2 Cada una de nossas aes conscienles e, de ceila foina, loda a nossa vida poden sei vislas cono iesposla a giande peigunla que desafia a lodos: Cono posso sei feIiz` No enlanlo, eslianhanenle, ninha inpiesso e que as pessoas que viven en pases de giande desenvoIvinenlo naleiiaI so de ceila foina nenos salisfeilas, nenos feIizes do que as que viven en pases nenos desenvoIvidos. Lsse sofiinenlo inleiioi esl cIaianenle associado a una confuso cada vez naioi solie o que de falo conslilui a noiaIidade e quais so os seus fundanenlos. A neu vei, ciianos una sociedade en que as pessoas achan cada vez nais difciI denonsliai un nnino de afelo aos oulios. Ln vez da noo de conunidade e da sensao de fazei paile de un giupo, enconlianos un aIlo giau de soIido e peida de Iaos afelivos. O que geia essa siluao e a ieliica conlenpoinea de ciescinenlo desenvoIvinenlo econnico, que iefoia inlensanenle a lendncia das pessoas paia a conpelilividade e a inveja. L con isso ven a peicepo da necessidade de nanlei as apaincias poi si s una inpoilanle fonle de piolIenas, lenses e infeIicidade. O descaso peIa dinenso inleiioi do honen fez con que lodos os giandes novinenlos dos Ilinos cen anos ou nais denociacia, IileiaIisno, sociaIisno lenhan deixado de pioduzii os lenefcios que deveiian lei piopoicionado ao nundo, apesai de lanlas ideias naiaviIhosas. Meu apeIo poi una ievoIuo espiiiluaI no e un apeIo poi una ievoIuo ieIigiosa. Consideio que a espiiiluaIidade esleja ieIacionada con aqueIas quaIidades do espiilo hunano lais cono anoi e conpaixo, pacincia, loIeincia, capacidade de peidoai, conlenlanenlo, noo de iesponsaliIidade, noo de hainonia que liazen feIicidade lanlo paia a pipiia pessoa quanlo paia os oulios. L poi isso que as vezes digo que laIvez se possa dispensai a ieIigio. O que no se pode dispensai so essas quaIidades espiiiluais lsicas.
3 UMA LTICA IARA O NOVO MILLNIO
Sua Sanlidade, O DaIai Lana
UMA LTICA IARA O NOVO MILLNIO
7 Ldio
Sexlanle
Tenzin Cyalso, o decino quailo DaIai Lana do Tilel, 1999 liaduo, Tenzin Cyalso, o decino quailo DaIai Lana do Tilel, 2OOO TluIo da edio oiiginaI en ingIs: Llhics foi lhe nev niIIenniun
Tiaduo Maiia Luiza NevIands
Iiepaio de oiiginais Regina da Veiga Ieieiia
Reviso }ose Tedin Iinlo Seigio eIIineIIo Soaies
Capa RauI Ieinandes
IoloIilos MeiguIhai Seivios Ldiloiiais Llda.
Inpiesso e Acalanenlo DonneIIey-Cochiane Cifica e Ldiloia do iasiI Llda.
CII-RASIL. CATALOCAO-NA-IONTL SINDICATO NACIONAL DOS LDITORLS DL LIVROS, R}.
4 lndlce
Iiefcio 5 I ~ O Fundamcntn da EtIca CapluIo 1: A Sociedade Modeina e a usca da IeIicidade 7 CapluIo 2: Sen Mgica, sen Misleiio 15 CapluIo 3: A Oiigen Dependenle e a Naluieza da ReaIidade 24 CapluIo 4: Redefinindo o Oljelivo 3O CapluIo 5: A Supiena Lnoo 38
II ~ EtIca c n IndIvdun CapluIo 6: A Llica da Conleno 46 CapluIo 7: A Llica da Viilude 56 CapluIo 8: A Llica da Conpaixo 67 CapluIo 9: Llica e Sofiinenlo 72 CapluIo 1O: A Necessidade de Disceininenlo 78
III ~ EtIca c 5ncIcdadc CapluIo 11: ResponsaliIidade UniveisaI 85 CapluIo 12: Nveis de Conpionisso 91 CapluIo 13: Llica na Sociedade 94 CapluIo 14: Iaz e Desainanenlo 1O6 CapluIo 15: O IapeI da ReIigio na Sociedade Modeina 115 CapluIo 16: Un ApeIo 123
5 Prefclo
Ioi lei peidido neu pas con a idade de dezesseis anos e ne loinado un iefugiado aos vinle e qualio, enfienlei nuilas dificuIdades no decoiiei de ninha vida. Quando iefIilo solie essas dificuIdades, vejo que giande paile deIas eia insupeiveI. No s eian dificuIdades inevilveis, cono no eian passveis de iesoIuo favoiveI. Apesai disso, no que se iefeie a ninha paz de espiilo e sade fsica, posso afiinai que as supeiei iazoaveInenle len. Assin, lenho conseguido fazei fienle as adveisidades con lodos os neus iecuisos: nenlais, fsicos e espiiiluais. Lu no linha oulia aIleinaliva. Se ne deixasse doninai peIa ansiedade e ne desespeiasse, ninha sade leiia sido piejudicada. Tanlen ne senliiia loIhido en neus alos. OIhando en loino, vejo que no sonos apenas ns, os iefugiados lilelanos e os nenlios de oulias conunidades expaliiadas, que enfienlanos dificuIdades. Ln loda paile e en lodas as sociedades, as pessoas passan poi sofiinenlos e infoilnios ale as que gozan de Iileidade e de piospeiidade naleiiaI. De falo, paiece-ne que una giande poio do sofiinenlo que nos afIige e na veidade ciiada poi ns nesnos. Ln piincpio, poilanlo, sonos ao nenos capazes de evilai essa poio. Conslalo ainda que, de nodo geiaI, as pessoas cuja condula e elicanenle posiliva so nais feIizes e salisfeilas do que aqueIas que se descuidan da elica. Isso confiina ninha convico de que, se pudeinos ieoiienlai nossos pensanenlos e enoes e ieoidenai nosso conpoilanenlo, no s apiendeienos a Iidai nais faciInenle con o sofiinenlo, cono seienos capazes lanlen, acina de ludo, de inpedii o suiginenlo de una poio significaliva deIe. Tenlaiei nosliai nesle Iivio o que queio dizei con a expiesso condula elica posiliva. Ao faz-Io, adnilo que no s e nuilo difciI geneiaIizai con sucesso, cono sei alsoIulanenle pieciso a iespeilo de elica e de noiaIidade. Raianenle, laIvez janais, una siluao consisle apenas en exlienos. Un nesno alo pode lei difeienles nuances e difeienles giaus de vaIoi noiaI sol difeienles ciicunslncias. Ao nesno lenpo, e essenciaI que cheguenos a un consenso solie o que conslilui condula posiliva e o que conslilui condula negaliva, o que e ceilo e o que e eiiado, o que e apiopiiado e o que no e. No passado, o iespeilo que as pessoas linhan peIa ieIigio significava que a pilica da elica eia nanlida poi neio de una naioiia que seguia una ou oulia ieIigio. Mas isso no e nais assin. Iiecisanos, Ioilanlo, enconliai aIguna oulia naneiia de eslaleIecei piincpios elicos lsicos. No que o Ieiloi deva supoi que eu, cono DaIai Lana, lenha aIguna soIuo especiaI a ofeiecei. No h nada neslas pginas que ainda no lenha sido dilo anles. Na veidade, sinlo que as pieocupaes e ideias que expiesso aqui so conpailiIhadas poi nuilos daqueIes que pensan a iespeilo do assunlo e lenlan enconliai soIues paia os piolIenas e sofiinenlos que ns hunanos enfienlanos. Ao alendei a sugeslo de aIguns de neus anigos e ofeiecei esle Iivio ao plIico, ninha espeiana e dai voz aqueIes niIhes de pessoas que,
6 no lendo a opoilunidade de divuIgai seus ponlos de visla, conlinuan sendo nenlios do que chano de naioiia siIenciosa. O Ieiloi deve, enlielanlo, lei en nenle que neu apiendizado foinaI foi inleiianenle de cailei ieIigioso e espiiiluaI. Desde a ninha juvenlude, neu piincipaI (e conlnuo) canpo de esludo len sido a fiIosofia ludisla e a psicoIogia. Ln especiaI, esludei as olias dos fiIsofos ieIigiosos da liadio CaIuk a que, segundo a liadio, os DaIai Lanas peilenceian. Ioi aciedilai fiinenenle no pIuiaIisno ieIigioso, lanlen esludei as piincipais olias de oulias liadies ludislas. Mas live conpaialivanenle pouco conlalo con o pensanenlo secuIai nodeino. No enlanlo, esle no e un Iivio ieIigioso. Muilo nenos e un Iivio solie ludisno. Meu oljelivo foi despeilai o inleiesse poi una aloidagen da elica laseada nais exalanenle en piincpios univeisais do que ieIigiosos. Ioi esla iazo, pioduzii una olia paia o plIico en geiaI geiou nuilos desafios e foi o iesuIlado do lialaIho de una equipe. Un piolIena en especiaI suigiu da dificuIdade en lianspoi paia una Iinguagen nodeina viios leinos lilelanos que paiecia essenciaI uliIizai. Cono esle Iivio no pielende de nodo aIgun sei un lialado fiIosfico, lenlei expIicai esses leinos de foina que pudessen sei pionlanenle conpieendidos poi Ieiloies no- especiaIizados e lanlen liaduzidos con cIaieza paia oulias Inguas. Ao faz- Io, poien, e ao lenlai conunicai-ne con Ieiloies cuja Ingua e cuja cuIluia poden sei len difeienles da ninha, e possveI que aIguns nalizes de significado da Ingua lilelana se lenhan peidido e oulios, no pienedilados, lenhan sido aciescenlados. Quando lais disloies vieien a Iuz, conlo en coiiigi-Ias nuna edio sulseqenle. Nesle nleiin, poi sua assislncia nessa iea, poi sua liaduo paia o ingIs e poi suas inuneiveis sugesles, desejo agiadecei ao douloi Thuplen }inpa. Tanlen desejo agiadecei ao senhoi A.R. Noinan, poi seu lialaIho de piepaiao paia pulIicao. IinaInenle, goslaiia de deixai iegisliados os neus agiadecinenlos a lodas as oulias pessoas que ajudaian a loinai esle Iivio disponveI.
DhaiansaIa, feveieiio de 1999
7 l
O |UNDAMENTO DA TlCA
CaItu|o 1
A SOClEDADE MODERNA E A BUSCA DA |ELlClDADE
Sou ieIalivanenle un iecen-chegado ao nundo nodeino. Apesai de lei fugido de neu pas en 1959, e enloia ninha vida na India cono iefugiado lenha ne piopoicionado un conlalo nuilo naioi con a sociedade conlenpoinea, passei neus anos de foinao laslanle afaslado das ieaIidades do secuIo XX. Isso se deveu en paile a ninha designao cono DaIai Lana: loinei-ne nonge quando linha nuilo pouca idade. Isso lanlen iefIele o falo de ns, lilelanos, leinos oplado eiiadanenle, na ninha opinio poi peinanecei isoIados alis das aIlas cadeias de nonlanhas que sepaian nosso pas do ieslo do nundo. Hoje, poien, viajo laslanle e lenho a soile de conslanlenenle enconliai novas pessoas. AIen disso, pessoas de lodas as posies sociais vn visilai-ne. Una loa quanlidade deIas en especiaI aqueIas que fazen o esfoio de viajai ale a sede do goveino lilelano nas coIinas indianas de DhaiansaIa, onde vivo no exIio chega luscando aIguna coisa. Lnlie essas pessoas h diveisas que passaian poi giandes sofiinenlos: aIgunas peideian os pais ou os fiIhos, oulias liveian anigos ou paienles que coneleian suicdio, oulias eslo doenles, con cncei ou con enfeinidades ieIacionadas a AIDS. L ainda h, e cIaio, neus conpaliiolas lilelanos con suas hisliias pessoais de piivaes e padecinenlos. InfeIiznenle, nuilas ln expeclalivas pouco ieaIislas e inaginan que possuo podeies de cuia ou que Ihes posso dai aIgun lipo de lno. Mas sou apenas un sei hunano conun. O neIhoi que posso fazei paia ajud-Ias e conpailiIhai seu sofiinenlo. De ninha paile, enconliai lanlas oulias pessoas do nundo inleiio e que ocupan lanlas posies difeienles na sociedade ne faz Ienliai nossa iguaIdade fundanenlaI cono seies hunanos. De falo, quanlo nais coisas vejo no nundo, nais cIaio fica paia nin que, no inpoila quaI seja a nossa siluao, sejanos iicos ou polies, insliudos ou no, quaIquei que seja a nossa iaa, sexo ou ieIigio, lodos desejanos sei feIizes e evilai os sofiinenlos. Cada una de nossas aes conscienles e, de ceila foina, loda a nossa vida cono escoIhenos viv-Ia denlio do conlexlo das Iinilaes que as ciicunslncias nos
8 inpen poden sei vislas cono iesposla a giande peigunla que desafia a lodos: Cono posso sei feIiz` O que nos suslenla nessa inlensa lusca da feIicidade, penso eu, e a espeiana. Salenos, nesno se no quiseinos adnilii, que no pode havei gaianlia de una vida neIhoi e nais feIiz do que a que eslanos vivendo hoje. Cono diz un veIho pioveilio lilelano, a pixina vida o dia de ananh: nunca se pode salei con ceileza quaI vii piineiio. Mas lenos senpie a espeiana de conlinuai vivendo. Tenos a espeiana de, poi neio de laI ou laI ao, conseguii ollei feIicidade. Tudo o que fazenos, no s cono indivduos nas lanlen cono sociedade, pode sei vislo en leinos dessa aspiiao fundanenlaI. Na veidade, e una aspiiao conun a lodos seies sensveis. O desejo ou incIinao paia sei feIiz e evilai os sofiinenlos no conhece fionleiias. Iaz paile da nossa naluieza. Cono laI, no necessila de juslificaliva e e Iegilinado peIo sinpIes falo de sei o que ns naluiaI e coiielanenle queienos. L o que venos lanlo en pases iicos quanlo en pases polies. Ln loda paile, de lodas as naneiias inaginveis, as pessoas piocuian neIhoiai suas vidas. No enlanlo, eslianhanenle, ninha inpiesso e que aqueIas que viven en pases de giande desenvoIvinenlo naleiiaI, apesai de loda a sua alividade e diIigncia, so de ceila foina nenos salisfeilas, nenos feIizes e, ale ceilo ponlo, sofien nais do que as que viven en pases nenos desenvoIvidos. Se conpaiainos os iicos con os polies, nuilas vezes paiece que aqueIes que ln quase nada so nenos ansiosos, apesai de aloinenlados poi sofiinenlos fsicos. Quanlo aos iicos, aIguns poucos salen cono usai sua iiqueza de nodo inleIigenle ou seja, conpailiIhando-a con os necessilados, e no en una vida de Iuxos , nas nuilos no salen. Lslo de laI foina envoIvidos con a ideia de adquiiii ainda nais iiquezas que no deixan espao paia quaIquei oulia coisa en suas vidas. Olcecados, deixan ale de sonhai con a feIicidade que suposlanenle as iiquezas deveiian liazei. O iesuIlado e que eslo senpie angusliados, divididos enlie a inceileza solie o que pode aconlecei e a espeiana de ganhai nais, afIigidos poi sofiinenlos nenlais e enocionais, enloia as apaincias faan supoi que Ievan una vida de sucesso e len-eslai alsoIulos. L o que conpiovan o aIlo giau e a fieqncia inquielanle, nas ,popuIaes dos pases desenvoIvidos naleiiaInenle, da ansiedade, do desconlenlanenlo, da fiusliao, da inseguiana e da depiesso. AIen de ludo, esse sofiinenlo inleiioi esl cIaianenle associado a una confuso cada vez naioi solie o que de falo conslilui a noiaI idade e quais so os seus fundanenlos. Lsle paiadoxo ocoiie-ne senpie que viajo paia o exleiioi. Aconlece nuilo que, ao chegai en un pas que ainda no conheo, de incio ludo ne paiea nuilo agiadveI, nuilo lonilo. Todos que enconlio so nuilo sinplicos. No h nada do que se queixai. Lnlo, dia aps dia, esculo o que as pessoas dizen e desculio quais so os seus piolIenas, seus inleiesses e pieocupaes. Sol a supeifcie h nuilos que se senlen apieensivos e insalisfeilos con suas vidas. Tn una sensao de isoIanenlo, e a eIa se segue
9 a depiesso. O que iesuIla na alnosfeia peiluilada que e un liao lo caiacleislico do nundo desenvoIvido. A piincpio, isso ne suipieendeu. Apesai de nunca lei achado que a iiqueza naleiiaI poi si s pudesse janais eIininai o sofiinenlo, ao oIhai eIininai o sofiinenlo, ao oIhai paia o nundo desenvoIvido quando eslava no Tilel, un pas senpie nuilo polie naleiiaInenle, devo adnilii lei pensado que a iiqueza podeiia fazei nais do que ieaInenle faz paia dininuii o sofiinenlo. Inaginava que, con nenos piovaes de oiden fsica, cono e o caso paia a naioiia das pessoas que viven en pases desenvoIvidos indusliiaInenle, a feIicidade seiia nuilo nais fciI de aIcanai do que paia as que vivian en condies nais duias. Ln vez disso, os exliaoidiniios avanos da cincia e da lecnoIogia paiecen lei liazido pouca coisa aIen de neIhoiias nuneiicas. Ln nuilos casos, o piogiesso no significou nuilo nais do que un naioi nneio de casas opuIenlas en nais cidades con nais caiios ciicuIando enlie eIas. Deceilo aIguns lipos de sofiinenlo dininuian, piincipaInenle con ieIao a deleininadas doenas. Mas lenho a inpiesso de que no houve nenhuna neIhoiia significaliva geiaI. Ao dizei islo, Ienlio-ne len de una ocasio en pailicuIai duianle una de ninhas piineiias viagens ao Ocidenle. Lu eslava hospedado con una fanIia nuilo alaslada que vivia en una casa anpIa e len-decoiada. Todos eian encanladoies e nuilo deIicados. Havia enpiegados paia alendei as nenoies necessidades e conecei a pensai que aIi, laIvez, eslivesse a piova de que a iiqueza pode sei una fonle de feIicidade. Meus anfiliies linhan inegaveInenle un ai de seguiana desconliada. Lnlielanlo, quando vi denlio do lanheiio, peIa poila enliealeila de un ainiio, un esloque de lianqiIizanles e pIuIas paia doinii, fui oliigado a iecoidai que nuilas vezes exisle una giande difeiena enlie os sinais exleiioies e a ieaIidade inleiioi. Lsle paiadoxo o falo de enconliainos con lanla fieqncia sofiinenlo inleiioi, psicoIgico ou enocionaI, en neio a iiqueza naleiiaI e aIgo que Iogo se peicele en giande paile do Ocidenle. Na veidade, e un aspeclo lo conun, que caleiia queslionai se exisle aIguna coisa na cuIluia ocidenlaI que piedispe as pessoas que viven nesses Iugaies a laI lipo de sofiinenlo. Cieio que no. H faloies denais envoIvidos. L evidenle que. o pipiio desenvoIvinenlo naleiiaI len un papeI a desenpenhai na queslo. Mas podenos lanlen iesponsaliIizai a uilanizao ciescenle da sociedade nodeina, en que giandes concenliaes de pessoas viven nuilo pixinas unas das oulias. Nesle conlexlo, lenos de consideiai que, hoje en dia, en vez de dependeinos uns dos oulios paia ajuda e apoio, coslunanos conlai con nquinas e seivios. Anliganenle, os fazendeiios convocavan lodos os nenlios da fanIia paia o lialaIho da coIheila, hoje, leIefonan paia un enpieileiio. A vida nodeina esl oiganizada de nodo a exigii que a dependncia diiela dos oulios seja a nenoi possveI. A anlio nais ou nenos univeisaI paiece sei lodos leien sua pipiia casa, seu pipiio caiio ou seu pipiio conpuladoi paia seien o nais independenles que pudeien. Islo e naluiaI e conpieensveI. Tanlen podenos assinaIai a ciescenle aulononia de que as pessoas desfiulan en conseqncia dos avanos da cincia e da lecnoIogia. De falo, hoje e possveI seinos nuilo nais independenles dos
10 oulios do que en quaIquei oulia epoca. Ioien, junlo con esses piogiessos, suigiu a noo de que neu fuluio no depende de neu vizinho e sin de neu enpiego ou, no nxino, de neu palio. L islo, poi sua vez, Ieva-nos a supoi que, peIo falo de os oulios no seien inpoilanles paia a ninha feIicidade, a feIicidade deIes passa a no sei inpoilanle paia nin. A neu vei, ciianos una sociedade en que as pessoas achan cada vez nais difciI denonsliai un nnino de afelo aos oulios. Ln vez da noo de conunidade e da sensao de fazei paile de un giupo, una caiacleislica que achanos lo ieconfoilanle nas sociedades nenos afIuenles (geiaInenle nas sociedades iuiais), enconlianos un aIlo giau de soIido e peida de Iaos afelivos. Apesai de niIhaies de pessoas viveien en giande pioxinidade, paiece que nuila genle, piincipaInenle os veIhos, no len con quen faIai a no sei con seus lichos de eslinao. A sociedade indusliiaI nodeina as vezes ne d a inpiesso de sei una inensa nquina aulopiopuIsionada. Ao inves de os seies hunanos acionaien a nquina, cada indivduo loina-se un pequeno conponenle insignificanle sen oulia opo a no sei novei-se quando a nquina se nove. O que geia essa siluao e a ieliica conlenpoinea de ciescinenlo e desenvoIvinenlo econnico, que iefoia inlensanenle a lendncia das pessoas paia a conpelilividade e a inveja. L con isso ven a peicepo da necessidade de nanlei as apaincias poi si s una inpoilanle fonle de piolIenas, lenses e infeIicidade. Ainda assin, exisle a piolaliIidade de que esse lipo de sofiinenlo psicoIgico e enocionaI lo conun no Ocidenle iefIila anles una lendncia hunana Ialenle do que una deficincia cuIluiaI. Tenho veiificado que foinas seneIhanles de sofiinenlo inleiioi lanlen so visveis foia do Ocidenle. Ln aIgunas pailes do sudoesle da sia pode-se olseivai que, con o aunenlo piogiessivo da piospeiidade, as cienas liadicionais coneaian a peidei seu podei de infIuncia solie as pessoas. L, en conseqncia, o que se conslala aIi e una inquielao geneiaIizada nuilo seneIhanle a que se eslaleIeceu no Ocidenle. O que indica que o polenciaI exisle en lodos ns e, da nesna foina que una doena fsica iefIele o anlienle en que vive a pessoa, o sofiinenlo psicoIgico e enocionaI suige denlio de un conlexlo de deleininadas ciicunslncias. Assin, nos pases suldesenvoIvidos do Henisfeiio SuI, ou Teiceiio Mundo, enconlianos enfeinidades laslanle iesliilas aqueIa paile do nundo, cono as que decoiien de condies saniliias insuficienles. Ln conliaposio, nas sociedades indusliiais uilanas venos doenas nanifeslaien-se sol foinas que so coeienles con aqueIes anlienles. Ln vez de doenas ieIacionadas a gua, enconlianos doenas ieIacionadas ao esliesse. Tudo isso sugeie que h foiles iazes paia supoi que exisle una Iigao enlie a nfase despiopoicionada que e dada ao piogiesso exleiioi e a infeIicidade, a ansiedade e o desconlenlanenlo da sociedade nodeina. L una avaIiao que pode paiecei nuilo sonliia. Conludo, sen ieconhecei a exlenso e a naluieza de nossos piolIenas, no sei possveI nen ao nenos coneai a lialai deIes.
11 IndisculiveInenle, una das piincipais iazes da veidadeiia devoo que a sociedade nodeina dedica ao piogiesso naleiiaI e o pipiio sucesso da cincia e da lecnoIogia. L nais do que isso, a naiaviIha desses lipos de alividade hunana e o falo de liazeien salisfao inediala. So nesse senlido difeienles da oiao, cujos iesuIlados so, na naioi paile, invisveis se e que na ieaIidade as oiaes funcionan nesno. L os iesuIlados do piogiesso naleiiaI so inevilaveInenle inpiessionanles. Ioi isso, e noinaI que, IanenlaveInenle, essa devoo nos faa inaginai que as chaves da feIicidade so, poi un Iado, o len-eslai naleiiaI e, poi oulio, o podei confeiido peIo conhecinenlo. Iica lvio paia quen iefIele seiianenle solie o assunlo que o piineiio poi si s no nos liaz feIicidade, nas laIvez seja nenos evidenle que o segundo lanlen no liaz. O conhecinenlo poi si s no piopoiciona a feIicidade iesuIlanle do desenvoIvinenlo inleiioi, que independe de faloies exleinos. Lnloia o conhecinenlo nuilo delaIhado e especfico dos fennenos exleinos seja una nolveI ieaIizao, a insislncia en loin-Io oljelivo piincipaI de nossos esfoios, Ionge de nos liazei feIicidade, pode na veidade sei peiigosa. Iode fazei-nos peidei o conlalo con a ieaIidade nais anpIa da expeiincia hunana e, de nodo especiaI, con a nossa dependncia dos oulios. Iiecisanos lanlen ieconhecei o que aconlece quando aliilunos un peso excessivo as conquislas das cincias. Ioi exenpIo, a nedida que decIina a infIuncia da ieIigio, aunenla a confuso a iespeilo do piolIena que e salei quaI a neIhoi naneiia de piocedei en nossas vidas. No passado, a ieIigio e a elica eslavan inlinanenle enlieIaadas. Hoje en dia, nuila genle, achando que a cincia desaciedilou a ieIigio, concIui que, peIo falo de apaienlenenle no havei nenhuna piova definiliva de quaIquei auloiidade espiiiluaI, a pipiia noiaIidade deve sei una queslo de piefeincia individuaI. L enquanlo, no passado, cienlislas e fiIsofos senlian una necessidade pienenle de enconliai fundanenlos sIidos paia eslaleIecei Ieis inulveis e veidades alsoIulas nesse canpo, aluaInenle esse lipo de pesquisa e consideiado inliI. Cono iesuIlado, venos una conpIela inveiso, una lendncia paia o exlieno oposlo, en que afinaI nada nais exisle, en que a pipiia ieaIidade e posla en dvida. Islo s pode Ievai ao caos. Ao dizei islo, no e ninha inleno ciilicai a alividade cienlfica. Apiendi nuila coisa en neus enconlios con cienlislas e no lenho nenhuna dificuIdade en diaIogai con eIes, nesno quando sua peispecliva e de un naleiiaIisno alsoIulanenle iadicaI. Tanlo quanlo ne Ienlio, senpie fui fascinado peIas descoleilas cienlficas. Quando nenino, houve una epoca en que ne inleiessava nuilo nais peIa necnica de un veIho piojeloi de fiInes que enconliei en un dos aInoxaiifados da iesidncia de veio dos DaIai Lanas do que poi neus esludos ieIigiosos e escoIaies. O que ne pieocupa e a lendncia paia no Ievai en conla as Iinilaes da cincia. Ao sulsliluii a ieIigio na opinio popuIai cono fonle definiliva de conhecinenlo, a pipiia cincia conea a ficai paiecida con una oulia foina de ieIigio. Con isso, suige nais un peiigo na figuia dos secliios que aciedilan ceganenle en seus piincpios e so alsoIulanenle inloIeianles con ponlos de visla difeienles. Mas, se Ievainos en conla as exliaoidiniias ieaIizaes da cincia, no chega
12 a suipieendei que seu pieslgio lenha supIanlado o da ieIigio. Quen no ficaiia inpiessionado con a capacidade de Ievai pessoas a Lua` No enlanlo, un falo peinanece: se foinos, poi exenpIo, a un fsico nucIeai e disseinos que eslanos enfienlando un diIena noiaI e peigunlainos o que devenos fazei, eIe s podei sacudii a calea e ieconendai que piocuienos a iesposla en oulio Iugai. De nodo geiaI, un cienlisla no esl en neIhoi posio do que un advogado en quesles desse lipo. Iois, apesai de lanlo a cincia quanlo as Ieis podeien ajudai a pievei as piovveis conseqncias de nossas aes, nenhuna deIas e capaz de nos dizei cono agii nuna queslo de naluieza noiaI. AIen do nais, piecisanos apiendei a ieconhecei os Iiniles da pipiia invesligao cienlfica. Ioi exenpIo, nesno salendo h niInios que exisle una conscincia hunana, nesno que esla lenha sido un conslanle oljelo de invesligao aliaves da Hisliia e apesai de lodo o esfoio dos cienlislas, esles ainda no conpieenden o que eIa e ieaInenle, ou poi que exisle, cono funciona ou quaI ven a sei a sua naluieza. A cincia no sale dizei quaI e a causa naleiiaI da conscincia nen quais so seus efeilos. L cIaio que a conscincia peilence aqueIa calegoiia de fennenos sen foina, sulslncia ou coi. No e passveI de invesligao poi neios exleinos. O que no significa que lais fennenos no exislan, nas apenas que a cincia no pode expIic-Ios. Deveianos, enlo, alandonai a invesligao cienlfica sol o pielexlo de que nos faIhou` Ceilanenle que no. Tanlen no pielendo insinuai que a nela de piospeiidade paia lodos seja injuslificada. Devido a nossa naluieza, a expeiincia naleiiaI e fsica desenpenha papeI piedoninanle en nossas vidas. As conquislas da cincia e da lecnoIogia iefIelen cIaianenle nosso desejo de aIcanai una exislncia neIhoi, nais confoilveI. Isso e nuilo lon. Quen podeiia deixai de apIaudii nuilos dos piogiessos da nedicina nodeina` Ao nesno lenpo, e inegveI que nenlios de ceilas conunidades iuiais e liadicionais desfiulan de naioi hainonia e lianqiIidade do que os de nossas cidades nodeinas. Na iegio Spili, no noile da India, poi exenpIo, a popuIao IocaI ainda nanlen o coslune de no liancai suas casas ao saii. Lspeia-se que o visilanle que enconliai a casa vazia enlie e faa una iefeio enquanlo aguaida o ieloino da fanIia que noia aIi. Isso no significa que no exislan ciines nesses Iugaies. No Tilel, anles da ocupao, essas coisas lanlen aconlecian de vez en quando. Quando aconlecian, poien, as pessoas eiguian as solianceIhas, suipiesas. Lian aconlecinenlos iaios e pouco haliluais. Ao conliiio, en aIgunas cidades nodeinas, quando se passa un dia sen un assassinalo, esle sin e un aconlecinenlo suipieendenle. Con a uilanizao veio a desainonia. L pieciso cuidado, enlielanlo, paia no ideaIizainos as veIhas naneiias de vivei. O aIlo nveI de coopeiao que enconlianos en conunidades aliasadas pode eslai laseado nais en necessidade do que en loa vonlade. Ln geiaI, a coopeiao a e visla cono una aIleinaliva a naioies piivaes. L o conlenlanenlo que olseivanos pode na veidade lei nais a vei con ignoincia do que con oulia coisa. Lssas pessoas laIvez no sejan capazes de peicelei ou inaginai que seja possveI exislii oulia naneiia de vivei. Se inaginassen, e
13 nuilo piovveI que a adolassen con giande enlusiasno. O desafio que enfienlanos e, poilanlo, enconliai neios de desfiulai do nesno giau de hainonia e lianqiIidade dessas conunidades nais liadicionais e, ao nesno lenpo, nos leneficiainos inlegiaInenle dos piogiessos naleiiais do nundo desla auioia do novo niInio. Iensai de oulia foina seiia piessupoi que aqueIas conunidades no deveiian nen nesno lenlai neIhoiai seu padio de vida. Sin, lenho ceileza de que, poi exenpIo, os nnades do Tilel ficaiian nuilo conlenles se possussen o que h de nais nodeino en naleiia de ioupas leinicas paia o inveino, conluslveI sen funaa paia cozinhai, leIevises poilleis en suas lendas, e se livessen acesso as vanlagens da nedicina nodeina. L no seiia eu quen iiia negai-Ihes isso. A sociedade nodeina, con lodas as suas vanlagens e defeilos, foinou- se denlio de un conlexlo de nuilas causas e condies diveisas. Inaginai que iesoIveianos lodos os nossos piolIenas se alandonssenos o piogiesso naleiiaI seiia vei a siluao de una peispecliva Iinilada. Seiia solieludo ignoiai as causas suljacenles. AIen do que, ainda h nuilas iazes paia seinos olinislas con ieIao ao nundo nodeino. Lxislen inneias pessoas nos pases nais desenvoIvidos iuja pieocupao peIos oulios se nanifesla de naneiia aliva. Ienso na enoine londade con que ns, os iefugiados lilelanos, fonos lialados poi aqueIes cujos iecuisos pessoais eian lanlen laslanle ieduzidos. Iaia cilai un exenpIo, nossas ciianas se leneficiaian inensanenle da assislncia geneiosa de seus piofessoies indianos, nuilos dos quais foian oliigados a vivei sol condies difceis Ionge de suas casas. Ln una escaIa nais anpIa, lenos lanlen de Ievai en conla a ciescenle vaIoiizao dos diieilos hunanos fundanenlais en lodo o nundo. A neu vei, isso iepiesenla un avano nuilo posilivo. A foina cono en geiaI a conunidade inleinacionaI ieage aos desaslies naluiais con ajuda inediala lanlen e una naiaviIhosa caiacleislica do nundo nodeino. O ieconhecinenlo cada vez naioi de que no podenos conlinuai paia senpie naIlialando o nosso anlienle naluiaI sen incoiiei en seiias conseqncias e iguaInenle un nolivo de espeiana. AIen disso, aciedilo que, giaas en giande paile a conunicao nodeina, as pessoas paiecen eslai agoia aceilando neIhoi a diveisidade. L os padies de aIfalelizao e educao en lodo o nundo so en geiaI nais aIlos do que janais foian. Vejo essas evoIues posilivas cono una indicao daquiIo de que ns hunanos sonos capazes. Recenlenenle, live a Opoilunidade de enconliai a iainha-ne da IngIaleiia. LIa havia sido una figuia faniIiai paia nin duianle loda a ninha vida, e assin o enconlio ne deu nuilo piazei. O que achei pailicuIainenle encoiajadoi, poien, foi ouvii una nuIhei lo idosa quanlo o pipiio secuIo XX afiinai que as pessoas se loinaian nuilo nais conscienles da exislncia das oulias do que quando eIa eia joven. NaqueIa epoca, disse eIa, as pessoas pialicanenle s se inleiessavan poi seu pipiio pas, enquanlo hoje h nuilo nais pieocupao con os halilanles de oulios pases. Quando Ihe peigunlei se senlia olinisno con ieIao ao fuluio, iespondeu-ne, sen hesilai, con una
14 afiinaliva. L sen dvida veidadeiio que podenos aponlai una piofuso de lendncias foilenenle negalivas na sociedade nodeina. No h cono negai o aunenlo piogiessivo dos casos de assassinalo, vioIncia e eslupio ano aps ano. Ln aciescino, ouvinos faIai conslanlenenle de expIoiao e aluso nos ieIacionanenlos faniIiaies e, en esfeias nais anpIas da conunidade, do nneio ciescenle de jovens viciados en diogas e IcooI e da foina cono a aIla piopoio de casanenlos que leininan en divicio afela as ciianas nos dias de hoje. Nen nesno nossa pequena conunidade de iefugiados escapou do inpaclo de aIguns desses efeilos da naicha dos aconlecinenlos. Anles, quase no se linha nolcia de suicdios na sociedade lilelana, nas uIlinanenle ocoiieian un ou dois ligicos incidenles desse lipo en nossa conunidade de exiIados. Da nesna foina, h una geiao no exislian jovens lilelanos viciados en diogas, nas agoia lenos aIguns casos piincipaInenle, e pieciso dizei, nos Iugaies en que eIes eslo exposlos ao esliIo de vida uilano nodeino. Conludo, ao conliiio dos sofiinenlos deiivados da doena, da veIhice e da noile, nenhun desses piolIenas e poi naluieza inevilveI. Nen se deven a quaIquei faIla de conhecinenlo. Quando os exaninanos, veiificanos que so lodos piolIenas elicos. Cada un deIes iefIele o que conpieendenos cono sendo ceilo e eiiado, posilivo e negalivo, apiopiiado ou no. Mas, acina de ludo, pode-se aponlai paia una causa ainda nais fundanenlaI: o descaso poi aquiIo que chano de nossa dinenso inleiioi. O que queio dizei con isso` A neu vei, nossa nfase excessiva en ganho naleiiaI iefIele a suposio de que aquiIo que se pode conpiai e capaz de, poi si s, nos piopoicionai loda a salisfao que espeianos. Lnlielanlo, poi naluieza, a salisfao que o ganho naleiiaI nos ofeiece esl Iinilada aos senlidos. Islo seiia lino se ns, seies hunanos, fssenos iguais aos aninais. Ioien, dada a conpIexidade de nossa especie en especiaI o falo de leinos pensanenlos e enoes, len cono a capacidade de inaginai e de ciilicai , e lvio que nossas necessidades lianscenden o que e neianenle sensuaI. A ansiedade, o esliesse, a confuso, a inseguiana e a depiesso que pievaIecen enlie aqueIes cujas necessidades lsicas foian salisfeilas so una cIaia indicao desse falo. Nossos piolIenas, lanlo aqueIes que enfienlanos exleinanenle cono as gueiias, os ciines e a vioIncia quanlo os que enfienlanos inleinanenle nossos sofiinenlos enocionais e psicoIgicos , no poden sei soIucionados enquanlo no cuidainos do que foi negIigenciado. O descaso peIa dinenso inleiioi do honen fez con que lodos os giandes novinenlos dos Ilinos cen anos ou nais denociacia, IileiaIisno, sociaIisno lenhan deixado de pioduzii os lenefcios que deveiian lei piopoicionado ao nundo, apesai de lanlas ideias naiaviIhosas. Una ievoIuo se faz necessiia, con loda a ceileza. Mas no una ievoIuo poIlica, ou econnica, ou nesno lecnoIgica. } livenos expeiincias denais con lodas eIas duianle o Ilino secuIo paia salei que una aloidagen neianenle exleina no lasla. O que pioponho e una ievoIuo espiiiluaI.
15 CaItu|o 2
SEM MAGlCA, SEM MlSTRlO
Ao piegai una ievoIuo espiiiluaI, eslaiia eu afinaI defendendo una soIuo ieIigiosa paia nossos piolIenas` No. Lslou pixino dos selenla anos de idade na ocasio en que islo esl sendo esciilo e j acunuIei laslanle expeiincia paia lei alsoIula ceileza de que os ensinanenlos do uda so ieIevanles e pioveilosos paia a hunanidade. Quando so pialicados, sen dvida liazen lenefcios no s paia quen os pialica cono paia os oulios. Meus enconlios con inneios lipos de pessoas peIo nundo afoia, poien, ajudaian-ne a peicelei que h oulias cienas e oulias cuIluias que, lanlo quanlo as ninhas, poden fazei con que os indivduos Ieven vidas consliulivas e salisfaliias. L nais: cheguei a concIuso de que no inpoila nuilo se una pessoa len ou no una ciena ieIigiosa. Muilo nais inpoilanle e que seja una loa pessoa. Digo isso dianle do falo de que, enloia a naioiia dos seis liIhes de seies hunanos da Teiia afiine seguii una ou oulia liadio de fe, a infIuncia da ieIigio nas vidas das pessoas e geiaInenle naiginaI, piincipaInenle no nundo desenvoIvido. Cale duvidai se, en lodo o gIolo, ao nenos un liIho de pessoas seja o que eu chanaiia de dedicados pialicanles ieIigiosos, aqueIes que, lodos os dias, lenlan seguii fieInenle os piincpios e pieceilos de sua fe. O ieslo conlinua sendo, nesle senlido, no-pialicanle. L os que so dedicados pialicanles seguen una nuIlipIicidade de caninhos ieIigiosos. A pailii da, loina-se cIaio que, lendo en visla a nossa diveisidade, una nica ieIigio no pode salisfazei loda a hunanidade. Iodenos lanlen concIuii que ns, hunanos, conseguinos vivei nuilo len sen iecoiiei a fe ieIigiosa. Lslas decIaiaes poden paiecei eslianhas, vindas de un peisonagen ieIigioso. Ioien, sou lilelano anles de sei DaIai Lana, e sou hunano anles de sei lilelano. Ioilanlo, ao nesno lenpo que cono DaIai Lana lenho una iesponsaliIidade especiaI paia con os lilelanos, e cono nonge lenho a iesponsaliIidade especiaI de pionovei a hainonia inlei-ieIigiosa, cono sei hunano lenho una iesponsaliIidade nuilo naioi paia con loda a fanIia hunana una iesponsaliIidade que na veidade lodos ns lenos. L cono a naioiia no pialica a ieIigio, eslou pieocupado en lenlai enconliai una foina de seivii a loda a hunanidade sen apeIai paia a fe ieIigiosa. Se consideiainos as ieIigies nais inpoilanles do nundo sol una peispecliva nais anpIa, descoliiienos que lodas eIas ludisno, ciislianisno, hindusno, isIanisno, judasno, siquisno, zoioasliisno e oulias visan ajudai o honen a aIcanai una feIicidade duiadouia. L lodas, na ninha opinio, so capazes de piopoicionai laI coisa. Nessas ciicunslncias, e ao nesno lenpo desejveI e liI que haja una giande vaiiedade de ieIigies pionovendo os nesnos vaIoies lsicos.
16 No que eu senpie lenha pensado assin. Quando eia nais joven e vivia no Tilel, aciedilava de lodo o coiao que o ludisno eia o neIhoi caninho. Dizia a nin nesno que seiia naiaviIhoso se lodos se conveilessen a eIe. Lnlielanlo, isso se devia a ninha ignoincia. Ns, lilelanos, salanos, e cIaio, da exislncia de oulias ieIigies. Mas o pouco que conhecanos deIas vinha de liadues lilelanas de fonles secundiias, ludislas. NaluiaInenle, eslas veises se concenliavan nos aspeclos das oulias ieIigies que, de una peispecliva ludisla, so nais aleilos ao delale. No poique seus auloies ludislas quisessen deIileiadanenle caiicaluiai os anlagonislas, nas poi no leien necessidade de aloidai os aspeclos que no piecisavan delalei, j que, na India, onde escievian, as olias que disculian eslavan disponveis na nlegia. InfeIiznenle, no eia o caso do Tilel. No havia aIi liadues disponveis desses oulios Iivios sagiados. Quando ciesci, aos poucos pude apiendei nais solie as oulias ieIigies do nundo. Depois de ii paia o exIio, piincipaInenle, conecei a enconliai pessoas que, lendo dedicado a vida inleiia a difeienles cienas aIgunas aliaves da oiao e da nedilao, oulias seivindo aos oulios alivanenle , linhan adquiiido una vasla expeiincia a iespeilo das liadies pipiias a cada una dessas cienas. Lssas liocas pessoais de conhecinenlos ajudaian-ne a ieconhecei o enoine vaIoi das giandes liadies de fe e Ievaian-ne a iespeil-Ias piofundanenle. Iaia nin, o ludisno conlinua sendo o caninho nais piecioso. Coiiesponde neIhoi a ninha peisonaIidade. Mas islo no significa que eu aciedile sei a neIhoi ieIigio paia lodas as pessoas, da nesna foina cono no aciedilo sei necessiio que lodos lenhan una ciena ieIigiosa. Cono lilelano e cono nonge, fui ciiado e educado de acoido con os piincpios, pieceilos e pilicas do ludisno. No posso negai, poilanlo, que loda a ninha naneiia de pensai foi noIdada peIa ninha conpieenso do que e sei un seguidoi de uda. Lnlielanlo, ninha pieocupao nesle Iivio e lenlai aIcanai o que esl aIen das fionleiias foinais de ninha fe. Queio nosliai que exislen de falo aIguns piincpios elicos univeisais que podeiian ajudai quaIquei pessoa a aIcanai a feIicidade a que lodos ns aspiianos. AIguns poden achai que, dessa foina, eslou lenlando piopagai o ludisno sul- ieplicianenle. Mesno sendo difciI paia nin, conleslai leininanlenenle laI aIegao, no se liala disso. Na ieaIidade, cieio que h una inpoilanle dislino a sei feila enlie ieIigio e espiiiluaIidade. }uIgo que a ieIigio esleja ieIacionada con a ciena no diieilo a saIvao piegada poi quaIquei liadio de fe, ciena esla que len cono un de seus piincipais aspeclos a aceilao de aIguna foina de ieaIidade. nelafsica ou solienaluiaI, incIuindo possiveInenle una ideia de paiaso ou niivana. Associados a isso eslo ensinanenlos ou dognas ieIigiosos, iiluais, oiaes, e assin poi dianle. Consideio que a espiiiluaIidade esleja ieIacionada con aqueIas quaIidades do espiilo hunano lais cono anoi e conpaixo, pacincia, loIeincia, capacidade de peidoai, conlenlanenlo, noo de iesponsaliIidade, noo de hainonia que liazen feIicidade lanlo paia a pipiia pessoa quanlo paia os oulios. RiluaI e oiao, junlo con as quesles de niivana e saIvao, eslo diielanenle Iigados a fe ieIigiosa, nas essas
17 quaIidades inleiioies no piecisan eslai. No exisle poilanlo nenhuna iazo peIa quaI un indivduo no possa desenvoIv-Ias, ale nesno en aIlo giau, sen iecoiiei a quaIquei sislena ieIigioso ou nelafsico. L poi isso que as vezes digo que laIvez se possa dispensai a ieIigio. O que no se pode dispensai so essas quaIidades espiiiluais lsicas. AqueIes que pialican a ieIigio leiian deceilo iazo en afiinai que lais quaIidades, ou viiludes, so fiulo de un genuno enpenho ieIigioso e que, poilanlo, a ieIigio len ludo a vei con o seu desenvoIvinenlo e con o que pode sei chanado de pilica espiiiluaI. Mas vanos escIaiecei len esle ponlo. A fe ieIigiosa exige pilica espiiiluaI. No enlanlo, paiece havei nuila confuso fieqenle no s enlie os que ln una ciena ieIigiosa quanlo enlie os que no ln solie o que e ieaInenle pilica espiiiluaI. Iode-se dizei que a caiacleislica que unifica as quaIidades que chanei de espiiiluais seja un ceilo giau de pieocupao con o len-eslai dos oulios. Ln lilelano, faIanos de shen-pen kyi-sen significando a ideia de sei de aIguna ajuda paia os oulios. L, quando iefIelinos solie essas quaIidades, venos que cada una deIas se caiacleiiza poi una pieocupao inpIcila con o len-eslai dos oulios. AIen do nais, quen e conpassivo, anoioso, pacienle, loIeianle, cIenenle, elc., de ceila foina ieconhece o inpaclo polenciaI de suas aes solie os oulios e paula sua condula de acoido con isso. Assin, segundo essa desciio, a pilica espiiiluaI envoIve, poi un Iado, agii pieocupando-se con len-eslai dos oulios e, poi oulio, acaiiela a nossa pipiia liansfoinao, de nodo que nos loinanos nais pionlanenle disposlos a faz-Io. IaIai solie pilica espiiiluaI en leinos difeienles desses no len senlido. Meu apeIo poi una ievoIuo espiiiluaI no e poilanlo un apeIo poi una ievoIuo ieIigiosa. Nen e una iefeincia a una naneiia de vivei ieIacionada de aIguna foina a oulio nundo, nen nuilo nenos a aIgo ngico ou nisleiioso. Anles de nais nada, e un apeIo poi una ieoiienlao iadicaI que nos dislancie da pieocupao haliluaI con a nossa pipiia pessoa. L un apeIo paia nos voIlainos paia a anpIa conunidade de seies con os quais eslanos Iigados, paia a adoo de una condula que ieconhea os inleiesses dos oulios paiaIeIanenle aos nossos. Aqui, o Ieiloi podeiia oljelai dizendo que a liansfoinao de cailei que una laI ieoiienlao exige e ceilanenle desejveI. L que desenvoIvei senlinenlos de conpaixo e de anoi e ceilanenle lon. Mas una ievoIuo do seiia a soIuo adequada paia a vaiiedade e a nagnilude de piolIenas que enfienlanos no nundo nodeino. AIen disso, podeiia aigunenlai que leiiza poi una pieocupao inpIcila con o len-eslai dos oulios. AIen do nais, quen e conpassivo, anoioso, pacienle, loIeianle, cIenenle, elc., de ceila foina ieconhece o inpaclo polenciaI de suas aes solie os oulios e paula sua condula de acoido con isso. Assin, segundo essa desciio, a pilica espiiiluaI envoIve, poi un Iado, agii pieocupando-se con len-eslai dos oulios e, poi oulio, acaiiela a nossa pipiia liansfoinao, de nodo que nos loinanos nais pionlanenle disposlos a faz-Io. IaIai solie pilica espiiiluaI en leinos difeienles desses no len senlido.
