Você está na página 1de 72
A ANALISE DO COMPORTAMENTO NO LABORATORIO DIDATICO Maria Amelia Matos e Gerson Yukio Tomanari Departamento de Psicologia Experimental Universidade de Sao Paulo Heine] fo6651 na> estaqo ore" 6961 ‘ouep ‘aewemo] | muaameodsio) aa se enim soe epod SoumrengrT = ouonioge 3p Heme ~ mead eBoqeteg worertorse Nast sopapdy Toor ‘ouEHY ‘oeg OFS ~ HENEMOL OFM UOE=ID a SNE ‘pw my 20d / oonFpIP cuseoge om omatmEodmED op aaTFUE y -6E51 “epaury ey ‘sineyy eegtn| “TY SOWATT da Sm¥OLIO3 SOG TYNOIDYN OLYDIGNIS INOI-YWOYSVOOTVIVD “US¥EaaID vig ws post ‘Rstag ou ossaudury amor yorraBoyar aq tuo> 9foweer maa Lo09-961h (to) x24 ~ 0009-961 [10] auog stig ~ ds ~Henmeg ~ ozt-09¢90 sroqumey ~ t£9 "2D epAy “BF stouey¢ eoup “ejad sopumbpe soyanig ‘Toor ~ exaseq opts et sobertorSg asl “a1D FH opeBoTRE> 195 cua ns “ron 20d orfnpordas« epiqosd g ‘Solo Sop Essordio Opsoad v mos “osssooad zonbjenb 20d eprenpoxdst 18 propod ou aisop oud reamquoN “SOpearesar Soxap so sopoy ‘OgHID omprasy enboy ‘omuone[y opSex0K py EUAN ees 2 ATI MOM sade 9 ngri5 oialang ‘ouapodey sour seomy sagSensny Toor “ep ojpueyy eoupy @ wBikdeD, Toor “ore HRY ELEN @ myiK EOOr ‘UeuRMUO] opm; wosiay @ 1yBddo> Por uma ciéncia natural SEEEEEEEE EEE e Experimental Peete do Comportamento este livro, estarermos propondo uma postura cientifica para a tarefa do estudo do comportamento. Especificamente, estaremos estudando ex- perimentalmente alguns principios e leis de uma area da Psicologia denominada “Andlise do Comportamento”. Nossa opcao se justifica por avaliarmos que esta area da Psicologia é a que mais sistematicamente tem realizado um programa experimental de investigacio dos processos comportamentais. A Anilise Experimental do Comportamento € uma 4rea da Psicologia que se insere no contexto das disciplinas das ciéncias naturais, tais como a Biologia, a Fisica, a Quimica. Porque é uma ciéncia natural, ndo se uti- lizam, nesta area, explicagées que recorrem a fatores que nao existam nas dimensdes espacial e temporal (no se aceitam explicagbes metafisicas ou sobrenaturais, por exemplo). Uma instancia de explicagées metafisi- cas para o comportamento recusada pela Anélise Experimental do Com- portamento é atribuir ao self - um agente auténomo que causa o comportamento das pessoas € que opera em um construto hipotético denominado mente ~ 2 causa de um comportamento. No paradigma da Anélise Experimental do Comportamento, os orga- nismos que se comportam sdo vistos como produtos naturais de proces- sos biolégicos evolutivos. Os comportamentos so processos naturais, Proprios dos organismos vivos, como respirar, digerir etc., e sao dirigidos pelo ambiente — nao por fatores adimensionais. Sendo o comportamen- to ¢ o ambiente eventos naturais e independentes, a relacio entre eles. pode ser interpretada como uma relacdo funcional entre variaveis, tal EM ERMERERM RXR ERA MEARE RARER BRE Mell altel Ml D reine Madly Fu wre Sod) UTE SSqSSp Ogseonde ap PuLIO] © DAaDsap 3 Spouiod ‘siuevoduay tas oueumy pote odwon o zapusaic Sou sodure> sowuss9;1p wo opserae ap seusi0} seurpA e ooyRuap aucdhe ep apod anb eorseq eurdrssip eum 9 Siuswenodwio; Op ssyyay-y «SOpEUISHa-Sap,, ‘O}Od o1799 aye ‘3 sopeMsUa 285 opuspod ‘storsourpour omio> Soxsta OFS ([euO!OUID 9 feqlaA ‘so1ou) odg zonbrenb ap sojwaureuioduzo> ‘omaurewzoduner op asteuy ep eaninad stad eq ‘sezpuside snas ap ojzeueoduios 0 usps wonSosuos ory 8p 2 soprpeons-wiaq ops 9s (sreuorssyord somno sop ruotew & 2) saiop “Eonpe so ‘o|duraxs 20g ¢o]-yroyfout sp SeULIO; Ua asseifnsoz OB osst 35 caupureuoduio> um .epusjua errewretpe sou anb ap ‘sieuapy ya seriaut -72}U9 ‘soopyfod ‘sonrayua8ua ‘steDos saquaysisse ‘sopesoape ‘sazossajoxd ‘sted :sopoi ap [euorssyord 2 emos apepytqesuodsax ep aured 9 0510359 3859 'S0u Sopos ap epi ap saoSrpuoo sep euOYfour e axed exxi0} eure 9p AMguIUE> ap oanalgo o uray Wanb ered ayuEYOdus arduuas 9 oyuaut “euoduio> o ummiaye anb sjaapuiea sv a1qos ajonuo> amBasuo> ‘opnuas assen “SuBope seu aye 2 ‘eupRiqre souat ‘eisn{ stew “artiaDyo seu rma 5p Brot ESSOU TRLION & Hepinfe wressod anb eiBojouay eum > oytrouD -sipio> ap euzioy eum emym> essou ered rezinqruodstp ‘opuazey wsse 9 “OiUSLTE NodtHoy osS6H LieIapE SAB SDOSIPUGD Se a staartrea se zeoyTUApE iempord an op steur opt ‘oieureyoduzos op eistjeue o ered “eoypusis 2389“ oquaureuioduio> op 3foNtH>, our, ou zoxeY essod anb apepyasoy siwarede ep sesady “,onisuieuiodwo op ajonuos, opemwmousp aqusu “uanbay 9 stejwsureiiodiuor seistreur sop saose ap oiunlaos ‘assy “sossas0id 83889 zeDyrpom Bred no/> zeys9 ered o/> aznpord ered SePIsoatasap zas-wapod sta] seisdu sepeaseq seiZojoud2) ‘ayourazuonb “AsqNs ‘2 SeiISY OES STa] seisou sepeaseq saostpard ‘sepeisay 