaao, a iradiao, os codigos nao
conscguircn canalizar csscs inulsos c os aios
quc dclcs rcsulian, ial ovo scra viina, nao so
dos agiiadorcs, cono ianlcn dc iodos os
ininigos cicriorcs, quc salcrao clorar a sua
scnsililidadc. A Iisioria fornccc, ncssc ariicular,
nuncrosos casos. A gucrra dc 1870, or ccnlo,
c rclcia dc cnsinancnios dcssc gcncro. O
incrador, docnic, c o rci da Prussia, idoso,
qucrian a iodo o cusio, cviiar o confliio. Ncssc
iniuiio, o rci da Prussia iinIa, finalncnic,
rcnunciado candidaiura dc scu arcnic ao
irono da EsanIa, c a az arccia firnc.
Airas, orcn, dcsscs csriios inccrios c dc
voniadc fraca, un ccrclro ossanic, doiado dc
una voniadc cncrgica, iinIa nas naos os fios do
dcsiino. Surinindo Ialilncnic algunas
alavras dc un iclcgrana, soulc cascrar aic
ao furor a scniincnialidadc dc un ovo
dcnasiado scnsvcl c olrigou-o a dcclarar, scn
rcaro niliiar, a gucrra a ininigos rcarados
dcsdc nuiio icno. Uiilizando, cn scguida, os
scniincnios dc cada naao, conscguiu nanicr a
ncuiralidadc quc, convinIa aos scus dcsgnios.
Ccga clos scniincnios, quc cssc rofundo
sicologo fizcra vilrar, a Inglaicrra rccusou
associar-sc a un rojcio dc congrcsso, scn
169
rcvcr o quc, nais iardc, lIc cusiaria a fornaao
dc una oicncia niliiar rcondcranic, scu
csadclo aiual. Olcdcccr s inulscs afciivas c
a condcnaao dc scr doninado or aquclcs quc
as salcn dcscriar. ConIcccr a aric dc nancjar
os scniincnios dos Ioncns c salcr donina-los.
3. Os equilbrios e as rupturas das vrias formas de lgica
na vida dos povos.
Vinos quc no csiado nornal dos indivduos
sc csialclccia una csccic dc cquillrio cnirc as
inulscs divcrsas roccdcnics das logicas quc
os guian. O ncsno succdc, cn gcral, na vida dos
ovos.
Quando, sol ccrias influcncias, cssc
cquillrio vcn a scr dcsirudo, nanifcsian-sc
criurlacs rofundas c odc-sc arccndcr una
rcvoluao. Esia uliina consiiiui, as nais das
vczcs, una vcrdadcira nolcsiia ncnial,
rcsulianic da falia dc cquillrio cnirc as
inulscs dc divcrsas logicas, una das quais sc
iornou doninanic cn dcnasia.
solrciudo a rcondcrancia da logica
nsiica quc roduz os grandcs alalos da
Iunanidadc. As Cruzadas, as gucrras dc rcligiao,
a Fcvoluao franccsa forncccn ccnlos disso
Tais novincnios rcrcscnian criscs dcssc
nisiicisno scnrc odcroso, aos quais os ovos,
cono os indivduos, nao sc odcrian sulirair.
170
Do confliio das varias fornas da logica,
rcsulian a naior aric das oscilacs da Iisioria.
Quando rcdonina o clcncnio nsiico, sao as
luias rcligiosas con a sua incriosa violcncia.
Quando solrcssai o clcncnio afciivo, noian-sc,
confornc o faior scniincnial nais cvidcnic, ou os
grandcs cnrccndincnios gucrrciros ou, ao
conirario, a florcsccncia do Iunaniiarisno c do
acifisno, cujas conscqucncias finais nao sao
ncnos norifcras. As gucrras civis c rcligiosas
sao luias cnirc logicas difcrcnics, una das quais
sc iorna, noncniancancnic, rcondcranic cn
circno.
Quando a logica racional rcicndc inicrvir
cclusivancnic na vida dc un ovo, as
criurlacs nao sao ncnos rofundas. A razao
nao c, cniao, nais do quc una rouagcn dc
cnrcsiino, quc dissinula inulscs afciivas ou
nsiicas.
Nos nossos dias, as nuliidcs c os scus
agiiadorcs nosiran-sc, cono ja disscnos, iao
saiurados dc nisiicisno quanio os scus nais
rcnoios anicassados. Palavras c fornulas
doiadas dc un odcr nagico Icrdaran a fora
airiluda s divindadcs quc nossos ais
adoravan. Nao arccc a alucinanic cscrana dc
cncaniadorcs arasos.
171
Con un fundo invariavcl, o nisiicisno
nodifica frcqucnicncnic o scu asccio.
Aiualncnic, arcscnia una forna racionalisia.
cn nonc da razao ura quc os aosiolos da nova
fc rcicndcn rcconsiiiuir as socicdadcs c os
Ioncns.
O odcr dc iransfornaao social airiludo
Iojc razao facilncnic sc clica. Scndo
considcravcis os rogrcssos quc cla icn rcalizado
nas cicncias, ionou-sc naiural suor quc
nciodos susccivcis dc roduzir iais rcsuliados
odian iransfornar as socicdadcs c criar a
fclicidadc univcrsal.
Una sicologia nais csclarccida nosira,
infclizncnic, quc as socicdadcs nao cvolvcn
ncdianic razcs, orcn sol a influcncia dc
inulsos afciivos c nsiicos quc a razao nao
aiingc.
A difcil iarcfa dos conduiorcs dos ovos
aiuais consisic cn conciliar as inulscs das
varias logicas, quc na rcalidadc os guian, con as
da logica racional, quc asira a dirigi-los dc un
nodo cclusivo. A roria Inglaicrra, iradicional,
conca a assisiir a cssc confliio. As insiiiuics
oliicas quc fizcran a sua grandcza, csiao agora
cn luia con os aiaqucs racionalisias dc ariidos
adianiados, os quais rcicndcn rcconsiruir o
cdifcio cn nonc da razao, isio c, da sua razao.
172
O acl dos grandcs csiadisias consisic cn
salcr oricniar o dcsiino das ovos, uiilizando os
inulsos afciivos c nsiicos quc os conduzcn c
nao rocurando dcsiruir csscs inulsos cn nonc
da razao.
Os confliios das divcrsas fornas dc logicas
nao duran scnrc. Tcndcn, cono vinos, ara o
cquillrio. As coniradics sulsisicn, nas cIcga-
sc a nao as disiinguir nais. O clcncnio
iniclcciual sc rcsigna, na naioria dos casos, a
sofrcr as influcncias afciivas c nsiicas, scn
conscniir, cnircianio, cn confcssar a sua dcrroia.
ncsno or isso quc rcnuncianos gcralncnic a
discuiir as nossas afcics c as nossas crcnas. A
sua analisc scria, alias, nuiio cnosa; ncn
scnrc acrcdiianos na ncniira alIcia, nas
facilncnic danos crcdiio s nossas rorias. O
aniigo adagio. "conIccc-ic, a ii ncsno" c,
fclizncnic, dc una rcalizaao inossvcl,
orquanio, sc nos conIcccsscnos a nos ncsnos
c dcscolrsscnos as luias crciuas das quais o
nosso cnicndincnio c a scdc, a nossa cisicncia
rcsvalaria nun caos dc inccriczas. Ignorar a
roria crsonalidadc c, or vczcs, nclIor do quc
a conIcccr.
As rcccdcnics considcracs indican, cn
suna, quc clcncnios nsiicos c afciivos, con as
suas lcis cscciais, crsisicn scnrc no csriio
173
c scrvcn dc lasc ao roccdincnio dos indivduos
c dos ovos.
Conquanio frcqucnicncnic conirarios, iodos
os nossos inulsos finalncnic sc cquililran c
aiuan, cada qual no scu donnio, sc nao sao
criurlados c, solrciudo, sc nao sc icnia
csialclcccr cnirc clcs inossvcis conciliacs.
Vcrdadcs afciivas, vcrdadcs nsiicas c vcrdadcs
racionais roccdcn dc logicas nuiio difcrcnics
ara quc sc ossan fundir.
174

CAPTULO III

A BALANA DOS MOTIVOS

1. A balana mental. A ao.
Os inulsos conirarios das divcrsas logicas
quc nos conduzcn, fazcn Icsiiar, nuiias vczcs,
solrc o roccdincnio a scguir. Os casos nais
sinlcs conorian una cscolIa cnirc varias
solucs. Cunrc csialclcccr una cscolIa
accriada, orquanio as ncccssidadcs da vida
olrigan a agir. Cono sc cfciua a nossa
dcicrninaao?
Un ccnlo clicara facilncnic o scu
nccanisno.
Coloqucnos ao acaso oljcios quaisqucr nos
raios dc una lalana. Tcrninada a ocraao, a
agulIa, iraduzindo os scus novincnios, inclina-
sc ara un lado, sc os raios csiao
dcsigualncnic carrcgados, c fica vcriical sc clcs o
sao igualncnic.
Alcn das lalanas naicriais, Ia lalanas
ncniais, cujo nccanisno c analogo. Os csos sao
os nossos noiivos dc aao. A agulIa rcrcscnia.
175
o aio quc a fiaao do raio, na sua osiao dc
cquillrio, faz cccuiar.
Esscs novcis dc aao odcn, algunas vczcs,
scr razcs, nas aos novcis conscicnics dc ordcn
iniclcciual, junian-sc, as nais das vczcs, os
novcis inconscicnics ja dcscriios, quc csan
grandcncnic cn un dos raios.
En uliina analisc, os noiivos sao cncrgias
cn luia. Vcnccn os nais forics.
Quando as cncrgias conirarias icn, nais ou
ncnos, a ncsna inicnsidadc, os raios oscilan
nuiio icno anics dc fiar-sc nuna osiao
dcfiniiiva. Caracicrcs inccrios, Icsiianics.
Quando as cncrgias cn confliio sao nuiio
dcsiguais, un dos raios adquirc incdiaiancnic
o cquillrio. Caracicrcs rcsoluios, quc assan
raidancnic dccisao c aao.
2. Papel da vontade na balana dos motivos.
Os csos da lalana ncnial csiao, nuiias
vczcs, nossa disosiao, isio c, odcnos
acrcsccnia-los ou dininu-los. Os inircidos
Icrois quc, cla rincira vcz, iransuscran os
Alcs c a MancIa airavcs dos arcs, ccriancnic
clininaran raios da lalana, os nuncrosos
noiivos racionais caazcs dc dcic-los no crigoso
cnrccndincnio quc ncnIun scr Iunano Iavia
icniado anics dclcs.
176
A nossa voniadc nao sc cncarrcga, orcn,
scnrc, dc colocar os csos na lalana dos
noiivos. Os clcncnios da vida afciiva ou nsiica
a sc iniroduzcn. o quc aconiccc cn ccrios aios
insianiancos, rcsulianics dc una cnoao
inicnsa. lanar-sc agua, or ccnlo, no
invcrno, ara da rciirar un dcsconIccido. Sc a
rcflcao sc Iouvcssc ccrcido, a sua aao icria
ccriancnic coniralalanado a dos clcncnios
afciivos c a inclinaao da agulIa icria nudado dc
lado. Eis orquc, sc os grandcs Icrosnos
csoniancos sao frcqucnics, nuiio nais
rarancnic sc olscrvan cqucnos aios dc
Icrosno diarios, iais cono rivar-sc dos gozos
da vida ara cuidar dc un arcnic cnfcrno.
con jusiia quc as acadcnias cncarrcgadas dc
disiriluir rcnios dc viriudc, dc rcfcrcncia os
conccdcn aos cqucnos Icrosnos coninuos.
A voniadc conscicnic odc, ois, aiuar nos
raios da lalana dos noiivos, nas quando cssa
voniadc c inconscicnic, cono nas crcnas, o scu
acl c, ouco nais ou ncnos, nulo. A logica
nsiica ocra, cniao, indccndcnic dc nos c, sc
for rcciso, a dcsciio dc nos c conira nos.
Ficanos ncnos dcsarnados, quando a logica
afciiva inicrvcn so, orquanio, sc os scniincnios
nao forcn nuiio forics, a inicligcncia odcra
disor dc alguns dos csos quc rcrcscnian os
noiivos.
177
O nosso fraco odcr conira os inulsos da
logica afciiva nao dcvc scr nuiio lancniado. Scn
duvida, clcs icn, frcqucnicncnic, dcsasirosas
conscqucncias, nas, or vczcs, ianlcn sc
iornan gcradorcs dc aios nuiio uicis
Iunanidadc.
Quando o Ioncn salc associar os scus
inulsos afciivos c nsiicos s dcscolcrias quc
so a logica racional odc fazcr, clc conscguc,
cono no caso dos valorosos aviadorcs ciiados
acina, rccuar os liniics do ossvcl.
Na lalana dos noiivos cn quc sc csialclccc
a gcncsc das oinics, das crcnas c dos aios,
acIan-sc cono sc vc, nuiios clcncnios
indccndcnics da nossa voniadc. Sc clcs o fosscn
scnrc, odcr-sc-ia dizcr, c nuiias cscolas dc
filosofia ainda o cnsinan, quc un faialisno rgido
nos govcrna.
O faialisno doninou, con cfciio, duranic un
longo crodo da Iisioria ronana. Nao sc
odcndo guiar or si ncsnos, os Ioncns
olcdccian s lcis faiais dc logicas alIcias
razao.
3. Como a lgica racional pode atuar na balana dos
motivos.
Con a lcnia aariao da logica racional,
surgiu no nundo una fora nova, quc crniic ao
178
Ioncn aiuar, nuiias vczcs, nos raios da
lalana dos noiivos, ouirora inaccssvcis ara
clc.
Esiudando, cn olra rcccdcnic, a
dissociaao das faialidadcs, nosiranos cono,
guiada or una voniadc foric, a logica racional sc
iorna o grandc faior dcssa dissociaao. Craas ao
scu odcr, o Ioncn odc influir no curso das
coisas. Ccssando dc scr doninado
cclusivancnic clas foras inconscicnics quc
ouirora o guiavan, cada dia nais arcndc a
suljuga-las c a rcgcr-lIcs o incrio.
E sc a logica racional, susicniada cla
voniadc, nao salc ainda fiar o dcsiino, c orquc
a naior aric dos faiorcs dos aconiccincnios sao
ignorados or nos, c nuiios dos nossos aios
irazcn conscqucncias soncnic rcalizavcis nun
fuiuro scnrc inrcvisio.
Essc inrcvisio c arriscado, o quc
corrcsondc a dizcr quc iniroduz na lalana dos
noiivos, csos dc un valor dcsconIccido. Os
vcrdadciros scnIorcs do dcsiino dos ovos, os
Ioncns dc gcnio, quc cn iao cqucno nuncro
aarcccn cn cada scculo, soulcran acunular o
naior nuncro ossvcl dc rolalilidadcs nun
dos raios da lalana, c arriscaran, cnircianio,
nuiio. Disnarcl, quc icnos ciiado varias vczcs,
orquanio a sua sicologia c nuiio insiruiiva,
179
ilusira clarancnic cssa ncccssidadc do risco.
Una idcia doninanic, a unidadc da sua airia, o
guiava, nas na sua vida, quanios riscos,
rolalilidadcs conirarias, olsiaculos
acunulados, cujo cIoquc a sua voniadc icvc dc
suoriar! Era rcciso, rincirancnic, dcsiruir a
oicncia niliiar da usiria, . qual un assado
rcsiigioso confcria iania fora. A viioria dc
Sadowa, cn 1866, foi ganIa nui cnosancnic, c
soncnic graas a circna incaacidadc do
gcncral ininigo oliido cssc difcil iriunfo, foi
ncccssario corrcr o risco dc conlaicr Naolcao
III, cujos ccrciios assavan or invcncvcis, c
quc o icrian sido, ialvcz, sc a aliana rovavcl da
Frana c da usiria sc Iouvcssc rcalizado. Un
grandc Ioncn odia rcarar iodas cssas
conlinacs, nas nao afirnaria o scu ciio. So
un caraicr audacioso, una vasia inicligcncia,
csclarccida clas iniuics sucriorcs do gcnio,
crniiian afroniar iais riscos. Cunria afronia-
los, cnircianio, ois os inuncros faiorcs quc nos
ccrcan, c cujo conjunio consiiiui o quc sc cIana
acaso, crnancccn inaccssvcis.
solrciudo a logica afciiva quc da coragcn
ara o risco. Ela c o rinciro susicniaculo dc un
cnrccndincnio quc a logica racional dcvc
ianlcn guiar. Crandcs riscos arcscniava a
iravcssia da MancIa c dos Alcs cn acrolano,
nas a logica racional aoiava una voniadc
insirada cla cscrana da gloria, o razcr dc
180
luiar conira dificuldadcs c ouiros clcncnios dc
origcn cclusivancnic afciiva.
caro quc, no dizcr da lcnda, icniou un
cnrccndincnio analogo, icndo a scu favor
acnas a voniadc, crcccu viina do scu csforo.
Cunrc csiar solidancnic rcarado, ara
dcsafiar a naiurcza c os dcuscs.
Os doninadorcs da Iisioria, visvcl ou
invisvcl, cnincnics salios, rofundos
cnsadorcs, ilusircs caiiacs, dcvcn a grandcza
circunsiancia dc icrcn salido uiilizar, scn
dcsdcn dc ncnIuna, as fornas divcrsas dc
logicas quc govcrnan o Ioncn, c nancjar,
graas a clas, a lalana dos noiivos cn quc o
fuiuro sc fia.
Nao c con as nuliidcs, ccgos jogucics dos
scus insiinios, quc as civilizacs rogridcn, nas
con a cqucna cliic quc salc cnsar or clas c
oricnia-las. Procurando r a logica iniclcciual ao
scrvio da logica colciiva, ara jusiificar iodos os
scus inulsos, a icrrvcl lcgiao dos oliicos nao
fcz nais do quc criar una rofunda anarquia.
Fcsunindo csic caiulo c os quc o
rcccdcn, dircnos quc os aconiccincnios da
Iisioria rcsulian do cquillrio c do confliio das
divcrsas logicas. Na lalana dos noiivos, cn quc
sc csan os nossos dcsiinos, iodas icn o scu
181
acl. Dasia quc una dclas vcnIa a rcdoninar
ara quc sc alicrc o dcsiino dos Ioncns.
Una logica afciiva dcnasiada lcva a ccdcr
scn rcflcao a inulsos frcqucnicncnic funcsios.
Una logica nsiica cccssiva susciia as
cigcncias rcligiosas, doninadas cla
rcocuaao cgosia da sua salvaao, c scn
uiilidadc social. Una logica colciiva cagcrada
ronovc a rcdoninancia dos clcncnios
infcriorcs dc un ovo c o conduz larlaric. Una
logica racional cn dcnasia rovoca a duvida c a
inaao.
182

LIVRO V
AS OPINIES E AS CRENAS
INDIVIDUAIS
183

CAPTULO I

OS FATORES INTERNOS DAS OPINIES E
DAS CRENAS.
(O CARTER, O IDEAL, AS NECESSIDADES, O INTERESSE, AS PAIXES, ETC.)

1. Influncia dos vrios fatores das opinies e das
crenas.
O jornal inglcs Concniador cscrcvia
rcccnicncnic, a roosiio da sicologia oliica.
"Nasccra, ialvcz, un dia, un livro naravilIoso
solrc a aric dc crsuadir. Sc suuscrnos quc a
sicologia cIcga a scr una cicncia iao adianiada
quanio a gconciria c a nccanica, scra ossvcl
rcdizcr os cfciios dc un arguncnio solrc o
csriio do Ioncn, iao scgurancnic quanio
odcnos agora rcdizcr un cclisc dc lua. Una
sicologia dcscnvolvida aic cssc onio ossuira
una scric dc rcgras, quc crniicn convcricr un
indivduo a una oiniao qualqucr. O nccanisno
dc un csiriio scra, cniao, conaravcl a naquina
dc cscrcvcr, cn quc lasia aoiar nuna alavanca
ara vcr sair incdiaiancnic a lcira dcscjada.
Una cicncia iao ujanic c, or conscguinic, iao
crigosa, iornar-sc-a ncccssariancnic un
nonoolio do govcrno."
184
Podc-sc adniiir icoricancnic a cisicncia
dcssa cicncia fuiura, dc quc os grandcs
csiadisias c os agiiadorcs ja conIcccn alguns
fragncnios, nas o odcr dc cria-los
conlciancnic cricnccra; c ccrio, a una
Iunanidadc doiada dc inicligcncia nuiio
sucrior nossa.
A razao c cvidcnic. Un dos rollcnas nais
difccis da asirononia, c dc quc acnas sc odc
dar, aic agora, una soluao arcial, c o
dcnoninado dos ircs coros, quc inlica a
dcicrninaao das irajciorias dc ircs novcis, os
quais sinuliancancnic aiuan uns nos ouiros.
Ora, os clcncnios sicologicos quc odcn cnirar
nuna dcicrninaao sao, nao so cn nuncro
nuiio nais considcravcl, cono a sua aao varia
scgundo a scnsililidadc dc cada un.
Sc as rcviscs da conduia dos scrcs nao
sao, cnircianio, scnrc inossvcis, c quc no
agrcgado conlco dos scniincnios cononcnics
do caraicr, nuiias vczcs sc acIan clcncnios
rcondcranics quc oricnian os ouiros, cono
scjan a avarcza, o cgosno, o anor rorio, o
orgulIo, cic. Os Ioncns assin doninados sao os
nais facilncnic nancjavcis, orquanio sc salc
cn quc iccla afciiva cunrc laicr. Un indivduo
lcn cquililrado, quc nao ofcrccc ncnIuna noia
doninanic, c ao conirario, nao c facilncnic
conrccndido ncn sc dcia facilncnic guiar.
185
Ncn iodos os faios quc cnuncrarcnos,
cniran na gcncsc dc una oiniao. Sc una aiua
nun indivduo, ncnIuna aao ccrcc cn ouiro.
O quc aaiona un ovo, dciara indifcrcnic o
ovo vizinIo.
Dc faio, a fornaao da naior aric das
oinics conrccndc oucos faiorcs. A raa, o
ncio c o coniagio ara as grandcs crcnas, as
inrcsscs c o inicrcssc cssoal ara as oinics
diarias sao clcncnios lasianics. Sonos,
cnircianio, olrigados a csiudar ouiros c a coloca-
los quasc no ncsno lano, orquc, sc iodos nao
aiuan scnrc, ncnIun cisic quc nao ossa
inicrvir, cn dcicrninado noncnio.
2. O carter.
No fundo conun dos caracicrcs dc raas
solrccn-sc os caracicrcs variavcis dos
indivduos. considcravcl o scu acl na gcncsc
das oinics c das crcnas. O nais rcflciido dos
filosofos nao cscaa sua influcncia. As suas
douirinas oiinisias ou cssinisias rcsulian
nuiio nais do scu caraicr quc da sua
inicligcncia. W. Jancs asscgura, ois, con razao,
quc "a Iisioria da filosofia c, cn grandc aric, a
do confliio dos icncrancnios Iunanos. Essa
difcrcna ariicular dos icncrancnios,
acrcsccnia clc, scnrc cnirou cn linIa dc conia
no donnio da liicraiura, da aric, do govcrno c
dos cosiuncs, ianio quanio no da filosofia. Sc sc
186
iraia dos cosiuncs. nos a vcnos, dc un lado, as
cssoas quc nao sao naiurais c ouiras quc o sao.
Sc sc iraia do govcrno. Ia os auioriiarios c Ia os
anarquisias. En liicraiura, Ia os urisias, ou as
cssoas quc arccian o csiilo acadcnico, c Ia os
rcalisias".
Concncirados dcssa influcncia do caraicr
individual nas oinics, facilncnic concclcrcnos
or quc ccrios Ioncns sao conscrvadorcs c
ouiros rcvolucionarios.
Esics uliinos icndcn scnrc a rcvoliar-sc,
unicancnic or icncrancnio, conira o quc os
ccrca, qualqucr quc scja a ordcn das coisas
csialclccidas. Enconiran-sc, gcralncnic, cnirc
caracicrcs cuja csialilidadc anccsiral foi
dissociada or influcncias divcrsas. Elcs ja nao sc
acIan, or conscguinic, adaiados ao scu ncio.
Muiios dcnirc clcs cricnccn grandc fanlia
dos dcgcncrados, quc csiao solrciudo no donnio
da aiologia. Tcndo-sc iornado inadaiavcis ao
csiado social, clcs lIc sao ncccssariancnic iao
Iosiis quanio o sclvagcn olrigado a sulncicr-sc
civilizaao.
O ccrciio dos rcvolucionarios sc rccruia,
rincialncnic Iojc, ncssa nuliidao dc
dcgcncrados, con quc o alcoolisno, a sfilis, o
aludisno, o saiurnisno, cic., ovoan as
grandcs cidadcs. un rcsduo cujo nuncro os
187
rogrcssos da civilizaao diariancnic auncnian.
Un dos nais icnvcis rollcnas do fuiuro scra
sulirair as socicdadcs aos furiosos aiaqucs dcssc
ccrciio dc inadaiados.
O scu acl na Iisioria foi, or vczcs,
considcravcl, orquanio a sua faculdadc dc
crsuasao odcrosancnic sc ccrcc na alna dos
ovos. Scni-alicnados cono Pcdro o Erniiao c
Luicro sulvcricran o nundo.
3. O ideal.
O idcal dc un ovo dcicrnina grandc nuncro
das suas oinics c crcnas. Fcrcscnia a snicsc
das suas asiracs conuns, das suas
ncccssidadcs c dos scus dcscjos. Essa, snicsc c
dcicrninada cla sua raa, clo scu assado c
or, nuiios ouiros faiorcs dc quc nao icnIo dc
ocuar-nc agora. Mosirci, cn ouiro livro, a sua
fora c fiz vcr quc nao odc scr alalado, scn quc
o scjan ianlcn os aliccrccs do cdifcio social
susicniado or clc. Sc ianios Ioncns sc nosiran
Iojc Icsiianics nas suas oinics, nas suas
crcnas c olcdcccn s inulscs nais conirarias
c orquc, con una inicligcncia or vczcs nuiio
clcvada, ossucn un idcal nuiio fraco.
A fora dos fanaiicos rcsidc rccisancnic na
rigorosa olcdicncia ao scu idcal crigoso. o quc
sc odc olscrvar Iojc no iocanic ao idcal
socialisia, o unico quc ainda scduz as nuliidcs.
188
Elc csa inicirancnic na nossa vida nacional c
susciia nuncrosas lcis dcsiruidoras da sua
roscridadc.
Un idcal nao c, alsoluiancnic, orianio,
una conccao icorica, cuja aao ossa scr
ncgligcnciada. Quando sc gcncraliza, ccrcc una
influcncia rcondcranic nas ninucias nais
insignificanics da vida. Mcsno aquclcs quc
ignoran a sua influcncia, a clas sc sulncicn.
Crcnas rcligiosas norais ou oliicas so
adquircn odcr dcois dc concrciizadas nun
idcal univcrsalncnic acciio. Quando csic uliino
sc adaia s ncccssidadcs c s ossililidadcs do
noncnio, dcicrnina a grandcza dc un as.
Quando c conirario ao curso naiural das coisas,
rovoca a dccadcncia dcssa naao.
4. As necessidades.
As ncccssidadcs figuran cnirc os grandcs
clcncnios gcradorcs das nossas oinics, do
nosso roccdcr c dc ioda a cvoluao social. A
fonc c a nais foric dclas. Conduziu os nossos
rcnoios anicassados das rinciras cavcrnas
aurora da civilizaao c a incnsa naioria dos
Ioncns so iralalIa ara saiisfazc-las. Foi cla
quc, cclindo os larlaros das suas csiccs,
rovocou a invasao dc Fona c nudou o curso da
Iisioria. Nos nossos dias, o scu acl nao c
189
ncnor. Ja dissc, con razao, quc o socialisno c
una qucsiao dc csinago.
Os rogrcssos da civilizaao junian
inccssanicncnic novas ncccssidadcs lisia ja
longa das aniigas Ncccssidadc dc nuirir-sc,
rcroduzir-sc c vcsiir-sc, ncccssidadcs rcligiosas,
ncccssidadcs norais, ncccssidadcs csiciicas c
nuiias ouiras, sao, iodas, crcsscs das,
ncccssidadcs liologicas c afciivas quc nos
conduzcn, naniidas clos dois grandcs faiorcs
irrcduivcis da aiividadc dos scrcs, o razcr c a
dor.
Criar nas nuliidcs novas ncccssidadcs c
susciiar oinics novas. Os csiadisias cnincnics
salcn rovocar ncccssidadcs uicis ao scu as. A
unidadc da AlcnanIa c, nais iardc, una
ossanic narinIa dc gucrra foran ncccssidadcs
ariificialncnic inosias.
A cvoluao cicnifica da indusiria ronovcu
ncccssidadcs novas, quc sc iornaran logo, cono
os caninIos dc fcrro c o iclcfonc, ncccssidadcs
indiscnsavcis. Infclizncnic, cssas ncccssidadcs
auncniaran nais dcrcssa do quc os ncios dc
saiisfazc-las. Fcrcscnian una das fonics do
dcsconicniancnio quc dcscnvolvc o socialisno.
Sao ianlcn o vcrdadciro noiivo dos
arnancnios cada vcz nais ruinosos da Euroa.
Tcndo crcscido considcravclncnic as
190
ncccssidadcs dos ovos c iornando-sc cada dia
nais rudc a luia cla cisicncia, cada qual
alincnia a sccrcia cscrana dc cnriqucccr cn
dcirincnio dos vizinIos. O gcrnano dc Ia
cinqucnia anos, nodcsio concdor dc
"cIoucrouic", cra acfico, orquc nao iinIa
dcscjos. Tcndo suliiancnic crcscido as suas
ncccssidadcs, iornou-sc gucrrciro c ancaador.
Auncniando, alcn disso, raidancnic, a sua
oulaao c uliraassando logo o nuncro dc
indivduos quc o as odc nuirir, aroina-sc o
noncnio cn quc, sol un rcicio qualqucr, c
ncsno scn ouiro rcicio a nao scr o dirciio do
nais foric, a AlcnanIa invadira, ara vivcr, as
nacs vizinIas. So cssa razao odia dccidi-la a
fazcr as csnagadoras dcscsas cigidas clo
auncnio da sua narinIa c do scu ccrciio
5. O interesse.
Nao scra ncccssario insisiir no acl do
inicrcssc na fornaao das nossas oinics. un
assunio rclaiivancnic ao qual iodos icn una
oiniao fornada.
A naior aric das coisas odcn scr
considcradas sol onios dc visia nuiio
difcrcnics. inicrcssc gcral ou inicrcssc ariicular,
rincialncnic. A nossa aicnao, naiuralncnic
conccnirada sol o asccio quc nos c rovciioso,
incdc quc vcjanos os ouiros.
191
O inicrcssc ossui, cono a aiao, o odcr dc
iransfornar cn vcrdadc aquilo cn quc lIc c uiil
acrcdiiar Elc c, ois, frcqucnicncnic, nais uiil do
quc a razao, ncsno cn qucsics cn quc csia
dcvcria scr, aarcnicncnic, o guia unico. En
ccononia oliica, or ccnlo, as conviccs sao
dc ial nodo insiradas clo inicrcssc cssoal quc
sc odc, cn gcral, rcviancnic salcr, confornc a
rofissao dc un indivduo, sc clc c ariidario ou
nao do livrc canlio.
As variacs dc oiniao olcdcccn
naiuralncnic, s variacs do inicrcssc. En
naicria oliica, o inicrcssc cssoal consiiiui o
rincial faior. Un indivduo quc, cn ccrio
noncnio, cncrgicancnic conlaicu o inosio
solrc a rcnda, con a ncsna cncrgia o dcfcndcra
nais, sc conia scr ninisiro. Os socialisias
cnriquccidos acalan, cn gcral, conscrvadorcs, c
os dcsconicnics dc un ariido qualqucr sc
iransfornan facilncnic cn socialisias.
O inicrcssc, sol iodas as suas fornas, nao c
soncnic gcrador dc oinics. Aguado or
ncccssidadcs nuiio inicnsas, clc cnfraquccc logo
a noralidadc. O nagisirado avido dc ronoao, o
cirurgiao cn rcscna dc una ocraao inuiil
orcn fruiuosa, o advogado quc cnriqucccra con
conlicacs dc roccsso, quc clc odcria cviiar,
icrao raidancnic a noral nuiio alalada, sc
incriosas ncccssidadcs dc luo lIcs
192
csiinularcn o inicrcssc. Essas ncccssidadcs
odcn consiiiuir, nas naiurczas sucriorcs, un
clcncnio dc aiividadc c dc rogrcsso, nas nas
naiurczas ncdocrcs dcicrninan, ao conirario,
una accniuada dcgcncrcsccncia noral.
O inicrcssc noral c frcqucnicncnic un faior
dc oinics iao odcroso quanio o inicrcssc
naicrial. O anor rorio fcrido, or ccnlo,
rovoca odios inicnsos c iodas as oinics quc
dai dccorrcn. O odio dos lurgucscs da Fcvoluao
conira a nolrcza c as suas sanguinarias
vinganas rovinIan solrciudo dc IunilIacs
ouirora sofridas. Marai vingava-sc da sua aniiga
siiuaao social; Hclcri, lilclisia do Pcrc
DucIcsnc, quc causou ianias norics, foi, ao
conco, un rcalisia ardcnic. Sc iivcsscn vivido
lasianic dc nodo a ocuar lugarcs ou a icr
iiulos na coca do Incrio, clcs sc icrian, scn
duvida, iornado, cono ianios dos scus cnulos,
conscrvadorcs fcrvorosos.
6. As paixes.
Os scniincnios fios c dc forna consianic
qualificados dc aics consiiiucn, ianlcn,
ossanics faiorcs dc oinics, dc crcnas c, or
conscguinic, dc conduia. Ccrias aics
coniagiosas iornan-sc, or cssc noiivo,
facilncnic colciivas. A sua aao c, cniao,
irrcsisivcl. Elas rcciiiaran nuiios ovos, uns
conira os ouiros, nas divcrsas fascs da Iisioria.
193
As aics odcn cciiar a nossa aiividadc,
orcn, alicran, as nais das vczcs, a jusicza das
oinics, incdindo dc vcr as coisas cono
rcalncnic sao c dc conrccndcr a sua gcncsc. Sc
nos livros dc Iisioria sao alundanics os crros, c
orquc, na naior aric dos casos, as aics
diian a sua narraiiva. Nao sc ciiaria, cnso cu,
un Iisioriador quc Iaja rclaiado inarcialncnic
a Fcvoluao.
O acl das aics c, cono vcnos, nuiio
considcravcl nas nossas oinics c, or
conscguinic, na gcncsc dos aconiccincnios. Nao
sao, infclizncnic, as nais rcconcndavcis quc icn
ccrcido naior aao. Kani rcconIcccu a grandc
fora social das iorcs aics. A naldadc c, no
scu juzo, un odcroso clcncnio do rogrcsso
Iunano. Parccc, infclizncnic, nuiio ccrio quc, sc
os Ioncns iivcsscn scguido o rccciio do
EvangclIo "Anai-vos uns aos ouiros", ao invcs dc
olcdcccrcn ao da Naiurcza, quc os inciia a sc
dcsirurcn nuiuancnic, a Iunanidadc vcgciaria
ainda no fundo das riniiivas cavcrnas.
194

CAPTULO II

OS FATORES EXTERNOS DAS OPINIES E
DAS CRENAS
(A sugesto, as primeiras impresses, a necessidade de
explicaes, as palavras e as imagens, as iluses, a necessidade,
etc.)

1. A sugesto.
A grandc naioria das nossas oinics c das
nossas crcnas oliicas, rcligiosas c sociais, sao
o rcsuliado dc sugcsics.
"Essc icrno sugcsiao, cscrcvc Jancs, dcsigna
o odcr quc as idcias ccrccn nas crcnas c na
nancira dc agir".
Essa dcfiniao arccc ouco corrcia. A
sugcsiao c, na rcalidadc, o odcr dc crsuasao
ccrcido nao soncnic clas idcias, cono ianlcn
or una causa qualqucr. afirnaao, rcsigio,
cic. So as idcias c, solrciudo, o raciocnio icn, ao
conirario, una viriudc sugcsiiva nuiio dininuia.
Convcnccr nao c alsoluiancnic sugcrir. Una
sugcsiao faz olcdcccr. Un raciocnio odc
crsuadir, nas nao olriga a ccdcr.
195
Os nodos dc sugcsiao sao nuiio variados.
ncio, livros, jornais, discursos, aao individual,
cic. A alavra rcrcscnia un dos nais aiivos.
Faliar ja c sugcrir; afirnar c sugcrir nais, rcciir
a afirnaao con ardor, c lcvar ao scu naino a
aao sugcsiiva.
Os cfciios da sugcsiao sao dc una
inicnsidadc nuiio variavcl. Ela sc csicndc dcsdc
a aao dininuia do vcndcdor quc sc rocura
dcsfazcr dc una ncrcadoria, aic a quc c ccrcida
clo Iinoiizador no csriio do ncuroaia, o qual
ccgancnic olcdccc a iodas as suas voniadcs. Na
oliica, o Iinoiizador sc cIana agiiador, sua
influcncia c considcravcl.
Os cfciios dc una sugcsiao dccndcn do
csiado ncnial do indivduo quc a. rccclc. Sol
una influcncia cssoal inicnsa. odio, anor, cic.,
quc liniia o cano da sua conscicncia, clc scra
nuiio sugcsiionavcl c as suas oinics facilncnic
sc iransfornarao.
O csriio nais cnincnic nao sc lilcria da
sua sugcsiao. Julio Lcnaiirc, nas suas
confcrcncias solrc Fcnclon, nosirou-nos o ilusirc
rclado sol a doninaao dc una ncuroaia,
Mnc. Cuyon, a qual, icndo-o cscolIido ara scu
dircior, logo sc iornou a sua dirciora. Conscguiu
quc clc adniiissc a caiidao das suas uioias no
iocanic ao alsurdo dogna do quiciisno, quc
196
rofcssava a indifcrcna cla salvaao c clos
aios. Fcnclon foi iao conlciancnic sugcsiionado
quc nao Icsiiou cn sulncicr cssa douirina a un
congrcsso dc lisos rcsidido or Dossuci. Esic
uliino logo dcscolriu a sugcsiao ccrcida no
csriio do ilusirc rclado. "Fciirci-nc, dissc clc,
surrcso, ao vcr iao lclo csriio cn adniraao
or una nulIcr cujas luzcs cran iao curias, dc
iao lcvc ncriio, dc iao alavcis iluscs, c quc sc
arcscniava cono rofciiza." As cssoas a ar da
Iisioria conicnoranca nao icrao a ncsna
surrcsa. Qucsics cscandalosas, iais cono a dc
Mnc. Hunlcri c dc Duray dc la MaIcric,
rovaran quc lanquciros Ialcis, advogados c
Ioncns dc ncgocios ccricnics odian scr
sugcsiionados, a onio dc alandonar a foriuna a
vulgarcs vclIacos, quc so iinIan ao scu favor a
fora fascinadora.
Essa fascinaao c una irrcsisivcl forna dc
sugcsiao. O Ioncn a cla sc sulncic, cono o
assaro dianic da colra. inconicsiavcl quc
ccrios cnics, alias nuiio raros, ossucn un
odcr dc fascinaao quc sc ccrcc aic nos
aninais, cono icn odido olscrvar iodas as
cssoas quc sc ocuan dc donar. Muiios crincs
iivcran cono origcn cssa aao fascinadora. A
fornosa condcssa Tarnowsla sugcria scn
dificuldadc assassinaios aos scus adoradorcs. A
sua fora cra ial quc sc iornou rcciso nudar
nuiias vczcs os caralinciros quc a
197
aconanIavan, assin cono os guardas da sua
risao.
Ecnlos analogos odcn scr conarados a
faios quc ccrios ncdiuns ou faquircs arcscnian,
os quais sugcrcn s cssoas quc os ccrcan, a
crcna cn fcnncnos incisicnics. Salios
ilusircs foran, assin, viinas das sugcsics
ccrcidas clo cclclrc ncdiun Eusaia, cono
nosirarci cn ouira aric dcsia olra.
Tornando-sc cada vcz nais rcondcranic o
acl das nuliidcs c scndo csias unicancnic
influcnciadas cla sugcsiao, a influcncia dos
agiiadorcs crcscc dia a dia. Un govcrno
suosiancnic oular c, na rcalidadc, una
oligarquia dc agiiadorcs, cuja influcncia iiranica
sc nanifcsia a cada insianic. Elcs ordcnan as
arcdcs, olrigan os ninisiros a olcdcccr-lIcs c
incn lcis alsurdas.
Scu odcr dc sugcsiao c lasianic
considcravcl ara forar as nuliidcs a una
olcdicncia scrvil. Na uliina fcsia anual do
cssoal da Cia. d'Orlcans, o scu dircior lcnlrou
quc os scus cnrcgados sc iinIan dcclarado cn
arcdc no noncnio rcciso cn quc clc accdia a
iodos os cdidos dos scus sulalicrnos. "Coniudo,
ajuniou clc, a arcdc icvc ncccssariancnic una
causa. Sin, icvc una causa. foi rovocada or
un cqucno gruo dc agiiadorcs, cujo roccsso,
198
scnrc o ncsno, consisic cn sulsiiiuir o
arguncnio cla ancaa, cla injuria c clo
ulirajc."
A aao dcsscs agiiadorcs nao fora
alsoluiancnic dissinulada, orquanio ncssc
ncsno discurso sao rcroduzidos irccIos dos
scus ariigos. Una sicologia nais ccria icria fciio
conrccndcr ao dircior a aao sugcsiiva dcsscs
agiiadorcs c a icria aralisado, culsando-os da
sua ConanIia. O ccnlo c nao so un frcio
cncrgico, cono ianlcn. un odcroso ncio dc
sugcsiao. Scndo dc ordcn afciiva, a sugcsiao so
cla sugcsiao odc scr conlaiida. Ccdcr aos
agiiadorcs, cono scn ccssar sc roccdc, c
forialcccr a sua influcncia.
2. As primeiras impresses.
As rinciras inrcsscs sao as quc logo sc
rcsscnicn, cn rcscna dc un cnic, dc un
aconiccincnio, dc un oljcio dcsconIccido.
Scndo lcnia c cnosa a claloraao dc un
julgancnio, o Ioncn sc conicnia, cn gcral con
as rinciras inrcsscs, isio c, con as sugcsics
da sinlcs iniuiao.
As nulIcrcs, as crianas, os riniiivos c
Ioncns nuiio civilizados inicirancnic confian
nas suas rinciras inrcsscs.
199
En ccrios clcncnios da vida social, as
inrcsscs sc associan, algunas vczcs, a
raciocnios. Mas Ia ouiros, rincialncnic os
assunios arisiicos c liicrarios, cn quc as nossas
rinciras inrcsscs consiiiucn, nais ou
ncnos, os nossos guias unicos. E cono
dccndcn dc una scnsililidadc scnrc variavcl,
os concciios quc dclas sc dcrivan, facilncnic sc
iransfornan. Elcs difcrcn, con cfciio, con as
cocas, os indivduos c as raas. As rinciras
inrcsscs roduzidas clas ncsnas coisas no
csriio dc un varao fcudal, dc asior calvinisia,
dc un lcirado, dc un Ioncn do ovo, dc un
salio, cic., nao odcn, cvidcnicncnic,
arcscniar caracicrcs conuns.
Nas qucsics dc cicncia ura quc, cn gcral,
cscaan ao donnio do afciivo, cssas
divcrgcncias sc olscrvan sol a influcncia das
rinciras inrcsscs. Canalizada or
indiscuivcis cvidcncias, a nossa scnsililidadc c
cniao olrigada a acciiar o quc, or vczcs, nais
dcsagradavclncnic a inrcssiona.
As nossas rinciras inrcsscs sao, cn
ccrios casos, suliiancnic dcsirudas or
inrcsscs conirarias; nas succdc ianlcn quc
scjan lasianic forics ara quc so lcniancnic sc
dissicn. Os julgancnios quc nclcs sc aoiaran,
crsisicn, cniao, duranic nuiio icno.
200
As rinciras inrcsscs dcvcrian scr
considcradas cono indicacs vagas, scnrc
vcrificavcis. Alandonar-sc a clas scn canc,
cono nuiias vczcs sc roccdc, c airavcssar a vida
na crsuasao dc un crro. Elas so icn,
cfciivancnic, or susicniaculo sinaiias c
aniiaiias insiiniivas quc ncnIuna razao
ilunina.
, cnircianio, solrc lascs iao fragcis quc, s
nais das vczcs, sc cdifican as nossas concccs
do jusio c do injusio, do lcn c do nal, da
vcrdadc c do crro.
3. A necessidade de explicaes.
Tao irrcduivcl quanio a ncccssidadc dc crcr,
a ncccssidadc dc clicacs aconanIa o
Ioncn dcsdc o lcro aic ao iunulo. Ela
coniriluiu ara criar os scus dcuscs c
diariancnic dcicrnina a gcncsc dc nuncrosas
oinics.
Essa ncccssidadc inicnsa facilncnic sc
saiisfaz. As rcsosias nais rudincniarcs sao
suficicnics. A facilidadc, con quc c conicniada,
foi a origcn dc grandc nuncro dc crros.
Scnrc avido dc ccriczas dcfiniiivas, o
csriio Iunano guarda nuiio icno as oinics
falsas fundadas na ncccssidadc dc clicacs c
201
considcra cono ininigos do scu rcouso aquclcs
quc as conlaicn.
O rincial inconvcnicnic das oinics,
lascadas cn clicacs crrncas, c quc,
adniiindo-as cono dcfiniiivas, o Ioncn nao
rocura ouiras. Suor quc sc conIccc a razao
das coisas c un ncio scguro dc nao a dcscolrir.
A ignorancia da nossa ignorancia icn rciardado
dc longos scculos os rogrcssos das cicncias c
ainda, alias, os rcsiringc.
A scdc dc clicacs c ial quc scnrc foi
acIada alguna ara os fcnncnos ncnos
conrccnsvcis. O csriio icn nais saiisfaao,
cn adniiir quc Juiicr lana o raio do quc cn sc
confcssar ignoranic cn rclaao s causas quc o
fazcn rclcniar. Para nao confcssar a sua
ignorancia cn ccrios assunios, a roria cicncia
nuiias vczcs sc conicnia con clicacs
analogas.
4. Os vocbulos, as frmulas e as imagens.
Os vocalulos c as fornulas sao grandcs
gcradorcs dc oinics c dc crcnas. Poicncias
icrrvcis, fazcn crcccr nais Ioncns do quc os
canIcs.
A fora dos vocalulos sc clica cla
circunsiancia dc cvocarcn os gruos dc
scniincnios quc lIcs csiivcran associados
202
duranic nuiio icno. Mosirci cn ouiras olras o
scu acl fundancnial na oliica(6}.
A fora cvocadora dc ccrias fornulas c
considcravcl nuna asscnllcia. con vocalulos
quc os oliicos dcscrian scniincnios.
Prcsidcnic do ConsclIo c arcccndo, cniao,
onioicnic, o Sr. Clcncnccau foi
insianiancancnic dcrrulado or un vocalulo,
quc dcscriou, cnirc os ncnlros do Parlancnio,
os scniincnios dc IunilIaao sofridos na coca
dc FacIoada. O scu succssor quasc caiu clo
ncsno noiivo. Una frasc nuiio jusia, orcn
inooriuna, ois cra a cvocaao dc inagcns
inquiciadoras, rovocou no audiiorio griios dc
indignaao, dianic dos quais clc cscaou dc scr
dcrrulado.
Ccrias alavras, cono rccisancnic olscrvou
a roosiio o sr. Darrcs, sao doiadas dc una
sonoridadc nsiica. Cozan dcssa roricdadc as
crcsscs favoriias dos oliicos. caiialisno,
rolciariado, cic.
Os vocalulos sao iais solcranos das coisas
quc o scu incrio sc ccrcc or vczcs nos Ioncns
nais rcflciidos. En rcscna dc un fcnncno
inconrccnsvcl, o csriio sc saiisfaz con a
invcnao dc una fornula. Ignorando iudo quanio
c rcfcrcnic ao nisicrio da vida, incaazcs dc
dizcrcn orquc a loloia sc iransnuda cn
203
carvalIo, cono os scrcs sc iransfornan, os
salios acciian fornulas, quc sulsiiiucn as
clicacs. Os rogrcssos das ccncias olrigan
frcqucnicncnic a nuda-las. A adaiaao ocua o
lugar do rincio viial. O inaccssvcl clciron
succdcu ao nao ncnos inaccssvcl aiono. Essas
crcsscs lascadas no dcsconIccido conccdcn
suficicnic saiisfaao nossa ncccssidadc dc
clicacs.
Os vocalulos cvocan inagcns ncniais, nas
as inagcns figuradas sao ainda nais odcrosas.
Mosirci, na ninIa Psicologia Poliiica, a aao
considcravcl quc iivcran os cariazcs ilusirados
nas uliinas clcics inglcsas. Elcs rccisan os
scniincnios, liniiando-lIcs o alcancc. Os
indusiriais c os cdiiorcs cnrcgan diariancnic
cssc roccsso ara airair csccialncnic a
aicnao.
Os rorios govcrnanics acalan or uiilizar
o acl sicologico das inagcns na gcncsc das
oinics. Dianic da raida dininuiao dos
alisiancnios voluniarios na cavalaria, un
scnsaio sicologo niliiar icvc, Ia alguns anos, a
idcia dc nandar colar, or ioda aric, cariazcs
ilusirados coloridos quc rcrcscniavan clcganics
cavalciros, fazcndo varias sorics dc ccrccios. Na
aric infcrior figurava a cnuncraao das
vaniagcns ouiorgadas aos quc sc alisiavan cla
rincira c cla scgunda vcz. Os rcsuliados foran
204
iais quc, cn nuiios rcgincnios, os coroncis
rccusaran os candidaios, or falia dc lugar.
5. As iluses.
Traar o acl das iluscs na gcncsc das
oinics c das crcnas scria rcfazcr a Iisioria da
Iunanidadc.
Da infancia noric, a ilusao nos cnvolvc. So
vivcnos or cla c so cla dcscjanos. Iluscs do
anor, do odio, da anliao, da gloria, iodas cssas
varias fornas dc una fclicidadc inccssanicncnic
cscrada, nanicn a nossa aiividadc. Elas nos
iludcn solrc os nossos scniincnios ianio quanio
solrc os scniincnios alIcios c nos vclan a
durcza do dcsiino.
As iluscs iniclcciuais sao rclaiivancnic
raras; as iluscs afciivas sao quoiidianas.
Crcsccn scnrc orquc crsisiinos cn qucrcr
inicrrciar racionalncnic scniincnios nuiias
vczcs ainda cnvolios nas ircvas do inconscicnic.
A ilusao afciiva crsuadc, or vczcs, quc cnics c
coisas nos arazcn, quando, na rcalidadc, nos
sao indifcrcnics. Faz ianlcn acrcdiiar na
crciuidadc dc scniincnios quc a cvoluao da
nossa crsonalidadc condcna a dcsaarcccr con
a naior lrcvidadc.
Todas cssas iluscs fazcn vivcr c
afornoscian a csirada quc conduz ao cicrno
205
alisno. Nao lancnicnos quc iao rarancnic
scjan sulnciidas analisc. A razao so conscguc
dissolvc-las aralisando, ao ncsno icno,
inorianics novcis dc aao. Para agir, cunrc
nao salcr dcnasiado. A vida c rclcia dc iluscs
ncccssarias.
Os noiivos ara nao qucrcr nuliilican-sc
con as discusscs das coisas do qucrcr. Fluiua-
sc cniao na incocrcncia c na Icsiiaao. "Tudo vcr
c iudo conrccndcr, cscrcvia Mnc. dc Siacl, c
una grandc razao dc inccricza." Una inicligcncia
quc ossui o odcr airiludo aos dcuscs dc
alrangcr, nun golc dc visia, o rcscnic c o
fuiuro, a nada nais sc inicrcssaria c os scus
novcis dc aao ficarian aralisados ara scnrc.
Assin considcrada, a ilusao aarccc cono o
vcrdadciro susicniaculo da cisicncia dos
indivduos c dos ovos, o unico con quc sc ossa
scnrc coniar. Os livros dc filosofia or vczcs o
csqucccn un ouco.
6. A necessidade.
Acina das faniasias dos dcsoias ou dos
lcgisladorcs, quc lcgislan scn ircguas a fin dc
rcfornar a socicdadc, rcina un scnIor solcrano.
a ncccssidadc. indifcrcnic s nossas dclilcracs,
cla rcrcscnia o dcsiino aniigo ao qual os
rorios dcuscs sc dcvian sulncicr.
206
O dcsacordo cnirc as rcscrics dc
lcgisladorcs ccgos c as ncccssidadcs, quc
govcrnan as coisas, cada dia nais sc accniua. A
aiual socicdadc franccsa vivc a dcsciio das suas
lcis c nao clas suas lcis.
A ilusao do odcr alsoluio quc clcs inaginan
ossuir, rciira aos lcgisladorcs a scnsaao das
ossililidadcs. Dasia-lIcs quc una coisa arca
jusia ara sc iornar ossvcl.
Mas, ccdo ou iardc, a ncccssidadc afasia con
o scu lrao dc fcrro iodas as quincras. Dcsdc
quc a sua aao sc faz scniir, dissian-sc as nais
solidas icorias Iunaniiarias. Disso sc acIara un
cloqucnic ccnlo nas ncdidas fcrozcs cdiiadas
na Ausiralia conira as arcdcs quc ancaan a
cisicncia dcssc as c o lcvan runa. Scu
govcrno cra, cnircianio, conosio dc socialisias
adianiados(7}.
A ncccssidadc rcrcscnia, scn duvida, a
snicsc das foras ignoradas quc nos conduzcn c
dc quc concanos soncnic a salcr conlaicr
algunas.
Conquanio nuiio lrcvc, a cnuncraao dos
faiorcs dc oinics c dc crcnas rcccdcnicncnic
cosia lasia ara rovar cono sao csadas as
faialidadcs dc quc csia carrcgada a alna
Iunana.
207
A naiurcza arccc icr qucrido canalizar
csirciiancnic os nossos scniincnios, os nossos
cnsancnios c, or conscguinic, a nossa
conduia. O cscol dos cnsadorcs quc no dccurso
dos icnos conscguiran conquisiar alguna
lilcrdadc, sulncicndo un ouco, as foras
invisvcis quc nos rcgcn, foi scnrc nuiio
liniiado A julgar cla sua Iisioria, nao sc dcvc
lancniar, ialvcz, quc a Iunanidadc icnIa
ossudo iao dininuia indccndcncia.
208