18 Meu apeIo poi una ievoIuo espiiiluaI no e poilanlo un apeIo poi una ievoIuo ieIigiosa. Nen e una iefeincia a una naneiia de vivei ieIacionada de aIguna foina a oulio nundo, nen nuilo nenos a aIgo ngico ou nisleiioso. Anles de nais nada, e un apeIo poi una ieoiienlao iadicaI que nos dislancie da pieocupao haliluaI con a nossa pipiia pessoa. L un apeIo paia nos voIlainos paia a anpIa conunidade de seies con os quais eslanos Iigados, paia a adoo de una condula que ieconhea os inleiesses dos oulios paiaIeIanenle aos nossos. Aqui, o Ieiloi podeiia oljelai dizendo que a liansfoinao de cailei que una laI ieoiienlao exige e ceilanenle desejveI. L que desenvoIvei senlinenlos de conpaixo e de anoi e ceilanenle lon. Mas una ievoIuo do espiilo dificiInenle seiia a soIuo adequada paia a vaiiedade e a nagnilude de piolIenas que enfienlanos no nundo nodeino. AIen disso, podeiia aigunenlai que os piolIenas decoiienles de, poi exenpIo, vioIncia doneslica, vcio de diogas ou IcooI, dissoIuo de fanIias, e assin poi dianle, so nais len conpieendidos e nais faciInenle conlalidos de acoido con a naluieza de cada un. Mesno assin, se adniliinos que cada un desses piolIenas podeiia ceilanenle sei iesoIvido se as pessoas denonsliassen nais anoi e conpaixo unas peIas oulias, poi nais inpiovveI que isso seja, concIuiienos que eIes poden sei lanlen caiacleiizados cono piolIenas espiiiluais passveis de una soIuo espiiiluaI. Isso no quei dizei que lasla cuIlivai vaIoies espiiiluais paia que os piolIenas desapaiean aulonalicanenle. IeIo conliiio, cada un deIes necessila de una soIuo especfica. Quando a dinenso espiiiluaI e negIigenciada, poien, no h espeianas de se conseguii una soIuo duiadouia. Ioi que e assin` As ns nolcias so un falo da vida. Cada vez que aliinos un joinaI ou Iiganos a leIeviso ou o idio, depaianos con aconlecinenlos liisles. No se passa un s dia sen que en aIgun Iugai do nundo aconlea aIguna coisa que lodos consideian un infoilnio. Seja quaI foi a nossa nacionaIidade ou fiIosofia de vida, lodos nos enliislecenos, en naioi ou nenoi escaIa, ao salei dos sofiinenlos dos oulios. Tais aconlecinenlos poden sei divididos en duas giandes calegoiias: aqueIes que se deven solieludo a causas naluiais leiienolos, secas, enchenles e os que so oiiginados peIo honen. Cueiias, ciines, vioIncia de lodo lipo, coiiupo, polieza, liapaa, fiaude e injuslia sociaI, poIlica e econnica, lodos so conseqncia do conpoilanenlo hunano negalivo. L quen e iesponsveI poi laI conpoilanenlo` Ns nesnos. A ieaIeza, os piesidenles, piineiios-ninislios e poIlicos, passando peIos adninisliadoies, cienlislas, nedicos, advogados, acadnicos, esludanles, padies, fieiias, nonges cono eu, indusliiais, ailislas, Iojislas, lecnicos, piofissionais aulnonos, lialaIhadoies liaais e desenpiegados, no exisle una nica cIasse ou seloi da sociedade que no conliilua paia nossa dose diiia de ns nolcias. IeIiznenle, ao conliiio dos desaslies naluiais conlia os quais pouco ou nada podenos fazei, esses piolIenas hunanos, poi seien essenciaInenle piolIenas elicos, poden sei supeiados. O falo de havei lanla genle de lodos os
19 seloies e nveis da sociedade lialaIhando paia esse fin iefoia a hiplese. Lxislen os que ingiessan en pailidos poIlicos paia Iulai poi consliluies nais juslas, os que se loinan advogados paia Iulai peIa }uslia, os que se aIian a oiganizaes assislenciais paia Iulai conlia a polieza, os que cuidan, cono piofissionais ou voIunliios, das vlinas de desgiaas. Na veidade, nuilos de ns, cada un a sua naneiia e de acoido con sua pipiia conpieenso, lenlanos fazei do nundo ou ao nenos de nossa poio deIe un Iugai neIhoi paia se vivei. LanenlaveInenle, veiificanos que no inpoila quo sofislicados sejan nossos sislenas Iegais ou quo avanados sejan nossos nelodos de conlioIe exleino , poi si s, esses iecuisos no so capazes de eiiadicai os eiios e naIdades. Cale olseivai que, hoje en dia, nossas foias poIiciais ln a disposio iecuisos lecnoIgicos que dificiInenle podeiian sei inaginados h cinqenla anos. Dispen de nelodos de vigiIncia que Ihes peinilen vei o que anles eia inpossveI, poden uliIizai lesles de DNA, Ialoialiios especiaIizados en nedicina IegaI, ces faiejadoies e, evidenlenenle, pessoaI aIlanenle lieinado. Conludo, os nelodos ciininosos evoIuian de foina equivaIenle, de nodo que no eslanos en neIhoi siluao. Quando faIla a conleno da elica, no pode havei espeiana de supeiai piolIenas cono o da escaIada de ciines. Sen essa discipIina inleiioi, veiificanos que os pipiios neios que usanos paia iesoIv-Ios loinan-se una fonle de dificuIdades. A ciescenle sofislicao dos nelodos poIiciais e ciininais e un cicuIo vicioso e nuluanenle eslinuIanle. QuaI e, enlo, a ieIao enlie a pilica da espiiiluaIidade e a da elica` A ieIao e a seguinle: cono o anoi, a conpaixo e lodas as oulias quaIidades supen, poi definio, aIgun giau de pieocupao peIo len-eslai dos oulios, supen lanlen a conleno que a elica exige. S podenos nanifeslai anoi e conpaixo peIos oulios se ao nesno lenpo iepiiniinos nossos inpuIsos e desejos nocivos. Seiia conpieensveI que eu ao nenos defendesse una aloidagen ieIigiosa en ieIao aos fundanenlos da pilica da elica. L inegveI que lodas as giandes liadies de fe ln un sislena elico len desenvoIvido. Todavia, a dificuIdade en vincuIai nossa noo de ceilo e eiiado a ieIigio e que en seguida piecisanos peigunlai: Que ieIigio` QuaI deIas apiesenla o sislena nais acessveI, nais aceilveI` Os aigunenlos seiian infindveis. L nais: no podenos ignoiai o falo de nuilas pessoas iejeilaien a ieIigio laseadas en convices sinceias e no poi sinpIesnenle negIigenciaien as quesles nais piofundas da exislncia hunana. No podenos piesunii que lais pessoas no ln noo do que e ceilo ou eiiado, ou daquiIo que e noiaInenle coiielo, s poique aIgunas das que so conlia a ieIigio ln aliludes inoiais. AIen disso, ciena ieIigiosa no e gaianlia de inlegiidade noiaI. Lxaninando a hisliia de nossa especie, venos que enlie os naioies iesponsveis poi confIilos os que infIigiian vioIncia, liulaIidade e desliuio a seus seneIhanles havia nuilos que piofessavan una fe ieIigiosa, nuilas vezes en aIlo e lon son. A ieIigio
20 pode ajudai-nos a eslaleIecei piincpios elicos lsicos. Conludo, pode-se faIai de elica e noiaIidade sen lei de iecoiiei a ieIigio. Mais una vez seiia possveI oljelai que, se no aceilainos a ieIigio cono fonle de elica, leienos de adnilii que aquiIo que as pessoas enlenden cono lon e ceilo, nau e eiiado, noiaInenle coiielo e incoiielo, o que consideian una ao posiliva e o que paia eIas ven a sei una ao negaliva deve vaiiai de acoido con as ciicunslncias e ale nesno de pessoa paia pessoa. Mas nesse ponlo peinilan-ne dizei que ninguen deve inaginai sei possveI foinuIai un conjunlo de iegias ou Ieis capazes de nos foinecei iesposlas paia lodos os diIenas elicos, nesno que aceilssenos a ieIigio cono lase da noiaIidade. Un laI conjunlo de finuIas nunca podeiia pielendei capluiai loda a iiqueza e diveisidade da expeiincia hunana. L lanlen daiia naigen a que se aigunenlasse que sonos iesponsveis apenas peIo que esl iigoiosanenle especificado nessas Ieis, e no poi nossas aes. No que seja inliI lenlai eIaloiai piincpios que possan sei conpieendidos cono aIgo noiaInenle conlioIadoi. IeIo conliiio, se desejainos lei quaIquei espeiana de iesoIvei nossos piolIenas, e essenciaI enconliainos uina foina de eIaloiai piincpios assin. Iiecisanos Tei neios paia juIgai e decidii enlie, poi exenpIo, o leiioiisno cono iecuiso paia pionovei iefoinas poIlicas e os piincpios de iesislncia pacfica de Mahalna Candhi. Iiecisanos sei capazes de nosliai que pialicai a vioIncia conlia os oulios esl eiiado. L ainda enconliai aIguna foina de faz-Io que evile os exlienos do alsoIulisno iudinenlai, poi un Iado, e do ieIalivisno lanaI, poi oulio. Minha opinio pessoaI, que no se laseia unicanenle en fe ieIigiosa e nen nesno en una ideia oiiginaI, e que e possveI eslaleIecei piincpios elicos conlioIadoies quando lonanos cono ponlo de pailida a conslalao de que lodos ns desejanos a feIicidade e queienos evilai os sofiinenlos. No lenos neios de dislinguii enlie ceilo e eiiado se no Ievanos en conla os senlinenlos dos oulios, os sofiinenlos dos oulios. Ioi esla iazo, e lanlen poique, cono veienos adianle, e difciI suslenlai a noo de veidade alsoIula foia do conlexlo da ieIigio, a condula elica no e aIgo con que nos conpionelenos poi sei apenas, de ceila foina, aIgo coiielo. AIen disso, se de falo o desejo de sei feIiz e evilai o sofiinenlo e una disposio naluiaI, conun a lodos, segue-se que lodo indivduo len o diieilo de peiseguii esse oljelivo. Conseqenlenenle, penso que una das coisas que deleininan se una ao esl ou no de acoido con a elica e seu efeilo solie a expeiincia ou a expeclaliva de feIicidade dos oulios. Una ao que piejudica ou vioIenla essa expeiincia ou expeclaliva de feIicidade e polenciaInenle una ao anlielica. Digo polenciaInenle poique, enloia as conseqncias de nossas aes sejan inpoilanles, exislen oulios faloies a consideiai, enlie eIes a queslo da inleno e a naluieza da ao. Todos ns Ienlianos de coisas que fizenos que peiluilaian os oulios sen que livessenos aIguna inleno de faz-Io. Tanlen no e difciI Ienliai de aliludes que, apesai de paieceien consliangedoias, agiessivas e capazes de feiii, afinaI acalaian conliiluindo
21 paia a feIicidade dos oulios. CoIocai Iiniles paia ciianas con fiineza e aIgo que nuilas vezes se incIui nesla calegoiia. Ioi oulio Iado, o falo de nossas aes paieceien deIicadas no significa que sejan posilivas ou elicas se nossas inlenes foien egoslas. IeIo conliiio, se, poi exenpIo, nossa inleno e iIudii, enlo fingii deIicadeza e una das aliludes nais depIoiveis. Lnloia o uso da foia possa no eslai envoIvido, e una alilude indisculiveInenle vioIenla. Lxeice vioIncia no s a nedida que piejudica o oulio, cono peIo falo de liaii a confiana da pessoa e sua expeclaliva da veidade. Mais una vez no e difciI inaginai un caso en que aIguen acha que suas aes so len-inlencionadas e voIladas paia o len dos oulios quando na ieaIidade so lolaInenle inoiais. Cono o soIdado que segue a iisca a oiden de execulai sunaiianenle piisioneiios civis. Aciedilando que age poi una causa jusla, eIe pode achai que sua ao visa ao len da hunanidade. Conludo, segundo o piincpio de no-vioIncia que nencionei, nalai e poi definio un alo anlielico. Cunpiii lais oidens seiia una alilude giavenenle negaliva. Ln oulias paIavias, o conledo, o veidadeiio significado de nossas aes, lanlen e inpoilanle paia deleininai se eIas so elicas ou no, j que ceilos alos so negalivos poi definio. TaIvez o faloi nais inpoilanle paia deleininai a naluieza elica de una ao no seja nen seu conledo nen seu iesuIlado. Raias vezes os fiulos de nossas aes so diielanenle inpulveis apenas a ns: exenpIo disso e un linoneiio que consegue Ievai seu laico en seguiana aliaves de una lenpeslade. O sucesso de sua enpieilada e aIgo que no dependeu apenas de suas aes. Ioi isso podenos adnilii que o iesuIlado de una ao e o faloi nenos inpoilanle. Ln lilelano, a expiesso que caiacleiiza o que e nais inpoilanle paia deleininai o vaIoi elico de una ao e o kun Iong do indivduo. Tiaduzido IileiaInenle, o pailicpio kun significa conpIelanenle ou das piofundezas, e Iong (va) indica o alo de fazei aIgo se Ievanlai, suigii ou despeilai. No senlido en que e usado aqui, poien, kun Iong e conpieendido cono aquiIo que, de ceilo nodo, noliva ou inspiia nossas aes lanlo as que pialicanos deIileiadanenle cono as que so invoIunliias. Logo, essa expiesso indica o eslado geiaI do coiao e da nenle do indivduo. Quando esle eslado e sadio, deduz-se que nossas aes seio (elicanenle) sadias. Con essa expIicao, v-se Iogo que e difciI liaduzii kun Iong de naneiia sucinla. Ln geiaI, a expiesso e liaduzida apenas poi nolivao, que cIaianenle no capla loda a exlenso de seu significado. A paIavia disposio, enloia chegue len peilo, no len a nesna conolao de alividade da expiesso lilelana. L usai a fiase eslado geiaI do coiao e da nenle paiece desnecessaiianenle Iongo. TaIvez eIa pudesse sei alieviada paia eslado de espiilo, ou eslado da nenle, nas seiia ignoiai o senlido nais anpIo da paIavia nenle na Ingua lilelana. Menle en lilelano e 1O, que aliange as noes de conscincia e de peicepo e, ao nesno lenpo, de senlinenlo e enoo, o que iefIele a conpieenso de que enoes e pensanenlos no poden vii sepaiados. Ln lilelano, ale nesno a peicepo de
22 una caiacleislica, cono a coi, len una dinenso afeliva. Tanlen no exisle una ideia de puia sensao sen una expeiincia cogniliva coiiespondenle. Islo significa, anles de ludo, que podenos idenlificai difeienles lipos de enoo. Lxislen aqueIas que so lasicanenle inslinlivas, cono a iepuIsa ao vei sangue, e as que ln un conponenle iacionaI nais desenvoIvido, cono o nedo da polieza. Ieo ao Ieiloi que lenha ludo isso en nenle senpie que eu ne iefeiii a nenle, ou nolivao, ou disposio, ou eslados de espiilo ou da nenle. L nais fciI conpieendei que o eslado geiaI do coiao e da nenle ou nolivao de una pessoa no nonenlo de una ao e, en geiaI, a chave paia deleininai a quaIidade elica dessa ao se consideiainos cono nossas aes so afeladas quando eslanos sol o podei de foiles enoes e pensanenlos negalivos, cono o dio e a iaiva. Nesse nonenlo, nossa nenle (|c) e nosso coiao eslo conluilados, o que nos faz no s peidei o senso de peicepo e peispecliva, cono lanlen no enxeigai o piovveI inpaclo de nossas aes solie os oulios. Iodenos chegai a ficai aluididos a ponlo de ignoiai os oulios e seu diieilo a feIicidade. Sol lais ciicunslncias, nossas aes islo e, nossos alos, paIavias, pensanenlos, onisses e desejos seio ceilanenle nocivas a feIicidade dos oulios, sen Ievai en conla quais lenhan sido nossas inlenes paia con os oulios ou se nossas aes foian inlencionais ou no. Vanos inaginai una siluao en que nos envoIvenos en un desenlendinenlo con un nenlio de nossa fanIia. A naneiia cono Iidanos con a alnosfeia pesada que se inslaIa vai dependei en giande paile daquiIo que inspiia nossas aes no nonenlo en oulias paIavias, nosso kun Iong. Quanlo nenos caInos ficainos, naioi a piolaliIidade de ieagiinos negalivanenle con paIavias speias, de dizeinos ou fazeinos coisas de que nais laide nos aiiependeienos anaiganenle, nesno que os nossos senlinenlos de afelo poi aqueIa pessoa sejan piofundos. Inaginenos ainda una siluao en que inconodanos aIguen de una naneiia pouco inpoilanle, cono eslaiiai invoIunlaiianenle na pessoa ao passai poi eIa na iua, e eIa giila dizendo que andenos con nais cuidado. H una giande possiliIidade de no dainos inpoilncia a isso se nossa disposio (kun Iong) foi sadia, se nossos coiaes esliveien pIenos de conpaixo un senlinenlo que enceiia conpieenso e leinuia , do que se esliveinos sol a infIuncia de enoes negalivas. Quando a foia nolivadoia de nossas aes e sadia, nossos alos lenden aulonalicanenle a conliiluii paia o len-eslai dos oulios. So, poilanlo, foiosanenle elicos. L quando isso se loina o nosso eslado haliluaI, nenoi a piolaliIidade de ieagiinos naI quando piovocados. Se peideinos a pacincia, sei una expIoso despiovida de quaIquei liao de iancoi ou dio. Ln ninha opinio, poilanlo, o oljelivo da pilica espiiiluaI e, conseqenlenenle, da pilica da elica e liansfoinai e apeifeioai o kun Iong. L assin que nos loinanos pessoas neIhoies. Descoliinos que, a nedida que conseguinos liansfoinai nossos coiaes e nenles cuIlivando quaIidades espiiiluais, passanos a sei nais capazes de Iidai con as adveisidades e aunenlanos as piolaliIidades de nossas aes seien elicanenle sadias. Assin, se ne peiniliien cilai neu
23 pipiio caso cono exenpIo, essa naneiia de conpieendei a elica significa que, ao piocuiai senpie cuIlivai un eslado de espiilo posilivo ou sadio, lenlo sei o nais liI possveI aos oulios. Ceilificando-ne, aIen disso, de que o conledo de ninhas aes e iguaInenle posilivo a nedida que sou capaz de faz-Ias seien assin , dininuo ninhas chances de agii de foina anlielica. QuaI e a eficcia desla lecnica, ou seja, quais seio as suas conseqncias ieIalivanenle ao len-eslai dos oulios, a cuilo ou a Iongo piazo, no h cono dizei. Ioien, se neus esfoios foien conslanles e se eu ne nanlivei alenlo, aconlea o que aconlecei, dificiInenle leiei nolivos paia aiiependinenlo. IeIo nenos saleiei que fiz o neIhoi que pude. Minha anIise, nesle capluIo, da ieIao enlie elica e espiiiluaIidade no aloida a queslo iefeienle a naneiia cono podenos iesoIvei diIenas elicos. IaIaienos disso nais adianle. Iiefeii aqui lialai da elica associando o discuiso elico a expeiincia hunana fundanenlaI de feIicidade e sofiinenlo e evilando, assin, os piolIenas que suigen quando se associa a elica a ieIigio. A ieaIidade e que a naioiia das pessoas hoje en dia no esl convencida da necessidade da ieIigio. AIen do nais, exislen condulas que so aceilveis en ceilas liadies ieIigiosas nas no o so en oulias. Quanlo ao que queio dizei con a expiesso ievoIuo espiiiluaI, espeio lei deixado cIaio que una ievoIuo espiiiluaI acaiiela necessaiianenle una ievoIuo elica.
24 CaItu|o 3
A ORlGEM DEPENDENTE E A NATUREZA DA REALlDADE
Ln una confeincia que fiz no }apo h aIguns anos, vi unas pessoas caninhaien en ninha diieo caiiegando un iano de fIoies. Levanlei-ne paia iecelei a ofeila, nas, paia ninha suipiesa, eIas passaian diielo poi nin e deposilaian as fIoies en un aIlai que eslava alis. Senlei-ne con una giande sensao de enlaiao. L, no enlanlo, nais una vez eslava apiendendo que a naneiia cono as coisas e aconlecinenlos evoIuen nen senpie coincide con as nossas expeclalivas. Lsse falo da vida a Iacuna que cosluna havei enlie o nodo cono peicelenos os fennenos e a ieaIidade de una deleininada siluao e oiigen de nuila infeIicidade. Isso aconlece piincipaInenle quando, cono no exenpIo que dei, fazenos juIganenlos con lase en una conpieenso paiciaI que acala poi no se juslificai poi conpIelo. Anles de consideiai en que deve consislii una ievoIuo espiiiluaI e elica, vanos iefIelii un pouco solie a naluieza da ieaIidade. A eslieila Iigao enlie a peicepo que lenos de ns nesnos en ieIao ao nundo que halilanos e o nosso conpoilanenlo en funo disso noslia que a nossa conpieenso dos fennenos len un significado decisivo. Se no conpieendenos os fennenos, nos a1iiscainos a fazei coisas que no s nos piejudican cono os oulios. Quando se exanina o assunlo veiifica-se que no e possveI sepaiai quaIquei fenneno do conlexlo de oulios fennenos. Iodenos apenas faIai de ieIacionanenlos. Duianle a nossa vida diiia, nos envoIvenos en inneias alividades difeienles e iecelenos un enoine eslnuIo sensoiiaI vindo de ludo con que nos depaianos. O piolIena dos eiios de peicepo, que, e cIaio, len giaus vaiiados, cosluna suigii poi causa da nossa lendncia de isoIai aspeclos pailicuIaies de un aconlecinenlo ou expeiincia e v-Ios cono se conslilussen una lolaIidade. Isso Ieva a un eslieilanenlo da peispecliva e da a faIsas expeclalivas. Se, poien, consideianos a ieaIidade, Iogo nos conscienlizanos de sua infinila conpIexidade e nos danos conla de que a naneiia cono a peicelenos haliluaInenle e nuilas vezes incoiiela. Se no fosse assin, a noo de engano no exisliiia. Se as coisas e aconlecinenlos senpie evoIussen de acoido con as nossas expeclalivas, no leianos o conceilo de iIuso ou de equvoco. Cono un iecuiso paia conpieendei essa conpIexidade, consideio pailicuIainenle liI o conceilo de oiigen dependenle (en lilelano, len deI) foinuIado peIa escoIa Madhyanika (Meio Teino ou Modeiada) de fiIosofia ludisla. De acoido con esse conceilo, podenos conpieendei cono as coisas ocoiien de lis naneiias difeienles. Nun piineiio nveI, iecoiie-se ao
25 piincpio de causa e efeilo, peIo quaI lodas as coisas e aconlecinenlos suigen dependendo de una conpIexa iede de causas e condies ieIacionadas enlie si. Sendo assin, nada nen nenhun aconlecinenlo pode vii a exislii ou peinanecei exislindo poi si s. Ioi exenpIo, se eu pegai un punhado de laiio e nodeI-Io, posso fazei un vaso vii a exislii. O vaso exisle cono iesuIlado de neus alos. Ao nesno lenpo, e lanlen o iesuIlado de una niiade de oulias causas e condies. Lslas aliangen a conlinao de laiio e gua que foina a naleiia-piina do vaso. Ln aciescino, h o agiupanenlo das noIecuIas, dos lonos e oulias dininulas pailcuIas que foinan esses conponenles. Ln seguida, e pieciso Ievai en conla as ciicunslncias que Ievan a ninha deciso de fazei un vaso. L exislen ainda as condies que coopeian ou inleifeien nas ninhas aes a nedida que dou foina ao laiio. Todos esses difeienles faloies deixan cIaio que neu vaso no pode vii a exislii independenlenenle de suas causas e condies. Ou seja, eIe len una oiigen dependenle, sua ciiao esl suloidinada a essas causas e condies. Nun segundo nveI, len deI pode sei conpieendido len leinos da nlua dependncia que exisle enlie as pailes e o lodo. Sen as pailes, no pode havei o lodo e, sen o lodo, o conceilo de pailes no len senlido. A ideia de lodo inpIica pailes, nas cada una dessas pailes piecisa sei consideiada cono un lodo conposlo de suas pipiias pailes. No leiceiio nveI, pode-se dizei que lodos os fennenos ln una oiigen dependenle poique, quando os anaIisanos, veiificanos que, en essncia, eIes no possuen una idenlidade independenle. Islo pode sei conpieendido neIhoi se pensainos na naneiia cono nos iefeiinos a ceilos fennenos. Ioi exenpIo, as paIavias ao e agenle: una piessupe a exislncia da oulia. Assin cono pai e fiIho. A pessoa s pode sei un pai se livei fiIhos. L un fiIho ou una fiIha so assin chanados apenas con iefeincia ao falo de leien pais. A nesna ieIao de nlua dependncia e visla na Iinguagen que uliIizanos paia definii ianos de alividade ou piofisses. Deleininados indivduos so chanados de fazendeiios en funo de seu lialaIho no canpo. Os nedicos so assin chanados poi causa de seu lialaIho na iea da nedicina. De naneiia nais suliI, as coisas e aconlecinenlos poden sei conpieendidos en leinos de oiigen dependenle quando, poi exenpIo, peigunlanos: o que e exalanenle un vaso de laiio` Quando piocuianos aIgo que possa sei definido cono sua idenlidade finaI veiificanos que a pipiia exislncia do vaso de laiio e, inpIicilanenle, a de lodos os oulios fennenos e, ale ceilo ponlo, piovisiia e deleininada peIas convenes. Quando indaganos se sua idenlidade e deleininada poi sua foina, sua funo, suas pailes especficas (ou seja, sei conposlo de laiio, gua, elc.), conslalanos que a paIavia vaso no passa de una designao veilaI. No h una nica caiacleislica que se possa dizei que o idenlifica. Muilo nenos a lolaIidade de suas caiacleislicas. Iodenos inaginai vasos de foinas difeienles que no deixan de sei vasos. L poique s podenos ieaInenle faIai de sua exislncia en ieIao a una iede conpIexa de causas e condies, se o encaianos segundo
26 esla peispecliva, o vaso no len de falo nenhuna piopiiedade que o defina. Ln oulias paIavias, no exisle en si ou poi si, nas e anles de ludo oiiginaiianenle dependenle. No que se iefeie aos fennenos nenlais, veiificanos que nais una vez exisle una dependncia. Nesle caso, enlie aqueIe que peicele e aquiIo que e peicelido. Tonenos cono exenpIo a peicepo de una fIoi. Ln piineiio Iugai, paia que se possa peicelei una fIoi e pieciso havei un igo sensveI. Segundo, piecisa havei una condio nesle caso, a pipiia fIoi. Ln leiceiio, paia que ocoiia a peicepo e pieciso havei aIgo que diiecione a aleno daqueIe que peicele paia o oljelo. Lnlo, aliaves da inleiao causaI dessas condies, ocoiie un aconlecinenlo cognilivo a que chananos de peicepo de una fIoi. Agoia vanos exaninai en que consisle exalanenle esse aconlecinenlo. Seiia apenas o funcionanenlo da facuIdade sensoiiaI` Seiia apenas a inleiao enlie essa facuIdade sensoiiaI e a pipiia fIoi` Ou seiia oulia coisa` Venos que, no finaI, no conseguinos conpieendei o conceilo de peicepo a no sei denlio do conlexlo de una inliicada e inpiecisa seiie de causas e condies. Una oulia naneiia de conpieendei o conceilo de oiigen dependenle e consideiai o fenneno do lenpo. Ln geiaI, piesuninos que h una enlidade con exislncia independenle a que chananos de lenpo. IaIanos de lenpo passado, piesenle e fuluio. Lnlielanlo, quando exaninanos neIhoi o assunlo, venos que esse conceilo lanlen e una conveno. Veiificanos que a expiesso nonenlo piesenle e apenas un iluIo que indica a inleiface enlie os lenpos passado e fuluio. No podenos na ieaIidade IocaIizai con pieciso o piesenle. O passado esl apenas una fiao de segundo anles do suposlo nonenlo piesenle, apenas una fiao de segundo depois esl o fuluio. No enlanlo, se disseinos que o nonenlo piesenle e agoia, assin que acalainos de pionunciai esla paIavia eIe j eslai no passado. Se suslenlssenos que, nesno assin, deve havei un nico nonenlo indivisveI peIo passado ou peIo fuluio, no haveiia nenhuna iazo paia sepaiainos piesenle, passado e fuluio. Se houvesse un nico nonenlo indivisveI, s leianos o piesenle. Sen o conceilo do piesenle, poien, fica difciI faIai de passado e fuluio j que anlos sen dvida dependen do piesenle. AIen do nais, se nossa anIise nos fizesse concIuii que enlo o piesenle no exisle, leianos de negai no s una conveno nundiaI, cono lanlen a nossa pipiia expeiincia. De falo, quando coneanos a anaIisai nossa expeiincia con ieIao ao lenpo, venos que o passado desapaiece e o fuluio ainda esl paia chegai. Lxpeiinenlanos apenas o piesenle. L o piesenle s lona foina cono dependenle do passado e do fuluio. Cono isso nos pode ajudai` QuaI e o vaIoi dessas olseivaes` Lnconlianos neIas diveisas inpIicaes inpoilanles. Iiineiio, quando conslalanos que ludo aquiIo que peicelenos e expeiinenlanos e o iesuIlado de una seiie indefinida de causas e condies coiieIacionadas, loda a nossa peispecliva nuda. Coneanos a vei que o univeiso en que halilanos pode sei conpieendido cono un oiganisno vivo en que cada ceIuIa lialaIha en
27 coopeiao equiIiliada con cada una das oulias ceIuIas paia nanlei o lodo. Se apenas una dessas ceIuIas e piejudicada, cono aconlece quando h o alaque de una doena, esse equiIliio e afelado e o lodo passa a coiiei peiigo. Lsse iaciocnio, poi sua vez, sugeie que nosso len-eslai pessoaI esl inlinanenle Iigado no s ao len-eslai dos oulios cono ao anlienle en que vivenos. Tanlen se loina evidenle que nossas aes, feilos, paIavias e ideias, poi nais insignificanles ou iiieIevanles que possan paiecei, ln una inpIicao no apenas paia ns nesnos cono lanlen paia as oulias pessoas. AIen do nais, quando encaianos a ieaIidade en leinos de oiigen dependenle, deixanos de Iado nossa lendncia haliluaI paia vei as coisas e os aconlecinenlos cono enlidades unifoines, independenles e dislinlas. Isso e nuilo pioveiloso poique e essa lendncia que nos faz exageiai uns poucos aspeclos de nossa expeiincia, loinando-os iepiesenlalivos da ieaIidade conpIela de una deleininada siluao e ignoiando sua conpIexidade nais anpIa. Lssa conpieenso da ieaIidade segundo o conceilo de oiigen dependenle lanlen pe dianle de ns un desafio significalivo. Lsse desafio consisle en vei as coisas e aconlecinenlos de naneiia nenos sinpIisla, nenos lianco ou pielo, e nais cono un conpIexo encadeanenlo de conexes difceis de especificai. Tanlen passa a sei difciI faIai en leinos de alsoIulo. L nais, se lodos os fennenos dependen de oulios fennenos, se nenhun fenneno pode exislii independenlenenle, devenos consideiai que ale nesno a nossa nuilo piezada individuaIidade no exisle do nodo que noinaInenle suponos. Na veidade, se invesligainos anaIilicanenle a idenlidade do eu, veiificaienos que sua apaienle soIidez dissoIve-se ainda nais depiessa do que a do vaso de laiio ou a do nonenlo piesenle. Iois, enquanlo un vaso de laiio e aIgo concielo que podenos ieaInenle locai, o eu e nais eIusivo: sua idenlidade cono ccns|ruc|c una snlese nenlaI que suige de una gana de aconlecinenlos conpIexos Iogo se lona evidenle. L descoliinos que a nlida dislino que fazenos haliluaInenle enlie eu e os oulios e un exageio. L inegveI que lodo sei hunano len, jusla e naluiaInenle, una foile noo do eu. Ainda que no sailanos len poi que e assin, essa noo do eu sen dvida esl piesenle. Lxaninenos, poien, o que conslilui o veidadeiio oljelo a que chananos eu. Seiia a nenle` Iode aconlecei que a nenle de una pessoa se lone hipeialiva ou depiessiva. Nos dois casos, un nedico pode ieceilai ienedios paia piopoicionai una sensao de len-eslai aqueIa pessoa. Islo noslia que pensanos na nenle cono, de ceila foina, a posse, o donnio do eu. L, de falo, quando iefIelinos neIhoi, afiinaes cono neu coipo, ninha faIa, ninha nenle liazen una noo inpIcila de piopiiedade. Ioilanlo, e difciI vei cono a nenle pode consliluii o eu. O nesno en ieIao a consislncia. Se o eu e a conscincia fossen a nesna coisa, leianos conseqenlenenle o alsuido de o aloi e a ao seien un s. Desse ponlo de visla, lanlen no e fciI concelei de que nodo o eu pode exislii cono fenneno independenle foia do conjunlo nenle-coipo. L oulia vez isso ne faz
28 achai que nossa noo haliluaI do eu e de ceila naneiia un iluIo paia una iede conpIexa de fennenos coiieIalos. Nesle ponlo, vanos paiai e anaIisai cono noinaInenle aginos con ieIao a essa ideia do eu. Dizenos: sou aIlo, sou laixo, fiz isso, fiz aquiIo e ninguen nos quesliona. Todos enlenden o que queienos dizei e fican salisfeilos con essas convenes que fazen paile do discuiso colidiano e so conpalveis con a expeiincia conun. Mas isso no quei dizei que aIgo exisla apenas poique esl sendo dilo ou poique exisla una paIavia a que laI coisa se iefeie. Ninguen janais enconliou un unicinio e no enlanlo a paIavia esl en lodos os dicioniios. Iode-se dizei que as convenes so vIidas quando no conliadizen un conhecinenlo adquiiido e quando seiven de fundanenlo paia un discuiso conun no quaI siluanos noes cono faIso e veidadeiio. Islo no nos inpede de aceilai que, enloia peifeilanenle salisfaliio cono nais una conveno, o eu, cono lodos os oulios fennenos, exisla condicionado aos iluIos e conceilos que apIicanos ao leino. Nesle conlexlo, consideien una siluao en que, no escuio, achanos que una coida enioIada e una colia. Iicanos inveis e senlinos nedo. Lnloia o que eslejanos vendo seja na veidade un pedao de coida do quaI no nos Ienlianos, a ausncia de Iuz e nossa inleipielao eiiada nos fazen pensai que aquiIo e una colia. Na ieaIidade, a coida enioIada no possui nenhun dos aliilulos de una colia a no sei a naneiia cono apaiece paia ns. A colia de veidade no esl aIi. Aliilunos sua exislncia a un oljelo inaninado. O nesno se d con a noo de exislncia independenle do eu. Descoliinos que lanlen o pipiio conceilo do eu e ieIalivo. Consideienos enlo o falo de que nuilas vezes vivenos siluaes en que nos cuIpanos. Dizenos: Ah, naqueIe dia eu ieaInenle no fui capaz de ne conlioIai e faIanos cono se eslivessenos zangados con ns nesnos. O que paiece ieveIai que exislen de falo dois eus dislinlos, o que agiu naI e o que ciilica. De foina seneIhanle, podenos vei que a idenlidade pessoaI de un nico indivduo len nuilos aspeclos difeienles. Ln neu pipiio caso, poi exenpIo, exisle a peicepo de un eu que e nonge, de un eu que e lilelano, de un eu que e da iegio lilelana de Ando, e assin poi dianle. AIguns dos pieceden oulios: o eu lilelano j exislia anles do eu nonge, pois s ne lonei un novio quando linha sele anos. O eu iefugiado s exisle desde 1959. Ln oulias paIavias, h nuilas designaes en una nica lase. .So lodas lilelanas, j que esse eu ou Idenlidade exislia desde o neu nascinenlo. Mas so noninaInenle difeienles. Iaia nin, essa e una iazo a nais paia lei dvidas a iespeilo da exislncia ineienle do eu. No podenos, : poilanlo, afiinai que quaIquei una das caiacleislicas seja o que decididanenle conslilui neu eu, ou, poi oulio Iado, que neu eu seja a sona de lodas. Iois nesno que eu alandonasse una ou nais deIas, a noo de eu ainda peisisliiia en nin. Lssa conpieenso da ieaIidade peinile-nos vei que a igida dislino que fazenos enlie ns e os oulios e en giande paile o iesuIlado de un condicionanenlo. L ainda assin e possveI inaginai que se foine o hlilo de
29 una concepo anpIiada do eu en que o indivduo silua seus inleiesses denlio dos inleiesses dos oulios. Ioi exenpIo, quando una pessoa pensa en leinos de sua leiia nalaI e diz: ns sonos lilelanos ou ns sonos fianceses, eIa esl denonsliando una conpieenso de sua idenlidade de una foina que esl aIen da idenlidade individuaI. Se o eu livesse idenlidade inlinseca, seiia possveI faIai de un inleiesse pessoaI isoIado do inleiesse dos oulios. Mas cono no e assin, cono o eu e os oulios s poden sei conpieendidos cono una ieIao, venos que o inleiesse pessoaI e o inleiesse dos oulios eslo eslieilanenle ieIacionados. Denlio desse quadio de ieaIidade dependenle oiiginada veiificanos que no h inleiesse pessoaI conpIelanenle desIigado do inleiesse dos oulios. Ciaas a inleiIigao fundanenlaI que esl no coiao da ieaIidade, o seu inleiesse e lanlen o neu inleiesse. L assin fica cIaio que o neu inleiesse e o seu inleiesse eslo inlinanenle ieIacionados un ao oulio. Ln un senlido nais piofundo, so conveigenles. Aceilai una foina nais conpIexa de conpieendei a ieaIidade, na quaI coisas e aconlecinenlos denonslian eslai fiinenenle inlei-ieIacionados, no significa infeiii que os piincpios elicos que idenlificanos anleiioinenle deixen de sei consideiados noiaInenle oliigaliios. IeIo conliiio, o conceilo de oiigen dependenle oliiganos a consideiai a ieaIidade de causa e efeilo con exliena seiiedade. Queio dizei con islo que deleininadas causas Ievan a deleininados efeilos e que ceilas aes Ievan ao sofiinenlo, enquanlo oulias Ievan a feIicidade. L de inleiesse conun fazei o que Ieva a feIicidade e evilai o que Ieva ao sofiinenlo. Lnlielanlo, cono j vinos, peIo falo de nossos inleiesses eslaien inexliicaveInenle Iigai: dos sonos inpeIidos a aceilai a elica cono una inleiface indispensveI enlie o neu desejo de sei feIiz e o seu.
30 CaItu|o 4
REDE|lNlNDO O OB]ETlVO
} olseivei aqui que e da naluieza de lodos ns desejai a feIicidade e no queiei sofiei. AIen disso, afiinei que esle desejo e un diieilo e que, na ninha opinio, pode-se concIuii que un alo elico e aqueIe que no piejudica a expeiincia ou a expeclaliva de feIicidade de oulias pessoas. L apiesenlei una foina de conpieendei a ieaIidade que aponla paia inleiesses conuns no que se iefeie ao indivduo e aos oulios. Vanos agoia consideiai a naluieza da feIicidade. A piineiia coisa a iessaIlai e que esla e una quaIidade ieIaliva. L vivenciada poi ns de naneiias difeienles, de acoido con as nossas ciicunslncias. O que loina una pessoa feIiz pode sei una fonle de sofiinenlo paia oulia. A naioiia de ns ficaiia exlienanenle liisle se fosse condenada a passai o ieslo da vida nuna piiso. No enlanlo, un ciininoso sol aneaa de pena de noile piovaveInenle ficaiia nuilo salisfeilo con una senlena de piiso peipelua. Ln segundo Iugai, e inpoilanle ieconhecei que usanos a nesna paIavia feIicidade paia designai eslados nuilo difeienles, enloia isso seja nais cIaio en lilelano, en que a nesna paIavia, dc ua, lanlen e uliIizada significando piazei. IaIanos solie feIicidade quando nos iefeiinos a un lanho de gua fiia en un dia de inlenso caIoi. IaIanos solie feIicidade con ieIao a aIguns eslados ideais, cono quando dizenos: Iicaiia exlienanenle feIiz se ganhasse na Ioleiia. Tanlen faIanos solie feIicidade quando aIudinos as aIegiias sinpIes da vida en fanIia. Nesle Ilino caso, feIicidade e nais un eslado que peisisle apesai de aIlos e laixos e de inleivaIos ocasionais. No caso do lanho fiio en dia de caIoi, poien, poi sei a conseqncia de alividades que visan agiadai aos senlidos, e necessaiianenle un eslado passageiio. Se peinanecenos na gua poi lenpo denais, coneanos a senlii fiio. Na veidade, a feIicidade que essas alividades nos piopoicionan depende de lais alividades seien de cuila duiao. No caso de se ganhai una giande quanlia de dinheiio, a queslo de salei se isso liaiia una feIicidade duiadouia ou apenas una soliecaiga de dificuIdades e piolIenas que no poden sei iesoIvidos sonenle peIa iiqueza dependeiia de quen ganha o dinheiio. IaIando de nodo geiaI, poien, nesno quando a iiqueza nos liaz feIicidade, esla cosluna sei a do lipo que o dinheiio pode conpiai: coisas naleiiais e expeiincias dos senlidos. L Iogo descoliinos que eslas, poi sua vez, se lonan eIas pipiias una fonle de sofiinenlos. No que se iefeie as nossas posses, poi exenpIo, lenos de adnilii que coslunan nos causai nais dificuIdades do que oulia coisa na vida. O caiio enguia, peidenos nosso dinheiio, nossos lens nais pieciosos so ioulados, nossa casa e desliuda peIo fogo, senlinos necessidade de nos ceicainos de disposilivos de
31 seguiana. Ou lais coisas aconlecen de falo ou vivenos pieocupados que aconlean. Se no fosse assin se essas aes e ciicunslncias na veidade no liouxessen consigo a senenle do sofiinenlo , quanlo nais nos enliegssenos a eIas, nais feIizes seianos, da nesna foina que a doi aunenla quanlo nais peisislen as causas da doi. Mas no e isso o que aconlece. A queslo e que de vez en quando cheganos a pensai que enconlianos essa especie de feIicidade peifeila, ale que a apaienle peifeio ieveIa-se lo efneia quanlo una gola de oivaIho en una foIha, liiIhando inlensanenle nun nonenlo, no oulio desapaiecendo. Isso expIica poi que deposilai espeianas denais no desenvoIvinenlo naleiiaI e un engano. O piolIena no e o naleiiaIisno cono laI, nas o falo de pensai que se pode ollei salisfao conpIela unicanenle aliaves da gialificao dos senlidos. Ao conliiio dos aninais, cuja lusca da feIicidade iesliinge-se a solievivncia e a gialificao inediala dos desejos sensoiiais, ns, os seies hunanos, lenos a capacidade de expeiinenlai a feIicidade en un giau nais piofundo que, quando alingido, len o podei de soliepujai as expeiincias adveisas. Consideienos o caso de un soIdado que Iula en una lalaIha. LIe esl feiido, nas a lalaIha foi ganha. A salisfao que senle con a viliia significa que piovaveInenle sofiei nuilo nenos poi causa dos feiinenlos do que un soIdado que eslivei do Iado que foi deiiolado e lo feiido quanlo eIe. Lssa capacidade hunana paia expeiinenlai nveis piofundos de feIicidade expIica lanlen poi que coisas cono a nsica e as ailes pIslicas ofeiecen un naioi giau de feIicidade e salisfao do que a neia aquisio de oljelos naleiiais. Lnlielanlo, ainda que as expeiincias eslelicas sejan una fonle de feIicidade, ln lanlen un foile conponenle sensoiiaI. A nsica depende dos ouvidos, as ailes pIslicas dependen dos oIhos, a dana depende do coipo. L un lipo de salisfao adquiiida en geiaI aliaves dos senlidos, assin cono a que ollenos aliaves do lialaIho ou da caiieiia. Ioi si s, no nos pode ofeiecei a feIicidade con que sonhanos. AIguen podeiia aigunenlai que esl nuilo len que se faa a dislino enlie a feIicidade passageiia e a duiadouia, enlie a feIicidade efneia e a veidadeiia, nas que a nica feIicidade solie a quaI faz senlido faIai quando una pessoa esl noiiendo de sede e o acesso a gua. Isso e inqueslionveI. NaluiaInenle, quando se liala de solievivncia, nossas necessidades loinan-se lo pienenles, que a naioi paile de nosso esfoio e diiecionada paia salisfaz- Ias. Ioien, cono a nsia de solievivncia ven de una necessidade fsica, segue-se que a salisfao coipoiaI esl invaiiaveInenle Iinilada ao que os senlidos poden piopoicionai. Assin, concIuii que deveianos luscai a inediala gialificao dos senlidos en lodas as ciicunslncias dificiInenle se juslificaiia. Se iefIeliinos neIhoi, veienos que a lieve exaIlao que senlinos quando apIacanos os inpuIsos dos senlidos laIvez no seja nuilo difeienle da que o viciado en diogas expeiinenla quando se enliega a seu hlilo. O aIvio lenpoiiio e Iogo seguido peIa avidez poi nais. L assin cono o uso de diogas
32 acala liazendo apenas piolIenas, o nesno aconlece con nuilo do que fazenos paia salisfazei os desejos inedialos dos senlidos. O que no quei dizei que o piazei que ceilas alividades nos piopoicionan seja eiiado. Mas piecisanos adnilii que no e possveI gialificai peinanenlenenle os senlidos. Na neIhoi das hipleses, a feIicidade que ollenos ao conei una loa iefeio s duia ale a pixina vez en que senlinos fone. Cono olseivou un anligo esciiloi indiano: Salisfazei nossos senlidos e lelei gua saIgada so coisas seneIhanles: quanlo nais as fazenos, nais ciescen nossos desejos e nossa sede. L descoliinos que giande paile daquiIo que chanei de sofiinenlo inleiioi pode sei aliiluda a nossa foina inpuIsiva de luscai a feIicidade. No paianos paia consideiai a conpIexidade de una siluao deleininada. Nossa lendncia e de nos piecipilainos e fazei o que pionele sei o caninho nais cuilo paia a salisfao. L quase senpie nos piivanos da opoilunidade de una ieaIizao nais pIena. Lsse nodo de agii e de falo nuilo eslianho. Ln geiaI, no peinilinos que nossas ciianas faan ludo o que queien. Salenos que, se as deixainos Iivies, piovaveInenle passaio lodo o lenpo liincando sen nunca esludai. L fazenos con que ienuncien ao piazei inedialo da liincadeiia peIa oliigao de esludai. Nossa eslialegia e solieludo de Iongo piazo. L nenos diveilido paia eIas, nas confeie-Ihes una lase sIida paia seu fuluio. Quando ficanos aduIlos, poien, nuilas vezes nos descuidanos desse piincpio. Cono, poi exenpIo, no caso en que un dos cnjuges dedica lodo o seu lenpo a inleiesses pipiios. O oulio cnjuge sen dvida sofie e, quando isso aconlece, e inevilveI que fique cada vez nais difciI nanlei o casanenlo. Tanlen e o caso de pais que se inleiessan apenas un peIo oulio e se descuidan dos fiIhos, o que ceilanenle acala lendo conseqncias negalivas. Quando aginos paia salisfazei nossos desejos inedialos sen Ievai en conla os inleiesses dos oulios, soIapanos a possiliIidade de una feIicidade duiadouia. Se noianos nun Iugai onde h dez oulias fanIias na vizinhana e nen sequei nos ocoiie pensai no len-eslai deIas, peidenos a opoilunidade de usufiuii do seu convvio. Ioi oulio Iado, se fizeinos un esfoio paia seinos anigveis e nos pieocupainos con eIas, eslaienos pionovendo a nossa pipiia feIicidade aIen da feIicidade deIas. Ou ainda inaginen una siluao en que enconlianos aIguen que no conhecanos anles. Iodenos convidai essa pessoa paia aInoai. L vanos gaslai aIgun dinheiio con isso. Mas o iesuIlado e una loa chance de iniciai una anizade que pode liazei aIegiias poi anos a fio. Inveisanenle, se venos una opoilunidade de enganai aIguen que enconlianos e o fazenos, podenos ganhai dinheiio ou o que quei que seja na ocasio, nas piovaveInenle desliuiienos poi conpIelo a possiliIidade de una inleiao con aqueIa pessoa, que a Iongo piazo podeiia nos sei lenefica. Vanos iefIelii solie a naluieza daquiIo que caiacleiizei cono feIicidade genuna. Minha pipiia expeiincia pode seivii paia iIusliai o eslado a que ne iefiio. Cono nonge ludisla, fui lieinado paia a pilica, a fiIosofia e os piincpios do ludisno. Ioien, no ieceli quase nenhuna educao pilica de quaIquei especie paia Iidai con as e exigncias da vida nodeina. No
33 decoiiei de ninha vida live assunii enoines iesponsaliIidades e enfienlai inensas dificuIdades. Aos dezesseis anos, peidi a Iileidade quando o Tilel foi ocupado. Con vinle e qualio anos, peidi neu pipiio pas quando vin paia o exIio. H quaienla anos, vivo cono iefugiado en un pas esliangeiio, apesai de sei neu Iai espiiiluaI. Duianle lodo esse lenpo venho lenlando seivii a neus conpanheiios iefugiados na nedida do possveI, aos lilelanos que ainda conlinuan no Tilel. Lnquanlo isso, nosso pas nalaI conheceu a desliuio e o sofiinenlo de una foina indesciilveI. L, e cIaio, peidi no s ninha ne e oulios paienles pixinos cono lanlen anigos nuilo queiidos. Apesai de ludo isso e apesai de sen dvida ficai liisle quando penso nessas peidas, no que diz iespeilo a ninha seienidade lsica quase senpie sinlo-ne caIno e salisfeilo. Mesno quando suigen dificuIdades, no sou nuilo afelado poi eIas. Iosso dizei sen hesilao que sou feIiz. Segundo a ninha expeiincia, a piincipaI caiacleislica da feIicidade genuna e a paz, a paz inleiioi. No ne iefiio a quaIquei senlinenlo paiecido con o eslai nun laialo. Nen eslou faIando de ausncia de senlinenlo. Ao conliiio, a paz de que faIo esl eniaizada na consideiao peIos oulios e envoIve un aIlo giau de sensiliIidade e senlinenlo, enloia eu pessoaInenle no possa aIegai que lenha conseguido ii nuilo Ionge nesse aspeclo. Aliiluo ninha sensao de paz solieludo ao esfoio paia desenvoIvei neu senlinenlo de consideiao peIos oulios. O falo de a paz inleiioi sei a piincipaI caiacleislica da feIicidade expIica o paiadoxo de exislii genle que esl senpie insalisfeila, apesai de dispoi de lodas as vanlagens naleiiais, enquanlo h oulios que eslo senpie feIizes, a despeilo das ciicunslncias nais penosas. Lenlienos o exenpIo dos oilenla niI lilelanos que, duianle os neses que se seguiian a ninha fuga paia o exIio, deixaian o Tilel e aceilaian o asiIo que Ihes foi ofeiecido peIo goveino indiano. As ciicunslncias que enfienlaian eian exlienanenle duias. Havia pouca conida disponveI e ainda nenos ienedios. Os canpos de iefugiados s podian ofeiecei laiiacas de Iona paia aconod-Ios. A naioiia das pessoas liazia pouca coisa aIen da ioupa do coipo con que havia sado de casa. Veslian pesados cnuoas, o liaje lilelano liadicionaI, apiopiiados paia nossos inveinos iigoiosos, quando o que ieaInenle piecisavan na India eia de ioupas de aIgodo o nais Ieve possveI. L padecian leiiiveInenle de doenas desconhecidas no Tilel. Lnlielanlo, hoje en dia, depois de lodas aqueIas piovaes, os solievivenles denonslian iaios sinais de liauna. Mesno naqueIa epoca, poucos peideian de lodo a confiana. L pouqussinos cedeian aos senlinenlos de liisleza e desespeio. Diiia nesno que, una vez passado o inpaclo iniciaI, a naioiia se nanleve laslanle olinisla e, sin, feIiz. Isso indica que nosso senlinenlo fundanenlaI de len-eslai no sei alaIado se pudeinos desenvoIvei essa quaIidade de paz inleiioi, sejan quais foien as dificuIdades que enfienlainos na vida. L lanlen nos Ieva a concIuii que, apesai de no podeinos negai a inpoilncia dos faloies exleinos paia pionovei a feIicidade, eslaienos enganados se aciedilainos que eIes so capazes de nos loinai conpIelanenle feIizes.