9 seNDSap os eSuepnur 9 ojtiownajonuasep fas wanazssop anb siST -Tepos 9 0 “18g aluaqure op soyuaas no ‘sonpyarput somno ap no oudoad op steqour Exroduioo somuane sous saysa urel9s ‘soqtiaAa sozmo wo saosefar sens Wd SOpepmyse 9 SoqEDsap ops steusuIEIOduIOD soqaAd ‘BUNdDsIp essap ">uqnE ep oxTeqaq “operytpow 29s apod oytoureodwse> o stenb sojad sossaoord souga so 2 ‘(ayuauraquarafIp opeyardrayu elas ouauiouay asso eiBojooisd ep seo senno ue eioquis) ,uaaSezipuaide, reureyp vay ~809 a8 anb opmbep oprysa o eifopatid ojuoueyodwio'y ap asttpury y ~10RU9> ap stanjssed a sraneoyuuopt “(epes sed euigisiy ens input as mbe 2) ayualqure op soywane ap omnpoad ‘owuauz “eHoduroy-op eisifELE 0 exed “g oqueurEyodmie> O “oyap ossave sourOy Get Sib & "3[6x1G05 Ossou ap ‘exo; “osouaysnm ofp Jp Omnpord 6 9 oBtt “GiISUTEVOEUTOT “elas nC “S3juapuadopur stoaguiea se OES aquaiquie op ‘S210%e} $0 9 atuapuadep jaayures e 9 oimsuTEUodurOD o ‘ouaUTeOdLIOD op Pausuadkg Ssipyiny wy Temeu epugn znbrenb urs a1z090 ouio> Vaid O1USIVEOEVT ON OININVINGANOD Od TSTIVNVY —~ série de casos (infelizmente ainda em nfimero nao muito grande, mas com certeza, muito confiveis) que podem entio ser transpostos para nossa atuacdo em hospitais, empresas, escolas, comunidades, € até em nossos lares. $40’ principios que permitem a uma enfermeira decidir como agir em relacdo a seu paciente, aos pais definirem como transmi- tir suas experiéncias de vida a seus filhos, a um Lider liderar, a um artis- ta a ciar modos para atrair uma audiéncia, a um individuo a entender como uma amizade pode ser fortalecida ou 2 uma sociedade a como efe- tivar seu compromisso para com a educagdo dos jovens. Do mesmo modo, esses principios nos possibilitam. compreender e modificar, no apenas os comportamentos observaveis das pessoas, mas também seus novo de “querer”, bem como de cul mesmo um Sentimento de orgilho ba de amor. A Andlise do Comporta- mento ndo se limita ao estudo de valores e da ética, mas objetiva saber- como proc See Os resi ‘obtidos pela Anilise do Comportamento nao tém, de maneira alguma, uma origem misteriosa, nem seus procedimentos sao ambiguos. Na verdade, esses efeitos tm ocorrido hé geracdes e geracdes, em nossa vida diéria e na de nossos antepassados, independentemente do nosso conhecimento sobre eles e, muitas vezes, como resultado de manipulacées feitas por certos grupos ou certas agéncias sociais— gover- namentais, politicas e religiosas, s6 para citar algumas. Quando desco- nhecemos essas manipulacées, ficamos passivamente submetidos a elas. Por meio de uma ciéncia como a Anélise do Comportamento, entretanto, & possivel atuar ativamente sobre os fatores que controlam nosso com- portamento. Por evidenciar as fontes de controle do comportamento, os efeitos que exercem sobre as pessoas envolvidas podem ser discutidos por todos, escolhidos como objetivos a serem alcancados ou a serem evi- tados; o exercicio de certos controles pode ser “des-ensinado”, técnicas de contra-controle podem ser (e tém sido) desenvolvidas. Terapeutas, educa- dores, artistas, pessoas em qualquer campo que inclua a mudanca do comportamento humano podem, se correta e adequadamente ensinadas, chegar a esses resultados. ‘A Anilise do Comportamento € uma disciplina inclusiva. Envolve vérias tecnologias comportamentais aplicadas, sob nomes diferentes conforme a area na qual é praticada, como, por exemplo, terapia comportamental, ensi- no programado, medicina comportamental, ensino individualizado etc., € também uma filosofia da ciéncia. Mais recentemente, esta filosofia tem sido chamada “Selecionismo” (embora alguns prefiram “Behaviorismo Materia- lista”), mas cujo nome tradicional é “Behaviorismo Radical” (Radical signi- ficando fundamental ou raiz, no sentido algébrico do termo). + jospoguas aquouresunduia elas aonb sow = "pajssyuUpe 9 eaneuiye FUINYUOU ‘TEEN PUD mo, asey e [op J “UInISULY 9p OpEplAne|Pe EP TOIT ep 04 “WOUTAIOAUSSOP OF 9 UOUBON SP EDTUEDOHY ESHA EP EIBARS eoNpED eum g UIETEAaT S9QSeD|O SENG "KK 2 KIX SOME sop sremueu 2 se2{sy sepugp se ayusurepunjord nopuanguy ‘oveysne ojosory 9 o>1sy (9161-9681) PEW ISU ‘pepyear ep ezasyru ¥ no ojioumDeyuoD o aagos eLZom eum outeD ogt "uaBeNgUN ep PORES Ep oft 20d 0} “uowesuad op eot89] orSeayurep wo> osstwoiduio> um eyosory e eaezeptsuor) “eDHUgUIaS ast[pue ep 9 eonsmBuT seTUe ep ‘o218o] omstanrsod op oyusunms ou auanun ‘ooeusne osory (IS6I-Gegr) wraIsuasNI A SPT ° LBUIBAISMPX EPEOA ‘SitfotEpessoide uranfouos owio>) auaiquie 0 Eied susiiieasnpxs Epeyoa eiBojoAIsg eum op ‘oyeisod ‘een-vs “OER “Sitiatiengrta Wistiyep as anb — sremmnnsa sapepnua ogu a — sie -OBUTY ESSE OFS apeprum BySop SOUETS] SO *(epepost risodsar e ow a) ED