CAPTULO III

PORQUE DIFEREM AS OPINIES E PORQUE
A RAZO NO AS CONSEGUE RETIFICAR

1. Diferenas de mentalidade originando diferenas de
opinies.
En iodos os assunios nos quais c inossvcl
una rigorosa dcnonsiraao cicnifica, as
divcrgcncias dc oinics surgcn cn nuncro
avuliado. Dascadas, rincialncnic, cn
clcncnios afciivos ou nsiicos, clas dccndcn
unicancnic dc rcacs individuais quc o ncio, o
caraicr, a cducaao, o inicrcssc, cic.,
inccssanicncnic nodifican.
Mas cssas variacs dcian, cnircianio,
sulsisiir oricniacs dc ordcn gcral, quc
incdcn scnrc os ncsnos indivduos ara
ccrios gruos dc oinics. Dondc dcrivan csscs
divcrsos olos dc oricniaao?
A cssa inicrrogaao sc rcsondc, quando sc
olscrva quc un ovo nao c soncnic fornado dc
indivduos, difcrcnciados cla cducaao, clo
caraicr, cic., nas, solrciudo, or Icranas
anccsirais disscnclIanics.
209
No scu incio, una socicdadc conc-sc dc
scrcs quc cnirc clcs ouco sc disiingucn.
Possucn a ncnialidadc da irilo.
Aiuando logo os faiorcs dc cvoluao c sclcao,
os indivduos gradualncnic sc scaran.
Enquanio uns raidancnic rogridcn, ouiros sc
adianian dc un nodo dcsigual c crnancccn
cn onios difcrcnics da ncsna csirada.
Da rcsulia quc cn ccrio crodo da sua
cvoluao una socicdadc conicn rcrcscnianics
dc iodas as fascs quc cla succssivancnic
iranss. Nao cccdcndo a ncnialidadc da coca,
quc clcs siniciizan, a ncnialidadc dc cada un
dclcs nao sc odcria adaiar a ouiro crodo.
Acrfcioando os Ioncns, a civilizaao nao os
iransfornou, orianio igualncnic. Longc dc
caninIarcn ara a igualdadc, cono as nossas
iluscs dcnocraiicas rocuran crsuadir, clcs
icndcn ao conirario ara una dcsigualdadc
crcsccnic. A igualdadc, quc foi a lci dos rinciros
icnos, nao odcria scr a do rcscnic c ainda
ncnos a do fuiuro.
Assin, so clo faio da sua asccnsao
rogrcssiva, a civilizaao rcalizou a faanIa dc
un nagico quc rcssusciiassc, no ncsno
noncnio, no ncsno solo, Ioncns das cavcrnas,
scnIorcs fcudais, ariisias da Fcnasccna,
ocrarios c salios nodcrnos.
210
Quc odcn icr dc conun os clcncnios do
ovo fornado dc una ncscla iao Icicrogcnca?
CIcgan raidancnic, scn duvida, a falar, na
aarcncia, a ncsna lngua, nas as alavras
dcscrian nclcs idcias, scniincnios c, or
conscguinic, oinics inicirancnic
disscnclIanics.
A ardua iarcfa dos govcrnos nodcrnos c fazcr
vivcr, scn cccssivo dcsacordo, iodos csscs
Icrdciros dc ncnialidadc iao dcsigualncnic
adaiadas ao scu ncio. Inuiil scria cnsar cn
nivcla-las. Isso nao c ossvcl clas insiiiuics,
clas lcis ncn cla cducaao.
Un dos naiorcs crros do nosso icno c
suor quc a cducaao iguala os Ioncns. Ela os
uiiliza, nas nao os nivcla nunca. Nuncrosos
oliicos ou univcrsiiarios, carrcgados dc
dilonas, ossucn ncnialidadc dc larlaros c
soncnic odcn, orianio, icr or guia na vida
una alna dc larlaro.
Ncssas ncnialidadcs, nui difcrcnics, aiuan
dc una nancira dcsigual os rciificadorcs dc
oinics, dc quc vanos agora caninar o valor.
2. Os elementos de retificao das opinies.
As oinics nao icn, gcralncnic, a fiidcz
das crcnas. Elas sao ncsno, frcqucnicncnic,
211
iao novcis quc a sua rciificaao arcccria facil.
olscrva-sc, cnircianio, o conirario.
Os dois nciodos dc rciificaao das oinics
quc sc arcscnian, rincirancnic, ao csriio,
sao a razao c a ccricncia.
Na crcna solidancnic consiiiuda, o acl
da razao, nos o salcnos, c nulo. Vanos vcr agora
quc, sc cla or vczcs ccrcc a sua aao nas
oinics ordinarias, a sua aao, salvo
naiuralncnic cn naicria cicnifica, c nuiio
fraca. Vcrcnos igualncnic, quc o inlciio
rcconIccincnio da insuficicncia da razao no
iniuiio dc csclarcccr os nossos juzos, originou os
dois rcgincs oliicos nos quais sc rcsuncn
iodos os govcrnos dos ovos, dcsdc o incio da
Iisioria.
Mas sc a razao c insuficicnic ara rciificar as
nossas oinics, quc rcsia cniao ara disccrnir a
vcrdadc nuna nuliidao dc qucsics norais,
oliicas c sociais?
Mosirarci no roino caiulo quc so
ossunos un ncio cficaz. a ccricncia.
Eanincnos, rincirancnic, o acl airiludo
razao.
3. Papel da razo na formao das opinies e das
decises importantes.
212
En iodas as oinics cicnificas ou iccnicas,
c rcondcranic a aao quc a razao ccrcc. O crro
da naioria dos sicologos c dos filosofos consisic
cn suor quc o scu acl c o ncsno no donnio
das oinics ordinarias.
Os idcologos dos divcrsos ariidos, scnrc
rcicndcran lascar os scus juzos cn razcs. Os
convcncionais clcvavan csiaiuas Fazao c os
rcioricos nodcrnos rcicndcn lcgislar cn scu
nonc.
Mosira, infclizncnic, a olscrvaao c
cunrc scnrc rccii-lo quc a razao ccrcc iao
dininuia influcncia na vida, dos ovos quanio na
nossa quoiidiana nancira dc roccdcr. Tanc
jusiancnic olscrva quc "sc iivcsscnos
ncccssidadcs dc crcr quc os crocodilos sao
dcuscs, ananIa sc lIcs crgucria un icnlo na
raa do Carrosscl".
Nao soncnic cssc icnlo scria crguido, cono
ianlcn no ncsno dia surgiria una lcgiao dc
rofcssorcs c dc advogados suiis quc
jusiificarian cssa dcificaao ncdianic
arguncnios racionais. A razao sc icn colocado
consianicncnic, con olcdicncia, ao scrvio dos
nossos ncnos dcfcnsavcis inulsos afciivos c
nsiicos.
As oinics diarias sao, dc faio, lascadas,
ncn scnrc conira a razao, orcn
213
indccndcnicncnic dc ioda a razao. Fiando-nos
nos inulsos nsiicos c afciivos quc as
ronovcran, a sua caiidao sc nos afigura ccria
c nao iolcranos quc isso sc nos conicsic. E,
cnircianio, visvcl quc, sc una razao scgura fossc
o vcrdadciro faior das nossas oinics, nunca
cisiiria nais dc una solrc cada assunio.
Nas naicrias cicnificas, cujos dados sao
iodos conIccidos, assin succdc scnrc.
Inossvcl scria difcrir no iocanic fornula dc
una aralola, lci da graviiaao, irajcioria dc
un lancia. As divcrgcncias nanifcsian-sc
acnas nas icorias, orquc clas sao sinlcs
inicrrciacs c a logica racional sc dcia
influcnciar, s vczcs, or clcncnios afciivos ou
nsiicos.
Dcsdc quc sc afasia da cicncia ura, isio c,
quc sc assa do donnio do conIccincnio ara o
da crcna, a divcrgcncia das oinics solrc iodos
os assunios iorna-sc, ao conirario, una lci
consianic. Manifcsia-sc ncsno naquclcs cn quc
so a razao, ao quc arccc, dcvcria inicrvir, cono,
or ccnlo, nas dcciscs jurdicas.
Vanos uiilizar csscs casos iicos, afin dc
nosirar quanio c difcil ara a logica racional
sulirair-sc s influcncias afciivas c nsiicas.
214
Esialclcanos, rincirancnic, una
classificaao cnirc os Ioncns aos quais concic
julgar os ouiros.
Na aric infcrior da cscala acIan-sc os
csriios cujo juzo sc forna unicancnic sol a
aao da logica afciiva. Os graus nais clcvados
scrao conosios dc ncnialidadc quasc
cclusivancnic influcnciavcis clos arguncnios
da logica racional.
A rincira das caicgorias rcccdcnics
cricnccn os ncnlros do juri. Pclo scu nuncro,
consiiiucn nuliidcs, dc quc ossucn os
caracicrcs.
Os arguncnios racionais ccrccn, orianio,
nclcs una aao dininuia. As suas conviccs sc
oricnian, quando sc aiua nos scus scniincnios.
Una nulIcr culada dc gravc crinc, orcn
ccrcada dc filIos lacrinosos quc a rcclancn, csia
ccria da indulgcncia do juri. A nulIcr fornosa
quc, nun accsso dc ciunc. naiou o ananic,
odc csiar ainda ccria disso. Un juri inglcs a
condcnaria forca; un juri franccs a alsolvc
quasc scnrc. ncsno un dos casos cn quc a
influcncia da raa na gcncsc das oinics
niiidancnic sc nanifcsia.
Un ouco acina dcssa caicgoria, doninada
or ncra scniincnialidadc, acIan-sc os juizcs
dos irilunais dc rincira insiancia. Sao ainda
215
lasianic jovcns ara quc os arguncnios dc
ordcn afciiva os ossan conovcr. O rcsigio dc
un advogado cclclrc scnrc os inrcssiona.
Podc-sc, cnircianio, ccrccr influcncia nos scus
csriios or ncio dc rovas racionais,
unicancnic, orcn, sc clas nao iivcrcn dc luiar
conira inicrcsscs cssoais. A cscrana dc
ronoao, as rcsscs oliicas, ccrccn, or
vczcs, una influcncia rcondcranic nas suas
oinics. Elcs fornulan julgancnios lasianic
inccrios, orquanio os nagisirados do Trilunal
dc Aclaao rcfornan ccrca dc un icro dcsscs
julgancnios. Elcs sc iludcn orianio, nais ou
ncnos una vcz cn ircs.
Os nagisirados dc Trilunais dc Aclaao
fornan un grau sucrior ao da classificaao
rcccdcnic. Mais idosos c nais insirudos, sao
ncnos sulordinados logica afciiva do quc
logica racional.
No vcriicc, finalncnic, surgcn os juizcs do
Trilunal Surcno. EnvclIccidos, un ouco
dccrciios, nada nais icndo a cscrar,
dcsrovidos dc ioda scniincnialidadc, iao
indifcrcnics ao inicrcssc individual quando
conaiao, ignoran os casos ariicularcs c
crnancccn confinados no dirciio csiriio.
NcnIun advogado rocuraria invocar un ar
scniincnial dianic dclcs. So a rova racional os
odc inrcssionar. As nciiculosas rccaucs da
216
lci inicirancnic os donina. Ela iornou-sc ara
clcs una csccic dc cniidadc nsiica, isolada dos
Ioncns. Essc cccsso dc racionalisno nao c
dcsiiiudo dc crigo, ois o dirciio, cquiiavcl no
noncnio cn quc acala dc scr fio, ccssa logo dc
o scr cn viriudc dc cvoluao social, quc
raidancnic o cccdc. cniao quc sc dcvc
inicrrcia-lo, a fin dc rcarar a sua
iransfornaao, cono fazcn alguns nagisirados
cujas scnicnas fornan una jurisrudcncia,
filIa dc novos cosiuncs c nac dc novas lcis. O
duclo assou, assin, do csiado dc crinc ao dc
dcliio nao condcnavcl; o adulicrio, acarrciando
ouirora anos dc risao ara os culados c julgado
clo codigo cono un crinc iao gravc quc ao
narido sc dcsculava naiar a nulIcr, acalou
or scr includo cnirc os dcliios dc ial nodo
sccundarios quc un novo rojcio dc lci ros,
cono unica uniao ara o adulicrio, una
insignificanic nulia.
Acalanos dc nosirar quc, ncsno cnirc
Ioncns insirudos, gcralncnic inarciais c
alIcios s aics, o juzo solrc assunios lcn
dcfinidos cra, nuiias vczcs, crrnco. A razao foi,
orianio, insuficicnic ara csclarccc-los.
Sc, ao invcs dcsscs Ioncns cscolIidos,
considcrasscnos rcunics, iais cono as
asscnllcias arlancniarcs, cujos ncnlros sao,
na naioria dos casos, doninados or inicrcssc
217
individuais, icorias rcconcclidas c aics
oliicas, rcconIcccranos quc o acl da razao
nas suas dcciscs c, nais ou ncnos, nulo. Os
arguncnios racionais roosios algunas vczcs
nao sao ncsno conrccndidos or clcs. Os voios
sao unicancnic sugcridos clos inicrcsscs do
ariido ou clos dos clciiorcs, aos quais dcvcn
agradar.
Scn duvida, a razao c consianicncnic
invocada nas asscnllcias arlancniarcs nas, na
rcalidadc, c o ncnos inorianic dcnirc os faiorcs
susccivcis dc influcncia-la. Os raros agiiadorcs
quc conscgucn, or vczcs, nodificar a voiaao dc
una rcuniao oliica, salcn crfciiancnic quc a
razao nao c un ncio crsuasivo, nas quc
cunrc fazcr vilrar scniincnios forics. Ccrias
fornulas nsiicas Ialilncnic nancjadas icn un
cfciio ccrio.
4. Papel da razo na formao das opinies quotidianas.
Acalanos dc vcr o acl dininuio da razao
nas inorianics dcciscs adoiadas or divcrsas
caicgorias dc Ioncns cscolIidos. Nas oinics
diarias, a sua aao c ainda nuiio ncnos cficaz.
Olscrvan-sc, con cfciio, inccssanicncnic
oinics divcrgcnics solrc assunios cn quc a
razao arccia dcvcr dcicrninar concluscs
idcniicas.
218
Concclcn-sc crfciiancnic cssas
divcrgcncias, quando sc conIccc o acl dos
clcncnios nsiicos c afciivos na fornaao dos
nossos concciios.
As divcrgcncias dc oiniao nao rcsulian,
cono or vczcs suonos, das dcsigualdadcs dc
insiruao daquclcs quc as nanifcsian. Elas sc
noian, con cfciio, cn indivduos doiados dc
inicligcncia c dc insiruao cquivalcnics. Disso sc
convcnccra qucn crcorrcr as rcsosias aos
grandcs inqucriios colciivos dcsiinados a clucidar
ccrias qucsics lcn dcfinidas.
Enirc os inuncros ccnlos fornccidos cla
lciiura das suas aias, ncncionarci acnas un,
nuiio iico, ullicado nos Anais dc Psicologia,
do sr. Dinci.
Qucrcndo infornar-sc quanio aos cfciios da
rcduao do rograna dc Iisioria da filosofia nos
liccus, cnviou un qucsiionario a iodos os
rofcssorcs incunlidos dcssc cnsino. As
rcsosias foran niiidancnic coniradiiorias, ois
uns dcclaravan dcsasiroso o quc os ouiros
julgavan ccclcnic. "Nao sc conrccndc, conclui
o Sr. Dinci con nclancolia, "quc una rcforna
quc consicrna un rofcssor, arca ccclcnic a
un dos scus colcgas. Quc liao ara clcs solrc a
rclaiividadc das oinics Iunanas, ncsno cnirc
cssoas concicnics!"
219
Coniradics da ncsna csccic
invariavclncnic sc nanifcsiaran cn iodos os
assunios c cn iodos os icnos. Para cIcgar
aao, o Ioncn icvc, cnircianio, dc cscolIcr cnirc
cssas oinics conirarias. Cono ocrar ial
cscolIa, scndo a razao nuiio fraca ara
dcicrnina-la?
Soncnic dois nciodos foran dcscolcrios aic
Iojc. acciiar a oiniao da naioria ou a dc un
unico, cscolIido cono ncsirc. Dcsscs dois
nciodos dccorrcn iodos os rcgincs oliicos.
Poucos voios dc naioria, ou ncsno una
naioria considcravcl, oliida or una oiniao,
nao a iornara, ccriancnic, sucrior oiniao
coniraria. Un juzo isolado, inosio
olrigaioriancnic, nao scra ianlcn scnrc o
nclIor. A cscolIa dc un ou ouiro nciodo c,
coniudo ncccssaria ara sairnos das indcciscs,
quc sao conirarias vcrdadc dc agir. Os rorios
filosofos nao icn odido dcscolrir ouiro roccsso.
As oinics dc un csriio cnincnic sao, cn
gcral, nuiio sucriorcs ao juzo dc una
colciividadc, nas, sc o csriio nao for cnincnic,
as suas dcciscs odcrao scr nuiio crigosas. A
Iisioria da AlcnanIa c a da Frana ncsics
uliinos cinqucnia anos fornccc nuncrosas
rovas das vaniagcns inconvcnicnics dcsics dois
nciodos. a iirania individual c a iirania colciiva.
220

CAPTULO IV

A RETIFICAO DAS OPINIES PELA
EXPERINCIA

1. A experincia na vida dos povos.
Acalanos dc vcr cono, rclaiivancnic naior
aric dos assunios, alIcios s qucsics
cicnificas, dando a logica racional acnas
indicacs inccrias, foi ncccssario quc o Ioncn
sc rcsignassc a ionar or guia a oiniao da
naioria ou a dc un so indivduo cscolIido or
ncsirc. Nao scndo suficicnic a acciiaao dc un
concciio ara quc clc sc iransfornc cn vcrdadc,
cono sc conscguc dcscolrir o scu valor caio?
A oiniao so sc iorna cvidcnic cla
ccricncia, nciodo dc vcrificaao lcnio c
cusioso, quc nao sc alica, alias, a iodos os
assunios. Nas crcnas solidancnic consiiiudas,
a sua fraqucza c, csccialncnic, iao considcravcl
quanio a da razao.
Nas oinics colciivas, ccrias oinics
oliicas, or ccnlo, cla acala dc agir, nas sol
a condiao dc scr nuiio niida c nuiio rcciida.
221
A vida dos ovos rova a ncccssidadc dc
rcciics quc inrcssioncn. Acunulacs dc
runas c iorrcnics dc sanguc sao, or vczcs,
ncccssarias ara quc a alna dc una raa
assinilc ccrias vcrdadcs ccrincniais.
Muiias vczcs cla nao sc arovciia disso
duranic nuiio icno orquanio, cn viriudc da
dininuia duraao da ncnoria afciiva, as
aquisics ccrincniais dc una gcraao scrvcn
ouco ara ouira.
Todas as nacs vcrifican, dcsdc as origcns
do nundo, quc a anarquia icrnina cla diiadura.
Mas dcssa cicrna liao clas nao iiran ncnIun
rovciio. Fcciidos faios nosiran quc as
rccaucs sao o nclIor ncio dc favorcccr a
cicnsao dc una crcna rcligiosa, c isso Iao
incdc quc, scn ircguas, cssas crscguics
coniinucn. A ccricncia cnsina ainda quc ccdcr
crciuancnic a ancaas oularcs c condcnar-
sc a iornar inossvcl qualqucr govcrno. Vcnos
no cnianio, quc os oliicos diariancnic olvidan
cssa cvidcncia. A ccricncia nosira, igualncnic,
quc, or scguros noiivos dc ordcn sicologica,
iodo o roduio falricado clo Esiado uliraassa
scnrc os rcos da indusiria ariicular, nao
olsianic cssa rova, os socialisias olrigan o
Esiado a nonoolizar consianicncnic alguna
falricaao nova.
222
As ccricncias so aiuan raidancnic, cono
ja dissc quando inrcssionan dc una nancira
rofunda E cis un ccnlo rcccnic c noiavcl.
Todos os sicologos, iodos os ccononisias,
iodos os concrcianics iinIan rcdiio quc o
rcsgaic da E.F. do Ocsic c a sua gcrcncia clo
Esiado consiiiuan una ocraao nuiio cusiosa.
Sc fossc sinlcsncnic cusiosa, o ullico nal o
icria crcclido; nas a adninisiraao csiaisiica
dcssa linIa dcicrninou, cn oucos ncscs, ial
acunulo dc icrrvcis caiasirofcs c dc norics
Iorrvcis quc a liao da ccricncia foi
incdiaiancnic conrccndida. Ningucn ousaria
Iojc rcclanar o rcsgaic dc novas linIas.
2. Dificuldade de perceber os fatores gerais da
experincia.
Mas, sc ccricncias iao visvcis quanio a
rcccdcnic odcn iransfornar a oiniao, nao sc
conclui da quc os clcncnios gcradorcs dcssas
ccricncias scjan facilncnic conrccndidos. No
quc diz rcsciio, or ccnlo, aos acidcnics a quc
acalo dc rcfcrir-nc o ninisiro das Olras Pulicas
nao crcclcu alsoluiancnic as causas sccrcias
dc una anarquia inossvcl dc ncgar. Olrigado a
rcconIcccr quc as nuncrosas caiasirofcs dcvidas
a coliscs dc ircns rovinIan. solrciudo, da
indiscilina dc un cssoal quc nao olscrva nais
os rcgulancnios, clc julgou rcncdiar a isso con a
dcnissao do dircior da rcdc do caninIo dc fcrro.
223
O scu succssor icvc, cono unico rccurso, ara
dininuir os acidcnics, rcduzir considcravclncnic
o nuncro dos ircns c a sua vclocidadc, ncio
scgurancnic ouco glorioso, orcn scguro.
"Quc icria clc, alias, odido fazcr conira
cfciios rovocados or causas alIcias sua aao?
Ncn conccdcr adninisiraao do Esiado una
caacidadc indusirial quc cla nao ossui, ncn
iao ouco criar, cnirc os cnrcgados, cciiados
or anliciosos agiiadorcs, a discilina, o zclo, o
rcsciio dos rcgulancnios indiscnsavcis sua
rofissao.
"Cono, cscrcvia o Tcns, icr un
cssoal dc cscolIa nuna rcdc
fcrrca cujo rcsgaic os oliicos dc
disiriio so voliaran ara nclc
cnrcgar os scus roicgidos c a icr
una clicnicla? Cono olicr una
csiriia sulnissao dcsscs
cnrcgados, cujos aios dc
indiscilina sao incdiaiancnic
dcsculados c airocinados or un
gruo dc dcuiados dcnagogos.
"Enquanio isso, conclua o
ncsno jornal o Esiado, quc iao
niscravclncnic adninisira a sua
roria rcdc, roccdcria
scnsaiancnic, sc dciassc quc as
224
conanIias clorasscn
livrcncnic as suas, scn lIcs inor
alusos, cujas dcsasirosas
conscqucncias clc icn visio na sua
cnrcsa."
Escrana va! O Esiado (isio c, os oliicos
quc nclc influcn}, nao ccssa dc crscguir as
conanIias, csnagando-as sol csados
cncargos, aninando a indiscilina c as
rcclanacs dos scus agcnics.
Mas, doninando os discursos, a faialidadc
das coisas fornulou inliciiancnic una nova
liao ccrincnial, quc acalara, ccriancnic, or
scr conrccndida.
Ha alguns anos, cu Iavia rcdiio, nun ariigo
dc rcvisia, quc o rcsuliado das dcsoiicas
inicrvcncs csiaiisias scria a qucda raida do
valor das acs das conanIias, isio c, un dos
clcncnios nais csiavcis da riqucza ullica,
orquc sc acIa rcariido or naior nuncro dc
naos. Essa rcdiao raidancnic sc rcalizou As
acs, na sua naioria, sofrcran una laia
cnornc, nas da conanIia dc Lion, cssa laia foi
dc ccrca dc 17 or 100. As acs dcssa cnrcsa,
coiadas, cn fcvcrciro dc 1909, na Dolsa, . razao
dc 1.383 francos, valian, cn fcvcrciro dc 1911, 1
150 francos Scra rcciso quc a qucda sc iornc
ainda nais rofunda c, solrciudo, quc as suas
225
rccrcusscs niiidancnic sc nanifcsicn, ara
quc cssa liao ccrincnial scja rovciiosa.
As ncsnas causas roduzcn, gcralncnic, os
ncsnos cfciios. Nao nos dcvcnos surrccndcr dc
quc sc olscrvc na nossa narinIa niliiar una
anarquia idcniica quc vinos acina, no iocanic
rcdc dc caninIos dc fcrro do Esiado.
O rcccnic iralalIo do rclaior do orancnio
da narinIa fornccc, ncssc ariicular, una rova
irrcfuiavcl.
"Dc 1891 a 1906, diz clc, a
AlcnanIa dcscndcu con a sua
narinIa 2.508 nilIcs, ao asso
quc a Frana dcscndia 3.809. A
dcsciio, orcn, dcssa difcrcna dc
1.300 nilIcs, a AlcnanIa iinIa
cIcgado a fornar una froia
scnsivclncnic sucrior da
Frana. Esscs algarisnos
condcnavan a nossa
adninisiraao.
"A oiniao ullica crnanccia
indifcrcnic. Para conovc-la c, cono
rccrcussao, ara agiiar a Canara,
cra rcciso nais alguna coisas do
quc alavras. acidcnics,
caiasirofcs, sanguc! Dcois do Sully
CIanzy, Nivc, Vicnnc, afundaran o
226
Farfadci c o Luiin. No Couronnc,
rclcniaran canIcs, scrvcnics
foran csiriados; cn Toulon, una
das nossas lclas unidadcs, o Icna,
cnira cn cruao cono un vulcao.
Dcois dcsic uliino c icrrvcl rcvcs,
Ja nao cra ossvcl acusar
unicancnic o acaso. un inqucriio
sc inunIa.
"Esiucfaia c conovida, a
oiniao ullica soulc quc nao
olsianic as ccnicnas dc nilIcs
quc lIc iinIan sido consagradas
narinIa, nao so faliavan ujanics
navios dc gucrra, cono ianlcn
canIcs, nunics, alasiccincnios
c diqucs. Ela soulc quc, aos un
unico conlaic, nuiio curio, cn
ncnIun lugar, cn ncnIun orio
una csquadra odcria alasicccr-sc
dc carvao ou dc rojcicis.
"Nao foi o dinIciro quc nos
faliou. Tivcnos nais do quc cra
rcciso ara igualar-nos
AlcnanIa!
Essas conrovacs, conclui o
rclaior sao csnagadoras(8}".
227
Esnagadoras, con cfciio. Infclizncnic, nao
Ia ncnIuna cscrana dc quc ossan
dcsaarcccr as nuliilas causas dcicrninanics
dcsscs rcsuliados, iais cono. a crcsccnic
indiscilina dos ocrarios dos arscnais sol a
influcncia dc diarias cciiacs; a conlcia
dcsorganizaao dos scrvios, rovocada clas
inicrvcncs oliicas c rivalidadcs dc
funcionarios, quc sc invcjan; as influcncias
socialisias quc olrigan o Esiado a cncarrcgar-sc
dc consirucs confiadas cla AlcnanIa a
indusirias ariicularcs, cic.
Nos casos rcccdcnics, os rcsuliados das
ccricncias raidancnic sc nanifcsiaran.
Aconiccc, coniudo, or vczcs, quc clcs sc
nosiran dc una nancira lcnia.
A dcsiruiao quasc insianianca da froia
russa clos grandcs couraados jaoncscs c a
fraqucza dos iorcdciros foran ncccssarios ara
fazcr conrccndcr o cnornc crro conciido, Ia
alguns anos, quando sc alandonou a consiruao
dos couraados, sulsiiiudos or una froia dc
cqucnos cruzadorcs c dc iorcdciros quc agora
sao rcconIccidos cono inuicis. Ccnicnas dc
nilIcs foran cslanjados dcssc nodo. O nosso
as ficou indcfcso aic ao dia cn quc, icndo sido
ccrincnialncnic dcnonsirado foi rcciso quc
sc rcsolvcssc a cnrccndcr a consiruao dc una
nova froia.
228
Sc a ccricncia c, nuiias vczcs,
indiscnsavcl ara vcrificar o valor das oinics c
orquc na naioria csias uliinas sc fornan,
lcvando-sc cn conia acnas os clcncnios
sucrficiais das coisas. No caso quc acala dc scr
ciiado, odia-sc, ncdianic raciocnios suiis,
lascados cn algunas aarcncias, rovar quc os
iorcdciros cconnicos facilncnic dcsiruirian os
grandcs couraados ruinosos Parccia, orianio,
racional o alandono dcsics uliinos.
As rcnoias conscqucncias dc ncdidas
aarcnicncnic racionais sao acnas visvcis a
csriios cnciranics, c nao sao nuiias vczcs clcs
quc govcrnan. Mosirci na ninIa Psicologia
Poliica quanio foran, finalncnic, rcjudiciais
nuncrosas lcis quc arccian diiadas or
ccclcnics razcs A ccricncia rovou ncsno
quc, na naioria, cssas lcis draconianas aiuavan,
cn gcral, dc un nodo rccisancnic conirario aos
inicrcsscs daquclcs quc clas qucrian roicgcr
Cono iio dos rcsuliados assin oliidos, un
dos nais curiosos foi rcccnicncnic fornccido cla
cidadc dc Dijon. Tcndo os acasos da ccgucira
oular fciio clcgcr una nunicialidadc
socialisia, cssas Ionradas cssoas inaginaran
favorcccr os ocrarios sulsiiiuindo o dirciio dc
cnirada na cidadc or csadas iaas, quc sc
alicavan soncnic aos suosios ossuidorcs da
riqucza. Incviiavcis rccrcusscs nanifcsiaran-
229
sc cn nuiio ouco icno c, longc dc dininuir, o
rco da vida considcravclncnic auncniou ara
os iralalIadorcs. Os socialisias arcndcran,
assin, ccrincnialncnic, orcn cusia dos
scus adninisiradorcs, quc as lcis cconnicas
dcsdcnIadas, quando nao sao conrccndidas,
iornarao scnrc inossvcl o csialclccincnio dc
una iaa qualqucr nuna classc unica dc
cidadaos. Por incidcncia, cla sc rcaric logo cnirc
iodas as ouiras classcs, c qucn aga nao c
aquclc conira o qual o inosio foi voiado.
Scndo, as nais das vczcs, nuiio niidas as
lics da ccricncia, orquc sao clas iao ouco
conrccndidas or ianios Ioncns oliicos, aos
quais ncn scnrc falia a inicligcncia?
orquc, ja o dissc, a ccricncia nao ccrcc
una aao scnsvcl na crcna. Ora, ja nao icndo
as concccs oliicas dos ariidos adianiados o
caraicr dc oinics, orcn o dc crcnas, icn
cono susicniaculo csscs clcncnios nsiicos c
afciivos cuja irrcsisivcl fora indicanos.
A razao, inccssanicncnic invocada clos
oliicos, nao ccrcc nclcs nais influcncia quc
nos dcvoios dc qualqucr fc. Ccriczas
cclusivancnic nsiicas ou scniincniais diian o
scu nodo dc roccdcr. Elcs salcn coordcnar os
scus discursos, nas sao doninados clas
invisvcis sugcsics quc os originan.
230
ConIcccndo assin a gcncsc sccrcia dc
oinics quc so icn a aarcncia dc racionais, nao
sc dcvcria icr indignacs conira a conrccnsao
dos scus auiorcs. Vcrdadcs luninosas ara
csriios guiados or una logica racional,
dcsrcndida dc iodo o clcncnio csiranIo,
crnancccrao scnrc inaccssvcis aos Ioncns
conduzidos cla sinlcs crcna. Elcs sao
inaccssvcis razao, olscrvaao c ccricncia.
231

LIVRO VI
AS OPINIES E AS CRENAS
COLETIVAS
232

CAPTULO I

AS OPINIES FORMADAS SOB
INFLUNCIAS COLETIVAS
(A raa, o meio, o costume, os grupos sociais, etc.).

1. Influncias da raa nas crenas.
As influcncias das colciividadcs icn una
aric rcondcranic na gcncsc dc grandc nuncro
dc oinics c consiiiucn os scus vcrdadciros
rcguladorcs.
"Os Ioncns, na sua incnsa naioria, soncnic
ossucn oinics colciivas. Os nais
indccndcnics rofcssan, cn gcral, as oinics
dos gruos sociais a quc cricnccn. Ja o
disscnos, c nais clarancnic ainda o
nosirarcnos, clo succssivo canc do acl das
influcncias colciivas na gcncsc das nossas
oinics c das nossas crcnas. raa, ncio,
cosiunc, gruo social, cic.
Eanincnos, rincirancnic, a influcncia da
raa.
Olscrvacs nuiias vczcs sccularcs rovan
quc os ovos doiados dc un longo assado
arcscnian grandc conunidadc dc oinics c dc
233
crcnas solrc ccrios assunios fundancniais. Isso
rcsulia da fornaao dc una alna nacional.
Scndo cssa alna variavcl dc un ovo ara ouiro,
os ncsnos aconiccincnios dcscriarao cn cada
un dclcs rcacs difcrcnics.
Ja nao cisicn Iojc raas uras, no scniido
aniroologico da crcssao; nas, quando ovos
da ncsna origcn ou origcns divcrsas, scn quc
scjan nuiio afasiadas, csiivcran sulnciidos
duranic nuiios scculos s ncsnas crcnas, s
ncsnas insiiiuics, s ncsnas lcis, c falan a
ncsna lngua, consiiiucn o quc ja dcnoninci,
cn ouira olra, una raa Iisiorica. Essa raa
ossui cniao cn noral, cn rcligiao, cn oliica c
nuna nuliidao dc assunios, un conjunio dc
idcias, dc scniincnios conuns, dc ial nodo fios
nas alnas, quc ioda gcnic os acciia scn discuiir.
A alna dc un ovo nao c orianio, una
conccao nciafsica, nas una rcalidadc
aliianic fornada dc una csiraiificaao
aiavica, dc iradics, nodos dc cnsar c ncsno
rcconcciios. Da sua solidcz dccndc a fora dc
una naao.
Honcns sinlcsncnic rcunidos or una
conquisia violcnia consiiiucn un agrcgado
iransiiorio, nao cincniado c facilncnic
dissociavcl, orquc nao ossucn ainda una alna
racional.
234
Enquanio cla nao for adquirida, clcs
crnancccrao un agruancnio dc larlaros.
Dcsiruir as influcncias do assado na alna dc
un ovo icvc scnrc cono invariavcl rcsuliado
conduzi-lo larlaric.
As divcrgcncias dc oinics nun ovo quc
ossui una alna nacional nuiio foric, dizcn
rcsciio acnas a qucsics dc dininuia
inoriancia. Pcranic un grandc inicrcssc cn
discussao, o acordo sc iorna unaninc. Os
inglcscs dcran, ncssc onio, un cloqucnic
ccnlo, or ocasiao da gucrra do Transvaal. As
IunilIanics c rcciidas dcrroias das iroas
lriianicas, vcncidas or sinlcs canoncscs
locrs, fornccian aos jornais da oosiao un
ccclcnic cnscjo ara aiacar o ninisicrio.
NcnIun o fcz. A alna nacional nao o icria
crniiido.
Essa alna colciiva da raa so sc nanifcsia,
alias, quando sc iraia dc inicrcsscs gcrais
considcravcis. Ela nao coniraria alsoluiancnic a
cisicncia dc alnas individuais nuiio vivazcs, do
ncsno nodo quc na Iisioria naiural os
caracicrcs disiinios nao incdcn a ossc,
igualncnic, dos caracicrcs do gcncro a quc clcs
cricnccn.
Vcrcnos quc os clcncnios consiiiuinics das
raas riniiivas, or nao sc acIarcn ainda
235
difcrcnciados, icn acnas una alna colciiva.
soncnic nas raas quc ja sofrcran nuiias
cvolucs quc os caracicrcs individuais sc
solrccn aos caracicrcs colciivos.
Vinos acina quc a fornaao dc una alna
conun cra unicancnic ossvcl cn ovos dc
origcns ouco disscnclIanics. Sc cssa difcrcna
fossc considcravcl, ncnIuna fusao sc odcria
ocrar. Nao ossuindo a ncsna alna, cada
indivduo rccclc das coisas cicriorcs una
inrcssao difcrcnic, nao odcndo, orianio,
cisiir una oiniao conun solrc un assunio dc
qualqucr csccic. Os icIccos c os Iungaros na
usiria, os irlandcscs na Inglaicrra, cic.,
confirnaran a caiidao dcssa lci. A rcicnsao dc
inor os nossos codigos aos indgcnas das
nossas colnias rova quc cla c nal
conrccndida.
Os cruzancnios dc raas nuiio difcrcnics
nodifican as influcncias anccsirais, nas rciiran,
ao ncsno icno, aos indivduos ioda a
csialilidadc ncnial. Un ovo dc ncsiios c
ingovcrnavcl. A anarquia cn quc vivcn as
rcullicas laiinas da Ancrica c una rova dcssa
asscrao.
A Icrana ncnial do assado, csialilizando-
sc ncdida quc un ovo cnvclIccc, o quc cra
una fora ara clc, acala, finalncnic, or
236
consiiiuir una fraqucza. Tornando-sc a sua
adaiaao a novos rogrcssos cada vcz nais
difcil, o scu cnsancnio c as suas oinics cada
dia sao ncnos livrcs. Ha diaria luia cnirc o
conscicnic, govcrnado cla razao, c as inulscs
anccsirais, quc nao lIc sao sulnciidas. As
violcnias rcvolucs or ncio das quais os ovos
rocuran cniao, or vczcs, sulirair-sc ao jugo
orcssor dc un assado dcnasiadancnic
cnoso, nao icn una aao duravcl. Podcn
dcsiruir as coisas, orcn nodifican nuiio ouco
as alnas. Assin, as oinics c as crcnas da
vclIa Frana csan solrc a nova dc un nodo
irrcsisivcl. So as facIadas nudaran.
2. Influncias do meio social e dos grupos sociais.
O ncio social ccrcc nas nossas oinics c na
nossa nancira dc roccdcr una aao inicnsa. A
dcsciio da nossa voniadc, clc dcicrnina
inconscicnics infcrcncias, quc scnrc nos
doninan. Os livros, os jornais, as discusscs, os
aconiccincnios dc una coca crian un
anlicnic quc, cnlora invisvcl, nos oricnia. Essc
anlicnic cnccrra os gcrncs dc concccs
arisiicas, liicrarias, cicnificas ou filosoficas, quc
o gcnio, or vczcs, condcnsa cn luninosas
snicscs.
As oinics susciiadas clo ncio social sao
dc ial nodo forics quc o indivduo olrigado a
dciar cssc ncio c igualncnic forado a nudar dc
237
oiniao. Un crfciio socialisia rcvolucionario
facilncnic sc iorna un conscrvador
iniransigcnic, dcsdc quc cIcguc ao odcr. Salc-
sc con quc facilidadc Naolcao iransfornou cn
duqucs, canarisias c larcs, os icrrvcis
convcncionais quc ainda nao iinIan iido icno
dc naiar-sc uns aos ouiros.
O ncio social aiua dc nancira gcral, nas o
quc rincialncnic aiua c o gruo ao qual
cricnccnos.
En naicria dc oinics c dc crcnas
individuais, dcduzidas das nossas rorias
olscrvacs c dos nossos raciocnios icnos
gcralncnic nuiio ouco. Os Ioncns so ossucn
na naioria, as oinics c as crcnas do gruo.
casia, sciia, ariido, rofissao, a quc cricnccn,
c cn nassa as adoian.
Cada classc dc un ovo. ocrarios,
nagisirados, oliicos rofcssan, ois, as
oinics fundancniais do scu gruo rofissional.
Elas sao o criicrio dos scus julgancnios. Elcs
considcran as coisas vcrdadciras ou falsas
confornc sc adaian ou nao s oinics dcssc
gruo. Cada gruo forna una csccic dc irilo
fccIada, quc ossui oinics conuns iao acciias
quc ncnIuna discussao sc irava solrc clas.
Qucn nao adoia as idcias do scu gruo, nao
odcria vivcr nclc.
238
A aiual cvoluao ara o socialisno c o
sindicalisno auncnia iodos csscs gruos,
noiavclncnic aquclcs clos quais o Esiado
adninisira os scus nonoolios. Elcs sc invcjan
fcrozncnic, c nada cisic dc conun cnirc clcs a
nao scr as ininizadcs c o dcsrczo. NcnIuna
solidaricdadc os liga; da rcsulia una
dcsorganizaao rogrcssiva nos scrvios, cada dia
nais nuncrosos, assunidos clo Esiado. isso
una das causas rofundas, conquanio ncnos
assinaladas, da dccadcncia dos nonoolios
csiadisias c, noiavclncnic, da nossa narinIa dc
gucrra. Disso forncci rovas, nuna olra
rcccdcnic, c nosirci quc a sinlcs iransfcrcncia
dc un nonoolio ara as naos do Esiado c un
dcsasirc financciro.
Os disscniincnios dc oinics cnirc os
gruos quc sc iornan funcionarios c quc,
lcncficiados clo anoninaio, sao os vcrdadciros
donos do as, ouco a ouco sc rcvclan ao
ullico. As oinics dos agruancnios ocrarios
sao, ao conirario, nuiio ruidosas ara quc
asscn dcscrcclidas. Os scus odios
rclaiivancnic s ouiras classcs icndcn a iornar-
sc ossanics faiorcs da aiual cvoluao oliica.
Inaginando, scgundo a afirnaao dos scus
agiiadorcs, quc clcs sao os criadorcs unicos da
riqucza, nao susciian alsoluiancnic o acl
quc o caiial c a inicligcncia rcrcscnian.
239
Considcrando-sc nuiio nais conairioias dos
ocrarios csirangciros do quc dos lurgucscs
franccscs, clcs sc iornaran inicr-nacionalisias c
anii-niliiarisias. A sua vcrdadcira airia c o
gruo dc Ioncns do scu ofcio, a qualqucr naao
quc cricnan.
3. Influncia do costume.
O cosiunc, forna do Ialiio, faz a fora da
socicdadc c dos indivduos. Elc os discnsa dc
rcflciir cn cada caso, quc sc arcscnia, ara quc
sc fornc una oiniao.
O ncio, o coniagio c a cducaao nanicn cn
nos o cosiunc. As lcis nao fazcn nais do quc o
sancionar c sao ujanics acnas quando fian
un cosiunc ja cisicnic.
O acl do cosiunc, a quc ja fiz rcfcrcncia
cn ouiro caiulo, a roosiio do Ialiio, icn sido
nuiio lcn csiudado dcsdc ccrio icno,
rincialncnic or Moniaignc; lasiara rcroduzir
o quc cscrcvia cssc filosofo.
" na vcrdadc o cosiunc un
violcnio c iraiociro ncsirc-cscola.
Pouco a ouco, csialclccc cn nos,
sorraicirancnic, o c da sua
auioridadc; nais, ncssc nanso c
Iunildc conco, icndo-o asscnic c
fiado con o aulio do icno, clc
240
nos dcsvcnda logo un rosio furioso
c iiranico, conira o qual nao icnos
a lilcrdadc dc crgucr soncnic os
olIos.
"...Mas, dcscolrcn-sc nuiio
nclIor os scus cfciios clas
csiranIas inrcsscs quc causa
nas nossas alnas, cn quc nao acIa
iania rcsisicncia... As lcis da
conscicncia, quc dizcnos nascidas
da naiurcza, nasccn do cosiunc;
cada qual, vcncrando iniinancnic
as oinics c os cosiuncs
arovados c acolIidos cn iorno dc
si, nao sc odc dcsrcndcr dclcs
scn rcnorso ncn a clcs sc alicar
scn alauso. Quando os Ialiianics
dc Crcia qucrian, ouirora,
analdioar algucn, cdian aos
dcuscs quc lIc incuiisscn un
cosiunc... As inaginacs conuns
quc sao lcn acciias ao rcdor dc
nos c infundidas na nossa alna or
nossos ais, arccc quc sao gcrais c
naiurais. Por isso, succdc quc as
coisas fora do donnio do cosiunc
nos as suonos fora do donnio da
razao c Dcus salc cono na naior
aric dos casos sao dcsarrazoadas!
... or inicrncdio do cosiunc quc
241
cada qual sc acIa conicnic con o
lugar cn quc a naiurcza o fiou; c
os sclvagcns da Escocia nao cuidan
da Turcna, ncn os ciias, da
TIcssalia... O uso nos oculia a
vcrdadcira facc das coisas...
Vanos agora caninar os caracicrsiicos
cscciais, o valor c a influcncia das oinics
colciivas cuja gcncsc acalanos dc indicar.
242

CAPTULO II

OS PROGRESSOS DA INFLUNCIA DAS
OPINIES COLETIVAS E AS SUAS
CONSEQNCIAS.