34 Nosso lenpeianenlo, a naneiia cono fonos ciiados e as ciicunslncias de nossa vida sen dvida conliiluen paia nossa expeiincia de feIicidade. L lodos concoidanos que a faIla de deleininadas coisas faz con que seja nais difciI aIcan-Ia. Vanos enlo exaninai essas coisas. Sade, anigos, Iileidade e una ceila piospeiidade so aIgo nuilo vaIioso e liI. Sade, nen se faIa. Todos a desejanos. Todos lanlen queienos e piecisanos de anigos, independenle de nossa siluao e do sucesso que aIcananos. Senpie fui fascinado poi ieIgios, e, apesai de goslai nuilo do que cosluno usai, eIe nunca ne denonsliou quaIquei afeio. Iaia olleinos a salisfao do anoi piecisanos de anigos que ieliiluan nossa afeio. L cIaio que h diveisos lipos de anigos. H os que so anigos da posio sociaI de aIguen, do seu dinheiio e fana, nas no so anigos das pessoas que possuen essas coisas. Os anigos a quen ne iefiio so os que eslo piesenles paia nos ajudai quando nos enconlianos en una fase difciI da vida, no os que laseian seu ieIacionai nenlo conosco en aliilulos supeificiais. A Iileidade, no senlido de lei condies inleinas e exleinas paia luscai a feIicidade e nanlei e nanifeslai opinies pessoais, conliilui iguaInenle paia o nosso senlinenlo de paz inleiioi. Nas sociedades en que isso no e peinilido h espies e censoies que invesligan as vidas de lodas as conunidades, ale das pipiias fanIias. O iesuIlado inevilveI e que as pessoas conean a peidei a confiana unas nas oulias. Toinan-se desconfiadas e suspeilan dos nolivos aIheios. Quando o senlinenlo lsico de confiana de una pessoa e desliudo, cono se pode espeiai que seja feIiz` A piospeiidade lanlen no lanlo no senlido de possuii giande iiqueza naleiiaI e nais no de desenvoIvinenlo nenlaI e enocionaI e laslanle significaliva paia a nossa sensao de paz inleiioi. Aqui, nais una vez, i cale Ienliai o exenpIo dos iefugiados lilelanos, pispeios apesai de sua faIla de iecuisos naleiiais. Cada un desses faloies desenpenha un papeI inpoilanle paia se lei una sensao de len-eslai individuaI. Conludo, sen que haja un senlinenlo lsico de paz e seguiana inleiioies, nenhun deIes liaz quaIquei pioveilo. Ioi qu` Ioique, cono j vinos, nossos lens naleiiais so una fonle de ansiedade. Assin cono nosso lialaIho ou nosso enpiego, a nedida que nos pieocupanos con a possiliIidade de peid-Ios. Ale nossos anigos e paienles so capazes de loinai-se una fonle de piolIenas. Ioden ficai doenles e necessilai de nossa aleno quando eslanos ocupados con negcios inpoilanles. Ioden ale nesno se voIlai conlia ns e nos piejudicai, agindo de naneiia desonesla. L os nossos coipos, poi nais len-disposlos e lonilos que eslejan no nonenlo, un dia acalaio sucunlindo a veIhice. Tanlen no sonos invuIneiveis a doena e a doi. Ioilanlo, no h espeiana de aIcanai una feIicidade duiadouia se no liveinos paz inleiioi. Onde, enlo, enconliaienos a paz inleiioi` No h una iesposla nica. Mas una coisa e ceila: nenhun faloi exleino pode pioduzi-Ia. Muilo nenos adianlaiia pedi-Ia a un nedico. No nxino, o que eIe podeiia fazei seiia ieceilai-nos un anlidepiessivo ou pIuIas paia doinii. De nodo seneIhanle,
35 nenhun conpuladoi ou nenhuna oulia nquina, poi nais sofislicados ou podeiosos que sejan, pode ofeiecei-nos essa quaIidade vilaI. Na ninha opinio, desenvoIvei a paz inleiioi, da quaI a feIicidade duiadouia e, poilanlo, a que len senlido depende, e cono quaIquei oulia laiefa da vida: lenos de idenlificai suas causas e condies e en seguida coneai a cuIliv-Ias diIigenlenenle. O que, cono Iogo se v, exige una dupIa aloidagen. Ioi un Iado, lenos de nos piecavei conlia os faloies que ciian olslcuIos a nosso desejo. Ioi oulio, piecisanos cuIlivai os que conliiluen paia eIe. No que diz iespeilo as condies paia a paz inleiioi, una das nais inpoilanles e a nossa alilude de nodo geiaI. Ieinilan-ne que expIique isso dando nais un exenpIo pessoaI. Apesai de ninha seienidade haliluaI de hoje, eu coslunava lei gnio exaIlado e eia dado a acessos de inpacincia e as vezes de iaiva. Ainda hoje, adnilo, h ocasies en que peico a conposluia. Quando isso aconlece, o nenoi aloiiecinenlo pode lonai piopoies exageiadas e peiluilai-ne consideiaveInenle. Iosso, poi exenpIo, acoidai en una nanh senlindo-ne agilado sen nenhuna iazo en especiaI. Quando eslou assin, olseivo que ale nesno o que de hlilo ne agiada len o podei de ne iiiilai. Ale oIhai paia neu ieIgio ne piovoca una sensao de aloiiecinenlo. Vejo-o sonenle cono una fonle de conpionissos e, aliaves deIes, de nais sofiinenlo. Mas h oulios dias en que acoido e vejo-o cono aIgo lonilo, lo conpIexo e deIicado. No enlanlo, evidenlenenle, e o nesno ieIgio. O que nudou` Sei que neus senlinenlos de iepuIsa nun dia e de salisfao no oulio so apenas fiulo do acaso` Ou exisle en nin aIgun necanisno neuioIgico en funcionanenlo solie o quaI no lenho nenhun conlioIe` L cIaio que nosso lenpeianenlo deve lei aIguna coisa a vei con esse lipo de coisa, nas o faloi piepondeianle e sen dvida a ninha alilude nenlaI. Nossa alilude lsica o nodo cono nos ieIacionanos con as ciicunslncias exleinas e poilanlo o que se deve consideiai piineiio quando se anaIisan as foinas de desenvoIvei a paz inleiioi. Nesle conlexlo, o eiudilo e nedico indiano Shanlideva olseivou ceila vez que no h espeiana de enconliainos una quanlidade suficienle de couio que culia loda a leiia paia que nunca espelenos nossos pes en espinhos, nas na veidade isso no e necessiio: lasla un pedao paia coliiinos as soIas de nossos pes. Ln oulias paIavias: nen senpie podenos nudai a nosso goslo a nossa siluao exleina, nas podenos nudai nossa alilude. Oulia giande fonle de paz inleiioi e, conseqenlenenle, de feIicidade genuna so, e cIaio, os alos que ieaIizanos en nossa lusca de feIicidade. Iodenos cIassific-Ios en lis calegoiias: os que conliiluen posilivanenle paia isso, aqueIes cujo efeilo e neulio e os que ln un efeilo negalivo solie essa feIicidade. RefIelindo solie o que difeiencia os alos que pionoven de falo a feIicidade duiadouia e os que piopician sonenle una sensao passageiia de len-eslai, veiificanos que, nesle Ilino caso, as alividades en si no ln vaIoi posilivo. Desejanos conei aIguna coisa doce ou conpiai una pea eIeganle de ioupa ou expeiinenlai aIgo novo. No piecisanos ieaInenle de nada disso naqueIe nonenlo. SinpIesnenle queienos aquiIo, ou queienos desfiulai daqueIa expeiincia ou sensao, e piocuianos salisfazei nossos desejos sen
36 pensai nuilo. en, no eslou insinuando que islo seja eiiado. Un apelile peIo concielo e paile da naluieza hunana: queienos vei, queienos locai, queienos possuii. No enlanlo, cono j olseivei anles, e essenciaI ieconhecei que, quando desejanos as coisas sen oulio nolivo aIen do piazei que eIas nos ofeiecen, eIas coslunan acalai nos liazendo nais piolIenas. L descoliinos que so lo efneias quanlo a feIicidade piopoicionada peIa salisfao de lais necessidades. Iiecisanos lanlen lonai conscincia de que essa nesna faIla de pieocupao con as conseqncias e o que esl poi lis de alos exlienos cono agiedii os oulios e ale nesno acalai con a pipiia vida. Lsles alos ceilanenle salisfazen os desejos da pessoa poi un cuilo peiodo de lenpo, apesai de os desejos que os noven seien inlensanenle negalivos. Ou ainda, no canpo da alividade econnica, peiseguii o Iucio sen Ievai en conla as conseqncias polenciaInenle negalivas pode, sen dvida, liazei senlinenlos de giande aIegiia quando se aIcana o sucesso. Mas, no finaI, h sofiinenlo: o neio anlienle fica poIudo, nossos nelodos inesciupuIosos Ievan oulias pessoas a faIncia, as lonlas que faliicanos causan noiles e feiinenlos. Quanlo as alividades que nos poden Ievai a una sensao de paz e feIicidade duiadouia, iefIilan solie o que aconlece quando fazenos aIgo que aciedilanos lei vaIoi. Ioi exenpIo: cuIlivai una leiia iida que, depois de nuilo esfoio, se loina fecunda. Quando anaIisanos alividades cono essa, venos que envoIven disceininenlo. Iiessupen que se pesen difeienles faloies, incIusive as piovveis e as possveis conseqncias paia nos nesnos e paia os oulios. Nesse piocesso de avaIiao, a queslo da noiaIidade se as aes que pielendenos ieaIizai so elicas suige aulonalicanenle. Assin, nesno que o inpuIso iniciaI seja o de enganai paia chegai a un deleininado oljelivo, iaciocinanos que, nesno con a piolaliIidade de ollei dessa naneiia una feIicidade lenpoiiia, as conseqncias de nossos alos a Iongo piazo poden liazei piolIenas. L deIileiadanenle alandonanos una Iinha de ao en favoi de oulia. L alingindo o nosso oljelivo con esfoio e saciifcio pessoaI, Ievando en conla no s os lenefcios de cuilo piazo paia ns quanlo os efeilos de Iongo piazo solie a feIicidade dos oulios e saciificando os piineiios peIos segundos que aIcananos a Iileidade que se caiacleiiza peIa paz e peIa salisfao genunas. Nossas difeienles ieaes as adveisidades confiinan isso. Quando sanos de feiias, nosso inluilo lsico e o Iazei. Se, enlo, o nau lenpo, as nuvens e a chuva fiuslian o nosso desejo de passai o dia ieIaxando ao ai Iivie, nossa feIicidade desnoiona iapidanenle. Lnlielanlo, quando o que luscanos no e a neia salisfao lenpoiiia, quando nos esfoianos paia alingii un oljelivo a fone, a fadiga ou o desconfoilo nos inconodan nuilo nenos. Ou seja, o aIliusno e un conponenle essenciaI das aes que Ievan a feIicidade genuna. H poilanlo una inpoilanle dislino a sei feila enlie o que podenos chanai de alos elicos e alos espiiiluais. Un alo elico e aqueIe en que nos alslenos de piejudicai a expeiincia ou expeclaliva de feIicidade dos oulios. Iodenos descievei os alos espiiiluais de acoido con aqueIas quaIidades
37 nencionadas anleiioinenle: anoi, conpaixo, pacincia, capacidade de peidoai, huniIdade, loIeincia, e assin poi dianle, que supen un giau de consideiao peIo len-eslai dos oulios. Descoliinos que as aes espiiiluais que ieaIizanos nolivados no peIo inleiesse pessoaI egocnliico nas peIa pieocupao con os oulios na ieaIidade lanlen liazen lenefcios paia ns. L nais do que isso, essas aes do senlido a nossa vida. IeIo nenos, esla e a ninha expeiincia. OIhando paia lis e ieIenliando a ninha vida, posso dizei con loda a confiana que coisas cono a funo de DaIai Lana, o podei poIlico que essa funo confeie e ale a ieIaliva iiqueza que eIa pe a ninha disposio no iepiesenlan nen una pequena paiceIa do neu senlinenlo de feIicidade en conpaiao con a que senli nas ocasies en que pude pieslai aIgun seivio aos oulios. Sei que essa pioposio iesisle a una anIise` Seiia a condula inspiiada no desejo de ajudai os oulios a naneiia nais eficaz de ollei feIicidade genuna` Consideien o seguinle. Ns, hunanos, sonos seies sociais. Vienos ao nundo en conseqncia de aes dos oulios. Solievivenos aqui dependendo dos oulios. Coslenos ou no, laIvez no exisla en nossa vida un s nonenlo en que no nos leneficienos das alividades dos oulios. Ioi esses nolivos, no chega a suipieendei que a naioi paile de nossa feIicidade esleja associada ao nosso ieIacionanenlo con os oulios. Nen e lo exliaoidiniio que nossas naioies aIegiias ocoiian quando eslanos nolivados peIa consideiao peIos oulios. Mas isso no e ludo. Veiificanos que no s os alos de aIliusno liazen feIicidade cono lanlen dininuen nossa sensao de sofiinenlo. O que 74no significa que o indivduo cujas aes so nolivadas peIo desejo de piopoicionai feIicidade aos oulios passe poi nenos infoilnios do que aqueIe que no o faz. Doenas, veIhice e adveisidades de un lipo ou de oulio aconlecen iguaInenle con lodo nundo. No enlanlo, os sofiinenlos que coiioen nossa paz inleiioi a ansiedade, a fiusliao, a decepo so seguianenle nenoies. Quando nos pieocupanos nenos conosco, a expeiincia de nosso pipiio sofiinenlo e nenos inlensa. O que ludo isso nos diz` Iiineiio, peIo falo de cada una de nossas aes lei una dinenso univeisaI, un inpaclo polenciaI solie a feIicidade aIheia, que a elica e necessiia cono un neio de gaianlii que no piejudiquenos os oulios. Segundo, que a feIicidade genuna consisle naqueIas quaIidades espiiiluais de anoi e conpaixo, pacincia, loIeincia, capacidade de peidoai, huniIdade, e assin poi dianle. So eIas que piopoicionan feIicidade lanlo paia ns quanlo paia os oulios.
38 CaItu|o 5
A SUPREMA EMOO
Ln iecenle viagen que fiz a Luiopa, apioveilei a opoilunidade paia visilai os canpos de concenliao nazislas en Auschvilz. Apesai de lei ouvido faIai e Iido laslanle solie esse Iugai, descolii que eslava conpIelanenle despiepaiado paia a expeiincia. Minha ieao iniciaI ao vei os foinos onde cenlenas de niIhaies de pessoas foian queinadas foi de iepuIsa lolaI. Iiquei eslaiiecido con a fiia engenhosidade e a ausncia de senlinenlos de que aqueIes foinos eian un hoiiipiIanle leslenunho. L, no nuseu que faz paile do cenlio de visilanles, vi una coIeo de sapalos. Muilos deIes eian ienendados ou pequenos, lendo olvianenle peilencido a pessoas polies e a ciianas. Isso pailicuIainenle ne enliisleceu. O que podeiian eIas lei feilo de eiiado, que naI podeiian lei feilo` Iaiei e, piofundanenle conovido, iezei lanlo peIas vlinas quanlo peIos que havian peipeliado aqueIa iniqidade, e paia que aIgo cono aquiIo nunca voIlasse a aconlecei. L ainda, poi salei que lodos ns lanlo lenos a capacidade de agii con geneiosidade en consideiao aos nossos seneIhanles quanlo o polenciaI paia seinos assassinos e loiluiadoies, juiei nunca e de nenhuna foina conliiluii paia una caIanidade assin. Ialos cono os que ocoiieian en Auschvilz so vioIenlas adveilncias solie o que pode aconlecei quando os indivduos e, poi exlenso, sociedades inleiias peiden o conlalo con os senlinenlos hunanos lsicos. Salenos que e necessiio lei Ieis e lialados inleinacionais en vigoi cono gaianlia conlia fuluias desgiaas desse lipo, nas lanlen lenos vislo que as aliocidades conlinuan, apesai deIes. Muilo nais eficaz e inpoilanle do que as Ieis e o nosso iespeilo peIos senlinenlos dos oulios de un sinpIes ponlo de visla hunano. Quando faIo de senlinenlos hunanos lsicos, no eslou pensando sonenle en aIguna coisa efneia e vaga. Refiio-ne a capacidade de enpalia iecpioca que lodos possunos e que, en lilelano, chananos de sncn dug nga| ua ia ni sc pa. Tiaduzida IileiaInenle, a expiesso significa a incapacidade de supoilai a viso do sofiinenlo do oulio. Adnilindo-se que e isso que nos peinile conpieendei e, ale ceilo ponlo, pailicipai da doi dos oulios, pode-se afiinai que essa e una das nossas caiacleislicas nais significalivas. L o que piovoca o soliessaIlo quando ouvinos un giilo de socoiio, e o que nos faz iecuai inslinlivanenle ao vei aIguen sei naIlialado, o que nos faz sofiei ao piesenciai o sofiinenlo dos oulios. L o que nos faz fechai os oIhos quando queienos ignoiai a desgiaa aIheia. Inagine-se caninhando poi una esliada deseila onde h sonenle nais una pessoa, una pessoa idosa, seguindo len a sua fienle. De iepenle, aqueIa pessoa liopea e cai. O que voc faz` No duvido que a naioiia dos Ieiloies se
39 apioxinaiia paia lenlai ajudai. Nen lodos, laIvez. Ioien, ao adnilii que nen lodos coiieiian paia acudii aIguen en apuios, no pielendo insinuai que a capacidade de enpalia, que decIaiei sei univeisaI, esleja de lodo ausenle nessas poucas excees. Sei que no exisliiia nessa ninoiia ao nenos o senlinenlo de pieocupao, poi nais fiaco que fosse, que leiia nolivado a naioiia a ofeiecei ajuda` L possveI que exislan pessoas que, depois de supoilai anos de gueiia, no se conovan nais dianle do sofiinenlo dos oulios. No nesno caso poden eslai aqueIas que viven en Iugaies onde piedonina una alnosfeia de vioIncia e de indifeiena peIos oulios. L ale possveI inaginai que haja uns poucos que exuIlan con a viso do sofiinenlo aIheio. O que no piova que a capacidade de enpalia esleja ausenle nessas pessoas. O falo de lodos ns, con exceo laIvez dos nais peiluilados, goslainos de sei lialados con londade e genliIeza peIos oulios ieveIa que a capacidade de enpalia peinanece, poi nais enpedeinidos que nos loinenos. Lssa caiacleislica de conpieenso dos piolIenas aIheios e, cieio eu, un iefIexo de nossa incapacidade de supoilai a viso do sofiinenlo do oulio. Digo isso poique, paiaIeIanenle a nossa capacidade naluiaI de enpalia con os oulios, lanlen lenos necessidade da londade deIes, o que se eslende ao Iongo de loda a nossa vida. L nais apaienle quando sonos nuilo jovens e quando ficanos veIhos. Mas, nesno en pIeno apogeu de nossa vida, lasla ficainos doenles paia Ienliainos cono e inpoilanle que nos anen e cuiden de ns. Salei vivei sen afelo pode as vezes paiecei una viilude, una piova de coiagen, nas una vida sen esse piecioso conponenle deve sei nuilo liisle. Deceilo no e neia coincidncia que as vidas da naioiia dos ciininosos lenhan sido naicadas peIa soIido e peIa faIla de anoi. Conslalanos esse apieo peIas denonsliaes de londade en nossas ieaes ao soiiiso das pessoas. Iaia nin, a capacidade de soiiii e una das nais leIas caiacleislicas do sei hunano. L aIgo que nenhun aninaI e capaz de fazei. Ces, laIeias ou goIfinhos, seies nuilo inleIigenles e dolados de noliia afinidade con os honens, no conseguen soiiii cono ns. IessoaInenle, senpie fico un pouco cuiioso quando soiiio paia aIguen e a pessoa peinanece seiia e inpassveI. Ioi oulio Iado, neu coiao se aIegia quando ne ieliiluen o soiiiso. Mesno quando se liala de aIguen con quen nada lenho a vei, se a pessoa soiii paia nin, aquiIo ne enleinece. Ioi qu` A iesposla e que un soiiiso sinceio loca aIgo de fundanenlaI en ns: o apieo naluiaI peIa londade. Conliaiiando o giande nneio daqueIes que suslenlan que a naluieza hunana e lasicanenle agiessiva e conpeliliva, neu ponlo de visla e que nosso apieo peIo afelo e peIo anoi e lo piofundo que conea anles nesno do nascinenlo. Segundo o que ouvi de aIguns cienlislas anigos neus, h foiles evidncias de que o eslado nenlaI e enocionaI da ne duianle a giavidez afela giandenenle o len-eslai da ciiana que ainda no nasceu, e que seu lel se leneficia nuilo se eIa nanlen un eslado de espiilo seieno e afeluoso. A ne feIiz geia una ciiana feIiz. Ao conliiio, fiusliao e iaiva so piejudiciais ao desenvoIvinenlo saudveI do lel. Da nesna foina, nas piineiias senanas
40 depois do nascinenlo, leinuia e afeio conlinuan a desenpenhai un papeI piepondeianle no desenvoIvinenlo fsico do lel. Nesse eslgio, o ceielio ciesce nuilo ipido, una alividade que os nedicos aciedilan sei de ceila naneiia favoiecida peIo conlalo fsico conslanle da ne ou de quen a sulslilui. O que conpiova que o lel pode no salei quen e quen ou no se inpoilai con isso, nas cIaianenle len necessidade fsica de afelo. TaIvez expIique lanlen poi que ale as pessoas nais iiascveis, agiladas e paianides ieajan posilivanenle ao afelo e aos cuidados dos oulios. Quando ciianas, deven lei sido aIinenladas e acaIenladas poi aIguen. Un lel negIigenciado duianle esse peiodo cilico con ceileza no solieviveiia. Ioi soile, isso iaianenle aconlece. Quase sen exceo, o piineiio alo da ne e ofeiecei ao lel seu pipiio Ieile cono aIinenlo un alo que paia nin sinloIiza anoi incondicionaI. O afelo deIa nesse nonenlo e lolaInenle genuno e desinleiessado: no espeia nada en lioca. Quanlo ao lel, esle e naluiaInenle aliado paia o seio da ne. Ioi qu` L cIaio que se pode cilai o inslinlo de solievivncia. Mas, aIen disso, acho adnissveI supoi un ceilo giau de afeio da ciiana peIa ne. Se senlisse aveiso, iiia queiei nanai` L laIvez o Ieile da ne no fIusse Iivienenle se eIa pipiia senlisse aveiso. O que venos, poien, e un ieIacionanenlo laseado en anoi e leinuia nluos que e inleiianenle esponlneo. No e apiendido con os oulios, no e exigido poi nenhuna ieIigio nen inposlo poi nenhuna Iei, nenhuna escoIa o ensina. Suige de naneiia naluiaI. A soIicilude inslinliva da ne peIo fiIho que lanlen paiece sei conun a nuilos aninais e decisiva poique d a enlendei que, paiaIeIanenle a necessidade do lel de iecelei o anoi que e fundanenlaI a sua solievivncia, exisle una capacidade inala de dai anoi poi paile da ne. L aIgo lo podeioso que quase peinile afiinai a exislncia de un conponenle lioIgico en ao. AIguen oljelaiia que esse anoi iecpioco nada nais e do que un necanisno de solievivncia. Iode nuilo len sei. Mas isso no nega a sua exislncia. Nen alaIa ninha convico de que essa necessidade e essa capacidade de anai indican que sonos, de falo, anoiosos poi naluieza. Se essa afiinao paiece inpiovveI, vaIe Ienliai cono ieaginos de foina difeienle a londade e a vioIncia. Iaia quase lodos ns, a vioIncia e aIgo que inlinida. Ao conliiio, quando nos lialan con londade e genliIeza, ieaginos con naioi confiana. De nodo equivaIenle, consideienos a ieIao enlie a paz que, cono j vinos, e fiulo do anoi e a loa sade. IeIo que posso conslalai, a paz e a lianqiIidade so nais condizenles con nosso oiganisno do que a vioIncia e a agiessividade. Todos salenos que o esliesse e a ansiedade causan eIevao da piesso sangnea e oulios sinlonas negalivos. Na nedicina lilelana, dislilios nenlais e enocionais so vislos cono causas de nuilas doenas fsicas, incIusive do cncei. AIen disso, paz, lianqiIidade e cuidados pieslados peIos oulios so essenciais na iecupeiao de doenas. L possveI idenlificai lanlen en lodos ns un anseio peIa paz. Ioi qu` Ioique a paz esl associada a vida e ao ciescinenlo, enquanlo a vioIncia sugeie apenas noile e caIanidades. Lsla e a iazo poi que a ideia de
41 una Teiia Iuia, ou Iaiaso, nos aliai lanlo. Se nos fosse desciilo cono un Iugai onde h gueiias e discidia inleininveis, iianos piefeiii peinanecei nesle nundo. Repaien, lanlen, no nodo cono ieaginos aos pipiios fennenos naluiais. Quando leinina o inveino e chega a piinaveia, os dias loinan-se nais Iongos, h nais Iuz do soI, a ieIva liola de novo: aulonalicanenle nosso nino ciesce. Todavia, quando o inveino se apioxina, as foIhas das ivoies conean a caii e giande paile da vegelao en loino de ns paiece noila. No e de adniiai que fiquenos un pouco depiinidos nessa epoca do ano. O que piova que nossa naluieza piefeie a vida a noile, o ciescinenlo a decadncia, a consliuo a desliuio. Iieslen aleno ainda no conpoilanenlo das ciianas. Venos neIas o que e naluiaI ao conpoilanenlo hunano anles que seja soliecaiiegado con ideias apiendidas. els nuilo novos no salen ieaInenle dislinguii una pessoa da oulia. Do nuilo nais inpoilncia ao soiiiso de quen esl dianle deIes do que a quaIquei oulia coisa. Quando conean a ciescei, no se inleiessan nuilo poi difeienas de iaa, nacionaIidade, ieIigio ou anlecedenles faniIiaies. Quando enconlian oulias ciianas, no paian paia disculii essas coisas: conean Iogo una alividade nuilo nais inpoilanle, que e liincai. Isso no e s senlinenlaIisno. Vejo essa ieaIidade senpie que visilo un dos povoados de ciianas na Luiopa, onde inneias ciianas iefugiadas lilelanas ln sido educadas desde a decada de 196O. Lsses povoados foian fundados con o oljelivo de cuidai de ciianas ifs vindas de pases en gueiia. Iaia giande suipiesa geiaI, descoliiu-se que, apesai de suas difeienles oiigens, essas ciianas viven en conpIela hainonia enlie si. Mesno adnilindo que lodos lenos esse polenciaI de londade e lenevoIncia, e possveI oljelai que a lendncia da naluieza hunana e inevilaveInenle ieseivai esse polenciaI paia os nais pixinos. Danos piefeincia as nossas fanIias e anigos. Nossos senlinenlos de consideiao peIos que eslo foia desse cicuIo dependen nuilo de ciicunslncias individuais: e pouco piovveI que os que se senlen aneaados denonslien loa vonlade poi aqueIes que os aneaan. Tudo isso e veidadeiio. Tanlen no nego que, quando nossa solievivncia esl en iisco, nossa capacidade de consideiao peIos nossos seneIhanles laIvez s iaianenle pievaIea solie o inslinlo de solievivncia. Ainda assin, isso no significa que a capacidade lenha desapaiecido, que o polenciaI no sulsisla. Ale os soIdados, depois das lalaIhas, nuilas vezes ajudan seus ininigos a iecoIhei noilos e feiidos. Ln lodas as ninhas olseivaes solie a essncia de nossa naluieza, no pielendi insinuai que no exislen aspeclos negalivos. Onde h un eslado nenlaI conscienle, con ceileza o dio, a ignoincia e a vioIncia suigen naluiaInenle. Lnloia nossa naluieza seja essenciaInenle incIinada a londade e conpaixo, lodos sonos capazes de nanifeslai ciueIdade e dio. L poi isso que lenos de Iulai paia neIhoiai nossa condula. L e poi isso lanlen que conpieendenos poi que indivduos ciiados en anlienles iigoiosanenle no- vioIenlos liansfoinaian-se nos nais hoiiveis caiiascos. Lenlio ninha visila,
42 h aIguns anos, ao Washinglon MenoiiaI, que piesla honenagen aos niliies e heiis do HoIocauslo }udeu peipeliado peIos nazislas. O que nais ne inpiessionou no nonunenlo foi o iegislio sinuIlneo de difeienles foinas de conpoilanenlo hunano. De un Iado esl a Iisla das vlinas de alos de indizveI aliocidade. De oulio, o nonenlo iecoida os coiajosos alos de londade de fanIias ciisls e oulias que poi vonlade pipiia coiieian iiscos leiiveis paia aliigai seus iinos e iins judeus. Achei essa foina de apiesenlao exlienanenle adequada e nuilo necessiia: noslia os dois Iados do polenciaI hunano. A exislncia desse polenciaI negalivo, lodavia, no juslifica supoi que a naluieza hunana seja ineienlenenle vioIenla ou nesno lenha una lendncia oliigaliia paia a vioIncia. TaIvez una das iazes da popuIaiidade da ciena de que a naluieza hunana e vioIenla esleja no falo de eslainos lodo o lenpo exposlos as ns nolcias que nos vn aliaves dos neios de conunicao. Conludo, a veidadeiia causa dislo e que sen dvida as loas nolcias no so nolcia. DecIaiai que a naluieza hunana e no-vioIenla e ainda fiinai que len una lendncia paia o anoi e a conpaixo, paia a londade, a genliIeza, a afeio, a ciiao, elc., e aIgo que evidenlenenle inpIica un piincpio geiaI que deve, poi definio, sei apIicveI a lodo sei hunano. O que dizei, enlo, daqueIes indivduos cujas vidas apaienlenenle se voIlaian poi conpIelo paia a vioIncia e a agiesso` O Ilino secuIo lasla paia apiesenlai viios exenpIos lvios. O que dizei de HilIei e de seu pIano paia exleininai loda a iaa judia` L de SlaIin e seus pcgrcns` L do piesidenle Mao, o honen que cheguei a conhecei e adniiai, e a lilaia insanidade da RevoIuo CuIluiaI` L de IoI Iol, que aiquilelou os Canpos da Moile` L o que dizei daqueIes que loiluian e nalan poi piazei` Tenho de adnilii que no enconlio una nica expIicao que juslifique os alos nonsliuosos dessas pessoas. Lnlielanlo, piecisanos Ievai en conla dois faloies. Iiineiio, essas pessoas no suigiian do nada, nas de una sociedade en especiaI, en una ocasio e un Iugai especfico. Sua aes piecisan sei consideiadas de acoido con essas ciicunslncias. L, segundo, lenos de ieconhecei en suas aes o papeI desenpenhado peIa capacidade inaginaliva. Seus pIanos foian e so Ievados adianle con lase en una viso, se len que deluipada. A despeilo do falo de que nada pode juslificai o sofiinenlo que piovocaian, a inleipielao que daiian a seus alos ou as inlenes posilivas que HilIei, SlaIin, Mao e IoI Iol podeiian apiesenlai seiian de que linhan oljelivos peIos quais eslavan lialaIhando. Se exaninainos esses alos, que so excIusivanenle hunanos e que os aninais no poden ieaIizai, concIunos que neIes essa capacidade inaginaliva len un papeI vilaI. A pipiia capacidade en si j e un don singuIai. Ioien, a naneiia cono e uliIizada deleinina se os alos concelidos poi eIa so posilivos ou negalivos, elicos ou no. A nolivao do indivduo (|un |cng) e poilanlo o faloi doninanle ao nesno lenpo que una viso ao coiielanenle noliva a que ieconhece nos oulios o diieilo a feIicidade e o desejo de viveien Iivies de sofiinenlos pode fazei naiaviIhas,
43 aqueIa que se desIiga dos senlinenlos hunanos fundanenlais len un polenciaI paia a desliuio que no deve janais sei suleslinado. Quanlo aos que nalan poi piazei ou, o que e pioi, poi nenhun un nolivo en especiaI, s podenos conjeluiai que se liale de una piofunda sulneiso do inpuIso lsico que lusca consideiao e afelo peIos oulios. Cono j disse, esle inpuIso pode no eslai de lodo exlinlo. A no sei laIvez en casos exlienos, e possveI que ale pessoas nonsliuosas apiecien que Ihes denonslien afelo. A lendncia peinanece. Na veidade, O Ieiloi no piecisa concoidai con ninha leoiia solie a loa piedisposio da naluieza hunana paia peicelei que a capacidade paia a enpalia que a suslenla e de ciuciaI inpoilncia quando se liala de elica. Vinos anleiioinenle que un alo elico e un alo no-piejudiciaI. Mas cono deleininai se un alo e ieaInenle no-piejudiciaI` Veiificanos que, na pilica, se sonos incapazes de nos conunicai con os oulios, se no conseguinos ao nenos inaginai o inpaclo polenciaI de nossas aes solie os oulios, no lenos neios de dislinguii enlie ceilo e eiiado, enlie o que e coiielo e o que no e, enlie o que e piejudiciaI e o que no e. Deduz-se se, poilanlo, que, quanlo nais acenluainos essa capacidade de enpalia ou seja, nossa sensiliIidade paia o sofiinenlo dos oulios , nenoi sei a nossa loIeincia paia con a viso da doi aIheia e naioi o nosso enpenho en gaianlii que nenhuna de nossas aes piejudique quen quei que seja. O falo de ieaInenle seinos capazes de aunenlai essa capacidade de enpalia loina-se lvio quando consideianos sua naluieza. Ns a expeiinenlanos piincipaInenle sol a foina de senlinenlo. L, cono lodos salenos, podenos no s iefieai nossos senlinenlos poi neio da iazo, en naioi ou nenoi escaIa, cono podenos inlensific-Ios da nesna foina. Nosso desejo poi un oljelo laIvez un novo caiio inlensifica-se quando deixanos que a ideia d voIlas en nossa inaginao. Se, de nodo seneIhanle, diiecionanos nossas facuIdades nenlais paia nossos senlinenlos de enpalia, no s os aunenlanos cono os liansfoinanos en anoi e conpaixo. Nossa inala capacidade de enpalia e a fonle da nais pieciosa de lodas as quaIidades hunanas, que en lilelano, no chananos e nqng jc. Ln geiaI, o leino nq|ng e liaduzido sinpIesnenle cono conpaixo, nas len una iiqueza de significado que e difciI liansnilii de naneiia sucinla, enloia as ideias que conlen sejan conpieendidas en quaIquei Iugai. Ten a conolao de anoi, afeio, londade, genliIeza, geneiosidade de espiilo e coidiaIidade. L lanlen en usado paia expiessai sinpalia e caiinho. Un oulio aspeclo e que nqing jc no supe pena, coniseiao, cono pode sei o caso da paIavia conpaixo. No h nenhuna conolao de condescendncia. IeIo conliiio, nqing jc expiine un senlinenlo de Iigao con os oulios, iefIelindo suas oiigens na enpalia. Sonos capazes de dizei goslo de ninha casa, ou lenho giande afeio poi esse Iugai, nas no podenos dizei lenho conpaixo poi essas coisas. Cono os oljelos no ln senlinenlos, no podenos lei enpalia con eIes, e, poilanlo, no podenos dizei que lenos conpaixo poi eIes.
44 Lssa expIicao deixa cIaio que nqing jc, ou anoi e conpaixo, e conpieendido cono una enoo. Ioien, peilence a calegoiia e enoes que possuen un eIenenlo cognilivo nais desenvoIvido. AIgunas enoes, cono a iepuIsa que coslunanos senlii ao vei sangue, so lasicanenle inslinlivas. Oulias, cono o nedo da polieza, possuen esse conponenle cognilivo nais desenvoIvido. Deve-se poilanlo conpieendei nqing jc cono una conlinao de enpalia e iazo. Iodenos pensai en enpalia cono a caiacleislica e una pessoa nuIlo honesla, e en iazo cono a de aIguen que e nuilo pilico. Quando se junlan as duas coisas, a conlinao e das nais eficazes. Sendo assin, nqing jc e laslanle difeienle daqueIes senlinenlos casuais, cono a iaiva e a Iuxiia, que, Ionge de nos liazeien feIicidade, s nos peiluilan e deslioen nossa paz de espiilo. Iaia nin, ludo isso noslia que, se iefIeliinos senpie e piocuiainos nos faniIiaiizai con a ideia de conpaixo, se a pialicainos e exeicilainos, podeienos desenvoIvei nossa capacidade inala paia eslaleIecei conlalo con os oulios, o que e de supiena inpoilncia paia a aloidagen a elica que apiesenlei. Quanlo nais desenvoIveinos o senlinenlo de conpaixo, nais genuinanenle elica sei a nossa condula. Cono j foi vislo, quando nossos alos so paulados peIa consideiao peIos oulios, nosso conpoilanenlo paia con eIes e senpie posilivo. Ioique no h Iugai paia desconfianas e ieseivas quando nossos coiaes eslo cheios de anoi. L cono se una poila inleiioi se aliisse e nos peinilisse aIcan-Ios. Tei consideiao peIos oulios e o que faz caii a laiieiia que inpede a inleiao saudveI con o pixino. L no apenas islo. Quando nossas inlenes paia con os oulios so loas, veiificanos que dininui nuilo quaIquei linidez ou inseguiana de nossa paile. A nedida que sonos capazes de aliii essa poila inleiioi, senlinos que nos Iileilanos de nossa pieocupao haliluaI con nosso pipiio eu. IaiadoxaInenle, conslalanos que isso d naigen a una foile sensao de confiana. Ioilanlo, se posso cilai ninha pipiia expeiincia, vejo que, cada vez que enconlio genle nova e lenho essa disposio posiliva, no h laiieiias enlie ns. No inpoila quen ou o que sejan, se ln caleIos Iouios ou pinlados de veide, sinlo que eslou apenas enconliando un seneIhanle con o nesno desejo de sei feIiz e no queiei sofiei que eu lenho. L desculio que posso faIai con eIes cono se fssenos veIhos anigos, nesno sendo nosso piineiio enconlio. Tendo en nenle que, en Ilina anIise, sonos lodos iinos e iins, que no h nenhuna difeiena sulslanciaI enlie ns, que, cono eu, lodos os oulios lanlen queien sei feIizes e no sofiei, posso expiessai neus senlinenlos e opinies con lanla esponlaneidade quanlo faiia con aIguen que conhecesse inlinanenle h anos. L no apenas con aIgunas poucas paIavias ou geslos sinplicos, nas ieaInenle de coiao aleilo, sen fazei caso da laiieiia da Ingua. Descoliinos ainda aIgo nais quando aginos novidos peIa consideiao peIos oulios: a paz que isso ciia en nossos coiaes e liansnilida paia lodos aqueIes con quen nos ieIacionanos. Tiazenos paz a fanIia, paz aos nossos anigos, ao anlienle de lialaIho, a conunidade e, assin, ao nundo.
45 Ioi que, enlo, no nos enpenhainos en desenvoIvei essa quaIidade` Iode havei aIgo nais sulIine do que aquiIo, que liaz feIicidade e paz paia lodos` De ninha paile, penso que s a lendncia que lodos ns lenos paia o anoi e a conpaixo j e en si un dos dons nais pieciosos a seien expIoiados. Inveisanenle, nen nesno o nais celico dos Ieiloies inaginaiia que, sol quaIquei pielexlo, a paz possa iesuIlai de un lipo de conpoilanenlo agiessivo e desiespeiloso, ou seja, anlielico. No h possiliIidade. Lenlio ale hoje cono apiendi esla Iio quando eia len pequeno, no Tilel. Un de neus aconpanhanles, Kenial Tenzin, linha un papagaio que eIe coslunava aIinenlai con nozes. Apesai de sei un honen laslanle caiiancudo, con oIhos pioluleianles e un aspeclo neio aneaadoi, laslava que o papagaio ouvisse o son de seus passos ou o de sua losse paia nosliai sinais de aninao. Lnquanlo o pssaio leIiscava a conida en seus dedos, Kenial Tenzin coava- Ihe a calea, o que paiecia Ievai a pequena ave a un eslado de xlase. Lu invejava nuilo aqueIe ieIacionanenlo enlie os dois e queiia que o papagaio ne denonsliasse a nesna anizade. Mas, nas poucas ocasies en que lenlei dai- Ihe conida, a ieao no foi das neIhoies. Lnlo, conecei a culuc-Io con una vaiela paia vei se conseguia o que desejava. L desnecessiio dizei que o iesuIlado foi lolaInenle negalivo. Ln vez de foi-Io a se conpoilai neIhoi conigo, assuslei-o. Desliu poi conpIelo quaIquei ienola possiliIidade de eslaleIecei una ieIao anigveI con eIe. Apiendi ainda pequeno que as anizades no suigen da inlinidao, nas da londade e da deIicadeza. Todas as giandes liadies ieIigiosas do nundo aliiluen papeI piinoidiaI ao desenvoIvinenlo da conpaixo. Ioi sei ao nesno lenpo a fonle e o iesuIlado da pacincia, da loIeincia, da capacidade de peidoai e de lodas as loas quaIidades, consideia-se que a sua inpoilncia aliange lodo o piocesso da pilica espiiiluaI. Conludo, nesno sen una peispecliva espiiiluaI, a conpaixo e o anoi so fundanenlais paia lodos. Iailindo da pienissa lsica de que a condula elica consisle en no fazei naI as pessoas, concIui-se que e necessiio Ievai en consideiao os senlinenlos dos oulios, e a lase disso e a nossa capacidade inala paia enpalia. A nedida que liansfoinanos essa capacidade en anoi e conpaixo, piecavendo-nos conlia os olslcuIos e cuIlivando os eIenenlos favoiveis ao piocesso, nossa pilica da elica se desenvoIve. L lodos ganhan en quaIidade de vida e en feIicidade, os oulios e ns.
46 ll
TlCA E O lNDlVlDUO
CaItu|o 6
A TlCA DA CONTENO
Iaia desenvoIvei o senlinenlo de conpaixo do quaI depende a feIicidade e necessiio, poi un Iado, eIininai ou conlei os faloies que inilen a conpaixo e, poi oulio, cuIlivai as quaIidades que a desenvoIven. Cono vinos, essas quaIidades so anoi, pacincia, loIeincia, capacidade de peidoai, huniIdade e oulias. O que inile a conpaixo e a faIla de conleno inleiioi que j idenlificanos cono a oiigen de loda condula anlielica. Tiansfoinando nossos hlilos e nossa ndoIe, coneanos a apeifeioai o nosso eslado geiaI de coiao e nenle (kun Iong) do quaI deiivan lodas as nossas aes. A piineiia coisa, enlo poique as quaIidades espiiiluais que Ievan a conpaixo acaiielan necessaiianenle una condula elica posiliva , e cuIlivai o hlilo de una discipIina inleiioi. No nego que seja una laiefa e lanlo, nas peIo nenos j conhecenos esse piincpio. Ioi exenpIo, salendo de seu polenciaI desliulivo, piocuianos nos afaslai e nanlei l:1ossas ciianas afasladas do uso das diogas. Ioien, e inpoilanle ieconhecei que no lasla supiinii nossas enoes e pensanenlos negalivos aia iefieai a ieao a eIes: e indispensveI decifiai a sua naluieza desliuliva. Ouvii dizei que a inveja, una enoo nuilo podeiosa e desliuliva, e negaliva no lasla paia desenvoIveinos una foile defesa conlia eIa. Se oiganizanos nossa vida exleinanenle, nas ignoianos sua dinenso inleiioi, e inevilveI que ciesan as dvidas, ansiedades e oulias afIies, e a feIicidade nos escape. Ioique, ao conliiio da discipIina fsica, a veidadeiia discipIina inleiioi ou discipIina espiiiluaI no se consegue poi inposio, nas sonenle aliaves do esfoio voIunliio e deIileiado. Ln oulias paIavias, agii elicanenle no e una neia oledincia a Ieis e pieceilos. A nenle indiscipIinada e cono un eIefanle. Se deixado sen conlioIe, andando as lonlas, vai fazei giandes esliagos. Iois os danos e sofiinenlos que nos aconelen quando deixanos de conlioIai os inpuIsos negalivos da nenle supeian de Ionge os esliagos que un eIefanle pode causai. Lsses inpuIsos piovocan no s a desliuio das coisas naleiiais cono poden sei a oiigen de sofiinenlos pioIongados paia os oulios e paia ns nesnos. O que no quei dizei que a nenle (|c) seja ineienlenenle desliuliva. Sol a infIuncia de una enoo ou pensanenlo foilenenle negalivos, pode paiecei que a nenle
47 assune una nica quaIidade. Mas se, poi acaso, a hosliIidade fosse una caiacleislica inulveI da conscincia, esla deveiia sei senpie hosliI, o que no e veidade. L pieciso fazei a dislino enlie a conscincia cono laI e os pensanenlos e enoes que eIa expeiinenla. Da nesna foina, h ocasies en que sonos doninados poi ceilas expeiincias nuilo inlensas que, nais laide, quando as Ienlianos, no nos alaIan nais. Quando eu eia nuilo joven, confoine o ano ia leininando, coslunava ficai aIlanenle excilado dianle da peispecliva do Mcn|an Cncnnc, o Ciande IeslivaI de Oiaes que assinaIava o incio do ano-novo lilelano. Ln ninha posio cono DaIai Lana, linha un papeI inpoilanle a desenpenhai e piecisava desIocai-ne do IolaIa, o paIcio de inveino dos DaIai Lanas, paia un conjunlo de aposenlos no lenpIo de }okhang, un dos sanluiios nais veneiveis do Tilel. A nedida que o dia se apioxinava, passava cada vez nais lenpo en devaneios solie aqueIe dia, ao nesno lenpo apavoiado e exuIlanle, e cada vez esludando nenos. Meu pavoi eia causado peIa Ionga iecilao que linha de fazei de neniia duianle a ceiinnia piincipaI e ninha aninao vinha da ideia de passai peIa inensa nuIlido de peiegiinos e coneicianles que se agIoneiava na piaa do neicado defionle ao conjunlo de lenpIos. Na epoca, eu senlia inlensanenle lanlo a excilao quanlo o pavoi, nas hoje chego ale a achai giaa dessas Ienlianas. } eslou laslanle haliluado as nuIlides e, depois de nuilos anos de pilica, a iecilao no ne peiluila nais. Iodenos concelei a naluieza da nenle conpaiando-a , con a gua de un Iago. Quando una lenpeslade agila a gua, o Iodo do fundo faz con que a gua fique luiva, paiecendo opaca. Mas, poi naluieza, a gua no e suja. Quando a loinenla passa, o Iodo aconoda-se novanenle no fundo e a gua voIla a ficai cIaia. Ioilanlo, ainda que se possa vei a nenle, ou a conscincia, cono una enlidade ineienlenenle inulveI, una iefIexo nais piofunda liaz a conslalao de que eIa consisle en lodo un especlio de aconlecinenlos e expeiincias. Lsles incIuen nossa peicepo sensoiiaI, ieIacionada diielanenle a oljelos, e nossos pensanenlos e senlinenlos, inleinediados peIa Iinguagen e peIos conceilos. A nenle e lanlen dinnica: podenos efeluai nudanas en nossos eslados nenlaI e enocionaI aliaves de esfoio deIileiado. Salenos, poi exenpIo, cono o apoio e a soIidaiiedade poden ajudai a dissipai o nedo. L peicelenos que ceilos lipos de aconseIhanenlo e leiapia que piopoicionan naioi cIaieza nenlaI, conlinados a soIicilude e ao afelo, poden coIaloiai paia dininuii a depiesso. A conslalao de que enoo e conscincia no so a nesna coisa noslia que no lenos de sei foiosanenle conlioIados peIa enoo. Anles de cada una de nossas aes e pieciso que haja un espao paia avaIiainos as aIleinalivas e escoIhei con Iileidade a neIhoi naneiia de Iai. L evidenle que, enquanlo no apiendeinos a discipIinai nossas nenles, leienos dificuIdade paia exeicei essa Iileidade. L a naneiia cono ieaginos aos aconlecinenlos e expeiincias e que deleinina o conledo noiaI de nossos alos. Ln poucas paIavias isso significa que nossos alos seio elicos se ieagiinos posilivanenle, visando ao len da coIelividade e no aos nossos inleiesses pessoais e
48 excIusivos. Se ieaginos negalivanenle, negIigenciando os oulios, nossos alos seio anlielicos. De acoido con essa viso do assunlo, podenos pensai na nenle ou conscincia cono un piesidenle ou nonaica que e nuilo honeslo e puio e en nossos pensanenlos e enoes cono ninislios de Lslado. Uns do lons conseIhos, oulios do naus. AIguns ln o len-eslai dos oulios cono seu oljelivo piincipaI, oulios ln apenas seus pipiios inleiesses. A iesponsaliIidade da conscincia do Idei e deleininai quais so os suloidinados que do lons conseIhos e quais os que do os naus, quais so confiveis e quais no so, e agii segundo a oiienlao de un dos Iados, iejeilando a do oulio. Os aconlecinenlos nenlais e enocionais que, nesse senlido, do naus conseIhos poden sei desciilos cono una foina de sofiinenlo. De falo, quando peinilinos que eIes se desenvoIvan a un giau significalivo, a nenle fica soliecaiiegada de enoo e expeiinenlanos una especie de luiluIncia inleina. Isso lanlen len una dinenso fsica. Nun nonenlo de iaiva, poi exenpIo, nosso equiIliio haliluaI sofie una peiluilao lo inlensa que chega a sei peicelida poi quen esl peilo de ns. Todos salenos cono a alnosfeia de una casa pode ficai pesada quando apenas un nenlio da fanIia esl de nau hunoi. Quando ficanos doninados peIa iaiva, ale os aninais lenden a nos evilai. As vezes essa luiluIncia e lo foile que lenos giande dificuIdade paia conl-Ia. Isso pode Ievai-nos a agiedii os oulios, exleiioiizando nosso confIilo inleiioi. Nen lodos os senlinenlos ou enoes que nos causan desconfoilo, poien, so necessaiianenle negalivos. O aliilulo piiniio que dislingue as enoes conuns daqueIas que ninan a paz e o conponenle negalivo que Ihe aciescenlanos. Un nonenlo de liisleza no e conveile en doi paiaIisanle a nenos que nos agaiienos a eIe e Ihe aciescenlenos pensanenlos e fanlasias negalivos. No caso da excilao que eu senlia con ieIao ao enconlio con aqueIa nuIlido de peiegiinos e do nedo que linha da Ionga iecilao havia un conponenle aciescenlado ao senlinenlo lsico. Ln neus iepelidos devaneios diiios, ninha inaginao aciescenlava aIgo que ia aIen da ieaIidade da siluao. L eian as hisliias que eu conlava paia nin nesno .a iespeilo do fuluio aconlecinenlo que peiluilavan ninha seienidade fundanenlaI. Nen lodos os nedos so cono o nedo infanliI que acalei de descievei. H ocasies en que senlinos un lipo de nedo nais iacionaI. Longe de sei negalivo, pode na veidade ale sei liI. Iode aunenlai nossa aleno e foinecei a eneigia de que piecisanos paia nos piolegei. Na piineiia noile de ninha fuga de Lhasa, en 1959, quanlo sa de casa veslido de soIdado, foi esse o lipo de nedo que senli. Lnlielanlo, laIvez poi no lei lido lenpo ou vonlade de pensai a iespeilo, o nedo no ne peiluilou nuilo. Seu efeilo piincipaI foi deixai-ne nuilo aIeila e cuidadoso. Iodeianos dizei que, nesse caso, o nedo no s eia juslificado cono foi nuilo liI.