supnbastio>-eS0dSa1 oxSejai e 9 asip¥iie'ap eum Speprun ens onb bis0d TsHUDIqUIE- GjuSuN opnise ap oralgo tas ‘opauas _28S9N ‘BIUBIGUTE 0 WSS OESexaTT Uns EU d “Sreiodura}-oSedss sepeTSpIOOD 8p onuap SOUISIIESIO s SS at “exBojorg ep eY femien epugH eum 9 eWBojonsg & ‘TeoKp “eprpusezduzo> soyjour 19s apod eayosopy emysod ens ‘oomgnd apues8 or jaaissaze stew eigo eumuChZ6r wa “a opuinpoas nona: -RuoD ojwauzestiad nag ‘ourumy ojuauxeyoduie> op opmise o ezed sog5 zoqdun; sens as-opuensour ‘epepmryorde a epeypydxe 10} emysod essa SGT 3p Yonasyag wens? puo snaps eigo Tu ‘aymoUoUDIssT TEL Cousswoneyag 0° omusuitizedizo> op asqpuy ep eyosory e, ‘opeur es ¥ nossed anb opmbe aodxo zaa eouud eed zouunis apuo a. sre; "ScyIOqodtia Souaaa Tephisd “WisSEnBuq ep Op ass tar AiSS04 & andiou opm exOquD “ojuSUIELIGA a TaSa Wun ap oj 10d “ap Spepi -tH0 0 seSy1dks Op oBSuny e ousmnbisd oF eBou anb wo eprpaw vu feDtpe2 4 “WeuiOY Op SiSHAPESSASS “Sonta sazas sop CyusumMiodwOs o Iss eaap eiBojosisg tp Optiyse ap owlgo o anb aodoad jeatpey omspoMeya” © “oappsap-oyduis ayuew “eaeTeqeuy oyuaureuopysod nas e a ‘eyoa} ap ogSnsUOD ep eura|go1d op aurerp seprumsse saoStsod sens se ‘owstjewuoznue nas oF a1aja1 as anb ou suawyedpuud ‘pep, ap epuangut opueiZ eum ‘woquiey ‘aayoy vwoBenSuy ep jera8 eos ens 2 utasuaButas ep Bgo ep eDuanyU ¥ oymuL ayayar emmysod esq “O;tSUPEyUOD op ajueIp @ EuaD ep azemp ‘opuntd Op aiveIp eoyoso[y eImuSOd UIA 9 [IprY ousuOMeyDE Oo Seayosoly soseg :Je>!pey OwsuOMeyoR OMY FOB, UMA SlENCH \L_DO. COMPORTAMENTO das. contingéncias que. contatam.os. dois, para os efeitos desse contato sobre o modo de agir e proceder de todos nds. “No Behaviorismo Radical, 0 ambiente deve ser entend ampla, podendo se tratar, tanto do mundo externo 2o organismo (e, por- “tanto, observavel por outros individuos), quanto do mundo-privado (e, portanto, observavel apenas pelo proprio individuo). Nesse sentido, os Pensamentos ¢ os sentimentos de uma pessoa, como comportamentos,. de forma Como forma de compreender as mudangas que ocorrem no comporta- mento dos organismos, B. F. Skinner propis um modelo de seleco do comportamento, selegdo essa que ocorreria pelas conseqiiéncias desse com- 2 Itima andlise, sobre o proprio indivi. 's com esse ambiente. Esse modelo revela influéncias diretas da Teoria da Evolucio das Espécies de Darwin, no que se refere, principalmente, & maneira como essa teoria descreve os mecanismos pelos quais uma determinada caracteristica fenotipica de uma espécie é selecio- nada e subsiste. Esta selecio ocor em fungio dos s dessa caracte- lapt ao_ambiente existente e, ristica sobre a adaptacio de seu porta conseqiientemente, sobre sua sobrevivncia. Segundo o Modelo de Selecdo péla¥ Conseqiiéncias de Skinner (1981), nndo s6 as caracteristicas anatOmicas e fisiologicas, mas também as com- portamentais, passam por sucessivos crivos de uma selegao baseada nos contatos dos organismos vivos com seu ambiente. Nesse crivo, alguns compartamentos sao eliminados, por inadequados e € outros “Por fonga dessa continua sé seu repertério comportamental <« amodificar, CP Seca esté sempre em construcio ¢ recons- trucdo e deve ser compreendido considerando-se que o organismo vivo sofre_influéncias de contingéncias filogenéticas (ati Tivel do -espécies}, de contingéncias ontogenéticas (atuando no nivel dos repertérios comportamentais dos individuosy é, de contin. géncias culturais (atuando no-nivel. das prdticas grapats de uma cultara ou sociedade). —— cewuatueodwiop op asreury aiuamsolduats souazpp ‘sepescyus omiso stenyjantion sagysanb seuzade no ‘yueao}oen > "proride 9 eotseq esmbsod anus ogSunistp & opuend) ‘cimaumeodwon op aorpury wo sepeande sesmbsad ap orm ‘Wo? oe souriajox Sou opuenb epefaiduze ayaurauapbay 9 oruoureyoduioD op eperqdy astieury oESeUBIsSp V+ Teuauruadx euprpatn ep wed ‘sppuey o8ojoisy “(g/gl-Figt) PreuIOR “D « “payuo> znpord ap oawalqo o ura} e>1s~q esmbsad ap eurexBord nag ‘sepeouide 2 e21seq esmbsad axjoaua omureyoduioy op asqpay y “oRIUe apsap oynur nopna eurezBord aso anb zereyuose: sourasap sew ‘siskpoun pomuautiadse uy ‘swssu8iC fo roraoyag 241 iauuT{s 9p B1Go ¥ wO> gE61 wa NIBms eMBojooIsq WHO ES ~mbsad ap eusesBoud asap eiep eisodoid exrournad v ‘oquaureouoyst yy ‘OpzIE[Sz 2 opboyuiod ‘opearasqo opuas yyse anb op ezamyeu e euogsonb uipiod ‘eyaoe a epnysa ‘esn 2]2 ‘apepaaa EN “eossod earauutad eu soreper euey “BOE OBU a ‘oWWSUIDEYON-oe o WasseUTULIAIap anb soAPLTEA se eLTepTyso gt ‘opSeatasqo-one euesn Ogu aja anb ap owiod saoSeuye OFS O]OUT ~zyoduzoo op eist[eur 0 aqos seatugrza saoSdaouoo sejdamun se antag ~epepiiqeondas ep apursaid ogu oyaureuoduio> op e “STIPE 0 SEW “OPEPIPA ap OLIPLD OUIOD soap Sazopearasqo