1. Os caractersticos das opinies populares.
A aao cada vcz nais considcravcl das
nuliidcs na vida oliica inrinc csccial
inoriancia ao csiudo das oinics oularcs.
Inicrrciadas or una lcgiao dc advogados c
rofcssorcs, quc as iranscn c lIc dissinulan a
nolilidadc a incocrcncia c o sinlisno, clas
crnancccn ouco conIccidas. Hojc, o ovo
solcrano c iao adulado quanio foran, ouirora, os
iorcs dcsoias. As suas aics laias, os scus
ruidosos aciiics, as suas ininicligcnics
asiracs susciian adniradorcs. Para os
oliicos, scrvidorcs da lclc, os faios nao
cisicn, as rcalidadcs nao icn ncnIun valor, a
naiurcza sc dcvc sulncicr a iodas as faniasias
do nuncro.
A alna oular, ja csiudada or nos cn
ouiras olras, icn, cono rincial caracicrsiico,
a circunsiancia dc scr inicirancnic doninada or
clcncnios afciivos c nsiicos. Nao odcndo
243
ncnIun arguncnio racional rcfrcar ncla as
inulscs criadas or csscs clcncnios, cla lIcs
olcdccc incdiaiancnic.
O lado nsiico da alna das nuliidcs c,
nuiias vczcs, nais dcscnvolvido ainda do quc o
scu lado afciivo. Da rcsulia una inicnsa
ncccssidadc dc adorar alguna coisa. dcus, fciiio,
crsonagcn ou douirina.
Essa ncccssidadc sc candc Iojc cn favor
da fc socialisia, rcligiao nova, cujo odcr
solrcnaiural dcvc rcgcncrar os Ioncns.
O nisiicisno oular foi, alias, olscrvado cn
iodos os icnos. Quando sc nanifcsiou nas
crcnas rcligiosas, rcinou nas concccs
oliicas. A Iisioria da Fcvoluao nosira-o cn
cada agina.
O onio nais csscncial, ialvcz, da sicologia
das nuliidcs c a nula influcncia quc a razao
ccrccu nclas. As idcias susccivcis dc influcnciar
as nuliidcs nao sao idcias racionais, orcn
scniincnios crcssos sol forna dc idcias.
Tais vcrdadcs dcvcrian scr lanais dcsdc
nuiio icno; nas a nancira dc agir dos oliicos
dc raa laiina indica quc clcs nao as
conrccndcn ainda. Elcs so sc lilcriarao da
anarquia dcois dc a icrcn conrccndido.
244
2. Como, sob a mobilidade das opinies populares
persiste certa fixidez.
Enirc os caracicrsiicos das oinics
oularcs, Ia dois, a nolilidadc c a csialilidadc,
dc asccio coniradiiorio.
A nolilidadc arccc scr a sua lci, c cla o c dc
faio; scnclIanic, orcn, s vagas do occano quc
colrcn aguas iranquilas, cssa nolilidadc dc
sucrfcic, oculia clcncnios nuiio csiavcis. Elcs
sc olscrvan cn iodas as variacs dc quc a
nossa Iisioria icn dado o ccnlo ncsics uliinos
ccn anos.
Airas da consianic nolilidadc da nuliidao,
dos scus furorcs c cniusiasnos, das suas
violcncias c aninosidadcs gcradoras dc ianias
criurlacs, crsisicn icnazcs insiinios
conscrvadorcs. As nais rcvolucionarias nuliidcs
laiinas nanicn un csriio nuiio conscrvador,
nuiio iradicionalisia. E isso clica orquc os
rcgincs quc cla dcsiroi, sao logo rcsiaurados sol
novas dcsignacs.
Essa dula icndcncia, rcvolucionaria nos
aios, conscrvadora nos scniincnios, nao c, cn
gcral, crcclida clos conduiorcs dc nuliidcs.
Por isso, clcs nao as acarrcian janais nuiio
icno no ncsno scniido.
245
No iocanic s oinics oliicas quoiidianas,
c solrciudo aos scniincnios ara con as
cssoas, facilncnic sc faz oscilar a alna oular.
Mas na sua ncnialidadc fundancnial, so o icno
odc agir.
Un dos ccnlos quc nclIor iraduzcn, ao
ncsno icno, a inconrccnsao gcral da alna
oular c a fiidcz quc a sua nolilidadc oculia, c
fornccido or una rcccnic ccricncia do govcrno
inglcs. Cono o Parlancnio, clciio dcois da
dissoluao, nao lIc Iouvcssc dado, a roosiio da
rcforna da Canara dos Lords, una naioria
suficicnic, clc julgou quc odcria olicr das
nuliidcs lriianicas, ncdianic una cananIa
cncrgica, os dcuiados dc quc rccisava, c a
Canara foi novancnic dissolvida. Nao olsianic a
nais violcnia rcssao, os ncsnos dcuiados
foran rcclciios. Anics da dissoluao, a naioria
govcrnancnial cra dc 124 voios; dcois das novas
clcics, cra dc 126. Todo cssc cnornc csforo
dcicrninava acnas una insignificanic alicraao
dc voios.
Nao c ncccssaria una sicologia nuiio
conlicada ara rcdizcr cssc rcsuliado. Cono
suor quc, icndo aiuado una rincira vcz na
oiniao oular or iodos os ncios disosiao
do govcrno, odcrian, cn oucos ncscs, olicr-sc
rcsuliados difcrcnics? Os ninisiros scn duvida o
suunIan, lascando-sc na nolilidadc lcn
246
conIccida das nuliidcs, nas csquccian a sua
fiidcz no iocanic a ccrias qucsics
fundancniais. Ora, cra jusiancnic solrc csscs
onios csscnciais quc os clciiorcs dcvian voiar.
Elcs corrcsondian a icndcncias iradicionais
irrcduivcl das divcrsas fracs do ovo inglcs.
A alna colciiva so odc scr dirigida quando
sc lIc crcclcn os arcanos. Varias vczcs nosirci
a quc onios os nossos csiadisias, na naioria,
ignoran o nccanisno dcssa alna. A rcccnic lci
aiincnic s aoscniadorias ocrarias ainda una
vcz confirnou cssa asscrao. Elcs conrccndcn
ainda ncnos a alna colciiva dc ouiros ovos,
cono rovan as idcias dc assinilaao inosia s
nossas colnias.
3. A fora da opinio popular antes da idade moderna.
A aao das oinics oularcs, quc Iojc sc
iornou rcondcranic, igualncnic sc ccrccu nas
divcrsas cocas da Hisioria. Ela nao c scnrc
crcclida, orquc a crnica das nacs nao foi,
duranic nuiio icno, nais do quc a dos
solcranos. Todos os aios dos rcinados arccian
rcsuliar ncrancnic da voniadc dos rcis.
Conquanio dcsdcnIadas clos livros, as
influcncias oularcs foran nuiio considcravcis.
Quando, dcois dc Iavcr icrninado a Iisioria dos
solcranos, o cronisia sc ocuar da Iisioria dos
ovos, clarancnic sc vcra quc as nuliidcs foran
247
as vcrdadciras criadoras dc aconiccincnios
ncnoravcis. cruzadas gucrra dc rcligiao,
naiana dc S. Darioloncu, rcvogaao do cdiio dc
Nanics, rcsiauraao nonarquica c naolcnica,
cic. NcnIun dcsoia icria janais iido a fora dc
ordcnar a naiana dc Sao Darialoncu, c, a
dcsciio do scu odcr alsoluio, Luiz XIV nao
Iavcria odido rcvogar o cdiio dc Nanics.
Scn qucrcr cnirar aqui cn orncnorcs c
liniiando-nc, cono ccnlo, ao uliino dos
aconiccincnios aludidos, lcnlrarci quc Luiz XIV
so o ordcnou inclido cla voniadc gcral.
"Nada Iouvc nais oular, cscrcvc
jusiancnic Faguci, do quc a rcvogaao do cdiio
dc Nanics; foi una ncdida dc solcrania nacional,
una ncdida dc orcssao dc ninoria cla naioria,
una ncdida cnincnicncnic dcnocraiica".
Os aconiccincnios rovocados clas
nuliidcs sao, na naioria, os quc icn na Hisioria
o acl nais funcsio. As caiasirofcs dc origcn
oular foran, fclizncnic, ouco nuncrosas,
graas aao das cliics quc, iao fracas Iojc,
conscguian, cniao, na naior aric das vczcs,
liniiar os caricIos c os furorcs do nuncro.
4. Os progressos atuais das influncias coletivas na
gnese das opinies e suas conseqncias.
248
Scndo a crcsccnic aao do odcr das
nuliidcs un dos incviiavcis faiorcs da vida
nodcrna, cunrc salcr suoria-la. Pascal ja a
isso sc rcsignava. "Por quc sc scguc a
luralidadc? orquc icn clcs nais razao? Nao,
orcn nais fora".
E cla unica circunsiancia dc icr sido a fora
confcrida ao nuncro, ou clo ncnos quclcs quc
conduzcn o nuncro, c dc csiar o nuncro
crsuadido dc quc, scndo iudo, odc iudo,
nuliilican-sc cada dia, ara scrvi-lo, os
aduladorcs dcssc novo odcr, lcgisladorcs c
ninisiros iornaran-sc scus cscravos.
Os Ioncns oliicos sao Iojc nuiio cqucnos
dianic dos rugidos oularcs. Os nais
ondcrados ccdcn, ircnulos. Nao Icsiiarao
nunca, cono sc viu, con csiucfaao, cn Drcsi,
cn assinar nanifcsios cn favor dc un anarquisia
anii-airioia, candidaio ao Parlancnio, sc laios
"coniics" clciiorais lIo ordcnaran.
Essc scrvilisno foi, alias, a lci dc iodos os
icnos. Sc un ovo asira lilcrdadc, o quc
rarancnic lIc aconiccc, ou sc clc sc arrcncssa
scrvidao, icndcncia nuiio nais frcqucnic, scnrc
acIara rofcssorcs c advogados quc dccn una
forna iniclcciual s suas inulscs, or nais
crigosas quc ossan scr.
249
As oinics da nuliidao diian scnrc Iojc
aos lcgisladorcs lcis quc clcs dcvcn voiar c, cono
cssas lcis corrcsondcn a cfcncras faniasias c
nao a ncccssidadcs, o scu rcsuliado final c a
dcsorganizaao da vida indusirial, social c
cconnica do as. Quanio aos govcrnanics,
liniian-sc a aconanIar os novincnios da
oiniao, scniindo-sc incaazcs dc dirigi-los, c
dcian assin quc as runas sc acunulcn.
Isso sc olscrva diariancnic agora. A uliina
arcdc dos inscriios nariinos, quc quasc
aniquilou o concrcio da Argclia, forncccu ncssc
ariicular, un lancniavcl ccnlo.
Dcsdc quc una arcdc nariina sc
nanifcsia, scndo a navcgaao rcscrvada
narinIa franccsa, a Argclia sc acIa cn csiado dc
lloqucio, c as suas ncrcadorias aodrcccn nos
orios. En 1904, as conunicacs csiivcran,
assin inicrronidas duranic ircs ncscs; cn
1907, un ncs; cn 1909, dois ncscs. Para
rcncdiar cssc lloqucio, lasiava suscndcr,
noncniancancnic o nonoolio dos avilIcs, dc
nodo a crniiir aos navios csirangciros un
concrcio clo ncnos rovisorio cnirc a Frana c
a Argclia. A fin dc conscrvar a clicnicla clciioral
dos inscriios nariinos, rcfcriu-sc quc a Argclia
crdcssc nilIcs.
250
Pcranic cssa rcsignada assividadc, cssa
olcdicncia s suas ordcns, as nuliidcs cada dia
sc iornan nais incriosas. Dcsirudos os frcios
quc as naniinIan, clas olrigan, or vczcs, os
scus rcrcscnianics a lcgislar cn dcirincnio dc
ioda a cquidadc, cono icrian fciio os larcs
fcudais.
Scria rcciso cnirar cn dcnasiados
orncnorcs ara nosirar cono gradualncnic sc
dcsagrcgaran as acs inilidoras quc ouirora
nodcravan os caricIos c os furorcs das iurlas,
c cono sc vcio csialclcccr o scu csiado dc
crnancnic rcvolia. Essc csriio dc rclcliao
rcsulia, anics dc iudo, da noao dc quc lasia
ancaar c, sc for rcciso, saqucar, cono cn
Narlona c na CIanagnc, ara scr olcdccido.
Nuncrosos sao os faios quc cn cn
cvidcncia as fascs dcssa lcnia cvoluao da alna
oular c nosiran as nudanas dc ncnialidadc
quc conscgucn alalar rincios dc dirciio
sccular, considcrados cono indcsiruivcis.
Liniiar-nc-ci a ciiar a iiulo dc ccnlo, a gcncsc
dc una lci, dc asccio inofcnsivo c Iunaniiario
no scu incio, nas cujo rcsuliado final foi a
suscnsao noncnianca da vida do as, cn
conscqucncia das arcdcs dos cnrcgados das
vias fcrrcas.
251
Dcsdc nuiio icno, as conanIias lIcs
agavan aoscniadorias nuiias vczcs sucriorcs
s dos funcionarios. Scgundo os algarisnos
dados a Canara, ao asso quc os ocrarios
ninciros icn a cnsao naina dc 360 francos,
os ncsircs-cscolas 1.200 francos, os rofcssorcs
dc colcgio 1.385 francos, as cnscs dos cIcfcs
dc csiaao c dos naquinisias odcn cIcgar a
3.500 francos c ncsno uliraassar cssa quaniia.
O orador quc arcscniava csscs algarisnos na
iriluna, acrcsccniava quc nao cra a siiuaao dos
cnrcgados das conanIias quc dcvia scr
nclIorada.
Nada c nais cvidcnic; cono, orcn, os
cnrcgados das vias fcrrcas odcn iornar-sc
lons agcnics clciiorais c cono, nos jornais or
clcs insirados, fornulavan violcnias ancaas,
os lcgisladorcs julgaran nais sinlcs usar da
sua alsoluia solcrania ara saiisfazcr a iodas as
rcclanacs. Arcssaran-sc, ois, a voiar un
cnornc auncnio dc aoscniadorias, agavcis,
naiuralncnic, clos acionisias das cnrcsas.
Poucos dcsoias icrian ousado cnrcgar cssc
roccsso c dcclarar assin aos acionisias. araz-
nc rcduzir os vossos dininuios dividcndos ara
csialclcccr cnscs cn favor dc una caicgoria dc
agcnics dc quc rcciso. Olcdccci c agai.
Scndo os caninIos dc fcrro cnrcsas
ariicularcs, sao ligados or coniraios quc un so
252
dos coniraianics nao icn o dirciio dc anular.
Essa vcrdadc icria fciio rcflciir lcgisladorcs ncnos
criurlados cla icoria da solcrania do Esiado,
rcrcscnianic das nuliidcs. So Iouvc,
cnircianio, no scnado un scnador, o Sr.
Faynond Poincarc, quc nosirou o caraicr odioso
dc una inicrvcnao cujo fin consisiia cn
dcsojar una classc dc cidadaos cn rovciio dc
ouira. , dissc clc, o aio dc un rncic no quc
clc icn dc nais arliirario. Lcgislanos ara o
fuiuro; ananIa, cdir-sc-a quc lcgislcnos, scnao
ara o assado, ao ncnos ara o rcscnic...
Aondc ircnos, scnIorcs? o quc crgunio a nin
ncsno. Fcsisiircnos, scn ncnIuna duvida;
nas, quanios, no noncnio ooriuno,
rcsisiircnos?
Poucos, ccriancnic, ois o cnincnic
csiadisia, dcois dc Iavcr nosirado os icrrvcis
crigos do rojcio do govcrno, nao dciou dc
voiar or clc, coniriluindo assin ara violar
fundancniais rincios dc dirciio.
Aninados clo ciio das suas ancaas, os
cnrcgados dos caninIos dc fcrro cigiran
incdiaiancnic considcravcl auncnio dc
Ionorarios. Cono as cnrcsas icniasscn rcsisiir
rcsuliou da a dcsasirosa arcdc quc
dcsorganizou iodas as nossas rcdcs fcrrcas.
253
Isso c acnas, cunrc noiar, un conco. Os
ocrarios, aos quais sao roosias cnscs dc
duzcnios ou irczcnios francos ja nao sc
conicniarao con isso, dcsdc quc sc ccriificarcn
dc quc, ncdianic violcncia, os scus colcgas das
csiradas dc fcrro olicn dois ou ircs nil. Dcois
do voio do Scnado, os cdidos dc aoscniadorias
roorcionais rinciiaran a aarcccr,
naiuralncnic, cn avuliado nuncro. canionciros,
ocrarios dos arscnais, das ninas, da
nanufaiura do funo rcclanaran cncrgicancnic.
Mas iudo isso c o fuiuro, un icnvcl fuiuro, quc
so as rcocuacs clciiorais incdcn dc vcr.
Quc sinisira ccgucira!
A rcccnic rcvolia dc nuiias cidadcs dc un
dcariancnio, rcvolia aconanIada dc saquc c
inccndios, nosirou os rogrcssos quc faz a
violcncia das classcs oularcs, quando nao sc
lIcs olcdccc rcssurosancnic.
O oljciivo visado cada dia nais niiidancnic
sc dclincia. Consisic cn dcsojar aquclcs quc
ossucn alguna coisa. Essc idcal,
consianicncnic rcgado clos agiiadorcs, c a
lasc dc iodas as rcivindicacs.
Enquanio nao c inicirancnic alcanado, os
lcgisladorcs sancionan scrvilncnic as ncdidas
quc a nuliidao cigc. Pcrdcran a conrccnsao
das ossililidadcs c das rcalidadcs. As nais
254
duras ccricncias nao lIcs csclarcccn a razao.
Inaginan caninIar assin ara o rogrcsso c
ara a lilcrdadc, ao asso quc os scus voios nos
conduzcn scrvidao, dccadcncia c a iodos os
dcsoiisnos quc da roccdcn.
5. Influncia das coletividades na estabilizao de certos
elementos sociais.
O acl dcsiruidor das oinics oularcs c
acnas un dos asccios da sua influcncia. Sol a
aarcnic nolilidadc das nuliidcs cisic, cono
disscnos, un csriio iradicionalisia dificilncnic
dcsiruivcl c graas ao qual as colciividadcs
facilncnic rcirogradan.
O lado conscrvador da alna oular olscrva-
sc, rincialncnic, nos gruos sociais. classcs,
congrcssos, cororacs, sindicaios, acadcnias,
cic.
A aao dcsscs gruos Ionogcncos c,
frcqucnicncnic, nuiio divcrsa da quc c ccrcida
clas nuliidcs. Scn scr dcsiruiiva ncn
criadora, cla csialiliza, cn viriudc da auioridadc
do nuncro, oinics novas, criadas or cliics, c
fia assin, or algun icno, ccrios clcncnios
inorianics das civilizacs. lnguas, arics,
nodas, crcnas c ncsno icorias cicnificas.
A aao do indivduo c ccriancnic caiial, c o
gcnio, a sua nais lcla nanifcsiaao, c scnrc
255
cssoal nas as suas criacs so sc odcn
lcnancnic candir dcois dc sc iornarcn
colciivas. Scn os csquisadorcs soliiarios, janais
Iavcria civilizaao ou rogrcsso; nas a olra
individual soncnic adquirc ioda a fora cla sua
alsorao na alna colciiva.
256

CAPTULO III

A DISSOLUO DA ALMA INDIVIDUAL NA
ALMA COLETIVA

1. Desagregao atual das grandes coletividades em
pequenos grupos.
Dcois dc sc icr dcsrcndido da colciividadc,
or un lcnio iralalIo sccular, a alna individual
icndc a a voliar aiualncnic, sol una forna
inrcvisia, quc difcrc nuiio da quc c inaginada
or ccrios icoricos oliicos, os quais asiran a
un nivclancnio gcral das condics c das
foriunas, sol a dircao do Esiado.
Ao lado das icorias socialisias, c logo conira
clas, dcscnvolvian-sc a cqucnos gruos
niiidancnic scarados uns dos ouiros clas suas
oinics c scus inicrcsscs. Essa dcsagrcgaao dc
una socicdadc cn fragncnios scn clos conuns
consiiiui o quc sc dcnoninou novincnio
sindicalisia.
Longc dc crnancccr, cono o socialisno, un
roduio dc uros icoricos, alIcios s rcalidadcs,
clc rcrcscnia una criaao csonianca, dcvida a
ncccssidadcs cconnicas, quc or ioda a aric sc
257
inuscran, cono rova a sua gcncralizaao, sol
fornas divcrsas, cn ovos dc ncnialidadcs
disiinias. As unicas difcrcnas sao quc o
sindicalisno, rcvolucionario cn alguns as, c
acfico cn ouiros.
A cvoluao indusirial quc rovocou cssc
novincnio, conduz as grandcs airias nodcrnas
a sc suldividircn cn cqucnas airias, quc so
rcsciian as rorias lcis c dcsdcnIan as da
colciividadc gcral quc as conicn.
A uniao rovisoria dcsscs divcrsos gruos,
nao olsianic inicrcsscs disiinios, doiou-os dc
una fora lasianic odcrosa ara quc as suas
voniadcs frcqucnicncnic rcvalcan.
Cada qual facilncnic rcconIccc os rcsuliados
dcssa fora, nas, cn gcral, crcclc-sc nuiio
ncnos quc a uniao noncnianca dc iodos csscs
gruos nao odcria durar. Dcsdc quc o aniigo
lloco social iivcr sido inicirancnic dissolvido cn
cqucnos fragncnios solidancnic consiiiudos,
as suas divcrgcncias dc inicrcsscs faialncnic os
conduzirao a inccssanics luias. Sc cada gruo
for, con cfciio, conosio dc clcncnios
Ionogcncos, doiados dc inicrcssc c oinics
scnclIanics, clc sc acIara cn confliio con
ouiros gruos, iao ujanics, nas quc cnccrrcn
inicrcsscs niiidancnic oosios.
258
ossvcl rcsscniir dcsdc ja cssas fuiuras
luias cnirc inicrcsscs conirarios, ois assin nos
rcvcla a Iisioria das aniigas rcullicas iialianas,
rincialncnic a dc Sicna c a dc Florcna.
Covcrnadas or sindicaios ocrarios, csics
cnsangucniaran con as suas disscnscs
inicsiinas, duranic scculos, iodas as cidadcs cn
quc sc ccrccu o scu donnio.
Nao oljcicnos quc sc iraia dc icnos nuiio
rcnoios. As grandcs lcis sociais nao sao
nuncrosas c scnrc sc rccicn.
As luias dc gruos acnas concan, orquc
o odcr ccniral, ainda foric, rcfrcia as suas
rivalidadcs, nas cssc odcr crdc cada vcz nais a
sua aao. Dcsdc quc clc a iivcr crdido
inicirancnic conira clc, cono cn Narlona,
dcois cnirc clcs, cono na CIanagnc, ondc os
sindicaios rivais dc dois dcariancnios dc
inicrcsscs conirarios cncarniadancnic luiaran
un conira o ouiro.
Saqucs, inccndios, naianas scrao cniao,
cono scnrc foran, as incviiavcis nanifcsiacs
das colcras oularcs cranic a ncnor
rcsisicncia s suas voniadcs, quando ja ncnIun
frcio as rcicn.
Nao nos afasianos ianio do rollcna da
gcncsc das oinics c das crcnas, cono sc
odcria suor aos a rcccdcnic cosiao. Nao
259
sc conrccndcria a unidadc dc oinics dc un
gruo, scn Iavcr rcviancnic dcicrninado as
influcncias sol as quais clc sc consiiiuiu.
Nos caiulos consagrados ao csiudo das
oinics individuais, iivcnos, nuiias vczcs,
dificuldadc cn rccisar, cnirc os faiorcs quc
odian agir, aquclcs quc dcscncnIan un
acl rcondcranic. Nada c, orcn, nais facil,
quando sc iraia dc gruos nuiio Ionogcncos,
nuiio circunscriios, iais cono aquclcs cuja
fornaao acalanos dc indicar.
Elcs sao, cfciivancnic, conosios dc
indivduos quc ossucn unicancnic as oinics
do scu cqucno ncio. Para conscrvar a sua fora,
o gruo c olrigado a nao iolcrar ncnIuna
dissidcncia. Pcla oiniao dc un dos scus
ncnlros, conIccc-sc a dc iodos os ouiros.
O rollcna da gcncsc das oinics c das
crcnas ficara considcravclncnic sinlificado,
quando so for iolcrada a oiniao do gruo no qual
un indivduo sc acIar confinado. A
indccndcncia das idcias iornar-sc-a, cniao, cada
vcz ncnos ossvcl.
Caian as socicdadcs fuiuras sol o jugo do
socialisno, do sindicalisno, ou dos dcsoias,
susciiados clas anarquias rcccdcnics dcssas
douirinas, clas scrao, dc qualqucr nodo,
ncnialncnic cscravizadas.
260
2. Como a alma individual proveio da alma coletiva e
como volta para ela.
A cvoluao nodcrna icndc, cono acalanos
dc vcr, a dcsagrcgar as socicdadcs cn cqucnos
gruos disiinios, quc ossucn scniincnios,
idcias c oinics idcniicas, isio c, una alna
conun. inui1l discuiir o valor dcssa cvoluao,
orquanio a razao nao alicra os faios.
Mas, scn quc os julgucnos, c ossvcl, clo
ncnos, icniar inicrrcia-los. Ora, c facil nosirar
quc cssa fusao das alnas individuais cn alnas
colciivas consiiiui un rciroccsso a fascs
circnancnic rcnoias da Iisioria, olscrvadas
ainda no csiado dc solrcvivcncia cnirc os ovos
riniiivos infcriorcs.
Esscs ovos riniiivos scnrc sc concn,
con, cfciio, dc cqucnos gruos cIanados irilos
noncniancancnic aliados, nuiias vczcs cn
gucrra. O acl do indivduo nclcs sc rcvcla
dininuio, orquc a alna individual ainda nao sc
dcsrcndcu do conjunio. Elcs ossucn acnas
una alna colciiva, c c or isso quc iodos os
ncnlros dc una ncsna irilo sao considcrados
cono rcsonsavcis clos aios dc un so.
O conIccincnio dcssa noao caracicrsiica c
indiscnsavcl ara conrccndcr o dirciio usual
dc iodos os riniiivos ou ncsno dos ncios
civilizados, os ananiias or ccnlo. Un
261
adninisirador da Indo-CIina, o Sr. Paul Ciran,
"olscrva jusiancnic quc o dirciio colciivo dcssc
as arccc inconrccnsvcl aos nagisirados
curocus quc a sao cnviados, orquanio clcs
considcran cono indiscuivcl cvidcncia quc
soncnic o auior dc un dcliio icn a
rcsonsalilidadc do aio conciido. A idcia dc quc
una cssoa alIcia a un crinc ossa, clo faio
dcssc crinc, sofrcr una cna qualqucr, arccc-
lIcs nonsiruosa.
Ela nao o c, cnircianio, ara o ananiia. En
nuncrosos casos, os arcnics, quc cricnccn ao
gruo faniliar do culado, sao cccuiados. E
orquc? Pcla razao sicologica acina indicada,
isio c, quc nao csiando difcrcnciados os
clcncnios dc cada gruo social, sao considcrados
cono icndo acnas una alna colciiva. Essc
rincio c gcral, orquanio rcgc o conunisno
oliico, rcligioso ou. social dc iodos os ovos no
scu incio.
Nao disiinguindo o dirciio riniiivo a
crsonalidadc individual ainda nao difcrcnciada,
do scu gruo unc o gruo iniciro ou un
fragncnio qualqucr dcssc gruo. Traduzindo os
codigos unicancnic o cosiunc, odcrian clcs
dccidir dc ouiro nodo?
O condcnado alsoluiancnic nao roicsia,
alias, conira ial dirciio, inquo ara o civilizado,
262
orcn cquiiaiivo ara o Ioncn quc icn a niida
conrccnsao da sua csirciia solidaricdadc con
un gruo do qual nao sc julga scaravcl.
Os rorios curocus cnrcgan cssc dirciio
riniiivo cn icno dc gucrra, quando fuzilan os
rcfcns, aoiando-sc no rincio da
rcsonsalilidadc colciiva. arcccn dcsiinados a
cnrcga-lo dc un nodo ainda nais gcral, sc as
socicdadcs coniinuarcn a dcsagrcgar-sc cn
gruos, cono os quc foran csiudados acina.
A nao difcrcnciaao sicologica dos divcrsos
ncnlros dc una irilo, cnirc os riniiivos, c
ianlcn aconanIada dc una nao difcrcnciaao
anainica. Provci ouirora, or invcsiigacs
fciias cn nilIarcs dc cranios, quc a
Ionogcncidadc anainica dc un ovo c ianio
naior quanio nais alio sc rcnonia s suas
origcns, c os cranios dos scus divcrsos ncnlros
sc difcrcncian gradualncnic, a ncdida quc cssc
ovo rogridc. Essc faio dcvc scr confroniado con
as olscrvacs dc viajanics quc nosiran a
scnclIana circna dc iodos os ncnlros dc
una irilo sclvagcn, a ial onio quc os rorios,
scos ouco sc disiingucn.
Os ovos civilizados ossuan ianlcn a
alna colciiva dos riniiivos. Alnas individuais
liniian orcn, a sua influcncia. A rincira
consiiiui o quc dcnoninanos a alna da raa, a
263
qual sc nanifcsia, rincialncnic, nas grandcs
circunsiancias cn quc o dcsiino dc iodo o ovo sc
acIa inicrcssado. A alna individual nanifcsia-sc,
ao conirario, nas ncnorcs circunsiancias
Ialiiuais da vida quoiidiana. Essa sucrosiao
das alnas individuais alna colciiva c, ja cu o
dissc, un fcnncno analogo quc sc olscrva cn
iodos os scrcs cujas csccics ossucn, con os
caracicrcs gcrais do gcncro a quc cricnccn, os
quc sao cculiarcs a cada csccic.
Nao rocurarcnos csquisar aqui os csforos
sccularcs quc a alna individual cnrcgou ara
sc dcsrcndcr lcniancnic da alna colciiva, cn
quc o inicrcssc social icndia a nanic-la, cla
ujanic aao das crcnas rcligiosas, do ncio, dos
cosiuncs, das iradics c das lcis.
Eor cssa succssao dc csforos scria rcfazcr
a Hisioria. ScnclIanic csiudo nosiraria quc, na
scqucncia dos icnos, foi scnrc lasianic
dininuio o nuncro dc Ioncns quc conscguiran
dcsrcndcr-sc do cso cnornc da alna colciiva.
Essc csiudo nos nosiraria ianlcn quc a
Iunanidadc lIcs dcvc iodos os rogrcssos
alcanados duranic o scu dcnorado
dcscnvolvincnio. Essc csiudo nos diria, cnfin,
quc as socicdadcs or clcs roicgidas scnrc sc
crgucran conira clcs. Sc foran iolcrados algunas
vczcs, nos crodos dc iransiao, nunca o foran
or nuiio icno. Os novincnios socialisias c
264
sindicalisias aiuais rcrcscnian novas fascs da
crciua icniaiiva das socicdadcs no iniuiio dc
unificar os Ioncns c nanic-los nas ncsnas
oinics, nas ncsnas crcnas c na ncsna
conduia.
O nais inorianic dos faios cosios ncsic
caiulo c o conco dc dcsagrcgaao das
socicdadcs aiuais cn cqucnos gruos
indccndcnics, rccirocancnic Iosiis, quc
rocuran isolar-sc cada vcz nais c rcjudican
assin a unidadc das nacs. A alna individual,
quc so cn scculos conscguira dcsrcndcr-sc un
ouco da alna colciiva, aiualncnic sc volia ara
cla.
Assisiinos, ois, a cssc fcnncno singular,
dc ovos civilizados quc icndcn a rciroccdcr a
una ncnialidadc infcrior, ial cono foi a das
rinciras idadcs. As grandcs luias do fuiuro sc
iravarao, nuiio ncnos cnirc ovos difcrcnics do
quc cnirc os gruos consiiiudos no grcnio dc
cada un dclcs.
A dissoluao da alna individual na alna
colciiva dc un gruo c, scn duvida, una fora
ara cssc gruo, nas nao consiiiui, ccriancnic,
un rogrcsso, ncn ara a socicdadc ncn ara os
indivduos. Una crsonalidadc ujanic so sc
nanifcsia quando o Ioncn sc dcsrcndc da
alna colciiva.
265

LIVRO VII
A PROPAGAO DAS OPINIES
E DAS CRENAS
266

CAPTULO I

A AFIRMAO, A REPETIO, O EXEMPLO E
O PRESTGIO

1. A afirmao e a repetio.
Tcndo sido csiudado cn varias olras ninIas
o acl dos faiorcs cnuncrados ncsic caiulo,
liniiar-nc-ci a rcsunir a sua aao.
A afirnaao c a rcciiao sao os agcnics
nuiio odcrosos clos quais sao criadas c
roagadas as oinics A cducaao c, cn aric,
lascada nclcs. Os oliicos c os agiiadorcs dc
ioda a naiurcza disso fazcn un uso quoiidiano.
Afirnar, dcois rcciir, rcrcscnia ncsno o
fundo rincial dos scus discursos.
A afirnaao nao rccisa aoiar-sc nuna
rova racional qualqucr. dcvc, sinlcsncnic, scr
curia c cncrgica, c cunrc quc inrcssionc.
Podc-sc considcrar cono iio dcssas ircs
qualidadcs o nanifcsio scguinic, rcccnicncnic
rcroduzido cn varios jornais.
"Qucn roduziu o irigo, isio c, o
ao ara iodos? O canoncs!
267
Qucn faz lroiar a avcia, a ccvada,
iodos os ccrcais? O canoncs!
Qucn cria o gado ara dar a carnc?
O canoncs! Qucn cria o
carnciro ara roorcionar a la?
O canoncs! Qucn roduz o vinIo,
a cidra, cic.? O canoncs! Qucn
nuirc a caa? O canoncs!
"E, cnircianio, qucn conc o
nclIor ao, a nclIor carnc? Qucn
usa as nais lclas rouas? Qucn
lclc o lordcau c o cIanagnc?
Qucn sc arovciia da caa? O
lurgucs!
"Qucn sc divcric c rcousa
voniadc? Qucn icn iodos os
razcrcs? Qucn faz viagcns dc
rccrcio? Qucn sc coloca sonlra
no csiio c no invcrno junio a un
lon fogo? O lurgucs!
"Qucn sc nuirc nal? Qucn
rarancnic lclc vinIo? Qucn
iralalIa scn ccssar? Qucn sc
qucina no vcrao c gcla no invcrno?
Qucn adccc nuiias niscrias c
icn csados iralalIos? O
canoncs!"
268
Suficicnicncnic rcciida, a afirnaao acala
or criar, rincirancnic, una oiniao c, nais
iardc, una crcna.
A rcciiao c o conlcncnio ncccssario da
afirnaao. Fcciir nuiias vczcs una alavra,
una idcia, una fornula, c iransforna-las
faialncnic cn crcna. Do fundador da rcligiao ao
ncgocianic, iodos os Ioncns quc rocuran
crsuadir a ouiros, icn cnrcgado cssc roccsso.
O scu odcr c ial quc sc acala or crcr nas
rorias alavras assin rcciidas c or acciiar as
oinics quc Ialiiualncnic sc crinc. Ao
Scnado quc lIc cdia adoiassc ncdidas
dcsiinadas dcfcsa da Fcullica, o grandc
Poncu nao ccssava dc rcciir quc Ccsar nao
aiacaria Fona c, noia Monicsquicu, "orquc clc
ianias vczcs o iinIa diio, clc o dizia scnrc". A
convicao fornada no scu csriio or cssas
rcciics incdiu-o dc rccorrcr aos ncios quc
lIc icrian crniiido roicgcr Fona c conscrvar a
vida, ao ncnos duranic algun icno.
A Iisioria oliica csia rclcia dc conviccs
fornadas, assin, cla rcciiao. Anics dc 1870,
os nossos gcncrais c os nossos csiadisias nao
ccssavan dc rcciir quc os ccrciios alcnacs
cran nuiio infcriorcs aos nossos. A fora dc
rccii-lo, nisso firncncnic acrcdiiaran. Salc-sc
o quc nos cusiou cssa convicao.
269
Tcndo adoiado oinics, sinlcsncnic
orquc lIcs sao uicis, o oliico, fora dc
susicnia-las, acala or nclas acrcdiiar lasianic;
c nuiio dificilncnic sc lilcria dclas, quando sc
iorna vaniajoso nuda-las. O Ialiio dc louvar a
viriudc icria acalado, ialvcz, or iornar viriuoso
o rorio Tariufo.
As conviccs forics odcn, assin, rovir dc
conviccs fracas ou ncsno, sinlcsncnic,
sinuladas. "Fazci iudo cono sc acrcdiiasscis"
dissc Pascal; "isso vos fara crcr."
O acl da afirnaao c da rcciiao na
gcncsc das oinics c das crcnas nao odcria scr
cagcrado. AcIa-sc na lasc da roria cisicncia.
Sc os rcsuliados oliidos clos nossos oradorcs
oliicos aiuais sao, or vczcs, nuiio ncdocrcs, c
orquc lIcs falia un ouco un clcncnio, cuja
fora nosirarcnos nais adianic. O rcsigio.
A cloqucncia arlancniar
cscrcvcu un aniigo dcuiado o sr.
Ccrard Varci, "nao c una criica dc
icsicnunIo, cono no Trilunal,
ncn una disscriaao cono na
Sorlonnc. nuliidao nao agrada o
csforo da rcflcao, o iralalIo dc
dcnonsirar c rovar; cla qucr a
afirnaao dcfiniiiva o dogna
incrioso c dccisivo E qucr cssc
270
dogna dc acordo con os scus
dcscjos orquanio nao da ouvidos
aos criicos icn a avidcz da lisonja
c sc inclria con a inrcssao da
sua irrcsonsalilidadc. O orador,
quc a conIccc, faz un aclo dircio
aos scniincnios clcncniarcs, aos
insiinios riniiivos. orgulIo, colcra,
invcja, cscrana. Proclana as
niscrias incrccidas, as
iniquidadcs, as rcaracs, invoca
as anlics ncssianicas, os
sonIos aradisacos. Una arcnga
dc irilunos c una iorrcnic dc
lirisno; c una inrccaao ou un
Iino."
2. O exemplo
O ccnlo c una forna odcrosa da
sugcsiao, nas, ara agir rcalncnic, cunrc quc
clc causc inrcssao Na cducaao, un unico
ccnlo quc inrcssionc, c nais cficaz do quc
fracos ccnlos nuiio icno rcciidos.
Tivc cnscjo dc vcrificar cssc rincio, ao
donar cavalos indoccis. Una inrcssao foric,
cnlora unica, ial cono ccria alicaao nuiio
dolorosa da csora, aiua nuiio nais raidancnic
do quc fracas acs, frcqucnicncnic rcciidas.
271
Essa influcncia dos ccnlos quc fcrcn
vivancnic a inaginaao, clarancnic sc
nanifcsiou nas uliinas grandcs nanolras
niliiarcs dc 1910.
Os acrolanos a cnrccndcran as suas
ocracs Ialiiuais, scn ouiro novo ccrccio
alcn do iransoric dc un iclcgrana nas cssc
ccnlo da uiilidadc suosia do acrolano cn
icno dc gucrra dcicrninou logo o govcrno a
criar solcncncnic un coro dc aviadorcs c o
ninisiro da gucrra a dcclarar quc a aviaao
consiiiua una nova arna, a acrcsccniar s ircs
ouiras. infaniaria, ariilIaria c cavalaria.
En oliica, c dccisiva a sugcsiao do ccnlo
na fornaao c na roagaao das oinics O ciio
dc ccrios candidaios socialisias cncaninIou una
nuliidao dc jovcns rofcssorcs ara as iorcs
fornas da douirina.
O Sr. Dourdcau nuiio lcn nosirou cssc faio
nas linIas scguinics.
"Enquanio na AlcnanIa a nocidadc
univcrsiiaria, a nocidadc lurgucsa, inicligcnic c
lcirada, ouirora airadas clo socialisno, Iojc sc
afasian dclc c volian a scniincnios dc
airioiisno cclusivo c caliado, a ial onio quc a
social-dcnocracia alcna ja nao olicn, or assin
dizcr, adcios cnirc clcs, cn Frana, ao conirario,
c noda alisiar-sc cnirc os csiudanics colciivisias
272
c inicrnacionalisias. O ccnlo vcn dc cina, dos
rofcssorcs dc filosofia, dos nornalisias. A Escola
Nornal sc iransforna nuna cscola do
socialisno."
3. O prestgio.
Os iraiados dc logica dcscrcvcn
ninuciosancnic os divcrsos clcncnios dc
fornaao dc un julgancnio. Esqucccran,
coniudo, o coniagio c o rcsigio. Ora, sao
rccisancnic os quc dcicrninan a incnsa
naioria das nossas oinics.
Dcvcndo consagrar un caiulo ao coniagio
ncnial, so csiudarci agora o rcsigio. Essc
csiudo scra sunario, orquanio cn ouiras olras
iraici dcssc assunio.
Ensinan-nos, scn duvida, no colcgio quc o
rincio dc auioridadc, aric fundancnial do
rcsigio, foi sulsiiiudo cla ccricncia c a
olscrvaao; nas a falsidadc dcssa asscrao c
facilncnic dcnonsiravcl.
Mcsno dciando dc lado as oinics
rcligiosas, oliicas ou norais, cn quc nao
inicrvcn alsoluiancnic o raciocnio, ara. so
lcvar cn conia as oinics cicnificas, olscrva-sc
quc clas icn, nuiias vczcs, cono unica lasc, a
auioridadc dc qucn as cnuncia, c sc roagan
or sinlcs coniagio
273
Nao odcria succdcr o conirario scndo, na
sua naioria, dcnasiado conlicadas, ara quc
udcsscn scr rcciidas, as ccricncias c as
olscrvacs cicnificas, c forado crcr na alavra
do salio quc as cnuncia. A auioridadc do ncsirc
c Iojc solcrana, inicirancnic cono no icno cn
quc rcinava Arisioiclcs. Ela sc iorna ncsno cada
vcz nais onioicnic, ncdida quc a cicncia nais
sc csccializa.
Tcndo a gcncralidadc das oinics quc a
cducaao nos inculca, unicancnic a cducaao
or lasc, facilncnic nos Ialiiuanos a adniiir,
con roniidao, un concciio dcfcndido or un
crsonagcn aurcolado dc rcsigio.
Solrc os assunios iccnicos da nossa
rofissao, sonos caazcs dc fornular concciios
nuiio scguros; nas, no iocanic ao rcsio, nao
rocuranos scqucr raciocinar, rcfcrindo adniiir,
con os olIos fccIados, as oinics quc nos sao
inosias or un crsonagcn ou un gruo
doiado dc rcsigio.
Dc faio, qucr sc scja csiadisia ariisia, cscriior
ou salio, o dcsiino dccndc, solrciudo, da
quaniidadc dc rcsigio quc sc ossui c, or
conscguinic, do grau dc sugcsiao inconscicnic
quc sc odc criar. O quc dcicrnina o ciio dc un
Ioncn c a doninaao ncnial quc clc ccrcc. O
conlcio inlccil, cnircianio, alcana ciio,
274
algunas vczcs, orquanio, nao icndo conscicncia
da sua inlccilidadc, janais Icsiia cn afirnar
con auioridadc. Ora, a afirnaao cncrgica c
rcciida ossui rcsigio. O nais vulgar dos
"canclos", quando cncrgicancnic afirna a
inaginaria sucrioridadc dc un roduio, ccrcc
rcsigio na nuliidao quc o circunda.
Voliando a cssc assunio na aric dcsia olra
consagrada ao csiudo ccrincnial das crcnas,
nosirarcnos ncdianic cloqucnics ccnlos quc,
ncsno cnirc salios cnincnics, o rcsigio c,
nuiias vczcs, un dos faiorcs nais ccrios dc una
convicao Para os csriios ordinarios, clc o c
scnrc.
Criador dc oinics c doninador das
voniadcs, o rcsigio c una oicncia noral
sucrior s oicncias naicriais. As socicdadcs
nclc sc fundan nuiio nais do quc na fora. Ao
voliar quasc so da ilIa dc Ella, Naolcao, graas
ao scu rcsigio, rcconquisiou a Frana cn
oucos dias. Pcranic a sua aurcola, os canIcs
do rci crnancccran silcnciosos c os scus
ccrciios sc dissiaran.
Essa influcncia foi iao grandc quc sc ccrcia
ncsno nos scus ininigos. Maria Carolina, filIa
dc Maria Tcrcsa c csosa dc un Dourlon, quc
dcvcria cccrar cssc ininigo icrrvcl ara cla,
275
adnirava-o cono a un Dcus. Eis o quc cscrcvia
nuna caria.
" o naior Ioncn quc os
scculos icn roduzido. A sua fora,
a sua cncrgia, o scu csriio dc
cocrcncia, a sua aiividadc, o scu
ialcnio, conquisiaran a ninIa
adniraao. Vcniuroso as o quc
iivcssc scnclIanic solcrano! Nclc,
iudo c grandc... Eu dcscjaria a
qucda da Fcullica, nas quc
Donaaric fossc naniido... Sc clc
norrcssc, dcvcr-sc-ia rcduzi-lo a o
c dar una dosc dcssc o a cada
solcrano c duas a cada un dos
scus ninisiros!"
A aric do rcsigio na fora dos solcranos
foi scnrc incnsa. "Scria rcciso, diz jusiancnic
Pascal, icr una razao nuiio clcvada, ara nao
considcrar cono un Ioncn difcrcnic dos ouiros
o solcrano ccrcado, no scu solcrlo scrralIo, dc
quarcnia nil janzaros..."
Mcsno na nossa coca dc nivclancnio
dcnocraiico, o rcsigio icn conscrvado a sua
fora, c os rcis nodcrnos aiuan rudcnicncnic
nao crniiindo quc clc scja nclindrado.
"Todos quanios assisiiran aos funcrais do rci
da Inglaicrra, cscrcvia o corrcsondcnic dc un
276
inorianic jornal, o sr. Noizicrc, olscrvaran a
grandc inrcssao quc ccrccu no ovo o
incrador da AlcnanIa. Elc caninIava no ncio
dos solcranos c inunIa-sc aicnao dc iodos.
CuilIcrnc icn a scnsaao dc scr na icrra o
rcrcscnianic dc Dcus. Quando crinc cssa
idcia ningucn odc dciar dc sorrir; nas, cssa
convicao lIc airilui una najcsiadc singular, dc
quc a nuliidao sc surrccndc. aiualncnic o
nonarca nais dranaiico."
A ncccssidadc dc adoraao das nuliidcs
iorna-as logo cscravas dos indivduos, quc nclas
ccrccn rcsigio. Elas adoran frcnciicancnic
iodos os scus adoradorcs.
Nao c lisonjcando as nuliidcs quc sc odc
nanicr o rorio rcsigio. Elas rocuran
lisonjcadorcs, nas logo os dcsrczan. Duranic
nuiio icno ainda scra vcrdadciro o vclIo
adagio. "Poigncz vilain, il vous oindra, digncz
vilain, il vous oindra".
Toda a discilina niliiar funda-sc no rcsigio
dos cIcfcs. Tcndo una incrvcl ignorancia da
sicologia das nuliidcs fciio csqucccr
conlciancnic Iojc cssc rincio, inagina-sc
sulsiiiuir a discilina cla crsuasao.
Fcconcnda-sc aos oficiais quc scjan ara os
soldados acnas irnaos nais vclIos c rocurcn
olicr a olcdicncia or ncio dos raciocnios. O
277
infcrior acciia dc lon grado cssas icorias, orcn
dcsrcza os cIcfcs quc as raiican, c csics
crdcn gradualncnic ioda a auioridadc. Quc
scra o ccrciio, quando clcs a iivcrcn crdido
inicirancnic?
A anarquia aiual rcsulia cn aric dc icrcn
crdido o rcsigio, cla sua fraqucza, as classcs
dirigcnics. Os rcis, os ovos, os indivduos, as
insiiiuics, iodos os clcncnios da vida social,
cn una alavra, csiao condcnados a crcccr
dcsdc quc nao ccrccrcn nais rcsigio.
Podc-sc facilncnic rcsunir cn algunas
linIas a aao dos divcrsos faiorcs dc roagaao
das oinics c das crcnas cnuncradas ncsic
caiulo. Scn o rcsigio, ncnIuna icria odido
nasccr; scn a afirnaao, ncnIuna sc icria
odido inor, scn o ccnlo c a rcciiao,
ncnIuna icria sulsisiido.
278