49 O nedo que senlinos con ieIao a una siluao deIicada ou cilica lanlen pode sei juslificado. Refiio-ne aqui ao que senlinos quando lenos de lonai una deciso que lei un inpaclo significalivo solie a vida de oulias pessoas. Un nedo assin pode sei desnoileanle. O nais peiigoso e negalivo, poien, e o nedo lolaInenle iiiacionaI que nos donina e paiaIisa poi conpIelo. Ln lilelano, chananos essas expeiincias enocionais negalivas de nqcng ncng, significando IileiaInenle o que afIige vindo de denlio, ou, cono a expiesso cosluna sei liaduzida, enoo afIiliva. Segundo essa concepo, lodos os pensanenlos, enoes e expeiincias nenlais que iefIelen un eslado de espiilo (|un |cng) negalivo ou despiovido de conpaixo alaIan inevilaveInenle nossa paz inleiioi. Todas as enoes e pensanenlos negalivos cono o dio, a iaiva, o oiguIho, a Iuxiia, a ganncia, a inveja ln esse senlido de afIio, de inquielao. Lssas enoes afIilivas so lo foiles que, quando no se faz nada paia del-Ias, so capazes de Ievai a pessoa ao suicdio ou a Ioucuia. Lnlielanlo, peIo falo de lais exlienos no seien conuns, coslunanos encaiai as enoes negalivas cono una paile inlegianle de nossa nenle a iespeilo da quaI no podenos fazei nuila coisa. Mas, se no ieconheceinos seu polenciaI desliulivo, no veienos a necessidade de enfienl-Ias. Na veidade, peIo conliiio, chegaienos a aIinenl-Ias e eslinuI- Ias, o que Ihes dai espao paia ciescei. L, no enlanlo, cono veienos, sua naluieza e inleiianenle desliuliva. So a veidadeiia oiigen da condula anlielica. So lanlen a lase da ansiedade, da depiesso, da confuso nenlaI e do esliesse, liaos lo caiacleislicos da vida de hoje en dia. As enoes e pensanenlos negalivos so o olslcuIo a nossa aspiiao nais eIenenlai: sei feIiz e evilai o sofiinenlo. Quando aginos sol sua infIuncia, esquecenos o inpaclo que nossas aes ln solie os oulios: so poilanlo a causa de nosso conpoilanenlo desliulivo, no s con ieIao aos oulios cono a ns nesnos. Ciines, escndaIos e fiaudes, lodos ln cono oiigen una enoo afIiliva. L isso que afiino que a nenle indiscipIinada ou seja, a nenle que esl sol a infIuncia de senlinenlos cono a iaiva, o dio, a ganncia, o oiguIho, o egosno e a fonle lodos os piolIenas que no peilencen a calegoiia de aliinenlos inevilveis, cono a doena e a noile. Quando conlioIanos nossa ieao as enoes afIilivas, aliinos a poila paia o sofiinenlo, nosso e dos oulios. Dizei que lanlen sofienos quando causanos sofiinenlo aos oulios no deve nos fazei concIuii que cada que agiediinos aIguen seienos agiedidos de voIla. O que queio afiinai e nuilo nais piofundo. Queio dizei o inpaclo de nossas aes, lanlo posilivas quanlo negalivas, fica iegisliado no fundo de ns nesnos. Se e veidade que, en un deleininado pIano, lodos lenos capacidade paia enpalia, esse polenciaI piecisa sei de aIguna foina soliepujado ou sulneiso paia que una pessoa e naI a oulia. Cono no caso de una pessoa que loiluia ciueInenle aIguen. Sua nenle (|c), en seu pIano conscienle, piecisa eslai foilenenle doninada poi aIgun peinicioso de pensanenlo ou ideoIogia que a faa aciedilai que sua vlina neiece laI lialanenlo. Lssa convico que ale ceilo ponlo deve lei sido deIileiadanenle
50 escoIhida e o que faz a pessoa ciueI iepiinii seus senlinenlos. Ainda assin, no fundo, aqueIa ao ceilanenle causa aIgun efeilo. A Iongo piazo, h una giande piolaliIidade de o loiluiadoi senlii desconfoilo. Nesle conlexlo consideienos o exenpIo que exaninanos anle o de diladoies inpiedosos cono HilIei e SlaIin. Ao que ludo indica, no fin da vida, loinaian-se soIiliios, ansioso cheios de lenoies e suspeilas, cono coivos assuslados peIa pipiia sonlia. L cIaio que o nneio de pessoas que chega a esses exlienos de ciueIdade e nuilo pequeno. Mas h aes negalivas nenos inpoilanles cujo inpaclo e nuilo nais suliI. Iaia un exenpIo nenos exlieno da naneiia cono as aes negalivas afelan os oulios e ns nesnos, pensen en una ciiana que sai paia liincai e liiga con oulia ciiana. Nun piineiio nonenlo, a ciiana viloiiosa pode expeiinenlai una sensao de salisfao. Ao voIlai paia casa, a sensao dininui e nanifesla-se oulio eslado de espiilo nais suliI: una sensao de desconfoilo. Iodeianos ale definii essa especie de senlinenlo cono una sensao de aIienao do eu: a pessoa se senle foia dos eixos. L a ciiana que sai paia liincai e passa una laide agiadveI con o conpanheiio de liincadeiias senlii no s una sensao inediala de salisfao cono, ao voIlai paia casa e a excilao se dissipai, una sensao de caIna e len-eslai. Oulio exenpIo ieveIadoi da infIuncia das aes negalivas esl ieIacionado a iepulao. Ln geiaI, lodo sei hunano e, ao que paiece, lodo aninaI lanlen delesla naIdades, agiessividade, liapaas, e assin poi dianle. Quen se envoIve en alividades que causan dano aos oulios laIvez ollenha una salisfao lenpoiiia de seus alos, nas passa a sei naIvislo, encaiado con apieenso, neivosisno e suspeila poi causa de sua n iepulao. L acala sen anigos. Una loa iepulao lanlen e una fonle de feIicidade. Con poucas excees, os que viven una vida de egosno, sen consideiao peIo len-eslai dos oulios, coslunan sei nuilo soIiliios e infeIizes. Ioden eslai ceicados de pessoas que so anigas de sua iiqueza ou posio, nas, assin que a pessoa egosla e agiessiva enfienla quaIquei liagedia pessoaI ou peide pieslgio, no s desapaiecen cono as vezes ale se iegozijan secielanenle. Lssas pessoas no coslunan sei Ienliadas depois que noiien. Ln ceilos casos, sua noile pode ale aIegiai os que fican, cono deve lei aconlecido con os solievivenles dos canpos de exleinnio nazislas ao salei da sulseqenle execuo de seus caploies. L vaIe o conliiio. Os que se ocupan alivanenle do len-eslai aIheio so iespeilados e ale veneiados. Sua noile e Ianenlada e sua vida e Ienliada. Cono a do Mahalna Candhi. Receleu una educao ocidenlaI que Ihe peiniliiia Ievai una vida confoilveI e lianqiIa, nas oplou, poi consideiao aos seus seneIhanles, poi vivei na India quase cono un nendigo paia devolai-se ao lialaIho de sua vida. Seu none hoje e una Ienliana e niIhes de pessoas ainda liian confoilo e inspiiao da nolieza de seus alos. No que se iefeie as causas das enoes afIilivas, podenos assinaIai viios faloies difeienles. Lnlie eIes, o hlilo que lodos lenos de pensai piineiio en ns nesnos. L lanlen nossa lendncia paia piojelai
51 caiacleislicas en coisas e aconlecinenlos, disloicendo a ieaIidade: confundii, poi exenpIo, una coida enioIada con una colia. AIen disso, cono nossos pensanenlos e enoes negalivos no exislen independenlenenle de oulios fennenos, os pipiios oljelos e aconlecinenlos con os quais enlianos en conlalo poden piovocai nossas ieaes. QuaIquei coisa e capaz de desencade- Ias. Tudo pode sei una fonle de enoo afIiliva no s nossos adveisiios cono lanlen nossos anigos, nossos lens nais vaIiosos e ale ns nesnos. Ioi isso, o piineiio passo paia con alei nossos pensanenlos e enoes negalivos e evilai as siluaes e alividades que noinaInenle daiian naigen a eIes. Se, poi exenpIo, aIguen veiifica que se zanga senpie que enconlia deleininada pessoa, o neIhoi e nanlei-se Ionge deIa ale desenvoIvei nais seus iecuisos inleinos. O segundo passo e evilai as condies que Ievan a esses foiles pensanenlos e enoes negalivos. Isso piessupe que lenhanos apiendido a ieconhecei as enoes afIilivas quando eIas suigen en ns. O que nen senpie e fciI. Lnquanlo e nuilo fciI ieconhecei o dio quando alinge o auge, seus eslgios iniciais, cono a aveiso ieIacionada a aIguna coisa ou aconlecinenlo, poden sei laslanle sulis. L, nesno en seus eslgios nais avanados de desenvoIvinenlo, as enoes afIilivas nen senpie se nanifeslan de foina dianlica. O assassino pode eslai ieIalivanenle caIno no nonenlo en que puxa o galiIho. Iiecisanos eslai alenlos ao nosso coipo e a suas aes, a nossa faIa e ao que dizenos, aos nossos coiaes e nenles, ao que pensanos e senlinos. Tenos de ficai alenlos paia o nais Ieve sinaI de negalividade e peigunlai-nos senpie: Sou nais feIiz quando neus pensanenlos e enoes so negalivos e desliulivos ou quando so posilivos` QuaI e a naluieza da conscincia` LIa exisle en si e poi si ou sua exislncia depende de oulios faloies` Iiecisanos pensai, pensai, pensai. Devenos sei cono o cienlisla que, coIela dados, anaIisa- os paia liiai a neIhoi concIuso possveI. Conhecei a fundo a pipiia negalividade e laiefa paia una vida inleiia, e sonos capazes de un apiinoianenlo quase infinilo. Se no assuninos essa laiefa, poien, seienos incapazes de descoliii onde fazei as nudanas necessiias paia a feIicidade en nossas vidas. Se cada un de ns gaslasse una fiao do lenpo e do esfoio que consone en alividades lanais lagaieIice a loa e coisas assin paia iefIelii piofundanenle solie essas enoes afIilivas, cieio que o inpaclo en nossa quaIidade de vida seiia inenso. Tanlo as pessoas pixinas de ns quanlo a sociedade cono un lodo se leneficiaiian. Una das piineiias coisas que conslalaianos seiia o podei de desliuio das enoes afIilivas. L cada vez nenos nos deixaianos Ievai poi eIas. Iois as enoes e pensanenlos negalivos no deslioen apenas nossa sensao de paz, eIes lanlen piejudican a nossa sade. Na nedicina lilelana, a iaiva e consideiada una das causas piincipais de nuilas doenas, cono as associadas a piesso aIla, a insnia e aos piocessos degeneialivos un conceilo que len lido una aceilao ciescenle na nedicina aIoplica.
52 Oulia Ienliana de infncia iIuslia cono as enoes afIilivas nos fazen naI. Quando eu eia adoIescenle, un dos neus passalenpos favoiilos eia lenlai conseilai os caiios veIhos que neu anlecessoi, o decino leiceiio DaIai Lana, conpiaia pouco anles de noiiei en 1933. Havia qualio deIes: dois Auslin pequenos faliicados na IngIaleiia, un Dodge e un jipe en pandaiecos, anlos aneiicanos. Lian pialicanenle os nicos vecuIos noloiizados no Tilel. Iaia o joven DaIai Lana, aqueIas ieIquias enpoeiiadas eian una aliao iiiesislveI e eu ansiava v-Ias andando oulia vez. Meu sonho secielo, na veidade, eia apiendei a diiigii. Mas foi s depois de nuilo insislii con diveisos funcioniios do goveino que finaInenle consegui enconliai aIguen que salia aIguna coisa a iespeilo de caiios. Seu none eia Lhakpa Tseiing, e vinha de KaIinpong, una cidade Iogo depois da fionleiia da India. Un dia, eIe eslava lialaIhando no noloi de un dos caiios quando, lendo deixado caii sua chave ingIesa, giilou una piaga e Ievanlou-se con npelo. InfeIiznenle, linha deixado o cap aleilo e laleu con a calea neIe, fazendo un laiuIho leiiveI. Lnlo, paia ninha giande suipiesa, en vez de saii con cuidado, ficou nais enfuiecido e, Ievanlando o coipo de novo, laleu con a calea con nais foia ainda da segunda vez. Ioi aIguns inslanles, fiquei espanlado con aqueIe alsuido. Depois, no conseguia paiai de iii. A expIoso de Lhakpa Tseiing iesuIlou en nada nais seiio do que dois giandes gaIos na calea. Ioi apenas desagiadveI paia eIe. Mas, con isso, venos cono una enoo negaliva e capaz de desliuii una das nossas nais vaIiosas quaIidades, a capacidade de disceininenlo. Quanlo peidenos a capacidade de juIgai o que e ceilo e o que eiiado, de dislinguii enlie un lenefcio duiadouio e una vanlagen apenas lenpoiiia paia ns e paia os oulios ou de avaIiai quaI sei o piovveI iesuIlado de nossas aes nos iguaIanos aos aninais. No e de espanlai que, sol laI infIuncia, faanos coisas que en condies noinais janais sonhaianos fazei. A peida de nossas facuIdades cilicas ieveIa una oulia caiacleislica negaliva desse lipo de expeiincia nenlaI e enocionaI. As enoes afIilivas nos decepcionan. Iaiecen ofeiecei salisfao, nas no o fazen. Suigen, cono se fossen una pioleo, paia nos dai audcia e foia, nas conslalanos nais laide que essa e una eneigia essenciaInenle cega. As decises lonadas sol sua infIuncia so en geiaI nolivo de aiiependinenlo. Na naioiia das vezes essas expIoses so na veidade una denonsliao de fiaqueza, no de foia. asla vei as discusses acaIoiadas en que a aigunenlao se deleiioia a ponlo de una das pessoas loinai-se veilaInenle agiessiva, un sinaI cIaio da fiagiIidade de sua posio. No piecisanos iaiva paia ciiai coiagen e confiana. Cono veienos adianle, h oulios neios paia isso. A enoo afIiliva lanlen len una dinenso iiiacionaI. Iaz-nos supoi que as apaincias so invaiiaveInenle piopoicionais a ieaIidade. Quando eslanos con iaiva ou senlinos dio, nossa lendncia e oIhainos paia os oulios cono se lodas as suas caiacleislicas fossen inulveis. Una pessoa pode nos paiecei censuiveI do lopo da calea ale a ponla dos pes. Lsquecenos que e
53 iguaI a ns, con desejos e nedos. L, no fundo, o lon senso nos diz que aqueIa pessoa vai nos paiecei neIhoi assin que nossa iaiva dininuii. O nesno aconlece quando a siluao se inveile e aIguen se encanla poi oulia pessoa, que Ihe paiece lolaInenle desejveI ale a enoo afIiliva peidei foia e o oulio no paiecei nais lo peifeilo. Quando nossas paixes iiionpen dessa foina, h giande peiigo de se desIocaien paia o exlieno oposlo. AqueIe que hoje e idoIaliado passa a sei despiezveI e deleslveI, enloia conlinue sendo a nesna pessoa. As enoes afIilivas so lanlen inleis. Quanlo nais cedenos a eIas, nenos espao solia paia nossas loas quaIidades paia londade e conpaixo e nenos capacidade paia iesoIvei nossos piolIenas. Ln nenhuna ciicunslncia, essas enoes e pensanenlos peiluiladoies seiven paia quaIquei coisa, lanlo paia ns quanlo paia os oulios. Quanlo nais zangados eslanos, nais as pessoas nos evilan. Quanlo nais desconfiados ficanos, nais soIiliios, poique lodos nos alandonan. Quanlo nais Iascivos, nenoi a possiliIidade de eslaleIecei ieIacionanenlos sadios e, oulia yez, nais soIido. asla olseivai as pessoas cujas alividades so guiadas piincipaInenle poi enoes afIilivas, ou, en oulias paIavias, poi piefeincias e aveises ignleis, cono a ganncia, a anlio inesciupuIosa, a aiiogncia. Tais pessoas poden se loinai nuilo podeiosas ou nuilo fanosas. Seu none pode ale ficai na Hisliia. Mas, depois que noiien, seu podei se esvai e sua fana passa a sei apenas una paIavia vazia. O que enlo conseguiian de falo` A inuliIidade das enoes afIilivas fica ainda nais evidenle no caso da iaiva, da cIeia. Quando eslanos encoIeiizados, no senlinos conpaixo, anoi, geneiosidade, vonlade de peidoai, loIeincia Ou pacincia. L assin nos piivanos de ludo en que consisle a feIicidade. A iaiva no s deslii nossa capacidade de disceininenlo cono alie caninho paia a fiia, o iancoi, o dio e a peiveisidade, lodos eIes negalivos poique so causa diiela de dano aos oulios. A cIeia faz sofiei. L, no nnino, causa o desconfoilo do conslianginenlo. Ioi exenpIo, senpie goslei de conseilai ieIgios de puIso. Mas Ienlio-ne de diveisas ocasies en que, quando nenino, peidi conpIelanenle a pacincia con aqueIas peas dininulas e conpIicadas e aliiei o necanisno do ieIgio na nesa, despedaando-o. L cIaio que, nais laide, ficava nuilo aiiependido e enveigonhado con a ninha alilude, solieludo en ceila ocasio en que live de devoIvei o ieIgio paia o dono en condies pioies do que anles. A hisliia, poi lanaI que seja, lanlen iIuslia o falo de que Iodenos lei confoilos naleiiais en alundncia loa conida, una casa confoilveI e len- apaieIhada e ainda assin peidei a paz inleiioi nun acesso de iaiva. Acalanos no saloieando nen nesno un cafe da nanh. L quando essas ciises passan a sei haliluais, nesno se foinos cuIlos, iicos ou podeiosos, as pessoas sinpIesnenle se afaslan de ns. Dizen: Ah, sin, eIe e nuilo inleIigenle, nas e giosseiio denais. Ou enlo: LIa e exlienanenle laIenlosa, nas se iiiila Con nuila faciIidade, lone cuidado con eIa. Cono dianle de un co que esl senpie iosnando e nosliando os denles, Sonos cauleIosos
54 con aqueIes cujos coiaes eslo peiluilados peIa iaiva. Iiefeiinos desislii de sua conpanhia do que coiiei o iisco de enfienlai una expIoso. No nego que, laI cono no caso do nedo, exisla una especie de iaiva pioduliva, que nos ven cono una onda de eneigia anle deleininadas siluaes. L adnissveI que esse lipo de iaiva lenha conseqncias posilivas. Iode-se concelei a iaiva e a indignao dianle da injuslia, que aIguen agii de naneiia aIliuslica. A iaiva que nos faz coiiei en socoiio de aIguen que esl sendo alacado na iua pode sei caiacleiizada cono Iosiliva. Ioien, quando iaiva se loina pessoaI e se liansfoina en vingana ou peiveisidade, enlo suige o peiigo. Quando ns nesnos fazenos aIgo negalivo, sonos capazes de dislinguii enlie a nossa pessoa e o alo negalivo. Mas, quando se liala dos oulios, en geiaI no conseguinos fazei essa dislino. O que noslia que no se deve confiai nen nesno na iaiva juslificada. Se paiece exageio afiinai que a iaiva e una enoo inleiianenle inliI, sei que aIguen janais ouviu faIai que lei iaiva loina aIguen feIiz` Ninguen. Que nedico piescieve a iaiva cono lialanenlo paia aIguna doena` Nenhun. A iaiva s nos feie. No h nada que a ieconende. Ieigunle a si nesno: quando esl con iaiva, fica nais feIiz` Sua nenle se acaIna e seu coipo ieIaxa` Ou e o conliiio, seu coipo fica lenso e a nenle agilada` Se a queslo e nanlei nossa paz de espiilo e, conseqenlenenle, nossa feIicidade, concIunos que, aIen de sei inpoilanle lonai conscincia de nossas enoes e pensanenlos negalivos, piecisanos cuIlivai o fiine hlilo de nos conleinos ao ieagii a eIes. As enoes e os pensanenlos negalivos so o que nos faz agii de nodo anlielico. AIen disso, lendo en visla que a enoo afIiliva e lanlen a fonle de nosso sofiinenlo inleiioi poi geiai fiusliao, confuso, inseguiana, ansiedade e ale a peida de iespeilo pipiio que coiioen a auloconfiana , deixai de conlioI-Ia sei peinanecei en eslado de peipeluo desconfoilo nenlaI e enocionaI. A paz inleiioi sei inpossveI. Ln vez de feIicidade, havei inseguiana. A ansiedade e a depiesso eslaio senpie iondando poi peilo. AIgunas pessoas achan que, enloia o ideaI seja iepiinii esses senlinenlos de inlenso iancoi que poden Ievai a vioIncia e ale ao ciine, coiie- se o iisco de peidei a independncia quando se conlen as enoes e se invesle en discipIinai a nenle. Na ieaIidade, o oposlo e que e veidadeiio. Assin cono o anoi e a conpaixo, a iaiva e a enoo afIiliva nunca se esgolan. Ao conliiio, lenden a aunenlai, cono a gua de un iio no veio quando a neve se deiiele, e de laI naneiia que, en vez de independenles, nossas nenles fican esciavizadas e indefesas sol seu donnio. Quen se enliega a enoes e pensanenlos negalivos inevilaveInenle se acosluna con eIes. L o iesuIlado e ficai cada vez nais piopenso a sua iiiupo e sei cada vez nais conlioIado poi eIes. A pessoa se halilua a expIodii senpie que enfienla ciicunslncias desagiadveis. Toina-se esciava deIes. A paz inleiioi que e a piincipaI caiacleislica da feIicidade e a iaiva no poden coexislii sen que una aiiune a oulia. Na veidade, as enoes e pensanenlos negalivos aiiunan as pipiias causas da paz e da feIicidade. No
55 h Igica en luscai feIicidade se no se faz nada paia conlei senlinenlos de cIeia, iancoi e agiessividade. Quando eslanos encoIeiizados, quase senpie usanos paIavias speias que pen en iisco os ieIacionanenlos pessoais. L cono a feIicidade suige denlio do conlexlo de nosso ieIacionanenlo con os oulios, piejudicanos una das condies fundanenlais paia conquisl-Ia. Repiinii a iaiva e nossas enoes e pensanenlos negalivos no significa negai nossos senlinenlos. H una inpoilanle dislino a sei feila enlie negao e conleno. A conleno consisle en adolai deIileiadanenle una discipIina que se laseie en una avaIiao das vanlagens en agii desse nodo. L nuilo difeienle de aIguen iepiinii enoes cono a iaiva poique acha necessiio denonsliai auloconlioIe ou poi ieceio do que os oulios possan achai. TaI conpoilanenlo equivaIe a coliii una feiida que ainda esl infeclada. Mais una vez no se liala aqui de seguii iegias. Quando a pessoa nega ou iepiine indisciininadanenle, coiie o iisco de acunuIai iancoies e iessenlinenlos. L, no fuluio, pode chegai a un ponlo en que descolie no sei nais possveI iepiinii esses senlinenlos. L expIode, sen conlioIe nen Iileidade. Ln suna, exislen pensanenlos e enoes que e convenienle e ale inpoilanle expiessai aleilanenle incIusive os negalivos , se len que haja naneiias nais ou nenos adequadas de faz-Io. L nuilo neIhoi enfienlai una siluao ou una pessoa do que escondei a iaiva, ieno-Ia e aIinenlai iessenlinenlos no coiao. Lnlielanlo, se expiessanos indisciininadanenle pensanenlos e enoes negalivos sol o pielexlo de que piecisan sei foinuIados, h una foile possiliIidade, poi lodas as iazes ciladas, de peida de conlioIe e ieao exageiada. Sendo assin, e inpiescindveI lei ciileiio, no s quanlo aos senlinenlos que se expiessan cono a naneiia cono so expiessos. No neu enlendei, a feIicidade genuna caiacleiiza-se peIa paz inleiioi e suige denlio do conlexlo de nossos ieIacionanenlos con os oulios. Ioilanlo, depende de una condula elica. O que, poi sua vez, consisle en alos que Ieven en conla o len-eslai dos oulios. O nosso giande olslcuIo a esse lipo de condula e a enoo afIiliva. Se enlo quiseinos sei feIizes, piecisanos conlioIai nossas ieaes aos pensanenlos e enoes negalivos. L o que queio dizei quando ne iefiio a necessidade de donai o eIefanle liavio que e a nenle indiscipIinada. Quando deixanos de conlei nossas ieaes as enoes afIilivas, nossas aes loinan-se anlielicas e olsliuen os canais de nossa feIicidade. No eslanos faIando de ludisno, no eslanos faIando de aIcanai a unio con Deus. Lslanos apenas ieconhecendo o falo de que nossos inleiesses e nossa feIicidade fuluia eslo inlinanenle Iigados aos dos oulios e lenlando apiendei a agii de acoido con isso.
56 CaItu|o 7
A TlCA DA VlRTUDE
Sugeii anleiioinenle que, se quiseinos lei una feIicidade genuna, a conleno inleiioi e indispensveI. Todavia, no se pode paiai poi a. Apesai de nos inpedii de conelei alos fIagianlenenle negalivos, a conleno sozinha e insuficienle paia se chegai a feIicidade que se caiacleiiza peIa paz inleiioi. Iaia que nos liansfoinenos, nodificando nossos hlilos e nossa ndoIe de nodo que nossas aes expiessen conpaixo, e necessiio desenvoIvei o que se pode chanai de una elica da viilude. AIen de evilai os pensanenlos e enoes negalivos, piecisanos cuIlivai e iefoiai nossas quaIidades posilivas. Quais so essas quaIidades posilivas` Nossas quaIidades hunanas, ou espiiiluais, lsicas, cono o anoi e conpaixo, pacincia, loIeincia, huniIdade. Depois da conpaixo (nqing jc), a piincipaI deIas e a que chananos en lilelano de sc pa. Mais una vez, lenos aqui una expiesso que paiece no lei nenhuna equivaIenle disponveI en oulias Inguas, enloia as ideias que liansnile sejan univeisais. Muilas vezes, sc pa e liaduzida sinpIesnenle cono pacincia, apesai de seu senlido IileiaI sei capaz de supoilai ou capaz de iesislii. Conludo, s pa lanlen enceiia una noo de iesoIuo, de coiagen. Ioilanlo, expiine una ieao deIileiada (ao conliiio de una ieao inpensada) aos foiles pensanenlos e enoes que coslunan suigii quando aIgo de naI nos aconlece. Sendo assin, sc pa e o que nos d foias paia iesislii ao sofiinenlo e nos ajuda a no peidei a conpaixo, nesno poi aqueIes que nos fazen naI. Tudo isso ne faz Ienliai o exenpIo de Lopon-Ia, un nonge de NangyaI, o nosleiio dos daIai Ianas. Depois da ninha fuga do Tilel, Lopon-Ia foi un dos nuilos niIhaies de nonges e funcioniios apiisionados peIas foias de ocupao. Quando finaInenle o Iileilaian, peiniliian-Ihe que viesse paia a India e eIe voIlou paia seu anligo nosleiio. Mais de vinle anos depois de v-Io peIa Ilina vez, enconliei quase o nesno Lopon-Ia de que ne Ienliava. Lslava nais veIho, e cIaio, nas no nudaia fisicanenle, e nenlaInenle as piovaes no o linhan de nodo aIgun afelado. Sua deIicadeza e seienidade peinanecian inlocadas. Nossa conveisa ieveIou, lodavia, que eIe foia lialado con exliena ciueIdade duianle aqueIes Iongos anos na piiso. }unlo con lodos os oulios, foia sulnelido a una ieeducao, lendo sido foiado a condenai sua ieIigio e, en nuilas ocasies, foia lanlen loiluiado. Quando Ihe peigunlei se senliia nedo, eIe adniliu que havia una coisa que o anedionlava: a possiliIidade de peidei a conpaixo e a consideiao poi seus caiceieiios cono seies hunanos. AquiIo ne enocionou nuilo e lanlen ne aninou. A hisliia de Lopon-Ia confiinava aIgo en que eu senpie linha aciedilado. No e s a consliluio fsica de una pessoa, ou sua inleIigncia, sua educao ou ale
57 seu condicionanenlo sociaI que Ihe peinilen iesislii as piovaes. Seu eslado espiiiluaI e nuilo nais significalivo. L enquanlo aIguns so capazes de solievivei apenas a cusla de foia de vonlade, os que sofien nenos so os que alingen un aIlo giau e sc pa. AuloconlioIe e foia noiaI (coiagen fienle a adveisidade) so duas definies que chegan len peilo de sc pa en seu giau iniciaI. Ioien, quando nais desenvoIvida, essa quaIidade confeie seienidade dianle da adveisidade, una sensao de no se deixai peiluilai, iefIelindo una aceilao voIunliia da piovao paia alingii un oljelivo espiiiluaI nais aIlo. O que envoIve aceilai a ieaIidade de deleininada siluao ieconhecendo que, sol sua singuIaiidade, exisle una vasla e conpIexa iede de causas e condies ieIaciona as enlie si. Sc pa e poilanlo o neio peIo quaI pialicanos a veidadeiia no- vioIncia. L o que nos peinile no s conlioIai nossas ieaes fsicas quando sonos piovocados cono deixai de Iado nossos pensanenlos e enoes negalivos. No se liala de sc pa quando cedenos de n vonlade e guaidando iancoi. Se o chefe no lialaIho Ihe causa un aloiiecinenlo e voc e oliigado a sulnelei-se a opinio deIe apesai de seus senlinenlos, isso no e sc pa. A essncia de sc pa e un auloconlioIe pacienle e iesoIulo dianle da adveisidade. Ou seja, aqueIe que pialica esse lipo de auloconlioIe esl deleininado a no cedei a inpuIsos negalivos (que so expeiinenlados cono enoes afIilivas sol a foina de iaiva, dio, desejo de vingana, e assin poi dianle), a no se enliegai ao iessenlinenlo e a no ievidai a aIluia. Nada disso significa que no exislan ocasies en que e apiopiiado ieagii as aliludes dos oulios con nedidas eneigicas. Nen esse lipo de pilica da pacincia significa que devenos aceilai quaIquei coisa que os oulios nos fazen e sinpIesnenle cedei. Nen que no devenos ieagii quando enfienlanos o naI. Sc pa no deve sei confundido con passividade. H nonenlos na vida de quaIquei pessoa en que as paIavias duias e ale a inleiveno fsica poden sei necessiias. Ao piolegei nossa seienidade inleiioi, poien, sc pa coIoca-nos en una posio nais seguia paia avaIiai se una ieao no-vioIenla e nais apiopiiada do que quando eslanos doninados poi pensanenlos e enoes negalivos. Con isso, venos que e exalanenle o oposlo da covaidia. A covaidia e o que aconlece quando o nedo nos faz peidei loda a confiana. O auloconlioIe pacienle significa que peinanecenos fiines nesno senlindo nedo. Da nesna foina, quando faIo de aceilao, no queio dizei que no devenos fazei lodo o possveI paia iesoIvei nossos piolIenas senpie que pudeien sei iesoIvidos. No caso de un sofiinenlo piesenle aqueIe peIo quaI se esl passando , poien, a aceilao pode evilai que se aciescenle ao faido do nonenlo o sofiinenlo nenlaI e enocionaI. Ioi exenpIo, no h nada que se possa fazei paia evilai a veIhice. L nuilo neIhoi aceilai a siluao do que se inquielai a iespeilo. De falo, senpie ne paiece un pouco loIo o esfoio de ceilas pessoas idosas paia lenlai nanlei una apaincia de juvenlude. O auloconlioIe pacienle, poilanlo, e a quaIidade que no deixa os pensanenlos e enoes negalivos lonaien conla de ns. Iieseiva a nossa paz de espiilo dianle das adveisidades. Aliaves desse lipo de pilica da pacincia,
58 nossa condula lona-se elicanenle nlegia. Cono j vinos, o piineiio passo paia a pilica da elica e conlei nossa ieao aos pensanenlos e enoes negalivos a nedida que suigen. O passo seguinle o que fazenos depois de pisai no fieio e conlei essa exaspeiao con pacincia. O Ieiloi podei oljelai que as vezes isso e inpossveI. O que dizei quando aIguen pixino de ns, que conhece lodas as nossas fiaquezas, usa esse conhecinenlo paia nos feiii` A iaiva que senlinos pode deiiulai conpIelanenle lodas as nossas defesas. Nessas ciicunslncias, laIvez seja nesno difciI conseguii nanlei o senlinenlo de conpaixo peIo oulio, nas e necessiio ao nenos lei o cuidado de no ieagii de nodo vioIenlo ou agiessivo. O neIhoi a fazei e saii da saIa paia dai una voIla, de piefeincia na naluieza, ou iespiiai vinle vezes anles de iespondei: piecisanos enconliai una naneiia de nos acaInainos un pouco. Ioi isso devenos inlioduzii a pilica da pacincia en nosso dia-a-dia. L una queslo de nos faniIiaiizainos con eIa, en seu giau nais piofundo, de nodo que, dianle de una siluao difciI, nesno lendo de fazei un esfoio naioi, sailanos o que esl en causa. Ao conliiio, se ignoiainos a pilica da pacincia ale o nonenlo en que ieaInenle passanos poi dificuIdades, e nuilo piovveI que no consiganos iesislii a iiiilao. Una das neIhoies naneiias paia nos faniIiaiizainos con a viilude da pacincia, ou sc pa, e nos dedicainos a iefIelii sislenalicanenle solie seus lenefcios. Sc pa e a fonle do peido. L e o que h de neIhoi paia pieseivai nossa consideiao peIos oulios, no inpoila cono se conpoilen conosco. Quando sc pa se conlina con nossa capacidade de dislinguii enlie ao e agenle, o peido pode vii de nodo naluiaI. Ieinile-nos nanlei nossa capacidade de juIgai o alo e de lei conpaixo peIo indivduo que o pialica. Da nesna foina, quando desenvoIvenos a capacidade de loIeincia, veiificanos que desenvoIvenos lanlen una ieseiva coiiespondenle de caIna e de lianqiIidade. Tendenos a sei nenos anlagnicos e nais agiadveis no convvio, o que ciia una alnosfeia posiliva a nossa voIla, de nodo que se loina nais fciI paia os oulios o ieIacionanenlo conosco. A pilica da pacincia liaz una eslaliIidade enocionaI que no s nos faz nais foiles nenlaI e espiiiluaInenle cono nais saudveis fisicanenle. Sen dvida, aliiluo a loa sade de que desfiulo a una nenle en geiaI caIna e seiena. Lnlielanlo, o lenefcio nais inpoilanle de sc pa, ou pacincia, consisle en sua ao cono un anldolo podeioso ao naI da iaiva, a naioi aneaa a nossa paz inleiioi e, consequenlenenle, a nossa feIicidade. A pacincia e o neIhoi iecuiso de que disponos paia nos defendeinos inleinanenle dos efeilos desliulivos da iaiva. Iensen len: a iiqueza no piolege ninguen da iaiva. Nen a educao, poi nais laIenlosa ou inleIigenle que a pessoa seja. A Iei, nuilo nenos, pode sei de quaIquei ajuda. L a fana e inliI. S a pioleo inleiioi do auloconlioIe pacienle evila que expeiinenlenos o lunuIlo das enoes e pensanenlos negalivos. A nenle, ou espiilo (|c), no e fsica. No pode sei locada ou feiida diielanenle. S as enoes e pensanenlos negalivos
59 poden feii-Ia. Ioilanlo, s a quaIidade posiliva coiiespondenle pode pioleg- Ia. O segundo passo paia nos faniIiaiizainos con a viilude da pacincia e pensai na adveisidade no lanlo cono una aneaa a nossa paz de espiilo, nas cono o pipiio neio peIo quaI se adquiie pacincia. Se nos coIocainos nessa peispecliva, veienos aqueIes que nos poden piejudicai cono sendo, de ceila foina, piofessoies de pacincia. Lssas pessoas nos ensinan o que janais apiendeianos sinpIesnenle ouvindo aIguen faIai, poi nais slios ou sanlos que fossen. Muilo nenos o Ieiloi pode espeiai apiendei a sei viiluoso neianenle Iendo esle Iivio a no sei que o ache lo ledioso que exija peiseveiana! Con a adveisidade, poien, podenos apiendei o vaIoi da pacincia, da loIeincia. L aqueIes que nos piejudican so, en especiaI, os que nos ofeiecen opoilunidades sen paiaIeIo paia pialicai a discipIina de nosso conpoilanenlo. O que no quei dizei que as pessoas no sejan iesponsveis poi seus alos. L lon Ienliai que eIas poden eslai agindo novidas solieludo peIa ignoincia. Una ciiana que ciesceu en un anlienle vioIenlo laIvez no conhea oulia naneiia de agii. O iesuIlado e que a queslo da cuIpa loina-se nuilo iedundanle. A ieao apiopiiada a aIguen que nos faz sofiei no ne iefiio aqui, e evidenle, as siluaes en que aIguen se ope a ns Iegilinanenle, cono no caso de iecusai-se a cedei as nossas exigncias descalidas e ieconhecei que, ao piejudicai-nos, a pessoa esl pondo en iisco sua paz de espiilo, seu equiIliio inleiioi. L o neIhoi que lenos a fazei e lei conpaixo poi aqueIa pessoa, ale poique o sinpIes desejo de lanlen feii-Ia no vai sei eficienle. Mas vai nos feiii, sen a nenoi dvida. Inaginen dois vizinhos que eslo liigando poi aIgun nolivo. Un deIes consegue encaiai a dispula con lianqiIidade. O oulio esl olcecado poi eIa e fica o lenpo lodo piocuiando invenlai naneiias de piejudicai o adveisiio. L o que aconlece` No denoia nuilo e o que iunina naIdades conea a sofiei as conseqncias disso. Iiineiio peide o apelile, depois o sono. A sade conea a nosliai-se alaIada. Iassa os dias e as noiles aloinenlado poi aqueIa ideia fixa e acala, iionicanenle, ieaIizando os desejos do adveisiio. L de falo, quando se pensa neIhoi a iespeilo, h un aspeclo no lolaInenle iacionaI en escoIhei as pessoas cono oljelo de nossa iaiva. Vanos fazei un pequeno exeiccio de inaginao. Suponhanos que aIguen nos ofende veilaInenle. Se senlinos iaiva poi causa da ngoa que isso nos causa, sei que o foco de nosso senlinenlo no deveiia eslai nas pipiias paIavias ofensivas, una vez que so eIas que de falo causaian a ngoa` No enlanlo, ficanos zangados con a pessoa que as disse. A juslificaliva seiia que a pessoa que diz as ofensas e noiaInenle iesponsveI poi eIas, o que no deixa de sei veidade. Ao nesno lenpo, se devenos lei iaiva do que de falo causou a ngoa, suas paIavias e que so a causa nais inediala de nossa ieao. MeIhoi ainda, sei que no deveianos diiecionai nossa iaiva paia aquiIo que fez con que a pessoa nos ofendesse, ou seja, suas enoes afIilivas` Ioique, se a pessoa eslivesse caIna e en paz, laIvez no agisse daqueIa naneiia. Conludo, desses
60 lis faloies as paIavias que nagoan, a pessoa que as diz e os inpuIsos negalivos que nolivan a pessoa , e paia a pessoa que diiiginos nossa iaiva. H una ceila incoeincia nisso. Se aIegainos que a veidadeiia causa de nossa ngoa e a naluieza da pessoa que nos ofende, ainda assin no seiia iazoveI lei iaiva deIa. Iois se a sua naluieza fundanenlaI e sei hosliI a ns, eIa seiia incapaz de agii de oulia naneiia. Nesse caso, lei iaiva deIa no faiia senlido. Se nos queinanos, no faz senlido ficai zangado con o fogo. L da naluieza do fogo a capacidade de queinai. Iaia nos Ienliainos que o conceilo de hosliIidade ineienle e de naI ineienle e faIso, cale olseivai que, en oulias ciicunslncias, a nesna pessoa que nos esl nagoando podeiia loinai-se un lon anigo. L conun ouvii faIai de soIdados que Iulan en Iados oposlos duianle os confIilos e depois se loinan anigos en lenpos de paz. L ceilanenle j livenos a expeiincia de enconliai aIguen que no apiecivanos nuilo no passado e que acalanos descoliindo sei na veidade len agiadveI. L cIaio que no podenos pensai dessa naneiia con ieIao a lodas as siluaes. Quando sonos fisicanenle aneaados, e neIhoi no peidei lenpo con lais ideias e concenliai as eneigias en saii coiiendo! Mas e de giande ajuda que nos faniIiaiizenos con os viios aspeclos e lenefcios da pacincia. Ieinile-nos enfienlai os desafios apiesenlados peIas adveisidades de una foina consliuliva. Olseivei anleiioinenle que sc pa, ou pacincia, age cono una foia conliiia a iaiva. De falo, paia cada eslado negalivo, exisle un oulio que podenos idenlificai cono oposlo. A huniIdade se ope ao oiguIho, a salisfao, a ganncia, a peiseveiana, a indoIncia. Se, enlo, queienos supeiai o eslado de espiilo peinicioso que se inslaIa quando Iileianos pensanenlos e enoes negalivos, o piopsilo de iefieai nossa ieao as enoes afIilivas deve sei aconpanhado do piopsilo de cuIlivai as viiludes. Anlos caninhan junlos. L poi isso que a discipIina da elica no pode sei confinada a neia conleno dos aspeclos negalivos ou a neia afiinao de quaIidades posilivas. Iaia vei cono funciona esse piocesso de conleno conlinado a afiinao das quaIidades, vanos vei o que aconlece con a ansiedade, que e una foina de nedo anpIiada. Todos ns foiosanenle nos defionlanos con expeiincias e aconlecinenlos que nos pieocupan. A pieocupao se liansfoina en ansiedade quando coneanos a iuninai solie o assunlo e deixanos que a inaginao Ihe aciescenle ideias negalivas. A pailii da senlinos ansiedade e inquielao. L quanlo nais nos enlieganos a inquielao, nais iazes enconlianos paia juslific-Ia. L cheganos afinaI a un eslado de afIio peinanenle. A nedida que esse eslado evoIui, dininui a nossa capacidade de ieagii e conlal-Io de aIguna foina, e eIe se inlensifica. Una iefIexo nais cuidadosa, poien, noslianos que o que h poi lis desse piocesso e una viso Iinilada e una faIla de peispecliva adequada. L islo nos faz ignoiai o falo de que as coisas e aconlecinenlos s ocoiien cono iesuIlado de inuneiveis causas e condies. Nossa lendncia e nos concenliainos excIusivanenle en un ou dois aspeclos do que esl aconlecendo. Ao agii
61 assin, inevilaveInenle nos Iinilanos a piocuiai neios paia supeiai apenas aqueIes aspeclos. O piolIena e que, quando no os enconlianos, coiienos o iisco de caii en lolaI desnino e desoiienlao. O piineiio passo paia supeiai a ansiedade e, enlo, desenvoIvei una peispecliva adequada da siluao. Iodenos fazei isso de diveisas naneiias difeienles. Una das nais eficazes e piocuiai desviai o foco da aleno de ns paia os oulios. Se conseguinos, veiificanos que a inlensidade de nossos piolIenas dininui. No se liala de ignoiai as nossas necessidades, nas de Ienliai das dos oulios paiaIeIanenle, nesno que as nossas sejan pienenles. Quando nossa pieocupao peIos oulios se liaduz en ao, nossa confiana pessoaI aunenla de inedialo e a pieocupao e a ansiedade passan a un segundo pIano. L descoliinos que quase lodo o sofiinenlo nenlaI e enocionaI caiacleislico da vida nodeina, que incIui as sensaes de desespeiana e de soIido, enlie oulias, dininui quando nos envoIvenos en alividades nolivadas peIa consideiao peIos oulios. Aciedilo que seja poi isso que no lasla ieaIizai aes que s so posilivas exleinanenle paia ieduzii a ansiedade. Quando veidadeiia nolivao e alingii nossos oljelivos inedialos, isso apenas aunenla nossos piolIenas. O que dizei, poien, daqueIas ocasies en que achanos loda a nossa vida insalisfaliia, quando nos senlinos a ponlo de expIodii de lanlo sofiinenlo, cono aconlece de vez en quando con lodo nundo de naneiia nais ou nenos inlensa` Quando isso aconlece, e vilaI enpiegai lodos os esfoios paia enconliai una foina de neIhoi, o nino. Una deIas e pensai nos nossos lesouios: sei anado poi aIguen, lei ceilos laIenlos, lei iecelido una loa educao, lei as necessidades lsicas salisfeilas aIinenlo paia conei, ioupas paia veslii, un Iugai paia noiai , lei agido con aIliusno en aIguna ocasio no passado. Cono o lanqueiio que iecoIhe os juios ale do nenoi enpieslino que faz, lenos de Ievai en conla ale o nais insignificanle aspeclo posilivo de nossas vidas. No podenos deixai que a sensao de .inpolncia lone conla de ns, Ievando-nos a ciei que sonos incapazes de ieaIizai aIgo posilivo, o que s faz ciiai condies paia o desespeio, paia un leco sen sada, sen oulia aIleinaliva a no sei a noile. Na naioiia dos casos de desespeiana, de exlieno desanpaio, o piolIena e a peicepo que a pessoa len de sua pipiia siluao e no a ieaIidade do que esl ocoiiendo. O piolIena laIvez no possa sei iesoIvido sen a coopeiao de oulias pessoas e, nesse caso, deve-se pedii ajuda. Lnlielanlo, as vezes h ciicunslncias iiienediveis. L a que a ciena ieIigiosa pode sei ieconfoilanle, una fonle e aIvio. Mas isso e oulio assunlo. Ln que nais pode consislii a elica da viilude` Cono piincpio lsico, e essenciaI evilai os exlienos. Da nesna foina que conei denais e lo peiigoso quanlo conei e de nenos, e pieciso lei con senso na lusca e na pialica a viilude. Ale as causas nolies, quando Ievadas ao exlieno, poden causai naIes. Cono a coiagen que, Ievada ao excesso e sen a devida avaIiao das ciicunslncias, liansfoina-se en inpiudncia e leneiidade. O excesso, de falo, piejudica un dos piincipais oljelivos da pilica da viilude, que e equiIiliai
62 nossa lendncia paia ieaes nenlais e enocionais dislicas en ieIao aos oulios e aos aconlecinenlos que nos causan sofiinenlos inevilveis. L inpoilanle lanlen peicelei que liansfoinai o coiao e a nenle paia que nossas aes se lonen esponlaneanenle elicas exige que coIoquenos a lusca a viilude no cenlio e nossa vida diiia. Islo poique o anoi, a conpaixo, a pacincia, a geneiosidade, a huniIdade e as oulias quaIidades so lodas conpIenenlaies. L cono e lo difciI eiiadicai a enoo afIiliva, e necessiio que nos haliluenos a seus oposlos anles nesno que os pensanenlos e enoes negalivos suijan. Ioi exenpIo, cuIlivai a geneiosidade e essenciaI paia conlalei nossa lendncia de piolegei denais nossos lens e ale nesno a nossa eneigia fsica. A pilica da geneiosidade ajuda a conlalei o hlilo da nesquinhez, que coslunanos juslificai dizendo: O que vai soliai paia nin se eu coneai a dai ludo que lenho` A geneiosidade e consideiada una viilude en lodas as giandes ieIigies e en lodas as sociedades civiIizadas e cIaianenle liaz lenefcios lanlo paia quen d quanlo paia quen iecele. O que iecele e aIiviado das dificuIdades geiadas peIa necessidade. O que d e ievigoiado peIa aIegiia que sua ddiva piopoiciona aos oulios. Ao nesno lenpo, lenos de ieconhecei que exislen difeienles lipos e giaus de geneiosidade. Quando se e geneioso con o inluilo de neIhoiai a inagen que os oulios fazen de ns paia ganhai fana ou Iev-Ios a achai que sonos londosos , desviiluanos o alo. No e geneiosidade que se pialica, e aulo-engiandecinenlo. Da nesna foina, aqueIe que d nuilo pode no eslai sendo lo geneioso quanlo aqueIe que d pouco. Tudo depende dos iecuisos e da nolivao de quen d. Lnloia una coisa no sulslilua a oulia, doai nosso lenpo e eneigia pode iepiesenlai una oiden nais eIevada de geneiosidade do que dai piesenles. Refiio-ne en especiaI a ddiva de seivios pieslados aos deficienles fsicos e nenlais, aos desaliigados, aos soIiliios, aos que eslo e aos que esliveian na piiso. Lsse lipo de ddiva incIui lanlen a dos piofessoies, que liansnilen seus conhecinenlos aos aIunos. L, en seguida, no neu enlendei, a nais conpassiva foina de geneiosidade e aqueIa pialicada sen nenhun pensanenlo ou expeclaliva de ieconpensa e laseada en genuna pieocupao peIos oulios. Ioique quanlo nais expandinos nossa inleno e ao paia junlai os inleiesses os oulios aos nossos, nais fiinenenle edificanos os fundanenlos de nossa pipiia feIicidade. Dizei que a huniIdade e un conponenle essenciaI de nossa lusca de liansfoinao pode paiecei confIilanle con o que faIei a iespeilo da necessidade de aulo-confiana. Lnlielanlo, assin cono exisle una cIaia difeiena enlie a auloconfiana vIida, no senlido de aulo-eslina, e a piesuno que podenos definii cono una exageiada noo de inpoilncia laseada en una inagen faIsa do pipiio eu , lanlen e essenciaI dislinguii enlie a huniIdade genuna, que e una especie de nodeslia, e a faIla de auloconfiana. No so a nesna coisa, apesai e nuilos confundiien una con a oulia. O que laIvez expIique en paile poi que hoje en dia a huniIdade nuilas vezes seja visla cono una fiaqueza e no cono una indicao de foia inleiioi,
63 pailicuIainenle na iea dos negcios e da vida piofissionaI. A sociedade nodeina ceilanenle no confeie a huniIdade a posio de inpoilncia que eIa ocupava no Tilel quando eu eia joven. NaqueIa epoca, nossa cuIluia e o naluiaI iespeilo a huniIdade de nosso povo ciiaian una alnosfeia piopcia en que essa fIoiesceu, enquanlo a anlio (que se deve dislinguii da aspiiao inleiianenle Ieglina de ollei xilo en laiefas consliulivas e leneficas) eia visla cono una caiacleislica que Ieva con faciIidade a un nodo de pensai egocnliico. No enlanlo, na vida conlenpoinea, a huniIdade e nais inpoilanle do que nunca. Quanlo nais len-sucedidos foinos en nosso desenvoIvinenlo cienlfico e lecnoIgico, no s cono indivduos nas cono una fanIia conun, lanlo nais essenciaI e pieseivai a huniIdade. Iois o ciescinenlo de nossas ieaIizaes lenpoiais nos faz nais vuIneiveis ao oiguIho e a aiiogncia. Un nelodo eficaz paia desenvoIvei a auloconfiana e a huniIdade veidadeiias e iefIelii solie o exenpIo daqueIes cuja piesuno os loina oljelo de iidcuIo paia os oulios. Ioden no lei conscincia de cono paiecen loIos, nas isso e evidenle paia lodo nundo. No se liala aqui de juIgai os oulios, nas de exaninai de peilo as conseqncias negalivas desse eslado enocionaI e nenlaI que e a piesuno. O nau exenpIo dos oulios nos eslinuIa a queiei evilai esse lipo de fiaqueza. De ceila foina, eslanos inveilendo o piincpio de no piejudicai os oulios se no quiseinos sei piejudicados, aIen de eslainos uliIizando o falo de sei nuilo nais fciI idenlificai os eiios dos oulios do que ieconhecei suas viiludes. L lanlen nuilo nais fciI achai defeilos nos oulios do que en ns nesnos. TaIvez eu deva aciescenlai que huniIdade no pode sei confundida con faIla de auloconfiana e lanlen no len nada a vei con o senlinenlo de faIla de vaIoi pessoaI. No ieconhecei os pipiios neiilos e senpie nocivo e pode Ievai a un eslado de paiaIisia nenlaI, enocionaI e espiiiluaI. Sol lais ciicunslncias, a pessoa pode chegai a se deleslai. Queio aqui ne delei paia adnilii que o conceilo de dio de si nesno paieceu-ne incoeienle quando ne foi piineiio expIicado poi psicIogos ocidenlais. Apaienlenenle, conliadizia o piincpio de que nosso desejo fundanenlaI e sei feIiz e evilai o sofiinenlo. Hoje consigo conpieendei que, quando aIguen peide loda a noo de peispecliva, coiie o peiigo de lei dio poi si nesno. Ainda assin, lodos lenos capacidade de enpalia. Todos lenos, poilanlo, polenciaI paia adolai una condula saudveI nesno que sejan apenas pensanenlos posilivos. Inaginai que no lenos nenhun vaIoi pessoaI e sinpIesnenle incoiielo. Oulia naneiia de evilai essa dininuio de peispecliva que pode Ievai a exlienos cono o dio poi si nesno e o desespeio e iegozijai-se con a soile dos oulios, quaIquei que seja. Cono paile dessa pilica, e laslanle liI apioveilainos lodas as opoilunidades paia nosliai nosso iespeilo peIos oulios, ale nesno anin-Ios con eIogios quando foi apiopiiado. Se houvei iisco de lais eIogios seien iecelidos cono lajuIao ou eslnuIo a piesuno, sei neIhoi suspendei sua expiesso e apenas pensai posilivanenle solie a pessoa. L quando foinos eIogiados, no devenos nos inchai de oiguIho e inpoilncia e sin ieconhecei a geneiosidade do oulio ao apieciai nossas loas quaIidades. Quando feiiinos os oulios ou
64 pieleiiinos seus oljelivos en favoi de nossos pipiios inleiesses e desejos, piovocando senlinenlos negalivos conlia ns, a foina de supeiai esses senlinenlos e expiessai o nosso aiiependinenlo e pesai peIo aconlecido. O Ieiloi no deve supoi que eu esleja defendendo o senlinenlo de cuIpa de que faIan nuilos dos neus anigos ocidenlais. Acho que no lenos una paIavia en lilelano que possa liaduzii cuIpa con exalido. L, poi causa de suas foiles associaes cuIluiais, no eslou ceilo de lei conpieendido o conceilo en loda a sua exlenso. Mas paiece-ne que, nesno sendo naluiaI e espeiado que lenhanos senlinenlos de desconfoilo con ieIao aos nossos eiios do passado, no caso do senlinenlo de cuIpa exisle as vezes un eIenenlo de auloconpIacncia. No h senlido en ienoei ansiosanenle as ns aes que conelenos no passado a ponlo de ficainos paiaIisados. Lslo leininadas, acalou. Se a pessoa aciedila en Deus, o neIhoi a fazei e piocuiai neios de se ieconciIiai con LIe. No ludisno h viios iilos e pilicas de puiificao. Quando a pessoa no len cienas ieIigiosas, poien, o que piecisa e ieconhecei e aceilai quaisquei senlinenlos negalivos con ieIao ao aconlecido e, aliaves da iefIexo, aiiependei se e Ianenlai o que houve. Mas, en vez de paiai apenas no aiiependinenlo, e inpoilanle uliIizai o falo cono lase paia una deciso, paia o sIido conpionisso de enpenhai-se paia janais feiii os oulios e nanlei o desejo deleininado de diiecionai suas aes paia o lenefcio dos seneIhanles. IaIai solie nossos alos negalivos a una pessoa a quen iespeilenos e en quen confienos pode sei de giande ajuda nesses casos. Acina de ludo, no devenos esquecei que, enquanlo nanliveinos a consideiao peIos oulios, nosso polenciaI de liansfoinao peinanecei. Lslaienos eiiados se ieconheceinos apenas inleiioinenle a giavidade de nossas aes e depois, en vez de enfienlainos nossos senlinenlos, desisliinos e no fizeinos nada. Isso equivaIeiia a acoleilai o eiio. Tenos un dilado no Tilel que diz que pialicai a viilude e lo difciI quanlo fazei un luiio sulii una coIina, enquanlo que se envoIvei en quaIquei alividade desliuliva e lo fciI quanlo fazei ioIai giandes pedias coIina alaixo. Tanlen se diz que os inpuIsos negalivos suigen lo naluiaInenle quanlo a chuva e ganhan npelo cono as golas dgua que caen aliadas peIa giavidade. O que pioia as coisas e a nossa lendncia paia nos enliegainos aos pensanenlos e enoes negalivos nesno achando que no deveianos. Tenos, poilanlo, de conlalei de inedialo essa lendncia de deixai ludo paia depois, de despeidiai o lenpo en alividades sen senlido, fugindo do desafio de nudai nossos hlilos sol a aIegao de que a laiefa e giande denais. L, en especiaI, no podenos desaninai dianle da nagnilude do sofiinenlo aIheio. As desgiaas de niIhes de pessoas no so nolivo de pena. So a opoilunidade paia se desenvoIvei conpaixo, un senlinenlo que inpIica soIidaiiedade. Iiecisanos, aIen disso, ieconhecei que deixai de agii quando una ao e cIaianenle indispensveI pode lanlen sei un alo negalivo. Quando a inao se deve a iaiva, a peiveisidade ou a inveja, a causa e indisculiveInenle una enoo afIiliva. Isso vaIe no s paia as siluaes nais sinpIes cono paia as nais conpIexas. Se o naiido no avisa a nuIhei que o pialo que eIa vai
65 pegai esl quenle, poique quei que eIa se queine, e piovveI que una enoo afIiliva esleja piesenle. Quando, poien, a inao e apenas iesuIlado da indoIncia, laIvez o eslado nenlaI e enocionaI do indivduo no seja lo giavenenle negalivo. Mas as conseqncias ainda assin poden sei seiias, enloia a onisso seja nais causada peIa faIla de conpaixo do que poi pensanenlos negalivos. Ioi isso e lo inpoilanle conlalei con deleininao a nossa lendncia haliluaI a pieguia quanlo conlei nossas ieaes as enoes afIilivas. No e laiefa das nais fceis, e os que so ieIigiosos deven enlendei que no exisle lno nen iniciao quen deia pudessenos iecelei! ou quaIquei finuIa, nanlia ou iiluaI ngico quen deia pudessenos descoliii! capaz de conseguii liansfoinai-nos inslanlaneanenle. A liansfoinao e aIgo que ven pouco a pouco, cono un edifcio que e consliudo lijoIo poi lijoIo, ou, cono se diz no Tilel, cono un oceano que se foina gola a gola. L, ainda, cono as enoes afIilivas nunca peiden o vigoi, ao conliiio e nosso coipo que adoece, enveIhece e se desgasla, devenos Ievai en conla que Iidai con eIas e lialaIho paia una vida inleiia. No eslanos faIando aqui de neia aquisio de conhecinenlo. No se liala nen nesno de desenvoIvei una convico que seiia decoiienle desse conhecinenlo. Lslanos faIando de adquiiii una expeiincia de viilude aliaves de una pilica e faniIiaiizao conslanles, de nodo que essa viilude se incoipoie a ns e se loine esponlnea. Quanlo nais desenvoIvida foi nossa consideiao peIo len-eslai dos oulios, nais fciI sei agii en seu inleiesse. Con o hlilo, o esfoio exigido dininui. L acala se loinando una segunda naluieza. Mas no exislen alaIhos, e pieciso peicoiiei lodo o caninho. Conpionelei-se con alividades viiluosas e un pouco cono ciiai una ciiana pequena. H una giande quanlidade de faloies envoIvidos. L, piincipaInenle no coneo, piecisanos sei piudenles e haliIidosos en nossas lenlalivas paia liansfoinai nossos hlilos e lenpeianenlos. Tanlen lenos de sei ieaIislas a iespeilo daquiIo que espeianos conseguii. Levou nuilo lenpo paia ficainos do jeilo que sonos e no se nudan hlilos do dia paia a noile. L lon oIhai paia cina a nedida que se piogiide, nas e un engano juIgai nosso conpoilanenlo uliIizando o ideaI cono padio, assin cono seiia loIice avaIiai o desenpenho de un fiIho no piineiio ano da univeisidade a pailii dos ciileiios de un foinando. A foinaluia e o ideaI, nas no e o padio. Ioi isso, e nuilo nais eficaz, en vez de aIleinai lieves ionpanles de esfoio heiico con peiodos de ieIaxanenlo, lialaIhai con conslncia, cono un iio fIuindo en diieo a un oljelivo de liansfoinao. Un nelodo nuilo liI paia nos dai aIenlo nessa laiefa de loda una vida de liansfoinao e adolai una iolina diiia que pode sei ajuslada de acoido con o nosso piogiesso. L cIaio que, laI cono no exeiccio da viilude de nodo geiaI, isso e aIgo que a pilica ieIigiosa incenliva. Mas no h nenhuna iazo paia que os no-cienles deixen de uliIizai aIgunas das ideias e lecnicas que seiviian lo len a hunanidade no decoiiei dos niInios. Iazei da consideiao peIo len-eslai dos oulios un hlilo, e gaslai aIguns ninulos ao
66 acoidai peIa nanh iefIelindo solie a inpoilncia de conduzii a pipiia vida de una foina elicanenle discipIinada, e, sen dvida, una loa naneiia de coneai o dia, seja quaI foi a nossa ciena ou a ausncia deIa. Assin cono ieseivai aIgun lenpo ao finaI de cada dia paia avaIiai cono nos sanos e una discipIina que conliilui laslanle paia eslinuIai a nossa deleininao e evilai un conpoilanenlo induIgenle. Se essas sugesles paiecen un lanlo exageiadas paia o Ieiloi que no esl a piocuia do nirtana ou da saIvao, nas da sinpIes feIicidade hunana, vaIe Ienliai que o que nos liaz as naioies aIegiias e a nais inlensa salisfao na vida so as coisas que fazenos poi consideiao aos oulios. L podenos ii ainda nais Ionge. Iois as indagaes fundanenlais da exislncia hunana lais cono: poi que eslanos aqui`, paia onde vanos` e sei que o univeiso leve un coneo` pioduziian iesposlas diveisas en difeienles liadies fiIosficas. Mas e indisculveI que un coiao geneioso e aes nlegias Ievan a una paz naioi. L iguaInenle cIaio que seus oposlos ln conseqncias indesejveis. A feIicidade pioven de causas viiluosas. Se a desejanos de falo, no h oulia naneiia de piocedei a no sei aliaves da viilude: eIa e o nelodo peIo quaI se aIcana a feIicidade. L podenos aciescenlai que a lase da viilude, o soIo onde eslo suas iazes, e a discipIina elica.