SaqUaIaRTP aque oprove op arpupsaid wiazey a ‘TeWauMadxa opSuaaiayut eum ap opeinsaz op epipet owio> eanspeise ep arpupsaid wiazey anb eoqzuray “SIS 2 TepnBax ‘syuaprad oF euzIo} eu ap ‘oqTATquTe 0 WOD saoSeqar Sens ‘ura oquoumeiodwo> op ozSeyoydxo & urajuere8 $03129U09 Sasso 9 SB>IU393 S8880 ‘eiBojopoyaur essq “sojduzexe sunBte reuomuow exed seuade ‘soy “RUIRSE ap EDUDTEAMba ap 2 ‘ayzezedo ap ‘ogSrund ap ‘ob10jaz ap 50 our09 “Ste) ‘SoanuDsap sovlesuo) ap auias eu mpuT ‘uradenduy ens !oS10f01 ap seuranbs2 ‘oyswoueass ‘weSefspoui owoD ‘seperoqeyo seaTuDa) THA -Joaua ojaurerioduio> op astpury ep sresoyezoqpy soqusUTpa30%d SE 0961 wa ‘ueurpis Aeumyy 20d ‘eiBoqoztsq eu osn exed epeyeiap a epexdepe 103 ‘Sogt wo op stoagtzea ap oytmlto> 0 aque sTeHOD suny seugpuadapzaju sep asqyue e opuas ouro> oyLDsep siteureUINs 32s spod oujeqen ap euresBozd aisq ‘sowsnre8z0 sop oyuaureuodut0> 0 a “UaUEDYAUaD 2 eouNdu1a repudoidutod ered oywouIeyodw0> op eIsyEUE ojad sopesn ogs anb exadoad wa8enuy eum a ‘oureqen ap eure:Bord um ureu0Dap ‘PoIpey oursuoweyag 0 aisisuo> anb oayosory odio> oq opeayde 2 o21s¢q oyUew!D@YUO> ep ogsnpoad y FoyuaweyodwoD op jeuawyodey asyeuy Y By SDLLVEIT OHMOLVUORVT OW OININVINOINOD OF TETIGNY T — : POR UMA CIENCIA NATURAL: A ANALISE EXPERIMENTAL DO COMPORTAMENTO mento acerca das leis gerais que descrevern as relagées funcionais entre © comportamento ¢ o ambiente. Essas pesquisas so, geralmente, execu- tadas em situacdes de laboratério experimentalmente controladas. J4 seu programa de pesquisas aplicadas tem um enfoque voltado para a transpo- siglo e adaptagao dessas leis para condicdes especificas 20 ser humano Realizam-se, pois, no contexto de aplicacio e uso dessas leis, isto é no contexto de sua interacio com miiltiplas (e nem sempre completamente identificadas) varidveis, buscando-se a solugio de problemas. Em geral, ocorrem fora do laboratério, porém, tanto quanto possivel, com todo 0 rigor metodolégico deste. WBREFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS BERNARD, C. (1865). L'Introduction la médecine expérimentale. http: //lep. damesme.crs.fr/claude bernard /ieme/texteintictia, SIDMAN, M. (1960]*. Tactics of scientific research. New York: Basic Books, SKINNER, B. F. (1938). The Behavior of Organisms: An experimental analysis. New York: Appleton-Century-Crofts SKINNER, B. F. (1945). The operational analysis of psychological terms. Psychological Review, n. 52, 270-277. SKINNER, B. F. (1953]*. Science and Human Behavior. New York: Macmaillan, SKINNER, B. F. (1974)*. Abous Behaviorism. New York: Knopf, SKINNER, B. F. (1981). Selection by consequences. Science, 213(31), 501-504 EELLEITURAS RECOMENDADAS DE ROSE, J. C. (1982) Consciéncia e Propésito no Behaviorismo Radical. Em B. Prado JKinior (Oxg.) Filosofia ¢ Comporamente. Sao Paulo, Brasiliense, 67-91, LOPES JR,,J. (1994). Behaviorismo Radical, Epistemologia e Problemas humnos. Pa cologia: ciéncia ¢ profissdo, 141, 2 € 3), 34-39, MATOS, M. A. (1990). Controle experimental e controle estatistico: a filosofia do caso ‘inico na pesquisa comportamental. Ciéncia ¢ Cultura, 42(8), 585-592. MATOS, M. A. (1991). A Andlise Experitnental do Comportamento: o estado da arte. Em C. Hutz. eA. D. Schliemann, A. (Orgs), Simpdsio Brasileiro de Pesquisa ¢ Inter cambio Cientfico, Porto Alegre: ANPEPP, 53-56. MATOS, M. A, MACHADO, LM. C. M., FERRARA, M. L D., SILVA, M.T. A., HUN- ZIKER, M. H. L., ANDERY, M. A. P. A., SERIO, T. M. A. P., FIGUEIREDO, LC, M. (1989). © modelo de conseqiienciagdo de B. F. Skinner. Psicologia: Teoria ¢ Pes- quisa, s(2), 137-158. * Obras jé traduzidas para a Lingua Portuguesa (veja 0 Apéndice 1). | Como estudar_ o comportamento »a Psicologia estuda as agdes dos seres vivos. Freqiientemente, estuda o i comportamento dos animais como uma estratégia antes de investigar, nos seres humanos, determinados fenémenos relacionados ao modo de J agir destes tiltimos. Como qualquer outra ciéncia, ela busca descobrir as leis que descrevem seu objeto de interesse, nesse caso, as leis que descre vem as relacdes entre essas acdes ¢ outros eventos da natureza. Um con- 7 junto de leis (descricdes de relagdes entre fenémenos de interesse) que sejam confidveis, vélidas e possuam um certo grau de generalidade, cons. titui um modelo, um instrumento que nos ajuda a pensar e entender nosso objeto de estudo. a EEE Variaveis independentes e variaveis dependentes Os cientistas possuem certas crengas e/ou atitudes que orientam seu modo de trabalhar. Eles supdem que os fendmenos da natureza, por um lado, sejam passtveis de uma descricao e, por outro, nfo sejam espontaneos. Isto é, eles supdem que esses fendmenos possam ser rela- clonados a outros eventos, e assim