CAPTULO II

O CONTGIO MENTAL

1. As formas do contgio mental.
O coniagio ncnial consiiiui un fcnncno
sicologico cujo rcsuliado c a acciiaao
involuniaria dc ccrias oinics c crcnas.
Scndo inconscicnic a sua origcn, cla sc ocra
scn quc nisso inicrvcnIa o raciocnio ou a
rcflcao. Isso c olscrvado cn iodos os cnics, do
aninal ao Ioncn, rincialncnic quando sc
acIan cn nuliidao.
A sua aao c incnsa; cla donina a Iisioria.
O coniagio ncnial rcrcscnia, con cfciio, o
clcncnio csscncial da roagaao das oinics c
das crcnas. A sua fora c, nuiias vczcs,
lasianic considcravcl ara fazcr agir o indivduo
conira os scus inicrcsscs nais cvidcnics. As
inuncravcis narracs dc naririos, dc suicdios,
dc nuiilacs, cic., dcicrninados or coniagio
ncnial forncccn una rova disso.
Todas as nanifcsiacs da vida squica
odcn scr coniagiosas, nas sao, csccialncnic,
279
as cnocs quc sc roagan dcssc nodo. As
idcias coniagiosas sao snicscs dc clcncnios
afciivos.
Na vida ordinaria, o coniagio odc scr
liniiado cla aao inilidora da voniadc, nas, sc
una causa qualqucr. violcnia nudana dc ncio
cn icno dc rcvoluao, cciiacs oularcs,
cic., vcn aralisa-la, o coniagio ccrccra
facilncnic a sua influcncia c odcra iransfornar
scrcs acficos cn ousados gucrrciros, lacidos
lurgucscs ou icrrvcis scciarios. Sol a sua
influcncia, os ncsnos indivduos assarao dc un
ariido ara ouiro c cnrcgarao iania cncrgia cn
rcrinir una rcvoluao quanio cn foncnia-la.
O coniagio. ncnial nao sc ccrcc soncnic
clo coniaio dircio dos indivduos. Os livros, os
jornais, as noicias iclcgraficas, ncsno sinlcs
runorcs, odcn roduzi-lo.
Quanio nais sc nuliilican os ncios dc
conunicaao ianio nais sc cnciran c sc
coniagian. Cada dia csianos nais ligados
quclcs quc nos ccrcan. A ncnialidadc
individual facilncnic rcvcsic una forna colciiva.
Enirc iodas as varicdadcs dc coniagio ncnial
quc nos consiringcn, una das nais ujanics c,
cono ja nosirci, a do gruo social dc quc fazcnos
aric. NcnIuna voniadc rocura sulirair-sc
sua aao. Elc diia ncsno, s nais das vczcs, as
280
nossas oinics c os nossos julgancnios, scn
quc o crcclanos.
2. Diversos exemplos de contgio mental.
Os scniincnios, lons ou naus, sao
coniagiosos, c c or isso quc icn iania
inoriancia na cducaao o acl das cssoas quc
nos ccrcan. "Dizc-nc con qucn andas, dir-ic-ci
qucn cs". c un rovcrlio jusissino.
Ao coniagio ncnial, or ccnlo, c dcvida a
fornaao dc inuncros c jovcns crininosos,
cclidos da oficina or lcis suosiancnic
Iunaniiarias. Scn ouira ocuaao quc nao scja
vagar nas ruas, clcs cniran cn rclacs con
canaradas quc furian nos nosiradorcs
cqucnos oljcios c logo os iniian. A inoriancia
dcsscs furios gradualncnic auncnia c fornan-
sc associacs dcsiinadas a iniiar os landos
fanosos. O laraio ocasional iorna-sc ouco
dcois un ladrao rofissional, cuja vida dccorrcra
nas riscs. Acciiara ianio nais facilncnic o scu
dcsiino quanio ncnIuna aao inilidora vira
liniiar os cfciios do coniagio. Os nagisirados
sao, con cfciio, indulgcnics cn dcnasia ara
con iodos os crininosos, c lons filaniroos, un
ouco inlccis, consirocn ara clcs clcganics
riscs lcn aquccidas c rovidas dc iodo o
conforio nodcrno.
281
O coniagio crininal roduz-sc, nuiias vczcs,
assin, graas s narracs dc assassinaios
rofissionais, rcfcridos clos jornais. O cclclrc
Jacl Esiriador icvc nuncrosos iniiadorcs cn
nuiias cidadcs da Inglaicrra.
Os faios quc dcnosiran o coniagio ncnial
sao iao nanifcsios quc arcccria inuiil insisiir
ncssc onio. Mas a fanosa rcsoluao, adoiada
cn ConsclIo dc Esiado dc iniroduzir os aacIcs
no ccrciio, rova a quc onio os govcrnos o
ignoran. O nais nodcsio dos sicologos icria
cnsinado a csscs ncdocrcs csiadisias cono scria
dcsasirosa cssa rcsoluao, a quc conviria
rcnunciar scn dcnora. Foi o quc, cfciivancnic,
aconicccu.
Enirc as divcrsas cnocs, a nais coniagiosa
c, ialvcz, o ncdo.
conIccido o scu acl caiial, na vida dos
Ialiianics c dos ovos. Sc clc nao lasiou ara
criar os dcuscs, cono susicniava Lucrccio, a sua
influcncia foi nanifcsia ncssa gcncsc.
Tao odcroso quanio no incio da Iisioria, clc
susciia os anicos quc fazcn crdcr as laialIas c
odc ncsno conduzir as suas viinas ao suicdio.
O icrror do uliino concia, quc dcvia, scgundo sc
afirnava, cnconirar a icrra, rovocou a noric
voluniaria dc nuiias cssoas.
282
O ncdo nao dirigc unicancnic os indivduos
c as nuliidcs; aiua ianlcn no csriio dos
oliicos quc os conduzcn. Na ninIa Psicologia
Poliica, nosirci quc o ncdo foi a origcn dc
nuncrosas lcis, voiadas ncsics uliinos vinic
anos, c cujos funcsios cfciios cada dia sc
vcrifican.
Podc-sc dizcr quc nas cocas dc criurlaao
o faniasna do ncdo rcina solcranancnic nas
asscnllcias oliicas c dcicrnina as suas
oinics c os scus voios. Elc rovocou as nais
fcrozcs rcsolucs da Convcnao. Era or ncdo
quc Carricr fazia crcccr as suas viinas cn
airozcs sulcios c Fouquicr-Tinvillc as cnviava
or ccnicnas ao cadafalso.
As cnocs sao, na naioria, iao coniagiosas
quanio o ncdo. Os vcrdadciros oradorcs nuiio
lcn o salcn. A voiaao da Canara quc dcrrulou
o ninisicrio Clcncnccau cn oucos ninuios, foi,
cono ja o lcnlrci, o rcsuliado dc una fora
coniagiosa, quc un orador da oosiao soulc
rovocar.
As crcsscs, os gcsios c os novincnios da
fisiononia quc iraduzcn os scniincnios. colcra,
lcncvolcncia, naldadc, julilo, cic., sao
igualncnic coniagiosos. rudcnic, quando sc
soliciia un favor adoiar una crcssao risonIa,
ao invcs dc un ar conirariado. Tcn-sc assin a
283
rolalidadc dc disor favoravclncnic, or
coniagio, qucn nos cscuia.
3. Fora do contgio mental.
O coniagio ncnial c un fcnncno
inicirancnic gcral, olscrvavcl ianio cnirc os
aninais quanio no Ioncn. Sc un cavalo icn un
scsiro, iodos os ouiros na ncsna csirclaria logo
o adquircn. Sc un dos cacs ladra, os ouiros
incdiaiancnic o iniian. Quando un carnciro
fogc, iodo o rclanIo o scguc.
O coniagio ncnial odc scr lasianic foric, cu
o dizia acina, ara doninar o insiinio dc
conscrvaao c lcvar o indivduo a sacrificar a
roria vida. Tcn-sc nuiias vczcs rcciido a
Iisioria dos quinzc invalidos quc sc cnforcaran
no ncsno gancIo dc un corrcdor c a dos
soldados quc sc suicidaran na ncsna guariia.
Os faios dcssc gcncro sao inuncros. O dr.
Nasa nc fornccc alguns.
"Sc un suicdio scnsacional c rclaiado cla
inrcnsa con iodos os orncnorcs, scra logo
rcciido, con a ncsna aric, or alguns
dcscquililrados. Logo aos a qucsiao Syvcion,
Iouvc varias asfiias voluniarias clo gas.
"... solrciudo na Fussia, as
dc nisiicisno, quc as cidcnias dc
auio-Ionicdio icn causado
284
incnsas crdas... No icno das
crscguics rcligiosas, os rofcias
rcgavan o suicdio clo fogo. En
una so vcz, 600 cssoas crcccran
ao ncsno icno nas cIanas. Un
Iisioriador das rcligics russas
calcula cn 20.000 o nuncro das
viiinas, dc 1675 a 1691. O sr.
SioIoulinc ciia un caso dc una
fogucira quc dcvorou 2.500
indivduos, quc sc sacrificavan na
cscrana dc una vida nclIor."
Ecnlos da ncsna csccic noian-sc nos
nossos dias. clo coniagio ncnial quc sc
roagan na Fussia os slosys, os quais sc
sulncicn a una casiraao voluniaria, c ouira
sciia cujos ncnlros sao cnicrrados vivos.
O coniagio ncnial c lasianic foric ara criar
no csriio una rcrcscniaao qualqucr. Elc
ionara, ois, facilncnic, a. aarcncia dc una
nolcsiia, quc, con o icno, sc odcra iornar
una docna rcal. Un salio cirurgiao dos
Iosiiais, o Dr. Picquc, rcfcriu, uliinancnic, quc,
aos un caso dc noric or acndiciic, 15 oficiais,
cn 25 dc un dcsiacancnio, arcscniaran iodos
os sinionas classicos da acndiciic. Foran
curados or sugcsiao.
4. Influncia do contgio na propagao das crenas
religiosas e polticas.
285
As rcflccs rcccdcnics fazcn facilncnic
rcsscniir o acl do coniagio ncnial na
roagaao das oinics c das crcnas.
Dc un nodo gcral c scn quc sc icnIa dc
ciiar nuiias ccccs, as crcnas rcligiosas c
oliicas sc csalIan, solrciudo, or ncio dc
coniagio, rincialncnic nas nuliidcs. Elc sc
ccrcc ianio nais cncrgicancnic quanio nais
nuncrosa for a nuliidao. Una crcna fraca scra
nuiio dcrcssa rcforada cla rcuniao dos
indivduos quc a adoian.
Craas fora do coniagio, o valor racional
da crcna roagada c dcsiiiudo dc inoriancia.
Ecrccndo-sc o coniagio no inconscicnic, a razao
a nao inicrvcn or forna alguna.
Da nuliidao, cla sc clcva, nuiias vczcs,
quclcs quc csiao colocados acina, nao odc,
orianio, surrccndcr quc as crcnas nais
alsurdas c nais funcsias ossan acIar
dcfcnsorcs cnirc as cssoas csclarccidas.
Nuncrosos sao os ccnlos analogos ao dcssc
nagisirado quc, no ConsclIo dc Esiado, dcfcndia
as arcdcs dos funcionarios, no. noncnio cn
quc a dos cnrcgados osiais ancaava a Frana
dc un dcsasirc.
Pclo coniagio lurgucscs, lcirados, rofcssorcs
c ouiros, acalaran scnrc or sofrcr, nais ou
ncnos, a influcncia das oinics oularcs. O
286
coniagio ncnial odc, orianio, cscravizar iodas
os inicligcncias. scnclIana do coniagio clos
nicrolios, clc oua acnas naiurczas nuiio
rcsisicnics c ouco nuncrosas.
Os grandcs novincnios rcligiosos da Iisioria
foran scnrc o rcsuliado do coniagio ncnial. A
sua aao janais sc ccrccu ianio quanio na
nossa coca, rincirancnic orquc, con o
rogrcsso das idcias dcnocraiicas, o odcr cai,
cada vcz nais, cnirc as naos das nuliidcs, c
dcois, orquc a difusao raida dos ncios dc
conunicacs crniic quc os novincnios
oularcs sc csalIcn quasc insianiancancnic.
Salc-sc con quc raidcz sc roagaran as
arcdcs dos cnrcgados osiais c dos
cnrcgados das vias fcrrcas, as rcvolucs da
Fussia, da Turquia c dc Poriugal.
Os govcrnos cnfraquccidos nada odcn fazcr
conira o coniagio. Nao soncnic clcs ionaran o
Ialiio dc ccdcr a iodas as injuncs oularcs,
cono ianlcn cssas injuncs sao incdiaiancnic
aoiadas or lcgics dc iniclcciuais quc o
coniagio ncnial, rcforando as inulscs dos
scus inicrcsscs, lcva a considcrar cono cquiiavcis
as nais inquas rcivindicacs. As ciravaganics
faniasias das nuliidcs iornan-sc, ara clcs,
dognas iao rcsciiavcis quanio o cran ouirora,
ara os coricsaos das nonarquias alsoluias, as
voniadcs dos solcranos.
287
As oinics roagadas or coniagio so sc
dcsirocn or ncio dc oinics conirarias
roagadas do ncsno nodo. Alicada or
csiadisias, cssa rcgra dc ordcn sicologica lIcs
crniiiria, graas aos ncios dc quc discn,
conlaicrcn o coniagio clo coniagio.
Cono csic uliino onio nos afasia un ouco
do nosso assunio, nclc nao insisiircnos nais
aqui. Sc csic caiulo foi lcn conrccndido,
ossui o lciior una das rinciais cIavcs do
nccanisno da roagaao das oinics c das
crcnas, isio c, dos faiorcs fundancniais da
Iisioria.
288

CAPTULO III

A MODA

1. Influncia da moda em todos os elementos da vida
social.
As variacs da scnsililidadc sol a influcncia
das nodificacs do ncio, das ncccssidadcs, das
rcocuacs, cic., crian un csriio ullico quc
varia dc una gcraao ara ouira c ncsno nuiias
vczcs no csao dc una gcraao. Essc csriio
ullico, raidancnic dilaiado or coniaio
ncnial, dcicrnina o quc sc cIana a noda. Ela c
un ossanic faior dc roagaao da naior aric
dos clcncnios da vida social, das nossas oinics
c das nossas crcnas.
Nao c so o vcsiuario quc sc sulncic s suas
voniadcs. O icairo, a liicraiura, a oliica, a aric,
as rorias idcias cicnificas lIc olcdcccn, c c
or isso quc ccrias olras arcscnian un fundo
dc scnclIana, quc crniic falar do csiilo dc
una coca.
En viriudc dc sua aao inconscicnic,
sulncicno-nos noda, scn quc o crcclanos
Os csriios nais indccndcnics a cla nao sc
289
odcn sulirair. Sao nuiio raros os ariisias, os
cscriiorcs quc ousan roduzir una olra nuiio
difcrcnic das idcias do dia.
A influcncia da noda c iao ujanic quc cla
nos olriga, or vczcs, a adnirar coisas scn
inicrcssc c quc arcccrao ncsno dc una
fcaldadc circna, alguns anos nais iardc. O quc
nos inrcssiona nuna olra dc aric, c nuiio
rarancnic a olra cn si ncsna, orcn a idcia
quc os ouiros fornan dcla, c isso clica orquc
o scu valor concrcial sofrc cnorncs nudanas.
Vc-sc, nuiias vczcs, a noda inor coisas
invcrossncis c nanifcsiar-sc cn coisas iao
alsiraias, c alias iao ilusorias, cono a criaao dc
una lngua a rcforna da oriografia, cic.
Quando o volaul aarcccu, cn 1880, a
noda lIc conccdcu iao grandc ciio quc, cn
ncnos dc dcz anos, sc coniavan 280 clulcs c 25
jornais volaulisias. So cn Paris Iavia 14 cursos
dcssc idiona univcrsal. As grandcs casas dc
ncgocios organizavan cursos ara os scus
cnrcgados.
Dcois, a noda ccssou, c iao suliiancnic
quc nao sc acIaria, ialvcz, Iojc un so indivduo
faniliarizado con o volaul, quc foi sulsiiiudo
clo cscranio, o qual, dcois dc un ciio
idcniico, conca a ccdcr o lugar a ouira lngua. o
ido. Essas criacs coniinuarao, scn duvida, aic
290
ao dia cn quc sc dcscolrira quc a consiiiuiao dc
una lngua c un lalor colciivo nuiio lcnio c
nunca una inrovisaao cssoal.
Ecrccndo-sc as variacs da noda cn iodos
os assunios, c nodificando-sc inccssanicncnic a
nossa scnsililidadc sol influcncias divcrsas,
odc-sc dizcr quc o nosso nodo dc cnsar c,
solrciudo, dc iraduzir as nossas inrcsscs
raidancnic sc nodifica.
Ha grandc difcrcna, or ccnlo, cnirc
cscriiorcs c ariisias dc 1830 c os dc Iojc. Un
rcccnic ariigo do Caulois indicava nuiio lcn
una das fascs dcssas frcqucnics variacs.
"Forna-sc, aiualncnic, dizia o
auior, un novo ullico, nuiio
curioso a olscrvar nos scus gosios
c nas suas nanifcsiacs, ao qual
ja nao conicnian os ronanccs
urancnic ronancscos, ncn as
olras dc vulgarizaao Iisiorica,
ncn as ficcs nais ou ncnos
Ialcis, cnircncadas dc avcniuras c
Iioicscs. A cssc novo ullico
convcn a rcalidadc c a rccisao,
cono lIc c ianlcn ncccssario un
ouco dc idcal. Sc cu dcscnIassc os
scus liniics, diria quc csics vao
daquclcs quc lccn os ocnas
291
docuncniados dc Maurcio
Mocicrlincl aquclcs quc csiudan
ou crcorrcn os curiosos iralalIos
dc Cusiavo lc Don, Dasirc, cic... Ha
una icndcncia niiidancnic
indicada no scniido das csquisas
originais, do agruancnio c da
snicsc dos conIcc1ncnios,
acunulados clo scculo assado. A
olscrvo ianlcn a aliiaao dc un
nco-csiriiualisno nuiio nodcrno,
un csforo no iniuiio dc cvadir-sc
do naicrialisno c ncsno da
faialidadc.
"Quc livros assaz arduos solrc o
valor da cicncia c da consiiiuiao
do univcrso olicnIan, cn ouco
icno, dcz c dozc cdics, cis o quc
nao sc icria suosio Ia vinic anos;
c o quc faz crcr quc cisicn novas
canadas avidas dc curiosidadc c dc
filosofia. Nao sc iraia dc nanuais
iraia-sc dc ionos lasianic
conacios, quc cigcn un csforo
consianic c un conco dc culiura
gcral. Pcla inrcnsa, cla
frcqucniaao, clo anlicnic, cla
difusao das idcias, cada un dc nos
sc iornou, scn crcclcr, un
cqucno cnciclocdisia."
292
A noda icn, ccriancnic, una origcn afciiva,
nas nao dcsrcndida dc clcncnios racionais; c
ara nosira-lo, vou cscolIcr rccisancnic una
das suas nanifcsiacs nais caricIosas na
aarcncia. o vcsiuario fcninino. Vcrcnos quc os
scus caricIos sao rigorosancnic circunscriios
2. As regras da moda. Como nela intervm elementos
afetivos e elementos racionais.
Podc arcccr singular quc sc falc cn rcgra,
no iocanic a una coisa iao novcl quanio a noda;
nas, sc cla conoria, cono crcssao dc
clcncnios afciivos, a faniasia, csia sc acIa
sulnciida a clcncnios racionais quc a oricnian.
Essa dula origcn da noda c gcral, qucr sc
iraic dc liicraiura, dc aric, dc arquiiciura, dc
noliliario, dc cosiunc, cic. As iransfornacs dc
un assunio sulnciido a ianias fluiuacs cono
c o vcsiuario fcninino iornarao ainda nais
dcnonsiraiiva cssa dula origcn.
Os clcncnios racionais quc sc cnconiran na
noda fcninina, sao dcicrninados clas condics
cconnicas, as dcscolcrias, as novas
ncccssidadcs, as rcocuacs do noncnio, cic.
Olscrvan-sc, csccialncnic, cssas
influcncias nas nudanas dc vcsiuarios inosias
clo uso do auionovcl. Con a vida nais raida, a
nulIcr icvc dc sc nasculinizar cicriorncnic,
293
ara scguir o Ioncn nas suas vcriiginosas
corridas clas grandcs csiradas. O vcsiido
"iaillcur", rincirancnic rcscrvado a ccrios
csorics, gcncralizou-sc cn iudo quanio iinIa dc
cnodo c dc adcquado. Quanio aos ouiros
vcsiidos, as nangas largas dos corcics
iornaran-sc csirciias, ara dcslizarcn facilncnic
nos alcios. Mas, cniao, a visia scniiu-sc
inrcssionada dcsagradavclncnic clo lusio
assin csirciio. Para corrigir cssc dcfciio c orquc
una iransfornaao dcicrnina ouira, dininuiu-sc
a anliiudc das saias, ara quc ficasscn nais
largas as csaduas c sc afinassc a silIucia,
nodificaao quc susciiou a surcssao dos lolsos
c, dcois, as saias infcriorcs. A nulIcr, na sua
ncccssidadc dc scniir cn iorno dc si una
ainosfcra dc dcscjo, sullinIou cssa sinlicidadc
or una csirciicza cccssiva. Ela nosirou iudo
quanio cra ossvcl c dciou adivinIar o rcsio.
Saias, rcndas c roua lranca ccdcran o lugar s
cas infcriorcs, cIanadas "conlinaisons", quc
rcscrvan do o c do frio.
Facional ianlcn, cssa noda, iao singular
rincira visia, dc fazcr dc nussclina dc scda as
"ioillciics" dc asscio, dcsiinadas ao invcrno. Isso
rcsuliou do aquccincnio ccniral, quc nanicn
nos aoscnios una icncraiura clcvada; c foi
ossvcl, ncsno fora, graas aos longos nanios
dc clcs.
294
Dcsccndo a noda, cono scnrc, das classcs
clcvadas s canadas infcriorcs, a cqucna
lurgucsia, uiilizando-sc dc auionovcis cn
locaao ara os scus asscios, adoiou iodas
cssas iransfornacs. Envolvcu-sc cn nanios dc
clcs cconnicas c, no scu lar, graas aos fogcs
dc conlusiao lcnia, odc ianlcn vcsiir-sc dc
rouas lcvcs.
Acalanos dc nosirar os clcncnios racionais
quc cniran na gcncsc da noda. Indiqucnos
agora os scus clcncnios afciivos.
Lcnlrcnos, rincirancnic, quc a noda,
cono a linguagcn c as rcligics, c una criaao
colciiva c nao individual. Ningucn a odc,
orianio, inor. Julga-sc, gcralncnic, c dc un
nodo nuiio crrnco, quc sao as cosiurciras, as
airizcs, os nancquins nos canos dc corridas
quc a crian. Ccrios grandcs cosiurciros
icniaran, Ia alguns anos, rccdiiar a crinolina, c
nao o conscguiran, cono nao udcran inor,
rcccnicncnic, a saia-cala.
Os suosios criadorcs dc nodas nao fazcn,
na rcalidadc, nais do quc iraduzir icndcncias
quc sc iornaran un dcscjo gcral, conscqucncia
dc ccrias ncccssidadcs, ccrias idcias, ccrias
rcocuacs do noncnio.
As nodas sao, cvidcnicncnic, nuiio variavcis
dc una csiaao ara ouira, nas as faniasias dos
295
scus criadorcs so sc odcn candir dcniro dc
liniics lasianics csirciios.
A noda agrada quando inrcssiona, nas o
quc causa inrcssao so icn ciio sol a condiao
dc nao sc afasiar dcnasiado da noda rcccdcnic.
As fascs dc iransfornaao sao scnrc succssivas,
ois a visia lcniancnic sc adaia s novidadcs,
cono raidancnic sc faiiga das coisas visias
duranic nuiio icno.
As rcccdcnics razcs clican orquc una
noda dcnasiado original icn scnrc una
duraao cfcncra. Ela sc dcvc inor
gradualncnic. Os vcsiidos anlos, usados Ia
irinia anos, so nuiio lcniancnic sc iornaran os
vcsiidos ajusiados dc Iojc.
A noda c iao odcrosa cnirc as nulIcrcs quc
clas suorian, cn olcdicncia aos scus diiancs,
os nais icrrvcis cnfados, cono as olrigacs, Ia
alguns anos, dc nanicr consianicncnic crguida,
or una das naos, un vcsiido dc cauda, scndo a
ouira nao ocuada cn carrcgar a lolsa,
dcsiinada a cnccrrar o conicudo dos lolsos; c
analogo o sulcio no andar, dcicrninado clos
vcsiidos cIanados "cniravcs" c acciio Ia longos
ncscs. Ncssc onio, as civilizadas rivalizan con
as sclvagcns, quc suorian a ioriura dc un ancl
csciado no nariz, cn olcdicncia noda.
296
Essa olcdicncia c una das rovas
caicgoricas da cnornc fora do coniagio ncnial.
A nulIcr nais indccndcnic, nais cncrgica,
nais ardcnic cn rcclanar iodos os dirciios,
janais ousara irajar un vcsiido curio, quando a
noda inc una saia longa, ncn colocar un
lolso na saia, quando a noda a isso sc oc, ncn
ainda aloioar o corcic cla frcnic, quando as
ouiras nulIcrcs a aloioan or iras. A noda nao
conIccc rcvoliadas; so a circna olrcza lIc
rccusa cscravas. NcnIun dos dcuscs do assado
foi nais rcsciiosancnic olcdccido.
297

CAPTULO IV

OS JORNAIS E OS LIVROS

1. Influncia dos livros e dos jornais.
Os jornais c os livros ccrccn no nascincnio
c na roagaao das oinics una influcncia
incnsa, conquanio infcrior dos discursos.
Os livros aiuan nuiio ncnos quc os jornais
ois a nuliidao nao os lc. Alguns foran, coniudo,
lasianic odcrosos. cla sua influcncia
sugcsiiva, ara rovocar a noric dc nilIarcs dc
Ioncns. Tais sao as olras dc Fousscau,
vcrdadcira lllia dos cIcfcs do Tcrror, ou A
Calana do Pai Tonas, quc coniriluiu nuiio ara
a sanguinolcnia gucrra dc scccssao na Ancrica
do Noric.
Ouiras olras cono Folinson Crusoc c os
ronanccs dc Julio Vcrnc ccrccran grandc
influcncia nas oinics da nocidadc c
dcicrninaran nuiias carrciras.
Essa fora dos livros cra solrciudo
considcravcl quando sc lia ouco. A lciiura da
Dllia no icno dc Cronwcl criou na Inglaicrra
298
un nuncro avuliado dc fanaiicos. Salc-sc quc
na coca cn quc foi cscriio Don Quioic, os
ronanccs dc cavalaria ccrcian una aao iao
crniciosa cn iodos os ccrclros quc os solcranos
csanIois vcdaran, finalncnic, a vcnda dcsscs
livros.
Hojc, a influcncia dos jornais c nuiio
sucrior fora dos livros. Sao cn nuncro
incalculavcl as cssoas quc icn unicancnic a
oiniao do jornal quc clas lccn.
A sugcsiao das folIas quoiidianas nanifcsia-
sc ncsno cn nuiios dcnirc os grandcs
aconiccincnios nodcrnos. Esia gcralncnic
rcconIccido agora quc a gucrra dos Esiados
Unidos con a EsanIa foi rovocada or alguns
jornalisias. Sc, or una Iioicsc cuja rcalizaao
nao c, ialvcz, inossvcl, un lanquciro lasianic
rico conrassc iodos os jornais dc un as, clc
scria o vcrdadciro scnIor dcssc as c ronovcria
voniadc a az c a gucrra. Ja vcnos financciros
quc conran a ioialidadc dos lolciins da Dolsa
dc iodos os jornais no iniuiio dc lanar ncgocios
dcsiinados a airarcn os caiiais cn scu
rovciio.
Cono ncnIun govcrno ignora cssa ujana
solcrana da inrcnsa, o sonIo dc iodo o oliico
c ossuir un jornal nuiio lido. Os cIancclcrcs do
Incrio alcnao oularizaran a naior aric das
299
suas cnrcsas con jornais susicniados or clcs c
dcsiinados a influcnciar a oiniao.
A crcdulidadc dos lciiorcs no iocanic s
asscrcs do scu jornal c rodigiosa. Todo o
anuncio roncicdor acIa un ullico quc lIc dc
crcdiio. Os ncsnos cnlusics sc odcn rcciir
indcfinidancnic con o ncsno ciio, iao
firncncnic sulsisic, cn nuiias alnas, una fc
nsiica no incscrado. Ha ccrio icno, foi rcso
un vclIaco quc ofcrccia, nos scus anuncios,
cnrcsiar dinIciro a qualqucr cssoa, scn
garaniia. Cunrir ial roncssa icria sido,
cvidcnicncnic, ara clc, runa conlcia.
Coniudo, cn oucos ncscs, con sinlcs
quaniias dcsiinadas s dcscsas dc invcsiigaao,
clc ganIou nais dc cinqucnia nil francos, scn
icr, lcn cnicndido, cnrcsiado un ccniino.
ScnclIanic faio scria dcnasiado lanal ara scr
inicrcssanic, sc as crquirics do juiz dc
insiruao nao iivcsscn dcsvcndado, cnirc as
cssoas iludidas, nuncrosos Ioncns cuja
culiura sucrior, ou rofissao, os dcvcria icr
colocado ao alrigo dcssa crcdulidadc. A
figuravan, con cfciio, rofcssorcs, oficiais
sucriorcs, conissarios dc olcia, advogados,
noiarios, juizcs dc az, consclIciros dc rcfciiura
c aic un juiz dc insiruao! Nada dcnonsira
nclIor a fora sugcsiiva dos jornais.
2. A persuaso pela publicidade.
300
Para dcicrninar con nais rccisao c or
ncio dc ccnlos concrcios a influcncia cnornc
dos jornais no iocanic gcncsc das oinics, nao
scra inuiil cnirar cn alguns orncnorcs rclaiivos
ao cnrcgo dos anuncios.
Esic csiudo, quc conca acnas a icniar os
sicologos, c cn cvidcncia roccssos
dcsiinados a aiuar na oiniao. Vcrcnos, alias, dc
novo, os grandcs faiorcs ja dcscriios ncsia olra.
A ullicidadc, sol forna dc anuncios, c un
dos rinciais ncios dc crsuasao colciiva da
idadc nodcrna. Sua aao nas vcndas concrciais
ilunina o nccanisno quc dcicrnina a oiniao do
conrador.
Tcndo os ancricanos conscguido csialclcccr
niiidancnic algunas das rcgras sicologicas da
ullicidadc, iornaran-sc ncsircs ncssa naicria.
Avalian-sc cn ccrca dc 500 nilIcs or ano as
sonas ganIas clos grandcs jornais dos Esiados-
Unidos con a sua ullicidadc. Un dos nais lidos
rccclc, or ano, 15 nilIcs.
Os indusiriais ancricanos consagran nuiio
dinIciro aos anuncios, orquc
ccrincnialncnic rcconIcccran a sua
influcncia. O sr. Arrcn, auior dc un livro solrc
cssa naicria, ciia un sinlcs ncgocianic dc
csiilografos, quc dcscndia anualncnic 500,000
francos con a ullicidadc, c afirna quc o
301
falricanic dc ccrio salao sacrificou aos anuncios,
cn quarcnia anos, 60 nilIcs dc francos.
Todas cssas dcscsas icn or fin,
naiuralncnic criar no csriio do lciior una
convicao caaz dc iransforna-lo cn conrador.
A afirnaao c a rcciiao sao os rinciais faiorcs
da gcncsc dcssa convicao. A afirnaao
unicancnic nao lasia, c c or isso quc una
narca nova so c adoiada ao calo dc ccrio icno.
Cunrc quc o anuncio scja nuiias vczcs
rcciido. So cniao o nonc do roduio
csoniancancnic sc ofcrccc ao csriio, no dia
cn quc sc icn ncccssidadc dcssc roduio.
ianlcn indiscnsavcl variar o asccio do
anuncio; dc ouiro nodo a sua aao ficaria
cnloiada clo uso. As rojccs luninosas,
rincirancnic nuiio cficazcs, acalaran or nao
dar rcsuliado.
A sinlcs rcciiao dc una fornula lrcvc so
c uiil ara un roduio ja conIccido. Ela aiua,
cniao, or una csccic dc olscssao, nas, ara
un roduio novo, scra ncccssariancnic rcciso
cnuncrar iodas as suas qualidadcs.
Sc sc iraiar dc una inovaao conlcia, quc
forcc o lciior a nudar os scus Ialiios, a sinlcs
rcciiao do anuncio c or si ncsna insuficicnic,
ois o nccanisno da rcciiao c ncnos foric quc
o do Ialiio. Tornar-sc-a uiil, cniao, disiriluir
302
anosiras do roduio. Tal c o caso da ullicidadc
nodica, quc sc faz, solrciudo, cla rcncssa dc
anosiras aos douiorcs.
A cssc roccsso da visia dircia do oljcio
alian-sc as cosics das lojas c a colaloraao
dc "nancquins" cnviados clos grandcs
cosiurciros aos canos dc corridas, rcvcsiidos
dos nais ricos nodclos da csiaao.
A dificuldadc dc luiar conira o Ialiio, quc
conlaic a influcncia sicologica do anuncio,
ficou nuiio lcn rovada cla Iisioria da
adaiaao dos ncunaiicos aos carros. Tcndo os
alugadorcs rccusado a conra dcssc ariigo, o
invcnior o disiriluiu graiuiiancnic a una
cqucna conanIia. O ciio foi iao raido quc,
nao soncnic cssa cnrcsa fcz foriuna, cono,
dianic das rcclanacs dos quc ionavan carro,
iodas as ouiras conanIias sc viran olrigadas,
con grandcs dcscsas, a nunir da lorracIa,
rincirancnic dcsdcnIada, os scus vcculos.
O sonIo dos anuncianics c olicr quc os
frcgucscs rcicnIan o scu nonc c o scu cndcrco.
Para o conscguircn, inrincn cssas indicacs
cn oljcios usuais. acl naia-lorrao, caias dc
fosforos, caas dc livros, jornais, rcvisias, cic. Os
ancricanos cnsan quc un dos nclIorcs ncios
dc cIcgar a cssc rcsuliado consisic cn cnviar aos
conradorcs! cvcniuais caialogos ariisiicancnic
303
ilusirados, quc conicn, or vczcs, un ronancc
assinado or un nonc conIccido. Essc roccsso,
ccclcnic, orcn nuiio cusioso, conca agora a
scr cnrcgado cn Frana.
Una das rcgras consianics da ullicidadc c
quc un roduio, or nais aniigo c conIccido quc
ossa scr, c vcndido cn ncnor quaniidadc dcsdc
quc ccssa a ullicidadc quc lIc diz rcsciio. A
fraqucza da ncnoria afciiva, ja assinalada ncsia
olra, c, scn duvida, a causa dcssc faio.
A ilusiraao dcscncnIa un grandc acl na
ullicidadc. Fizcnos rcfcrcncia aao ccrcida
clos cariazcs ilusirados or ocasiao das uliinas
clcics inglcsas c ao rccruiancnio dos
voluniarios ara a nossa cavalaria.
O nciodo conaraiivo cla inagcn c ainda
nais cficaz. Sc sc iraia, or ccnlo, dc una
agua dcsiinada a dcscriar o vigor do calclo, vcr-
sc-a, dc un lado, un Ioncn calvo c, do ouiro,
nunido dc alundanic calclcira dcois do
cnrcgo do roduio.
Os financciros quc lanan ncgocios, uiilizan
os ncsnos roccssos dc ullicidadc quc os
indusiriais, orcn frcqucnicncnic, cn nuiio
naior cscala. Por vczcs ncsno, c conrada a
lcncvolcncia da ioialidadc dos jornais. Para o
dininuio nuncro daquclcs cujos clogios scria
inossvcl olicr, rocura-sc, ao ncnos, conscguir
304
o scu silcncio. Essa dula ocraao foi scnrc
raiicada nas nuncrosas cnisscs dos
cnrcsiinos russos.
Dcsiacando das olscrvacs rcccdcnics os
clcncnios sicologicos quc as dcicrninan, nos
os acIarcnos rcsunidos nos faiorcs ja
csiudados, quc dcscncnIan un acl
fundancnial na gcncsc das oinics. afirnaao,
rcciiao, rcsigio, sugcsiao c coniagio.
As ninudcncias quc fornulanos no iocanic
sicologia do anuncio odcn arcccr un ouco
cscciosas. Enccrran, na rcalidadc, os clcncnios
csscnciais dcssa grandc aric dc crsuadir, da
qual roccdcn o donnio dos indivduos c dos
ovos c a, fundaao das crcnas.
305

CAPTULO V

AS CORRENTES E A EXPLOSO DE
OPINIES

1. As correntes de opinies e a sua criao.
Alcn das oinics cculiarcs a cada gruo
social, cisicn, cn ccrios noncnios, icndcncias
gcrais conuns naior aric dos gruos.
Provocadas or livros, jornais, discursos, cnsino,
cic., clas consiiiucn o quc sc dcnonina corrcnics
dc oinics.
So sc nanifcsian con inicnsidadc cn casos
ccccionais c iornan-sc cniao nuiio ujanics.
Essas corrcnics, rarancnic susicniadas or
clcncnios racionais, sao quasc scnrc, dc origcn
afciiva ou nsiica. Nasccn c roagan-sc sol as
ncsnas influcncias. sugcsiao dcicrninada or
una inrcssao foric ou una acunulaao raida
dc cqucnas inrcsscs, dcois or coniagio
ncnial.
ncdida quc sc dcsagrcgan os csicios do
assado c, or conscguinic, a nossa csialilidadc
ncnial Icrcdiiaria, auncnia cada dia a fora das
306
corrcnics dc oinics. Nos uliinos ccn anos
icnos conIccido varias. lonaariisno,
loulangisno, drcyfusisno, nacionalisno, c
nuiias ouiras.
Sao, frcqucnicncnic, ncccssarios grandcs
aconiccincnios ara dcicrnina-las. A laialIa dc
Icna ara os alcnacs, a gucrra dc 1870 ara os
franccscs, foran ncccssarias ara quc criasscn
corrcnics dc oinics, susccivcis dc inor o
scrvio niliiar olrigaiorio univcrsal. So una
corrcnic dc oinics analoga, rcsulianic dc
dccisivos succssos nariinos, odia crniiir ao
govcrno jaoncs auncniar dc nais dc un lilIao
or ano as dcscsas da sua narinIa dc gucrra.
O Ioncn dc Esiado sucrior salc rovocar
ou oricniar as corrcnics dc oinics ncccssarias.
O Ioncn do Esiado ncdocrc liniia-sc a scgui-
las.
Os nais icnvcis iiranos nunca foran
lasianic forics ara luiar nuiio icno conira
corrcnics dc oinics. Olscrva Juvcnal quc
Doniciano odc naiar inuncncnic
crsonagcns ilusircs, orcn "crcccu quando os
saaiciros concaran a icr ncdo dclc".
O rorio Naolcao icnia as corrcnics dc
oinics. "A oiniao ullica", dizia clc, cn Sania-
Hclcna, "c una fora invcncvcl nisicriosa, qual
nada rcsisic; nada c nais novcl, nais vago ncn
307
nais foric; c cnlora scja caricIosa, c jusia,
nuiias vczcs nais do quc sc cnsa".
Os grandcs Ioncns dc Esiado iivcran
scnrc nuiio cuidado cn criar ou dcsviar as
corrcnics dc oinics. Disnarcl cnrcgou longos
anos cn consiiiuir o novincnio oular
susccivcl dc rcarar a gucrra dc quc dcvia
rovir a unidadc alcna, ja quc a unidadc dc
lngua nao lasiara ara o csialclcccr. Olscrvci,
cn ouira olra, quc foi or una aao coninua
ccrcida na oiniao, ncdianic jornais(9},
lrocIuras c discursos quc os csiadisias alcnacs
conscguiran fosscn acciios os sacrifcios
cnorncs, cigidos cla criaao dc una grandc
narinIa dc gucrra. As rinciras rcfornas
inglcsas, nos uliinos ccn anos, foran oliidas
clo dcscncadcancnio das corrcnics dc oinics.
Enirc os faiorcs quc gcran cssas corrcnics,
cunrc ciiar, solrciudo, os jornais quoiidianos,
as lrocIuras, os discursos, as confcrcncias, os
congrcssos. A cicnsao do socialisno cn Frana
c na AlcnanIa foi rovocada or scnclIanics
ncios, quc aiuan, rincialncnic, quando icn
or susicniaculos novas ncccssidadcs, novos
scniincnios novas asiracs.
As corrcnics dc oinics oliicas, nais
inorianics do quc iodas as ouiras, cn viriudc
308
da sua rccrcussao nos aconiccincnios, nao sao
as unicas quc dcvcnos lcvar cn conia.
Os novincnios dc oinics dcicrninan
ianlcn o cnsancnio dc una coca. As arics, a
liicraiura, as rorias cicncias sofrcn a sua aao.
Na lasc dcsscs novincnios, acIan-sc
invariavclncnic o rcsigio dc ccrias icorias ou dc
ccrios Ioncns c cssc clcncnio fundancnial da
roagaao das crcnas, ao qual cunrc scnrc
aicndcr. o coniagio ncnial.
Os cscriiorcs, os cnsadorcs, os filosofos c,
infclizncnic, ianlcn os oliicos, conirilucn,
cada qual na sua csfcra, ara criar as corrcnics
dc oinics quc oricnian a civilizaao dc una
coca.
O acl dc criador c dircior dc novincnios
dc oinics cricncc aos Ioncns dc Esiado cn
iodas as qucsics quc inicrcssan a vida cicrior
dc un as. A sua iarcfa c circnancnic cnosa.
Elcs dcvcn ossuir, con cfciio, una ncnialidadc
lasianic dcscnvolvida, ara quc a logica racional
lIcs sirva dc guia, dcvcndo, no cnianio, aiuar nos
Ioncns or influcncias afciivas c nsiicas,
csiranIas razao unicas, orcn, caazcs dc
acarrcia-los.
Esscs grandcs clcncnios norais, quc cunrc
salcr nancjar, scrao duranic nuiio icno ainda
os nais ossanics faiorcs aios a dirigir os ovos.
309
Elcs nao crian os navios c os canIcs, nas,
cono sc criniu o alniranic Togo, "sao a alna
dos navios c dos canIcs."
As influcncias irracionais, quc rovocan os
novincnios dc oinics, inccssanicncnic
nudan, confornc a luz variavcl quc lanIa as
coisas. Dcvc-sc salcr adivinIa-las, quando sc as
qucr doninar c nao csqucccr quc una oiniao
qualqucr univcrsalncnic acciia consiiiuira
scnrc, ara a nuliidao, una vcrdadc.
2. A exploso de opinies.
Una closao dc oinics c una oricniaao
insianianca c violcnia dc cnocs no ncsno
scniido.
Aconiccincnios csaados duranic un longo
crodo dc icno rarancnic susciian iais
closcs. ncccssaria, ara dcicrnina-los, a
influcncia dc aconiccincnios scnsacionais
suliios, ou a aao dc ccrias alavras, cniiidas
or crsonagcns influcnics, caazcs dc rovocar
gruos iniciros dc scniincnios.
Os grandcs Icrois da Iisioria; Pcdro o
Erniiao, Joana d'Arc, Maonc, Luicro, Naolcao,
cic., nao foran os unicos " ronoiorcs dcssas
closcs, algunas das quais alalaran o nundo.
En ncnor cscala, cada dia surgc una. a
cccuao dc Fcrrcr, quc sullcvou Paris, or
310
ccnlo, ou un fcnncno inrcvisio cono a
rincira iravcssia da MancIa or un aviador,
aconiccincnio quc inrcssionou cn circno a
Euroa inicira.
As asscnllcias oliicas sao nuiio sujciias s
closcs dc oinics. "Nao sc odc conrccndcr,
cscrcvc Enilc Olivicr, quando nao sc icvc asscnio
nas asscnllcias csscs novincnios insianiancos
quc, nos dias dc crisc, dcslocan a naioria c a
fazcn assar da oiniao quc cla arccia Iavcr
adoiado con ardor, oiniao dianciralncnic
oosia. iodas as asscnllcias sao ovo."
Ja lcnlrci cono, rciirando ccrias alavras no
fanoso iclcgrana dc Ens, Disnarcl rovocou cn
Frana una closao dc oinics quc dcicrninou
a gucrra. Mosirci, igualncnic, cono una suliia
closao dc oinics dcrrulou o ninisicrio
Clcncnccau.
As closcs dc oinics odcn ficar
localizadas nun gruo social; clas so icn, cniao,
influcncia, sc cssc gruo c lasianic foric. Todos
sc rccordan da rcccnic rcvolia dc una aric dc
CIanagnc, o quc dcicrninou o inccndio dc
nuiias grandcs casas dc falricanics, aos quais os
vinIaiciros, crolravan icrcn conrado fora da
rcgiao os scus roduios. Ela so foi ossvcl
orquc os rcvoliados sc scniian nuiio
nuncrosos c conIccian a fraqucza do govcrno.
311
As rcvolucs nodcrnas rclcnian, na
naioria das vczcs, sol a forna dc closao. Scn
nos rcfcrirnos dc 4 dc scicnlro, nanifcsiaao
facilncnic clicavcl cla noicia dos nossos
dcsasircs, Ia ouiras, cono a qucda da
nonarquia oriugucsa, os noiins dc Dcrlin, a
insurrciao dc Darcclona, a rcvoluao iurca, cic.,
quc sc dcscncadcaran suliiancnic sol nuiio
lcvcs influcncias. Scn duvida, causas or vczcs
rofundas as rcararan; nas a ccniclIa, quc as
accndcu c dcicrninou un inccndio raidancnic
roagado, nao icvc noiivos incdiaios
inorianics.
noiavcl cssc caraicr insianianco dc iodas
as rcvolucs oularcs. A incnsa naioria das
nuliidcs quc nclas ionan aric, aiuan, or
coniagio ncnial, scn quc icnIan ncnIuna idcia
dos noiivos dcicrninanics da sua insurrciao. A
Iisioria dc nuiias rcvolucs odc scr cscriia
nuna so agina, scnrc a ncsna. Ela sc rcsunc
nas lrcvcs linIas con quc o sr.Ccorgcs Cain
rclaiou a rcvoluao dc 1830, rovocada clos
dccrcios dc Carlos X.
"A closao dc colcra quc sullcvou Paris foi
icrrvcl c insianianca. En oucas Ioras, as
larricadas surgian do solo, fornaran-sc os
agruancnios dos roicsiaiarios arnados, os
ianlorcs soaran o aclo guarda nacional, os
ocrarios c os csiudanics dcsccran rua, os
312
alunos da Escola Poliiccnica foraran as orias c
ionaran o conando dos landos insurrcios; iodo
o arisicnsc sc iransfornava cn niliianic. Todos
sc laiian ao griio dc. "Alaio Carlos X! Alaio
Polignac! Fora os dccrcios! Viva a Caria!" Os
conlaicnics ignoravan alsoluiancnic, alias na
quasc ioialidadc, o quc conoriava a Caria c o
quc coniinIan os dccrcios!"
Cunrc noiar quc os novincnios
rcvolucionarios nui raidancnic sc csicndcn or
coniagio, nuiio alcn das classcs quc clcs ossan
inicrcssar. Os narinIciros dos couraados quc sc
rcvoliaran duranic a rcvoluao russa, or
ccnlo, so o fizcran, cvidcnicncnic or
coniagio. Era-lIcs, con cfciio nuiio indifcrcnic
quc a Fussia ossussc un Parlancnio ou quc os
canoncscs oliivcsscn o dirciio dc adquirir
icrras.
Un irao caracicrsiico dc iodas as
rcvolucs c, ois, roagarcn-sc raidancnic
classc, quc, longc dc icr inicrcssc nisso, nuiias
vczcs so icn a crdcr. Os lurgucscs quc sc
iornaran rcvolucionarios socialisias or sinlcs
coniagio, odcrian csiar ccrios dc sua conlcia
runa, sc o novincnio dc quc sc fazcn aosiolos,
vicssc a iriunfar.
Essas closcs dc oinics oularcs, nuiio
crigosas orquc a razao nao ccrcc nclas
313
ncnIuna influcncia, sao fclizncnic ouco
duravcis. Fcsisiir-lIcs dirciancnic c cciia-las
ainda nais. Enirc os divcrsos faiorcs das
closcs dc furor rovocadas cla qucsiao
Drcyfus, un dos nais aiivos foi a olsiinaao do
csiado-najor cn afroniar a oiniao, Conicsiando
a cvidcncia dc ccrios docuncnios. Un sinlcs
crro judiciario nao icria roduzido nais cfciio do
quc ianios ouiros, quoiidianancnic conciidos, c
logo sc icria ccssado dc cnsar nisso.
Ao lado dc aconiccincnios iao cclclrcs cono
csscs a quc acalo dc fazcr alusao, noian-sc
facilncnic na vida diaria nuncrosas c cqucnas
closcs dc oinics, scn naior inoriancia,
orquanio sc alican a faios ninusculos nas
cujo nccanisno dc roagaao c scnrc o
ncsno. Dasia, ara ronovc-las, acIar ccrias
alavras susccivcis dc dar cansao a gruos dc
scniincnios. Fiz cu rorio a ccricncia, nuna
circunsiancia nuiio sinlcs, orcn iica.
Por noiivos dc ccononia, a dircao dos
Donnios Iavia dccidido, dc confornidadc con o
scu csiriio dirciio, r vcnda a aric do arquc
dc Saini-Cloud conIccida, adninisiraiivancnic,
sol o nonc dc losquc dc Villcncuvc-l'Eiang
Vcrdadciro dcsasirc ara a oulaao do
sulurlio, cujos asscios cada dia nais sc
rcduzcn. Cono incdir cssc faio?
314
Os cariazcs oficiais quc anuncian a vcnda
csiavan colados nas arcdcs, o ullico,
ignorando o nonc adninisiraiivo dcssa aric do
arquc dc Saini-Cloud, nao dava inoriancia ao
anuncio.
ConIcccndo, ncssa coca, os rclaiorcs da
conissao do orancnio, icnici quc clcs sc
inicrcssasscn cla qucsiao. Fizcran-nc
roncssas, nas os clciiorcs cigian dclcs nuiia
coisa ara quc aquclcs dcuiados iivcsscn icno
dc rcocuar-sc dc un assunio dc inicrcssc
gcral. Os dias assavan c acnas una scnana
faliava ara a vcnda rcfcrida. Tcndo cniao salido
quc o conrador, o unico scrio, cra un judcu
alcnao fiz quc, nun grandc jornal, sc disscsscn
algunas alavras, sulordinadas a csia cgrafc.
"Vcnda do arquc dc Saini-Cloud aos alcnacs."
Fornidavcl closao! Fcoricrcs nuncrosos
corrcran conuna c os jornais ullicaran
fulguranics ariigos. Violcniancnic inicrclado na
Canara, o ninisiro concicnic quc, alias,
ignorava a qucsiao, dcclarou quc rcnunciaria
vcnda no rcscnic c no fuiuro. Para alcanar cssc
rcsuliado, ircs alavras iinIan sido suficicnics.
Fazian aric dcssas fornulas cvocadoras,
susccivcis dc oricniar na ncsna dircao
scniincnios individuais c dc iransforna-los
nuna voniadc colciiva unaninc.
315