67 CaItu|o 8
A TlCA DA COMPAlXO
} nencionanos anleiioinenle que lodas as giandes ieIigies do nundo saIienlan a inpoilncia de se cuIlivai o anoi e a conpaixo. Na liadio fiIosfica ludisla islo se efelua en difeienles nveis. No pIano lsico, a conpaixo (nqing jc) e conpieendida piincipaInenle cono enpalia nossa capacidade de pailicipai e, de ceila foina, pailiIhai do sofiinenlo aIheio. Mas os ludislas e laIvez oulios aciedilan que isso pode sei desenvoIvido a un ponlo en que no apenas nossa conpaixo despeila sen esfoio nenhun, cono passa a sei incondicionaI, indisciininada e de aIcance univeisaI. Ioina-se un senlinenlo de inlinidade con lodos os seies sensveis, incIusive con os que poden nos feiii, conpaiado na Iileialuia ao que a ne expeiinenla poi un fiIho nico. Lnlielanlo, essa noo de equaninidade paia con lodos no e visla cono un fin en si nesna, nas cono un lianpoIin paia un anoi ainda naioi. IeIo falo de nossa capacidade de enpalia sei inala e poique a capacidade de iaciocinai lanlen e una aplido inala, a conpaixo len as nesnas caiacleislicas da pipiia conscincia. O polenciaI que lenos paia desenvoIv-Ia e poilanlo eslveI e conlnuo. No e un iecuiso que se esgola, cono a gua, que se consone quando a feivenos. L, enloia possa sei definida en leinos de alividade, no e iguaI a una alividade fsica passveI de lieinanenlo cono puIai que, quando alinginos un ceilo eslgio, no podenos nais uIliapass-Io. Ao conliiio, quando eslinuIanos nossa sensiliIidade paia o sofiinenlo dos oulios aliaves de una aleiluia pessoaI deIileiada, aciedila-se que sejanos capazes de anpIiai giaduaInenle essa conpaixo. LIa alinge un ponlo en que sonos lo locados peIo sofiinenlo aIheio, nesno en sua foina nais suliI, que se desenvoIve en ns una iiiesislveI noo de iesponsaliIidade poi lodos os seneIhanles. Islo faz con que a pessoa conpassiva se dedique inleiianenle a ajudai os oulios a supeiaien lanlo o sofiinenlo quanlo as causas do sofiinenlo. Ln lilelano, esse pIano nais eIevado e chanado de nqing jc cncnnc, ou seja, IileiaInenle, giande conpaixo. No e ninha inleno insinuai que lodas as pessoas lenhan de alingii esses eslgios avanados de desenvoIvinenlo espiiiluaI paia Ievai una vida elicanenle nlegia. Descievi o que e nqing jc cncnnc no poique seja un pie- iequisilo paia a condula elica, nas poique aciedilo que apiesenlai a Igica da conpaixo en seu nais aIlo giau pode seivii cono una podeiosa inspiiao. Se conseguiinos apenas nanlei cono ideaI desenvoIvei nqing jc cncnnc, ou a giande conpaixo, isso naluiaInenle lei un inpaclo significalivo en nosso novinenlo inleiioi. Sei un Ienliele conslanle conlia o egosno e a paiciaIidade e nos fai lonai conscincia de que h pouco a ganhai quando se e
68 lon e geneioso apenas paia aIgo en lioca. Que as aes nolivadas peIo desejo de adquiiii un lon none, de foinai una inagen favoiveI so lanlen aes egoslas, poi nais que paiea alos de londade. Que no h nada de excepcionaI pialicai a caiidade paia con os que nos so pi ajudando-nos a ieconhecei que nossa lendncia paia concenliai a aleno en nossa fanIia e en anigos e, na veidade, un faloi nuilo pouco confiveI quaI laseai a condula elica. Se ieseivanos a pilica una condula elica paia aqueIes de quen nos senlinos pixinos, exisle o iisco de negIigenciainos nossa iesponsaliIidades paia con os que eslo foia desse cicuIo. Ioi que isso aconlece` Ioique, enquanlo as pessoas de acoido con as nossas expeclalivas, ludo vai len. Quando deixan de faz-Io, aIguen que un dia consideianos un anigo queiido pode liansfoinai-se no ininigo. Cono j vinos, lenos a lendncia de ieagia lodos os que aneaan a ieaIizao de nossos nais caios desejos, nesno que a aneaa venha de aIguen pixino. Ioi esse nolivo, a conpaixo e o iespeilo nluo so una lase nuilo nais sIida paia nossos ieIacionanenlos con os oulios. Isso vaIe paia os ieIacionanenlos anoiosos. Se nosso anoi poi aIguen esl giandenenle laseado na aliao, seja poi causa da apaincia da pessoa ou poi aIguna oulia caiacleislica supeificiaI, nossos senlinenlos poi eIa lenden a desapaiecei con o lenpo. Quando a pessoa peide a quaIidade que achanos aliaenle, ou quando veiificanos que aqueIa quaIidade no nais nos salisfaz, a siluao pode nudai inleiianenle, ainda que a pessoa conlinue sendo a nesna. L poi isso que os ieIacionanenlos laseados excIusivanenle na aliao so quase senpie inslveis. Ioi oulio Iado, quando coneanos a apeifeioai nosso senlinenlo de conpaixo, a apaincia da pessoa ou o seu conpoilanenlo no afelan nosso senlinenlo inleiioi. Consideienos, lanlen, que haliluaInenle nossos senlinenlos peIos oulios dependen nuilo de sua siluao. A naioiia das pessoas expeiinenla senlinenlos de londade ou de soIidaiiedade quando se v dianle de aIguen que sofie de aIguna deficincia fsica ou nenlaI ou esl en siluao desvanlajosa. Mas quando enconlia aIguen en neIhoi siluao financeiia, ou que ieceleu una educao nais apiinoiada, ou que ocupa una siluao sociaI neIhoi, os senlinenlos de inveja ou conpelilividade so inedialanenle despeilados. Os senlinenlos negalivos no nos deixan enxeigai que sonos lodos iguais: afoilunados ou no, pixinos ou dislanles, lodos queienos sei feIizes e no sofiei. A dificuIdade esl enlo en supeiai esses senlinenlos de paiciaIidade. L ceilo que desenvoIvei conpaixo genuna poi aqueIes que ananos e o ponlo de pailida nais lvio e apiopiiado. O inpaclo de nossas aes solie os que nos eslo pixinos e en geiaI nuilo naioi do que solie os oulios e, poilanlo, nossas iesponsaliIidades paia con eIes so naioies. Todavia, devenos ieconhecei que, en Ilina anIise, no se juslifica dai piefeincia a eIes, poique ficanos na nesna posio de un nedico dianle de dez pacienles con a nesna doena giave. Todos neiecen iguaInenle sei lialados. Ioien, o Ieiloi no deve, supoi que se defende aqui un eslado de inpaiciaIidade indifeienle. O desafio seguinle, quando coneanos a eslendei nossa conpaixo a lodos os oulios, e nanlei poi esles o nesno giau de pioxinidade que senlinos peIo
69 que eslo nais Iigados a ns. Ou seja, o que esl sendo sugeiido e una aloidagen eqilaliva, inpaiciaI, un leiieno unifoine onde possanos pIanlai a senenle de nqin jc cncnnc, do giande anoi e conpaixo. Quando o nosso ieIacionanenlo con os oulios esl laseado nessa equaninidade, nossa conpaixo .no dependei nais do falo de aqueIa pessoa sei o naiido ou a nuIhei, o paienle ou .o anigo. DesenvoIvenos un senlinenlo de pioxinidade con ieIao a lodas as oulias pessoas ao ieconheceinos que, cono ns, lodas ln o nesno anseio lsico de feIicidade e paz. Ln oulias paIavias, coneanos a nos ieIacionai con os oulios Ievando en conla sua naluieza sensveI fundanenlaI. Mais una vez, isso pode sei encaiado cono un ideaI, un ideaI inensanenle difciI de alingii. Mas, a neu vei, piofundanenle inspiiadoi e de giande auxIio. O pipiio novinenlo en sua diieo, con lodos os avanos e iecuos, e inpoilanle. Consideienos agoia o papeI do anoi conpassivo e da londade en nossa vida diiia. Sei que o ideaI de desenvoIv-Ios paia que sejan incondicionais significa que devenos alandonai inleiianenle nossos pipiios inleiesses` De nodo aIgun. Na veidade, esla e a neIhoi naneiia de seivii aos nossos inleiesses, a naneiia nais sensala. Iois se e veidade que quaIidades cono o anoi, a pacincia, a loIeincia e a capacidade de peido so o que conslilui a feIicidade, e se lanlen e veidade que nqing jc, ou conpaixo, de acoido con a definio que apiesenlei, e ao nesno lenpo a fonle e o fiulo dessas quaIidades, deduz-se que quanlo nais conpaixo liveinos nais eslaienos pionovendo a nossa pipiia feIicidade. Ioi isso nesno, a ideia de que a consideiao peIos oulios, apesai de sei una quaIidade nolie, deve se iesliingii apenas a nossa vida piivada e una viso eslieila da queslo. A conpaixo e apIicveI a loda esfeia de alividade, incIusive ao anlienle de lialaIho. Quanlo a esse ponlo, enlielanlo, devo assinaIai a exislncia da opinio, apaienlenenle pailiIhada poi nuilos, de que a conpaixo e iiieIevanle na vida piofissionaI quando no conslilui de falo un olslcuIo. IessoaInenle, queio afiinai que no s a consideio ieIevanle cono aciedilo que as nossas alividades coiien o peiigo de se loinaien desliulivas quando no exisle conpaixo. Quando ignoianos o inpaclo de nossas aes solie o len-eslai dos oulios, inevilaveInenle os feiinos. A elica da conpaixo piopoiciona os fundanenlos e a nolivao necessiios lanlo paia o conlioIe dos inpuIsos negalivos quanlo paia o cuIlivo da viilude. A vaIoiizao genuna da conpaixo acaiiela aulonalicanenle una nova naneiia de vei o oulio e de agii. Islo e fundanenlaI na conduo de nossa vida piofissionaI, lanlo paia afaslainos as lenlaes veIadas que se apiesenlan a cada dia, capazes de enganai e piejudicai oulias pessoas, quanlo paia evilai que o fiulo do nosso lialaIho lenha apIicaes elicanenle inpipiias. Cono un cienlisla que, ao conslalai que o iesuIlado de suas pesquisas pode vii a sei una fonle de sofiinenlo, alandona o piojelo, aliindo no do Iucio que podeiia aufeiii. L inegveI que suigen piolIenas quando nos dedicanos ao ideaI da conpaixo. A alilude do cienlisla que alandona sua pesquisa piovaveInenle leiia giaves conseqncias paia a sua vida piofissionaI e doneslica. Da nesna
70 foina, aqueIes cuja piofisso e lialai dos oulios cono os nedicos, leiapeulas, assislenles sociais e os que en casa dedican loda a vida a cuidai de aIguen fican as vezes lo exauiidos poi seus deveies, que se senlen piosliados. A exposio conslanle ao sofiinenlo, conlinada ocasionaInenle con a sensao de no lei seu esfoio ou vaIoi ieconhecido, pode piovocai senlinenlos de inpolncia e ale de desespeio. Ou Ievai as pessoas a desenpenhaien laiefas indisculiveInenle geneiosas de naneiia indifeienle, sen pensai, apenas cono iolina. O que, sen dvida, e neIhoi do que nada. Mas pode Ievai a insensiliIidade dianle do sofiinenlo dos oulios. Quando isso ludo conea a aconlecei, o neIhoi e afaslai-se poi aIgun lenpo e fazei un esfoio deIileiado paia ieavivai essa sensiliIidade. Nesses nonenlos e senpie lon Ienliai que o desespeio nunca e a soIuo. IeIo conliiio, e o fiacasso finaI. Ioilanlo, cono diz o dilado lilelano, nesno que a coida se ionpa nove vezes, piecisanos enend-Ia una decina vez. Assin, se fiacassainos, saleienos que esgolanos lodos os iecuisos e no leienos do que nos aiiependei. L quando, aIen dessa peicepo, lonainos conscincia do nosso polenciaI paia leneficiai os oulios veienos que e possveI iecupeiai a espeiana e a confiana. AIgunas pessoas poden oljelai aIegando que pailicipai da doi dos oulios e liazei sofiinenlo paia si pipiio. De ceila foina, isso e veidade. Mas h una inpoilanle dislino quaIilaliva a sei feila enlie expeiinenlai seu pipiio sofiinenlo e sofiei ao pailiIhai o sofiinenlo aIheio. No caso do pipiio sofiinenlo, poi esle sei invoIunliio, h una sensao de opiesso: eIe paiece vii de foia de ns. Ln conliaposio, pailiIhai o sofiinenlo de oulios envoIve un novinenlo voIunliio que denonslia una foia inleiioi. Ioi essa iazo, a peiluilao que pode causai len nuilo nenos piolaliIidade de paiaIisai-nos do que nosso pipiio sofiinenlo. Lu no lenho dvida de que, apesai de se lialai de un ideaI, a ideia de desenvoIvei un senlinenlo incondicionaI de conpaixo e aIgo assusladoi. A naioiia das pessoas, eu incIusive, piecisa Iulai ale nesno paia chegai a coIocai os inleiesses dos oulios Iado a Iado con os seus. Mas no devenos deixai que isso nos desanine. Ioique, se poi un Iado salenos das dificuIdades e olslcuIos paia desenvoIvei un senlinenlo de conpaixo genuno, h lanlen o inlenso consoIo de eslainos ciiando condies paia a nossa pipiia feIicidade. Cono nencione anleiioinenle, quanlo nais desejanos veidadeiianenle fazei len aos oulios, naioi a foia e a confiana que adquiiinos e naioi a paz e a seienidade que expeiinenlanos. Se islo ainda paiece inpiovveI, vaIe a pena peigunlai se exisliiia Oulia naneiia de agii. Aliaves da vioIncia da agiesso` CIaio que no. Con dinheiio` TaIvez, nas laIvez s ale ceilo ponlo. Ceilanenle Con anoi, pailiIhando o sofiinenlo dos oulios, idenlificando-nos cIaianenle con lodos, especiaInenle con os que eslo en condies desfavoiveis e con aqueIes cujos diieilos no so iespeilados, ajudando-os a sei feIizes. Aliaves do anoi, da londade e da conpaixo eslaleIecenos a conpieenso so enlie os oulios e ns. L assin que se conslii a unidade e a hainonia.
71 A conpaixo e o anoi no so ailigos de Iuxo. Cono oiigen da paz inleiioi e exleiioi, so fundanenlais paia a solievivncia de nossa especie. Ioi un Iado, so a no-vioIncia en ao. Ioi oulio, so a fonle de lodas as quaIidades espiiiluais: a capacidade de peido, a loIeincia e lodas as denais viiludes. AIen disso, so o que de falo d senlido as nossas alividades e as loina consliulivas. No h nada de exliaoidiniio en lei iecelido una educao piinoiosa e no h nada de exliaoidiniio en sei iico. L s quando a pessoa len un coiao londoso e conpassivo que esses aliilulos passan a lei vaIoi. Lnlo, paia aqueIes que disseien que o DaIai Lana no esl sendo ieaIisla ao defendei esse ideaI de anoi incondicionaI, insislo paia que nesno assin o expeiinenlen. Vo descoliii que o coiao se enche de foia quando se consegue uIliapassai os Iiniles do inleiesse pessoaI egosla. A paz e a aIegiia loinan-se conpanheiias conslanle Ronpen-se laiieiias de lodos os lipos e, no finaI, desapaiece a noo do inleiesse pipiio independenle do inleiesse aIheio. No que se iefeie a elica, conludo, o nais inpoilanle e que, onde o anoi peIo pixino, a afeio, londade e a conpaixo eslo vivos, veiificanos que condula elica e esponlnea. A pilica de aes elicanenle nlegias e naluiaI onde h conpaixo.
72 CaItu|o 9
TlCA E SO|RlMENTO
} faIei aqui que lodos desejanos a feIicidade. Que a feIicidade genuna e caiacleiizada peIa paz, e que esla e nais seguianenle conquislada quando nossas aes so nolivadas peIa consideiao peIos seneIhanles. Que esla consideiao, poi sua vez, inpIica discipIina elica e Iidai de naneiia posiliva con as enoes afIilivas. Tanlen disse que, en nossa lusca de feIicidade, e juslo e naluiaI que piocuienos evilai o sofiinenlo. Vanos agoia exaninai essa quaIidade, ou eslado, de que desejanos lo inlensanenle nos Iileilai, nas que esl siluada no pipiio nago de nossa exislncia. Doi e sofiinenlo so falos inaIienveis da vida. O sei sensveI, cono cosluno definii, e o que len capacidade paia expeiinenlai doi e sofiinenlo. Iodeianos lanlen dizei que e nossa expeiincia de sofiinenlo que nos une a nossos seneIhanles. L a lase de nossa capacidade paia a enpalia. Lnlielanlo, aIen disso, podenos olseivai que o sofiinenlo esl dividido en duas calegoiias que se ieIacionan. Lxislen as foinas evilveis, que suigen en conseqncia de fennenos cono gueiias, polieza, vioIncia, ciine e ale coisas cono o anaIfalelisno e ceilas doenas. L exislen as foinas inevilveis que incIuen os piolIenas ieIacionados a doenas en geiaI, veIhice quando e vivida de foina penosa e noile. Ale aqui, lenos faIado piincipaInenle de Iidai con as foinas de sofiinenlo evilveis, ciiadas peIo honen. Agoia, goslaiia de oIhai nais de peilo aqueIas que so inevilveis. Os piolIenas e dificuIdades que enfienlanos na vida no so lodos cono os desaslies naluiais. No podenos piolegei-nos deIes poi neio apenas das piecaues adequadas, cono eslocai conida. No caso das doenas, poi exenpIo, nesno nanlendo loa foina e una diela cuidadosa, nosso coipo de vez en quando passa poi piolIenas fsicos. Quando isso aconlece, o inpaclo solie nossas vidas pode sei nuilo seiio, sulveilendo e peiluilando a nossa iolina. L, en siluaes nais giaves, ainda se len de supoilai dias e noiles seguidos de doi e desconfoilo, que as vezes fazen a possiliIidade da noile paiecei un aIvio. No que se iefeie ao enveIhecinenlo, desde o dia en que nascenos lenos dianle de ns a Ieispecliva de enveIhecei e peidei o vio da juvenlude. Con o passai do lenpo, nosso caleIo cai, os denles se enfiaquecen, a viso e a audio se deleiioian. No digeiinos nais lo len nossos aIinenlos piefeiidos. Acalanos descoliindo que no nos Ienlianos diieilo de aconlecinenlos que anles eian lo vvidos en nossa neniia, e as vezes ale dos nones daqueIes que eslo nais pixinos de ns. Se nossa vida se pioIonga nuilo, podenos alingii un eslado de deciepilude capaz de causai aveiso en quen oIha paia ns, enloia seja esse piecisanenle o lenpo en que nais piecisanos de oulias pessoas.
73 Lnlo ven a noile un assunlo que paiece sei quase un lalu na sociedade nodeina. Mesno que a encaienos cono un aIvio e no nos inpoilenos con o que ven depois, a noile significa a sepaiao daqueIes que ananos, o alandono de nossos lens naleiiais nais pieciosos, en suna, de ludo aquiIo que nos e nais caio. A essa lieve enuneiao dos sofiinenlos inevilveis piecisanos, lodavia, aciescenlai una oulia calegoiia: a do sofiinenlo decoiienle do enconlio con o indesejveI as adveisidades e os acidenles. H o sofiinenlo de nos liiaien o que ananos cono ns, os iefugiados, que peidenos nossos pases, nuilos sendo sepaiados a foia de seus enles queiidos. H o sofiinenlo causado poi no olleinos o que desejanos, nesno lendo inveslido giande esfoio paia isso: peidei a coIheila depois de esgolai-se lialaIhando no canpo, vei un piojelo fiacassai, apesai de lei lialaIhado neIe dia e noile. Ainda h o sofiinenlo da inceileza, de nunca saleinos quando e onde vanos enconliai a adveisidade. Ioi expeiincia pipiia, lodos salenos cono isso pode geiai inseguiana e ansiedade. L, soIapando ludo o que fazenos, h o sofiinenlo da insalisfao, que suige ale quando conseguinos aquiIo poi que Iulanos. Todas essas coisas so paile da nossa expeiincia diiia cono seies hunanos que desejan sei feIizes e no sofiei. L, cono se no laslasse, exislen expeiincias que coslunanos achai que so agiadveis e acalan se ieveIando una fonle de sofiinenlo. Iaiecen sei gialificanles, nas de falo no o so, un fenneno que j exaninanos quando faIanos solie a feIicidade. Lssas expeiincias nos do una sensao de piazei quando conlialaIanan un sofiinenlo nais expIcilo, cono, poi exenpIo, quando conenos paia saciai a fone. LngoIinos una poio, duas, lis, qualio, cinco vezes, e goslanos da expeiincia. Mas Iogo, apesai de sei a nesna pessoa e a nesna conida, coneanos a no achai lanla giaa en conei. Se no paiainos, aquiIo nos fai naI, assin cono pialicanenle lodo piazei nundano nos faz naI quando Ievado ao exlieno. Todas essas nanifeslaes de sofiinenlo so essenciaInenle inevilveis e consliluen falos naluiais da exislncia. O que no quei dizei que nada se possa fazei a iespeilo. Ou que esses falos no eslejan envoIvidos na queslo da discipIina elica. L veidade que, de acoido con o ludisno e oulias fiIosofias ieIigiosas indianas, o sofiinenlo e vislo cono una conseqncia do |arna. L lolaInenle eiiado supoi, poien, cono fazen nuilos, lanlo ocidenlais quanlo oiienlais, que isso significa que ludo o que vivenos e piedeleininado. Muilo nenos pode seivii de descuIpa paia aIguen se exinii de suas iesponsaliIidades, seja quaI foi a siluao en que se enconliai. } que o leino |arna paiece lei enliado no vocaluIiio colidiano, laIvez vaIha a pena escIaiecei un pouco o conceilo. Karna e una paIavia snsciila que significa ao. Designa una foia aliva, significando que o iesuIlado dos aconlecinenlos fuluios pode sei infIuenciado poi nossas aes. Supoi que |arna e una especie de eneigia independenle que piedeslina o cuiso de loda a nossa vida e incoiielo. Quen ciia o |arna` Ns nesno que pensanos, dizenos,
74 fazenos, desejanos e onilinos ciia o |arna. A nedida que escievo, poi exenpIo, a pipiia ao ciia novas ciicunslncias e causa aIgun oulio aconlecinenlo. Minhas paIavias causan una ieao na nenle do Ieiloi. Ln ludo o que fazenos exisle causa e efeilo, senpie causa e efeilo. Ln nossa vida diiia, a conida que ingeiinos, o lialaIho que ieaIizanos e o nosso descanso, ludo e a funo da ao: nossa ao. Isso e o |arna. No podenos, poilanlo, sacudii os onlios senpie que nos defionlainos con o sofiinenlo inevilveI. Dizei que lodo infoilnio e neio iesuIlado do |arna equivaIe a dizei que sonos lolaInenle inpolenles dianle da vida. Se isso fosse veidade, no haveiia nolivo paia se lei quaIquei espeiana. O neIhoi seiia iezai peIo fin do nundo. Una avaIiao apiopiiada de causa e efeilo indica que Ionge de seinos inpolenles, h nuilo o que fazei paia aIleiai nossa expeiincia de sofiinenlo. A veIhice, as doenas e a noile so inevilveis. No enlanlo, cono no caso do sofiinenlo causado poi enoes e pensanenlos negalivos, podenos escoIhei a foina de ieagii. asla olseivai en loino de ns: podenos lialai da siluao de naneiia nais desapaixonada e iacionaI e assin discipIinai nossa ieao ao sofiinenlo. Ou podenos apenas choianingai solie nossos infoilnios. L ficai fiusliados. L deixai que as enoes afIilivas desliuan nossa paz de espiilo. Se no iefieainos nossa lendncia a ieagii negalivanenle ao sofiinenlo, esle se liansfoina nuna fonle de enoes e pensanenlos negalivos. Islo nos faz concIuii que h una ieIao evidenle enlie o inpaclo que o sofiinenlo exeice solie nosso coiao e nossa nenle e a nossa discipIina inleiioi. Nossa alilude fundanenlaI dianle do sofiinenlo faz una giande difeiena na naneiia cono o expeiinenlanos. Inaginen, poi exenpIo, duas pessoas sofiendo de una foina idnlica de cncei leininaI. A nica difeiena enlie esses dois pacienles e a naneiia cono cada un deIes encaia a siluao. Un acha que deve aceil-Ia e, se possveI, liansfoin-Ia nuna opoilunidade paia desenvoIvei a foia inleiioi. O oulio ieage as ciicunslncias con nedo, anaiguia e ansiedade a iespeilo do fuluio. Lnloia o sofiinenlo fsico seja o nesno, h una difeiena piofunda na expeiincia dessas duas pessoas: no caso da Ilina, en aciescino ao sofiinenlo fsico, exisle a doi do sofiinenlo inleiioi. Isso noslia que o giau en que sonos afelados peIo sofiinenlo depende en giande paile de ns nesnos e que e essenciaI nanlei una peispecliva coiiela de nossa expeiincia de sofiinenlo. Quando oIhanos un piolIena nuilo de peilo, eIe enche lodo o nosso canpo de viso e paiece enoine. A dislncia, o nesno piolIena e conpaiado a oulias coisas e fica ieIalivizado. Lsse iecuiso sinpIes faz una lienenda difeiena. Ieinile-nos veiificai que, enloia una deleininada siluao possa sei veidadeiianenle ligica, ale o nais infeIiz dos aconlecinenlos len inuneiveis aspeclos e pode sei aloidado de nuilos nguIos difeienles. Na ieaIidade, e nuilo iaio, se no inpossveI, enconliai una siluao que seja lolaInenle negaliva en lodos os seus aspeclos.
75 Quando a liagedia ou o infoilnio ciuzan o nosso caninho, pode ajudai laslanle fazei una conpaiao con oulio aconlecinenlo, ou ieIenliai una siluao seneIhanle ou pioi que lenha ocoiiido conosco ou con oulios anles de ns. Se conseguiinos ieaInenle desviai o foco de aleno de ns nesnos paia os oulios, o efeilo e una sensao Iileiladoia. Lxisle aIguna coisa na dinnica da pieocupao excessiva consigo nesno que lende a anpIiai nosso sofiinenlo. Inveisanenle, quando o ieIacionanos con o sofiinenlo aIheio, eIe passa a sei nais supoilveI. L, na nedida do possveI, loina-se nais fciI nanlei a paz de espiilo do que se nos concenliainos en nossos piolIenas excIuindo ludo o nais. No que diz iespeilo a ninha pipiia expeiincia, veiifico que, poi exenpIo, quando iecelo ns nolcias do Tilel e, Ianenlo dizei, isso aconlece con laslanle fieqncia , naluiaInenle ninha ieao inediala e de giande liisleza. Lnlielanlo, quando siluo o assunlo en un conlexlo e digo a nin nesno que a lendncia hunana fundanenlaI paia a afeio, Iileidade, veidade e juslia devei acalai pievaIecendo, vejo que ne loino nais capaz de loIeiai ludo iazoaveInenle len. Mesno depois de ouvii as pioies nolcias, e iaio suigiien senlinenlos de iaiva inpolenle, que s seiven paia envenenai a nenle, anaiguiai o coiao e enfiaquecei a vonlade. VaIe a pena lanlen Ienliai que e quando enfienlanos as naioies dificuIdades que lenos nais opoilunidade de ciescei en leinos de saledoiia e foia inleiioi. Con a aloidagen ceila e aqui venos nais una vez a inpoilncia de desenvoIvei una alilude posiliva , a expeiincia do sofiinenlo pode aliii nossos oIhos paia a ieaIidade. Minha pipiia expeiincia de vida cono iefugiado ajudou-ne a peicelei o quanlo o infindveI piolocoIo una paile lo inpoilanle de ninha vida no Tilel, eia desnecessiio. Conslalanos lanlen que nossa auloconfiana e seguiana poden desenvoIvei-se e nossa coiagen sei foilaIecida cono conseqncia do sofiinenlo. asla oIhai o nundo a nossa voIla. Ln nossa conunidade de iefugiados exislen aIguns solievivenles de nossos piineiios anos de exIio que, apesai de leien sofiido de foina leiiveI, eslo enlie as pessoas nais foiles espiiiluaInenle, nais aIegies e despieocupadas que j live o piiviIegio de conhecei. Inveisanenle, exislen pessoas que ln ludo e, dianle de conlialenpos ieIalivanenle insignificanles, peiden as espeianas e o nino. L una lendncia naluiaI da iiqueza esliagai-nos. O iesuIlado e que fica piogiessivanenle nais difciI supoilai os piolIenas que lodo sei hunano enfienla de lenpos en lenpos. Vanos agoia exaninai quais so as opes que se ofeiecen quando de falo nos defionlanos con un deleininado piolIena. Iodenos deixai que eIe nos donine. Iodenos saii paia un passeio ou liiai feiias e ignoi-Io. A eiceiia possiliIidade e enfienlai a siluao inedialanenle, o que envoIve exanin-Ia, anaIis-Ia, deleininai suas causas e descoliii cono Iidai con eIa. Lssa leiceiia opo pode aunenlai nosso sofiinenlo a cuilo piazo, nas e cIaianenle piefeiveI as oulias duas. Se lenlainos evilai ou negai un deleininado piolIena sinpIesnenle ignoiando-o, lelendo, usando diogas,
76 ale nesno uliIizando aIgunas foinas de nedilao ou oiao cono lusca de un aIvio inedialo, o piolIena peinanecei. QuaIquei dessas aloidagens e una foina de se esquivai, no de iesoIvei. L, una vez nais, aIen do piolIena, havei o desassossego nenlaI e enocionaI. As afIies da ansiedade, do nedo e da dvida se acunuIaio. L poden Ievai a iaiva e ao desespeio, Con lodo o polenciaI paia causai sofiinenlo a pipiia pessoa e aos oulios. Inaginen a desgiaa de Ievai un liio no eslnago. A doi e Iancinanle. O que se deve fazei` L cIaio que e pieciso ienovei a laIa sulnelendo-se a una ciiuigia, o que e nais un liauna. Ioien, o aceilanos paia supeiai o piolIena iniciaI. Da nesna foina, h siluaes en que se lona necessiio peidei un igo ou un nenlio paia lei a vida saIva. De novo, aceilanos essa foina nenoi de sofiinenlo que nos poupai do giande sofiinenlo da noile. L apenas queslo de lon senso sulnelei-se voIunlaiianenle a una piovao paia evilai un naI pioi, apesai de nen senpie sei una deciso fciI. Quando eu linha seis ou sele anos, vacinaian-ne Conlia a vaioIa. Se eu soulesse anles cono seiia doIoioso, duvido que aIguen pudesse convencei-ne de que a vacina eia un sofiinenlo nenoi do que a doena. Senli doi duianle dez dias e ainda lenho qualio giandes cicaliizes cono iesuIlado! Se a peispecliva de oIhai de fienle o sofiinenlo paiece as vezes alenoiizanle, e lon Ienliai que nenhuna das coisas que coslunanos expeiinenlai e peinanenle. Todos os fennenos eslo sujeilos a nudana e a decInio. AIen disso, cono j disse anles quando faIei da ieaIidade, ns nos enganaienos senpie que achainos que nossa expeiincia de sofiinenlo ou de feIicidade pode sei aliilu da a una nica fonle. De acoido con a leoiia da oiigen dependenle, lodas as coisas aconlecen denlio de un conlexlo de inuneiveis causas e condies. Se isso no fosse veidadeiio, ficaianos feIizes senpie que enlissenos en conlalo con aIgo que consideianos lon e aulonalicanenle liisles quando nos depaissenos con aIgo que consideianos nau. As causas da aIegiia e da doi seiian fceis de idenlificai e a vida seiia nuilo sinpIes. Teianos senpie lons nolivos paia nos apegai a un lipo de pessoa ou coisa e aloiiecei-nos con oulias ou queiei evil-Ias. Mas isso no e a ieaIidade. IessoaInenle, consideio exlienanenle vaIioso o conseIho a iespeilo de sofiinenlo que o giande esludioso e sanlo indiano Shanlideva nos deu. L essenciaI, disse eIe, quando se enfienlan dificuIdades de quaIquei especie, no se deixai paiaIisai. Quando isso aconlece, coiienos o iisco de se lolaInenle esnagados poi eIas. Ln vez disso, uliIizando nossas facuIdades cilicas, devenos exaninai a naluieza do piolIena en si. Se descoliinos que exisle a possiliIidade de iesoIv-Ia poi aIgun neio, a ansiedade e desnecessiia. A alilude iacionaI deve sei enlo dedicai loda a eneigia paia luscai esse neio e en seguida agii. Se, ao conliiio, veiificanos que a naluieza do piolIena no adnile soIuo, no h poi que se pieocupai a iespeilo. Se nada pode nudai a siluao, pieocupai-se s pioia as coisas. A aloidagen de Shanlideva pode paiecei un lanlo sinpIisla foia do conlexlo da queslo fiIosfica en que apaiece cono ponlo aIlo de una conpIexa seiie de iefIexes. Mas sua
77 veidadeiia leIeza esl nessa nesna sinpIicidade. L ninguen conleslaiia seu alsoIulo lon senso. Quanlo a possiliIidade de o sofiinenlo lei ieaInenle aIgun piopsilo, no vanos faIai disso aqui. Mas lasla pensai que, se a nossa expeiincia de sofiinenlo nos ajuda a conpieendei a expeiincia de sofiinenlo aIheio, eIe seive cono un podeioso eslnuIo paia se pialicai a conpaixo e evilai causai doi aos oulios. L, a nedida que o sofiinenlo despeila nossa enpalia e nos une aos oulios, eIe pode seivii cono lase paia a conpaixo e o anoi. Isso ne faz Ienliai o exenpIo de un giande esludioso e ieIigioso lilelano que passou nais de vinle anos na piiso supoilando un lialanenlo dos nais leiiveis, sendo ale loiluiado, depois da invaso de nosso pas. NaqueIa epoca, aIguns dos seus aIunos que linhan escapado paia o exIio Coslunavan conlai-ne que as cailas esciilas poi eIe e Ievadas cIandeslinanenle paia foia da piiso conlinhan os nais piofundos ensinanenlos solie anoi e conpaixo que j linhan vislo. Os aconlecinenlos infeIizes, apesai de seien polenciaInenle una fonle de iaiva e desespeio, poden da nesna foina liansfoinai-se en fonle de ciescinenlo espiiiluaI. O iesuIlado vai dependei de nossa foina de ieagii.