possam ser explicados pela descri- sao desta relacdo. Em ciéncia, freqiientemente, explicar é descrever as 3 caracteristicas da ocorréncia de um fendmeno, ou seja, as condigdes em que um evento ocorre e as mudangas pelas quais este evento passa i durante ou apés essa ocorréncia. Os eventos da natureza nao so caoti- cos nem ocorrem ao acaso; eles podem ser descritos por leis da nature- OC sop eeaeatuans sozino » sreusureyodsio somsso ana sagteiat 9p opSuDsap w ureazad anb seidpn Fabee en ta ontaureodiue> 0 aaqos st zensuowsap no/a magoosap ureruniod anb segnenso 9 soporpen S31 ~sebeu ounfe 0 zeuan aruaureynt ese ougieioqe] 2p apeplane essou a ‘lal as9p s9seq sep ware > orStsodins wis , -sagsejau sessap SeSuDsep ep oyauMNsUT ouoD HN oMUL p1as EINEUTDVeW = ‘o}tIOd 28S2N 'SIDAPLIEA 2p Sowtin{uod stop saiso aNU SteUODUTY SBOSeIRr TOA “JSsod ze>yUapr outo> aigos sagSnnsur ‘wpqure) ‘Py g “soprpouz a sop “PalaSqo 19S OEIAAap SoutsIUeBI0 sassap opauTEoduI0> op soyrodse anb oxqos sagSnnsur pH ‘seuaiqure stanpiren sepeuriaiaiap arqos Salomuo> sopsao 12270%9 a sagSemndrueut sejsa9 rezyyRaI OUI0D argos S995 “TSU PY ‘TenueUT arsau sopeyuasarde o1soyeI0q2] ap SOD]DIEXD SON ‘Pmdruew 2 rejoMuos anb aauepuadepuy rapua v wi09 vpouoyoya1 snaupouowunf vise ruapuadep jeapuna oyuru e anb “9 orst ‘sterualqure sagstpuo> sejenbep opdunf eum oes seossad sessap sooSe se anb sout 2p ‘Papondas 2 eapyfuco ‘woupuiziys ouuof ap “(seossad sep sogse) ayuap vuedep [anpurea eu seSuepnux o (aiuarqure op ssoS:puos) aiuapuodaput [papizea bu seSuepnn aqua epearasqo 138 apod ozsejaz eum opttend) “(212 ode, “HIT ap no opssaz8e ap sorposida ap eiouenbaxy eu ‘sopeumry sorze319 °P epepnuenb vu) auepuadap jeaguea eu eouPMasis esuepnum run FY 95 opueatasqo 9 ( 249 opezteax oupeqex ap od o ‘eztfeat as oufeqen o anb ure se>isy sapSipuod se ‘oufeqen ap sezoy ap oxowMu 0 souresayle ‘rowaque ojduroxe op souriay sou) squapuadaput jonptzea e opuryndiuoue Ossr Souiazeg ‘opSe[os essap apeprferauad v 9 apepsezaa e rea02d 9 zen “Suoutep ‘wipqure) ‘oUpssazau J ‘aiteDYNsur 9 ep ‘oyTeOdu 9 ees ~sepoU elas sagsejar sessap opSusap & exoqutla ‘opnjuo; “sauapuadap Steapues 9 sawuapuadapmy stapes onus saosejos ovs ‘sia efnysod srenb se 21qos a ‘aaaz>sap eisnua}> 0 anb saoSefar sy opuessed as ovsa sassap esugii000 e zaaaxd ossod na ‘oanesute) 9 oudnziayuray oyreqen ap sez0y seBu0] spde seaissazfe no sepeyant sreur ureoy 2 slew weumy ayuouazuaystsuo> seossed se anb ooguiaa na 3g ‘ssiuapuedop syaapuioa sreuaureoduzo> sefoupiz0se se 2 ‘soquopuadaput Siapuupa sfeuaIquIe serougzi030 se soureurwoUap “eIBo[o>Isq Uy ‘Srruaurepiodue> sojuaaa sassap ePu71I000 e 1oA0xd ‘sreyuaTquTe SaOStp “Ho> sessap omraMPoyUOD op med & ‘uipquIe) ossod ‘alUaIquTe nos 9 OU -smaeB10 win ap oyaureyoduio> 0 anus sagSeper seyia> renaDsap ossod as ‘anb urensuowsp soysodord soppraxa so ‘Tenueur asant “sianjstaazd urelos ezaINJeU ep SOWA so anb wiagdns sesqUED so ‘eIZaUIanLNbasuo;) “sogsepor Sens 2 seSuepnur sesso ‘sagsipuo> sessa waaasosap anb stay ‘9 ost ‘ez SOIL ¥eid Odo LVEOaT OW OINERVIESENOS OF TETIVN ESTUDAR © COMPORTAMENTO Mas antes, é preciso distinguir entre uma observacdo ¢ uma inferén- cia (o trecho em destaque que se segue até o subtitulo “Controle de varié- veis, Demonstragao, Experimentaco.”, deve ser lido, inicialmente, apenas pelo docente da disciplina, e entio, apés os alunos terem realiza- do as atividades solicitadas, por estes também). Observacdo e Inferéncia (sugestées para 0 professor) Como devernos estudar um fenémeno que nos interessa? Observando-o e descrevendo-0? Ou observando-o e fazendo inferéncias sobre suas causas? Esta 6 uma pergunta importante e fundernental em qualquer estudo, é uma pergunta com que tanto 0 cientista quanto 0 profissional se defrontam em seu trabalho. A seguir, apresentamos algumas sugestdes de como um professor pode conduzir uma discusséo em classe sobre a questéo “observacdo versus inferéncia”. Ao tratar deste tOpico o professor deverd tracar a distinggo entre o relato de um comportamento observade ¢ 0 relato de uma inferéncia sobre um com- portamento observado. Para tanto, poderé colocar sobre uma mesa, 2 vista dos alunos, em uma caixa grande que tenha a parede frontal feita de material transparente, um rato albino privado de comida por cerca de 12 horas. © professor dird aos alunos que eles deverdo observar 0 animal por alguns minutos, registrar 0 que acontece € 0 que esse animal faz para, em seguida, iscutirer em classe essas observacées. Passados cerca de cinco minutos mais ou menos, o professor colocaré com cuidado uma bola de ping-pong, ou algo semelhante, dentro da caixa. Apos alguns minutos, comentara que o animal esta privado de comida e que iré