LIVRO VIII
A VIDA DAS CRENAS
316

CAPTULO I

CARACTERES FUNDAMENTAIS DE UMA
CRENA

1. A crena como irredutvel necessidade da vida mental.
No rinciro caiulo dcsia olra, dcfininos a
crcna, nosiranos quc cla c un sinlcs aio dc
fc, clicanos cn quc cla difcrc do conIccincnio
c sunariancnic csloanos o scu acl. Essas
indicacs, cujo fin cra dcicrninar a naiurcza
dos rollcnas a rcsolvcr, iornaran-sc rccisas
clo canc das divcrsas fornas dc logicas c dos
faiorcs das nossas oinics. Vanos agora
conlcia-las, csiudando a vida das crcnas.
Os clcncnios consiiiuiivos da nossa
cisicncia cricnccn, cono salcnos, a ircs
gruos. vida organica, vida afciiva, vida
iniclcciual.
A ncccssidadc dc crcr alia-sc vida afciiva.
Tao irrcduivcl quanio a fonc ou o anor cla c,
frcqucnicncnic, iao incriosa.
Consiiiuindo una invcncvcl ncccssidadc da
nossa naiurcza afciiva, a crcna nao odc, c
317
nisso c cono un scniincnio qualqucr, scr
voluniaria c racional. A inicligcncia nao a forna
ncn a govcrna.
Quaisqucr quc scjan a raa, o icno
considcrado, o grau dc inicligcncia ou dc culiura,
o Ioncn scnrc nanifcsiou o ncsno anscio dc
crcr. A crcna arccc scr un alincnio ncnial, iao
ncccssario vida do csriio quanio os alincnios
naicriais nuiriao do coro. O civilizado nao a
odcria discnsar, ncn iao ouco o sclvagcn.
A duvida univcrsal dc Dcscarics c una ficao
do csriio. Airavcssa-sc, algunas vczcs, o
cciicisno, nas a nao sc dcnora. O filosofo nao
crc nas ncsnas coisas quc un ignoranic, nas
adniic ouiras igualncnic ouco dcnonsiradas.
A difcrcna cnirc a crcna c o conIccincnio
foi niiidancnic indicada logo no conco dcsia
olra. Viu-sc quc a rincira c un aio dc fc,
clalorado no inconscicnic, c nao cigc ncnIuna
rova, ao asso quc a scgunda rcrcscnia una
criaao da vida conscicnic cdificada na
ccricncia c na olscrvaao.
O conIccincnio insirui, c nao Ia civilizaao
scn clc; nas c solrciudo a crcna quc faz agir.
Sc cunrissc cscrar conIcccr, anics dc agir,
scria longa a inaao.
318
Duranic scculos, as crcnas foran os guias
unicos quc icvc a Iunanidadc. Elas lIc
forncccran, con clicacs faccis ara iodos os
rollcnas, un guia diario da conduia.
Provisorias ou cfcncras, as crcnas consiiiuran
scnrc os grandcs novcis dc aao dos Ioncns.
As crcnas rcligiosas fornan acnas una
aric. A ncccssidadc dc fc nao foi alsoluiancnic
rovocada clas rcligics; foi cla, ao conirario,
quc as susciiou As divindadcs nao fazcn nais do
quc forncccr un oljcio ao nosso dcscjo dc crcr.
Dcsdc quc clc sc dcsvia das divindadcs, o Ioncn
sc cnircga a una fc qualqucr., quincras oliicas,
soriilcgios ou fciiios.
2. A intolerncia das crenas.
Un dos nais consianics caracicrcs gcrais
das crcnas c a sua iniolcrancia. Ela c ianio nais
iniransigcnic quanio nais foric c a crcna. Os
Ioncns doninados or una ccricza nao odcn
iolcrar aquclcs quc nao a acciian.
Vcrificada cn iodos os icnos, cssa lci
coniinua a nanifcsiar-sc. Salc-sc a quc grau dc
furor rcligioso cIcgan os crcnics, aicus ou
dcvoios. As gucrra dc rcligiao, a Inquisiao, a
naiana dc S. Darioloncu, a rcvogaao do cdiio
dc Nanics, o Tcrror, as aiuais crscguics conira
o clcro, cic., sao ccnlos disso.
319
As raras ccccs a cssa lci sao facilncnic
inicrrciavcis. Sc os ronanos acciiaran as
divindadcs dc iodos os ovos csirangciros, foi
orquc clas consiiiuan ara clcs una Iicrarquia
dc scrcs odcrosos, quc cada qual dcvia airair cn
scu favor cla adoraao.
Conquanio aninado dc rincios difcrcnics,
o ludisno iriunfanic nao foi nais crscguidor.
Ensinando a indifcrcna ao dcscjo c considcrando
os dcuscs c os cnics cono vas iluscs scn
inoriancia, clc nao iinIa ncnIuna razao ara
scr iniolcranic.
Essas ccccs clican-sc, orianio, or si
ncsnas c or forna alguna coniradizcn a rcgra
gcral, isio c, quc una crcna c ncccssariancnic
iniolcranic.
As crcnas oliicas o sao, clo ncnos, ianio
quanio as crcnas rcligiosas. Salc-sc con quc
ardor os Ioncns da Convcnao. Iclcriisias,
danionisias, rolcsicrrisias, cic., convcncidos
cada qual dc ossuir a vcrdadc ura, surinian
os suosios ininigos da fc.
Os scciarios nodcrnos da dcusa Fazao sao
iao violcnios, iao iniolcranics, iao scquiosos dc
sacrifcios quanio os scus rcdcccssorcs. A rcgra
dc iodo o vcrdadciro crcnic scra scnrc a quc foi
cnsinada na Suna dc S. Tonaz. "A Icrcsia c un
320
ccado clo qual sc ncrccc scr ccludo do
nundo cla noric."
O sr. Ccorgcs Sorcl rcdissc, ois,
jusiancnic quc a rincira ncdida do socialisno
iriunfanic scria nassacrar scn conaiao iodos
os scus advcrsarios. Elc nao icria, alias, ouiros
ncios dc nanicr-sc duranic algun icno.
En naicria dc crcna, a iniolcrancia c as
violcncias quc a aconanIan, sao scniincnios
cclusivancnic oularcs. Manifcsian-sc iao
dcscnvolvidos, scnao nais, cnirc as cssoas
insirudas c, alcn disso, sao ouco duravcis. "Por
vczcs adnirci, cscrcvcu MicIclci, a fcrocidadc dos
lcirados; cIcgaran a cccssos dc furor ncrvosos a
quc os Ioncns ncnos culiivados nao aiingcn."
3. A independncia das opinies. Papel social da
intolerncia.
Eaninando unicancnic no onio dc visia da
razao, a iniolcrancia das crcnas arccc
insuoriavcl. Praiicancnic, clc o c ouco, ois a
ncccssidadc dc indccndcncia, quc crniic ao
Ioncn sulirair-sc a una crcna conun, c
inicirancnic ccccional. As cigcncias do ncio
social circunscrcvcn csirciiancnic os liniics da
indccndcncia, scn quc algucn sc qucic. Na
naior aric dos casos, nao sc crcclc ncsno
cssa circunsiancia. Para quc scja
vcrdadcirancnic livrc, cunrc, rincirancnic,
321
quc o Ioncn sc lilcric das influcncias do ncio
vivcndo isolado.
O nosso naino csforo dc indccndcncia
consisic cn oor, or vczcs, un ouco dc
rcsisicncia s sugcsics anlicnics. A grandc
nassa ncnIuna rcsisicncia oc c scguc as
crcnas, as oinics c os rcconcciios do scu
gruo. Ela lIc olcdccc, scn icr nais conscicncia
do quc a folIa scca arrasiada clo vcnio.
So nuna cliic nuiio rcsiriia sc olscrva a
faculdadc dc ossuir, algunas vczcs, oinics
cssoais. Todos os rogrcssos da civilizaao
roccdcn, cvidcnicncnic, dcsscs csriios
sucriorcs, nas nao sc odc dcscjar a sua
nuliilicaao succssiva. Inaia a adaiar-sc
incdiaiancnic a rogrcssos raidos c rofundos
cn dcnasia, una socicdadc sc iornaria logo
anarquica. A csialilidadc ncccssaria sua
cisicncia c rccisancnic csialclccida graas ao
gruo conacio dos csriios lcnios c ncdocrcs,
govcrnados or influcncias dc iradics c dc
ncio.
, orianio, uiil ara una socicdadc quc cla
sc cononIa dc una naioria dc Ioncns ncdios,
dcscjosos dc agir cono ioda a gcnic, quc icn or
guias as oinics c as crcnas gcrais. nuiio uiil
ianlcn quc as oinics gcral scjan ouco
322
iolcranics, ois o ncdo do juzo alIcio consiiiui
una das lascs nais scguras da nossa noral.
A ncdiocridadc dc csriio odc, ois, scr
lcncfica ara un ovo, solrciudo associada a
ccrias qualidadcs dc caraicr. Insiiniivancnic, a
Inglaicrra o conrccndcu, c c or isso quc ncssc
as, cnlora scja un dos nais lilcrais do
univcrso, o livrc cnsancnio scnrc foi lasianic
nal visio.
4. O paroxismo da crena. Os mrtires.
Enirc a oiniao iransiioria, sinlcs csloo da
crcna, c a crcna conlcia, quc donina o
cnicndincnio, Ia fascs quc nuiio rarancnic sao
iransosias.
Elas o sao, cnircianio, cn ccrias cocas. As
inulscs nsiicas c os scniincnios quc clas
dcscrian, iornan-sc, cniao, odcrosos c a ial
onio quc iodos os frcios sociais, iodas as
rcrcsscs das lcis nao os conscgucn dcicr. E
Polycucic quclrando os dolos, c o nariir
dcsafiando os algozcs, o niilisia, lanando a
lonla a una nuliidao, con a quincrica
cscrana dc naiar un rincio.
Quando a crcna cIcga a cssa fasc dc
inicnsidadc, ncnIun diquc sc lIc odc oor. Ela
donina os inicrcsscs nais cvidcnics, os
scniincnios nais caros c iransforna cn
323
vcrdadcs nanifcsias os crros nais iransarcnics.
NcnIun sacrifcio c dcnasiado, cniao, ara o
crcnic, quc qucr dcfcndcr ou roagar a sua fc.
ScnclIanic aos sugcsiionados quc a cicncia
nodcrna csiuda, csic vivc no donnio da ura
alucinaao.
Tais caliacs sao gcralncnic rcaradas
or crodos dc anarquia, duranic os quais sc
dcsagrcgan as vclIas crcnas c or conscguinic,
os scniincnios quc nclas sc aoian.
A ncnialidadc dos nariircs dc ioda a csccic,
oliica, rcligiosa ou social, c idcniica.
Hinoiizados cla fiidcz do scu sonIo,
sacrifican-sc alcgrcncnic, a fin dc csialclcccr a
viioria da sua idcia, scn ncsno ncnIuna
cscrana dc rcconcnsa ncsic nundo ou no
ouiro. A Iisioria dos niilisias c dos icrrorisias
russos c alundanic cn cnsinancnios quc
dcnonsiran csic uliino onio. Nao c scnrc a
cscrana do ccu quc faz os nariircs.
O nuncro dc iais alucinados nao c,
fclizncnic, nuiio considcravcl cn cada coca.
Quando clcs sc iornan nuiio nuncrosos,
criurlan o nundo. As crscguics nada
odcn conira clcs; acnas fazcn quc o scu
ccnlo scja coniagioso.
O csiudo dos nariircs cricncc solrciudo ao
donnio da aiologia ncnial. Os alucinados das
324
crcnas nais variadas arcscnian ial analogia
quc, dcois dc caninados dois ou ircs, iodos os
ouiros fican conIccidos.
Os ccnlos quc vou ciiar, icn sinlcsncnic
or fin nosirar quc, cranic a auio-sugcsiao da
fc, nao so iodas as oinics sc iransfornan,
cono ianlcn sc dissian scniincnios ujanics.
o icnor, o udor c o anor da airia.
A Iisioria dos nariircs csia rclcia dc faios
quc jusiifican cssas asscrcs. Elcs odcn icr
cono iio o ccnlo dc Vivia Pcrciua, vcncrada
clos crisiaos sol o nonc dc sania Pcrciua, c
quc vivia no rcinado do Sciino Scvcro.
FilIa dc un scnador ircs vczcs cnsul,
rcsidcnic do Scnado dc Cariago, a lcla c rica
aircia, sccrciancnic convcriida ao
Crisiianisno, rcfcriu scr cosia nua dianic do
ovo c dcvorada viva clos aninais fcrozcs a fazcr
o sinulacro dc qucinar un ouco dc inccnso no
aliar do gcnio do Incrador.
Os crcnics considcraran iais aios cono
rovas do odcr dos scus Dcuscs. ,
cvidcnicncnic, una ura ilusao, orquanio os
nariircs foran igualncnic nuncrosos cn iodas
as rcligics c cn iodas as sciias oliicas.
Cono ccnlos, cnirc nilIarcs dc ouiros,
odcn-sc ciiar os da rcligiao lalisia, quc
325
florcsccu na Pcrsia Ia scsscnia anos, nais ou
ncnos.
O solcrano cniao rcinanic inaginou quc lIc
scria ossvcl ciinguir cssa fc nova, ncdianic
sulcios. Eis o quc aconicccu.
"Viu-sc caninIarcn ao cnconiro
dos carrascos, rclaia Dolincau,
crianas c nulIcrcs, con cIagas
alcrias cn iodo o coro, con
nccIas accsas, flancjanics,
fincadas nas fcridas... Crianas c
nulIcrcs CaninIavan caniando
un vcrscic quc diz. "Na vcrdadc,
vicnos dc Dcus c ara clc
volianos!" As suas vozcs crguian-
sc vilranics acina do rofundo
silcncio da nuliidao. Quando un
dos suliciados caa, cra olrigado a
lcvaniar-sc a cIicoiadas ou a golcs
dc laioncia. Lcvaniava-sc, unIa-
sc a danar c griiava con nais
cniusiasno. "Na vcrdadc, vicnos dc
Dcus c ara clc volianos." Quando
sc cIcgou ao lugar da cccuao,
ros-sc ainda s viiinas a vida,
cn iroca da sua aljuraao. Un
carrasco inaginou dizcr a un ai
quc, sc clc nao ccdcssc, coriaria o
cscoo aos dois filIos, solrc o scu
326
ciio. Eran dois ncninos, o nais
vclIo dos quais iinIa quaiorzc
anos, c quc, cnrulcscidos con o
rorio sanguc, con as carncs
calcinadas, cscuiavan friancnic o
dialogo. O ai rcsondcu, dciiando-
sc no cIao, quc csiava ronio, c o
nais vclIo dos filIos, rcclanando
con cniusiasno o scu dirciio dc
rinogcniiura, cdiu quc o
dcgolasscn cn rinciro lugar.
Viran-sc, cniao, criancinIas, quc
sc vinIan dcnunciar; un disculo
do Dali, suscnso ao scu lado das
nuralIas dc Tclriz, so iinIa nos
lalios csias alavras. "Mcsirc, csias
conicnic conigo?"
Os slosys na Fussia, os nornons na
Ancrica sofrcran, nos nossos dias, crscguics
analogas, scn qucrcr rcnunciar sua fc.
Esscs faios c iodos os da ncsna ordcn sao
nuiio insiruiivos. Provan a fora do csriio
nsiico, caaz dc iriunfar da dor c doninar
scniincnios considcrados cono a roria lasc dc
cisicncia. Quc odcria conira clc a razao?
Assin, nao c con arguncnios racionais quc
sc sullcvan as nuliidcs. Por ncio dc crcnas,
clas scrao scnrc doninadas. Dasianic odcrosa
327
ara luiar conira a naiurcza c cscravisa-las
algunas vczcs, a razao nao ossui a fora
suficicnic ara cdificar crcnas ou iriunfar dclas.
Dcsiruidoras algunas vczcs, frcqucnicncnic
criadoras, irrcsisivcis scnrc, as crcnas
consiiiucn as nais fornidavcis foras da
Iisioria, os vcrdadciros susicniaculos das
civilizacs. Os ovos janais solrcvivcran nuiio
icno noric dos scus dcuscs.
328

CAPTULO II

AS CERTEZAS DERIVADAS DAS CRENAS,
NATUREZA DAS PROVAS COM QUE SE
CONTENTAM OS CRENTES

1. As certezas derivadas das crenas.
Una crcna foric insira ccriczas quc nada
alala. Dc iais ccriczas dcrivan-sc a naior aric
dos grandcs aconiccincnios Iisioricos.
Maonc iinIa ccricza dc quc Dcus lIc
ordcnava fundassc una rcligiao nova dcsiinada a
rcgcncrar o nundo, c conscguiu criurla-lo.
Pcdro o Ercniia iinIa ccricza dc quc Dcus qucria
rcionar aos inficis o iunulo dc Crisio c, ara
rcconquisia-lo, nilIcs dc Ioncns
niscravclncnic crcccran. Luicro iinIa ccricza
dc quc o aa cra o Anii-Crisio, quc nao cisiia
urgaiorio c, cn nonc dc vcrdadcs dcssa ordcn,
a Euroa foi osia a fogo c sanguc, duranic
nuiios scculos. Os adrcs da Inquisiao iinIan
ccricza dc quc Dcus qucria vcr qucinados os
Icrcgcs, c clcs dcsovoaran a EsanIa con as
suas foguciras. Carlos IX c Luiz XIV iinIan
ccricza dc quc o Criador dos nundos nao odia
iolcrar a cisicncia dos roicsianics, c ara os
329
cicrninar, o rinciro rccorrcu naiana dc S.
Darioloncu c o scgundo s dragonadas.
A Convcnao iinIa ccricza dc quc cra rcciso
coriar nuncrosas calcas ara csialclcccr a
fclicidadc do gcncro Iunano, c, con
conscqucncia, rovocou gucrras c una diiadura,
quc fizcran crcccr na Euroa, ircs nilIcs dc
Ioncns.
Nos nossos dias, nilIarcs dc lurgucscs
concncirados da ccricza dc quc o socialisno
rcgcncraria o nundo, dcrrulan furiosancnic as
uliinas colunas quc susicnian a socicdadc dc
quc vivcn.
Un dos nais scguros cfciios da ccricza
dcrivada dc una crcna c criar ccrios rincios
dc noral nais ou ncnos rovisorios, orcn
nuiio ujanics, cn iorno dos quais sc consiiiui
una conscicncia nova, gcradora dc una nova
conduia.
A Iisioria da Fcvoluao csia rclcia dc aios
sanguinarios conciidos or indivduos ouirora
acficos, nas, quc sc julgavan olrigados a
olcdcccr s inulscs da sua fc rcccnic. Tais
foran os naiadorcs dc scicnlro quc, findas as
naianas, rcclanaran una rcconcnsa
nacional. Tais foran ainda os landos quc
dcvasiaran a Vcndca(10}.
330
As ccriczas fsicas c scniincniais sao scnrc
aconanIadas da ncccssidadc dc in-las. O
Ioncn suoria dificilncnic, c dcsdc quc c o nais
foric janais adniic quc ouiros nao icnIan
ianlcn as suas ccriczas. Para in-las, nao
rccuara dianic da nais furiosa iirania c dc
sanguinolcnias Iccaionlcs.
Os ossuidorcs dc ccriczas icn scnrc
dcvasiado o nundo. un grandc nal ara una
naao scr conduzida or clcs, c cnircianio, cono
dissc jusiancnic Filoi. "O govcrno dc un ovo,
cn ccrios noncnios da sua Iisioria, csia nas
naos dc ncio-loucos."
Sc un Ioncn odcroso icn a ccricza, cono
nanifcsiava o incrador dc AlcnanIa nun
discurso cclclrc, dc Iavcr rccclido da divindadc
o scu odcr, facilncnic sc cnircvc aic aondc ial
ccricza o odc conduzir. Sc clc inaginar quc
Dcus lIc ordcna quc faa a gucrra aos incrcdulos
ara casiiga-los, a Euroa odcra scr
grandcncnic criurlada. Ela o foi nais dc una
vcz sol a influcncia dc conviccs analogas.
2. Natureza das provas com que se contenta o esprito no
campo da crena.
Una crcna c un aio dc fc quc nao cigc
rovas c, alias, nao c, as nais das vczcs,
vcrificavcl or ncnIuna. Sc a fc sc inuscssc
soncnic or arguncnios racionais, oucas
331
crcnas sc icrian odido fornar no dccurso dos
scculos.
Os arguncnios invocados clos crcnics sc
afiguran, nuiias vczcs, infaniis ara a razao.
Esia nao icn, cnircianio, a faculdadc dc julga-
los, orquanio clcs dcrivan dc clcncnios
nsiicos ou afciivos quc cscaan sua aao. A
sugcsiao c o coniagio ncnial clos quais sc
roagan as crcnas, sao indccndcnics da
razao.
Nao cnirando na gcncsc das crcnas ncnIun
clcncnio racional, c infiniia a crcdulidadc do
crcnic. Elc nao inagina adniiir as causas scn
rovas, orquanio scnrc, ao conirario, as
invoca; c cla naiurcza das rovas con as quais
clc sc conicnia, quc a sua crcdulidadc sc rcvcla
rofunda.
A lciiura das olras rclaiivas aos ncios dc
dcscolrir os fciiicciros, dcscriios or douios
nagisirados ouirora qualificados dc cnincnics, c,
ncssc onio dc visia, circnancnic insiruiiva.
Os docuncnios dcssa naiurcza, ianio quanio
os livros dos icologos, nosiran o alisno quc
scara a rova cigida clo salio da quc saiisfaz
o csriio cnccrrado no ciclo da crcna.
inuiil dar aqui ccnlos. Todos scrian
analogos aos quc foran rcvclados no roccsso
332
quc sc inicniou conira o cscriior iialiano
d'Allano. Provou-sc clarancnic quc Iavia
arcndido "as scic arics lilcrais" con o aulio dc
scic dcnnios, or sc icr dcscolcrio cn sua casa
una garrafa quc coniinIa scic drogas difcrcnics,
cada una das quais rcrcscniava un dcnnio. A
dcsciio dos scus oiicnia anos, ia scr qucinado
vivo, quando, roicgido scn duvida clos scic
dcnnios caiados, norrcu suliiancnic. Os
juizcs iivcran dc liniiar-sc a dcscnicrra-lo c a
qucinar o cadavcr nuna raa ullica.
No rcinado dc Luiz XIV, so ccccionalncnic
os fciiicciros foran qucinados, nas ningucn
duvidava do odcr quc clcs ossuan. O roccsso
da fciiiccira Voisin rcvclou quc as naiorcs
crsonalidadcs da coca, o narccIal dc
Lucnlourg, o liso dc Langrcs, rinciro
caclao da rainIa c ouiros, iinIan rccorrido
fora nagica quc lIc airiluan. O liso Sinianc
dc Corgcs sc dirigira a cla, a fin dc olicr, or
influcncia do dialo, a fiia azul do Esriio-Sanio!
Sc as carionanics c as iionizas nodcrnas
rcfcrisscn as visiias quc rccclcn, vcr-sc-ia quc a
crcdulidadc Iunana nao icn dininudo. Eu
odcria ciiar un c-ninisiro, conIccido clo scu
rgido anii-clcricalisno, quc nunca sai scn icr no
lolso o cdao dc una corda dc cnforcado. Un
dos nossos nais cnincnics cnlaiadorcs
incdiaiancnic sc lcvania dc una ncsa cn quc
333
sc acIan irczc convivas. o fciicIisno dcsscs
ilusircs Ioncns dc Esiado vcrdadcirancnic
sucrior s crcnas rcligiosas quc clcs
roscrcvcn con ianio vigor? Duvido un ouco.
Os crcnics, or nais convcncidos quc scjan,
icn scnrc scniido a ncccssidadc, clo ncnos
ara convcricr os incrcdulos, dc acIar na sua fc
razcs jusiificaiivas. As nuncrosas cluculracs
dos icologos rovan con quc crscvcrana cssa
iarcfa c cnrcgada.
O arguncnio dc quc clcs nais sc scrvcn,
afora os nilagrcs c as asscrcs dos scus livros
sacros, c o asscniincnio univcrsal.
Honcns cono Dossuci nao Icsiiaran cn
uiilizar-sc dcssa rova. Considcrando
dcsdcnIavcis c crigosas as oinics
ariicularcs, o ilusirc rclado lIcs ounIa a
conscicncia gcral cono scndo nuiio nais scgura.
Una douirina dcvc scr julgada vcrdadcira, dizia
clc, dcsdc quc iodos os Ioncns assin cnsan.
No juzo dc Dossuci, un unico cnic nao odcria
icr razao conira a ioialidadc dos ouiros. Foran
ncccssarios os rogrcssos das cicncias nodcrnas
ara rovar quc nuiias dcscolcrias sc
rcalizaran, rccisancnic orquc un unico
Ioncn icvc razao conira iodos os ouiros.
Os icologos iivcran, dc faio, un iralalIo
nuiio inuiil ara conlaicr una incrcdulidadc
334
alicada, cn gcral, a onios accssorios dc
douirina. A crcdulidadc inicnsa c, ao conirario,
un scniincnio univcrsal.
3. O ponto irredutvel do conflito entre a cincia e a
crena.
Mosiranos quc os donnios rcgidos clas
varias fornas dc logicas cran nuiio difcrcnics
ara quc sc ncsclasscn c or conscguinic
cnirasscn uiilncnic cn luia.
Ha, cnircianio, cono vanos vcr, un onio
solrc o qual a cicncia c a crcna arcccn
dcsiinadas a acIar-sc frcqucnicncnic cn
irrcduivcl confliio, orquc sc rcfcrc a un
rincio fundancnial.
Enirc iodas as rcvolucs cfciuadas no
cnsancnio Iunano, a nais considcravcl, ialvcz,
foi rcalizada quando, aos longas icniaiivas, a
cicncia conscguiu rovar quc iodos os fcnncnos
sao dcicrninados or lcis rigorosas c nao cla
caricIosa voniadc dc scrcs sucriorcs. As
nossas concccs do univcrso nudaran ao
ncsno icno.
Essa dcscolcria caiial, quc cla rincira
vcz saa do ciclo da crcna ara cncirar no
donnio dos conIccincnios, ainda csia longc dc
sc acIar gcncralizada. Muiios Ioncns adniicn
scnrc quc foras solrcnaiurais conduzcn os
335
aconiccincnios c odcn, soliciiadas con ardor,
nodificar o curso das coisas.
Scndo ial concciio a crcssao dc
cscranas, quc nunca sc dissian, a cicncia c a
crcna scrao scnrc aniagnicas ncssc icrrcno.
O confliio arccc quc scra cicrno, orquanio,
sc os dcuscs sc rciiran das rcgics crcorridas
cla cicncia, nao sc odc dcnonsirar aos crcnics
quc nada cisic nos vasios donnios ainda
inclorados. E ncssas rcgics incnciradas,
scnrc sc Iao dc nanicr os faniasnas criados
cla fc.
Alandonar a noao dc ncccssidadc no
cncadcancnio dc un so fcnncno c voliar a
idcia, iao cnosancnic dcsiruda, dc
aconiccincnios quc dccndcn das voniadcs
ariicularcs dc scrcs caricIosos. Pouco inoria
quc os scus caricIos scjan acidcniais. Dasia
quc sc roduzan una unica vcz, ara quc sc
ossan rcciir scnrc.
Sc os fcnncnos anunciados clos
iaunaiurgos nodcrnos fosscn ossvcis, a
cicncia dcvcria docilncnic rciroccdcr s cocas
cn quc os dcuscs dccidian do dcsiino das
laialIas, c cn quc lcgics dc csriios, dc fadas c
dc dcnnios inccssanicncnic inicrvinIan na
vida quoiidiana. As conjuracs, as rcccs, os
sacrifcios, as fornulas nagicas consiiiuran,
336
cniao, Iojc cono ouirora, os unicos ncios dc
olicr o favor dcssas oicncias caricIosas.
Nao sc odc rcccar nuiio cssa rcgrcssao.
Una ncnialidadc rcligiosa indcsiruivcl nos fara
voliar scnrc os olIos ara o solrcnaiural, nas
o csiudo aicnio dos faios nilagrosos scnrc
nosirara ianlcn quc clcs sao acnas
alucinacs criadas clo nosso csriio.
o quc clicarcnos cn ouira aric dcsia
olra, rocurando clucidar, or ncio da
ccricncia, a gcncsc dc algunas novas crcnas.
337

CAPTULO III

PAPEL ATRIBUDO RAZO E A VONTADE
NA GNESE DE UMA CRENA

1. Independncia da razo e da crena.
Os raros csiudos, ullicados solrc a
fornaao das crcnas, roclanaran gcralncnic
quc clas sao voluniarias c racionais. Essc crro
crsisicnic rovcn da vclIa ilusao aiincnic ao
acl da inicligcncia cn sicologia.
Niiidancnic scaranos, ncsia olra; o "cu"
afciivo do "cu" iniclcciual, c nosiranos quc clcs
sao govcrnados or fornas dc logicas nuiio
difcrcnics. Da sc dcduzia, naiuralncnic, quc a
razao, crcssao da inicligcncia, cra
indccndcnic da crcna, crcssao dos
scniincnios c do nisiicisno quc da dcriva. A
rova dcssa indccndcncia accniuou-sc ainda
quando rcconIcccnos quc a crcna c o
conIccincnio sc csialclccian ncdianic roccsso
inicirancnic disscnclIanics.
A naior aric das nossas luias oliicas c
rcligiosas roccdcn da rcicnsao ilusoria dc
qucrcr quc una coisa aiuc nouira, cnlora scjan
338
iao inaias a ncsclar-sc quanio a crcna c o
conIccincnio.
Conrccndc-sc lcn a fora das crcnas,
quando sc olscrva quc clas cscaan a qualqucr
influcncia dc ordcn racional.
Podcria arcccr inuiil insisiir ncsic assunio,
nas ara conlaicr rcconcciios icnazcs, os
arguncnios nunca scrian dcnasiadancnic
nuncrosos.
Sc as crcnas fosscn accssvcis influcncia
da razao, icranos visio dcsaarcccr, Ia nuiio
icno, iodas as quc sao alsurdas. Ora, a
olscrvaao dcnonsira a sua crsisicncia.
Vcno-nos, ois, forados a adniiir quc nao
Ia alsurdos ara un crcnic c quc o Ioncn nao
icn a lilcrdadc dc crcr ou dc dcscrcr.
As influcncias afciivas c nsiicas quc
dcicrninan a crcna sao, ja varias vczcs o
disscnos, nuiio difcrcnics dos cncadcancnios
racionais quc susciian o conIccincnio. En
naicria dc conIccincnio, a ossililidadc dc una
vcrificaao ao conirario a rcgra c dcsiroi, cniao,
iodas as oljccs. Ningucn cnsou janais cn
conicsiar as roricdadcs dc un iriangulo ou dc
una scao cnica. Para o salio, a vcrdadc c a
ncsna, aqucn ou alcn dos Pirincus. Para os
339
crcnics, cla nuda, ao conirario, quando sc
iranscn as froniciras ou o icno.
As crcnas ossucn a faculdadc naravilIosa
dc criar quincras c, dcois, dc lIcs sulncicr os
csriios. Podc, s vczcs, o Ioncn sulirair-sc ao
donnio dos iiranos, orcn nunca ao das
crcnas. MilIarcs dc indivduos csiao scnrc
ronios a sacrificar a vida na dcfcsa dclas, nas
ncnIun coria a cisicncia ara quc iriunfassc
una vcrdadc racional.
A idadc da razao cn quc os rogrcssos das
cicncias icn fciio cnirar a Iunanidadc, nao
dininuiu or forna alguna a fora das crcnas
ncn a faculdadc dc forjar novas ouiras.
NcnIuna coca, ialvcz, viu surgir iao nuncrosas
crcnas. oliicas, rcligiosas ou sociais. A Ancrica
c a Fussia, rincialncnic, vcn nasccr cada dia
novas crcnas.
2. A nula influncia da razo sobre a crena.
Quando, olcdcccndo cvoluao naiural das
coisas, a crcna cIcga ao grau dc dcrcciaao
quc rcccdc o scu dcclnio, a razao odc, algunas
vczcs, influir ncla. No scu crodo dc iriunfo, a
crcna nao icnia scqucr luiar conira a razao,
orquanio csia uliina nao a conicsia.
Nada nais raro, con cfciio, do quc vcr, nos
scculos dc fc, csriios lasianic indccndcnics
340
ara discuiir racionalncnic a sua crcna. O
ccnlo dc Pascal nosira o quc odcn scr os
rcsuliados dcssa luia cnirc a logica afciiva c
nsiica dc un lado c a logica racional do ouiro.
O ilusirc cnsador cscrcvia nuna coca cn
quc as vcrdadcs rcligiosas cran acciias scn
conicsiaao, c so un gcnio cono o scu odia
ousar sulncicr as suas ccriczas a una
discussao racional. O conlcio insuccsso da sua
icniaiiva dcnonsira, ainda una vcz, a fraqucza
da razao cranic a crcna.
Pascal cra doiado dc nuiia sagacidadc ara
nao crcclcr o ilogisno racional dc una lcnda
quc suc un Dcus a vingar cn scu filIo una
injuria conciida na origcn do nundo or una
das suas criaiuras, c nao Icsiia cn qualifica-la
dc "iolicc".
Mas a sua logica racional c logo olrigada a
inclinar-sc dianic das inulscs da sua logica
nsiica. Inrcssionado clo rcccio do infcrno quc
cssa uliina logica lIc sugcrc, c qucrcndo,
coniudo, dcfcndcr a sua crcna ncdianic razcs
acciiavcis, clc cIcga a considcrar a vida fuiura
cono o oljcio dc una icnvcl aosia. Tcnvcl,
con cfciio, orquanio sc iraia dc casiigos
cicrnos, sc rcalncnic cisic o infcrno. "Ncsia
ccricza", dcclara clc, "cunrc aosiar or una
341
vida fuiura c roccdcr, or conscguinic, cono sc
cla cisiissc".
Modcradancnic saiisfciio, cnircianio, con
cssc arguncnio, Pascal icnia uiilizar ainda a sua
logica racional ara aoiar a sua crcna, nas nao
o conscguc.
Enirc as rovas con as quais o grandc
cnsador rocura racionalizar un ouco a sua fc,
clc ciia, naiuralncnic, as rofccias c os nilagrcs.
Cono csscs arguncnios sc alican a iodas as
rcligics, quc ianlcn cnccrran nuncrosos
nilagrcs, Elc sc acIa na coniingcncia dc rcjciiar,
sinlcsncnic, os arguncnios das ouiras crcnas.
"Todo o Ioncn, asscgura, odc fazcr o quc
fcz Maonc, orquanio csic nao fcz nilagrcs c nao
foi rcdiio. NcnIun Ioncn odc fazcr o quc fcz
Jcsus-Crisio."
Pascal nao rocura salcr c a sua logica
nsiica nao lIo icria scn duvida crniiido
orquc o islanisno, o ludisno acalaran or
coniar ianios scciarios quanio o crisiianisno.
Nao olsianic iodas as suiilczas da sua
dialciica, o ilusirc filosofo conrccndia quc
ncnIuna razao scria crniiia aoiar a sua fc.
Por ouiro lado, cssa fc cra ncccssaria, a fin dc
cviiar o infcrno, sc clc cisic. Cono conscgui-lo?
Eis os scus consclIos.
342
"Qucrcis alcanar a fc c nao
conIcccis os ncios.., arcndci con,
aquclcs quc csiivcran nas ncsnas
condics... scgui a nancira cla
qual clcs concaran; c fazcndo
iudo cono sc clcs acrcdiiasscn,
ionando agua lcnia, nandando
rczar nissas, cic... isso vos fara
crcr c vos iornara csiuido. Mas.
c o quc cu rcccio. E or quc?
Quc crdcrcis con isso?"
A discussao dc Pascal nosira, ainda una vcz,
quc a razao nao odc luiar conira a crcna,
solrciudo quando csia uliina sc iornou colciiva.
Essa inossililidadc clucida ccrios
aconiccincnios Iisioricos, aarcnicncnic
inclicavcis, iais cono a avcniura dc Pori-Foyal,
quc criurlou dc un nodo iao rofundo una
aric do rcinado dc Luiz XIV. Na sua origcn,
vcn-sc acnas alguns rcligiosos dc grandc
viriudc, quc acciian una icoria csccial da
rcdcsiinaao, quc, cla sua rcclcnic
iniquidadc, arccia condcnada a nao ccrccr a
ncnor influcncia. Julgadas unicancnic no onio
dc visia racional, as disscriacs solrc a graa
cficicnic, a frcqucncia da conunIao, as cinco
roosics dos Janscnius, cic. arcccn vulgarcs
divagacs. Ecrcian, no cnianio, iao furiosas
aics quc Pori-Foyal foi arrasado, os scus
343
nongcs discrsos, conquanio iodos
rcconIcccsscn nclcs nodclos dc viriudc.
ScnclIanics faios scrian, rciio, inclicavcis,
sc a razao inicrvicssc dc qualqucr nodo na sua
gcncsc.
Scndo iodas cssas crcnas claloradas no
inconscicnic, cscaan, nao soncnic nossa
razao, cono ianlcn, ncccssariancnic,
voniadc. Elas sao o rcsuliado dc sugcsics
analogas s quc iodos os Iinoiisadorcs salcn
agora susciiar.
Scn duvida, a razao odc rovocar o dcscjo
dc crcr; nunca icra, orcn, a fora dc fazcr crcr.
Nao conscguiria nclIor rcsuliado qucn scguissc
o consclIo dc Pascal isio c, dc agir cono sc
acrcdiiassc. Por nais ossanic quc scja a
voniadc, cla nao odcria criar a fc; odc, quando
nuiio, arcscniar un sinulacro.
Scndo a crcna indccndcnic da razao, c
crniiida a surrcsa, cono olscrva Filoi, "ao vcr
un csriio sucrior, Ialiiuado aos scvcros
roccssos das cicncias, adniiir cn rcligiao, cn
oliica, cn noral, oinics infaniis, quc clc nao
sc dignaria discuiir un so insianic, sc nao
fosscn suas."
Assin, na naior aric das vczcs, o Ioncn sc
liniia a sulncicr-sc s crcnas, scn as discuiir.
Proccdincnio nuiio scnsaio. O nundo
344
cnvclIcccra, scn duvida, nuiio icno anics quc
razao c a fc sc cquililrcn.
345