78 CaItu|o 10
A NECESSlADE DE DlSCERNlMENTO
Ln nosso esludo a iespeilo de elica e desenvoIvinenlo espiiiluaI, faIanos nuilo solie a necessidade de discipIina. Isso pode paiecei un lanlo anliquado, ale inpIausveI, en una epoca e una cuIluia que enfalizan lanlo a gialificao pessoaI. Cieio, poien, que a inagen negaliva que se len de discipIina deve-se solieludo a foina cono a paIavia e en geiaI conpieendida. As pessoas lenden a associai a discipIina a aIguna coisa que Ihes e inposla conlia a vonlade. Ioi isso queio iepelii que a discipIina elica de que faIanos aqui e aIgo que se adola voIunlaiianenle, Ievando en conla o pIeno ieconhecinenlo de seus lenefcios. Lsle conceilo no e nada foia do conun. Ninguen hesila en aceilai a discipIina quando se liala da sade fsica. Quando os nedicos ieconendan una adiela, evilanos aIinenlos que nos fazen naI nesno quando so os nossos favoiilos e conenos os que nos fazen len. L apesai de sei veidade que a aulodiscipIina en seu eslgio iniciaI, nesno quando adolada voIunlaiianenle, pode envoIvei piivaes e ale un esfoio expiessivo, con o lenpo isso dininui aliaves da apIicao diIigenle e dos lenefcios que conean a sei peicelidos. L nais ou nenos cono desviai o cuiso de un iio. Iiineiio, e pieciso cavai paia aliii o canaI e consliuii as iilanceiias. Depois, quando a gua e Iileiada, fazei ajusles aqui e aIi. Quando o cuiso do iio esl inleiianenle eslaleIecido, poien, a gua fIui na diieo desejada. A discipIina elica e indispensveI poique e o iecuiso nediadoi na dispula enlie as exigncias do nosso diieilo a feIicidade e o diieilo dos oulios. NaluiaInenle, h senpie os que do lanla inpoilncia a pipiia feIicidade que no fazen caso da doi aIheia. Mas isso e lei una viso eslieila. Se o Ieiloi aceila ninha definio de feIicidade, concoida que ninguen se leneficia veidadeiianenle ao piejudicai os oulios. QuaIquei vanlagen inediala que se ollenha as cuslas de aIguen e foiosanenle lenpoiiia. A Iongo piazo, piejudicai os oulios e peiluilai sua paz e feIicidade geian ansiedade. IeIo falo de nossas aes exeiceien un deleininado inpaclo lanlo en ns nesnos quanlo nos oulios, a faIla de discipIina acala pioduzindo sensaes de ansiedade e inquielao que se insinuan aos poucos no fundo de nossa nenle. Ln conliaposio, quaIquei que seja o esfoio exigido, discipIinai nossa ieao aos pensanenlos e enoes negalivos nos causa nenos piolIenas a Iongo piazo do que dai vazo ao egosno. VaIe a pena ieafiinai que a discipIina elica envoIve nais do que apenas conleno. LnvoIve lanlen cuIlivai a viilude, as quaIidades essenciais a un cailei nlegio. Quando essas quaIidades eslo piesenles en nossa vida, ludo o que fazenos se liansfoina en un insliunenlo que leneficia loda a fanIia hunana. Mesno en leinos de nossas ocupaes diiias seja cuidando dos
79 fiIhos en casa, lialaIhando en una fliica ou seivindo a conunidade cono nedico, advogado, honen ou nuIhei de negcios, piofessoi , nossas aes conliiluen paia o len-eslai de lodos. L cono e a discipIina elica que loina disponveis as quaIidades que do senlido e vaIoi a nossa exislncia, no h dvida de que e aIgo que se deve adolai con enlusiasno e esfoio conscienle. Anles de faIai solie cono devenos apIicai essa discipIina inleiioi a nossa inleiao con os oulios, laIvez seja inleiessanle ievei as pienissas paia definii a condula elica no que se iefeie a no piejudicai. Cono j vinos, en funo da naluieza conpIexa da ieaIidade, e nuilo difciI dizei que un deleininado alo ou lipo de ao e ceilo ou eiiado. A condula elica no e, poilanlo, aIgo que adolanos poique e coiiela, nas poique ieconhecenos que os oulios, laI cono ns, desejan sei feIizes e no sofiei. Ioi essa iazo, e difciI concelei un sislena elico significalivo que no esleja Iigado a nossa expeiincia de sofiinenlo e de feIicidade. L cIaio que se quiseinos enliai no canpo da nelafsica e coneai a fazei peigunlas conpIexas, o discuiso elico pode loinai-se exlienanenle conpIicado. Mas cono a pilica da elica no pode sei ieduzida a un neio exeiccio de Igica ou a sinpIes oledincia as iegias, acalanos voIlando as quesles fundanenlais da feIicidade e do sofiinenlo. Ioi que a feIicidade e loa e o sofiinenlo e nau paia ns` TaIvez no haja una iesposla concIusiva. Mas salenos que e da nossa naluieza piefeiii a feIicidade ao sofiinenlo, assin cono e naluiaI piefeiii o neIhoi ao que e apenas lon. Aspiianos a feIicidade, no queienos o sofiinenlo, e s. Se quisessenos ii nais Ionge e peigunlai poi que, ceilanenle a iesposla leiia de sei aIgo cono e assin que so as coisas ou, paia os deslas, Deus nos fez assin. No que se iefeie ao cailei elico de una deleininada ao, j vinos cono depende de inneios faloies. O lenpo e as ciicunslncias ln un peso inpoilanle na queslo. A Iileidade individuaI ou a faIla deIa lanlen. Lvidenlenenle, un alo negalivo e nais seiio quando quen o conele goza de pIena Iileidade, ao conliiio do que e conelido poi aIguen foiado a agii conlia a vonlade. A faIla de ienoiso fIagianle nun alo negalivo que se iepele loina-o nais giave do que un alo isoIado. L pieciso consideiai lanlen a inleno poi lis da ao, assin cono o seu conledo. O ponlo piincipaI, poien, iefeie-se ao eslado espiiiluaI da pessoa, o eslado de seu coiao e de sua nenle (|un |cng) no nonenlo da ao. Ioi sei, de nodo geiaI, a iea solie a quaI lenos naioi conlioIe, e o eIenenlo nais significalivo paia se deleininai o cailei elico de nossos alos. Quando nossas inlenes eslo inpiegnadas de egosno, de dio, de vonlade de enganai, poi nais que nossos alos paiean sei consliulivos, inevilaveInenle seu inpaclo sei negalivo, paia ns e paia os oulios. Cono, enlo, apIicai o piincpio de no piejudicai quando se esl dianle de un diIena elico` L a que enlian o nosso juzo cilico, ou disceininenlo, e a nossa capacidade inaginaliva, a que j ne iefeii cono sendo dois de nossos nais pieciosos iecuisos e os que nos dislinguen dos aninais. }
80 vinos cono as enoes afIilivas os deslioen e cono eIes so inpoilanles paia se apiendei a Iidai con o sofiinenlo. No que diz iespeilo a pilica da elica, so essas quaIidades que nos peinilen fazei dislino enlie os lenefcios lenpoiiios e os duiadouios, deleininai o giau de convenincia elica das difeienles Iinhas de ao aleilas dianle de ns e avaIiai o piovveI iesuIlado de nossas aes, deixando de Iado oljelivos nenoies paia aIcanai os nais eIevados. No caso de un diIena, piecisanos en piineiio Iugai consideiai a pecuIiaiidade da siluao a Iuz daquiIo que na liadio ludisla e chanado de unio de iecuisos hleis e disceininenlo. Recuisos hleis e aIgo que pode sei conpieendido cono os esfoios que fazenos paia gaianlii que nossos alos sejan novidos peIa conpaixo. Disceininenlo iefeie-se as nossas facuIdades cilicas e a naneiia cono sonos capazes de consideiai os difeienles faloies envoIvidos paia adequai o ideaI de no piejudicai o oulio ao conlexlo da siluao. Iodeianos chanai isso de facuIdade de disceininenlo slio. Lnpiegai essa facuIdade especiaInenle inpoilanle quando no se iecoiie a ciena ieIigiosa inpIica exaninai senpie a nossa peispecliva e queslionai se nossa viso e Iaiga ou eslieila. Sei que Ievanos en conla a siluao geiaI ou eslanos consideiando apenas seus aspeclos especficos` Do ponlo de visla de cuilo ou Iongo piazo` No dislinguinos len ou enxeiganos a siluao con cIaieza` Nossa nolivao e genuinanenle conpassiva e eslendida a lolaIidade dos seies` Ou Iinila-se as nossas fanIias, nossos anigos e aqueIes con quen nos idenlificanos nais` No e sinpIes, nas conseguiienos disceinii se dispuseinos a pensai, pensai e pensai. L cIaio que nen senpie sei possveI lei lenpo paia un disceininenlo cuidadoso, As vezes lenos de agii de inedialo. L poi isso que nosso desenvoIvinenlo espiiiluaI len papeI ciuciaI paia gaianlii que nossos alos sejan elicanenle sIidos. Os alos esponlneos iefIelen nos hlilos e disposio naqueIe nonenlo. Se esles no foien sadios, nossos alos seio foiosanenle desliulivos. Ao nesno lenpo, aciedilo que e de giande auxIio lei un conjunlo de pieceilos elicos lsicos paia oiienlao vida diiia. Lsses pieceilos ajudan- nos a foinai lons hlilos, enloia deva aciescenlai que, na ninha opinio e neIhoi encai-Ios nenos cono una IegisIao noiaI e nais cono una foina de Ienlieles paia que os inleiesses dos oulios eslejan senpie piesenles en nossa nenle en nosso coiao. No que se iefeie ao conledo de lais pieceilos, laIvez no exisla neIhoi opo do que iecoiiei as diieliizes elicas foinuIadas no s poi cada una das giandes ieIigies do nundo, cono peIa naioi paile da liadio fiIosfica hunanisla. O consenso que exisle enlie eIas, apesai das difeienas de opinio quanlo aos fundanenlos nelafsicos, e a neu vei adniiveI. Todas eslo de acoido que no se deve nalai, ioulai, nenlii ou adolai n condula sexuaI. AIen disso, do ponlo de visla dos faloies nolivacionais, lodas concoidan que e necessiio evilai o dio, o oiguIho, a inleno naIdosa, a colia, a inveja, a ganncia, a Iuxiia, as ideoIogias nocivas (cono o iacisno), e assin poi dianle. TaIvez aIgunas pessoas achen que as diieliizes ieIalivas a condula sexuaI no sejan ieaInenle necessiias nesles lenpos de nelodos conliaceplivos sinpIes e eficazes. Lnlielanlo, lodos ns, seies hunanos, sonos
81 naluiaInenle aliados paia oljelos exleinos, seja poi neio dos oIhos, quando sonos aliados peIas foinas, dos ouvidos, quando a aliao se ieIaciona aos sons, ou poi neio de quaIquei dos oulios senlidos. Cada un deIes len polenciaI paia sei una fonle de dificuIdades paia ns. L a aliao sexuaI envoIve lodos os cinco senlidos. Cono iesuIlado, quando o desejo exlieno aconpanha a aliao sexuaI, pode causai-nos enoines piolIenas. Cieio que e esle o falo ieconhecido peIas diieliizes elicas conlia os desvios de condula sexuaI foinuIados peIas giandes ieIigies. L, peIo nenos na liadio ludisla, Ienlian-nos a lendncia que len o desejo sexuaI de loinai-se olsessivo, podendo chegai a un ponlo en que no deixa de havei Iugai na vida da pessoa paia quaIquei alividade consliuliva. Nesle conlexlo, exaninenos, poi exenpIo, un caso de infideIidade. Consideiando-se que a condula elica nlegia inpIica en Ievai en conla inpaclo de nossas aes no apenas en ns nesnos, nas lanlen nos oulios, e pieciso pensai nos senlinenlos de leiceiios. AIen da vioIncia con que a infideIidade afela o paiceiio, dada a confiana que esl sulenlendida no ieIacionanenlo, exislen os efeilos que essa ieviiavoIla faniIiai pode lei nos fiIhos. Hoje e quase univeisaInenle aceila a lese de que so eIes as piincipais vlinas da desinlegiao das fanIias e das ieIaes pouco saudveis en casa. Da peispecliva da pessoa que conele o alo, deve-se ainda consideiai a possiliIidade da desinlegiao giaduaI do iespeilo pipiio. A infideIidade pode ainda acaiielai diielanenle oulias aliludes negalivas giaves, sendo a nenliia e o engano laIvez as nenoies deIas. Una giavidez inespeiada, poi exenpIo, pode Ievai una pessoa en desespeio a lenlai un aloilo. Vislos assin, e lvio que os piazeies nonenlneos piopoicionados peIo aduIleiio ln peso nuilo infeiioi aos iiscos de seu possveI inpaclo negalivo na pipiia pessoa e nos oulios. Ioilanlo, en vez de encaiai a iepiesso a n condula sexuaI cono Iinile a Iileidade, devenos v-Ia cono una foina sensala de Ienliai que lais aes afelan o len-eslai de lodos os envoIvidos. Sei que islo significa que apenas seguii pieceilos e nais inpoilanle do que lei un slio disceininenlo` No. A condula elicanenle nlegia depende de apIicainos o piincpio de no piejudicai. Conludo, falaInenle exislen siluaes en que quaIquei Iinha de ao paiece oliigai a quelia de un pieceilo. Sol lais ciicunslncias, lenos de usai a inleIigncia paia juIgai quaI dessas Iinhas de ao sei nenos piejudiciaI a Iongo piazo. Inaginen una siluao en que venos aIguen fugindo de un giupo de pessoas ainadas con facas que pielenden cIaianenle alacai o fugilivo. Venos esle Ilino enliai poi una poila e desapaiecei. Monenlos depois, un dos peiseguidoies apioxina-se e peigunla se salenos paia que Iado eIe foi. No queienos nenlii paia no faIlai con a veidade ou liaii a confiana de quen nos peigunla. Mas, poi oulio Iado, se disseinos a veidade, podenos conliiluii paia a noile ou doi fsica de un seneIhanle. QuaIquei que seja a nossa deciso, a alilude coiiela paiece senpie lei un aspeclo negalivo. Ln una siluao dessas, evilai que se faa naI a aIguen e o piopsilo nais eIevado, e laIvez juslifique dizei No o vi ou, nais vaganenle, Acho que foi peIo oulio Iado. Tenos de Ievai en conla a siluao cono un lodo e pesai as vanlagens de dizei una nenliia e fazei o que
82 consideianos nenos danoso. Ln oulias paIavias, o vaIoi noiaI de un deleininado alo deve sei juIgado no s en ieIao ao lenpo, ao Iugai e as ciicunslncias, cono aos inleiesses de lodos os envoIvidos no exalo nonenlo e no fuluio. Todavia, e concelveI que un deleininado alo seja elicanenle nlegio sol ceilo conjunlo especiaI de ciicunslncias e no o seja en oulio lenpo e Iugai e en ciicunslncias difeienles. O que devenos fazei, enlo, quando se liala dos oulios` O que fazei quando aIguen paiece eslai cIaianenle envoIvido en aes que consideianos eiiadas` A piineiia coisa a Ienliai e que, a nenos que conheanos cada delaIhe de lodas as ciicunslncias, lanlo exleinas quanlo inleinas, janais podeienos dislinguii con cIaieza suficienle una siluao individuaI a ponlo de juIgai con ceileza alsoIula o conledo noiaI das aes aIheias. L evidenle que exislen siluaes exlienas en que o cailei negalivo do alos dos oulios sei fIagianle. Mas no e o que aconlece na naioiia das vezes. L poi isso que vaIe nuilo nais a pena ficainos alenlos a una nica deficincia nossa do que as niI deficincias de una oulia pessoa. Ioique, quando o defeilo e nosso, lenos condies de coiiigi-Io. Ainda assin, Ienliando que h una dislino a sei feila enlie una pessoa e seus alos, podenos nos depaiai con ciicunslncias en que e convenienle lonai una alilude. Na vida colidiana, e noinaI e apiopiiado adaplai-se ale ceilo ponlo aos anigos e conhecidos e iespeilai seus desejos. A haliIidade paia faz-Io e consideiada una loa quaIidade. Mas quando nos ieIacionanos con genle que indisculiveInenle len un conpoilanenlo negalivo, que lusca apenas vanlagens pessoais e ignoia os oulios, coiienos o iisco de peidei nosso senso de diieo. L nossa capacidade de ajudai os oulios fica aneaada. H un pioveilio lilelano que diz que, quando nos deilanos nuna nonlanha de ouio, un pouco do ouio fica agaiiado en ns, e que o nesno aconlece quando nos deilanos nuna nonlanha de inundcies. Aginos ceilo evilando o convvio con lais pessoas, apesai de sei pieciso lei o cuidado de no afasl-Ias conpIelanenle de nossas vidas. Havei ceilanenle aIguna ocasio en que pode sei necessiio lenlai inpedi-Ias de conlinuai agindo naI desde que, e cIaio, nossos nolivos sejan puios e nossos nelodos no causen naI. Mais una vez, os piincpios noileadoies deven sei a conpaixo e o disceininenlo. O nesno se apIica aos diIenas elicos que eslo ieIacionados a sociedade, en especiaI as quesles Ievanladas peIa cincia e peIa lecnoIogia nodeinas, que ofeiecen giandes dificuIdades e desafios. No canpo da nedicina, poi exenpIo, j e possveI pioIongai vidas en casos que h poucos anos seiian consideiados sen espeiana. O que e, sen dvida, nolivo de giande aIegiia. Mas e laslanle fieqenle, poien, suigiien da quesles conpIicadas e nuilo deIicadas aceica dos Iiniles dos cuidados pieslados aos pacienles. Ienso que no deve havei nenhuna iegia geiaI a iespeilo e sin una nuIlipIicidade de consideiaes calveis que possan sei avaIiadas a Iuz da iazo e da conpaixo. Quando e necessiio lonai una deciso difciI en none de un pacienle, deve-se Ievai en conla lodos os diveisos eIenenlos, difeienles en cada caso. Ao pioIongai a vida de un pacienle en eslado cilico, nas iuja nenle peinanece Icida, poi exenpIo, d-se aqueIa pessoa a opoilunidade de
83 pensai e senlii de una foina que apenas os seies hunanos so capazes. Ioi oulio Iado, e pieciso avaIiai se as nedidas exlienas paia nanl-Ia viva iesuIlaio en giande sofiinenlo fsico e nenlaI. Ioien, esse no e un faloi piioiiliio. Cono aIguen que aciedila na conlinuao da conscincia depois da noile do coipo, eu aigunenlaiia que e piefeiveI senlii doi con esle coipo hunano. IeIo nenos desfiulanos das vanlagens dos cuidados dos oulios enquanlo que, oplainos poi noiiei, podenos descoliii que e pieciso supoilai sofiinenlos sol oulia foina. Se o pacienle no esl conscienle e poilanlo no pailicipa do piocesso de lonada de deciso, a queslo e oulia. L, ainda poi cina, deve-se Ievai en conla os desejos dos nenlios da fanIia, pois os cuidados pioIongados poden causai inensos piolIenas paia eIes. Ioi exenpIo quaI do a despesa paia nanlei una vida afela oulios piojelos que leneficiaiian nuilas oulias. Se e que exisle un piincpio geiaI a seguii, penso que seja sinpIesnenle ieconhecei a supiena pieciosidade da vida e piocuiai fazei con que, quando chegai a hoia, a pessoa se v lo seiena e pacificanenle quanlo possveI. No caso do lialaIho en ieas cono a genelica e a liolecnoIogia, o piincpio de no piejudicai lona especiais piopoies peIo falo de havei vidas en jogo. Quando nolivao poi lis dessas pesquisas e apenas Iucio e fana, ou quando so Ievadas adianle sen nenhuna iazo significaliva, eslo nuilo aleilas a que se queslione ale onde vo chegai. Lslou pensando pailicuIainenle no desenvoIvinenlo de lecnicas paia nanipuIao de aliilulos fsicos en iepioduo hunana, lais cono sexo e ale coi dos caleIos e dos oIhos, lecnicas que poden sei usada coneiciaInenle paia expIoiai os pieconceilos dos pais. Nesle ponlo, peinilan-ne dizei que, enloia seja difciI coIocai-se calegoiicanenle conliiio a lodas as foinas de expeiincias genelicas, esla e una iea lo deIicada, que e essenciaI que lodos os envoIvidos piossigan con cauleIa e piofunda huniIdade. Lssas pessoas deven lei pIena conscincia do polenciaI que exisle paia o nau uso de suas expeiincias. L vilaI que lenhan en nenle as inpIicaes nais anpIas de suas alividades e, nais inpoilanle, que seus nolivos sejan genuinanenle conpassivos. Ioique, se o piincpio geiaI poi lis desse lialaIho e apenas a uliIidade, e se o que e consideiado inliI pode sei Iegilinanenle uliIizado paia leneficiai o que se consideia liI, enlo nada nos inpede de suloidinai os diieilos dos que peilencen a piineiia calegoiia aos dos que fazen paile da Ilina. O aliilulo de uliIidade janais podei juslificai a piivao dos diieilos individuais. Lsle e un leiieno aIlanenle peiigoso e escoiiegadio. Assisli iecenlenenle na leIeviso a un docunenliio da C solie cIonagen. UliIizando inagens geiadas poi conpuladoi, o fiIne nosliava una ciialuia na quaI cienlislas lialaIhavan, una especie de sei seni-hunano, con oIhos giandes e viios oulios liaos hunanos ieconhecveis, deilado en una jauIa. L cIaio que isso hoje no passa de fanlasia, nas, expIicaian eIes, pode-se pievei un lenpo en que sei possveI ciiai seies assin. Ao se desenvoIveien, seus igos e oulias pailes de sua analonia seiian usados cono peas de ieposio en ciiuigias paia lenefcio dos seies hunanos. Iiquei
84 alsoIulanenle eslaiiecido con aquiIo. Ah, que coisa leiiveI! No seiia Ievai ao exlieno enpenho cienlfico` A ideia de que aIgun dia possanos de falo ciiai seies sensveis con essa finaIidade especfica e aIgo que ne hoiioiiza. Dianle dessa possiliIidade, live a nesna sensao que expeiinenlo quando ne defionlo con expeiincias con felos hunanos. Iica difciI salei cono e possveI inpedii lais coisas se as pessoas no discipIinan suas pipiias aes. Sin, podenos pionuIgai Ieis. Sin, podenos lei cdigos inleinacionais de condula e deveianos lei anlas as coisas. No enlanlo, se os cienlislas, individuaInenle, no liveien a nenoi noo de que aquiIo que eslo fazendo e giolesco, desliulivo e exlienanenle negalivo, enlo no h nenhuna expeclaliva ieaI de se coIocai un fin nessas alividades inquielanles. L o que dizei de assunlos cono a vivisseo, en que a iolina e sulnelei aninais vivos a leiiveis sofiinenlos anles de nal-Ios a pielexlo de pionovei os conhecinenlos cienlficos` Quanlo a isso, s lenho a dizei que, paia un ludisla, essas pilicas so iguaInenle chocanles. S ne iesla espeiai que os ipidos piogiessos que se ln veiificado na lecnoIogia de conpulao conliiluan paia que haja cada vez nenos necessidade de expeiincias con aninais nas pesquisas cienlficas. Un ponlo posilivo na evoIuo da sociedade nodeina, junlo con o ciescenle ieconhecinenlo da inpoilncia dos diieilos hunanos, e a naneiia cono as pessoas se pieocupan nais con os aninais. H, poi exenpIo, una conscincia cada vez naioi da ciueIdade que se pialica nas fazendas dedicadas a ciiao indusliiaI. Iaiece, lanlen, que nais e nais pessoas inleiessan-se peIo vegelaiianisno e eslo dininuindo seu consuno de caine. Sado isso con aIegiia. Minha espeiana e que, no fuluio, esse cuidado se eslenda ale as nenoies ciialuias do nai. Nesle ponlo, poien, laIvez caila una paIavia de adveilncia. As canpanhas paia piolegei a vida hunana e aninaI so causas nolies. Mas e essenciaI que, ao nos envoIveinos nas giandes causas, no peicanos de visla os diieilos colidianos dos que eslo nais pixinos de ns. Iiecisanos lei ceileza de que eslanos usando nosso disceininenlo de naneiia sensala na lusca de nossos ideais. Lxeicei nossa facuIdade de juIganenlo no donnio da elica inpIica assunii iesponsaliIidades lanlo poi nossos alos quanlo poi suas nolivaes. Se no nos iesponsaliIizanos peIas iazes que nolivan nossos alos, sejan eIas posilivas ou negalivas, o polenciaI paia o dano e nuilo naioi. Cono salenos, as enoes negalivas so a oiigen do conpoilanenlo anlielico. Cada un de nossos alos afela no s as pessoas nais pixinas de ns cono se iefIele en nossos coIegas de lialaIho, nos anigos, na conunidade e, en Ilina anIise, no nundo en que lodos vivenos.
85 lll
TlCA E SOClEDADE
CaItu|o 11
RESPONSABlLlDADE UNlVERSAL
Aciedilo que cada un de nossos alos len una neno univeisaI. Ioi causa disso, a discipIina elica, a condula nlegia e un disceininenlo cuidadoso so eIenenlos decisivos paia una vida feIiz e significaliva. Vanos agoia exaninai essa pioposio no que iefeie a conunidade en geiaI. No passado, as fanIias e as pequenas conunidades podian exislii de foina nais ou nenos independenle unas das oulias. Se Ievassen en conla o len-eslai dos vizinhos, lanlo neIhoi, nas eian capazes de solievivei laslanle len isoIadas. No e nais assin. A ieaIidade aluaI lo conpIexa e, ao nenos no pIano naleiiaI, lo cIaianenle inleiIigada, que e pieciso vei as coisas sol novo nguIo. A econonia nodeina iIuslia isso de nodo significalivo. Una quelia na loIsa de vaIoies de un dos Iado do gIolo pode lei conseqncias diielas solie as econonias de pases siluados do Iado oposlo. De naneiia seneIhanle, nossas conquislas lecnoIgicas so agoia de laI oiden, que nossas alividades ln un efeilo indisculveI no neio anlienle. L o pipiio lananho da popuIao nundiaI ienele paia o falo de no podeinos nais nos peinilii ignoiai os inleiesses dos oulios. Lsses inleiesses eslo na ieaIidade lo enlieIaados, que, ao alendei aos nossos inleiesses, eslanos leneficiando os dos oulios, nesno que no lenha sido essa a nossa inleno. Quando duas fanIias uliIizan a nesna fonle de gua, cuidai paia no fique poIuda e una alilude que leneficia anlas. Ln visla disso, eslou convencido de que e inpiescindveI cuIlivainos o que chano de iesponsaliIidade univeisaI. TaIvez no seja esla a liaduo exala do leino lilelano que lenho en nenle, cni scn, que significa, IileiaInenle, conscincia (scn) univeisaI (cni). Lnloia en lilelano a ideia de iesponsaliIidade esleja nais inpIcila do que expiessa foinaInenle, no h dvida de que esl piesenle. Quando digo que, aliaves da consideiao peIo len-eslai dos oulios, podenos e devenos desenvoIvei una noo de iesponsaliIidade univeisaI, no eslou fiinando que cada un seja diielanenle iesponsveI peIa ocoiincia de paia cilai un exenpIo gueiias e fone en difeienles pailes do nundo. L veidade que faz paile da pilica do ludisno Ienliainos conslanlenenle nosso devei de seivii a lodos os seies sensveis de lodos os univeisos. De nodo seneIhanle, os deslas ieconhecen que a devoo
86 a Deus inpIica devolai-se lanlen ao len-eslai de lodas as Suas ciialuias. Mas e evidenle que ceilas coisas, cono a polieza de una nica aIdeia a dez niI quiInelios de dislncia, eslo conpIelanenle foia do aIcance de un s indivduo. A queslo no e, poilanlo, adnilii cuIpa, nas, oulia vez, ieoiienlai nossos coiaes e nenles paia os oulios. DesenvoIvei una noo de iesponsaliIidade univeisaI da dinenso univeisaI de cada un de nossos alos e do iguaI diieilo de lodos os oulios a feIicidade e desenvoIvei una disposio de espiilo na quaI piefeiinos apioveilai quaIquei opoilunidade de leneficiai os oulios do que apenas cuidai de nossos iesliilos inleiesses pessoais. L apesai de seinos apenas capazes de nos pieocupainos con o que esl foia de nosso aIcance, aceilanos isso cono paile das Iinilaes da vida e nos concenlianos en fazei o que podenos. Una das giandes vanlagens de desenvoIvei essa noo de iesponsaliIidade univeisaI e nos loinainos sensveis a lodos os seies e no s aos que eslo nais peilo de ns. Iassanos a vei neIhoi a necessidade de cuidai anles de ludo daqueIes nenlios da fanIia hunana que sofien nais. Reconhecenos a necessidade de piocuiai no causai diveigncias enlie nossos seneIhanles. L nos loinanos nais conscienles da inpoilncia inensa de pionovei un eslado de salisfao. Quando negIigencianos o len-eslai dos oulios e ignoianos a dinenso univeisaI de nossos alos, fazenos una dislino enlie nossos inleiesses e os inleiesses dos oulios. No nos danos conla da unifoinidade da fanIia hunana. Sen dvida, e fciI aponlai nuneiosos faloies que se open a essa noo de unidade: difeienas de ciena ieIigiosa, de Ingua, de coslunes, de cuIluias, elc. Se, poien, danos denasiada nfase a difeienas supeificiais e poi causa deIas fazenos igidas disciininaes, no h cono evilai un aciescino de sofiinenlo e desgasle paia ns e paia os oulios. O que no faz senlido. } lenos piolIenas denais nesle nundo. Todos, sen exceo, lenos de enfienlai a noile, a veIhice e as doenas, sen faIai nas peidas e decepes. Lslas no lenos nesno cono evilai. No e o laslanle` Iaia que ciiai piolIenas desnecessiios poi causa de naneiias difeienles de pensai ou peIes de coies difeienles` AvaIiando essas ieaIidades, venos que a elica e a necessidade peden una nesna ieao. Iaia supeiai nossa lendncia de ignoiai as necessidades e diieilos dos oulios, piecisanos conlinuanenle Ienliai a ns nesnos o que e lvio: que lasicanenle lodos sonos iguais. Lu venho do Tilel, e a naioiia dos Ieiloies desle Iivio no sei de lilelanos. Se eu enconliasse cada Ieiloi en pessoa e oIhasse paia eIe con cuidado, veiificaiia que quase lodos ln de falo caiacleislicas supeificiaInenle difeienles das ninhas. Se ne concenliasse nessas difeienas, iiia con ceileza anpIi-Ias e liansfoin-Ias en aIgo inpoilanle. Mas o iesuIlado seiia ficainos nais dislanles do que pixinos. Se, ao conliiio, eu oIhasse paia cada un cono aIguen de ninha pipiia especie un sei hunano cono eu, con un naiiz, dois oIhos, elc. , ignoiando difeienas de foina e coi, a noo de dislncia aulonalicanenle se dissipaiia. Lu veiia que sonos feilos da nesna caine hunana e que, aIen disso, assin
87 cono eu queio sei feIiz e no sofiei, lodos eIes lanlen queien. Ao ieconhecei isso, eu ne senliiia naluiaInenle incIinado paia eIes. L a consideiao poi seu len-eslai viiia quase que esponlaneanenle. Lnlielanlo, enloia a naioiia das pessoas esleja disposla a aceilai a necessidade de unidade denlio de seu pipiio giupo e, junlo con isso, a necessidade de Ievai en consideiao o len-eslai dos oulios, a lendncia e descuidai-se do ieslo da hunanidade. Ao faz-Io, deixanos de Iado no s a naluieza inleidependenle da ieaIidade nas a pipiia ieaIidade de nossa siluao. Se fosse possveI un giupo, ou una iaa, ou una nao, adquiiii salisfao e ieaIizao conpIelas nanlendo-se lolaInenle independenle denlio dos Iiniles de sua pipiia sociedade, enlo laIvez se pudesse aigunenlai que a disciininao dos foiasleiios e juslificveI. Mas no e o caso. Na ieaIidade, nesle nosso nundo nodeino, no se consideia nais que os inleiesses de una conunidade en pailicuIai eslejan confinados a suas pipiias fionleiias. CuIlivai a noo de salisfao e, poilanlo, ciuciaI paia que se nanlenha una coexislncia pacfica. A insalisfao liaz a colia, que nunca pode sei saciada. Se o que o indivduo piocuia e poi naluieza infinilo, cono a quaIidade da loIeincia, a salisfao passa a sei iiieIevanle: quanlo nais eslinuIanos nossa capacidade paia a loIeincia, nais loIeianles nos loinanos. No que se iefeie a quaIidades espiiiluais, a salisfao no e necessiia, pois e desejveI que eslejanos senpie en lusca de ciescinenlo. Mas se o que luscanos e finilo, o peiigo e que, ao conquisl-Io, no fiquenos salisfeilos. No caso do desejo da iiqueza, ainda que a pessoa conseguisse lonai conla da econonia de lodo un pas, e nuilo piovveI que en seguida coneasse a pensai en conquislai a de oulios pases. O desejo peIo que e finilo nunca e de falo salisfeilo. Ioi oulio Iado, quando desenvoIvenos a salisfao, nunca nos decepcionanos nen nos desiIudinos. A faIla de salisfao que ven a sei a ganncia pIanla a senenle da inveja e da conpelilividade agiessiva e Ieva a una cuIluia de excessivo naleiiaIisno. A alnosfeia negaliva que eslaleIece ciia un conlexlo piopcio a lodos os lipos de doenas sociais que liazen sofiinenlo aos nenlios da conunidade. Se a ganncia e a inveja no livessen efeilos coIaleiais, laIvez fossen un piolIena a sei iesoIvido poi apenas aqueIa conunidade. Ioien, nais una vez, esle no e o caso. Ln pailicuIai, a faIla de salisfao e una das oiigens da desliuio de nosso neio anlienle e, conseqenlenenle, dos naIes causados a oulios. Que oulios` IiincipaInenle os polies e os fiacos. Ln una nesna conunidade, os iicos poden nudai de endeieo, diganos, paia evilai os efeilos dos aIlos nveis de poIuio, nas os polies no ln escoIha. Tanlen os povos de naes nais polies, que no ln iecuisos paia Iidai con esle lipo de piolIena, sofien poi causa dos excessos das naes iicas, aIen de leien de enfienlai os piolIenas iesuIlanles da poIuio geiada poi sua lecnoIogia aliasada. As pixinas geiaes ceilanenle vo sofiei. L ns lanlen. Cono` Tenos de vivei en un nundo que eslanos ajudando a ciiai. Se a nossa opo e no nodificai nosso conpoilanenlo con ieIao a iguaIdade de diieilos dos oulios, nuilo en lieve coneaienos a sofiei as
88 conseqncias negalivas dessa alilude. Inaginen a poIuio pioduzida poi nais dois liIhes de caiios, poi exenpIo. Afelaiia lodos. Sendo assin, a salisfao no e neianenle una queslo elica. Se desejanos evilai o aunenlo do sofiinenlo, islo e una queslo de necessidade. Lsla e una das iazes poi que aciedilo que a cuIluia de incessanle ciescinenlo econnico piecisa sei queslionada. Do neu ponlo de visla, eIa pionove insalisfao e acaiiela un giande nneio de piolIenas, lanlo sociais quanlo anlienlais. A devoo iiiesliila ao desenvoIvinenlo naleiiaI cosluna vii aconpanhada peIo descaso poi suas inpIicaes paia a conunidade nais anpIa. Mais una vez, a queslo no e havei una defasagen enlie o Iiineiio e o Teiceiio Mundos, Noile e SuI, desenvoIvidos e suldesenvoIvidos, iicos e polies, se e inoiaI e eiiada. So as duas coisas. De ceila foina, o nais significalivo e o falo de essa desiguaIdade sei una fonle de dificuIdades paia lodos. Se a Luiopa, poi exenpIo, conslilusse o nundo inleiio e no un Iugai onde viven dez poi cenlo da popuIao nundiaI, a ideoIogia piedoninanle de ciescinenlo sen fin laIvez fosse juslificveI. Ioien, o nundo no e s a Luiopa, e en oulios Iugaies h genle passando fone. L onde exislen desequiIliios lo piofundos as conseqncias so negalivas paia lodos, nesno que no sejan diielas, j que os iicos lanlen senlen os sinlonas da polieza en suas vidas diiias: as cneias de vigiIncia e as giades pioleloias nas janeIas denuncian a peida de lianqiIidade. A iesponsaliIidade univeisaI lanlen nos Ieva a un conpionisso con o piincpio da honeslidade. O que queio dizei con isso` Iodenos pensai en honeslidade e desoneslidade nos, nesnos leinos da ieIao enlie apaincia e ieaIidade. As vezes eIes so conconilanles, nas nuilas vezes no. Ioien, quando so, isso e honeslidade cono a enlendo. Sonos honeslos quando nossas aes so o que paiecen sei. Quando apaienlanos sei o que na ieaIidade no sonos, despeilanos suspeilas que se liansfoinan en nedo. L o nedo e aIgo que lodos queienos evilai. Inveisanenle, quando nossa inleiao con os que nos eslo pixinos e aleila e sinceia en ludo o que dizenos, pensanos e fazenos, ninguen piecisa lei nedo de ns. Isso vaIe lanlo paia as pessoas quanlo paia as conunidades. Quando conpieendenos a inpoilncia da honeslidade en ludo o que fazenos, conslalanos que, en Ilina anIise, no h difeiena enlie as necessidades individuais e as necessidades de loda a conunidade. Os nneios difeien, nas o desejo e o diieilo de ninguen sei enganado so os nesnos. Ioilanlo, quando assuninos o nosso conpionisso pessoaI con a veidade, ajudanos a dininuii o nveI de desenlendinenlos, dvidas e lenoies da sociedade. De una foina nodesla nas significaliva, ciianos condies paia un nundo nais feIiz. A queslo da juslia esl inlinanenle Iigada lanlo a iesponsaliIidade univeisaI quanlo a queslo da honeslidade. A juslia inpIica a oliigao de agii quando se len conscincia da injuslia. No o fazei e un eiio, se len que no seja un eiio que nos loine inliinsecanenle naus. Se a hesilao pioven do egocenliisno, poien, lenos a un piolIena. Se nossa ieao a injuslia e peigunlai: O que vai aconlecei conigo se eu ne nanifeslai` TaIvez isso
89 indisponha as pessoas conlia nin, nossa alilude e anlielica poique no eslanos Ievando en conla as inpIicaes nais anpIas de nosso siIncio. L lanlen inadequado e pouco saIulai no que se iefeie ao diieilo dos oulios de evilai o sofiinenlo e seien feIizes. O nesno se apIica laIvez con nais piopiiedade quando goveinos ou insliluies afiinan que isso cale a ns ou essa e una queslo inleina. Nessas ciicunslncias, nanifeslai-se e no s un devei pessoaI cono solieludo un seivio que se piesla aos oulios. Iode-se aIegai que nen senpie e possveI agii assin, que piecisanos sei ieaIislas. Nossa siluao laIvez no nos peinila agii en lodas as ocasies de acoido con nossas iesponsaliIidades. Nossas fanIias poden sei piejudicadas se, poi exenpIo, pioleslainos conlia aIguna injuslia. Conludo, nesno lendo de consideiai a ieaIidade diiia de nossas vidas, e inpiescindveI nanlei una peispecliva nais aliangenle. Tenos de avaIiai nossas necessidades individuais con ieIao as necessidades dos oulios e exaninai cono nossas aes e onisses vo afel-Ias a Iongo piazo. L difciI ciilicai aqueIes que lenen poi seus enles queiidos. Mas de vez en quando sei necessiio coiiei iiscos paia leneficiai a conunidade en geiaI. A noo de iesponsaliIidade peIos oulios lanlen significa que, cono indivduos e cono una sociedade de indivduos, lenos o devei de zeIai poi cada nenlio de nossa sociedade. Indislinlanenle, seja quaI foi a sua capacidade fsica ou nenlaI. Cono ns, eIes ln diieilo a feIicidade e a no sofiei. L pieciso evilai a lodo cuslo que aqueIes que padecen ciueInenle sejan isoIados cono se fossen un esloivo. O nesno se apIica aos doenles e naiginaIizados. Afasl-Ios seiia aciescenlai-Ihes nais sofiinenlo. Se eslivessenos na nesna siluao, goslaianos de conlai con a ajuda dos oulios. Iiecisanos, poilanlo, ciiai gaianlias paia que os enfeinos e incapacilados janais se sinlan desanpaiados, iejeilados ou despiolegidos. Cieio, na veidade, que a afeio que denonslianos a lais pessoas e a nedida de nossa sade espiiiluaI no s no pIano individuaI cono no da sociedade cono un lodo. Iosso paiecei iiienediaveInenle ideaIisla con loda essa conveisa solie iesponsaliIidade univeisaI. Seja cono foi, e una ideia que venho expondo pulIicanenle desde ninha piineiia visila ao Ocidenle, en 1973. NaqueIa epoca havia nuilo celicisno a iespeilo. Nen senpie eia fciI despeilai o inleiesse das pessoas paia o conceilo de paz nundiaI. Iico salisfeilo ao olseivai que, hoje en dia, una quanlidade cada vez naioi de pessoas conea a ieagii de nodo favoiveI a essas ideias. Sinlo que os nuilos aconlecinenlos exliaoidiniios que a hunanidade vivenciou no decoiiei do secuIo XX deian-Ihe nais naluiidade. Nas decadas de 5O e 6O, e en aIguns Iugaies nais iecenlenenle, nuila genle achava que os confIilos deveiian sei iesoIvidos con gueiias. Hoje, apenas una ninoiia ainda pensa assin. Lnquanlo no incio do secuIo nuilos aciedilavan que o piogiesso e o desenvoIvinenlo denlio da sociedade deveiian sei ollidos a cusla de esliila e opiessiva aiieginenlao poIlica, o coIapso do fascisno, seguido nais laide peIo desapaiecinenlo da chanada Coilina de Ieiio, ieveIou que o piojelo eia inviveI. Ioi nais una Iio da Hisliia piovando que a oiden inposla
90 peIa foia len vida cuila. AIen disso, o consenso (lanlen enlie aIguns ludislas) de que cincia e espiiiluaIidade so inconpalveis j no se nanlen con lanla fiineza. AluaInenle, a nedida que se apiofundan os conhecinenlos cienlficos solie a naluieza da ieaIidade, essa peicepo vai nudando. Ioi causa disso, as pessoas eslo coneando a denonsliai nais inleiesse poi aquiIo que chanei de nosso nundo inleiioi, ou seja, a dinnica e as funes da conscincia, ou espiilo: nossos coiaes e nenles. Houve lanlen en lodo o nundo un aunenlo da conscienlizao anlienlaI e un ieconhecinenlo cada vez naioi de que nen os indivduos nen as naes poden iesoIvei seus piolIenas sozinhos, de que piecisanos uns dos oulios. Iaia nin, ludo isso so avanos encoiajadoies que deceilo leio conseqncias de giande piojeo. Un oulio falo que nuilo ne eslinuIa e que, seja quaI foi o nelodo de inpIenenlao, ao nenos j se adnile cIaianenle a necessidade de luscai soIues no-vioIenlas paia os confIilos denlio de un espiilo ieconciIiadoi. H lanlen, cono j olseivanos, una aceilao ciescenle da univeisaIidade dos diieilos hunanos e da necessidade de adnilii a diveisidade en ieas de inpoilncia conun, cono a das quesles ieIigiosas, poi exenpIo. Aciedilo que isso iefIele a peicepo de que e inpiescindveI anpIiai a peispecliva devido a diveisidade da pipiia fanIia hunana. Cono iesuIlado de lodas essas coisas, e apesai do sofiinenlo que conlinua sendo inposlo a pessoas e povos en none de ideoIogias, de ieIigies, do piogiesso, do desenvoIvinenlo ou da econonia, una nova espeiana esl suigindo paia os opiinidos. No h dvida de que sei difciI pioduzii paz e hainonia genunas, nas peicele-se nilidanenle que isso pode sei feilo. O polenciaI esl a. L seu fundanenlo e a noo da iesponsaliIidade de cada indivduo poi lodos os oulios.
91 CaItu|o 12
NlVElS DE COMPROMlSSO
L desenvoIvendo una alilude de iesponsaliIidade peIos oulios que coneanos a ciiai o nundo nais londoso e conpassivo con que lodos sonhanos. O Ieiloi pode ou no concoidai con ninha defesa da iesponsaliIidade univeisaI. Lnlielanlo, se e coiielo que, poi causa da naluieza inleidependenle da ieaIidade, a dislino que coslunanos fazei enlie o eu e o oulio e de ceila foina exageiada, e poi isso nossa nela deve sei eslendei a nossa conpaixo a lodos, a concIuso inevilveI e que a conpaixo que Ieva a condula elica esl no cenlio de lodas as nossas aes, pessoais e sociais. AIen do nais, apesai de evidenlenenle podeinos disculii os delaIhes, eslou convencido de que iesponsaliIidade univeisaI significa ainda que a conpaixo peilence lanlen a aiena poIlica. A iesponsaliIidade univeisaI e una inspiiao paia a nossa naneiia de conduzii a vida diiia se quiseinos sei feIizes, no senlido que defini feIicidade. Lspeio que lenha ficado cIaio que no eslou pedindo a ninguen paia alandonai sua naneiia de vivei aluaI e adolai aIguna nova iegia ou nodo de pensai. Minha inleno e dai a enlendei que as pessoas, nanlendo sua vida cosluneiia de lodos os dias, poden nudai, loinando-se neIhoies, nais conpassivas e nais feIizes. L assin coneainos a inpIenenlai nossa ievoIuo espiiiluaI. O lialaIho de una pessoa en quaIquei ocupao nodesla e lo ieIevanle paia o len-eslai da sociedade quanlo ode un nedico, un piofessoi, un nonge ou una fieiia. Toda alividade hunana e polenciaInenle vaIiosa e nolie. QuaIquei lialaIho nolivado peIo desejo de conliiluii paia o len-eslai dos oulios sei senpie un lenefcio paia loda a conunidade. Quando faIla consideiao peIos senlinenlos e len-eslai dos oulios, nossas alividades acalan se coiionpendo. Quando faIlan senlinenlos hunanos lsicos, a ieIigio, a poIlica, a econonia e ludo o nais poden se liansfoinai en aIgo sidido. Ln vez de seiviien a hunanidade, loinan-se agenles de sua desliuio. Ioi isso, no lasla desenvoIvei una noo de iesponsaliIidade univeisaI, piecisanos na veidade sei pessoas iesponsveis. Lnquanlo no puseinos nossos piincpios en. pilica, eIes conlinuaio sendo apenas piincpios. Assin, poi exenpIo, o poIlico que e de falo una pessoa iesponsveI age con honeslidade e inlegiidade. O honen ou nuIhei de negcios que e una pessoa iesponsveI Ieva en conla as necessidades dos oulios en cada negcio que ieaIiza. O advogado iesponsveI usa seus conhecinenlos e laIenlo paia Iulai peIa juslia. L cIaio que e difciI eslaleIecei con pieciso cono o nosso conpoilanenlo deve noIdai-se paia coiiespondei ao conpionisso con o piincpio da iesponsaliIidade univeisaI. No lenho nenhun padio en
92 especiaI a sugeiii.Minha espeiana e que, se voc Ieiloi se sensiliIizai con o que esl esciilo aqui, vai piocuiai sei conpassivo en seu dia-a-dia e, novido peIa noo de iesponsaliIidade peIos oulios, fai o possveI paia ajud-Ios. Mesno con pequenos geslos. Quando passai poi una loineiia aleila, voc a fechai. Se vii una Iuz acesa inuliInenle, voc a apagai. Se enconliai aIguen que pialica una fe difeienle da sua, vai denonsliai-Ihe o nesno iespeilo que espeia que Ihe denonslien. Ou se foi un cienlisla e descoliii que a pesquisa en que esl lialaIhando pode de aIguna foina causai naI aos oulios, vai alandon-Ia Ievado poi sua noo de iesponsaliIidade. De acoido con seus pipiios iecuisos e ieconhecendo as Iinilaes de suas ciicunslncias, voc fai o que pudei. Afoia isso, no eslou pedindo que ninguen assuna quaIquei oulio conpionisso. L se en aIguns dias suas aes foien nais conpassivas do que en oulios, aceile esle falo cono noinaI. AIen disso, se o que eu digo no Ihe paiece liI, no inpoila. O inpoilanle e que quaIquei coisa que faanos peIos oulios, quaIquei saciifcio, seja voIunliio e nolivado peIa conpieenso do lenefcio que sua ao vai piopoicionai. Ln una iecenle visila a Nova Yoik, un anigo conlou-ne que o nneio de liIioniios na Aneiica do Noile aunenlou en poucos anos de dezessele pessoas paia viias cenlenas deIas. SinuIlaneanenle, os polies conlinuan polies e en aIguns casos eslo ficando ainda nais polies. Consideio laI coisa conpIelanenle inoiaI. L lanlen una fonle de piolIenas. Lnquanlo niIhes de pessoas no dispen do nnino necessiio paia vivei aIinenlao adequada, noiadia, educao e lialanenlo nedico , a desiguaIdade da disliiluio de iiqueza e un escndaIo. Se lodos livessen o suficienle paia supiii as suas necessidades e un pouco nais, enlo laIvez un esliIo de vida Iuxuoso fosse adnissveI. Se a pessoa ieaInenle desejasse vivei assin, seiia difciI aIegai que deveiia conlei-se, pois eIa leiia o diieilo de vivei cono acha neIhoi. Mas no e assin que as coisas se passan. Nesle nundo en que vivenos h Iugaies en que se joga conida foia e h genle poi peilo nossos seneIhanles, con ciianas inocenles en seu neio que e oliigada a ievoIvei o Iixo en lusca de aIinenlo, e nuilos passan fone. Ioilanlo, enloia no possa dizei que a vida de Iuxo dos iicos esleja eiiada, desde que eIes gaslen seu pipiio dinheiio e o ganhen honeslanenle, insislo en afiinai que eIa no len vaIoi, que e un lipo de vida que esliaga as pessoas. Oulia coisa que ne chana a aleno e o esliIo de vida dos iicos sei nuilas vezes alsuidanenle conpIicado. Un anigo neu que ficou hospedado na casa de una fanIia nuilo iica conlou-ne que, senpie que ian lonai lanho de piscina, iecelian un ioupo que eia liocado poi un Iinpo cada vez que usavan a piscina, nesno que o fizessen diveisas vezes poi dia. Lxliaoidiniio! RidcuIo, ale. No vejo en que isso loina a vida de aIguen nais confoilveI. Ns hunanos lenos apenas un eslnago. H un Iinile paia a quanlidade do que podenos ingeiii. Tenos lanlen apenas dez dedos, de nodo que no podenos usai cen aneis. QuaIquei que seja o aigunenlo a favoi da escoIha, os que lenos en excesso no ln nenhun piopsilo no nonenlo en que eslanos de falo usando un nico aneI. O ieslo fica guaidado nas caixas sen uliIidade nenhuna. Cono expIiquei ceila vez paia o nenlios de una fanIia indiana
93 inensanenle iica, o uso coiielo da iiqueza esl nas conliiluies paia alividades fiIanlipicas. NaqueIe caso en pailicuIai, sugeii j que eIes peigunlaian que laIvez gaslai seu dinheiio en educao fosse o neIhoi que podeiian fazei. O fuluio do nundo esl nas nos de nossas ciianas. Se quiseinos Tei una sociedade nais conpassiva e poilanlo nais jusla , e essenciaI educainos nossas ciianas paia seien aduIlos iesponsveis e zeIosos. Quando aIguen nasce iico ou adquiie iiqueza poi quaIquei oulio neio, len una foinidveI opoilunidade paia leneficiai os oulios. Que despeidcio quando laI opoilunidade e eslanjada con exliavagncias paia salisfazei os pipiios desejos! Lslou foilenenle incIinado a achai que a vida Iuxuosa e despioposilada, lanlo que ne sinlo nuilo peiluilado senpie que eslou hospedado en un holeI confoilveI e vejo as pessoas conendo e lelendo coisas caias enquanlo, do Iado de foia, sei que h oulias que no ln nen nesno onde passai a noile. Refoia neu senlinenlo de que no sou difeienle nen dos iicos nen dos polies. Sonos iguais, queiendo sei feIizes e no sofiei. L lenos lodos o nesno diieilo a essa feIicidade. Cono iesuIlado dessa convico, lenho a inpiesso de que se visse passai una passeala de lialaIhadoies ieivindicando seus diieilos, eu ceilanenle os aconpanhaiia. L, no enlanlo, a pessoa que Ihes diz essas coisas esl desfiulando do confoilo de un holeI. Na veidade, pieciso ii ainda nais Ionge nessa queslo. L veidade que possuo nuilos ieIgios de puIso vaIiosos. L nesno salendo que se os vendesse laIvez pudesse consliuii aIgunas casas sinpIes paia os polies, ale agoia no o fiz. Da nesna naneiia, eslou ceilo de que, se seguisse una diela iigoiosanenle vegelaiiana, no s eslaiia dando un lon exenpIo cono ajudaiia a saIvai a vida de aninais inocenles. Ale agoia no o fiz e, poilanlo, lenho de adnilii que exisle una disciepncia enlie neus piincpios e a ninha pilica en ,aIgunas ieas. Ao nesno lenpo, no aciedilo que lodos possan ou devan sei cono o Mahalna Candhi e passen a vivei cono canponeses polies. Una dedicao assin e naiaviIhosa e deve sei giandenenle adniiada. Mas o Iena e: Tanlo quanlo pudeinos sen chegai a exlienos.