colocar na gaiola algumas pelotas de comida. Antes, porém, 0 professor deve pedir aos alunos que descrevam 0 que acham que o animal fara. Em geral, 0 animal nao come a comida oferecida; se isso ocorter, 0 professor perguntara se 05 alunos tém alguma hipétese sobre o “no comer" e, em caso positivo, que a escrevam. Apds um periodo total de 10 minutos, a demonstracgo pode ser encerrada, retirando-se 0 animal da sala O professor perguntara entéo aos alunos o que viram, escrevendo na lousa ‘os comentarios. Os comentarios que descrevam o que o animal fez (ex: "andou”, "ficou parado”, “urinou", “cheirou a bola” etc.) e os que explicam © que ele fez (ex: “esteve com medo”, “esteve curioso” etc.) devem ser escri- tos em duas colunas separadas, A e B. A diferenca entre esses comentérias deve ser apontada e discutida. No caso, a atribuiggo de causacdo deve ser apontada como uma inferéncia, Em geral, ha muito mais concordancia sobre as observacoes dos alunos do que sobre suas inferéncias, e esse fato deve ser apontado. O professor pode mostrar, por meio dos proprios comentarios dos alunos, que as inferéncias freqlientemente so explicagdes, ¢ néo descrevem realmen- ./ “SOQdvAdIsSEO JUNIWVLTIG YIS WYSSOd IND SOLNIAI 30-3 SOLNIWYL4IOd “WOD 30 SOWYAL WI SVOVINWRIOI 83S WAAIG OWS¥DIURIIA 30 SHIAISSVS SVIONSUIINI “SWOVOUREIA BIS WIAIG SVION TINE — epeiuode 18s snap eSuaioyip essa a ‘squaiquie OP Sfanpueh @p ogSendiuew © @ oqwaweoduio> op opSeriasgo e ‘ezay 482 WOD ‘OBJ@AJONUS SOPIIPA SIE SO]UaWUIPa>01d So OyUeNbua ‘ayuaLUEnissaons: luysse @ Seug13jUI Sez1NO Janjonua Wapod SOUNIe Solad sopuabns soyUSupa> “1d Sun6iy “sepeissi 135 Weuapod sess2 oWoD saylseyunBuad a sounye sojed SepeIUENa| seDUGIE,UI SewUNG}e JaY|ODsa Plapod sossajoud 0 ‘opnuas esse) IeAIssodual 9 SleuoDelpaw slaneiien ap aisay 0 anb 2 ‘sel-pysa1 sowesiraid ‘sefouasajul Je1 “oge|@ anb op sieus ‘anb sevisow eueLodu! J ‘se!sugzjul sessou soweaseg S1enb SO a1qos SoUaWOUay Sop apeplliqe>uuen Ogu 2 wis a ‘t DURIaZUI e > Ogu ewsslgoid 0 “elas no ‘seisiuoIDeIpaw sossapoud soxsodns @ sianeuen sess S41U2 OpSe/a1 PLN aiqos WS 8 ‘sleUBWeLIOdUIOD sianeLJeR a slequalqUIe sion ~eueR a1iua OBSej=1 ewin sigs e>UBL4U! e 9 OgU ewe|goud o anb O1e)> anby ‘nb opow j81 ap epeyulwerua 195 an3p OBSSNDsIp y “jenEIIade OBU ‘cqUeyOd ‘2 JongoyUaA Ogu ye136 wa ‘eouaa;uI ap oda wh 9 9159 anb as-opuensow ‘epeiuode 45 anap ceSisodns e189 “oysodns 19} sopetpeus ossaroud wn ‘siupwiequanbe1y ‘ogSesne> ep eisugiajul ‘ose> opunbas oe opseja: w3 eilauew essap seuade Opesn 495 anap 2 ‘Waps0>U0> apepjunwoo eUun ap sorquiow so jenb & Bigos @ einpid opSiuyap ewin Jod sessed anap ojmiga wn “ouaDe s9s eiey “so05 ~Piasduelu! SeIUe} Sexino e seystns ‘oueUod "8 seoypadse oonod ssossaidva Jebaidwa Jod ‘epenbapeu! eongid eum 9 imo: ap osn o ‘ose> onus “hd ou “anb Je,uode anag ‘338 4eD949p ‘YeUUN op sesneD se dIa0s je196 Ws eu ~snus6 erruev2jur ewn ap even as opuend a '(,,x ap siuawepessaide noiseye as 3 ‘n022}8P ‘NOUUN,, ‘wo sie) sciuaWeviodwod ap epuanbas no oyunfuo> wun @ @19}81 3S anb o|MOJ no OBSsaidxe eWN 9 ,x Bp OpaLL LOD B1S3 JeUWIUE o,, Cwio> [et opsseidxe ewin opuenb opulnSunsip ‘,eDugs34Ul, ofisanb e sepuny “oud piapod sossayoud 0 ‘sepago sexsodsay sep sepuadap e ‘ep stued y “wesin anb ojnbe ‘euieuew ejandep no eisap ‘waserydxa @ noval so anb © no ’o| cinbe no ols; su2ju & wexena} So sopeniasqo soluana anb aigos a ',opaw wWo> £359,, OF35a/0x@ P LOD J8z7Ip walanb anb o sounye sop seGepul eiapod 10560}, 01d 0 “ogdeuruisip essa seayey eveg ‘obje opuazey erse aja jenb ejad ozze euun eimisod seus “Ze} oJe1 0 anb 0 sUaLue\exd anauDsap OBU ‘OPAL LOD e153 0381 ©, ‘O|dWaxa 10g “sesne> sesuajaid sens OBuas ‘OPUa2a]UODE FySa BNb o a} COMO. ESTUDAR 0 COMPORTAMENTO Pode-se pedir que os alunos sugiram definicées de “fome”, “medo” etc., enfatizando a todo momento o delicado equilibrio existente entre “medo” como inferéncia e “medo” como um rétulo para ume série de comportamen- tos. No primeiro caso, deve-se apontar a natureza das inferéncias existentes nessas expresses. E importante enfatizer, também, o problema de inferir con- digdes dentro do organismo (estados fisiolagicos, erosées, estados mentais, lembrancas etc.) como explicacoes para 0 camportamento, Deve ser apontado © fato que estados fisiolégicos podem, em determinadas condicdes, ser medi- dos, enquanto estados emocionais e mentais, ndo. Assim como também deve ser apontado o fato que, mesmo quando pudermos medir estades fisiol6gicos, sera necessario demonstrar se eles sao estados correlatos ou antecedentes cau- sais dos comportamentos observados © professor pode perguntar aos alunos se eles acham que 0 animal que eles acabaram de observer teria reagido do mesmo modo se ele tivesse joga- do a bois de ping-pong na gaiola em vez de té-la lé colocado gentilmente; se eles acham que as reagées do animal seriam diferentes se a bola ja estivesse na gaiola quando o animal fosse colocado la etc Uma outra pergunta que exige uma resposta mais complexa, também pode ser colocada: Como poderfamos demonstrar que um rato, que se afasta da bola aproximando-se da comida, esta de fato a) se afastando da bola (‘com medo da bola’y’, ou esta bv) se aproximando da comida (‘desejando @ comida’y, ou esta ©) fazendo as duas coisas?’ ‘Ao discutir as aiternativas é essencial introduzir @ nocdo de manipulagao das variaveis “bola” e “comida” (@ 0 paralelo desta ultima, “privacao de comi- da”), bem como, suas distancias relativas em relacdo ao animal. © professor eve mostrar que o recurso 8 manipulago dessas varidveis dispensa o recurso 4 suposicao de variaveis intervenientes, bem como deixar claro como este segundo recurso possui cardter circular ("ele se afastou de X porque estava com medo", “ele estava com medo de X porque se afastou de X", a explica- G80 do afastar-se pelo medo, e a prova da existéncia do medo pelo afastar-se) Em seguida 2 essa discussdo, 0 professor distribuira entre os alunos fo- thas de papel contendo a lista de agdes que se segue, pedindo a) que assi- nalem aquelas agbes que representam inferéncias (1), descrigées (0), ou Otulos (R); b) que definam em termas comportamentais duas palavras den- tre aquelas que marcaram como rétulos; € ) que expliquem brevemente series PURE 2p | 12 1D eae wn soago “sewioigoid op. OF €U Opies 208 “seroid seu ws04 4) - sore +. SUBBysIU wos 4 _ suiyesg ap eoxsow © ages see} : ‘suiyerg @p seorsnuw woo soosip stano 2 seidwor — ean sje 9p 42909 - (a) SaABIg NO SANS sIeIDOS sOyeyUO9 € sepuodso1 ogy ‘eps soxequo> seID1U! oBNy ~ (ca)qv) opi) - (a) Jepue e senuquos e as-sesnsoy - (zat) odesue> — {a) Wad @pepine ap sonsiBoy - (a) oyvos wn seyejoy - W Jeyuos ~ (a) iuiog - (a) aquawepides sepuy = (a) es:21d wo 10459 — eG) oc aepuy— (a) epi ogsnagsuy ewn imnBag = (ai) : ° Japusaidwos - 2, aad eDURID WE SepLaJaid OPIS wat ‘oRzes eIS9 Jod ‘a seoysradse ® SeJep slew Ogs ‘ozesd OBuo] e ‘sepeiowep a seBuo} ‘sesouleqen stew Welas S2 954059 Buoqule “wissy “iuNLOD osn oj8d opepuaLEya: OULIR Ln efas O8U afe 0529 ‘o|mos assa s1UYEP [eIDUESSD @ ‘OSED CLRID aISBN “OIMIOI WIN 8 ea ‘OBSUD “S@P 0WWO9 epesn 9 opuend ‘jera6 wa ‘2 ‘eDUeIa\UI WIN @ ef oUaWeLOdWOD OP opSeayjdxe owo> epesn 9 einejed ewn opuenb ’es06 wa ‘anb sensow janis “Sod 3 "Plaseq as anb wa no ‘epluyjap 9 owo> ap apuadap emuaiajul ewn 2no oinyou win 9 esnejed ewin as ‘osn se opuenb ouyai aw na Oe) ap anb e eiages auduias Wau sojn2oye1u1 Naw anb ap o1e} OU apisar sesnzjed sessap osn oF 21UBs2U! 2s 0 anib JeUode snag -(seAnUDsap ayuatuesnd sesnejed sejanbe anb Stangfasap sousw eu0} se enb 0) sojmgs owN0> e10 sedupsayul Ow0D e10 sepesn 485 wapod seunejed sewinBje anb exsow as anb wa oduiai OWISEUL OB ‘assejD © wo> sepnnasip 495 wWanap OpSeryIsseD ap OD!D1aKB assa e seisodsal sy “oqueqe6 0 sequod anap ogu erst) y “seDualajLI OWOD sepeD “seu seunejed Senp ap osn ou esodns eIugiayul e Jeisay soweVapod OUD COMO ESTUDAR.O coMPoRTAMENTO E Ell Controle de varidveis. Demonstracao. Experimentago. Para investigarmos 0 comportamento dos organismos, podemos empregar diferentes metodologias de estudo. Assim como em qualquer campo da ciéncia natural, o fenémeno de interesse pode ser acessado quer por observagdes sistematicas acompanhadas por registro dos dados, quer pela manipulasao explicita e planejada das circunstancias em que o fenémeno aparece. A depender da metodologia que utilizamos, o tipo de informagio obtida possui diferentes qualificacdes. Por exemplo, se fizer- mos observacées sisteméticas sobre as agdes de um rato albino na caixa em que vive, poderemos registrar as alteragdes que ocorrem no ambien- te (caixa viveiro) eno comportamento do animal (a freqiiéncia de ocorrén- cia de certas respostas, a seqiiéncia em que aparecem, sua distribuigao no tempo, entre outras possiveis). A partir de medidas como essas, do com- portamento do rato ¢ das alteracdes em seu ambiente, podemos verificar possiveis relacdes entre esses eventos. Por exemplo, digamos que obser- vamos que sempre que uma lampada na caixa-ambiente do rato se acen- de o animal emite comportamentos de limpeza. A ocorréncia sistematica desses eventos, o acender da lampada e o limpar-se, indica a existéncia de uma relacdo entre eles. Essa relacdo, se depender somente dessas obser- vagoes € registros, poderia ser qualificada como sendo uma correlacio (relagdo “quando...entio”), uma vez que ha uma sistematicidade entre os dois eventos. No entanto, ndo