CAPTULO IV

COMO AS CRENAS SE MANTM E SE
TRANSFORMAM

1. Como as crenas se mantm.
Una vcrdadc racional c incssoal c os faios
quc a susicnian, fican csialclccidos ara
scnrc.
Scndo, ao conirario, cssoais c lascadas cn
concccs scniincniais ou nsiicas, as crcnas
sao sulnciidas a iodos os faiorcs susccivcis dc
inrcssionar a scnsililidadc. Dcvcrian, orianio,
ao quc arccc, nodificar-sc inccssanicncnic.
As suas arics csscnciais sc nanicn,
coniudo, nas cunrc quc scjan consianicncnic
alcniadas. Qualqucr quc scja a sua fora no
noncnio do scu iriunfo, una crcna quc nao c
coniinuancnic dcfcndida, logo sc dcsagrcga. A
Iisioria csia rclcia dc dcsiroos dc crcnas quc,
or cssa razao, iivcran acnas una cisicncia
cfcncra.
A codificaao das crcnas cn dognas
consiiiui un clcncnio dc duraao quc nao
346
odcria lasiar. A cscriia unicancnic nodcra a
aao dcsiruidora do icno.
Una crcna qualqucr, rcligiosa, oliica,
noral ou social nanicn-sc solrciudo clo
coniagio ncnial c or sugcsics rcciidas.
Inagcns, csiaiuas, rclquias, crcgrinacs,
ccrinnias, canios, nusica, rcdicas, cic., sao os
clcncnios ncccssarios dcssc coniagio c dcssas
sugcsics.
Confinado nun dcscrio, rivado dc qualqucr
snlolo, o crcnic nais convicio vcria raidancnic
dcclinar a sua fc. Sc, cnircianio, anacorcias c
nissionarios a conscrvan, c orquc
inccssanicncnic rclccn os scus livros rcligiosos
c, solrciudo, sc sujciian a una nuliidao dc riios
c dc rcccs. A olrigaao ara o adrc dc rcciiar
diariancnic o scu lrcviario foi inaginada clos
sicologos, quc conIccian lcn a viriudc
sugcsiiva da rcciiao.
NcnIuna fc c duravcl sc dcla sc clininan os
clcncnios fios quc lIc scrvcn dc aoio. Un
Dcus scn icncsiadcs, scn inagcns, scn
csiaiuas, crdcria logo os scus adoradorcs. Os
iconoclasias cran guiados or un insiinio
scguro, quando quclravan as csiaiuas c os
icnlos das divindadcs, quc clcs qucrian
dcsiruir.
347
Os Ioncns da Fcvoluao, rocurando anular
a influcncia do assado, iinIan igualncnic
razao, no scu onio dc visia, quando saqucavan
as igrcjas, as csiaiuas c os casiclos. Mas cssa
dcsiruiao nao foi lasianic rolongada ara
aiuar nos scniincnios fiados or una
Icrcdiiaricdadc sccular. A sua duraao c nais
longa do quc a das cdras quc as sinlolizan.
2. Como as crenas evolvem.
Una crcna qualqucr, oliica, rcligiosa,
arisiica ou noral, nao crnanccc
dcfiniiivancnic inolilizada. Ela cvolvc, ao
conirario, conquanio os scus scciarios a
suonIan invariavcl A sua ilusao c dcvida ao
faio dc scrcn rcsciiosancnic conscrvados os
livros quc rcicndcn fiar os coniornos dc una
dogna, ao asso quc a raiica dclcs sc afasia
cada vcz nais.
Una crcna qualqucr, oliica, rcligiosa,
arisiica ou noral, so icn rcalncnic fio o scu
nonc. Ela c un organisno cn via dc inccssanic
cvoluao. Ja cliquci, nas "Lcis sicologicas da
cvoluao dos ovos", cono sc iransfornan as
insiiiuics, as lnguas, as crcnas c as arics.
Mosirci ianlcn quc csscs clcncnios janais
assan dc un ovo a ouiro, scn quc sofran
considcravcis nodificacs.
348
Assin, nao olsianic a aarcnic csialilidadc
das crcnas fornuladas cn dognas, clas sao
olrigadas a cvolvcr, dc nodo quc sc adaicn s
variacs dc ncnialidadc dos scus scciarios c dos
ncios cn quc sc novcn.
Essas iransfornacs sao lcnias, nas, dcois
dc icrcn sido or nuiio icno acunuladas,
olscrva-sc quc ja nao cisic ncnIun arcnicsco
cnirc os livros cscriios na coca da fundaao dc
una crcna c a sua airia aiual. O lrananisno,
or ccnlo, so icn nuiio vaga rclaao con os
livros vcdicos quc o insiraran. O ncsno sc diria
do ludisno.
As lcis quc rcgcn a cvoluao das crcnas
csiao longc dc scr niiidancnic dcicrninadas.
Podcn-sc, cnircianio, fornular, crcio cu, as
indicacs scguinics.
1o. Muiias crcnas conciliavcis osias cn
rcscna unas das ouiras icndcn a fundir-sc ou,
clo ncnos, a solrcor-sc. Assin succdcu no
iocanic aos dcuscs c s crcnas do nundo agao.
2o. Sc as crcnas forcn nuiio difcrcnics, a
nais foric, o quc significa, nuiias vczcs, a nais
sinlcs icndc a clininar as ouiras. O islanisno
convcricu, or cssc noiivo nao so as irilos
sclvagcns da frica, cono ianlcn ovos nuiio
civilizados da ndia.
349
3o. Una crcna iriunfanic acala scnrc or
fragncniar-sc cn sciias, cada una das quais
nanicn acnas os clcncnios fundancniais da
crcna riniiiva.
So ncsia uliina lci c uiil insisiir agora. Ela
lasia, con cfciio, ara nosirar o nccanisno da
cvoluao das crcnas.
A sua divisao cn sciias c un faio olscrvado
scnrc, logo dcois do iriunfo alcanado clas
grandcs rcligics, iais cono o crisiianisno c o
islanisno. Scndo a rincira nais conlicada,
roduziu o naior nuncro dc sciias c dc cisnas.
naniqucus, arianos, ncsiorianos, clagianos,
cic., nao ccssaran dc sc disuiar duranic
scculos. Essas luias rcconcaran, nais
violcniancnic ainda, con a Fcforna. Acnas
fornulado, o roicsianiisno logo sc ranificou,
ianlcn, cn sciias nuncrosas; anglicanos,
luicranos, calvinisias, lilcrais, cic.
Cada una dcssas sciias, rcccdcnics dc una
grandc crcna, iinIa, naiuralncnic, a anliao dc
doninar or scu iurno, iornando-sc, or isso, iao
iniolcranic quanio a rcligiao dc quc sc
originavan. Considcrar a Fcforna, cono
frcqucnicncnic sc faz, cono una viioria da
lilcrdadc do cnsancnio c nao conrccndcr
alsoluiancnic a naiurcza dc una crcna. O
roicsianiisno foi, rincirancnic, nais rgido do
350
quc o caiolicisno, c sc clc cvolvcu, cn scguida,
ara fornas or vczcs un ouco lilcrais, nao
ficou, or isso, ncnos iniolcranic. Luicro c os
scus succssorcs rofcssavan douirinas nuiio
dccisivas, dcsiiiudas dc iodo o csriio filosofico
c inrcgnadas dc una iniransigcncia alsoluia.
Tcndo dividido os Ioncns cn clciios c rcrolos,
Calvino julgava quc os rinciros nao dcvcn icr
ncnIuna considcraao ara os scgundos. Tcndo-
sc iornado scnIor dc Ccnclra, ins cidadc a
nais icrrvcl iirania c organizou un irilunal iao
sanguinario quanio o Sanio-Ofcio. O scu
coniradiior, MicIcl Scrvci, foi qucinado a fogo
lcnio.
Na coca da naiana dc S. Darioloncu,
rcsuliado dc iodas cssas qucrclas cn Frana, os
roicsianics foran os nassacrados; nas, cn
iodos os ascs cn quc clcs cran os nais forics,
iornaran-sc nassacradorcs. A iniolcrancia cra a
ncsna dos dois lados.
A crciua suldivisao das crcnas c dcvida
circunsiancia dc quc cada qual adoia os
clcncnios quc o inrcssionan con nais fora c
nao c influcnciado clos ouiros. Ccrios ficis quc
ossucn o icncrancnio dc aosiolos, rocuran
logo fornar una cqucna igrcja. Sc o conscgucn,
funda-sc un cisna ou una Icrcsia c o coniagio
ncnial logo inicrvcn ara roaga-la.
351
A divisao dc una crcna cn sciias foi scnrc
favorccida cla circna inrccisao dos livros
sacros. Cada icologo odc, sc dcsdc cniao,
inicrrcia-los ao scu nodo.
uiil crcorrcr olras cono as quc foran
consagradas s discusscs solrc a graa, cnirc
ionisias c congruisias, janscnisias c jcsuias,
cic., a fin dc vcr a quc grau dc alcrraao odcn
dcsccr ncnialidadcs influcnciadas cla fc.
Os rorios csriios nais cnincnics
arcccn csiar ionados dc vcriigcn, dcsdc quc
cnciran no donnio da crcna. Cono ccnlo,
ciiaranos as "Mcdiiacs" do cclclrc
MalclrancIc. O ciio dcssc livro foi ial quc, ao
scr ullicado, cn 1684, 4.000 ccnlarcs foran
vcndidos cn una scnana.
Arcndcn-sc, alias, a, coisas
surrccndcnics. Scgundo o auior, "Dcus scnic,
cnsa c aiua cn nos, novc ncsno o nosso lrao,
quando nos nos uiilizanos dcsic conira as suas
ordcns. Nao c a ninIa voniadc quc crguc o ncu
lrao, orcn Dcus quc o novc, or ocasiao da
ninIa voniadc. O Ioncn nao sc odc
dcsrcndcr dc Dcus, quc lIc crniic, coniudo,
un ouco dc londadc. Quando raiicanos o
lcn, c Dcus quc o raiica cn nos. O Ioncn nao
icn a rcsonsalilidadc das suas loas acs,
orcn das quc sao nas. Sc Ia nal no nundo, c
352
orquc Dcus ncgligcnciou un ouco a sua olra;
assin cra, alias, rcciso, orquanio o nundo c a
norada dos ccadorcs."
Tais afirnacs sc afiguran, Iojc, infaniis.
Nao csqucanos, cnircianio, quc analogas
concccs alalaran o nundo.
Essas alcrracs icologicas nao cricnccn
cclusivancnic a un assado dcsaarccido,
orcn ainda ao rcscnic c nuiio rovavc1ncnic
ianlcn ao fuiuro. As aiuais crcnas oliicas
quc nos corrocn, sao dc ordcn igualncnic
infcrior c scrao colocadas clos nossos
dcsccndcnics no ncsno nvcl quc as rcccdcnics.
As visias nuiio curias dos scus dcfcnsorcs sao,
nuiias vczcs, susicniadas or una fc idcniica
dos icologos, dos quais clcs sao coniinuadorcs.
So os guian inulscs scniincniais c nsiicas, c
isso os iorna icnvcis. Un as odc vivcr
indccndcnicncnic dclcs, nas nao graas a clcs.
Os crcnics dc iodos os icnos icn rocurado
racionalizar a sua fc, scn conrccndcr quc a sua
fora cra dcvida jusiancnic circunsiancia dc
nao scr influcnciada clo raciocnio. A unica aao
ossvcl quc a razao ccrcc na crcna rcligiosa c
fazcr-lIc considcrar cono sinlcs snlolos as
narracs dos livros sacros, cn coniradiao
dcnasiado flagranic con a cicncia nodcrna.
Mcnos adsiriios quc os caiolicos a dognas
353
rgidos, nuiios roicsianics conscguiran assaz
facilncnic cssc rcsuliado. ConIccc-sc, ao
conirario, quc a icniaiiva, cIanada nodcrnisia,
dc ccrios icologos caiolicos nao icvc o ncnor
ciio. Os vcrdadciros crcnics nao o dcvcn
lancniar. Nada c alsurdo ara a fc, c quando un
conjunio dc crcnas forna un lloco, cunrc nao
o iocar cn dcnasia.
A dcsagrcgaao dc una crcna cn sciias
rivais crciuancnic cn luia, nao sc odcria
roduzir nas rcligics oliicsias. Elas ianlcn
cvolvcran, nas or sinlcs ancaao, dcois or
fusao dc dcuscs novos, iodos considcrados cono,
nuiio odcrosos c, conscguinicncnic, nuiio
rcsciiados. Eis orquc as gucrras dc rcligiao quc
dcvasiaran a Euroa, ficaran nais ou ncnos
ignorados na aniiguidadc aga.
Foi ois un grandc lcncficio ara os ovos
icrcn concado clo oliicsno. Considcro,
conirariancnic a una oiniao nuiio
gcncralizada, quc clcs lucrarian nuiio sc
crnancccsscn ncssc icrrcno. Longc dc favorcccr
o rogrcsso, o nonoicsno os airasou, clas luias
sanguinolcnias con quc cncIcu o nundo.
Modcrou duranic scculos a cvoluao das arics, da
filosofia c das lciras, dcscnvolvidas clos grcgos
oliicsias a un onio ial quc clcs sao iidos cono
nossos ncsircs.
354
Nao sc odc iao ouco coniar cono un
clcncnio favoravcl ao nonoicsno a unidadc dc
scniincnios quc clc, finalncnic, criou fora dc
gucrras, foguciras c roscrics. O culio da airia
iinIa lasiado ara doiar os ronanos oliicsias,
na coca da sua grandcza, dc una idcniidadc dc
scniincnios quc nunca foi uliraassada.
Sc, confornc o juzo dc ianios Iisioriadorcs c
dc ncio-filosofos cono Fcnan, o nonoicsno
Iouvcssc consiiiudo una sucrioridadc, scria
rcciso colocar acina dc iodas as ouiras rcligics
o islanisno, a unica nais ou ncnos nonoicsia.
Digo "nais ou ncnos", orquanio as rcligics
rcalncnic nonoicsias so cisiiran nos livros. O
crisiianisno, or ccnlo, logo ancou lcgics dc
anjos, sanios c dcnnios, quc corrcsondcn
caiancnic s divindadcs sccundarias do nundo
aniigo c sao vcncrados ou icnidos cono aquclas.
Essa nuliilicidadc dc dcuscs sccundarios
nas crcnas nonoicsias c a divisao raida dcsias
uliinas cn sciias nosiran clarancnic quc o
nonoicsno c un concciio icorico, quc nao
saiisfaz s nossas ncccssidadcs afciivas c
nsiicas.
As nudanas c crcnas indicadas ncsic
caiulo arcscnian grandc inoriancia
Iisiorica, cn viriudc do acl quc icn
rcrcscniado; nas, no onio dc visia filosofico, a
355
sua narraao c dcsiiiuda dc inicrcssc. A crcna
consiiiui o alincnio rcclanado cla nossa
ncccssidadc dc crcr. O alincnio nudou c nudara
ainda, nas a ncccssidadc crnancccra
indcsiruivcl cnquanio a naiurcza Iunana nao
iivcr sido iransfornada.
356

CAPTULO V

COMO MORREM AS CRENAS

1. A fase crtica das crenas e a sua dissoluo.
Eaio no scniido Iisiorico, o iiulo dcsic
caiulo c nuiio ncnos rcciso no scniido
filosofico. ScnclIanics cncrgia fsica nodcrna,
as crcnas sc iransfornan algunas vczcs, nas
nunca crcccn. Mudan coniudo dc nonc, c c
cssc fcnncno quc odc scr considcrado cono a
sua noric.
Assin, dcois dc icrcn lcniancnic
cnvclIccido, os dognas sc vcn sulnciidos lci
conun. Elcs sc csvacccn c sc ciingucn. O scu
dcsaarccincnio, ou anics na rcalidadc a sua
iransfornaao, nanifcsia-sc rincirancnic or
una fasc criica, nuiias vczcs gcradora dc
criurlacs.
Mosiran os fsicos quc, quando un coro sc
acIa nas roinidadcs do scu onio criico, una
insignificanic variaao dc icncraiura
suliiancnic o faz assar do csiado gasoso ao
csiado lquido, ou invcrsancnic.
357
Essc onio criico sc olscrva, igualncnic, cn
nuiios fcnncnos sociais. Un as inoriador dc
ouro ou dc ccrias ncrcadorias odc, or ccnlo,
iornar-sc suliiancnic coriador, sol nuiio
ligciras influcncias.
Essc fcnncno, iao gcral cn fsica c cn
ccononia oliica, nanifcsia-sc ianlcn na vida
dos crcnics. Dcois dc oscilacs divcrsas c dc
un uso rolongado, clas cIcgan, or vczcs, a un
onio criico c odcn scr cniao suliiancnic
iransfornadas.
Essa fasc, na qual o cciicisno c a fc sc
aroinan, roduz-sc quando o icno ou ouiros
noiivos alalaran as crcnas, anics quc csicjan
ainda niiidancnic fornuladas aquclas quc as
dcvcn sulsiiiuir.
Os uliinos dcfcnsorcs dos dognas dcsfciios a
clcs sc rcndcn dcscscradancnic, scn quc
nclcs acrcdiicn nuiio. Parccc rcccarcn "cssc
incuravcl icdio, scgundo Dossuci, quc consiiiui o
fundo da vida dos Ioncns, dcsdc quc crdcran o
gosio dc Dcus".
Dc faio, clcs janais o crdcran, ois novos
dcuscs vcn scnrc sulsiiiuir os quc norrcran
ou vao norrcr.
Mas cssa assagcn dc una divindadc a ouira
nao sc ocra scn nuiias dificuldadcs. Isso odc
358
scr olscrvado, or ccnlo, no dcclnio do
Paganisno.
Airavcssanos rccisancnic un dcsscs
crodos dc insialilidadc cn quc os ovos sc
scnicn vacilanics, cnirc as influcncias das
divindadcs aniigas c as quc sc acIan cn via dc
fornaao. A nossa coca consiiiui un dos onios
criicos da Iisioria das crcnas.
Enquanio sc cscra a adoao dc una grandc
fc nova, a alna oular fluiua cnirc cqucnos
dognas noncniancos, scn duraao, nas nao
scn fora. Dcfcndidos or gruos, conisscs ou
ariidos, clcs ccrccn, nuiias vczcs, un odcr
considcravcl.
A aao dos clulcs na coca da Fcvoluao,
das ligas nanicas na lurgucsia, dos sindicaios
na classc ocraria, das conisscs clciiorais nas
cidadcs, forncccn ccnlos dccisivos.
Conquanio, or vczcs, lasianic cfcncras,
cssas cqucnas crcnas dcicrninan, na sua
curia duraao, una fc rolusia. Nclas sc acIa
conccnirada a irrcsisivcl ncccssidadc dc crcr,
cuja fora nosiranos rcccdcnicncnic.
Elas nao odcn sulsiiiuir, coniudo,
dcfiniiivancnic, as crcnas gcrais. Enquanio as
caclas dc gruos vivcn cn inccssanic
rivalidadc, os grandcs dognas icn o odcr dc
359
dissiar o inicrcssc individual cranic o inicrcssc
colciivo.
visvcl quc nao sao cssas as condics
aiuais. Os incraiivos caicgoricos gcrais dc
ouirora iornaran-sc cqucnos incraiivos dc
sciias, icndo dc conun acnas un odio inicnso
conira a ordcn dc coisas csialclccidas. As
ialuas da lci ja nao sao as ncsnas ara iodas as
irilos dc Isracl.
2. Transformao das crenas religiosas em crenas
polticas.
Eaninada sunariancnic, a idadc nodcrna
arccc icr iransosio iodas as cscalas dc valor.
Na rcalidadc, nodificou rincialncnic os scus
noncs. Os ficis dos vclIos culios lancnian a
dininuia fc das novas gcracs. Nunca,
cnircianio as nuliidcs icnIan nanifcsiado una
ncccssidadc dc crcr nais rofunda do quc cn
nossa coca. Tornando-sc fc oliica, a fc rcligiosa
nudou nuiio ouco. A crcna no nilagrc, a
nsiica adoraao dc foras solrcnaiurais
crnancccu idcniica. A rovidcncia csiaiisia
Icrdou da aniiga rovidcncia divina.
Una crcna ordinaria c un aio dc fc.
Alicado a un cnic sucrior ou a una divindadc,
clc sc conlica con a ncccssidadc dc sulnissao
c dc adoraao. Crcr c adorar sao, nuiias vczcs,
sinninos.
360
O crcnic icndc scnrc a divinizar o oljcio da
sua adoraao. Marai, cujo cadavcr dcvia scr
lanado ouco icno dcois ao csgoio, foi
dcificado logo aos a sua noric c liianias
icdosas foran conosias cn sua Ionra.
Naolcao rcrcscniava ara os scus soldados un
dcus invcncvcl. As rclquias das viiinas das
rcrcsscs anarquisias sao adoradas clos scus
ficis.
Una crcna so sc iorna vcrdadcirancnic
oular quando c concrciizada sol a forna dc
scrcs ou oljcios quc sc dcvcn vcncrar. Foi o quc
clarancnic sc olscrvou duranic a Fcvoluao.
Una das suas rinciras rcocuacs consiiiuiu
cn acIar una divindadc quc sulsiiiussc as
aniigas. A dcusa Fazao, rincirancnic cscolIida,
icvc o scu culio cn Noirc-Danc, con ccrinnias
nuiio scnclIanics s quc dcsdc scculos a sc
cclclravan.
Essa coca nunca o rcciiranos
dcnasiado so scra conrccndida, sc
crcclcrnos lcn o acl dcscncnIado, cniao,
clo nisiicisno do ovo c dos scus agiiadorcs.
Folcsicrrc, cncarnaao iica da csirciia
ncnialidadc rcligiosa do scu icno, julgava-sc
un aosiolo, quc rccclcra do ccu a nissao dc
csialclcccr o rcino da viriudc. Muiio dcsia,
nuiio conscrvador c grao-saccrdoic infalvcl dc
una nova icocracia, suunIa un dcvcr sagrado
361
inolar inlacavclncnic "os ininigos da viriudc"
c, cono ouirora os onificcs da Inquisiao, nao
cclua ningucn. Os scus discursos fazian
inccssanicncnic aclo ao Enic Surcno. O scu
agcnic CouiIon invocava ianlcn a cada insianic
o Alissino.
Os irilunais rcvolucionarios arcscniaran
csirciia scnclIana con os da Inquisiao. Nao
adoravan inicirancnic os ncsnos dcuscs, nas
nuirian os ncsnos odios c visavan o ncsno
oljciivo. a surcssao dos inficis.
Mosirci suficicnicncnic cn rcccdcnics
olras a cvoluao do socialisno ara una forna
rcligiosa; c inuiil insisiir aqui ncssc onio. Sc o
socialisno ossussc alguna divindadc rccisa
quc cunrissc adorar, o scu ciio scria nuiio
nais raido.
Os scus aosiolos rcconIcccn
insiiniivancnic cssa ncccssidadc, nas, nao
ousando ofcrcccr adoraao oular a calca do
rincial icorico da douirina, o judcu Karl Mar,
clcs sc voliaran ara a dcusa Fazao Fcroduzi
na ninIa Psicologia Poliica, un irccIo do jornal
socialisia l'Hunaniic, a qual nos ofcrccc quc, na
scssao con quc sc inaugurou una cscola
socialisia, o jovcn rofcssor da Sorlonnc
cncarrcgado da rincira liao "dirigiu, cono
convinIa, una invocaao dcusa Fazao".
362
Infclizncnic, as divindadcs alsiraias nunca
scduziran as nuliidcs, c c or isso quc a
rcligiao socialisia ossui dognas, nas ainda
cscra o scu dcus.
Elc nao sc fara cscrar nuiio icno. Os
dcuscs surgcn, quando sc iornan ncccssarios.
A fora da nova crcna c solrciudo dcvida, ja
o dissc varias vczcs, circunsiancia dc scr
Icrdcira das concccs crisias. Os dognas
socialisias rccclcran dos rinciros crisiaos, con
o scu nisiicisno, a ncccssidadc dc igualdadc, o
alirusno c o odio das riquczas. O arcnicsco
cnirc as duas douirinas c ial quc, na Dclgica, o
caiolicisno sc iornou o rcsoluio aliado dos
socialisno. Elc favorccc alcriancnic as arcdcs
ocrarias c anina a luia das classcs.
Os aosiolos da fc socialisia icn, igualncnic,
o ion ardcnic c rofciico dos rinciros
dcfcnsorcs do crisiianisno. Nao nc rcfiro acnas
s ullicacs dc vulgarcs scciarios, nas s dc
Ioncns insirudos. Tivc cnscjo dc ciiar, no ncu
uliino livro, fragncnios caracicrsiicos dc un
cscriio dcssa naiurcza, ullicado or un
rofcssor do Colcgio dc Frana, convcriido, cono
ouirora Polycucic, fc nova c dcscjo dc dcsiruir
os falsos dcuscs. A sua lciiura nosira lcn o quc
o rorio salio nao odc cncirar no ciclo da
crcna, scn quc vcja dissiar-sc a sua nodcraao
363
c o scu csriio criico. Tcndo dcscido dc nuiios
graus na cscala ncnial, clc crdc a jusia
inrcssao das rcalidadcs. Alsurdos, violcncias,
inossililidadc nao o odcrian inrcssionar,
cnosancnic, orquc clc ccssa dc vc-los.
inuiil rccrininar. A crcna c una
doninadora irrcsisivcl c sua airaao sc ccrcc
dcsdc quc o Ioncn sc aroina da sua csfcra dc
aao.
Tcnazcs ou iransiiorias, as crcnas
rcrcscniaran scnrc, rciio-o ainda, os grandcs
faiorcs da vida das nacs. Nao sc govcrna un
ovo con idcias vcrdadciras, nas con crcnas
iidas cono vcrdadciras. Pilaios, Iojc, ja nao
fornularia scn duvida a crgunia, qual
ncnIun filosofo janais rcsondcu
dcfiniiivancnic. Elc diria quc, scndo a vcrdadc o
quc sc crc, ioda a crcna csialclccida consiiiui
una vcrdadc. Vcrdadc rovisoria, scn duvida,
nas c con vcrdadcs dcssa ordcn quc o nundo
icn sido scnrc conduzido.
364

LIVRO IX
PESQUISAS EXPERIMENTAIS
SOBRE A FORMAO DAS
CRENAS E SOBRE OS
FENMENOS INCONSCIENTES
DE QUE ELAS DERIVAM
365

CAPTULO I

INTERVENO DA CRENA NO CICLO DO
CONHECIMENTO. GNESE DAS ILUSES
CIENTFICAS

1. Porque o conhecimento permanece sempre mesclado
de crenas.
NcnIun salio sc odc vangloriar dc icr sado
ara scnrc do ciclo da crcna. Nos fcnncnos
inconlciancnic conIccidos, clc c olrigado a
fornular icorias c Iioicscs, isio c, crcnas quc
so a auioridadc dos scus auiorcs fcz acciiar.
Mcsno ara os fcnncnos nuiio csiudados,
sonos forados, nao os odcndo vcrificar iodos, a
adniii-los cono crcnas. A nossa cducaao
classica c acnas un aio dc fc rclaiivancnic a
douirinas inosias clo rcsigio dc un
doninador. Ela dcvc, or cssa razao, iornar-sc
ccrincnial algunas vczcs, afin dc nosirar ao
aluno a ossililidadc dc vcrificar as afirnacs
quc sc lIc incn c cnsinar-lIc quc a
olscrvaao c a ccricncia sao as unicas
arnaduras da vcrdadcira ccricza.
366
A inossililidadc dc vcrificar o conjunio dos
nossos conIccincnios iorna nuiio quincrico o
consclIo dado or Dcscarics no scu Discurso do
Mciodo. "Janais acciiar qualqucr coisa cono
vcrdadcira scn quc cla scja cvidcnicncnic
conIccida cono ial c rcjciiar cono falsas, iodas
aquclas cn quc odcnos inaginar a ncnor
duvida."
Sc Dcscarics Iouvcssc icniado alicar os
scus rccciios, nao icria adniiido cono cvidcnics
coisas quc Iojc nos fazcn sorrir. Cono iodos os
scus conicnorancos c a gcncralidadc dos scus
succssorcs, clc cra doninado cla crcna. O
cciicisno nais cicnso c. na rcalidadc, scnrc
arcial. "Aquclc quc", diz Loclc, "nas qucsics
ordinarias da vida nada quiscssc adniiir quc nao
fossc fundado cn dcnonsiracs claras c dircias,
so odcria icr a ccricza dc arcccr cn nuiio
ouco icno. Elc nao odcria acIar ncnIun
alincnio, ncn ncnIuna lclida con quc sc
udcssc nuirir".
Podc-sc acrcsccniar, igualncnic, quc a
analisc criica das nossas oinics c das nossas
ccriczas iornaria inossvcl a cisicncia dc una
socicdadc. O acl da crcna c jusiancnic cviiar-
nos iais analiscs.
E ja quc o salio c olrigado a acciiar cono
crcnas una grandc aric das vcrdadcs da
367
cicncia, nao nos surrccndanos dc quc, or
vczcs, clc nanifcsic iania crcdulidadc quanio os
ignoranics. Nos assunios csiranIos sua
csccialidadc, clc os uliraassa ouco.
Essas considcracs clican orquc
cnincnics salios sao, or vczcs, viinas das
naiorcs iluscs. Dcois dc o icrnos olscrvado no
iocanic a faios cicnificos ordinarios,
dcsrcndidos dc ioda aiao, csiarcnos
rcarados ara conrccndcr cono ccrias
crcnas oculiisias, analogas s raiicas da aniiga
fciiiaria, udcran scr acciias or ilusircs
csccialisias.
2. Gnese das iluses cientficas.
Nao odcndo scr rcroduzidas iodas as
ccricncias, o rincio da auioridadc
crnanccc, cono dissc acina, o nosso rincial
guia. Acrcdiia-sc no auior ao qual a osiao
confcrc rcsigio, orquanio sc suc, alias nui
jusiancnic, quc clc nao sc coria a scr
dcsncniido or cniiir asscrcs crrncas.
Na naior aric das vczcs assin succdc Un
salio janais anuncia una coisa quc clc julga scr
incaia. Mas a influcncia da sugcsiao c ial quc,
ncsno solrc faios nuiio rccisos, un csriio
cnincnic sc odc iludir c considcrar cono
rcalidadcs as viscs da sua inaginaao. Consiiiui
un noiavcl ccnlo disso a curiosa Iisioria dos
368
raios N, cujo ndicc dc rcfraao cra ncdido or
ilusircs fsicos, ao asso quc, nais iardc, foi
rcconIccida cono inaginaria a cisicncia dc iais
raios.
Vanos insisiir ncsscs faios, orquanio,
rcvclando os crros ossvcis no csiudo dc
fcnncnos fsicos, sulnciidos a rigorosas
ncdidas, clcs fazcn conrccndcr cono sc iorna
facil a ilusao cn rcscna dc fcnncnos
susccivcis acnas dc insuficicnics vcrificacs.
Para nosirar quc o acl do rcsigio, da
sugcsiao c do coniagio odcn dcicrninar cn
iodos os csriios, inclusivc os nais clcvados,
crcnas c oinics crrncas, cscolIcrcnos os
nossos ccnlos unicancnic cnirc vivos.
Un dos nais flagranics c a avcniura dc quc
foran viiinas, Ia nais ou ncnos quarcnia anos,
a quasc ioialidadc dos ncnlros da Acadcnia das
Cicncias, c quc insirou a Daudci o scu cclclrc
ronancc "O inorial". Acrcdiiando nun cnincnic
gcncira, aurcolado dc grandc rcsigio, a ilusirc
asscnllcia inscriu, cono auicniicas, nas suas
aias, una ccnicna dc carias airiludas a Ncwion,
Pascal, Calilcu, Cassini, cic. Falricadas,
inicirancnic, or un falsario ouco lcirado,
cnccrravan nuncrosos crros c vulgaridadcs, nas
os noncs dos suosios auiorcs c do salio quc as
arcscniava, fizcran acciiar iudo. Os
369
acadcnicos, na sua naioria, c rincialncnic o
sccrciario crciuo, nao concclcran ncnIuna
duvida no iocanic auicniicidadc dcsscs
docuncnios, aic ao dia cn quc o falsario
confcssou a fraudc. Dissiado o rcsigio,
dcclarou-sc quc cra niscravcl o csiilo das carias,
quc, ao rincio, sc afirnara scr naravilIoso c
digno dos cscriiorcs dc gcnio considcrados cono
os scus auiorcs.
As vcrificacs, no ccnlo rcccdcnic, cran
difccis ara salios nao csccialisias, quc
naiuralncnic confiavan na auioridadc dc un
confradc. Na rcalidadc, os csccialisias do
Insiiiuio foran iao facilncnic iludidos quanio os
ignoranics. Essa oljcao dcsaarccc, alias, dianic
dc ouiros faios nais rcccnics, cn quc os crros
conciidos unicancnic o foran or csccialisias.
Una das nais curiosas iluscs colciivas
susciiadas clo rcsigio c clo coniagio foi a
ilusao inosia, Ia uns quinzc anos, or un
cclclrc fsico, o sr. Dccqucrcl, rofcssor dc fsica
na Escola Poliiccnica. Elc cs, longancnic, c
or varias vczcs, nas aias da Acadcnia dc
Cicncias, ccricncias ninuciosas, as quais
rovavan, caicgoricancnic, no scu juzo, quc o
uranio cniic radiacs caazcs dc sc olarizar,
rcfraiar, rcflciir c, or conscguinic, idcniicas
luz quc rovcn dos coros fosforcsccnics.
Duranic ircs anos c a dcsciio das afirnacs
370
conirarias dc un fsico franccs, quc os lciiorcs
dcsia olra conIcccn o cclclrc acadcnico
crsisiiu no scu crro c fcz quc a sua oiniao fossc
acciia or iodos os salios da Euroa. Essc crro
so foi rcconIccido, quando un olscrvador
ancricano, quc a disiancia unIa ao alrigo do
rcsigio, rovou or una vcrificaao das nais
faccis quc csscs raios nao sc rcfraian, nao sc
rcflcicn c cran nuiio difcrcnics da luz. No onio
dc visia das suas conscqucncias cicnificas, o
crro cra cnornc, c a circunsiancia dc Iavcr sido
acciio duranic ircs anos, cla ioialidadc dos
fsicos arcccria inconrccnsvcl, scn as
clicacs da sicologia.
A Iisioria dos raios N, qual ja aludi, c ainda
nais iica. Fcvcla, nao so o acl do rcsigio,
cono ianlcn o da sugcsiao c do coniagio
ncnial.
Ja nao sc iraia aqui, cono no caso
rcccdcnic, dc ccricncias adniiidas
confianicncnic or iodos, scn vcrificaao; iraia-
sc dc olscrvacs quc nuncrosos fsicos,
suondo ic-las vcrificado, dcclararan caias.
Conquanio scja nuiio conIccida cssa avcniura,
nos a rccordarcnos dc un nodo sunario.
Un disiinio corrcsondcnic da Acadcnia dc
Cicncias; rcuiado rofcssor dc fsica, o Sr
Dlondloi, Iavia julgado rcconIcccr quc
371
nuncrosos coros cniicn raios ariicularcs, or
clc qualificados sol o nonc dc raios N. Eran
rcvclavcis cla aao quc ccrcian na
fosforcsccncia c a cicnsao das suas ondas odia
scr caiancnic ncdida. Cozando o auior dc
grandc auioridadc, a sua asscrao foi acciia scn
roicsios cla naioria dos salios franccscs, quc
rcciiran as suas ccricncias, vcndo nclas
caiancnic o quc lIcs fora sugcrido quc visscn.
Duranic dois anos, as aias da Acadcnia dc
Cicncias ullicaran inuncras noias dc varios
fsicos rofissionais. Droca, J. Dccqucrcl, DicIoi,
cic., solrc as roricdadcs, cada dia nais
naravilIosas, dcsscs raios. O Sr. Jcan Dccqucrcl
anunciava ncsno ic-los clorofornizado. Salios
disiinios, noiavclncnic o sr. d'Arsonval, fazian a
rcsciio dclcs cniusiasiicas confcrcncias.
A Acadcnia dc Cicncias, julgando ncccssario
rcconcnsar iao inorianic dcscolcria,
cncarrcgou varios dos scus ncnlros, cnirc os
quais o fsico Marcari, dc vcrificarcn na
rcsidcncia do auior a caiidao das suas
csquisas. Dc la voliaran naravilIados, c un
rcnio dc 50 000 francos(11} foi conccdido ao
invcnior.
Duranic cssc icno, salios csirangciros,
ara os quais os fsicos franccscs sao dcsiiiudos
dc rcsigio, rcciian cn vao as ccricncias,
372
scn o ncnor rcsuliado Muiios sc dccidiran,
cniao, a ir olscrva-las na rcsidcncia do invcnior
raidancnic sc ccriificaran dc quc csic cra
viina das nais conlcias iluscs c coniinuaran
a ncdir, or ccnlo, os dcsvios dos raios N sol
a influcncia dc un risna, conquanio sc
Iouvcssc rciirado sorraicirancnic cssc risna na
cscuridao, cic.
A "Fcvuc Scicniifiquc" cncciou, cniao, un
vasio inqucriio junio a iodos os fsicos do
univcrso. Os scus rcsuliados foran dcsasirosos
ara os raios N. Foi rcciso rcconIcccr quc clcs
consiiiuan un ncro roduio da sugcsiao
ncnial c do coniagio, c nunca iinIan iido
cisicncia.
Dissiada a sugcsiao, ncnIun dos fsicos
franccscs crsuadidos dc icrcn visios os raios N
conscguiu una so vcz vc-los dc novo. As
conunicacs solrc cssc assunio, ouirora iao
alundanics nas aias da Acadcnia dc Cicncias,
suliiancnic c ioialncnic ccssaran.
Assin, duranic dois anos, fsicos
rofissionais iinIan acrcdiiado, a onio dc ncdi-
los ninuciosancnic, cn raios quc acnas
cisiian na sua inaginaao c quc so a sugcsiao
Iavia criado.
Essa naravilIosa Iisioria nosira, ao ncsno
icno, a fora do rcsigio, da sugcsiao c do
373
coniagio. Clarancnic rcvcla a gcncsc das crcnas,
a dc nuiios aconiccincnios Iisioricos, c iodos os
fcnncnos oculiisias. Ncsia uliina naicrias
odc-sc dizcr quc os olscrvadorcs vivcn dc
sugcsics, c quando sc vc o quc clas odcn
roduzir cn assunios cicnificos, concclc-sc a
rcondcrancia do scu acl na gcncsc dos
fcnncnos naravilIosos.
Quis caninar aqui acnas as iluscs
cicnificas cclclrcs, rclaiivas a faios dc caiial
inoriancia. Sc iivcssc dc rclaiar os crros
cicnificos aiincnics a orncnorcs c dcvidos
influcncia do rcsigio, un volunc iniciro nao
lasiaria. Liniiar-nc-ci a ciiar ainda un.
Ha alguns anos, un disculo do sr
Linann julgou icr dcscolcrio olscrvaao dc
considcravcl alcancc quc un coro clcirizado
cn novincnio nao dcsviava una agulIa
inaniada. O auior cra ioialncnic dcsconIccido;
nas, icndo cnrccndido as suas ccricncias sol
as visias c con o concurso do sr. Linann,
lcncficiou-sc da grandc auioridadc do ncsirc c
foi aicndido or iodos os fsicos, aic ao dia cn
quc un salio csirangciro rovou quc ianio o
disculo quanio o rofcssor sc iinIan
grandcncnic iludido c orquc.
Salvo no caso das carias do falsario, so fiz
alusao, cunrc noiar, a faios cicnificos,
374
susccivcis dc ncdidas rccisas c sulnciidos a
una olscrvaao rigorosa. Por cssc noiivo, alias,
os crros cicnificos acalan scnrc, iardc ou
ccdo, or scr rcconIccidos.
Nas cicncias cn via dc fornaao, cono c a
ncdicina na qual sao circnancnic difccis as
vcrificacs orquanio janais sc salc quc
rcsuliados cunrc airiluir sugcsiao c ao
rcncdio , os crros sc crciuan nuiio nais
Enuncra-los scria rclaiar a Iisioria da ncdicina
c nosirar quc icorias, rcncdios c raciocnios
nudan iodos os quarios dc scculo Ciiarci acnas
un ccnlo cnirc ianios ouiros.
Ha cinqucnia anos, nais ou ncnos, o
iraiancnio da ncunonia cla sangria cra
considcrado cono una das lclas conquisias da
aric ncdica. O scu valor arccia fariancnic
rovado or csiaisiicas, as quais indicavan quc,
graas a cssc iraiancnio, so norrian 30 docnics
cn 100.
O cnrcgo dcssc rccioso sisicna coniinuou
aic ao dia cn quc un ncdico sagaz, visiiando un
Iosiial Ioncoaiico dc Londrcs, olscrvou quc a
norialidadc dos ncunnicos nao cra sucrior a
5 or 100, cn vcz dc 30 or 100 cn Frana. Foi
una rcvclaao. Ja quc, dissc clc, os
ncdicancnios Ioncoaiicos sao
dcnasiadancnic diludos ara agir, o vcrdadciro
375
iraiancnio consisic cn nada fazcr. Essc rcgincn
alicado cn Frana fcz logo dcsccr a norialidadc
ao ncsno algarisno quc na Inglaicrra Os
ncdicos naiavan, ois, cla sangria, 25 or 100
dos scus docnics. Hojc longc dc cnfraquccc-los
or scnclIanic ocraao, susicnia-sc con alcool
a fora dos cnfcrnos.
A nuliilicaao dcsscs ccnlos nao daria
nais fora ao quc cu quis dcnonsirar. O lciior
csia convcncido, cscro, dc quc as nossas
oinics cicnificas dcvcn, na naioria, scr
qualificadas nao cono conIccincnio, orcn
cono crcnas Quando sao crcnas, fornan-sc
sol a aao dc ccrias influcncias rcsigio,
afirnaao, sugcsiao, coniagio, cic., nuiio alIcias
razao, orcn nuiio nais ujanics do quc cla.
Enconirarcnos cn lrcvc csscs ncsnos
novcis gcradorcs na fornaao nodcrna das
crcnas oculiisias, cnirc alguns salios.
376