94 CaItu|o 13
TlCA NA SOClEDADE EDUCAO E MElOS DE COMUNlCAO
Vivei una vida veidadeiianenle elica, en que coIocanos en piineiio Iugai as necessidades dos oulios e cuidanos de sua feIicidade, e aIgo que len exliaoidiniias inpIicaes paia a nossa sociedade. Se nudainos inleinanenle, desainando-nos ao Iidai de naneiia consliuliva con nossos pensanenlos e enoes negalivos, podeienos IileiaInenle liansfoinai o nundo inleiio. } lenos pionlas nuilas feiianenlas podeiosas paia ciiai nossa sociedade elica e pacfica. Lnlielanlo, o polenciaI de aIgunas deIas no esl sendo lolaInenle apioveilado. A pailii desle ponlo, goslaiia de pailiIhai aIgunas de ninhas opinies solie a naneiia cono podenos fazei e os seloies onde podenos coneai a ievoIuo espiiiluaI de londade, conpaixo, pacincia, loIeincia, capacidade de peido e huniIdade. Quando eslanos conpionelidos con o ideaI da consideiao peIos oulios, esle falo deve peineai nossas nedidas sociais e poIlicas. No digo isso poi achai que desle nodo seienos capazes de soIucionai lodos os piolIenas da sociedade de un dia paia oulio. Mas eslou convencido de que, a nenos que essa noo nais anpIa de conpaixo na quaI venho insislindo inspiie nossa poIlica de ao, eIas piovaveInenle causaio danos en vez de seivii a hunanidade cono un lodo. Aciedilo que piecisanos lonai nedidas pilicas paia assunii nossa iesponsaliIidade paia con lodos os nossos seneIhanles, no s agoia cono no fuluio. Isso e inegveI nesno que haja pequenas difeienas de oiden pilica enlie os pIanos de ao nolivados poi esse lipo de conpaixo e os que so nolivados peIo, diganos, inleiesse nacionaI. Se lodas essas sugesles iefeienles a conpaixo, discipIina inleiioi, slio disceininenlo e cuIlivo da viilude fossen Iaiganenle inpIenenladas, con ceileza o nundo passaiia a sei un Iugai nais lenigno e pacfico. Ainda assin, aciedilo que a ieaIidade nos oliiga a alacai nossos piolIenas lanlo no pIano individuaI quanlo no da sociedade. O nundo nudai senpie que un indivduo lenlai iefieai seus pensanenlos e enoes negalivos e quando pialicai a conpaixo poi seus seneIhanles, nesno que no lenha un ieIacionanenlo diielo con eIes. Ln visla disso, penso que exislen diveisas ieas a que devenos dai una aleno especiaI a Iuz da iesponsaliIidade univeisaI. IncIuen a educao, os neios de conunicao, nosso neio anlienle, poIlica e econonia, paz e desainanenlo e hainonia inlei-ieIigiosa. Cada una deIas len un papeI vilaI a desenpenhai no piocesso de noIdai o nundo en que vivenos, e disponho-ne a exaninai cada una sucinlanenle.
95 Anles de faz-Io, devo acenluai que os ponlos de visla que expiesso aqui so pessoais. So os ponlos de visla de aIguen que faz queslo de afiinai que no e peiilo en nenhun dos aspeclos lecnicos dessas quesles. Mesno que o que eu dissei seja passveI de oljees, espeio que ao nenos d ao Ieiloi a opoilunidade de fazei una pausa paia iefIexo. Iois e len possveI que suijan diveigncias de opinio quanlo ao nodo cono poden sei liaduzidas en poIlicas ieais a necessidade de conpaixo, de vaIoies espiiiluais lsicos, de discipIina inleiioi e a inpoilncia de una condula elica. Mas, na ninha opinio, so vaIoies inconleslveis. A nenle hunana (|c) e sinuIlaneanenle a fonle e, se oiienlada de foina apiopiiada, a soIuo de lodos os nossos piolIenas. Os que adquiien giande eiudio nas no ln lon coiao coiien o iisco de seien aloinenlados poi ansiedades e inquielaes que iesuIlan de desejos que no poden sei ieaIizados. Inveisanenle, a conpieenso genuna dos vaIoies espiiiluais len o efeilo oposlo. Quando educanos nossas ciianas paia adquiiiien conhecinenlos sen conpaixo, e nuilo piovveI que sua alilude paia con os oulios venha a sei una conlinao de inveja daqueIes que ocupan posies supeiioies as suas, conpelilividade agiessiva paia con seus paies e desden peIos nenos afoilunados, o que Ieva a una piopenso paia a ganncia, paia a piesuno, paia os excessos e, nuilo iapidanenle, a peida da feIicidade. Conhecinenlo e inpoilanle. Muilo nais, poien, e o uso que Ihe danos. Isso depende do coiao e da nenle de quen o usa. Lducao e nuilo nais do que liansnilii conhecinenlos e haliIidades poi neio dos quais se alingen oljelivos Iinilados. L lanlen aliii os oIhos das ciianas paia as necessidades e diieilos dos oulios. Iiecisanos nosliai as ciianas que suas aes ln una dinenso univeisaI. L piecisanos enconliai una foina de eslinuIai seus senlinenlos naluiais de enpalia paia que venhan a lei una noo de iesponsaliIidade en ieIao aos oulios. Iois e isso o que nos noliva a agii. Se livessenos de escoIhei enlie conhecinenlo e viilude, a Ilina seiia sen dvida a neIhoi escoIha, pois e nais vaIiosa. O lon coiao que e fiulo da viilude e poi si s un giande lenefcio paia a hunanidade. O neio conhecinenlo, no. Cono, poien, ensinai piincpios noiais as nossas ciianas` Tenho a inpiesso de que, en geiaI, os sislenas educacionais nodeinos negIigencian a discusso de quesles elicas. Isso piovaveInenle no e inlencionaI, nas un sulpiodulo da ieaIidade hisliica. Os sislenas educacionais secuIaies foian desenvoIvidos nuna epoca en que as insliluies ieIigiosas ainda exeician giande infIuencia en loda a sociedade. Cono os vaIoies elicos e hunanos eian enlo e ainda so vislos cono peilencenles a esfeia da ieIigio, piesuniu-se que esse aspeclo da educao infanliI seiia alendido duianle a sua foinao ieIigiosa. L isso funcionou laslanle len ale a infIuncia da ieIigio coneai a decIinai. Lnloia ainda exisla, a necessidade no esl sendo alendida. Ioilanlo, lenos de enconliai oulia foina de nosliai as ciianas que os vaies hunanos fundanenlais so inpoilanles. L lanlen ajud-Ias a desenvoIvei esses vaIoies.
96 L cIaio que, en Ilina anIise, no se apiende a inpoilncia da consideiao peIos oulios aliaves de paIavia nas aliaves de aes: do exenpIo que se d. Ioi essa iazo, o anlienle faniIiai e un conponenle fundanenlaI na educao de una ciiana. Quando no h una alnosfeia afeluosa en casa, quando os fiIhos sofien con descaso dos pais, e fciI ieconhecei os piejuzos. As ciianas senlen-se indefesas e inseguias e apiesenlan sinlonas de nenle agilada. Ao conliiio, quando iecelen afeio e pioleo conslanles, noslian- se nuilo nais feIizes e confianles en suas aplides. Sua sade fsica lanlen cosluna sei neIhoi. L nola-se que se pieocupan no apenas consigo nesnas nas lanlen con os oulios. O anlienle faniIiai e lanlen inpoilanle poique as ciianas apienden con os pais a incoipoiai un conpoilanenlo negalivo. Se, poi exenpIo, o pai esl senpie liigando con as pessoas con quen lialaIha, se pai e ne eslo senpie disculindo de naneiia agiessiva, a piincpio a ciiana pode ale no goslai, nas acala consideiando aquiIo noinaI. Lsle apiendizado e en seguida Ievado de casa paia o nundo exleino. Tanlen no e pieciso dizei que aquiIo que as ciianas apienden solie condula elica na escoIa deve anles de ludo sei pialicado. Quanlo a isso, os piofessoies ln un iesponsaliIidade especiaI. Seu pipiio conpoilanenlo pode fazei as ciianas Ienliaien-se deIes peIo ieslo da vida. Se esse conpoilanenlo e nlegio, discipIinado e londoso, seus vaIoies ficaio giavados na nenle das ciianas, con iepeicusses en seu conpoilanenlo. Ioique as Iies ensinadas poi un piofessoi con una nolivao posiliva (|un |cng), cujas paIavias coiiesponden ao seu nodo de agii, penelian nais fundo na nenle do aIuno. Sei disso poi expeiincia pipiia. Quando nenino, eia nuilo pieguioso. Mas se peicelia afeio e dedicao en neus neslies, suas Iies geiaInenle caIavan nais fundo e con nuilo nais sucesso do que nos dias en que aIgun deIes denonsliava aspeieza ou insensiliIidade. No que se iefeie aos aspeclos especficos da educao, deixo a queslo paia os especiaIislas. Vou Iinilai-ne, poilanlo, a aIgunas poucas sugesles. A piineiia e que, se quiseinos despeilai a conscincia dos jovens paia a inpoilncia dos vaIoies hunanos fundanenlais, e neIhoi no apiesenlai os piolIenas da sociedade aluaI cono una queslo neianenle elica ou ieIigiosa. L inpoilanle deslacai que o que esl en jogo e a nanuleno de nossa solievivncia. Dessa foina, passaio a senlii que o fuluio esl en suas nos. Ln segundo Iugai, aciedilo que o diIogo pode e deve sei ensinado en saIa de auIa. Apiesenlai aos aIunos un assunlo conlioveilido e eslinuIai o delale enlie eIes e una exceIenle naneiia de inlioduzi-Ios ao conceilo de iesoIuo no-vioIenla de confIilos. Na ieaIidade, seiia nuilo lon se as escoIas fizessen desse lipo de diIogo una piioiidade, pois isso liaiia lenefcios paia a pipiia vida faniIiai. Ao vei os pais liigando, una ciiana que conpieendesse o vaIoi do diIogo diiia inslinlivanenle: No, no e assin que se faz, vocs ln que conveisai, disculii as coisas da naneiia ceila. IinaInenle, e inpiescindveI eIininai dos nossos cuiicuIos escoIaies quaIquei lendncia paia apiesenlai os oulios sol una lica negaliva, Lxislen aIguns Iugaies do nundo en que o ensino de Hisliia, poi exenpIo, pionove o
97 fanalisno e o iacisno conlia oulias conunidades. O que esl eiiado, No conliilui en nada paia o len da hunanidade, Hoje, nais do que nunca, piecisanos nosliai as nossas ciianas que as dislines enlie neu pas e seu pas, ninha ieIigio e sua ieIigio so secundiias. Anles de ludo, piecisanos af1iInai con insislncia que neu diieilo a feIicidade no len nais peso do que o diieilo do oulio. O que no significa que as ciianas devan alandonai ou ignoiai a cuIluia e a liadio hisliica do Iugai en que nasceian. IeIo conliiio, e nuilo inpoilanle que sejan insliudas nesses fundanenlos paia que apiendan a anai seu pas, sua ieIigio e sua cuIluia. O peiigo e quando isso evoIui paia un nacionaIisno eslieilo, paia o elnocenliisno e paia a inloIeincia ieIigiosa. O exenpIo do Mahalna Candhi e peilinenle aqui. Mesno lendo iecelido una educao ocidenlaI de aIlo nveI, nunca esqueceu ou se afaslou da iica heiana de sua cuIluia indiana. Se a educao e una de nossas ainas nais podeiosas na canpanha paia un nundo neIhoi e nais pacfico, os neios de conunicao de nassa a ndia so oulia. Todos os peisonagens poIlicos salen que hoje no so nais os nicos con auloiidade na sociedade. AIen da infIuncia dos joinais e Iivios, o idio, o cinena e a leIeviso junlos exeicen solie as pessoas una infIuncia que seiia ininaginveI h cen anos. Lsle enoine podei confeie giande iesponsaliIidade a lodos os que lialaIhan no seloi. Mas lanlen confeie giande iesponsaliIidade a cada un de ns que, cono indivduos, esculanos, Ienos e assislinos. Ns lanlen lenos un papeI a desenpenhai. No sonos inpolenles dianle da ndia. AfinaI de conlas, os loles de conlioIe fican en nossas nos. No eslou defendendo aqui noliciiios conlidos ou disliaes inspidas. Ao conliiio, no que se iefeie ao joinaIisno invesligalivo, iespeilo e apiecio a inleiveno da ndia. Nen lodos os funcioniios dos goveinos so honeslos ao cunpiii os seus deveies. L nuilo convenienle, poilanlo, que exislan joinaIislas con naiizes lo conpiidos quanlo lionlas de eIefanle lisliIholando ludo e ieveIando as liansgiesses que enconliaien. Iiecisanos salei quando e cono essa ou aqueIa pessoa fanosa esconde un aspeclo desconhecido poi lis de una apaincia agiadveI. No deve havei disciepncia enlie a apaincia exleina e a vida inleiioi de una pessoa. L a nesna pessoa, afinaI. As disciepncias insinuan que no so confiveis. Ao nesno lenpo, e ciuciaI que os nolivos de quen invesliga sejan dignos. O nxino possveI de inpaiciaIidade e o iespeilo peIos diieilos do oulio so indispensveis paia no desviiluai a invesligao. Con ieIao ao deslaque dado peIos neios de conunicao ao sexo e a vioIncia, h nuilos faloies a consideiai. Ln piineiio Iugai, e evidenle que giande paile do plIico gosla das sensaes piovocadas poi esse lipo de lena. Ln segundo, duvido nuilo que os que pioduzen lodo esse naleiiaI conlendo nuilo sexo expIcilo e vioIncia lenhan a inleno de piejudicai. Seus nolivos so con ceileza apenas coneiciais. Se isso e posilivo ou negalivo inpoila nenos na ninha opinio do que se len ou no conseqncias elicas saudveis. Se assislii a un fiIne vioIenlo despeila o senlinenlo de conpaixo en quen o
98 assisle, laIvez aqueIa iepiesenlao da vioIncia se juslifique. Se o acnuIo de inagens vioIenlas acala Ievando a indifeiena anle o sofiinenlo, poien, acho que no e ieconendveI. Lnduiecei o coiao assin e polenciaInenle peiigoso. Leva faciInenle a faIla de enpalia. Quando os neios de conunicao se concenlian denasiado nos aspeclos negalivos da naluieza hunana, h o peiigo de nos peisuadiien que a vioIncia e a agiessividade so as piincipais caiacleislicas do honen. Cieio que essa concIuso e un equvoco. O falo de a vioIncia lei lanlo vaIoi cono nolcia sugeie exalanenle o oposlo. As nolcias posilivas no chanan lanlo a aleno poique h un excesso de nolcias posilivas. Nun deleininado nonenlo deve havei seguianenle niIhes de alos de londade aconlecendo no nundo inleiio. H sen dvida nuilos alos de vioIncia sendo conelidos ao nesno lenpo, nas en nneio nuilo nenoi. Ln conseqncia, se a ndia quisei sei elicanenle iesponsveI, deve iefIelii solie esle sinpIes falo L cIaianenle necessiio que os neios de conunicao sejan ieguIanenlados. O falo de inpediinos nossas ciianas de assisliien a ceilas coisas indica que j fazenos dislino enlie o que e e o que no e apiopiiado de acoido con difeienles ciicunslncias. Lnlielanlo, e difciI salei se a IegisIao e o neIhoi caninho paia iesoIvei esle piolIena. Ln lodas as quesles de elica, a discipIina s ieaInenle eficaz quando ven de denlio. TaIvez a neIhoi naneiia de nos asseguiainos de que aquiIo que os neio de conunicao pioduzen e saudveI esleja na naneiia cono educanos nossas ciianas. Se foien educadas paia seien conscienles de suas iesponsaliIidades, seio nais discipIinadas en seu conlalo con a ndia. TaIvez seja espeiai denais que os neios de conunicao pionovan os ideais e piincpios da conpaixo, nas ao nenos podenos desejai que os piofissionais desla iea lenhan cuidado quando houvei polenciaI paia inpaclo negalivos. Que no haja Iugai paia o eslnuIo a alos negalivos cono os de vioIncia iaciaI. AIen disso no sei dizei. TaIvez pudessenos enconliai una foina de Iigai nais diielanenle os que ciian hisliias paia o seloi de enlieleninenlo e nolcias con o especladoi, o Ieiloi ou o ouvinle.
O MUNDO NATURAL
Se exisle una iea en que lanlo a educao quanlo a ndia ln especiaI iesponsaliIidade, esla e, se cieio, nosso neio anlienle. Oulia vez essa iesponsaliIidade len nenos a vei con ceilo e eiiado do que queslo da solievivncia. O nundo naluiaI e nosso Iai. No e necessaiianenle sagiado ou sanlo, e sinpIesnenle o Iugai onde vivenos. Sendo assin, e do nosso inleiesse cuidai deIe. Tiala-se apenas de lon senso. S nuilo iecenlenenle o lananho da popuIao nundiaI e o podei da cincia e da lecnoIogia ciesceian de laI nodo, que passaian a lei un inpaclo diielo solie a naluieza . Ln oulias paIavias, ale agoia, a Me Naluieza conseguiu loIeiai nosso desnazeIo doneslico, nas chegou a un ponlo en que no pode nais aceilai nosso
99 conpoilanenlo en siIncio. Os piolIenas causados peIa degiadao anlienlaI poden sei vislos cono a ieao da naluieza a nossa iiiesponsaliIidade. Lsl avisando que ale a sua loIeincia len Iiniles. Ln nenhun oulio Iugai as conseqncias de nossa faIla de discipIina na naneiia cono nos ieIacionanos con a naluieza so nais apaienles do que no Tilel aluaI. No e exageio afiinai que o Tilel en que ciesci eia un paiaso de vida seIvagen. Todos os viajanles que o visilavan anles de neados do secuIo XX olseivavan isso. Raianenle se caavan aninais, excelo nas ieas nais ienolas onde no eia possveI pIanlai, poique nada ciescia aIi. Os funcioniios do goveino coslunavan Ianai piocIanaes anuais piolegendo os aninais seIvagens cujo lexlo eia: Ninguen, seja nolie ou pIeleu, fai naI ou pialicai vioIncia conlia as ciialuias das guas ou das nalas. S se fazia exceo aos ialos e aos Iolos. Quando iapaz, Ienlio-ne de lei vislo giandes quanlidades de aninais de difeienles especies senpie que viajava paia foia de Lhasa. A Ienliana nais vvida que lenho da viagen de lis neses aliaves do Tilel, de Takslei, a Iesle, onde nasci, paia Lhasa, onde fui foinaInenle piocIanado DaIai Lana aos qualio anos de idade, e a dos aninais seIvagens que enconlivanos no caninho. Inensos ielanhos de |iang (luiios seIvagens) e drcng (iaques) vagavan Iivienenle peIas giandes pIancies. De vez en quando avislvanos as Iusliosas gcua, as lnidas gazeIas lilelanas, ou os ua, os veados de leios liancos, ou os |sc, nossos inponenles anlIopes. Lenlio ainda ninha fascinao peIos pequenos cnioi, ou Iagnios, que se ieunian nos ieIvados e que eian lo anigveis. Adoiava olseivai as aves, a najeslosa gnc (guia lailuda) paiiando nas aIluias acina dos nosleiios encaiapilados nas nonlanhas, os landos de gansos (nagoar) e as vezes, a noile, ouvii o chanado da ucc|pa, a coiuja de oieIhas conpiidas. Mesno en Lhasa, no nos senlanos de nodo aIgun isoIados do nundo naluiaI. Ln neus aposenlos no aIlo do IolaIa, o paIcio de inveino dos daIai Ianas, passei hoias quando ciiana esludando o conpoilanenlo dos |nqung|ar de lico veineIho, que fazian ninhos nas fendas das nuiaIhas. L alis do NoiluIingka, o paIcio de veio, via senpie casais de |rung |rung (gaias japonesas de pescoo negio), aves que paia nin so un nodeIo de eIegncia e de giaciosidade, que vivian nos pnlanos daIi, ludo isso sen nencionai a gIiia nxina da fauna lilelana: os uisos e iaposas das nonlanhas, os cnan|u (Iolos), os sazi| (leIssinos Ieopaidos liancos), os si| (Iinces), que aleiioiizavan os fazendeiios nnades, e os paidas giganles con seu neigo senlIanle, que so nalivos da iegio da fionleiia enlie o Tilel e a China. LanenlaveInenle, essa piofuso de aninais seIvagen no pode nais sei enconliada. Ln paile devido a caa, en paile devido a peida do naoi|a|, o que iesla neio secuIo depois da ocupao do Tilel e apenas una paiceIa do que exislia anles. Sen exceo, lodos os lilelanos con quen faIei e que voIlaian paia visilai o Tilel depois de liinla ou quaienla anos de ausncia nencionaian a suipieendenle ausncia de aninais seIvagens. Anles esse
100 aninais coslunavan apioxinai-se das casas e hoje en dia quase no so vislos en Iugai aIgun. IguaInenle inquielanle e a devaslao das fIoieslas lilelanas. As coIinas, que eian coleilas de losques densos eslo Iisas cono caleas iaspadas de nonges. O goveino de eijing adniliu que as leiiveis enchenles no oesle da China e aiiedoies deven-se en paile a isso. L, no enlanlo, ouo conslanlenenle ieIalos solie conloios de caninhes que seguen na diieo Iesle lianspoilando nadeiia dia e noile paia foia do Tilel. O que e ligico, poi causa do leiieno nonlanhoso e do cIina speio do pas. Significa que o iefIoieslanenlo exigiiia cuidados e alenes sislenlicos. InfeIiznenle h poucos indcios disso. Nada disso significa que ns, lilelanos, lenhanos sido hisliica e deIileiadanenle conseivacionislas. No fonos. A ideia de aIgo chanado poIuio sinpIesnenle nunca nos ocoiieu. No se pode negai que fonos laslanle ninados a esse iespeilo. Inaginen una popuIao ieduzida halilando una giande iegio con ai puio e seco e alundncia de gua ciislaIina das nonlanhas. Lssa alilude inocenle con ieIao a Iinpeza ieveIou- se quando fonos exiIados e descoliinos, con suipiesa, paia cilai un exenpIo, a exislncia de iios cuja gua no eia polveI! Cono no caso de un fiIho nico, a Me Naluieza loIeiava nosso conpoilanenlo, no inpoila o que fizessenos. O iesuIlado e que no lnhanos una conpieenso adequada das noes de higiene e Iinpeza. As pessoas cuspian ou assoavan o naiiz na iua sen pensai. O que ne faz Ienliai un idoso Khanpii, un anligo nenlio da escoIla que coslunava ii lodos os dias andai en loino de ninha iesidncia en DhaiansaIa (una devoo popuIai). LanenlaveInenle, eIe sofiia de una foile lionquile, que eia agiavada peIo incenso que caiiegava. A cada esquina, paiava paia lossii e expecloiai lo fuiiosanenle, que eu as vezes ne peigunlava se eIe leiia vindo nesno paia iezai ou s paia cuspii! No decoiiei dos anos que seguiian a nossa vinda paia o exIio, inleiessei-ne laslanle poi quesles anlienlais. O goveino lilelano no exIio dedicou aleno especiaI a ensinai as nossas ciianas as suas iesponsaliIidades cono iesidenles desle figiI pIanela. L nunca hesilo en nanifeslai-ne solie o assunlo lodas as vezes que lenho opoilunidade de faz-Io. Senpie assinaIo pailicuIainenle a necessidade de pensai cono nossas aes poden afelai os oulios quando afelan o neio anlienle. Adnilo que isso Cosluna sei difciI de avaIiai. Se no podenos pievei con ceileza alsoIula, poi exenpIo, quais os efeilos finais que o desnalanenlo lei solie o soIo e as chuvas de un deleininado IocaI, que dii solie Suas inpIicaes paia os sislenas cIinlicos do pIanela. A nica ceileza e que ns hunanos sonos a nica especie conhecida con podei paia desliuii a leiia. As aves no ln esse podei, nen os inselos, nen quaIquei nanfeio. Conludo, se lenos capacidade paia desliuii a leiia, lenos lanlen paia pioleg-Ia. L fundanenlaI enconliai nelodos de faliicao que no desliuan a naluieza. Tenos de descoliii foinas de ieduzii o uso da nossa nadeiia e de oulios iecuisos naluiais Iinilados. No sou especiaIisla nesse canpo e no
101 posso sugeiii cono isso deve sei feilo. Sei apenas que e possveI se houvei deleininao. Lenlio-ne de lei ouvido, en una visila a LslocoIno h aIguns anos, que peIa piineiia vez en nuilo lenpo os peixes eslavan voIlando ao iio que passa peIa cidade. Ale pouco anles no havia nenhun peixe poi causa da poIuio indusliiaI. L esse neIhoianenlo no ocoiieu poique lodas as fliicas Iocais livessen fechado. De nodo seneIhanle, nuna visila a AIenanha, nosliaian-ne un novo piojelo indusliiaI paia evilai poIuio. Ioilanlo, deceilo exislen soIues paia Iinilai os piejuzos a naluieza sen inleiionpei as alividades indusliiais. No digo isso poi aciedilai que Iodenos confiai na lecnoIogia paia supeiai lodos Os nossos piolIenas. Mas lanlen no cieio que possanos peinilii que as pilicas desliulivas Conlinuen enquanlo espeianos que aIguen invenle aIgun jeilo de evil-Ias. AIis, no e o neio anlienle que piecisa de jeilo. O nosso conpoilanenlo con ieIao a eIe e que piecisa nudai. Tenho ninhas dvidas se, dianle da aneaa ininenle de un desaslie anlienlaI de giandes piopoies, cono o causado peIo efeilo eslufa, seiia possveI dai un jeilo, nesno en leoiia. L, supondo-se que sin, leianos de peigunlai se seiia viveI apIic-Io na escaIa exigida. L as despesas` L o cuslo, no que iefeie aos iecuisos naluiais` Inagino que seiian pioililivos. H lanlen o falo de j no exisliien fundos suficienles paia o lialaIho que Iodeiia sei ieaIizado en nuilos oulios seloies cono os de ajuda hunaniliia as vlinas da fone. Ainda que se aigunenlasse que os fundos necessiios paia a pioleo anlienlaI podeiian sei Ievanlados, seiia quase inpossveI juslificai laI coisa, noiaInenle faIando. Seiia eiiado dispoi de enoines quanlias paia sinpIesnenle deixai as naes indusliiaIizadas conlinuaien con suas pilicas nocivas enquanlo lanlas pessoas en oulios Iugaies no ln nen nesno con que se aIinenlai. Tudo isso nos faz voIlai a necessidade de ieconhecei a dinenso univeisaI de nossas aes e, Con lase nisso, pialicai a conleno. Lssa necessidade e foiosanenle conpiovada quando consideianos a piopagao de nossa especie. Lnloia o ponlo de visla de lodas as piincipais ieIigies se o de que quanlo nais seies hunanos liveinos, neIhoi, e apesai de aIgunas pesquisas indicaien una piovveI inpIoso popuIacionaI daqui a cen anos, ainda assin acho que no podenos deixai a queslo de Iado. Sendo un nonge, laIvez no seja adequado conenlai esses assunlos. Mas aciedilo que o pIanejanenlo faniIiai e inpoilanle. L cIaio que no eslou insinuando que no se deva lei fiIhos. A vida hunana e un iecuiso piecioso e os casais deven le fiIhos, a no sei que exislan foiles iazes que os inpean. A ideia de no lei fiIhos s poique se quei desfiulai una vida pIena sen iesponsaliIidades e, a neu vei, laslanle equivocada. Ao nesno lenpo, no enlanlo, os casais ln o devei de consideiai o inpaclo de una popuIao nuneiosa solie o neio anlienle en nosso nundo nodeino. IeIiznenle, nais e nais pessoas ieconhecen a inpoilncia da discipIina elica paia asseguiai a exislncia de un Iugai saudveI onde vivei. Ioi essa iazo, eslou olinisla quanlo a possiliIidade de se podei evilai un desaslie. Ale ieIalivanenle pouco lenpo no havia nuila genle dando aleno
102 aos efeilos da alividade hunana en nosso pIanela. AluaInenle exislen ale pailidos poIlicos cuja naioi pieocupao e essa. O falo de o ai que iespiianos, a gua que lelenos, as fIoieslas e os oceanos que aliigan niIhes de difeienles foinas de vida e os padies cIinlicos que goveinan nossos sislenas de lenpo lianscendeien fionleiias nacionais j e nolivo paia se lei espeiana. Significa que nenhun pas, no inpoila quo iico e podeioso ou quo polie e fiaco seja, pode dai-se o Iuxo de no assunii una posio quanlo ao assunlo. No que se iefeie a iesponsaliIidade individuaI, os piolIenas que iesuIlan de nosso descuido do neio anlienle so una seveia adveilncia paia Ienliainos que lodos lenos una conliiluio a fazei. Os alos de una nica pessoa poden no lei un inpaclo significalivo na naluieza, nas o efeilo conlinado dos alos de niIhes de pessoas ceilanenle exeice. O que significa que esl na hoia de lodos aqueIes que viven en pases desenvoIvidos indusliiaInenle pensaien seiianenle en nodificai seu esliIo de vida. No e apenas una queslo de elica. O falo de a popuIao do ieslo do nundo lanlen lei diieilo de neIhoiai seu padio de vida e de ceila foina nais inpoilanle do que os iicos podeien conlinuai nanlendo seu esliIo de vida. Iaia que isso seja feilo sen causai danos iiiepaiveis a naluieza con lodas as conseqncias negalivas paia a feIicidade de lodos , os pases iicos piecisan dai o exenpIo. O cuslo paia o pIanela, e poilanlo paia a hunanidade, do aunenlo conslanle dos padies de vida e sinpIesnenle excessivo.
POLTICA E ECONOMIA
Todos sonhanos con un nundo nais agiadveI e feIiz. Se quiseinos que o sonho se lone ieaIidade, e pieciso que a conpaixo inspiie lodos os nossos alos. Isso apIica de nodo especiaI as nossas nedidas poIlicas econnicas. Consideiando-se que piovaveInenle nelade da popuIao do nundo caiece de iecuisos paia supiii suas necessidades lsicas de aIinenlo, aliigo, cuidados nedicos e educao, acho que piecisanos queslionai se ieaInenle eslanos seguindo o iuno nais aceilado a esse iespeilo. No cieio. Se houvesse quaIquei indcio de que nos pixinos cinqenla anos, conlinuando con os nesnos nelodos, consegussenos eiiadicai definilivanenle a polieza, laIvez a aluaI desiguaIdade da disliiluio da iiqueza se juslificasse. Se, ao conliiio, peisisliien as lendncias de hoje, e ceilo que os polies ficaio ainda nais polies. asla un pouco do nosso senso fundanenlaI de equidade e juslia paia salei que no ficaianos salisfeilos se deixssenos isso aconlecei. L cIaio que no conheo nuila coisa de econonia. Mas acho difciI evilai concIuii que a failuia dos iicos nanlen-se con o descaso peIos polies, especiaInenle aliaves das dvidas inleinacionais. O que no quei dizei que os pases suldesenvoIvidos no lenhan una paiceIa de iesponsaliIidade poi seus piolIenas. Nen que se deva aliiluii aos poIlicos e funcioniios dos goveinos a cuIpa poi lodos os naIes sociais e poIlicos. No nego que ale nesno nas
103 denociacias nais eslveis do nundo seja conun ouvii pionessas pouco ieaIislas de poIlicos que aIaideian o que vo fazei quando foien eIeilos. Mas essas pessoas no caen do ceu poi acaso. Ioilanlo, se e veidade que os poIlicos de deleininado pas so coiiuplos, coslunanos achai que lanlen a sociedade daqueIe pas e inoiaI e os indivduos que foinan a popuIao no Ievan a vida de naneiia elica. Nesle caso, no e juslo que o eIeiloiado ciilique seus poIlicos. Ioi oulio Iado, quando as pessoas ln vaIoies sadios e pialican a discipIina elica en sua vida pessoaI poique ln consideiao peIos oulios, os funcioniios do goveino que essa sociedade pioduz iespeilaio naluiaInenle os nesnos vaIoies. Cada un de ns, poilanlo, len un papeI a desenpenhai na ciiao de una sociedade en que o iespeilo e o cuidado peIos oulios, laseados na enpalia, so a piioiidade naioi. No que se iefeie a apIicao de poIlicas econnicas, as consideiaes so as nesnas que vaIen paia quaIquei alividade hunana. Una noo de iesponsaliIidade univeisaI e inpiescindveI. Devo adnilii, lodavia, que acho un lanlo difciI fazei sugesles pilicas solie a apIicao de vaIoies espiiiluais en una iea cono a do coneicio. O nolivo e a concoiincia lei a una funo lo ieIevanle, o que loina a ieIao enlie enpalia e Iucio necessaiianenle figiI. Ainda assin, no vejo poi que no seja possveI exislii concoiincia consliuliva. O piincipaI faloi e a nolivao dos envoIvidos. Quando a inleno e expIoiai ou desliuii os oulios, evidenlenenle o iesuIlado no pode sei posilivo. Ioien, se a concoiincia foi efeluada denlio de un espiilo de geneiosidade e loas inlenes, nesno sendo desagiadveI paia aqueIes que peiden, ao nenos no causai danos desnecessiios. Oulia vez pode-se oljelai que no nundo dos negcio no seiia ieaIisla as pessoas leien piioiidade solie os Iucios. Mas piecisanos Ienliai que aqueIes que diiigen as indsliias e negcios do nundo lanlen so pessoas. Ale o nais enpedeinido enpiesiio no podeiia deixai de adnilii que no esl ceilo coiiei alis dos Iucios sen se inpoilai con as conseqncias. Se fosse, no haveiia piolIena en negociai con diogas. Ioilanlo, o que se quei e que cada un de ns desenvoIva o Iado conpassivo de seu cailei. Quanlo nais o fizeinos, nais as enpiesas iefIeliio os vaIoies hunanos fundanenlais. Se, ao conliiio, esses vaIoies foien negIigenciados, inevilaveInenle o nundo dos negcios ii negIigenci-Ios lanlen. No se liala apenas de ideaIisno. A Hisliia noslia que nuilos dos avanos posilivos da sociedade hunana ocoiieian, peIo nenos en paile, cono iesuIlado da conpaixo. Cono a aloIio do coneicio de esciavos. Se exaninainos a evoIuo da sociedade hunana, conslalaienos a necessidade de se sei visioniio paia pioduzii nudanas posilivas. Os nossos ideais so o nais podeioso noloi do piogiesso. Ignoiai esle falo e neianenle dizei que piecisanos lei poIlicas ieaIislas e un eiio giave. Nossos piolIenas de dispaiidade econnica so un seiio desafio paia loda a fanIia hunana. Ainda assin, ao enliainos en un novo niInio, aciedilo que lenos loas iazes paia sei olinislas. Duianle o incio e en neados do secuIo XX havia un senlinenlo geneiaIizado de que o podei
104 econnico eslava acina da veidade. Mas cieio que isso esl nudando. Mesno as naes nais iicas e podeiosas conpieenden que no vaIe a pena deixai de Iado os vaIoies hunanos lsicos. A noo de elica nas ieIaes inleinacionais lanlen esl ganhando leiieno. Sejan ou no liaduzidas en aes significalivas, ao nenos paIavias cono ieconciIiao, no-vioIncia e conpaixo eslo se incoipoiando ao vocaluIiio dos poIlicos, o que j e un lon avano. Ieicelo que, quando viajo paia o exleiioi, peden-ne fieqenlenenle que faIe solie paz e conpaixo paia giandes pIaleias nuilas vezes, nais de niI pessoas. Duvido que esses lpicos aliassen lanla genle h quaienla ou cinqenla anos. Tiansfoinaes assin indican que, coIelivanenle, eslanos aliiluindo nais peso a vaIoies fundanenlais cono juslia e veidade. Reconfoila-ne lanlen vei que a econonia nundiaI loina-se visiveInenle nais inleidependenle a nedida que evoIui. Toda nao depende ale ceilo ponlo de lodas as oulias. A econonia nodeina, cono o neio anlienle, no len fionleiias. Ale os pases decIaiadanenle hoslis enlie si piecisan pialicai a coopeiao paia uliIizai iecuisos. Muilas vezes, poi exenpIo, dependeio dos nesnos iios. L quanlo nais inleidependenles foien nossas ieIaes econnicas, nais inleidependenle se loina nosso ieIacionanenlo poIlico. Iiesencianos, poi exenpIo, o ciescinenlo da Unio Luiopeia iniciada con un pequeno giupo de paiceiios coneiciais e que se loina aIgo pixino de una confedeiao de Lslados con un nneio nenlios que j alinge dois dgilos. Conslalanos a nao de giupos seneIhanles, se len que ale o nonenlo no lo desenvoIvidos, poi lodo o nundo: a Associao das Naes do Sudesle da sia (ASLAN), a Oiganizao da Unidade Afiicana (OAU), a Oiganizao dos Iases Lxpoiladoies de IeliIeo (OILI), paia cilai apenas lis. Cada una deIas e un leslenunho do inpuIso hunano paia unii-se en pioI do len conun e iefIele a conlnua evoIuo da sociedade hunana. O que coneou con ieIalivanenle pequenas unidades liilais piogiediu aliaves da fundao das cidades-eslados paia as naes, evoIuindo agoia paia aIianas, enlie eIas, aliangendo cenlenas de niIhaies de pessoas, lianscendendo cada vez nais divises geogificas, cuIluiais e elnicas. Aciedilo que essa e una lendncia que vai e deve peisislii. No enlanlo, no podenos esquecei que, paiaIeIanenle a pioIifeiao dessas aIianas poIlicas e econnicas, peicele una nsia de naioi foilaIecinenlo no que se feie a elnias, Inguas, ieIigies e cuIluia fieqenlenenle en un conlexlo de vioIncia posleiioi ao afiouxanenlo dos vncuIos que caiacleiizan a condio de nao. Cono conpieendei esse paiadoxo: de un Iado, a lendncia paia a foinao de giupos de coopeiao liansnacionaI e, de oulio, o inpuIso paia a descenliaIizao` Na veidade no e pieciso havei necessaiianenle una conliadio enlie as duas coisas. Ainda assin e possveI inaginai conunidades iegionais unidas peIo coneicio, peIas poIlicas sociais e de seguiana e foinadas de una nuIlipIicidade de giupos elnicos, cuIluiais e ieIigiosos aulnonos. Iodeiia exislii un sislena IegaI paia piolegei os diieilos hunanos lsicos conuns a lodos e que desse Iileidade a cada giupo paia nanlei o nodo de vida desejado. Ao nesno lenpo, e inpoilanle que o eslaleIecinenlo das unies enlie pases seja voIunliio e
105 laseado no ieconhecinenlo de que os inleiesses dos envoIvidos seio nais len alendidos aliaves da coIaloiao nlua. Lssas unies no poden sei inposlas. Seguianenle, o desafio do novo niInio e enconliai neios de ollei una coopeiao inleinacionaI ou neIhoi, inleiconuniliia na quaI a diveisidade hunana seja ieconhecida e os diieilos de lodos sejan iespeilados.
106 CaItu|o 14
PAZ E DESARMAMENTO
O piesidenle Mao disse ceila vez que o podei poIlico pioven do cano de una aina. L veidade que a vioIncia pode sei un neio paia se alingii aIguns oljelivos de cuilo piazo, nas no paia aIcanai nelas duiadouias. Se exaninanos a Hisliia, venos que, con o lenpo, o anoi da hunanidade peIa paz, peIa juslia e peIa Iileidade senpie acala liiunfando solie a ciueIdade e a opiesso. L poi isso que aciedilo feivoiosanenle na no-vioIncia. VioIncia geia vioIncia. L significa apenas una coisa: sofiinenlo. Ln leoiia, e possveI concelei una siluao en que a nica naneiia de evilai un confIilo en Iaiga escaIa seja aliaves da inleiveno ainada no eslgio iniciaI. O piolIena e que e nuilo difciI, se no inpossveI, pievei os efeilos da vioIncia. L lanlen nunca podenos eslai seguios de que sua causa e jusla. Isso apenas fica cIaio quando se pode avaIiai nais laide a siluao. A nica ceileza e que, quando h vioIncia, senpie e inevilaveInenle h sofiinenlo. AIgunas pessoas diio que a devoo do DaIai Lana a no-vioIncia e IouvveI nas no e pilica. Mas, na ieaIidade, e nuilo nais ingnuo supoi que os piolIenas ciiados peIo honen e que Ievan a vioIncia possan janais sei iesoIvidos aliaves do confIilo. Olseiven, poi exenpIo, que a no-vioIncia foi a piincipaI caiacleislica das ievoIues poIlicas que se aIasliaian poi lanlas pailes do nundo duianle a decada de 8O. Lslou convencido de que a piincipaI iazo paia as pessoas achaien que o caninho da no-vioIncia e pouco pilico deve-se ao falo de que paiece no adianlai nada enveiedai poi eIe, pois a sensao e de desnino. Apesai disso, vaIe a pena pensai que anliganenle laslava desejai a paz paia sua pipiia leiia, ou paia a de seu vizinho, e hoje se faIa de paz nundiaI. L conpieensveI. A inleidependncia hunana e hoje lo fIagianle que s faz nesno senlido faIai de paz nundiaI. Un dos aspeclos nais pionissoies da eia nodeina e o suiginenlo de un novinenlo inleinacionaI peIa paz. Se lenos a inpiesso de que se faIa nenos desle assunlo do que se faIou a iespeilo do fin da Cueiia Iiia laIvez seja poique seus ideais foian incoipoiados cono lendncias piedoninanles da conscincia coIeliva. Ioien, a que ne iefiio quando faIo de paz` No seiia a gueiia una alividade hunana naluiaI, se len que depIoiveI` Anles de iespondei, piecisanos fazei dislino enlie duas foinas de conpieendei a paz. LIa pode sei visla cono una sinpIes ausncia de gueiia ou cono un eslado de lianqiIidade laseado en una piofunda sensao de seguiana, oiiunda da conpieenso nlua, da loIeincia peIos ponlos de visla dos oulios e do iespeilo poi seus diieilos. No foi esle o lipo de paz que vinos na Luiopa duianle as qualio decadas e neia da Cueiia Iiia, poi exenpIo. A pienissa en que se laseava eia o nedo, a desconfiai e a eslianha psicoIogia da desliuio
107 nuluanenle asseguiada (en ingIs, a expiesso nu|ua||q assurcd dcs|ruc|icn foi convenienlenenle alieviada paia MAD, que quei dizei Iouco, insensalo). Na ieaIidade, a paz que caiacleiizava a Cueiia Iiia eia lo pieciia, lo figiI, que quaIquei naI-enlendido nais seiio en un dos Iados pode lei lido conseqncias desasliosas. OIhando paia lis, piincipaInenle con o conhecinenlo que lenos hoje cono pode sei calica a adninisliao dos seloies de ainanenlos, acho que e quase un niIagie leinos escapado da desliuio! A paz no e aIgo que exisle de nodo independenle de ns, a gueiia lanlen no. L ceilo que aIguns indivduos en especiaI Ideies poIlicos, iesponsveis poi poIlicas, geneiais ln seiias iesponsaliIidades no que se iefeie a paz. Conludo, essas pessoas no saian do nada. No nasceian nen foian ciiadas no espao sideiaI. Cono ns, foian aIinenladas con o Ieile e o afelo de suas nes. So nenlios de nossa fanIia hunana e ciesceian denlio da sociedade que ns ajudanos a ciiai. A paz do nundo depende poilanlo da paz do coiao das pessoas. O que, poi sua vez, depende de lodos ns pialicainos a elica, discipIinando nossas ieaes aos pensanenlos e enoes negalivos e desenvoIvendo quaIidades espiiiluais fundanenlais. Se a veidadeiia paz e aIgo nais piofundo do que figiI equiIliio laseado en nlua hosliIidade, se en Ilina anIise depende da iesoIuo de confIilos inleinos, o que dizei da gueiia` Apesai de, paiadoxaInenle, o oljelivo da naioiia das canpanhas niIilaies sei a paz, na veidade a gueiia e cono un incndio na conunidade hunana, un incndio cujo conluslveI so pessoas vivas. Iaiece-se lanlen con un incndio na naneiia cono se piopaga. Se olseivainos a evoIuo do iecenle confIilo na anliga IugosIvia, veienos que o que coneou cono una dispula IocaIizada ciesceu iapidanenle e engoIfou loda a iegio. De nodo seneIhanle, se exaninainos una lalaIha isoIadanenle, veienos que os conandanles envian iefoios quando peicelen que h ponlos enfiaquecidos na defesa ou no alaque. O que e exalanenle iguaI a jogai genle viva en una fogueiia. O hlilo nos faz ignoiai isso. Deixanos de ieconhecei que a veidadeiia naluieza da gueiia e a fiia ciueIdade e o sofiinenlo. A liisle veidade e que fonos condicionados a encaiai os piocedinenlos de gueiia cono aIgo excilanle e ale gIanouioso: os soIdados naichando con unifoines vislosos (lo aliaenles paia as ciianas), con suas landas niIilaies locando ao Iado. Apesai de veinos o assassinalo cono aIgo leiiveI, no associanos a gueiia con a ciininaIidade. IeIo conliiio, a gueiia e visla cono una opoilunidade paia as pessoas piovaien a sua conpelncia e a sua coiagen. IaIanos solie os heiis que a gueiia pioduz quase cono se o heiosno do indivduo fosse nedido peIo nneio de ininigos noilos. L faIanos solie essa ou aqueIa aina cono una inveno lecnoIgica naiaviIhosa, esquecendo que sei usada paia nuliIai e nalai pessoas vivas. Seu anigo, neu anigo, nossas nes, nossos pais, nossas iins e nossos iinos, voc e eu. O que e ainda pioi e o falo de, nas opeiaes niIilaies nodeinas, o papeI daqueIes que as pionoven sei desenpenhado len Ionge do IocaI do
108 confIilo. Ao nesno lenpo, o inpaclo dessas opeiaes niIilaies nos no- conlalenles ciesce senpie. Os que nais sofien nos confIilos ainados de hoje en dia so os inocenles: no s as fanIias dos que eslo Iulando, cono, en nneios cada vez naioies, civis que fieqenlenenle nen nesno ln un papeI alivo. Mesno depois do finaI da gueiia, o sofiinenlo conlinua con os esliagos causados peIas ninas leiieslies e o envenenanenlo causado peIas ainas qunicas, sen faIai nas adveisidades econnicas que liaz. O que significa que, nais e nais, nuIheies, ciianas e idosos eslo enlie as piincipais vlinas das gueiias. A ieaIidade das gueiias nodeinas e que o enpieendinenlo inleiio loinou-se quase cono un jogo de conpuladoi. A sofislicao ciescenle do ainanenlo uIliapassou a capacidade inaginaliva da nedia das pessoas Ieigas. Seu podei de desliuio e lo espanloso, que os aigunenlos a favoi das gueiias, quaisquei que sejan eIes, ln de sei consideiaveInenle infeiioies aos aigunenlos conlia. Chega a sei peidoveI senlii noslaIgia peIa naneiia cono as lalaIhas eian ieaIizadas anliganenle. Ao nenos as pessoas Iulavan caia a caia con as oulias. No havia cono escondei o sofiinenlo que as gueiias causavan. L, naqueIe lenpo, os diiigenles coslunavan Iideiai suas liopas nas lalaIhas. Se o conandanle fosse noilo, geiaInenle a queslo eslava decidida. Lnlielanlo, a nedida que a lecnoIogia piogiediu, os geneiais coneaian a ficai nais dislanles, I alis. Hoje, eIes poden ficai a quiInelios de dislncia en suas casanalas sulleiineas. Ln visla disso, chego a inaginai a inveno de una laIa inleIigenle que pudesse ii alis daqueIes que lonan as decises de fazei gueiias. Iaiece-ne que seiia nais juslo assin e laIvez fosse len-vinda una aina que os eIininasse e deixasse iIesos os inocenles. Ioi causa das caiacleislicas desses insliunenlos de desliuio, quei lenhan sido piojelados con piopsilos ofensivos ou defensivos, piecisanos adnilii que as ainas exislen unicanenle paia aniquiIai seies hunanos. Mas paia que no se inagine que a paz depende apenas de desainanenlo, cale ainda Ienliai que as ainas no agen sozinhas. Apesai de seien invenladas paia nalai, no causan nenhun dano fsico enquanlo eslo guaidadas nos depsilos. AIguen len que apeilai un lolo paia Ianai un nssiI, ou puxai un galiIho paia dai un liio. No e nenhun podei naIigno que faz isso. So os honens. Ioilanlo, a conquisla de una genuna paz nundiaI lanlen iequei que conecenos a desalivai as foias niIilaies que foinanos. No podenos lei espeianas de desfiulai a paz en seu senlido pIeno enquanlo exislii a possiliIidade de aIguns poucos indivduos ainda exeiceien podei niIilai e inpoien sua vonlade aos oulios. Ou enquanlo houvei iegines auloiiliios suslenlados poi foias ainadas que no hesilen en pialicai a injuslia sol suas oidens. A injuslia soIapa a veidade, e sen veidade no pode havei paz duiadouia. Ioi que no` Ioique quando lenos a veidade ao nosso Iado lenos lanlen fianqueza, a honeslidade e a confiana que vn junlo con eIa. Inveisanenle, quando faIla a veidade, a nica naneiia de alingii nossas nelas Iiniladas e aliaves da foia. L quando as decises so lonadas dessa naneiia, sei Ievai en conla a veidade, as pessoas no se senlen len lanlo os
109 vencedoies quanlo os vencidos. Lsse senlinenlo negalivo nina a paz que e inposla peIa foia. L evidenle que no se pode espeiai que essa desalivao do apaialo niIilai se faa da noile paia o dia. Ioi nais que seja desejveI, seiia exlienanenle difciI conseguii un desainanenlo uniIaleiaI. Se desejanos una sociedade en que o confIilo ainado se loine una coisa do passado, nosso oljelivo finaI deve sei aloIii lodo o apaialo niIilai. Mas e queiei denais que lodas as ainas sejan eIininadas, pois, afinaI, ale nossos punhos poden sei usados cono ainas. L havei senpie giupos de desoideiios e fanlicos paia peiluilai os oulios. Tenos de adnilii que, enquanlo exisliien seies hunanos, sei necessiio enconliai naneiias de Iidai con os canaIhas. Cada un de ns len una funo a cunpiii nessa queslo. Quando nos desainanos inleinanenle iefieando pensanenlos e enoes negalivos e cuIlivando quaIidades posilivas , ciianos condies paia o desainanenlo exleino. A paz nundiaI genuna e duiadouia s sei possveI cono iesuIlado do esfoio inleino de cada un de ns. A enoo afIiliva e o oxignio do confIilo. L essenciaI nos nanleinos sensveis aos oulios e, ieconhecendo seu diieilo a feIicidade, no fazeinos nada que conliilua paia seu sofiinenlo. Iaia ajudai-nos nessa laiefa, vaIe a pena iefIelii na naneiia cono a gueiia e ieaInenle vivida poi suas vlinas. Iaia nin, lasla Ienliai ninha visila a Hiioxina paia ieavivai lodo o seu hoiioi. Ln un dos seus nuseus, vi un ieIgio que paiou no exalo nonenlo que a lonla expIodiu. Tanlen vi un pequeno pacole de aguIhas de cosluia que se havian fundido con o seu caIoi. O que se exige, poilanlo, e o eslaleIecinenlo de oljelivos definidos paia o desainanenlo giaduaI. L pionovei a vonlade poIlica paia execul- Io. Quanlo as nedidas pilicas paia desalivai o apaialo niIilai, lenos que adnilii que islo s pode ocoiiei denlio do conlexlo de un anpIo conpionisso con o desainanenlo. No lasla pensai sonenle en eIininai as ainas de desliuio nacia. L pieciso ciiai condies favoiveis a nosso oljelivo. A foina nais sinpIes de faz-Io e apioveilai e desenvoIvei as inicialivas j exislenles, o que ne faz pensai no esfoio de nuilos anos paia conlioIai a pioIifeiao de aIgunas cIasses de ainas e, en aIguns casos, paia eIinin-Ias. Duianle as decadas de 7O e 8O piesencianos os delales dos Tialados paia Linilao de Ainas Lslialegicas (SALT) enlie os lIocos ocidenlaI e oiienlaI. Tenos h nuilos anos un vanlajoso lialado paia a no-pioIifeiao de ainas nucIeaies que conla con a adeso de nuilos pases. L, a despeilo da disseninao das ainas nucIeaies, a ideia de una inleidio nundiaI ainda esl piesenle. Houve lanlen piogiessos aninadoies no que se iefeie a condenao foinaI das ninas leiieslies. Na ocasio en que esle Iivio esl sendo esciilo, a naioiia dos goveinos j assinou decIaiaes ienunciando a sua uliIizao. Assin, nesno sendo veidade que nenhuna dessas inicialivas aIcanou lodas as suas nelas con sucesso, sua pipiia exislncia indica que lais nelodos de desliuio so indesejveis. Todas eIas conpiovan o desejo fundanenlaI do sei hunano de vivei en paz, aIen de piopoicionaien un coneo nuilo liI con possiliIidades de desenvoIvinenlo.