CAPTULO II

A FORMAO MODERNA DE UMA CRENA.
O OCULTISMO

1. Utilidade de estudar experimentalmente a formao de
uma crena.
Dcsdc o incio dcsia olra, icnos nosirado
quc consiiiui ainda un rollcna difcil clicar a
gcncsc c a roagaao das grandcs crcnas quc
icn guiado a Iunanidadc duranic longos scculos
c ainda a guian.
Dcois dc Iavcr rocurado rcsolvcr
icoricancnic cssc rollcna, or vias divcrsas,
vanos icniar a alicaao dos rincios cosios
ao csiudo dc crcnas novas, ionando cono
ccnlo una rcligiao nodcrna o oculiisno iao
rclcia dc nilagrcs quanio aquclas quc a
rcccdcran. Sc olscrvarnos quc faios
invcrossncis, nais iardc rcconIccidos cono
quincricos, foran adniiidos, rincirancnic, scn
dificuldadc or salios cnincnics, icrcnos
rovado, ccrincnialncnic, quc a inicligcncia
nao dcscncnIa ncnIun acl na fornaao das
crcnas c csias sc acIan lcn colocadas sol a
influcncia dos clcncnios afciivos c nsiicos,
377
dcscriios quando caninanos as divcrsas fornas
dc logicas.
Os ncus arguncnios scrao, alias,
indccndcnics do suosio valor das crcnas
oculiisias, orquanio iraiarci, rincialncnic,
dos faios nais iardc rcconIccidos cono ilusorios
clos scus rorios adcios c quc, cnircianio,
foran adniiidos cono caios or varios salios.
Vcr-sc-a assin quc, una vcz no ciclo da crcna, o
ccrincniador acciia facilncnic as nais
invcrossncis cnornidadcs c rcvcla una
crcdulidadc or vczcs iao conlcia quanio a dos
sclvagcns.
Esia dcnonsiraao csialclccida forncccra
scguras rovas cn aoio dos rincios cosios
ncsia olra c clucidara, ccrincnialncnic o
nccanisno do nascincnio c da roagaao das
crcnas.
Cono ncnIuna dclas surgc inicgralncnic,
cono nosiranos, c ncccssario rocurar,
rincirancnic, as crcnas anicriorcs dondc sc
dcriva o oculiisno nodcrno.
2. A magia na antigidade e na idade-mdia.
O Ioncn scnrc icvc a anliao dc conIcccr
o scu dcsiino c olicr a roicao das oicncias
solrcnaiurais, dc quc sc julgava ccrcado. Dcssas
378
ncccssidadcs rovicran as divcrsas fornas da
nagia.
Essa aric foi raiicada cnirc iodos os ovos,
cn iodos os crodos da sua Iisioria. A
nccronancia, a asirologia, a adivinIaao, quc sao
os scus ranos, foran dc uso consianic na
aniiguidadc.
A adivinIaao, or ncios divcrsos c
csccialncnic clos oraculos inicrrciados or
crsonagcns nuiio analogos aos ncdiuns
nodcrnos, rcrcscnia a forna nais gcral da
aniiga nagia.
A confiana nas indicacs assin oliidas cra
univcrsal. En Fona, a nagia consiiiua una
rcligiao dc Esiado, cujos saccrdoics,
cncarrcgados dc concniar os fcnncnos
solrcnaiurais, sc cIanavan augurcs. O scu
aci cra considcravcl; os gcncrais os
consuliavan, anics dc dar laialIa, c as suas
scnicnas fazian algunas vczcs anular as lcis.
O colcgio dos augurcs so foi surinido no
quario scculo da nossa cra clo incrador
Tcodosio, cn conscqucncia da crcsccnic
influcncia do crisiianisno.
A fc dos Aniigos nas rcdicacs airiludas a
scrcs sucriorcs, analogos aos csriios dos
csriias nodcrnos, cra gcral. Ccrios oraculos,
379
or ccnlo o dc Dclfos, gozavan dc una
auioridadc ial quc sc vinIa consulia-los dc iodos
os onios do nundo aniigo.
Os oraculos sc calaran, c a nagia aga
dcsaarcccu, graas ao crisiianisno iriunfanic.
Dcvia rcnasccr na idadc-ncdia sol o nonc dc
fciiiaria. Nao sc ignora o scu acl c a sua fora.
Qucinados or nilIarcs, os fciiicciros
rcaarccian scnrc. Essa oicncia rival da Igrcja
foi vcncida clo icno nuiio nais do quc clos
sulcios.
A fciiiaria sc raiica scnrc con a
assisicncia do dialo. Sc inuncros icsicnunIos,
afirnacs olsiinadancnic rcciidas, ncsno
cusia da vida, lasiasscn ara csialclcccr a
cisicncia dc un faio, nada scria nais
inconicsiavclncnic rovado do quc a cisicncia
do sallai. Incalculavcl c, con cfciio, o nuncro dc
indivduos quc confcssaran ic-lo visiiado airavcs
dos arcs, noniados nuna vassoura, c Iavcr iido
a rclacs scuais con os dcnnios.
Os faios dc fciiiaria dc quc csia cIcia a
idadc-ncdia figuran ccriancnic cnirc os
fcnncnos nais curiosos c, ouirora, ncnos
clicados da sicologia.
O acl da sugcsiao c do coniagio ncnial a
sc nanifcsia cn grandc cscala. Os icsicnunIos
ouvidos no dccurso dos roccssos dc fciiiaria cn
380
varios ascs sao concordcs, as dcscrics dc
saian idcniicas, o nodo dc ir ao sallai c o
ncsno cn ioda aric.
NcnIun inicrcssc cssoal arccc icr
influcnciado a alna dcsscs alucinados. O dialo
lIcs dava vcrdadcirancnic, nuiio ouco cn iroca
da sua salvaao cicrna, c acusados cono
fciiicciros, clcs salian quc os cscravan os nais
icrrvcis sulcios.
Farancnic Iavia, alias, ncccssidadc dc
rccorrcr s ioriuras ara olicr a confissao dos
scus suosios crincs. Os inculados dcscrcvian,
scn rcsisicncia alguna, as ccnas do sallai. O
dialo a os cscrava sol fornas variadas. sao,
gaio, cao rcio, lodc, cic. Ofcrccia aos scus ficis
rcfcics gcralncnic conosias dc fragncnios dc
cadavcrcs c disiracs nui ouco nuncrosas.
Afora as danas. c as rclacs scuais con fcios
dcnnios ou vclIas fciiicciras, as nais frcqucnics
ocuacs consisiian cn fusiigar vigorosancnic
grandcs saos ara quc scgrcgasscn un lquido
csvcrdcado c cgajoso, dcsiinado a falricar
ungucnios c os nagicos.
A fciiiccira crsisiiu duranic scculos c, ncssc
longo crodo, ncnIuna duvida surgiu no csriio
dos nagisirados quanio cisicncia das
ccrinnias dialolicas quc lIcs cran rclaiadas.
Nao Iouvc un unico quc crguniassc a si ncsno
381
quc noiivo arrasiava ianias cssoas a vcndcrcn
a alna ao dialo, cn iroca dc iao ncdocrcs
razcrcs cono o dc concr cadavcrcs noiic
nuna lancic dcscria. Cono icria odido Iavcr
duvida, sc os culados confcssavan o scu crinc?
Eran, or isso, qucinados scn rcnorsos. So no
ducado dc Lorcna, 400 fciiicciros crcccran clo
fogo no csao dc vinic anos.
Nao sc dcvcria airiluir a iodas cssas viinas
da fciiiaria c dc crcnas analogas una
ncnialidadc nuiio difcrcnic da quc rcvclan os
Ioncns dc Iojc. A crcdulidadc nodcrna nao c
ncnor; nudou soncnic dc naiurcza. Fciiicciros
da idadc-ncdia, fciiicciros oliicos nodcrnos,
roncicdorcs dc quincras, cvocadorcs dc
csriios naicrializados, carionanics,
sonanlulas lucidas c adivinIas dc ioda a csccic
cricnccn inuncravcl fanlia dc csriios
confinados no ciclo da crcna, scn quc janais
iivcsscn odido da sair. Ncsic nundo dc
cnganos, alucinacs quc a sc fornan, icn a
aarcnic rcalidadc dos sonIos faniasiicos, quc
nos crscgucn or vczcs noiic.
Dcssc donnio icrrvcl, cn quc cla sc viu
cnccrrada ianio icno, a Iunanidadc finalncnic
sc lilcriou un ouco, nas cssa lilcriaao c iao
rcccnic c iao inconlcia quc un aiavisno nuiio
csado ara a inccssanicncnic a inclc.
382
Quando, aos grandcs csforos, o Ioncn
conscguc cvadir-sc do icrrcno da crcna, cunrc
rccordar-sc dc quc dclc nao sc aroinara nunca
scn sofrcr sua crigosa airaao.
Nuncrosos salios fizcran cssa ccricncia.
Mcdianic os scus insiruncnios c nciodos,
julgaran quc odian cscaar s influcncias
susccivcis dc alucinar sinlcsncnic, scgundo
cnsavan, csriios nuiio csirciios. Na rcalidadc,
foran iao facilncnic iludidos quanio os nais
Iunildcs crcnics. Toda a sua lagagcn cicnifica
acnas scrviu ara dar a ccrias iluscs, das quais
os rorios ficis nao csiavan nuiio convcncidos,
una aarcncia dc ccricza, quc, clas janais icrian
adquirido dc ouiro nodo.
3. A magia nos tempos modernos e os fenmenos de
materializao.
Pcranic os rogrcssos das idcias cicnificas, a
crcna na nagia sc afigurava dcsiruda. Os
fciiicciros, dcsojados do scu rcsigio, so
acIavan crcdiio cn algunas aldcias olscuras.
Mas o anor do nisicrio, as ncccssidadcs
rcligiosas quc una fc nuiio aniiga alincniava
nal, a cscrana dc solrcvivcr ao iunulo, sao
scniincnios iao vivos quc nao odcrian norrcr.
A nagia aniiga dcvia, ainda una vcz, rcaarcccr,
nudando dc nonc scn sofrcr noiavcl
nodificaao. CIana-sc Iojc oculiisno c
383
csiriiisno, os augurcs sc dcnoninan ncdiuns,
os dcuscs insiradorcs dc oraculos sc iniiiulan
csriios, as cvocacs dos norios icn o nonc dc
naicrializaao.
Duranic nuiio icno a nova crcna foi
dcsdcnIada clos salios; nas, Ia uns vinic anos
quc assisiinos a csic fcnncno nuiio inrcvisio.
cnincnics rofcssorcs iornan-sc convcncidos
adcios dc iodas as fornas dc nagia. Assin,
rcuiados aniroologisias, cono Lonlroso,
afirnan quc cvocaran as sonlras dos norios c
con clas convcrsaran; ilusircs qunicos, iais
cono Croolcs, dizcn icr vivido ncscs con un
csriio quc diariancnic sc naicrializava c
dcsnaicrializava, rofcssorcs dc filosofia cclclrcs,
cono FicIci, dcclaran icr visio un gucrrciro dc
caaccic surgir csoniancancnic do coro dc
una ncnina, fsicos disiinios, cono d'Arsonval,
rcfcrcn quc un "ncdiun odc fazcr variar,
voniadc c dc un nodo considcravcl, o cso dc
un oljcio. Vcnos, cnfin, ilusircs filosofos, cono
o sr. Douirou, disscriarcn cn lrilIanics
confcrcncias solrc os csriios, as conunicacs
solrcnaiurais, c afirnarcn quc "a oria
sullininal c a alcriura cla qual o divino odc
cncirar na alna Iunana".
ccrio quc ouiros salios, igualncnic
ilusircs, rcjciian. cssas olscrvacs, airiluvcis,
no scu concciio, a sinlcs alucinacs, c clcs sc
384
indignan conira o quc cIanan rciorno s
fornas nais laias da fciiiaria c da sucrsiiao.
Pcranic afirnacs dc ial nancira
coniradiiorias, o ullico insirudo fica crlco c
crgunia sc c vcrdadcirancnic ossvcl quc
olscrvadorcs Ialcis sc ossan iludir ianio, c
orquc faios quc divcrsos olscrvadorcs adniiian
cono ccrios janais foran visios or ouiros quc
ocravan con as ncsnas crsonalidadcs c cn
condics aarcnicncnic idcniicas.
Isso so sc odcria, dc faio, conrccndcr,
dcois dc un csiudo rofundo do nccanisno das
crcnas, assin cono do acl quc a sugcsiao
colciiva c o coniagio rcrcscnian. Cunrc,
cnfin, salcr quc a ilusao sc iorna, cn ccrias
circunsiancias dcicrninadas, lasianic inicnsa
ara confundir-sc con a rcalidadc.
A fin dc nosirar a iliniiada crcdulidadc dc
ccrios salios cnincnics, dcsdc quc cnciran no
donnio da crcna, vou cscolIcr o fcnncno
oculiisia nais csiudado or clcs, o quc c
dcnoninado das naicrializacs. Vcrcnos
rcuiados fisiologisias adniiir, scn Icsiiaao,
quc un scr vivo sc odc consiiiuir
insianiancancnic con os scus ossos, as suas
aricrias, os scus ncrvos, cn una alavra, con
iodos os scus orgaos.
385
Dcfinanos, rincirancnic, scgundo os
csriias, cn quc consisic una naicrializaao.
"A alavra naicrializaao,
cscrcvc o Dr. Mawcll, significa quc
un csriio, o dc un norio ou
ncsno o dc una cssoa viva, odc
sulirair ao organisno do ncdiun o
"fluido", isio c, una sulsiancia
inondcravcl, susccivcl,
cnircianio, dc condcnsar-sc c
iornar-sc naicria. Essa sulsiancia
sc agrcga cn naicria c sc arcscnia
sol fornas divcrsas, confornc a
voniadc da inicligcncia quc a
naniula. Ordinariancnic c un
coro analogo a un coro vivo quc
cssa inicligcncia falrica; lcnlra a
forna quc iinIa, quando vivo, o
dcfunio, sc sc iraia dc un norio.
Tais coros icn a dcnoninaao dc
naicrializados."
Para os oculiisias iodos os orgaos sao
ccrcados dc una csccic dc cnvoliorio fornado
dcssa sulsiancia suiil. Alcn do nosso coro
naicrial, ossunos cn dulicaia, un "coro
asiral", or vczcs scaravcl do rinciro dcois da
noric. Elc sc odc naicrializar, scrvindo-sc dos
clcncnios naicriais dc un coro vivo, o do
ncdiun, or ccnlo.
386
Naiuralncnic, as clicacs dos csriias
solrc ial assunio sao lasianic confusas c varian
con a inaginaao dc cada auior. Cunrc
unicancnic rcicr quc do coro dc un cnic vivo
odcria insianiancancnic surgir ouiro scr,
ossuindo os ncsnos orgaos c nao o scu sinlcs
asccio.
A fanosa Kaiy King, dc Willians Croolcs
iinIa, con cfciio, un coraao nuiio rcgular, c os
ulncs do faniasna dc caaccic, naicrializado
cn rcscna do rofcssor FicIci, scgrcgavan
acido carlnico cono os dc un cnic ordinario,
cono sc odc vcrificar, ncdianic a insuflaao dc
ar nun iulo lanIado cn agua dc lariia. Sc
csscs salios, c aquclcs dc quc falarcnos nais
adianic, nao cran viiinas dc fraudcs na
vcrdadc cnorncs clcs sc odcn glorificar dc icr
assisiido a nilagrcs analogos ao dc Dcus, no
Ccncsc, ao fazcr sair Eva do coro dc Adao.
Dcois da dcnonsiraao dc scnclIanics
rodgios nao scria ossvcl ncgar os da Dllia.
Infclizncnic, cada vcz quc clcs udcran scr
caninados dc nais crio, csscs faniasnas
rcvclaran a rcscna dc fraudcs dc ial nodo
grossciras quc dcsdcnIaranos, ccriancnic, csic
assunio, sc cnincnics csriios nao iivcsscn sido
iludidos.
387
As iluscs dos salios acina rcfcridos ou
daquclcs quc, cono Lonlroso, afirnan Iavcr
cvocado norios c convcrsado con clcs,
invariavclncnic sc originan da sugcsiao c das
fraudcs.
Podc-sc avaliar a influcncia das fraudcs
scnrc cfciuadas na cscuridao clo caso
rcccnic do cclclrc Millcr, o qual fazia aarcccr,
succssivancnic, varios faniasnas, quc
convcrsavan con os assisicnics c crniiian, quc
os iocasscn. Confianic cn dcnasia na
crcdulidadc, alias incnsa, dos assisicnics, clc
ncgligcnciou, finalncnic, ccrias rccaucs c foi
surrccndido cn lcna fraudc. Os jornais
csriias quc nais ardcnicncnic o iinIan
susicniado, foran olrigados a confcssar o scu
crro.
Igualncnic iico o caso dc Ana MoiIc, quc
cniusiasnou Dcrlin, aic ao dia cn quc Ialcis
agcnics dc olcia, icndo dcscolcrio os scus
csiraiagcnas, a lcvaran ao irilunal, quc a
condcnou a dczoiio ncscs dc risao.
A sua Iisioria foi longancnic rcfcrida clo
Dr. Mawcll, dc qucn iranscrcvo os scguinics
orncnorcs. Aquclc ncdiun dava scsscs
ullicas, duranic as quais naicrializava as florcs
no csao.
388
"Esscs fcnncnos csiranIos sc
rcalizan, alias, nos lugarcs nais
difcrcnics c fora das scsscs. Nun
cafc cla naicrializou un cdao dc
lolo; nos janiarcs, a quc assisiia,
caian florcs ao scu lado, ouiras lIc
nascian nas naos, surgian
suliiancnic nas csaduas dos scus
vizinIos."
"Os faios sc assaran assin
duranic ncscs c anos. Auncniava
o nuncro dc cssoas quc Mnc
FoiIc convcriia, o csiriiisno fazia
rogrcssos quc inquiciaran a coric
c rovocaran ccrias olcnicas...
Una noiic, or ordcn do Prcfciio dc
olcia, varios agcnics
surrccndcran o ncdiun duranic
una scssao c vcrificaran quc as
florcs rovindas, suosiancnic, dc
una naicrializaao, cran
sinlcsncnic florcs naiurais
oculias sol o vcsiido do ncdiun."
No dccurso das nuncrosas scsscs cfciuadas
no Insiiiuio Psicologico dc Paris, o ncdiun
Eusaia, crcclcndo a vigilancia dos assisicnics,
icniou nuiio oucas naicrializacs. Conscguiu,
cnircianio, una vcz, dcsrcndcr as naos das dos
scus olscrvadorcs c coniornou a calca dc un
389
dos Ioncns con un lrao quc scria o dc un
faniasna, nas cuja origcn logo sc rcconIcccu.
En Naolcs, salcndo quc cra ncnos
olscrvada c ocrando dianic dc una assisicncia
nuiio confianic, o ncsno ncdiun rcalizou
inconcclvcis rodgios.
Os fcnncnos quc vou ciiar assavan-sc cn
rcscna do rofcssor Doiiazi, un dos nais
cnincnics salios da Iialia, quc cra auiliado or
disiinios olscrvadorcs. O rclaiorio oficial quc
vanos rcsunir, foi ullicado cn cicnso nos
Anais das cicncias fsicas (agosio, scicnlro c
ouiulro dc 1907}.
O, sr. Doiiazi c os scus auiliarcs csiavan
crsuadidos dc quc do coro dc Eusaia odian
sair un lrao c una nao invisvcis, quc lIc
crniiian lcvaniar una ncsa dc 22 quilos c
dcslocar nuncrosos oljcios. O salio fisiologisia
adniiia, orianio, cono sc vc, a fornaao
insianianca dc ncnlros invisvcis caazcs dc
aiuar cono ncnlros ordinarios.
Alcn dcsscs lraos c dcssas naos invisvcis,
o sr. Doiiazi c os scus ajudanics garaniian icr
visio surgir do coro do ncdiun naicrializacs
nuiio visvcis, rincialncnic una calca. "Toda
a gcnic, dissc clc, viu a aariao; cu iivc un
frcniio cn iodo o coro. Aarcccran ianlcn
dcdos c naos."
390
Todas cssas naos visvcis ou invisvcis
iinIan iocado os assisicnics c dcslocado os
clcncnios dos aarclIos rcgisiradorcs.
Troucran ncsa varios oljcios roinos ao
ncdiun, cnirc os quais un landolin. Craas aos
scus dcdos invisvcis, Eusaia odc iirar sons do
insiruncnio colocado a 60 ccninciros dcla,
aoiar as naos nuna argila., novcr o loiao dc
una lanada clcirica, cic. Eusaia, acrcsccnia o
auior, "clora c aala iudo quanio sc acIa no
galincic, con as suas naos ncdiunicas".
Na ncsna scssao, o auior conicnla "duas
aarics dc rosios Iunanos dc cor naiural,
nuiio alidos, quasc diafanos."
Ouiros salios conIccidos, o Dr. Vcnzano, o
rofcssor Morsclli, cic., anuncian icr olscrvado
con o ncsno ncdiun fcnncnos analogos,
rincialncnic "un vulio dc nulIcr quc iinIa
nos lraos una criana dc calclos nuiio curios.
O olIar da nulIcr csiava voliado ara cina,
nuna aiiiudc dc anor ao filIo". Inicrrogado, o
ncdiun dcclarou quc a "forna da nulIcr cra
nac dc Mllc. Avcllino scndo scu ncio a criana
quc cla irazia nos lraos". Duranic cssa
naicrializaao, a sala csiava iluninada or una
luz dc gas nuiio inicnsa.(12} Esia uliina
ariicularidadc nosira quc a luz nao incdc o
aarccincnio dos faniasnas, cono rcicndcn os
csriias. Dasia quc os assisicnics ossuan una
391
fc lasianic foric. Crcio, cnircianio, con os
ncdiuns, quc a olscuridadc c nuiio favoravcl ao
dcscnvolvincnio da crcna.
O sr. rofcssor Morsclli, nuna volunosa
ncnoria rclaiiva aos fcnncnos ncdiunicos(13},
iransfornada dcois nun grandc livro, afirna icr
rcconIccido a caiidao dc iodos os fcnncnos
rcccdcnics c ainda dc alguns ouiros. Fala-nos,
solrciudo do frio inicnso cniiido, algunas vczcs,
clo ncdiun. "E ialvcz, diz clc, un snlolo do
frio dos iunulos, quc sc alrcn ara dar
assagcn aos dcfunios? "Elc assisiiu
"naicrializaao dc una dcscncarnada quc lIc cra
nuiio cara", cic.
Nuna cnircvisia ullicada clo jornal Lc
Maiin, o salio rofcssor Lonlroso asscvcra icr
visio, naicrializada, sua nac dcfunia, quc con
clc convcrsou.
Ja dissc acina quc nas ccricncias
cfciuadas con o ncdiun Eusaia, os rcsuliados
variaran confornc os ascs c os olscrvadorcs.
Na Iialia, cono acalanos dc vcr, foran
naravilIosos, c janais rcalizaran naiorcs
nilagrcs os nagicos das lcndas. Na Inglaicrra, os
rcsuliados foran nulos, orquanio a conissao
noncada ara o canc dcsscs fcnncnos
dcclarou quc Iouvcra fraudc. En Frana, o ciio
oscilou scgundo o ncio c a ncnialidadc dos
392
assisicnics. Considcravcl nos ncios nundanos,
nuiio dininuio, ao conirario, nos ncios
cicnificos.
No dccurso dc una cnircvisia ullicada or
varios jornais, o sr. d'Arsonval dcclarou
considcrar iodos os fcnncnos dc naicrializaao
cono "fraudcs ou acrolacias", c o Insiiiuio
Psicologico, dcois dc nuncrosas scsscs, nao
odc olscrvar ncnIun cn quc a fraudc dciassc
dc inicrvir.
A cssa ncsna conclusao cIcgou o sr. Dasirc,
ncnlro da Acadcnia dc Cicncias c rofcssor dc
filosofia na Sorlonnc. Eaninanos junios o
ncdiun quc ionara aric nas ccricncias do
Insiiiuio Psicologico. As scsscs sc rcalizaran no
ncu doniclio. Vinos, or varias vczcs, quasc cn
lcno dia, aarcccr una nao solrc a calca do
ncdiun, nas, fazcndo olscrvar as suas
csaduas clo ncu rcarador, quc, ncdianic
una luz laicral odia scguir iodos os
novincnios, scn quc o ncdiun o susciiassc,
adquirinos logo a rova dc quc cssas naos
naicrializadas cran, sinlcsncnic, as naos
naiurais do ncdiun, lilcriadas da vigilancia dos
olscrvadorcs. Dcsdc quc Eusaia crcclcu quc
cra susciiada, a aariao dc naos ccssou
inicirancnic c so rcconcou quando, ccdcndo ao
dcscjo dc alguns anigos crcdulos, cu conscnii cn
quc clcs assisiisscn a una scssao, na qual, cn
393
viriudc do nuncro dc cssoas, nao udc ccrccr
vigilancia.
As concluscs dcsic caiulo sc incn
nuiio facilncnic, ara quc rcciscn scr
dcscnvolvidas. Tarcfa, alias, nuiio inuiil. Os
convcncidos crnancccrao convcncidos, c os
cciicos coniinuarao a scr cciicos. No donnio da
fc, a razao nao inicrvcn.
4. Razes psicolgicas da formao das crenas
ocultistas.
Olscrva-sc o acl da sugcsiao c do coniagio
ncnial nos naravilIosos fcnncnos quc sc
rcndcn nagia c na sua influcncia solrc os
csriios nais cnincnics.
Mas cssa inicrrciaao nao odcria lasiar.
Para conrccndcr a gcncsc dc raiicas quc
crsisiiran cn ianios ovos airavcs das idadcs c
ainda sulsisicn, cunrc clcvar-sc a una
conccao nais gcral c nao icniar clicar con a
razao o quc alsoluiancnic nao dccndc dcla.
A nagia, sol iodas as suas fornas, dcvc scr
considcrada cono una nanifcsiaao dcssc
csriio nsiico inscaravcl da nossa naiurcza c
dc quc nosiranos a fora.
Fundadorcs dc rcligics, fciiicciros, nagos,
adivinIos, roagadorcs dc ianias iluscs quc
icn cncaniado ou aicrrado nossos ais c scnrc
394
rcaarcccn, sao os saccrdoics dc una dcusa
odcrosa, quc donina iodas as ouiras c cujo
culio arccc cicrno.
Considcrcnos clo cnsancnio, airavcs do
icno c do csao, os nilIarcs dc cdifcios sacros
crguidos cn 8000 anos nas grandcs cidadcs c
rocurcnos disccrnir quc foras nisicriosas
fizcran cdificar scn ircguas csscs icnlos, csscs
agodcs, cssas ncsquiias, cssas caicdrais, cn
quc sc acunulan as naravilIas da aric.
Dcscolrc a clicaao disso, qucn csquisa o
quc cdian os Ioncns aos dcuscs, dc asccios
iao divcrsos, quc clcs a invocaran. Un
scniincnios idcniico visivclncnic scnrc os
aninou. Os ovos dc iodas as raas adoraran,
sol noncs divcrsos, una unica divindadc. a
Escrana. Todos os scus dcuscs cran, ois, un
so Dcus.
395

CAPTULO III

MTODOS DE EXAME APLICVEIS AO
ESTUDO EXPERIMENTAL DE CERTAS
CRENAS E DE DIVERSOS FENMENOS
SUPOSTAMENTE MARAVILHOSOS

1. Insuficincia dos mtodos habituais de observaes.
As iluscs dc quc foran viinas os salios
dcdicados ao csiudo dos fcnncnos csriias,
nosiran quc os nciodos dc invcsiigaao,
uiilizavcis no donnio do conIccincnio, ja nao o
sao no icrrcno da crcna.
Sao inraiicavcis orquc o salio sc acIa,
cniao, cn condics inicirancnic ccccionais
Cunrc-lIc, con cfciio, conlaicr inccssanics
fraudcs, alIcias s suas ccricncias ordinarias c
luiar conira as iluscs quc lIc sao sugcridas.
O nciodo dc csiudo dos fcnncnos quc
scrvcn dc lasc a ccrias crcnas, dcvc, orianio,
scr inicirancnic rcnovado, a fin dc crniiir quc
sc olicnIan alguns rcsuliados. Cono o assunio
sai un ouco dos liniics dcsia olra, liniiar-nc-
ci a indicar, cn lrcvcs icrnos, orquc os
nciodos aic aqui cnrcgados sao dcsiiiudos dc
396
valor c a quc assunios sc alica dc un nodo uiil
a ccricncia.
Olscrvar-sc-a, rincirancnic, quc os crcnics
nos fcnncnos oculiisias afirnan quc clcs nao
sc odcn rcroduzir voniadc, nao sc acIando,
or conscguinic, sulnciidos a ncnIun
dcicrninisno. As oicncias sucriorcs criadoras
dc iais fcnncnos nao olcdcccn aos nossos
caricIos. Juiicr lana o raio quando lIc araz,
Nciuno dcscncadcia as icncsiadcs scn aicndcr
ao dcscjo dos navcganics.
A inossililidadc dc rcvcr un fcnncno
nao incdc, dc nancira alguna, o scu csiudo
cicnifico, quando clc sc nanifcsia. Essa rincira
dificuldadc nao c, orianio, considcravcl. Ouiras,
nuiio nais gravcs, sc vao arcscniar.
2. Valor do testemunho e da observao no estudo das
crenas.
En Iisioria, o nciodo dc csiudo c o
icsicnunIo. En naicria cicnifica, a ccricncia,
c a olscrvaao scrvcn dc guia.
Ora, ara os fcnncnos oculiisias, o rinciro
nciodo consisic cn rcjciiar inicirancnic, c a
olscrvaao assin cono a ccricncia sao
unicancnic uiilizavcis cn circunsiancia
ccccionais.
397
Por quc sc clinina o icsicnunIo, ncsno
quando as olscrvacs sao nuncrosas c
concordcs?
Sinlcsncnic orquc a Iisioria da naior
aric dos fcnncnos naravilIosos rova quc
nilIarcs dc olscrvadorcs afirnan a cisicncia dc
faios, nais iardc considcrados cono alucinacs
individuais ou colciivas. As ccnas do sallai, s
quais, airavcs dos arcs, foran assisiir lcgics dc
fciiicciros, sao, cono ja dissc, aicsiado or
unanincs icsicnunIos consignados cn
inuncros roccssos. Muiio oucos faios
Iisioricos sc aoian cn scnclIanic
docuncniaao; ningucn, cnircianio, ousaria
susicniar, nos nossos dias, a cisicncia rcal dos
fcnncnos dc fciiiaria. As aarics
solrcnaiurais aicsiadas or ccnicnas dc
cscciadorcs nao sao Iojc considcradas cono
doiadas dc una cisicncia nais ccria.
O icsicnunIo, cono nciodo dc csiudo dos
fcnncnos naravilIosos, dcvc, orianio, scr
conlciancnic rcjciiado, c clo ncsno noiivo a
olscrvaao individual crnanccc scn valor. En
scnclIanic assunio, a sugcsiao arccc scr una
lci consianic. Ela aiua. solrciudo, quando, sol a
influcncia da aicnao cccianic, o olscrvador
julga icr rcconIccido un csloo dc fcnncno.
398
Dcscncadcia-sc, cniao, una scric dc
alucinacs, quc facilncnic sc acciian cono
rcalidadcs. Ouanos scnrc, lcncvolancnic os
crcnics, ara nao os nolcsiar, nas nao
acrcdiicnos nas suas narracs nilagrosas.
Concclc-sc a circna dificuldadc do csiudo
dos fcnncnos naravilIosos, quando sc salc a
quc onio c difcil a caia olscrvaao dos faios
nais sinlcs.
"Nao c iao facil quanio sc suc,
cscrcvc o rofcssor Dcaunis,
liniiar-sc a vcrificar un fcnncno.
Tcnos iodos, a dcsciio da nossa
voniadc, una icndcncia cn
dcfornar os faios quc olscrvanos,
a sulncic-los s nossas idcias, aos
nossos Ialiios ncniais, nossa
nancira dc vcr. A olscrvaao
crfciia c coisa rarssina. O ncdico
quc inicrroga un docnic salc
quanio c difcil olicr quc clc diga o
quc scnic c so o quc scnic. Tonai
dcz icsicnunIas do ncsno faio,
cada qual, c dc nuiio loa fc, o
rcfcrira dc un nodo difcrcnic."
3. Valor da experincia individual e coletiva.
Elininados o icsicnunIo c a olscrvaao
cono ncio dc csiudo, rcsia a ccricncia.
399
En assunios vulgarcs, o scu cnrcgo scria
facil; nas alicada a fcnncnos visios airavcs do
risna da crcna, longc dc csclarcccr, cla so
conirilui, as nais das vczcs, ara liar crros. A
ccricncia odc scr lcn cccuiada; nas quc
uiilidadc arcscnia, quando alicada a faios
sinulados ou invisvcis ara o olscrvador
colocado na olscuridadc? Nao sc olicn ncnIuna
vcrificaao cficaz, quando sc discn,
Ialilncnic, aarclIos rcgisiradorcs dcsiinados a
indicar o dcslocancnio dc un oljcio, quc o
ncdiun, oculio or una coriina, naniula sua
voniadc.
En naicria dc oculiisno, as condics dc
ccr1ncniaao arcscnian ial dificuldadc quc
os salios, dcscjosos dc iraiar dcssa qucsiao, sc
rcuncn na cscrana dc quc as suas luzcs
individuais sc adicionarao, o quc c, alias, una
suosiao nuiio incaia.
As cssoas un ouco faniliarizadas con a
sicologia das nuliidcs salcn cono c dininuia
a uiilidadc dos inqucriios colciivos. Os
olscrvadorcs iransniicn sugcsiao uns aos
ouiros c crdcn inicirancnic o csriio criico; o
nvcl da sua crcdulidadc laia c clcs cIcgan
acnas a concluscs inccrias. Nao crcio quc una
so grandc dcscolcria Iaja sido fciia or una
colciividadc. Sc alguna sc rcalizar no donnio do
oculiisno, cla scra ccriancnic dcvida a un salio
400
isolado, quc so icra, cn scguida, o iralalIo dc
nandar vcrifica-la.
Todos os inqucriios rclaiivos ao oculiisno
cnrccndidos na Inglaicrra, cn Frana c na
Iialia, nada adianiaran c anlancnic
jusiificaran as rcflccs rcccdcnics. Confornc a
ncnialidadc dos assisicnics c o scu grau dc
sugcsiililidadc, o ncsno ncdiun foi considcrado
cono un vulgar cnlusiciro ou, ao conirario,
cono ossuidor dc odcrcs iao naravilIosos
quanio os quc foran ouirora airiludos ao dialo
cla fciiiaria.
O nais inorianic dcsscs inqucriios, ianio
clo icno c clo dinIciro dcscndido quanio
cla qualidadc dos olscrvadorcs, foi o quc
organizou o Insiiiuio Psicologico dc Paris. Os
rcsuliados nao foran lrilIanics, acsar dos
25.000 francos sacrificados c das 43 scsscs
consagradas s ccricncias.
Solrc quasc ncnIun dos fcnncnos os
olscrvadorcs conscguiran un conlcio acordo.
Soncnic, c no iocanic lcviiaao o rclaior sc
nosirou un ouco afirnaiivo, nas as
ccricncias rcvclaran quc as conviccs sc
aoiavan cn lascs circnancnic fragcis. Os
ncnlros da conissao dc canc viran-sc
olrigados, nao olsianic a sua cvidcnic
lcncvolcncia, a rcconIcccr inuncras fraudcs.
401
Conquanio longo c cusioso, cssc inqucriio
nao csclarcccu, or forna alguna, o assunio.
Dcois dc Iavcr assisiido naior aric das
scsscs do Insiiiuio Psicologico, o cnincnic fsico
Dranly nc cscrcvia. "O quc vi, nao nc
convcnccu".
4. Necessidade de dissociar os fenmenos e praticar
apenas o exame de um elemento isolado. Aplicao ao
estudo da levitao.
O conlcio insuccsso do discndioso
inqucriio do Insiiiuio Psicologico dcnonsira,
clarancnic, cono cu dizia, ao concar, o
ncdocrc valor dos aiuais nciodos dc csiudo.
Considcro quc ao invcs dc discrsar a sua
aicnao or una nuliidao dc fcnncnos
accssorios, o olscrvador sc dcvc consagrar un
dclcs, isio c, ionar un faio lcn circunscriio,
lcn isolado, c incansavclncnic csiuda-lo con
aarclIos rcgisiradorcs, indccndcnics da sua
aao, aic quc iudo sc dcnonsirc dc nodo
conlcio.
Cono ningucn Iouvcssc, aarcnicncnic,
crcclido a uiilidadc dcssc rincio, rcsolvi
alica-lo a un caso isolado, niiidancnic dcfinido.
a suscnsao dc un coro scn coniaio. Dcois do
canc do ncdiun Eusaia, con o aulio do
rofcssor Dasirc, rcsiavan-nos no csriio
algunas duvidas solrc cssc onio.
402
Os fcnncnos dc lcviiaao nada icn, alias,
quc scja conirario razao. Un ncdiun odcria
ossuir una fora ariicular susccivcl dc airair
os oljcios, cono o ina airai o fcrro. Mas, anics
dc disscriar solrc cssa fora, arccia uiil
dcnonsirar a sua cisicncia.
Para fiar as ninIas duvidas quanio
ossililidadc das lcviiacs, rcsolvi aclar ara
iodos os ncdiuns quc rcicndian ossuir cssa
faculdadc. Con o concurso do rncic Foland
Donaaric, ncnlro da Acadcnia dc Cicncias, c
do Anais das Cicncias Psquicas, insiiiu un
rcnio dc 2.000 francos, dcsiinados ao ncdiun
quc dcslocassc un oljcio scn coniaio. Para quc
a idcia dcssc rcnio cIcgassc ao conIccincnio
dc iodos os inicrcssados, rccorri . ullicidadc dc
un jornal inorianic, Lc Maiin. O ncu ariigo foi,
alias, rcroduzido cla naior aric dos grandcs
jornais do univcrso.
Sc a ccricncia quc cu rounIa sc
Iouvcssc rcalizado icria consiiiudo una rova
dcfiniiiva, ao alrigo dc ioda a discussao. Dcvia
cfciuar-sc cn lcno dia, no laloraiorio do
rofcssor Dasirc, na Sorlonnc, cn rcscna dc
dois rcsiidigiiadorcs, dc un foiografo
cncarrcgado dc cincnaiografar os orncnorcs do
aconiccincnio, c cnfin dc quairo ncnlros da
Acadcnia dc Cicncias, sinlcsncnic incunlidos
403
dc vcrificar cn quc condics os fcnncnos sc
iinIan rcalizado.
Nao sc odia oljciar s condics
rcccdcnics quc os fcnncnos dc lcviiaao
soncnic sc roduzcn na olscuridadc, iinIan
rcnunciado a cssa cigcncia. O sr. Mawcll nao
ccssa dc insisiir, no scu livro, na ossililidadc dc
olicr os fcnncnos dc lcviiaao cn lcna luz. O
sr. Doirac, rciior da Acadcnia dc Dijon, afirna
ianlcn icr, or varias vczcs, luz, airado una
ncsa, scn iocar. Porquc, gozando dc iao curiosa
roricdadc, nao quis olicr o rcnio dc 2.000
francos?
O anuncio dcssc rcnio valcu-nc,
naiuralncnic, a rcccao dc nuiias ccnicnas dc
carias, orcn soncnic cinco ncdiuns sc
arcscniaran ara ganIa-lo. Fcfcri-lIcs as
condics acina indicadas roncicndo, alias, o
nuncro dc scsscs quc quiscsscn. Disscran-nc
quc voliarian. Nao os iornci a vcr.
Conquanio o ncdiun Eusaia icnIa ccssado
dc olicr, dcsdc quc una vigilancia scria foi
ccrcida, o dcslocancnio do raio dc un csa-
carias, quc cigc una fora nuiio infcrior a una
grana, os csriias nao Icsiiaran cn afirnar quc
os ncdiuns conscgucn dcslocar scn coniaio
csos dc ccrca dc 200 quilogranas.
404
"O fcnncno da lcviiaao das
ncsas rcrcscnia o "a, l, c", dc
csiriiisno diz o rofcssor Morscff
Ncssc ariicular ja nao Ia duvida
ossvcl!!! A ncsa sc lcvania
inicirancnic so, scn csiraiagcnas
ncn cnlusics c fica suscnsa aic
78 scgundos... Aqui cn Ccnova un
jovcn ocia, ccclcnic ncdiun,
inriniu novincnio a una caia
quc csava 180 quilos."
lancniavcl quc cssc jovcn ocia, caaz dc
dcslocar 180 quilogranas scn os iocar, nao
icnIa icniado alcanar o rcnio dc 2.000
francos, crgucndo soncnic algunas granas.
Crcio icr rcsiado un grandc scrvio,
dcnonsirando quanio c raro o fcnncno da
lcviiaao, quc os csriias julgan iao sinlcs,
adniiida a Iioicsc dc quc clc sc ossa roduzir,
do quc nao icnos alsoluiancnic rova alguna.
O Insiiiuio Psicologico quis ianlcn vcrificar
os fcnncnos dc lcviiaao. Ncssc iniuiio, icvc
incnso iralalIo, nas, infclizncnic, ncnIuna das
ccricncias cccuiadas c solrciudo as
foiografias arcscniadas cn aoio dcssas
ccricncias, udcran convcnccr.
405
Mais fclizcs, os salios iialianos
conicnlaran Eusaia suscnsa no ar "or naos
csriias".
Lonlroso, dcois dc Iavcr oliido favor
csccial dc convcrsar con a sonlra dc sua nac,
nosira-sc nuiio caicgorico ncssc onio. Eis cono
sc crinc nuna cnircvisia ullicada clo Maiin.
"Un fcnncno ciraordinario foi olscrvado
quando Eusaia, icndo-sc scniado, con as naos
c os cs aiados, concou nuiio lcniancnic a
clcvar-sc aic cIcgar ao lano da, ncsa c scniar-
sc. Sol as suas ailas, acnas sc vian duas naos
csriias quc a ajudavan. Essa ccricncia foi
scriancnic fiscalizada." crniiido duvidar da
fiscalizaao, nas nao da rolusia fc dos
olscrvadorcs.
Os csriios, cujas "naos csriias" ajudan
Eusaia a lcvaniar iao facilncnic o scu rorio
cso ou ncsas nuiio csadas, olsiinadancnic
lIc rccusan aulio, logo quc dcsagradavcis
cciicos caninan as coisas dc nuiio crio. No
Insiiiuio Psicologico, cla Iavia fciio dcsccr,
disiancia, un csa-carias, c. as conviccs
concavan a fornar-sc, conquanio cla Iouvcssc
sido surrccndida varias vczcs a alaiar o raio
da lalana con un icnuc fio dc calclo cnirc os
dcdos. Coniinuando a susciiar a fraudc, un
assisicnic ionou a rccauao dc rcvcsiir dc ncgro
406
dc funo o raio da lalana, assin cono o ficl c o
ndicc do csa-carias Qualqucr coniaio dc fio ou
dc calclo dcvia, rcvclar-sc, incdiaiancnic or
un irao dciado na fuligcn. A coniar dcssc
noncnio, c cn iodas as ccricncias
sulscqucnics. Eusaia nao odc aiuar una so
vcz, disiancia, solrc o csa-carias.
Ela icniou variar o scu cso cn rcscna do
Insiiiuio Psicologico c, cfciivancnic, diz o rclaior,
a lalana indicou una dininuiao dc cso, nas
o grafico dado clo aarclIo rcgisirador arccc
scr nuiio inccrio, orquanio o rclaior acrcsccnia.
"Dcvcnos nos concluir da quc Eusaia ccrcia
naquclc noncnio rcssao con as naos solrc a
ncsa?"
cna quc, icndo csiudado ianio icno cssc
ncdiun, os olscrvadorcs janais icnIan a idcia
dc rcciir cssa inorianic ccricncia, afin dc
fornar una convicao osiiiva ou ncgaiiva.
As icniaiivas dos ncnlros da conissao do
Insiiiuio Psicologico ara fiar, cla foiografia, a
lcviiaao dc una ncsa, nao iivcran ciio, o quc
rova, ainda una vcz, o dininuio valor das
ccricncias colciivas.
"Nao oliivcnos, diz o rclaior,
foiografias dc conlcia lcviiaao,
cn quc os quairo cs da ncsa
scjan inicirancnic visvcis. Una
407
unica foiografia foi ionada, dc
suliio, cn lcna olscuridadc. A
ncsa iinIa-sc crguido acnas cn
dois cs. Parccc nanifcsio, alias,
clo canc da osiao das naos do
ncdiun, quc cssa lcviiaao, c
inicirancnic nornal. A alna da
nao csqucrda dc Eusaia ioca o
angulo da ncsa, quc cla arccc
crgucr; quairo dcdos da sua nao
dirciia sao foricncnic aoiados
crio do angulo oosio. A sincrgia
das naos ara roduzir ou nanicr
cssa lcviiaao c visvcl."
cn iodo o caso ccrio, Iojc, quc o nais
sinlcs dos fcnncnos invocados clos csriias,
a lcviiaao dc un oljcio, nao odc scr
niiidancnic oliido. Eis algunas assagcns do
ariigo clo qual fiz conIcccr as conscqucncias do
concurso quc cu iinIa fundado.
"Os lciiorcs do Maiin salcn quc,
cono o concurso do rncic
Foland Donaaric c do Dr. Davic,
ros un rcnio dc 2.000 francos
ao ncdiun caaz dc lcvaniar, cn
lcno dia, scn o iocar, un oljcio
colocado solrc una ncsa. Tcndo
iido una rccrcussao considcravcl,
cn Frana c no csirangciro, o ariigo
408
quc coniinIa cssa roosia, nao sc
odc suor quc un so csriio o
Iaja ignorado."
"Fcccli, alias, nuiias ccnicnas
dc carias quc nc rclaiavan
naravilIosas Iisiorias, orcn
acnas cinco candidaios sc
ofcrcccran ara rcalizar a
ccricncia. Dcois dc icrcn
discuiido as condics cosias,
quc acciiaran, clcs roncicran
voliar. NcnIun rcaarcccu. A
ccricncia arcccu-lIcs, ois,
cvidcnicncnic, irrcalizavcl."
"Os csriias sc consolan dcssc
insuccsso nanifcsio, asscgurando
quc os fcnncnos dc lcviiaao
foran olscrvados nuiias vczcs. Un
dclcs afirnava ncsic jornal quc, Ia
quarcnia anos, sc viran csriio
crgucr una ncsa carrcgada dc 75
quilogranas dc cdras. Essa
ocraao indica, cvidcnicncnic,
nos csriios, un grandc vigor quc
consola un ouco da lancniavcl
olrcza das suas rcvclacs. Fcsia
a salcr, cnircianio, orquc os
ncdiuns, caazcs, Ia quarcnia
anos, dc crgucr 75 quilogranas, ja
409
nao odcn lcvaniar Iojc algunas
granas? CanIar dois. nil francos
cn dois ninuios c csialclcccr un
onio inorianic da cicncia cra,
coniudo lasianic icniador."
"O unico arguncnio ainda
uiilizavcl clos csriias c o
icsicnunIo dc cnincnics salios,
quc afirnan icr olscrvado
fcnncnos dc lcviiaao c
nuncrosos ouiros nuiio nais
naravilIosos. Acrcsccnian quc nao
sc icn o dirciio dc dcclarar
rcviancnic quc una coisa c
inossvcl."
"Conccdo dc lon grado csic
uliino onio. ossvcl quc
Mincrva icnIa sado inicirancnic
arnada do ccrclro dc Juiicr c a
lanada naravilIosa dc Aladin
icnIa cisiido. Adniiir-sc-a,
coniudo, cnso cu, quc arcccndo
csscs fcnncnos, ouco rovavcis,
scrian ncccssarias rovas dccisivas
anics dc adniii-los."
"Assin, quando un salio cono
Lonlroso afirna icr visio
naicrializar-sc, dianic dclc, a
410
sonlra dc sua nac c convcrsado
con cla; quando un fisiologisia
cclclrc asscgura quc un gucrrciro
arnado dc caaccic saiu do coro
dc una ncnina; quando un
nagisirado cnincnic rcicndc icr
visio naicrializar-sc, sol os scus
olIos, una nulIcr "dc naravilIosa
lclcza", quc lIc dcclarou scr
sinlcsncnic una fada; quando,
digo cu, iodos csscs fcnncnos c
nuiios ouiros sao anunciados,
icnos o dirciio dc ficar un ouco
cciicos, or naior quc scja a
auioridadc dos salios quc os
afirnan. Essc dirciio c ncsno un
dcvcr, ois os rcfcridos nilagrcs sao
iao ciraordinarios quanio os da
fciiiaria da idadc-ncdia. un
ianio vcrgonIoso voliar agora a
cssc assunio. Para quc a nos
rcsigncnos, cunrc quc Iaja
rovas nais convinccnics do quc
aquclas con quc sc conicnian os
nodcrnos adcios da nagia.
"O nosso inqucriio solrc o
csiriiisno nao icra sido inuiil.
Mosirou a rodigiosa cicnsao dc
una rcligiao nova, qual sc
consagran alguns cnincnics
411
salios, incaazcs dc vivcr scn
crcnas. Os dcuscs norrcn
algunas vczcs, nas a ncnialidadc
rcligiosa scnrc lIcs solrcvivc."
5. Quais so os observadores mais aptos a estudarem os
fenmenos espritas?
CIcgo agora a un onio inicirancnic caiial
c cn quc nc cunrc insisiir. Fcfiro-nc
qualidadc das cssoas cn condics dc vcrificar
os fcnncnos csriias.
Un crro nuiio gcncralizado c o quc consisic
cn inaginar quc un salio, disiinio na sua
csccialidadc, ossui or cssa unica razao una
aiidao ariicular na olscrvaao dos faios
alIcios a cssa csccialidadc, rincialncnic
aquclcs cn quc a ilusao c a fraudc dcscncnIan
un acl rcondcranic.
Vivcndo na sinccridadc, Ialiiuados a crcr no
icsicnunIo dos scus scniidos, conlciados cla
rccisao dos insiruncnios, os salios sao, na
rcalidadc, os Ioncns nais facilncnic iludvcis.
AcIo un ccnlo nuiio curioso dcssa facilidadc
na rclaao scguinic, ullicada clos Anais das
Cicncias Psquicas.
"Tcndo convocado una rcuniao
dc disiinios olscrvadorcs, cnirc os
quais un dos rinciros salios da
412
Inglaicrra, o ar. Wallalc, o sr.
Davcy cccuia, dianic dclcs, c
dcois dc icr crniiido o canc dos
oljcios c a alicaao voluniaria dc
carinlos, iodos os fcnncnos
classicos dos csriios.
naicrializaao dos csriios, cscriia
cn ardosias, cic. Tcndo, cn
scguida, oliido dcsscs disiinios
olscrvadorcs, rclaiorios cscriios,
nos quais afirnavan quc os
fcnncnos olscrvados nao sc
iinIan odido rcalizar or ncios
solrcnaiurais, o sr. Davcy lIcs
rcvclou quc csscs fcnncnos cran
o rcsuliado dc cnlusics nuiio
sinlcs. Os nciodos invcniados
clo sr. Davcy cran iao clcncniarcs
quc causa csiucfaao a sua
audacia cn cnrcga-los; clc
ossua, orcn, ial odcr solrc o
csriio da nuliidao quc a odia
crsuadir dc quc cla via o quc nao
via."
scnrc o cfciio da sugcsiao. E o faio dc
influcnciar csriios sucriorcs, rcviancnic
rcvcnidos, nosira a sua fora rodigiosa.
Os fcnncnos do csiriiisno nao odcrian,
orianio, scr cficazncnic olscrvados or salios.
413
Os unicos olscrvadorcs concicnics sao os
Ioncns Ialiiuados a criar iluscs c or
conscguinic, a dcsvcnda-las, isio c, os
rcsiidigiiadorcs. E nuiio lancniavcl quc o
Insiiiuio Psicologico nao o icnIa conrccndido.
Con o scu aulio, una grandc aric dos 25.000
francos, inuiilncnic dcscndidos cn
insignificanics ccricncias, icria sido,
ccriancnic, ccononizada.
Nao sc ignora, alias, cono c circna a
dcsconfiana rofcssada clos crcnics con
rclaao aos rcsiidigiiadorcs. Dir-sc-ia quc clcs
rcccian crdcr as iluscs. O Sr. rofcssor Dinci
iinIa roosio ao Insiiiuio Psicologico
arcscniar, graiuiiancnic, Ialcis
rcsiidigiiadorcs. A coniar dcssc dia, cviiou-sc
cuidadosancnic convoca-lo, cono clc rorio nc
cscrcvcu.(14}
Dcvc-sc, lancniar, rciio, quc o Insiiiuio
Psicologico Iaja nanifcsiado iao na voniadc
rclaiivancnic aos rcsiidigiiadorcs. Quc razao
odian noiivar una rccusa iao crsisicnic do
concurso dos unicos olscrvadorcs caazcs dc
dcsvcndar as fraudcs? Cono nao rcconIcccu a
conissao a uiilidadc da colaloraao dc Ioncns
Ialiiuados a rovocar as iluscs. Os inglcscs sc
iinIan nosirado nais judiciosos. Nas
ncnoravcis scsscs da Sociciy of PsicIologial
FcscarcIcs, foi un rcsiidigiiador, o Sr.
414
Maslclinc, qucn dcscolriu as fraudcs do
ncdiun quc iinIa ionado aric nas ccricncias
do Insiiiuio Psicologico.
Nao scndo os vcrdadciros crcnics
influcnciavcis or un raciocnio, scria inuiil
discuiir con clcs. Mas, ao lado dcsscs agiia-sc a
incnsa lcgiao dos sinlcs curiosos, dos ncio-
convcncidos. Foran-lIcs rcfcridos faios quc os
surrccndcn. Elcs crccn un ouco, nas con a
vaga conscicncia dc quc adniicn coisas
duvidosas, afirnadas or cssoas quc so icn a fc
cn scu favor.
Tais csriios dcscjan ardcnicncnic quc
scjan csiudados, ncdianic roccssos
indiscuivcis, fcnncnos quc odcrian, ialvcz,
rcvclar un ouco o dcsconIccido. Dcssc csiado
dc csriio icnIo a rova nun judicioso ariigo
ullicado or una rcvisia icosofisia, Os Novos
Horizonics, c dc quc ciranos un irccIo.
"Prcara-sc agora un
aconiccincnio, dc rinordial
inoriancia na Iisioria da cvoluao
Iunana. Elc nos c anunciado clo
sr. Cusiavc lc Don."
"Traia-sc nada ncnos quc da
csquisa dc un nciodo
ccrincnial. ariicular, dcsiinado
ao csiudo da gcncsc das crcnas; o
415
quc cquivalc ao rcconIccincnio,
clo csriio cicnifico, do
indcsiruivcl csriio dc
rcligiosidadc na ncnialidadc
Iunana. Isso acarrcia a sua
adnissao, cla cicncia, cono faio
osiiivo c cono oljcio dc cicncia,
ara o qual, coniudo, c ncccssario
un nciodo ccrincnial ariicular;
orquanio as lcis da sua
nanifcsiaao sao difcrcnics
daquclas quc rcgcn os faios
fsicos."
"Quaisqucr quc scjan os novcis
quc dcicrninan a cicncia a adoiar
cssa nova aiiiudc con rclaao ao
scniincnio rcligioso c crcna, nao
c cculiar afirnar quc cla narca o
conco dc una nova fasc na
Iisioria da cra dc lilcrdadc.
Dcsdc quc o csiudo da gcncsc
das crcnas csia adniiido cono
oljcio dc cicncia c faio osiiivo c
quc sc acIa iniciada a csquisa dc
un nciodo ccrincnial ariicular
ara a olscrvaao dos fcnncnos
quc lIc sao rclaiivos, ja nao sc odc
iraiar, rclaiivancnic a clcs, dc
oiniao cssoal ou dc idcia
416
rcconcclida. E dc un nodo
cicnifico, inarcial, incssoal c
oljciivo quc cunrc, dora cn
dianic, iraiar dcssc assunio." (L.
Mariial}
Os nciodos dc csiudo dos fcnncnos
suosiancnic solrcnaiurais inlican, cono
acalo dc nosirar, condics ariicularcs. Por ic-
las ignorado, nuncrosos olscrvadorcs cnincnics
foran viinas dos nais csados crros.
Nao disondo clcs dc ncnIun ncio susccivcl
dc vcrificar ccrincnialncnic os aniigos
nilagrcs, cra nuiio inicrcssanic csiudar
cicniificancnic aquclcs quc nos sao ofcrccidos
or una rcligiao nova. Dcois dc Iavcr nosirado
con quc facilidadc clcs sc dissian, dcsdc quc c
ccrcida una vigilancia un ouco cuidadosa,
vanos csquisar o quc una ccrincniaao lcn
oricniada odcria cnsinar rc1aiivancnic a ccrios
fcnncnos quc ncrcccn un csiudo aicnio.
417

CAPTULO IV

ESTUDO EXPERIMENTAL DE ALGUNS DOS
FENMENOS INCONSCIENTES, GERADORES
DE CRENAS.

1. Experincias a efetuar para o estudo da formao das
opinies e das crenas.
Os caiulos rcccdcnics dcsvcndaran o
acl quc, na fornaao das crcnas, icn a
sugcsiao, o coniagio ncnial c divcrsos faiorcs da
ncsna ordcn, alIcios inicligcncia. A adoao dc
crcnas quincricas or nuiios salios nodcrnos
clucida a gcncsc das grandcs rcligics, quc sc icn
succdido na Iisioria.
Mas, sc os nciodos ccrincniais, quc
indicanos, dcicrninasscn soncnic os rcsuliados
ncgaiivos, rcccdcnicncnic fornulados, a sua
uiilidadc scria nnina. Vanos nosirar agora quc
do conjunio dc crros acunulados clos nodcrnos
scciarios da nagia, scguros nciodos crniicn
cirair; c dcois conlciar, ccrias infornacs
susccivcis dc csclarcccr un ouco cssa olscura
rcgiao, do inconscicnic cn quc sc claloran as
nossas crcnas.
418
Scndo o assunio ainda nuiio novo, nos nos
dcvcrcnos liniiar a lrcvcs indicacs, cujo
rincial oljciivo scra iraar o caninIo a scguir.
2. As aes fisiolgicos e curativas da f.
Enirc os assunios dc csiudo ccrincnial
rclaiivos influcncia das crcnas, assinalarci,
rincirancnic, a influcncia das rclquias, das
crcgrinacs, das aguas nilagrosas, cic. A sua
cficacia, adniiida clos crcnics dc iodas as
rcligics, arccc aicniada or nilIarcs dc c-voio
suscnso, dcsdc a nais alia aniiguidadc, s
arcdcs dos icnlos dc iodos os dcuscs.
Esia Iojc nais ou ncnos dcnonsirado quc as
crcgrinacs, lcvando nilIarcs dc crcnics ianio
Mcca quanio a Lourdcs, ou s nargcns do
Cangcs, nao lIcs foran scnrc inuicis. As foras
nisicriosas do inconscicnic, osias cn jogo or
una fc ardcnic, nuiias vczcs sc rcvclan nais
ujanics quc os ncios dc quc disc a
icracuiica.
Julgo quc c do nais clcvado inicrcssc,
orquanio odc dcsvcndar inrcvisios Iorizonics
fisiologia, r niiidancnic cn cvidcncia os
liniics das influcncias quc conscguc dcicrninar
no organisno a sugcsiao roduzida clas rcccs,
clas rclquias, clos anulcios, cic.
419
Scn duvida, duranic nuiio icno ainda,
cssc csiudo caiial nao odcra scr scriancnic
iniciado. As curas, qualificadas dc nilagrosas, so
foran aic aqui caninadas or cciicos
iniransigcnics ou crcnics irrcduivcis. Ora, cssas
duas fornas dc ncnialidadc aralisan,
igualncnic, a faculdadc dc olscrvar. E cono o
cciico ncsscs assunios sc iorna facilncnic un
crcnic, or vczcs scn conscicncia disso, vc-sc quc
nao c facil cIcgar a concluscs nuiio niidas.
Todos csscs fcnncnos, ouirora ncgados ou
afirnados scn ncnIuna rova ccrincnial,
crnanccian confinados no cano da crcna c
rccusava-sc lcvar isso cn conia. Nada arccia
nais alsurdo do quc as roncssas dcsscs
iaunaiurgos, quc roclanavan os cfciios dc
aguas nilagrosas, dc os nagicos, dc rclquias,
dc ancis cncaniados, cic.
Mas os csiudos nodcrnos rcfcrcnics auio-
sugcsiao nos rovaran quc as asscrcs dc iodos
csscs sonIadorcs nao cran vas. Muiias vczcs,
curaran, forialcccran, alcniaran, consolaran.
As rcciscs cicnificas nao iivcran scnrc a
uiilidadc dc ccrios crros.
Eisicn no organisno foras dcsconIccidas
osias cn jogo cla inaginaao? Ainda nao c
ossvcl afirna-lo. Podcr-sc-ia, ialvcz, fornular a
scguinic Iioicsc. ja quc una idcia, isio c, una
420
rcrcscniaao ncnial, rcaliza ccrio csiado
sicologico, a fiaao rolongada dc una idcia
conscguc, ialvcz, dcicrninar invcrsancnic o
csiado fisiologico quc lIc corrcsondc. Para olicr
una cura, lasiaria cniao criar ccrias
rcrcscniacs ncniais nuiio forics.
Essc faio fora, alias, rcsscniido dcsdc nuiio
icno. No scu iraiado "Dc incaniaiionilus",
ullicado cn 1525, o filosofo iialiano Ponanazzi
ja. noiava quc ossos dc quaisqucr aninais,
vcndidos cono rclquias dc sanios cclclrcs,
curavan iao lcn quanio as vcrdadciras rclquias.
A cura cla fc foi nuncrosas vczcs uiilizada
nos nossos dias clo cclclrc ncdico CIarcoi.
3. As iluses criadas pelas sugestes individuais e
coletivas.
Nao scrian dcnasiadas as ccricncias quc
sc fizcsscn solrc cssc assunio, dc nodo a
conlciar as quc csoniancancnic sc cfciuan.
ial a fora da sugcsiao, cono vinos, quc
cnincnics fsicos acrcdiiaran duranic dois anos
na cisicncia dc raios ariicularcs, quc
suliiancnic sc iinIan iornado invisvcis ara
clcs, dcsdc quc soulcran quc iluscs os iinIan
cnganado.
A sugcsiao faz acciiar os nais invcrossncis
fcnncnos, iais cono as insianiancas
421
naicrializacs dc scrcs vivos. O ilusirc qunico
Croolcs acrcdiiou, assin, na cisicncia dc un
faniasna cnanado do ncdiun, a fanosa Kaiy
King, c quc cra o rorio ncdiun. Ela foi, nais
iardc, surrccndida cn flagranic dcliio dc fraudc,
quando quis rcciir cn Dcrlin os fcnncnos quc
iinIan iludido o cclclrc salio inglcs.(15}
Nao ossucn, or acaso, ccrios indivduos
una fora dc sugcsiao ariicular, quc lIcs
crniic ccrccr una grandc aao naquclcs quc os
ccrcan? Alguns faios aarcnicncnic o
dcnonsiran. Assin sc clicarian os fcnncnos
dc lcviiaao cccuiados cn ullico, airiludos
aos faquircs da ndia, c quc, alias, nunca iivc
ocasiao dc olscrvar nas ninIas viagcns.
Essa Iioicsc clucidaria igualncnic o acl
dc ccrios ncdiuns c a difcrcna dos cfciios quc
clcs roduzcn, confornc o grau dc
sugcsiililidadc dos assisicnics.
Nas ccricncias csriias, a influcncia da
sugcsiao c inicirancnic rcdoninanic. Os scus
rorios auiorcs alias o rcconIcccn.
"Os ccrincniadorcs, cscrcvc
Mawcl, vcrdadcirancnic sc
sugcsiionan uns aos ouiros c
acalan or icr curiosas
alucinacs sugcsiivas... Succdcu-
nc ouvir un assisicnic indicar quc
422
via un clarao nuna dircao
dcicrninada. Os ouiros, or scu
iurno, olIaran c viran. Mais dc un
dcclarou quc crcclia una forna;
logo, ouiras cssoas disiinguiran
igualncnic una forna. E dc
cclanaao cn cclanacs, a
dcscriao da forna conlciou-sc.
Assisiia-sc gcncsc dc una
alucinaao colciiva... A ninIa
ccricncia cssoal dcnonsirou-nc
quc o scniido da visia cra o nais
sujciio a cssas inrcsscs
inaginarias."
A fora dcssas sugcsics c, algunas vczcs,
rodigiosa. Os fciiicciros da Idadc Mcdia cran iao
conlciancnic alucinados or clas quc
acciiavan a fogucira cono ciaao das suas
falias inaginarias.
A ncnialidadc dos olscrvadorcs nodcrnos,
inclusivc os nais salios, arccc scr, ncssc onio,
nuiio scnclIanic dos fciiicciros. Salvo
rarssinas ccccs. clcs nao rcconIcccn
alsoluiancnic icr sido iludidos; isso lIcs scria,
alias inossvcl. Ningucn sc lilcria facilncnic do
ciclo da crcna. As sugcsics a sc cncadcian c
acalan or invadir iodo o donnio do
cnicndincnio.
423
O rofcssor Crassci dcscrcvcu nuiio lcn, no
irccIo scguinic, cssc csiado dc csriio.
"Un faio curioso a assinalar c a
nancira cla qual os
ccrincniadorcs sc scnicn
arrasiados, dcsdc quc sc dcdican a
cssc gcncro dc csiudos c a cvoluao
quc sofrc a sua ncnialidadc.
"...Lonlroso, quc conca a sua
ncnoria or ccricncias nuiio
rccisas c liniiadas con o
cardiografo, rcfcrc-sc, cn scguida,
no iralalIo, a faniasnas c
aarics dc norios, a auio-
lcviiacs cono a dc Honc, quc gira
Iorizonialncnic cn iorno dc iodas
as janclas dc un alacio, c dos
dois cqucnos irnaos dc Fuvo, quc
crcorrcn 45 quilnciros cn 15
ninuios, scrcs ou, rcsios dc scrcs"
quc, ara adquirircn una
consisicncia conlcia, dcvcn, ao sc
cncarnar, rccclcr
noncniancancnic una aric da
sulsiancia do ncdiun, naquclc
noncnio adornccido, quasc
agonizanic.
424
"...O coniaio dos fcnncnos do
oculiisno faz csqucccr aos
nclIorcs as rcgras clcncniarcs do
nciodo cicniifico."
Essa rccciividadc ncnial ariicular varia
confornc os indivduos c as raas O ncsno
ncdiun olscrvado na Inglaicrra, cn Frana c na
Iialia da rcsuliados nuiio difcrcnics. Nulos,
nuiias vczcs, na Inglaicrra, ncdocrcs cn
Frana, inicirancnic naravilIosos na Iialia.
A lciiura do rclaiorio do Insiiiuio Psicologico
dc Paris no iocanic ao ncdiun Eusaia nosira,
dun nodo cloqucnic, clo ccnlo quc vanos
ciiar, a noiavcl aao sugcsiiva quc ccrios
ncdiuns ccrccn nos assisicnics, scn cccao
dos nais salios.
Eusaia, diz o rclaior, cdc ao sr. d'Arsonval
quc icnic crgucr una cqucna ncsa, o quc clc
facilncnic faz; vcda-lIc, cn scguida, quc o faa o
sr d'Arsonval nao conscguc dcslocar o oljcio.
"Parccia rcgado ao solo". Eusaia coloca dc novo
o coiovclo solrc a ncsa, c o Sr. d'Arsonval crguc
a ncsa scn dificuldadc. Alguns insianics, aos,
Eusaia diz ao oljcio. "Sc lcvc" c o Sr. d'Arsonval
nais facilncnic ainda o lcvania.
Essa ccricncia, quc os nagnciizadorcs
rofissionais facilncnic conscgucn nas fciras,
cscolIcndo os scus "noiivos" cnirc os ncuroaias
425
da assisicncia, dcnonsira sinlcsncnic o odcr
sugcsiionanic dc ccrios ncdiuns.
Pcrgunio, cnircianio, cono, adniiindo o
salio acadcnico quc un indivduo ossui a fora
nilagrosa dc fazcr variar o cso dos coros cn
incnsas roorcs, "nao icvc a idcia dc vcrificar
cssc fcnncno or ncio dc una lalana". Os
ccrincniadorcs do Insiiiuio Psicologico
icniaran una vcz cssa ccricncia, nas cn
condics iais quc sc viran olrigados a
rcconIcccr os rcsuliados oucos rolanics.
Quando sc vc scnclIanic fcnncno, nao c una
vcz, orcn nil quc o cunrc rcciir.
infiniiancnic rovavcl quc o sr. d'Arsonval,
suondo, sol a influcncia da voniadc dc Eusaia,
olscrvar as variacs dc cso dc un coro, icvc
una ilusao analoga quc sc dcu con os raios N,
s quais lIc insiraran una confcrcncia
cniusiasiica, na qual afirnou a rcalidadc dc iodos
os fcnncnos anunciados. A facilidadc, con quc
foi cniao sugcsiionado, assin cono iodos os
fsicos franccscs, c una das nais cloqucnics
rovas quc sc odcn arcscniar do acl da
sugcsiao na gcncsc das crcnas.
4. Transformao das almas individuais numa alma
coletiva.
O csiudo da fornaao dc una alna colciiva,
duravcl ou noncnianca, c un dos assunios
426
olscuros da sicologia, un daquclcs cn quc
cunrc acnas olscrvar.
Podcnos soncnic dizcr con ccricza quc as
nuliidcs cn cn conun os scus scniincnios
c nao a sua inicligcncia. A roricdadc coniagiosa
das scniincnios nos clica orquc Ioncns
rcunidos adquircn logo os caracicrcs dc una
nuliidao. Forna-sc incdiaiancnic a una alna
colciiva, cn quc una crsonalidadc conduz as
ouiras.
Tcn cssc coniagio un sulsiraio fsico, ial
cono scria, or ccnlo una csccic dc
irradiaao dc una naiurcza csccial? Scria
inossvcl dizc-lo.
difcil dcscolrir o ncio ccrincnial quc
conduz soluao dc scnclIanics rollcnas.
Possunos acnas alguns indcios. Enirc clcs,
dcvcnos incluir ialvcz o csiudo dos fcnncnos
das ncsas dcnoninadas giranics.
Esia dcsdc nuiio icno rovado quc os
novincnios dcssas ncsas sao dcvidos s
inulscs inconscicnics dos ocradorcs. Mas
orquc gira a ncsa scnrc nun scniido
dcicrninado, scn scr conirariada or inulscs
difcrcnics? Porquc, iocando no solo, dc un nodo
quc corrcsonda a ccrias lciras do alfalcio, c
colocada sol as naos dos divcrsos indivduos quc
427
a ccrcan, ara a ncsa no noncnio ncccssario,
cono sc olcdcccssc a una voniadc unica?
quc, rccisancnic, cla olcdccc a una
unica voniadc. dc una crsonalidadc inosia
inconscicnicncnic aos ouiros ocradorcs. Sol a
sua influcncia as alnas individuais sc agrcgaran
noncniancancnic, ara fornar una alna
colciiva ligada sua.
Divcrsos olscrvadorcs ja cIcgaran a una
conclusao analoga. Eis, or ccnlo, o quc
cscrcvcu un dclcs nos Anais das Cicncias
Psquicas (16 dc dczcnlro dc 1909}.
"A fora noiriz da ncsa c
ioialncnic alIcia a qualqucr
inicrvcnao solrcnaiural. Pcla
fornaao da cadcia das naos dos
ccrincniadorcs, clcs dcsrcndcn
una fora quc dcicrnina os
novincnios da ncsa, diiados cla
voniadc dc un dclcs, a dcsciio dos
ouiros, or una csccic dc
Iinoiisno colciivo. A voniadc
conscicnic dc cada qual quc c
sulsiiiuda or una voniadc
colciiva quasc inconscicnic c cada
qual fica lcnancnic dc ossc das
suas faculdadcs iniclcciuais ara
iudo quanio c alIcio ccricncia."
428
inuiil insisiir ncssc csloo dc clicaao. O
fcnncno consiiiudo clo nascincnio, cla
cvoluao c cla dissoluao dc una alna colciiva c
un dos cnignas da sicologia. Ela odc acnas
afirnar quc cssa alna colciiva scnrc
dcscncnIou un acl csscncial na vida dos
ovos.
5. As comunicaes de pensamentos...
A grandc dificuldadc gcncralizada dos
rollcnas rclaiivos crcna cnuncrados ncsic
caiulo, aarccc quando sc olscrva quc os nais
sinlcs ainda crnancccn olscuros. O
fcnncno da conunicaao dc cnsancnios sc
acIa rccisancnic ncssc caso. En viriudc do scu
grandc inicrcssc, ncrcccria, cnircianio,
ccricncias rccisas.
Muiios faios, quc, alias, cunrc vcrificar,
arcccn indicar a ossililidadc dc ial
iransnissao. Os dois ccrclros cn rclaao scrian,
cniao conaravcis a dois diaascs, quc
vilrasscn cn unssono, assinilaao ccriancnic
grosscira, nas dcsiinada a iornar un ouco
inicligvcl un fcnncno quc alsoluiancnic nao o
c.
Sao solrciudo as ccricncias con os
fcnncnos c os ncdiuns quc arcccn nclIor
indicar a ossililidadc das iransnisscs dc
cnsancnio. Muiios olscrvadorcs julgan icr
429
avcriguado quc os ncdiuns conIcccn o
cnsancnio daquclcs quc os inicrrogan c so
forncccn as infornacs quc clcs a odcn lcr.
A ncsna olscrvaao sc alica s ncsas
giranics. Eis, ncssc ariicular, una oiniao
inicrcssanic, quc faz aric do ariigo acina
rcfcrido.
"As rcsosias da ncsa cran
scnrc nuiio caias, quando
rcviancnic conIccidas or alguna
das cssoas quc sc scniavan
roda; cssas rcsosias cran scnrc
confusas ou alsurdas, quando
ncsa sc crguniavan coisas
ignoradas or iodos.
"Todas as vczcs quc a cscolIa do
dircior das ccricncias rccaiu cn
nin, olscrvci, cn cada crgunia,
quc a rcsosia quc a ncsa ia dar,
nc vinIa ncnic anics da rcsosia
da ncsa; or ouiro lado, iodas as
vczcs quc cu nao rcsscniia assin
cssa rcsosia dc un nodo rcciso,
a ncsa nao rcsondia ou fazia-o dc
una nancira ininicligvcl.
"Nao noici ncnIun caso cn quc a rcsosia
oliida dc nodo scnsaio Iouvcssc sido ccriancnic
ignorada or iodos os ccrincniadorcs, scn
430
cccao; so olscrvci, ao conirario, casos dc
rcsosias salidas, suosias, rcvisias, anics quc
fosscn fornuladas cla ncsa or un dos
ccrincniadorcs, as nais das vczcs clo dircior
da ccricncia, or vczcs ianlcn or ouiro quc
arccia dcscncnIar un acl insignificanic."
6. A desagregao das personalidades.
Ja nc rcfcri a cssc fcnncno cn ouira aric
dcsia olra, c nclc insisio agora ara airair a
aicnao solrc a uiilidadc dc novas ccricncias.
Scgundo a ninIa Iioicsc, o "cu" sc conc
dc rcsduos dc crsonalidadcs anccsirais nais ou
ncnos solidancnic agrcgadas. Sol influcncias
divcrsas, sonanlulisno, iranscs dos ncdiuns,
cciiacs violcnias dos crodos rcvolucionarios,
cic., csscs clcncnios sc dcsagrcgan, fornando,
cn scguida, novas conlinacs, consiiiuindo
una individualidadc noncnianca. Essa
individualidadc nanifcsia-sc ncdianic idcias
una linguagcn c una nancira dc roccdcr
difcrcnics do "sujciio" dc quc cla sc dcriva.
Aliquci (lcnlro cssa ariicularidadc} a icoria
inicrrciaao dos aios raiicados or ccrios
Ioncns da Fcvoluao, nos quais nada, no scu
assado, fazia rcsscniir c quc, finda a iorncnia,
clcs rorios nao conrccndcran.
7. Dissociao experimental dos elementos racionais e
afetivos das nossas opinies e dos nossos julgamentos.
431
Nos clcncnios quc fornaran os nossos
concciios, figuran influcncias inconscicnics
nsiicas ou afciivas. ossvcl, s vczcs,
dissocia-las cla sinlcs olscrvaao.
Conscguc-sc dissocia-las ccrincnialncnic?
FcconIcci varias vczcs quc isso odc scr
oliido; infclizncnic, orcn, os "sujciios" quc
Ialiiualncnic sc arcscnian ara cssas
ccricncias, nao ofcrcccn ncnialidadc nuiio
dcscnvolvida.
cla uiilizaao dos roccssos classicos do
Iinoiisno ou ncdianic ccrias sulsiancias
qunicas, cono cliquci cn ouiro iralalIo, quc
sc dissocian os clcncnios conscicnics c
inconscicnics das nossas oinics c da nossa
conduia.
Vou, nun ccnlo nuiio sinlcs, cscolIido
nos ncus cadcrnos dc ccricncias, nosirar
cono sc ocra cssa dcsagrcgaao c cono a razao
nos scrvc ara jusiificar as nossas inulscs
inconscicnics.
Essa ccricncia, iio dc nuiias ouiras, foi
fciia nuna nulIcr da socicdadc, nuiio disiinia,
quc cu ouco conIccia. Tcndo-a ligcirancnic
Iinoiizado, sugcri-lIc narcar-nc un cnconiro
na raa Vcndnc s cinco Ioras da nanIa, cn
432
lcno invcrno, c dc juniar sua caria un sclo
ara a rcsosia.
Doninada or cssas sugcsics un ouco
alsurdas, nas nao inicirancnic, a nulIcr
dcscolriu razcs, acciiavcis cn rigor, ara
jusiificar a caria quc nc cscrcvcu sol una
influcncia inconscicnic. Dcscjava, dizia-nc na
sua nissiva, soliciiar-nc algunas infornacs c,
dados os Ialiios naiinais quc cu dcvia icr, cla
nc cscraria na raa Vcndnc, Iora indicada.
Suondo una disiraao da ninIa aric c o
ossvcl csquccincnio do scu cndcrco, cnviava-
nc una solrccaria sclada, ja ronia ara scr
lanada caia osial.
A ccricncia csia longc dc scr iao ucril
quanio arccc rincira visia. AcIanos scnrc
clicacs dc una ordcn analoga, c nuiias
vczcs ncsno infcrior, ara jusiificar, or ncio da
logica racional, as inulscs diiadas cla logica
scniincnial ou nsiica.
8. A fora psquica e a vontade radiante
Ncn iodos os oculiisias rcconIcccn a
cisicncia das csriios; iodos adniicn, orcn, a
rcalidadc dc una fora ariicular Ialiiualncnic
dcsignada or clcs sol o nonc dc fora squica.
"Crcio odcr dizcr, cscrcvc o Dr.
Mawcll, a roosiio das scsscs dc
433
csiriiisno, quc una fora
qualqucr c dcsrcndida clos
assisicnics; cla arccc scr
clalorada clo ncdiun; csic rcfaz
as suas crdas cusia dos
ccrincniadorcs; ccrias cssoas
forncccn nais facilncnic quc
ouiras, ao ncdiun, a fora dc quc
clc rccisa; cnfin, ccria conunIao
dc idcias, dc visias, dc scniincnios
cnirc os ccrincniadorcs favorccc
a cnissao dcssa fora."
Asscguran os csriias quc a fora fsica
odc ficar afasiada do ncdiun, fornando a
alguna disiancia dclc una csccic dc involucro
scnsvcl aos ioqucs c aos lcliscos. A cssc
fcnncno cIanan cicriorizaao da
scnsililidadc. Os oljcios, quc iivcrcn iocado os
"sujciios" cn scnclIanics condics,
acarrciarian con clcs cssa scnsililidadc, c sc
csscs oljcios, iransoriados disiancia, forcn
icados, os ncdiuns scniirian a ncsna dor quc
sc lIcs alfinciassc o coro. Essa ocraao lcnlra
inicirancnic o lrucdo da Idadc Mcdia.
Os csriias nunca forncccran ouiras rovas
dcssa suosia cicriorizaao, alcn das suas
asscrcs. Ela arccc scr o rcsuliado dc una
sinlcs sugcsiao. Os rorios nagnciizadorcs
csialclcccn, alias a dcnonsiraao disso, quando
434
clican quc cssa cicriorizaao oliida clos
scus rolongados asscs, so c scnsvcl aos
lcliscos c aos ioqucs do nagnciizador c nao aos
dc qualqucr ouira cssoa. Scria o ncsno quc, sc
un galvannciro scnsvcl corrcnic clcirica
dcsrcndida or una ilIa, ja nao o fossc
corrcnic cnviada or ouira ilIa.
Enquanio os csriias nao lascarcn cn
rovas as suas afirnacs, c disso clcs ouco
cuidan, nao sc odcrao lcvar cn conia
olscrvacs quc, rcconIccidas cono caias,
jusiificarian as raiicas da nais aniiga fciiiaria.
Nao sc dcvc, lcn cnicndido, or isso, ncgar a
cisicncia dc una fora squica. Conquanio s
inrcsscs nao ossan janais sulsiiiuir as
rovas c scjan dcsiiiudas dc valor ara quc sc
csialclca nclas una convicao cicnifica,
confcssarci dc lon grado quc, cn iodos os
fcnncnos csriias, a Iioicsc ncnos
invcrossnil c rccisancnic a cisicncia dc una
fora squica irradiada clos scrcs vivos.
Essa oiniao nao nc foi, alias, alsoluiancnic
sugcrida clas ccricncias dos csriias, nas
unicancnic clos ncus csiudos solrc o cnsino
dos aninais, assin cono solrc a sicologia das
nuliidcs c dos scus agiiadorcs. Ccrios
indivduos, rincialncnic os oradorcs cclclrcs,
arcccn irradiar cn iorno qualqucr coisa
435
circnancnic inicnsa. Nao sao os scus discursos
quc inrcssionan, orquanio, as nais das vczcs,
ningucn os ouvc. A sua fora sccrcia c,
cnircianio, incgavcl. Canlciia conquisia a
oiniao do Parlancnio con alguns gcsios. Sc
fossc crniiido criar un nonc ara una fora dc
csscncia dcsconIccida, cu a qualificaria dc
voniadc irradianic.
Nao nc odcndo csicndcr solrc csic assunio,
liniiar-nc-ci a rcroduzir, cn aoio do quc
rcccdc, o scguinic fragncnio liografico, rclaiivo
a un dos rcis dos caninIos dc fcrro ancricanos,
o sr. Harrinan. Foi fornulado, nuna confcrcncia,
or un grandc lanquciro dos Esiados Unidos, o
sr. O. KaIn.
"Por vczcs, algunas cssoas
crguniaran, dcois dc icr o sr.
Harrinan rcalizado ccrias coisas
quc arccian ouco rcalizavcis, or
quc noiivo os scus advcrsarios lIc
iinIan ccdido. Quc razao os Iavia
inclido? A quc novcis olcdccian
clcs? Por quc acalavan or fazcr o
quc iinIan dcclarado quc janais
dcvcria scr fciio ou quc nao iinIan
ncnIuna razao ara fazcr?
Fcsondi. "Sinlcsncnic orquc o
Sr. Harrinan Iavia osio cn aao o
436
scu ccrclro c a sua voniadc ara
olriga-los a fazcr o quc clc qucria."
En iodos os casos analogos, iraia-sc,
scgurancnic, nao dc raciocnios acciios, nas dc
aios inosios clo nccanisno, ainda ignorado,
da voniadc irradianic, a quc acalo dc nc rcfcrir.
As influcncias assin ccrcidas or un
indivduo no csriio dc ouiros sao inconicsiavcis.
A Iioicsc conca, quando sc icnia clica-las
or ncio dc una fora squica, cuja rcalidadc
ncnIuna ccricncia rovou clarancnic. Scria
nuiio inicrcssanic csquisa-la, o quc,
naiuralncnic, inlica a ncccssidadc dc
dcscolrir, anics dc iudo, o rcaiivo caaz dc
rcvcla-la.
Enccrro aqui cssa cnuncraao, quc acalaria
or acarrciar-nc fora dos liniics dcsia olra. Ja
dissc lasianic, cnso cu, ara nosirar o acl
quc odcra dcscncnIar a ccricncia na
fornaao dc una sicologia nova, dcsiinada a
sulsiiiuir aqucla dc quc vivcnos ainda c quc iao
ouco clucidou os rollcnas fundancniais da
gcncsc c da cvoluao das crcnas.
437

CAPTULO V

COMO O ESPRITO SE FIXA NO CICLO DA
CRENA. TEM LIMITES A CREDULIDADE?

1. O conhecimento e a crena entre os sbios.
A fin dc confirnar ainda as dcnonsiracs
coniidas ncsia olra, vou caninar, cn lrcvcs
icrnos, cono, graas s inulscs das fornas dc
logica rcccdcnic dcscriias, un csriio cicnifico
odc alandonar o ciclo do conIccincnio c fiar-
sc no da crcna.
Para conrccndcr quc salios dc rincira
ordcn, Ialiiuados s ccricncias cicnificas
rigorosas, acalcn or adniiir ccrios fcnncnos
nilagrosos, iais cono as naicrializacs cunrc
nao csqucccr nunca quc a logica racional c a
logica nsiica sulsisicn nuiias vczcs no ncsno
csriio, or nais osiiivo quc clc ossa scr. As
csfcras do racional, do nsiico c do afciivo, sao,
rciio, indccndcnics, c confornc a nossa
assagcn dc una ara ouira, as fonics dc
convicao sc iornan difcrcnics.
Na csfcra do racional, a incrcdulidadc c a
rcgra c a ccricncia ou a olscrvaao os unicos
438
guias. No icrrcno da crcna, govcrnado cla
logica nsiica, as conviccs sc fornan nuiio
divcrsancnic c a crcdulidadc c infiniia.
Mas, cono c lcvado un salio cciico a
alandonar o cicio do racional ara cncirar no da
crcna?
Dc faio, c involuniariancnic quc clc a
cncira, c ncsno cniao nao rcnuncia aos scus
Ialiios ccrincniais. Mas, cono a sua
convicao sc forna inconscicnicncnic anics quc
clc o crccla, as suas ccricncias sao
conduzidas dc ial nancira quc corrolora as suas
novas conviccs; c clas sao, cniao guiadas, nao
cla voniadc, nas unicancnic cla crcna. Ora,
salcnos quc un fcnncno caninado airavcs dc
una crcna c inicirancnic iransfornado or cla.
As narracs nilagrosas quc cncIcn a Iisioria
dc iodas as rcligics, forncccn ncssc ariicular,
induliiavcis rovas.
2. Mecanismo mental da converso do sbio.
SuonIanos, ara fiar as idcias, quc un
salio nuiio cciico adoic a rcsoluao dc csiudar
ccrincnialncnic os fcnncnos quc os
oculiisias rcicndcn roduzir.
Elc dcvcra, anics do nais, cncirar nun
crculo dc adcios ois os fcnncnos soncnic
cnirc clcs sc roduzcn.
439
conduzido, ois, ao ncio dc una rcuniao
dc convcncidos, na rofunda cscuridao. Dcois
dc rolongada cscra, ouvc runorcs,
dcslocancnio dc novcis; os scus vizinIos
afirnan icr disiinguido luzcs, fornas inccrias,
dcvidas dcsnaicrializaao arcial do ncdiun,
cic.
Scndo foric, cono suonIo, o cciicisno do
olscrvador, clc sc rciira scn quc csicjan
alaladas as suas conviccs ncgaiivas.
Mas alguns onios lIc causaran inrcssao.
Parccc-lIc icr, dc faio, ouvido singularcs rudos;
vizinIos, ccriancnic Ioncsios, viran luzcs c
aarics, ncsas foran, aarcnicncnic,
dcslocadas longc do ncdiun. Nada disso c claro.
Dcscjoso dc acIar a causa, scgurancnic naiural,
dos fcnncnos olscrvados, clc volia.
Volia c, scn quc o susciic, acIa-sc
sulnciido s acs da aicnao cccianic, das
sugcsics colciivas c do coniagio ncnial.
Concan a surgir duvidas no scu csriio. Ja
quc grandcs salios adniiiran csscs fcnncnos,
dcvc nclcs Iavcr alguna coisa. Scgurancnic,
una ouca coisa, nas quc ncrccc scr clucidada.
E clc volia ainda. Volia varias vczcs. As
rcfcridas acs ncniais aiuan dc novo. O
inconscicnic do cciico c cada vcz nais
440
sugcsiionado c scu csriio criico sc dissia.
Tcndo cnirado no ciclo da crcna, a sc vai fiar.
A sua logica racional, quc nao sc confcssa,
cnlora ja vcncida, luia, cnircianio, ainda. Para
fiar as suas uliinas duvidas. clc organiza
ccricncias. Faniliarizado con os aarclIos
rcgisiradorcs, con os dclicados insiruncnios dc
fsica, cnrccndc csquisas salias c arna varias
ciladas aos faniasnas.
Cono os faniasnas sao caricIosos, as
ccricncias rarancnic ou inconlciancnic
olicn ciio nas a convicao inconscicnic do
olscrvador sc acIa ja fornada. As ncnorcs
aarcncias do ciio lasian, as fraudcs nais
grossciras nao sao crcclidas or clc. Coniinua,
ois, a ccrincniar aic ao noncnio cn quc,
suondo-sc racionalncnic convcncido cla
ccricncia, roclanara a sua convicao,
nosirara a sua indignaao conira os incrcdulos c
scra un adcio da nova lci. A sua crcdulidadc
nao icra nais liniics. Nada nais a alalara. O
aniigo cciico csia dcfiniiivancnic fiado no ciclo
da crcna.
or cssas fascs divcrsas, concando or
una incrcdulidadc ioial ara cIcgar a una
crcdulidadc conlcia, quc icn assado nuiios
salios nodcrnos, iais cono o cclclrc Lonlroso.
Muiio cciico no conco das suas invcsiigacs,
441
adquiriu, finalncnic, una fc ingcnua, dc quc
fornccc irisic icsicnunIo o scu uliino livro.
Mosiranos, or faios nuiio concrcios, o
nccanisno da convcrsao c rovanos quc a
cicncia nais adianiada nao odia sulirair o
Ioncn s iluscs da crcna. Sc sc Iouvcssc
iraiado dc alicar os nossos raciocnios s
convcrscs rcligiosas quc cncIcn a Iisioria, as
clicacs icrian sido nuiio nais faccis. Nos
nos icranos acIado cn rcscna dc alnas
sinlcs, ioialncnic dcsrovidas dc csriio
criico, ouco caazcs dc raciocinar c
inicirancnic inaias olscrvaao c
ccricncia. En iais csriios, os faiorcs das
conviccs rincialncnic o rcsigio c o
coniagio, aiuan scn quc ncnIuna aao
inilidora lIcs ossa scr oosia. Convcricr salios
cnincnics aos nilagrcs da fciiiaria nodcrna
arccia nais difcil do quc sulncicr asiorcs
aralcs fc dc Maonc.
Mais difcil, orcn nao nuiio, ialvcz, ois, sc
o asior c o salio difcrcn incnsancnic no onio
dc visia iniclcciual, frcqucnicncnic sc
aroinan clos scus clcncnios afciivos c
nsiicos. As crcnas rcligiosas, oliicas c sociais
dc un salio rcuiado nao sao, algunas vczcs,
nuiio sucriorcs s do nais Iunildc asior.
3. Os limites da credulidade.
442
Dcsic caiulo c dos rcccdcnics roccdc,
clarancnic, a noao dc quc no ciclo da crcna a
crcdulidadc c iliniiada c o csriio culiivado iao
rccciivo quanio o do crfciio ignoranic. O salio
quc c cn duvida o valor dc una dccinal, quc
nao foi nuiias vczcs vcrificada, adniiira scn
dificuldadc quc un gucrrciro arnado dc caaccic
ossa sair do coro dc un ncdiun c asscar
nuna sala, dando o ulso aos assisicnics ara
quc o canincn c fiquc rovado quc clc c nais do
quc un vao faniasna, un vaor inalavcl.
No dcclivc da crcdulidadc, ningucn sc dcicn.
Un nuncro dc una grandc rcvisia csriia
dirigida or un cclclrc rofcssor da Faculdadc dc
Mcdicina dc Paris, ofcrccia rcccnicncnic aos scus
lciiorcs. 1o., a Iisioria do dulo dc un ncdiun
quc dava corda s cndulas, disiancia; 2o.,
dcscnIos dc csriios dcscncarnados; 3o., una
disscriaao solrc fadas quc ainda Ialiian as
florcsias; 4o., a Iisioria dc quairo faniasnas quc
caniavan cn alia voz a MarsclIcsa ao luar, cic.
En naicria dc crcdulidadc, o salio nao sc
nosira orianio, rciio, sucrior ao ignoranic.
Essa olscrvaao, osia cn cvidcncia clo csiudo
dos fcnncnos csriias, c nuiio inorianic. A
crcdulidadc iliniiada consiiiui un csiado ncnial
dc quc ningucn csia livrc, c quc nos aiaca logo
quc, saindo do ciclo do conIccincnio,
cnciranos no da crcna.
443
A cicncia, c ccrio, salc oucas coisas c
clucida acnas un cqucno nuncro dc cnirc os
nisicrios quc nos circundan. Esia, clo ncnos,
ccria dc quc os fcnncnos olcdcccn a lcis fias,
quc nao sao rcgidas clo caricIo. Nao cagcra
quando afirna quc un fciiicciro nao foi ao
sallai, airavcs do csao noniado nun calo dc
vassoura, c quc un oculiisia, aniigo ou nodcrno,
nunca viu falricar insianiancancnic un cnic
vivo.
A Iunanidadc so saiu da larlaric ncnial
riniiiva quando sc cvadiu do caos das suas
vclIas lcndas c nao icncu nais o odcr dos
iaunaiurgos, dos oraculos c dos fciiicciros. Os
oculiisias dc iodos os scculos nao dcscolriran
ncnIuna vcrdadc ignorada, ao asso quc os
nciodos cicnificos fizcran surgir do nada un
nundo dc naravilIas. Alandoncnos s
inaginacs norlidas cssc ovo dc larvas, dc
csriios, dc faniasnas, filIos da noiic, c quc
una luz suficicnic dissiara ara scnrc.
Esias concluscs nao sao conicsiavcis.
Dcian, coniudo, dc lado, una facc inorianic
do rollcna. Ja quc os Ioncns dc iodos os
icnos, dcsdc o nais salio aic ao nais
ignoranic, icn nuirido as ncsnas crcnas, c
rcciso adniiir quc clas corrcsondcn, cono
icnici nosirar, as indcsiruivcis ncccssidadcs do
csriio c sao, or conscguinic, ncccssarias.
444
A cicncia sc ncga a discuiir o quc cla
dcnonina o incognoscvcl, c c rccisancnic ncssc
incognoscvcl quc a alna Iunana coloca o scu
idcal c as suas cscranas. Con una acicncia
quc sccularcs insuccssos nao udcran faiigar,
cla cnconira, inccssanicncnic, un olsiaculo no
nundo scnrc inviolado do nisicrio, a fin dc
dcscolrir a a origcn das coisas c o scgrcdo do
scu dcsiino. Nao icndo a odido cncirar,
acalou or ovoa-lo dos scus sonIos.
Nao roclancnos dcnasiado a vaidadc dc
ianios csforos; as crcnas quc da rovicran,
consolaran nuiias gcracs dc Ioncns c lIcs
iluninaran a vida. A cicncia, ouirora un ouco
iniolcranic, cada vcz nais rcsciia Iojc as
concccs alIcias ao scu incrio. Cicncia c
crcna, razao c scniincnio cricnccn a donnios
quc nao sc odcn cnicndcr, orquanio nclcs nao
sc fala a ncsna lngua.
Ignoro sc o salio quc iraiar dcsic assunio
dcniro dc nil anos sc vcra cranic os ncsnos
rollcnas quc Iojc c odcra dizcr con rccisao
alguna coisa solrc a razao rincira dos
fcnncnos. Elc nosirara. scn duvida, novos
dcuscs c crcnas novas, quc doninarao o
cnsancnio Iunano, o qual nao os odc
discnsar. As crcnas quincricas crnancccrao
scnrc gcradoras das longas cscranas. Elas
originaran os dcuscs airavcs das idadcs c, nos
445
nossos dias, o oculiisno, uliino rano da fc
rcligiosa, quc nunca norrc.
446

CONCLUSES
Un dos rollcnas fundancniais indicados
no conco dcsia olra cra csquisar cono ccrias
crcnas, quc ncnIun arguncnio racional odcria
dcfcndcr, foran adniiidas scn dificuldadc clos
csriios nais csclarccidos dc iodos os icnos.
Enquanio a sicologia considcrou a crcna
cono voluniaria c racional, o csiudo dc ial
rollcna nao odia scr iraiado.
Dissociar os clcncnios gcradorcs da arcna,
rovar quc cla c inconscicnic c fornada sol a
influcncia dc clcncnios nsiicos c afciivos,
indccndcnics da razao c da voniadc, scria
arcscniar, cn largos iraos, a soluao
rocurada.
Mas cssa clicaao ficava inconlcia. Sc a
razao nao origina a crcna, cla odc, ao ncnos,
discuii-la c dcscolrir os scus asccios crrncos.
Porquc, cnircianio, conscguc una crcna inor-
sc, a dcsciio das nais claras dcnonsiracs.
Nos o clicanos, quando rovanos o acl
fundancnial ccrcido no inconscicnic or ccrios
faiorcs. rcsigio, afirnaao, rcciiao, sugcsiao c
coniagio indccndcnics da razao, clcs aiuan
447
facilncnic conira cla c a incdcn dc rcconIcccr
a roria cvidcncia.
O odcr dcssas influcncias na gcncsc das
crcnas foi rovado clos cfciios da aao ccrcida
nos Ioncns nais culios. Vinos quc Ialcis fsicos
csiudaran ccrincnialncnic irradiacs criadas
unicancnic cla sugcsiao no scu csriio c salios
acadcnicos voiaran un rcnio considcravcl cn
favor dc una dcscolcria suliiancnic dissiada
no dia cn quc os olscrvadorcs, lilcriados da
sugcsiao, ccssaran logo dc vislunlrar o
faniasna rovocado or cssa sugcsiao. Ouiros
ccnlos nosiraran cono cran nuncrosos o
faios da ncsna csccic.
A unica difcrcna rcal cnirc una crcna
cicniifica, inosia clos faiorcs dcscriios, c as
crcnas rcligiosas, oliicas ou csriias, inosias
clo ncsno nccanisno, c quc cn naicria
cicniifica o crro sc clinina raidancnic, o
conIccincnio sulsiiiuindo, cniao a crcna. Para
as ccriczas lascadas cn clcncnios afciivos ou
nsiicos, c cn quc c inossvcl qualqucr
vcrificaao incdiaia, a olscrvaao, a razao, a
roria ccricncia crnancccn, ao conirario,
quasc inicirancnic dcsiiiudas dc influcncia.
Pudcnos jusiificar, clo ccnlo dc ccrias
crcnas csriias, quc cn naicria dc fc a
crcdulidadc ianio do salio quanio do ignoranic
448
nao conIccia liniics, E isso nos iorna iolcranics
ara con iodas as sucrsiics quc a Iisioria
rcgisira.
Dcnonsirando, ncdianic faios rccisos,
cono csriios cnincnics alraan crcnas dc un
nvcl racional analogo ao das nais falulosas
ficcs niiologicas, conscgui, cscro, r cn
cvidcncia un nccanisno ncnial quc as
csquisas da sicologia iinIan dciado
inclicado aic agora.
CIcganos assin a csia lci filosofica
inorianic. longc dc arcscniarcn una origcn
iniclcciual conun, as nossas concccs icn
origcns ncniais nuiio disiinias c sao rcguladas
or nui difcrcnics fornas dc logicas. Da
rcdoninancia dc cada una dclas c dos scus
confliios nasccran os grandcs aconiccincnios da
Iisioria.
Enquanio a cicncia nao rcvcla as inuiavcis
vcrdadcs, oculias ialvcz sol as aarcncias das
coisas, cunrc quc nos conicnicnos con as
ccriczas accssvcis ao nosso csriio.
No csiado aiual dos nossos conIccincnios
ircs ordcns dc vcrdadcs nos guian. as vcrdadc
afciivas, as vcrdadcs nsiicas, as vcrdadcs
racionais. Proccdcnics dc logicas divcrsas, clas
nao icn una ncdida conun.
449
Fim
450

NOTAS
( 1 } Enirc os nuncrosos ccnlos quc a
Iisioria fornccc, un dos nais iicos c o do
ilusirc cIancclcr Dacon. NcnIun Ioncn do scu
icno ossuiu una inicligcncia nais clcvada,
nas nuiio oucos rcvclaran una alna iao laia.
Concou, na cscrana dc olicr un cnrcgo da
rainIa Isalcl, or irair o scu unico lcnfciior, o
condc d'Essc, quc foi dccaiiado. Tcvc dc
cscrar, coniudo, o rcino dc TIiago I, ara
conscguir, rcconcndado clo duquc dc
DuclingIan, quc clc igualncnic logo iraiu o
lugar dc "soliciior" gcral, dcois o dc cIancclcr.
Fcvclou-sc ncssc onio coricsao Iunildc c ladrao
inudcnic. As suas concusscs foran dc ial
ordcn quc sc iornou rcciso roccssa-lo. En vao
icniou cnicrncccr os scus juizcs or una
Iunlina confissao cscriia, na qual confcssava as
suas falias c "rcnunciava a dcfcndcr-sc". Foi
condcnado crda dc iodos os osios quc
ocuava c risao crciua.
( 2 } A aao dc ccrias sulsiancias ioicas no
organisno odc icr ianlcn cono rcsuliado
dcsagrcgar a crsonalidadc. Pulliquci, ouirora,
nun jornal dc ncdicina, un curioso ccnlo
disso, quc foi uiilizado na Ancrica or un
ronancisia.
451
( 3 } Pullicada cla Socicdadc dc quc c
fundador o condc Oluna, ninisiro dos Ncgocios
Esirangciros, ara a iraduao das nais cclclrcs
olras classicas inrcssas na Euroa.
( 4 } A adaiaao consianic a clcncnios
scnrc variavcis, a rccisao dos nciodos
cnrcgados clos orgaos quc aiuan sol a
influcncia da logica liologica sao niiidancnic
accniuadas no quadro scguinic do Dr. S. Ariuli,
quc rcsuno un ouco, da luia do organisno
conira os nicrolios.
"Dois ccrciios sc acIan cn
rcscna. un, no scu rccinio
foriificado (o organisno}, o ouiro,
quc vcn invcsii-lo (lacicrias, cic.}
Dcsdc quc as rinciras olras dc
dcfcsa sao ionadas c o ininigo
cncirou or alguna lrccIa na
raa, o gcncral cn cIcfc (ccniro
sinaiico} conca or fazcr s suas
iroas una disiriluiao dc
csiinulanics (osoninas}.
Dcscriado assin o scu aciiic, as
iroas (lcucociios} avanan ara o
onio aiacado; c cniao o conlaic
coro a coro, a dcsiruiao dos
invasorcs, cujos cadavcrcs sao
dcvorados (agociiosc}. O gcncral
organiza cniao a dcfcsa icrriiorial,
452
discrsando scus vcicranos
agucrridos c advcriidos quc
aniquilan ioda a icniaiiva nova
dcssc ininigo conIccido
(inunizaao}.
"Mas, or vczcs, a luia sc
rolonga; as iroas locais, nais ou
ncnos faiigadas, rccuan ou sc
insialan no ncsno onio. O
ccrciio dc aiaquc, quc
crnancccra ianlcn nas suas
osics, cnvia-lIcs, cniao, nuvcns
dc oluscs asfiianics (ioinas,
anigcnos}. As nais das vczcs, sol
cssc aiaquc insidioso, os iccidos
rcsondcn or una dcscarga dc
roduios, quc aniquilan ou
ncuiralizan os rinciros
(aniiioinas, aniicoro}."
( 5 } O cIancclcr do Incrio da AlcnanIa
criniu nuiio lcn cssa vcrdadc nun discurso
rofcrido cn naro dc 1911 no FcicIsiag, c dc
quc danos un rcsuno.
"A qucsiao do dcsarnancnio c,
ara iodo o olscrvador scrio,
insoluvcl cnquanio os Ioncns
forcn Ioncns c os Esiados forcn
Esiados. Por nais quc faan, os
453
fracos scrao scnrc a rcsa dos
forics. O ovo quc nao qucr
dcscndcr con o scu arnancnio,
dccai, c un ovo nais foric iona o
scu lugar".
Cono nuiio lcn dissc o ncsno csiadisia,
"as disosics dc quc odcn Iojc surgir a gucrra
icn as suas razcs cn scniincnios oularcs,
quc sc dcian facilncnic influcnciar".
( 6 } Nun ariigo dc 29 dc janciro dc 1911, o
jornal Lc Tcns sc crinia do nodo scguinic.
"Nas olras iao rofundas quc
consagrou ao csiudo da sicologia
oliica c social, o Dr. Cusiavo Lc
Don assinalou, con rara
sagacidadc, a influcncia ccrcida
nas nuliidcs c nas asscnllcias
arlancniarcs ou ouiras, cla
nagia dos vocalulos. A Canara
acala, ainda una vcz, dc dar una
rova disso. Ela sc acIa, dcsdc
alguns dias, sol o cncanio dc un
solcrlo rojcio dc
"dcsccniralizaao". Foi a roosiio
da organizaao das aoscniadorias
dc ocrarios c canoncscs quc
rcssoou, na iriluna, a grandc
454
fornula cvocadora das idcias dc
sinlificaao adninisiraiiva."
( 7 } "Eis, cscrcvc o Pciii Tcns dc 26 dc naro
dc 1911, a quc ncdidas draconianas o govcrno
icvc dc rccorrcr. a arcdc c ncsno a cciiaao
arcdc sol qualqucr forna quc scja; foran
dcclarados, nao nais dcliios, orcn crincs
assvcis dc una nulia dc 2.500 francos c, ainda
nais, dc iralalIos forados or un ano. A olcia
rccclcu o dirciio dc cncirar or ioda a aric cn
quc susciiassc a cisicncia dc concilialulos a
favor dc una arcdc crininal; cla sc odc
aodcrar dc iodos os docuncnios quc arccian
rclacionar-sc con isso, ncio facil dc dcsorganizar
as caias dc arcdcs, aodcrando-sc das conias
dos scus icsourciros. CIcgou-sc aic ancaa dc
roccssar qucn sc arriscassc a sulscrcvcr un
socorro cn favor das fanlias dos arcdisias cn
oucos dias, os agiiadorcs foran doninados,
scndo rcsos os nais violcnios dcnirc clcs."
( 8 } Eirado do rclaiorio ullicado clo Tcns
dc 26 dc fcvcrciro dc 1911.
( 9 } A rcariiao dos Ncgocios Esirangciros da
AlcnanIa icn un crcdiio anual dc 1.300.000
francos dcsiinados aao dos grandcs jornais
curocus.
(10} O scu csiado dc csriio, dcrivado dc
novas crcnas, csia nuiio lcn indicado clo
455
fragncnio scguinic dc una caria do soldado
Joliclcrc, ullicada clo Tcns dc 26 dc ouiulro
dc 1910. "Vanos dcvasiar o dcariancnio dos
Dois-Scvrcs c da Vcndca. Vanos a lcvar o fcrro c
a cIana; nuna nao a csingarda; na ouira, a
iocIa. Honcns c nulIcrcs, iudo assara a fio dc
csada... Ja qucinanos ccrca dc scic lcguas da
rcgiao. Ha soldados quc ja icn fciio foriuna."
(11} Essc rcnio dcvia, rincirancnic, scr
confcrido cclusivancnic clos raios N, nas, no
uliino noncnio, or un cccsso dc rudcncia,
quc sc afigurou cccssivo a alguns ncnlros da
conissao, no rclaiorio sc dcclarou quc o rcnio
dc 50.000 francos scria airiludo ao sr. Dccqucrcl
clo conjunio dos scus iralalIos, scn
csccificaao.
(12} Anais das cicncias squicas, agosio dc
1907.
(13} Anais das cicncias squicas, alril c naio
dc 1907.
(14} Nuna cnircvisia, o sr. d'Arsonval
rcconIcccu, finalncnic, quanio icria sido uiil a
rcscna. dos rcsiidigiiadorcs; "nas, dissc clc,
nos nos diriginos cn vao a varios dcnirc clcs;
nao quiscran alsoluiancnic rcsondcr ao nosso
conviic."
456
Posso afirnar ao cnincnic fsico quc a sua
ncnoria lIc foi inficl. A rcccdcnic dcclaraao do
sr. Dinci, cu odcria juniar a dc nuiios
rcsiidigiiadorcs. Eis, alias, un irccIo da caria
quc rcccli dc un dclcs, o sr. Faynaly, vicc-
rcsidcnic da Canara Sindical da Prcsiidigiiaao.
"Pcrniii quc vos cliquc. o sr.
d'Arsonval concic un crro quando
diz quc os rcsiidigiiadorcs nao
qucrcn assisiir s scsscs dc
csiriiisno, ao asso quc nao
icnos dcscjo nais ardcnic. Sao os
csriias quc nao qucrcn a nossa
rcscna. Isso arccc lasianic
significaiivo."
(15} "Vcrifiquci cn Londrcs, dc nodo a nao icr
a ncnor csccic dc duvida, cscrcvcu o sr. Julcs
Dois, os csiraiagcnas ucris c grossciros da
fanosa Florcncc Cool, quc iao nagnificancnic
iludiu Willian Crool." (Journal dc l'Univcrsiic dcs
Annalcs, 5 dc scicnlro dc 1909}.
457

2001 - RIdendo CastIgat Mores
Ridendo Castigat Mores
www.jahr.org
Verso para eBook
eBooksBrasII.com

__________________
Alril 2001
Vcrsao ara cDoolLilris c df Fcvcrciro 2005
Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
www.cloolslrasil.con

Você também pode gostar