110 Oulia foina de nos apioxinainos do oljelivo de desalivai o apaialo niIilai gIolaI e acalai giaduaInenle con a indsliia de ainas. Iaia nuilos, essa sugeslo vai paiecei alsuida e inviveI. Diio que, a nenos que lodos concoidassen en faz-Io ao nesno lenpo, isso seiia una Ioucuia. L lanlen que nunca vai aconlecei. L que, ainda poi cina, h a queslo econnica a sei consideiada. Lnlielanlo, se oIhainos o assunlo do ponlo de visla daqueIes que sofien as conseqncias da vioIncia ainada, e inpossveI queiei se esquivai da iesponsaliIidade de piocuiai supeiai essas oljees de una ou oulia naneiia. Senpie que penso na indsliia de ainas e nos sofiinenlos que geia, Ienlio ninha visila ao canpo de exleinnio nazisla de Auschvilz. Lnquanlo oIhava os foinos onde foian queinados niIhaies de seies hunanos cono eu nuilos deIes ainda vivos, genle que sofieiia ale con a queinaduia de un neio paIilo de fsfoio aceso , o que nais ne inpiessionou foi o falo de esses foinos leien sido consliudos con o cuidado e a aleno de ailfices laIenlosos. Quase podia vei os engenheiios (lodos pessoas inleIigenles) en suas pianchelas, pIanejando nelicuIosanenle o foinalo das cnaias de conluslo e caIcuIando o lananho das chanines, sua aIluia e capacidade de exauslo. Iensei nos opeiiios que ieaIizaian a olia de acoido con o piojelo. Sen dvida oiguIhaian-se de seu lialaIho, cono fazen os lons piofissionais. L ocoiieu-ne que e piecisanenle isso o que os piojelislas e faliicanles de ainas nodeinos eslo fazendo. LIes, lanlen, eslo ciiando os neios de desliuii niIhaies, niIhes de seneIhanles. No e una ideia peiluiladoia` Tendo isso en nenle, lodas as pessoas que ieaIizan esse lipo de lialaIho faiian len en iefIelii solie seu envoIvinenlo. Sen dvida, eIas sofieiian se sua ienncia fosse uniIaleiaI. Sen dvida, lanlen, as econonias dos pases faliicanles de ainas sofieiian se essas indsliias fossen fechadas. Mas sei que no vaIeiia a pena pagai o pieo` AIen disso, apaienlenenle exislen nuilos casos no nundo de conpanhias que deixaian de faliicai ainas paia pioduzii oulios lipos de piodulos. Tenos lanlen o exenpIo de un pas desniIilaiizado, que e inleiessanle anaIisai conpaiando-o con seus vizinhos: a Cosla Rica, que se desainou en 1949, con enoines lenefcios en leinos de padio de vida, sade e educao. Quanlo ao aigunenlo de que laIvez fosse nais ieaIisla iesliingii a expoilao de ainas a pases consideiados confiveis e seguios, devo dizei que isso iefIele una viso pouco peispicaz do assunlo. } ficou iepelidanenle piovado que isso no d ceilo. Todos conhecenos a hisliia iecenle do CoIfo Ieisico. Duianle a decada de 7O, os aIiados ocidenlais ainaian o X do Ii paia neuliaIizai a aneaa iussa. Quando o cIina poIlico nudou, o pipiio Ii foi consideiado una aneaa aos inleiesses ocidenlais. Lnlo, os aIiados coneaian a ainai o Iiaque conlia o Ii. L quando os lenpos nudaian oulia vez, essas ainas foian usadas conlia os oulios aIiados do Ocidenle no CoIfo (Kuvail). Cono iesuIlado, os pases faliicanles de ainas viian-se en gueiia conlia seus pipiios cIienles. Ln oulias paIavias, no exisle cIienle seguio paia o coneicio de ainas. No posso negai que ninha aspiiao peIo desainanenlo nundiaI e peIa desalivao do apaialo niIilai e una aspiiao ideaIisla. Mas conslalo que
111 exislen cIaias iazes paia o olinisno. Una deIas, iionicanenle, e sei nuilo difciI inaginai una siluao en que as ainas nucIeaies e oulias de desliuio en nassa sejan leis. Ninguen quei coiiei o iisco de una gueiia nucIeai lolaI. Lssas ainas so olvianenle un despeidcio de dinheiio. A pioduo e caia, e inpossveI us-Ias e s o que se pode fazei e esloc-Ias, o que lanlen cusla nuilo dinheiio. So poilanlo inleiianenle inleis e seiven apenas paia consunii iecuisos. Oulio nolivo de olinisno e o fiine enlieIaanenlo das econonias nacionais, ciiando un cIina en que as noes de vanlagens e inleiesses puianenle nacionais loinan-se cada vez nenos significalivas. Conseqenlenenle, a ideia da gueiia cono neio de iesoIvei confIilos esl coneando a paiecei decididanenle anliquada. L veidade que onde h pessoas senpie havei confIilos. L inevilveI que suijan desacoidos de lenpos en lenpos. Mas, devido a piogiessiva disseninao das ainas nucIeaies nos dias de hoje, lenos de enconliai una aIleinaliva a vioIncia paia iesoIvei os confIilos o que significa a lusca de diIogo denlio de un espiilo de ieconciIiao e conpionisso. Isso no e un desejo fanlasioso de ninha paile. A lendncia gIolaI paia a unio poIlica inleinacionaI, de que a Unio Luiopeia laIvez seja o exenpIo nais lvio, e sinlona de que e possveI visuaIizai un lenpo en que nanlei un exeicilo peinanenle apenas nacionaI paiecei desnecessiio e anlieconnico. Ln vez de pensai sonenle en piolegei as pipiias fionleiias, sei nais Igico iaciocinai en leinos de seguiana iegionaI. L isso j esl coneando a aconlecei. } exislen pIanos, se len que expeiinenlais, de inlegiai nais as defesas euiopeias, e una liigada de exeicilo fianco-aIen j exisle h nais de dez anos. Iaiece enlo possveI, peIo nenos no que se iefeie a Conunidade Luiopeia, que aquiIo que coneou sendo apenas una aIiana coneiciaI acale assunindo a iesponsaliIidade peIa seguiana iegionaI. L, se isso e possveI denlio da Luiopa, h iazes paia se espeiai que oulios giupos inleinacionais de coneicio que so nuilos possan un dia fazei o nesno. Ioique no` O suiginenlo de lais agiupanenlos paia seguiana iegionaI conliiluiiia nuilo paia que a aluaI pieocupao con as naes-eslados evoIusse paia a aceilao giaduaI de conunidades nenos iigoiosanenle definidas. LIes podeiian lanlen piepaiai o caninho paia un nundo en que no haveiia exeicilos peinanenles. Lsse ceniio leiia naluiaInenle de evoIuii en eslgios. As foias ainadas nacionais daiian Iugai a giupos iegionais de seguiana. Lsles, en seguida, podeiian sei pouco a pouco dispeisados, deixando apenas una foia poIiciaI adninisliada gIolaInenle. O piincipaI encaigo dessa foia seiia piolegei a juslia, a seguiana conun e os diieilos hunanos en lodo o nundo. Seus deveies especficos seiian poien vaiiados. Un deIes seiia a defesa conlia a apiopiiao do podei poi neios vioIenlos no que diz iespeilo ao aspeclo opeiacionaI, adnilindo-se que houvesse quesles Iegais a seien iesoIvidas anles. Mas inagino que essa foia poIiciaI seiia convocada piefeienciaInenle poi conunidades que eslivessen sol aIgun lipo de aneaa de vizinhos ou de aIguns de seus pipiios nenlios, cono os peilencenles a faces poIlicas exlienanenle vioIenlas ou peIa pipiia
112 conunidade inleinacionaI quando houvesse giande piolaliIidade de vioIncia decoiienle de confIilos de oiigen ieIigiosa ou ideoIgica, poi exenpIo. Lslanos Ionge dessa siluao ideaI, poien eIa no e lo fanlasiosa quanlo paiece a piineiia visla. TaIvez esla geiao no viva paia assisli-Ia. Mas j nos acoslunanos a vei as liopas das Naes Unidas lialaIhando paia nanlei a paz. Tanlen j eslanos coneando a piesenciai un consenso de que, sol ceilas ciicunslncias, pode sei juslificveI uliIiz-Ias de una foina nais inleivencionisla. Cono un iecuiso paia pionovei essa naicha dos aconlecinenlos podeianos consideiai a foinao daquiIo a que chano de Zonas de Iaz. Lslas seiian una ou nais pailes desniIilaiizadas de un ou nais pases paia ciiai osis de eslaliIidade, de piefeincia en ieas de inpoilncia eslialegica. Seiviiian cono faiis de espeiana paia o ieslo do nundo. Confesso que a ideia e nuilo anliciosa, nas len piecedenles. } exisle na Anlilida una zona desniIilaiizada inleinacionaInenle ieconhecida. No sou o nico a sugeiii que deveiia havei oulias. O anligo piesidenle iusso MikhaiI Coilachev piops que a iegio siluada na fionleiia sino-iussa fosse eIevada a essa calegoiia. L eu pipiio Ievanlei a ideia de que se fizesse o nesno con o Tilel. Lxislen nuilas oulias iegies no nundo aIen do Tilel onde as conunidades vizinhas se leneficiaiian enoinenenle do eslaleIecinenlo de una zona desniIilaiizada. Assin cono a India e a China dois pases ainda ieIalivanenle polies poupaiian una paiceIa consideiveI de sua ienda anuaI se o Tilel se loinasse una Zona de Iaz inleinacionaInenle ieconhecida, h nuilos oulios pases en lodos os conlinenles que seiian aIiviados da lienenda e inliI caiga de despesas con a nanuleno de liopas en suas fionleiias. Senpie achei que a AIenanha seiia un Iugai laslanle adequado paia se eslaleIecei una Zona de Iaz, poi eslai siluada no cenlio da Luiopa e Ievando-se en conla a expeiincia das duas gueiias nundiais do secuIo XX. Ln ludo isso, cieio que a Oiganizao das Naes Unidas len un papeI ciuciaI a desenpenhai. L no e o nico oiganisno dedicado a quesles gIolais. H lanlen nuilo a adniiai nas ideias que inspiian a Coile InleinacionaI de Haia, o Iundo Moneliio InleinacionaI, o anco MundiaI e oulios, cono os que se dedican a apoiai a conveno de Cenelia. Mas, no nonenlo e paia o fuluio inaginado, a Oiganizao das Naes Unidas e a nica insliluio gIolaI capaz de ao nesno lenpo foinuIai e infIuenciai poIlicas en none da conunidade inleinacionaI. L cIaio que nuilos a ciilican aIegando que e ineficienle, e e veidade que nuilas vezes suas iesoIues foian ignoiadas, alandonadas e esquecidas. Ainda assin, apesai dessas faIhas, sou un dos que conlinuan a lei o naioi iespeilo no s peIos piincpios segundo os quais foi fundada, cono poi ludo que essa insliluio ieaIizou desde o seu incio en 1945. asla nos peigunlainos se e ou no veidade que a ONU saIvou nuilas vidas ao desalivai siluaes polenciaInenle peiigosas paia leinos ceileza de que eIa e nuilo nais do que a luiociacia desdenlada que aIgunas pessoas a acusan de sei. Devenos lanlen Ievai en consideiao o giande lialaIho de suas oiganizaes sulsidiiias, lais cono UNICLI, o AIlo
113 Conissaiiado das Naes Unidas paia os Refugiados (UNHCR), a UNLSCO e a Oiganizao MundiaI de Sade. No podenos negai o seu vaIoi, ainda que aIguns de seus piogianas e poIlicas e os de oulias oiganizaes nundiais siniIaies lenhan faIhado ou sido naI oiienlados. Consideio que a Oiganizao das Naes Unidas, se desenvoIvida ao nxino de seu polenciaI, deva sei o vecuIo nais apiopiiado paia pionovei os desejos da hunanidade en geiaI. No nonenlo, esla insliluio no esl piepaiada paia faz-Io con nuila eficcia. Ioien, eslanos apenas coneando a vei o suiginenlo de una conscincia gIolaI (que a ievoIuo nas conunicaes loinou possveI). L, apesai de lienendas dificuIdades, vinos a sua ao en diveisas pailes do nundo, nesno se no nonenlo laIvez exislan apenas una ou duas naes seivindo cono ponla de Iana dessas inicialivas. O falo de eslaien luscando a Iegilinidade confeiida poi una injuno das Naes Unidas indica una peiceplveI necessidade de se juslificaien aliaves da apiovao coIeliva. O que, poi sua vez, aciedilo sei ieveIadoi do senlinenlo ciescenle de que sonos una nica e nuluanenle dependenle conunidade hunana. Una das fiaquezas das Naes Unidas, na foina cono esl aluaInenle consliluda, e o falo de as pessoas no podeien sei ouvidas individuaInenle aIi, apesai de piopoicionai un foio paia goveinos individuais. A ONU no possui quaIquei necanisno poi neio do quaI aqueIes que queiian se nanifeslai conlia seu pipiio goveino possan faIai. Iaia pioiai as coisas, o funcionanenlo do sislena de velo aluaInenle en vigoi e vuIneiveI a nanipuIao peIas naes nais podeiosas. So inpeifeies nuilo seiias. Quanlo ao piolIena de indivduos no leien diieilo a paIavia, laIvez lenhanos que pensai en aIgo nais iadicaI. Assin cono a denociacia e asseguiada poi lis piIaies independenles, o podei judiciiio, o execulivo e o IegisIalivo, lanlen piecisanos lei un oiganisno genuinanenle independenle no pIano inleinacionaI. TaIvez a ONU no seja lolaInenle adequada paia esse papeI. Ln ieunies inleinacionais, cono na Confeincia de CpuIa solie Meio Anlienle (LCO 92) no iasiI, olseivei que os indivduos que iepiesenlan seus pases inevilaveInenle pen os inleiesses de Sua nao en piineiio Iugai, apesai de o assunlo en queslo lianscendei fionleiias nacionais. Ao conliiio, quando as pessoas conpaiecen individuaInenle a ieunies inleinacionais e eslou pensando nesle nonenlo en giupos Cono o dos Medicos Inleinacionais paia a Iieveno das Cueiias NucIeaies, ou o do novinenlo conlia o coneicio de ainas pionovido peIos agiaciados con o Iinio NoleI da Iaz, do quaI fao paile h una pieocupao nuilo naioi con a hunanidade en si. O espiilo fica nuilo nais aleilo e assune dinenses veidadeiianenle inleinacionais. O que ne Ieva a iefIelii que vaIeiia a pena fundai un oiganisno cuja IiincipaI laiefa seiia noniloiai as quesles do nundo de acoido con a peispecliva da elica, una oiganizao que podeiia sei chanada de ConseIho MundiaI do Iovo (enloia, sen dvida, laIvez se pudesse enconliai un none neIhoi). Seiia foinada poi un giupo de pessoas de piocedncias das nais vaiiadas. Haveiia ailislas, lanqueiios, anlienlaIislas, advogados, poelas, acadnicos, pensadoies
114 ieIigiosos e esciiloies, len cono honens e nuIheies conuns con noliia iepulao de inlegiidade e dedicao a vaIoies elicos e hunanos fundanenlais. Ioi no sei una oiganizao inveslida de podei poIlico, seus pionuncianenlos no leiian vaIidade IegaI. Mas, en viilude de sua independncia e poi no eslai Iigada a nenhun pas ou giupo de pases e a nenhuna ideoIogia, essas deIileiaes iepiesenlaiian a conscincia do nundo. L conseqenlenenle leiian auloiidade noiaI. Sei que nuila genle vai ciilicai esla pioposla, cono lanlen o que eu disse anles solie desalivao niIilai, desainanenlo e iefoina das Naes Unidas, aIegando que nada disso e ieaIisla ou que e sinpIisla denais. Ou que no e viveI no nundo ieaI. Conludo, enloia nuilas vezes as pessoas se conlenlen apenas en ciilicai e cuIpai os oulios peIo que no d ceilo, devenos ao nenos lenlai apiesenlai ideias consliulivas. Una coisa e gaianlida. Ciaas ao anoi do sei hunano peIa veidade, peIa juslia, peIa paz e peIa Iileidade, ciiai un nundo neIhoi e nais conpassivo e una possiliIidade Ieglina. O polenciaI esl a. Se con a ajuda da educao e o uso coiielo dos neios de conunicao pudeinos conlinai aIgunas das inicialivas sugeiidas aqui con a inpIenenlao de piincpios elicos, eslaleIeceienos un cIina en que o desainanenlo e a desalivao niIilai seio aceilos sen conlioveisias. L leienos ciiado condies paia una paz nundiaI duiadouia.
115 CaItu|o 15
O PAPEL DA RELlGlO NA SOClEDADE MODERNA
L un liisle falo da Hisliia a ieIigio lei sido una giande fonle de confIilos. Ale hoje h genle sendo noila, conunidades sendo desliudas e sociedades inleiias deseslaliIizadas en conseqncia do dio e do fanalisno ieIigioso. No e a loa que nuilos queslionan a posio da ieIigio na sociedade hunana. Conludo, se exaninainos len a queslo, veiificaienos que os confIilos en none da ieIigio ln duas oiigens piincipais. H os que so sinpIesnenle o iesuIlado da diveisidade ieIigiosa as difeienas douliinais, cuIluiais e pilicas enlie una e oulia ieIigio. Ln seguida, h os confIilos que suigen denlio de conlexlos poIlicos, econnicos e oulios, nas solieludo no pIano inslilucionaI. A hainonia inlei-ieIigiosa e a chave paia supeiai os confIilos da piineiia calegoiia. No caso da segunda, e pieciso enconliai oulias soIues. A secuIaiizao e, en especiaI, a sepaiao da hieiaiquia ieIigiosa das insliluies do Lslado poden ajudai a ieduzii os piolIenas. Nesle capluIo, poien, vanos lialai da hainonia inlei-ieIigiosa. Lsle e un aspeclo inpoilanle daquiIo que chanei de iesponsaliIidade univeisaI. Lnlielanlo, anles de exaninai o assunlo en delaIhes, laIvez vaIha a pena anaIisai se a ieIigio e de falo ieIevanle paia o nundo nodeino. Muilas pessoas afiinan que no e. Tenho olseivado que a ciena ieIigiosa no e un pie-iequisilo nen paia a condula elica nen paia a pipiia feIicidade. } disse lanlen que, quei a pessoa pialique ou no una ieIigio, as quaIidades espiiiluais de anoi, conpaixo, pacincia, loIeincia, geneiosidade, huniIdade e oulias nais so indispensveis. Ao nesno lenpo, queio deixai cIaio que, na ninha opinio, essas quaIidades so desenvoIvidas de nodo nuilo nais fciI e eficienle aliaves da pilica ieIigiosa. Tanlen aciedilo que h un enoine lenefcio pessoaI quando se pialica sinceianenle una ieIigio. Iessoas que desenvoIveian una fe sIida, laseada na conpieenso e apiofundada na pilica diiia, en geiaI Iidan nuilo neIhoi con as adveisidades do que as que no ln essa fe. Assin, eslou convencido de que a ieIigio len un polenciaI in1enso paia ajudai a hunanidade a sei neIhoi. Quando len enpiegada, e un insliunenlo exlienanenle eficaz paia eslaleIecei condies que favoiean a feIicidade hunana. De nodo especfico, pode iepiesenlai un papeI piinoidiaI ao eslin1uIai nas pessoas a noo de iesponsaliIidade peIos oulios e a necessidade de discipIina elica. Nesses leinos, poilanlo, acho que a ieIigio ainda e ieIevanle hoje. Mas pensen nislo lanlen: h aIguns anos, o coipo de un honen da Idade da Iedia foi iesgalado do geIo dos AIpes euiopeus. Apesai de lei nais de cinco niI anos, eslava peifeilanenle conseivado. Ale suas ioupas se enconliavan
116 quase inlaclas. Lenlio-ne de pensai na epoca que, se fosse IossveI liaz-Io de voIla a vida poi Un dia, descoliiianos o quanlo lenos en conun Con eIe. Deceilo saleianos que eIe lanlen se pieocupava con sua fanIia e enles queiidos, Con sua sade, e assin poi dianle. A despeilo das difeienas de cuIluia e de foina de expiesso, ainda assin seianos capazes de nos idenlificai con seus senlinenlos. L no haveiia iazo paia supoi que eIe eslivesse nenos inleiessado do que ns en queiei sei feIiz e no sofiei. Se a ieIigio, con sua nfase en supeiai o sofiinenlo Con a pilica da discipIina elica e o cuIlivo do anoi e da conpaixo, foi Consideiada ieIevanle no passado, no vejo poi que no o seiia lanlen hoje. L adnissveI que no passado o vaIoi da ieIigio lenha sido nais evidenle Ioique o sofiinenlo hunano eslava nais visveI, j que no exislian as conodidades e iecuisos nodeinos. Mas, cono o sofiinenlo ainda exisle solieludo o sofiinenlo nenlaI e enocionaI e Ioique a ieIigio, aIen de sua veidade saIvadoia, aIega sei capaz de ajudai-nos a supeiai o Sofiinenlo, ceilanenle eIa ainda e ieIevanle. Cono enlo conseguii a hainonia necessiia paia soIucionai Os confIilos ieIigiosos` A iesposla e a nesna que se d paia as Iessoas que queien apiendei a ConlioIai suas ieaes aos pensanenlos e enoes negalivos e cuIlivai quaIidades espiiiluais: desenvoIvei a capacidade de Conpieenso. Iiineiio, lenos de idenlificai os faloies que a olsliuen. Depois, enconliai os neios de supei-Ios. TaIvez un dos faloies que nais olsliuen a hainonia inlei-ieIigiosa seja a incapacidade de peicelei o vaIoi das liadies de fe dos oulios. Ale len iecenlenenle a conunicao enlie as difeienles cuIluias, e nesno enlie as difeienles conunidades, eia Ienla ou inexislenle. Ioi isso, a conpIacncia paia con oulias liadies de fe no eia necessaiianenle nuilo inpoilanle, excelo, e cIaio, quando nenlios de difeienles ieIigies vivian Iado a Iado. Mas essa alilude no e nais viveI. No nundo de hoje, cada vez nais conpIexo e inleidependenle, sonos oliigados a adnilii a exislncia de oulias cuIluias, giupos elnicos e deceilo oulios lipos de fe. Coslenos ou no, a naioiia de ns convive diaiianenle con essa diveisidade. Cieio que a neIhoi naneiia de chegai a conpieenso nlua e aliaves do diIogo con nenlios de oulias liadies de fe. Vejo diveisos caninhos paia isso. So nuilo vaIiosas as ieunies con esludiosos nas quais os ponlos en conun e, o que e nais inpoilanle, as diveigncias enlie as difeienles ieIigies sejan expIoiados e exaninados. Ln oulio pIano, so nuilo leis os conlalos enlie pessoas conuns que pialiquen ieIigies difeienles paia liocai expeiincias e infoinaes. TaIvez seja essa a foina nais eficienle de conhecei as douliinas dos oulios. No neu caso, os enconlios con o faIecido Thonas Meilon, un nonge calIico da Oiden Cisleiciense, foian exliaoidinaiianenle inspiiadoies. Ajudaian-ne a desenvoIvei una piofunda adniiao peIos pieceilos ciislos. Tanlen acho que os enconlios de Ideies ieIigiosos paia iezaien junlos poi causas conuns so nuilo pioveilosos. A ieunio en Assis, na IlIia, en 1986, quando iepiesenlanles das naioies ieIigies do nundo se uniian paia iezai peIa paz, foi, cieio eu, exlienanenle lenefica paia os fieis de
117 nuilas ieIigies, pois sinloIizava a soIidaiiedade e un conpionisso con a paz denonsliado poi lodos os que pailicipaian. IinaInenle, acho que as peiegiinaes en conjunlo de nenlios de difeienles liadies de fe poden lanlen sei de giande uliIidade. Ioi denlio desse espiilo que, en 1993, fui a Louides e depois a }eiusaIen, un IocaI sagiado paia lis das naioies ieIigies do nundo. Visilei lanlen diveisos sanluiios hinduslas, isInicos, jain e sique, lanlo na India quanlo no exleiioi. Mais iecenlenenle, en seguida a un seniniio paia disculii e pialicai a nedilao das liadies ciisl e ludisla, pailicipei de una peiegiinao hisliica con pialicanles das duas ieIigies que incIuiu un piogiana de oiaes, nedilaes e diIogo sol a ivoie odhi, en odh Caia, na India, un dos nais inpoilanles sanluiios do ludisno. Quando ocoiien liocas cono essas, os seguidoies de una ieIigio descolien que os pieceilos de oulias cienas ofeiecen a nesna inspiiao espiiiluaI e oiienlao elica a seus seguidoies. Iica evidenle lanlen que, sejan quais foien as difeienas de douliina, lodas as piincipais ieIigies eslo pieocupadas en ajudai as pessoas a se loinaien neIhoies seies hunanos. Todas do ieIevo ao anoi, a conpaixo, a pacincia, a loIeincia, ao peido, a huniIdade, e lodas so capazes de ajudai os indivduos a desenvoIveien essas quaIidades. AIen do nais, o exenpIo ofeiecido peIos fundadoies de cada una das giandes ieIigies denonslia cIaianenle a inleno de ajudai os seneIhanles a enconliai a feIicidade aliaves do desenvoIvinenlo dessas quaIidades. Todos viveian suas vidas pessoais con giande sinpIicidade, lendo cono liao dislinlivo de seu conpoilanenlo a discipIina elica e o anoi poi lodos os seneIhanles. No viveian fauslosanenle cono ieis ou inpeiadoies. IeIo conliiio, aceilaian voIunlaiianenle o sofiinenlo sen consideiai as piivaes con a finaIidade de leneficiai a hunanidade inleiia. Ln seus ensinanenlos, lodos iessaIlaian de nodo especiaI a inpoilncia do anoi, da conpaixo e da ienncia aos desejos egoslas. L cada un deIes exoilou-nos a liansfoinai nossos coiaes e nenles. Sen dvida, quei lenhanos fe ou no, lodos neiecen a nossa adniiao nais piofunda. AIen do diIogo con os seguidoies de oulias ieIigies, devenos olvianenle inlioduzii en nossa vida diiia a pilica dos ensinanenlos de nossa pipiia ieIigio. Tendo expeiinenlado os lenefcios do anoi, da conpaixo e da discipIina elica, ieconheceienos con faciIidade o vaIoi dos ensinanenlos aIheios. Iaia isso, conludo, e indispensveI eslainos conscienles de que a pilica ieIigiosa inpIica nuilo nais do que apenas dizei eu cieio, ou, cono no ludisno, eu ne aliigo. InpIica lanlen nuilo nais do que apenas visilai lenpIos, sanluiios ou igiejas. L esludai ieIigio no liaz giandes pioveilos se o que se apiende no chega a peneliai no coiao e se nanlen sonenle no pIano inleIecluaI. Conlai sonenle con a fe sen conpieenso nen pilica dos ensinanenlos no e suficienle. Cosluno dizei aos lilelanos que liazei consigo a na|a (oljelo paiecido con un iosiio) no liansfoina ninguen en un pialicanle ieIigioso. O esfoio que fazenos con
118 sinceiidade paia nos liansfoinanos espiiiluaInenle e o que nos lona veidadeiios pialicanles de una ciena. Una das coisas que Conpiovan o vaIoi da genuna pilica ieIigiosa e a conslalao de que, aIen da ignoincia, oulio faloi piepondeianle que conliilui paia a desainonia ieIigiosa e o ieIacionanenlo pouco saudveI das pessoas con suas cienas. Lna vez de apIicai os pieceilos ieIigiosos na vida pessoaI, nuilos ln a lendncia de uliIiz-Ios cono apoio paia aliludes aulocenliadas. A ieIigio funciona cono aIgo que se possui ou un iluIo que dislingue a pessoa dos oulios. Islo e seguianenle una disloio e un peiigo. Nesle caso, en vez de usai o neclai da ieIigio paia puiificai os eIenenlos que envenenan nossos coiaes e nenles, usanos esles e eIenenlos negalivos paia envenenai o neclai da ieIigio. Mas e pieciso ieconhecei que isso iefIele oulio piolIena, inpIcilo en lodas as ieIigies. Refiio-ne ao falo de cada una deIas aIegai sei a nica ieIigio veidadeiia. Cono iesoIvei essa dificuIdade` Adnile-se que, do ponlo de visla do pialicanle, seja inpiescindveI lei un conpionisso especfico con sua pipiia fe. Tanlen e adnissveI que isso esleja Iigado a piofunda convico de que seu caninho e o nico que Ieva a veidade. Mas e pieciso enconliai neios de conciIiai esla convico con a das oulias ieIigies. Ln leinos pilicos, os pialicanles deven piocuiai ao nenos aceilai a Iegilinidade dos ensinanenlos de oulias ieIigies, nanlendo ao nesno lenpo un conpionisso iiiesliilo con a sua pipiia. No que loca a Iegilinidade das aIegaes de veidade nela fsica de una deleininada ieIigio, isso e sen dvida una queslo inleina daqueIa ieIigio. No neu caso, eslou convencido de que o ludisno ne ofeiece a esliuluia nais eficienle paia apoiai neus esfoios de desenvoIvinenlo espiiiluaI aliaves do cuIlivo do anoi e da conpaixo. Ao nesno lenpo, lenho de adnilii que enquanlo o ludisno iepiesenla o neIhoi caninho paia nin ou seja, condiz con neu cailei, neu lenpeianenlo, ninhas incIinaes e neus anlecedenles cuIluiais , assin lanlen deve sei o ciislianisno paia os ciislos. Iaia eIes, o ciislianisno e o neIhoi caninho. No posso, poilanlo, laseai-ne en ninha expeiincia pessoaI paia afiinai que o ludisno e neIhoi paia lodos. As vezes penso na ieIigio cono un ienedio paia o espiilo hunano. Iaia juIgainos ieaInenle a eficcia de un ienedio, e necessiio veiificai se seu uso e convenienle paia una deleininada pessoa en deleininadas ciicunslncias. No adianla dizei que laI ienedio e nuilo lon poique conlen lais e lais ingiedienles. Se eIininainos da equao o pacienle e o efeilo do ienedio naqueIa pessoa, esle aigunenlo no len senlido. O que inpoila dizei que no caso daqueIe pacienle en especiaI, con aqueIa doena en especiaI, aqueIe ienedio e o nais eficaz. Aconlece o nesno con as difeienles liadies ieIigiosas: podenos dizei que essa e a nais convenienle paia aqueIa deleininada pessoa. No adianla Ianai no da fiIosofia ou da nelafsica paia aigunenlai que una ieIigio e neIhoi do que oulia. O inpoilanle e, seguianenle, a sua eficincia paia cada pessoa.
119 Minha naneiia de iesoIvei a apaienle conliadio enlie a ceileza de sei a nica ieIigio e a nica veidade que cada ieIigio nanifesla e a inegveI nuIlipIicidade de cienas e conpieendei que paia un nico indivduo isoIadanenle s pode havei de falo una veidade e una ieIigio. Lnlielanlo, do ponlo de visla da sociedade en geiaI, piecisanos aceilai o conceilo de nuilas veidades, nuilas ieIigies. Conlinuando con a nossa anaIogia nedica, paia aqueIe pacienle deleininado o ienedio adequado e de falo o nico ienedio. Mas isso no significa que no exislan oulios ienedios adequados a oulios pacienles. Ln neu nodo de pensai, a diveisidade que exisle enlie as viias liadies ieIigiosas e exlienanenle eniiquecedoia. Ioi isso, no e difciI afiinai que, en piincpio, lodas as ieIigies so iguais. Todas so iguais quando saIienlan que o anoi e a conpaixo so indispensveis denlio do conlexlo da discipIina elica. Mas afiinai islo no quei dizei que lodas so essenciaInenle una coisa s. As conpieenses conliadiliias dos conceilos de ciiao e ausncia de incio foinuIadas peIo ludisno, peIo ciislianisno e peIo hindusno, poi exenpIo, ieveIan que leienos de nos sepaiai quando enliainos no leiieno da nelafsica, apesai das nuilas siniIaiidades ieais que sen dvida exislen. Lssas conliadies poden no sei nuilo inpoilanles nos eslgios iniciais da pilica ieIigiosa, nas, a nedida que avananos no caninho de una liadio ieIigiosa, sonos oliigados a ieconhecei as difeienas fundanenlais quando cheganos a deleininados ponlos. Ioi exenpIo, o conceilo de ienascinenlo no ludisno e en diveisas oulias anligas cienas indianas pode sei inconpalveI con a ideia ciisl de saIvao. Isso no piecisa sei nolivo de desnino, poien. Denlio do pipiio ludisno exislen ponlos de visla dianeliaInenle oposlos no que se iefeie a nelafsica. No nnino, loda essa diveisidade nos noslia que lenos a escoIha difeienles esliuluias onde siluai a discipIina elica e o desenvoIvinenlo de vaIoies espiiiluais. Lsla e a iazo poi que no defendo una supei-ieIigio ou una nova ieIigio nundiaI. Seiian peididas as caiacleislicas nicas das difeienles liadies de fe. AIgunas pessoas, e veidade, suslenlan que o conceilo ludisla do snunqa|a, ou vazio, e lasicanenle iguaI a ceilas aloidagens paia se conpieendei o conceilo de Deus. Ainda assin, h iessaIvas a fazei. A piineiia e que podenos de falo inleipielai esse conceilo, nas ale que ponlo sei possveI nanlei fideIidade aos ensinanenlos oiiginais se o fizeinos` Lxislen seneIhanas iiiefulveis enlie o conceilo ludisla naaiana de Dnarna|aqa, e Nirnana|aqa e o da liindade ciisl de Deus cono Iai, IiIho e Lspiilo Sanlo. Mas da a afiinai que o ludisno e o ciislianisno so a nesna coisa e ii un pouco Ionge denais, penso eu! Cono diz un veIho dilado lilelano, e pieciso lei cuidado paia no pi a calea de un iaque no coipo de un caineiio ou vice-veisa. O que se exige, en vez disso, e o desenvoIvinenlo de una aulnlica noo de pIuiaIisno ieIigioso. Islo e especiaInenle veidadeiio se Ievainos nesno a seiio nosso iespeilo peIos diieilos hunanos cono un piincpio univeisaI. Con ieIao a esse pIuiaIisno ieIigioso, acho nuilo aliaenle a ideia
120 de un paiIanenlo nundiaI de ieIigies. Iaia coneai, a paIavia paiIanenlo liansnile una sensao de denociacia. e o pIuiaI ieIigies sulIinha a inpoilncia do piincpio de una nuIlipIicidade de liadies ieIigiosas. A viso veidadeiianenle pIuiaIisla da ieIigio que un paiIanenlo cono esle piopoicionaiia seiia, a neu vei, de giande ajuda. Inpediiia os exlienos do fanalisno ieIigioso e, sinuIlaneanenle, a insislncia en sincielisnos desnecessiios.Ligada a queslo da hainonia inlei-ieIigiosa, cieio que devo dizei aIguna coisa solie conveiso ieIigiosa. Lsle e un assunlo que piecisa sei lialado con exliena seiiedade. L fundanenlaI lei conscincia de que o falo de se conveilei a aIguna ieIigio poi si s no loina una pessoa neIhoi, ou seja, nais discipIinada, nais conpassiva ou de coiao nais aleilo. L nuilo nais pioveiloso a pessoa concenliai-se en sua liansfoinao espiiiluaI aliaves da pilica da conleno, da viilude e da conpaixo. A nedida que as iefIexes e pilicas de oulias ieIigies so ieIevanles ou leis a nossa fe, vaIe a pena apiendei con os oulios. Ln aIguns casos, pode ale sei inleiessanle adolai aIgunas deIas. Quando isso e feilo con saledoiia, e possveI nanlei a fiineza do conpionisso con nossa pipiia fe. Lsle e un lon caninho poique no ofeiece o iisco da confuso, especiaInenle a iespeilo das difeienles naneiias de vivei que coslunan aconpanhai difeienles liadies de fe.Tendo en visla a giande diveisidade de seies hunanos, e foioso que, en neio a niIhaies de pialicanles de una deleininada ieIigio, aIguns deIes consideien nais salisfaliia a aloidagen de oulia ieIigio a elica e ao desenvoIvinenlo espiiiluaI. Iaia aIguns, os conceilos de ienascinenlo e |arna paieceio nais eficienles paia eslinuIai a aspiiao de desenvoIvei o anoi e a conpaixo con naioi iesponsaliIidade. Iaia oulios, o conceilo de un ciiadoi lianscendenle e anoioso paiecei ainda neIhoi. Nessas ciicunslncias, e inpiescindveI que essas pessoas se queslionen iepelidanenle: Lslou aliado poi essa oulia ieIigio peIas iazes ceilas` No seiian apenas os aspeclos cuIluiais e iiluais que ne seduzen` Ou seiian os ensinanenlos fundanenlais` Sei que eslou achando que, se ne conveilei, a nova ieIigio sei nenos exigenle do que ninha ieIigio aluaI` Digo isso poique senpie ne chanou a aleno o falo de aIgunas pessoas, ao se conveileien paia una ieIigio que no faz paile de sua heiana cuIluiaI, adolaien con fieqncia ceilos aspeclos supeificiais da cuIluia a quaI sua nova ciena peilence. Mas sua pilica da nova fe no vai nuilo aIen disso. Quando a pessoa decide adolai una nova fe depois de un piocesso de Ionga e naduia iefIexo, e nuilo inpoilanle nunca esquecei a conliiluio posiliva de cada liadio ieIigiosa i hunanidade. Iois h o iisco de, ao piocuiai juslificai sua deciso peianle os oulios, a pessoa ciilicai sua anliga fe. L pieciso evilai isso. O falo de una ieIigio no sei nais eficienle paia un indivduo no significa que lenha deixado de leneficiai a hunanidade. IeIo conliiio, podenos eslai ceilos de que quaIquei una das ieIigies seiviu de inspiiao paia niIhes de pessoas no passado, inspiia niIhes hoje en dia e ainda vai inspiiai niIhes a seguiien un caninho de anoi e conpaixo no fuluio. O ponlo que se deve lei senpie en nenle e que, en piincpio, o oljelivo da ieIigio cono un lodo e lonai nais fciI o exeiccio do anoi, da
121 conpaixo, da pacincia, da loIeincia, da huniIdade, da capacidade de peido e de lodas as oulias quaIidades espiiiluais. Se no Ihes deinos inpoilncia, se deixainos de pialic-Ias en nossa vida diiia, nudai de ieIigio ou peinanecei na nossa ainda que sejanos cienles feivoiosos no vaIei de nada. Seiia fazei o nesno que o doenle giave que apenas I lialados solie sua doena, nas deixa de seguii o lialanenlo piesciilo. AIen do nais, se ns, que pialicanos una ieIigio, no sonos conpassivos e discipIinados, cono espeiai que os oulios o sejan` Se quiseinos eslaleIecei una veidadeiia hainonia nascida do iespeilo e da conpieenso nluos, a ieIigio len un enoine polenciaI paia faIai con auloiidade solie quesles noiais de vilaI inpoilncia cono paz e desainanenlo, juslia sociaI e poIlica, neio anlienle e nuilas oulias que afelan loda a hunanidade. Lnquanlo no puseinos en pial1ca nossos pipiios ensinanenlos espiiiluais, nunca seienos Ievados a seiio. L isso significa, enlie oulias coisas, dai un lon exenpIo desenvoIvendo ieIaes hainoniosas con oulias liadies de fe.
122 CaItu|o 16
UM APELO
Tei chegado as Ilinas pginas desle Iivio faz Ienliai a liansiloiiedade de nossa vida. Cono passa ipido e cono Iogo cheganos ao nosso Ilino dia. Denlio de nenos de cinqenla anos, eu, Tenzin Cyal-so, o nonge ludisla, seiei apenas una Ienliana. Na veidade, e pouco piovveI que quaIquei una das pessoas que eslejan agoia Iendo eslas paIavias possa eslai viva daqui a cen anos. O lenpo passa inexoiaveInenle. Quando conelenos eiios no podenos voIlai os ponleiios do ieIgio paia lenlai oulia vez. A nica coisa que podenos fazei e usai len o piesenle. Lnlo, quando nosso Ilino dia chegai, podeienos oIhai paia lis e vei que vivenos vidas pIenas, piodulivas e significalivas, o que nos liai aIgun confoilo. Do conliiio, a liisleza pode sei nuilo giande. A escoIha enlie as duas aIleinalivas cale sonenle a ns. A neIhoi naneiia de lei ceileza de que un dia nos apioxinaienos da noile sen ienoisos e agindo de naneiia iesponsveI e nanifeslando conpaixo peIos oulios no piesenle. Na veidade, isso e de nosso pipiio inleiesse e no apenas poique v nos leneficiai no fuluio. Cono vinos, a conpaixo e una das coisas que nais do senlido as nossas vidas. L a fonle de loda feIicidade e aIegiia duiadouias. L o aIiceice de un lon coiao, o coiao daqueIe que age nolivado peIa vonlade de ajudai os oulios. Ioi neio da londade, da afeio, da honeslidade, poi neio da veidade e da juslia paia con lodos os oulios e que asseguianos nossos pipiios lenefcios. Lsla no e una queslo paia sei delalida con leoiizaes conpIicadas. L una queslo sinpIes, de lon senso. No h cono negai que a consideiao peIos oulios e aIgo vaIioso. No h cono negai que a nossa feIicidade esl inexliicaveInenle enlieIaada a feIicidade dos oulios. No h cono negai que, se a sociedade sofie, ns lanlen sofienos. Nen h cono negai que quanlo nais aninosidade h en nossos coiaes, nais infeIizes nos lonanos. Ioi isso, podenos iejeilai ludo o nais: ieIigio, ideoIogia, loda a saledoiia iecelida. Mas no podenos escapai a necessidade de anoi e conpaixo. Lsla, enlo, e a ninha ieIigio veidadeiia, ninha fe sinpIes. Nesle senlido, no e pieciso exislii lenpIo ou igieja, nesquila ou sinagoga, no h necessidade de fiIosofia, douliina ou dogna conpIicados. Nosso pipiio coiao e nossa pipiia nenle so o lenpIo. A douliina e a conpaixo. Anoi peIos oulios e iespeilo poi seus diieilos e sua dignidade, sejan eIes quen foien ou o que foien: e s o que afinaI piecisanos lei. Se pialicainos isso en nossas vidas diiias, no inpoila se sonos insliudos ou ignoianles, se aciedilanos en uda ou en Deus, se seguinos oulia ieIigio ou no seguinos nenhuna. Desde que lenhanos conpaixo peIos oulios e sejanos capazes de nos conlei, nolivados peIa noo de iesponsaliIidade, no h dvida de que seienos feIizes. Ioi que, enlo, se e lo sinpIes sei feIiz, achanos que e lo difciI` LanenlaveInenle, apesai de quase lodos ns nos consideiainos conpassivos, coslunanos ignoiai essas veidades laseadas no
123 puio lon senso. Deixanos de enfienlai nossos pensanenlos e enoes negalivos. Ao conliiio do fazendeiio que aconpanha as eslaes do ano e no hesila en coneai a cuIlivai a leiia quando chega a hoia, despeidianos lenpo denais en alividades sen senlido. Senlinos piofundo pesai con ieIao a assunlos lanais cono peidei dinheiio e, ao nesno lenpo, sonos negIigenles con o que e de falo inpoilanle sen que o nenoi senlinenlo de ienoiso nos peiluile. Ln vez de nos aIegiainos con as opoilunidades que lenos de conliiluii paia o len-eslai aIheio, s pensanos en piazeies fceis. Recusano- nos a pensai nos oulios aIegando que eslanos nuilo ocupados. Coiienos paia I e paia c fazendo cIcuIos e dando leIefonenas e achando que e neIhoi assin. Iazenos una coisa j pieocupados con lei de fazei oulia difeienle caso aIgo no saia cono espeianos. L en ludo isso uliIizanos apenas os nveis nais supeificiais, eIenenlaies e nenos iefinados do espiilo hunano. AIen do nais, poi eslainos desalenlos as necessidades dos oulios, acalanos inevilaveInenle Ihes causando naI. Achanos que sonos nuilo inleIigenles, nas cono e que usanos nossos laIenlos` Con denasiada fieqncia ns os usanos paia enganai nosso pixino, apioveilai-nos deIe e sulii a sua cusla. L quando as coisas no do ceilo, cheios de hipociisia, ns o cuIpanos poi nossos piolIenas. No enlanlo, a aquisio de oljelos naleiiais no piopoiciona salisfao duiadouia. No inpoila quanlos anigos conquislenos, no seio eIes que de falo vo fazei a nossa feIicidade. L enliegai-se aos piazeies dos senlidos e apenas un convile a viias foinas de sofiinenlo. L cono o neI Ianluzado na Inina de una espada. Nen poi isso devenos despiezai nosso coipo. IeIo conliiio, pois no podenos fazei nada poi ninguen nen poi ns nesnos sen que eIe esleja len. Mas piecisanos evilai os exlienos que poden nos piejudicai. Quando nos concenlianos no que e nundano, o essenciaI peinanece escondido de ns. L cIaio que se pudessenos sei veidadeiianenle feIizes dessa naneiia, esle lipo de vida seiia inleiianenle iazoveI. Mas no podenos. Na neIhoi das hipleses, a vida vai lianscoiiendo sen giandes aloiiecinenlos. Mas os piolIenas chegan, nais cedo ou nais laide, e nos enconlian despiepaiados. No salenos cono Iidai con eIes. L nos desespeianos, e nos Ianenlanos. Ioilanlo, uno ninhas duas nos e apeIo a voc, Ieiloi, paia que lone o ieslo de sua vida lo significalivo quanlo possveI. Iaa isso aliaves da pilica espiiiluaI, se pudei. Cono espeio lei deixado cIaio, no h nada de nisleiioso nisso. Consisle apenas en agii Ievando os oulios en consideiao. L se voc o fizei con sinceiidade e peisislncia, pouco a pouco, passo a passo, sei capaz de ieoidenai seus hlilos e aliludes e pensai nenos en seu pequeno nundo de inleiesses e nais nos inleiesses de lodas as oulias pessoas. L enconliai paz e feIicidade paia si nesno. Alandone a inveja, desapegue-se do desejo de soliepujai os oulios. Ln vez disso, lenle fazei len a eIes. Con londade e genliIeza, con coiagen e confiando que e assin que lei sucesso de falo, iecela-os con un soiiiso. Seja
124 se fossen anigos nuilo pixinos. No digo isso cono DaIai Lana ou cono aIguen que lenha podeies ou laIenlos especiais. No os lenho. IaIo cono un sei hunano, aIguen que, cono voc, quei sei feIiz e no sofiei. Mas se voc poi aIgun nolivo no pudei ajudai as oulias pessoas, piocuie ao nenos no Ihes fazei nenhun naI. Consideie-se un luiisla. Iense no nundo cono e vislo do espao, lo pequeno e insignificanle, e ainda assin lo leIo. Haveiia ieaInenle aIguna coisa a ganhai fazendo naI a aIguen duianle a nossa eslada aqui` No seiia piefeiveI e nais iazoveI diveilii-se e apioveilai a ocasio lianqiIanenle cono se eslivesse visilando un Iugai difeienle` Ioilanlo, se en seu passeio peIo nundo voc dispusei de un nonenlo, lenle ajudai, nesno que de foina nodesla, aqueIes que so opiinidos ou que poi aIguna iazo no poden ou no queien ajudai a si nesnos. Tenle no dai as coslas aqueIes cuja apaincia e peiluiladoia, aos naIliapiIhos e enfeinos. Iiocuie nunca pensai neIes cono se fossen infeiioies. Se pudei, no se consideie neIhoi do que nen nesno o nendigo nais huniIde. Vocs dois leio a nesna apaincia depois da noile. Iaia enceiiai, goslaiia de conpailiIhai con voc una lieve oiao que seive e giande inspiiao paia neu piopsilo de fazei len aos oulios. Que eu ne loine en lodos os nonenlos, agoia e senpie, un pioleloi paia os despiolegidos, un guia paia os que peideian o iuno, un navio paia os que len oceanos a ciuzai, una ponle paia os que len iios a aliavessai, un sanluiio paia os que eslo en peiigo, una Inpada paia os que no ln Iuz, un iefgio paia os que no ln aliigo e un seividoi paia lodos os necessilados.