poderia ser qualificada como sendo uma relacdo funcional (“se...entdo”), isto é, uma relagdo de dependéncia entre eles. Para demonstrarmos a existéncia de uma relacéo funcional entre dois eventos, precisamos fazer algo mais do que observactes e registros. sistemiéticos; precisamos intervir no ambiente em que o organismo se encontra (ou, entdo, esperar as ocasides em que as intervencoes deseja- das ocorram naturalmente) avaliar os efeitos dessa intervengio sobre © comportamento. Isto significa, em outras palavras, que precisamos exercer algum grau de controle sobre 0 fendmeno, seja um controle das varidveis que 0 compdem (uma intervengao no fenémeno por meio de produgao de variacées no ambiente, por exemplo), seja um controle em termos de registro, em que deixamos o fenémeno ocorrer a revelia, mas registramos extensivamente as ocorréncias dos fatores que com ele se relacionam (tanto ambientais como comportamentais). Intervengdes em fendmenos naturais, que tenham como objetivo identificar relacées funcionais entre eventos ambientais e comportamen- tais, fazem parte do que chamamos de experimentacio. Para entender- mos 0 que é experimentacao e como, por meio do planejamento de nossas intervengdes ¢ do controle de varidveis, podemos demonstrar a Ossou 8p assoy ‘I + x = 4 opbumy vu ‘amb soumeiq -opSumy esso wer “22UT onb soxowes sop eoxa>e sagstaaid 19723 sourapod “(ojdutoxe 10d ‘e> “Byuseieut opSary eum rod eussap) ya eum ap assod ap ‘sezaeyed sexmno ‘aq ‘(eiuapuadap jangizea) onno umn wis jasplasap 9 eisuaosd epuanb “2t09 bum wajazz2>e anb (squapuadapur foxplzea) ciian9 wun t9 saoSer “2H se>0n0xd ze1uay sourapod ‘saostaaad 19283 ap sazede> souzzas ap mare ‘segSury no sia] ap otaur 10d steneu souaurgua; so soumanansap oy “ureaannsop 0 onb stay zemmuuio§ e sna sourapod ‘osst uz0> ‘2 woodme> 0 anb stoxruea se ayusureumurar someoynuaps anb opour Map of @poyuo> ‘siwameniseg ‘eopraBis emmten ouat¢tay tun rejonuOD ‘eDugD wy ‘sreumieu souaMioUa; sop opstaad e 9 ajomuOD 0 “eDURID UIa stents soanalqo stop e axayar as anb ou jaded ayzeyoduy wan wia1 so “weno anu [euopuny ogsefax eu reNSuOUTEp ‘sooyuaD souLiay wg “2a [E20] assau soqian sop ©5203 Ep 9 apEp!oo[Pa ep no ‘sagstpaw sessou sowsszy apuo E09] op apny “RIP ep sovjaya ‘Soqure ‘z9s wtepod emyexaduray eu a opssaad eu soiiaumne ‘oldwiexo 10g “opesynuapr opu ayes oneore, um (wos feuopUTy opsejar eum wigiuewi no) ap wspuadap ‘epepran eu ‘soqure as no “(omazo asap opSaxip & [enb ‘ose assau ‘2 saya agua epugpuadap ap orSejer eum 31198 ‘elas no) penb maze jenb a oxo o a1qos oytiaso win ap somaya sop auovep eoAPUaIsIs OBSerTeA eso 3s TEUUTYe SOMIeLapod OFU “OILED ON ‘(esta4-2014 2 ‘opssaud ap z0yea um ap med e emyexoduuay ep 107ea 0 r921p ad ‘oyduzoxa zod) exino ep soe wn ap anzed e eum ap 2opea 0 zaztpaad eunmuniad sow anb o ‘aromsquopuodsexion » wonpumasIs wenurunp 3 ‘Uurequouume seprpaur senp se anb zaA eum ‘soyuaaa slop saiso anua opSeja1 “109 eu opensuowep B1-25-29) ‘ost assay ‘o|duzaxa 10d ‘,emyerodutay 9p souansexD saxopen urapuodsezio> ‘opssoad ap sauansei> sai0yea &, Oul0> [Fi SepIpaUE ap sougs senp sessou anus oeSejaxi0> eum resyHuep! Uwasspruniod sou s2q> zaaqe) ‘sopep sossou opeyen soutian sody ‘somnoqE9 ® seppauuqns 19s ureuapod anb opssaid ap enno 2 emeroduiay ap eum ‘soostpaur ap so1igs senp soureyia; ‘sopep ap z2[02 essap [PUY OV “sou “2uioUay stop sessap sagSpaum ap 91395 eum ‘zeny epe wie 2 ep eped B ‘028 2 ‘out op no eueuias ep sexp sayuarayIp wid ‘exay eu soquod saytaz “2H e Sip sou souressopod “(onauigzeg) ogssazd z owioD (onatgHI) emyeroduze} 2 oye) pou: ered sormsummsut ap assod aq ‘ezamnyeu eu Opuarior6 soiuiaaa sassap sormeuiaysis onsiBal op a oRSeArasqo ep o1ouZ sod euras opSeyeae ye) tuo> souiaparoid ap apepmgissod eurp) “euLI0} anb op ‘oapeuniye ose> ura “2 weuor2epar as opssaid a emyezaduio) ap sep “WPI as Jaqes soursiand “wougsoune opssaid a einsezaduiay aud oF} “P[er ® aquaUTEDYRUADD Zepmse Wa assoraqu soureya} anb souresiq ‘ned opundas ow oysta 124 aaap yl goa anb ‘e>isyq ep ofd “WX TUN eUIO) soUreA ‘soyuDAS aNUD steUOPUTY sagSEjaz ap eDUAISTXO ‘Gig OIOLVUORVT ON CINENVIUOUNOS OG STTVNV'T Bi COMO ESTUDAR 0 COMPORTAMENTO interesse que o evento y assumisse o valor 5. Porque conhecemos a fun- 40 que relaciona as variéveis y e x, e somente por isso, sabemos que a variavel x deverd assumir o valor 4. Se formos capazes de produzir altera- Ges em x, seremos capazes de controlar y. Mesmo quando nao possamos alterar x, 0 fato de poder fazer previsdes, a partir dele, sobre y, permite- nos dizer que, de certa forma, exercemos algun controle sobre y. Retornando a nosso exemplo hipotético da Fisica, 0 fato de nio ter- mos demonstrado a existéncia de uma relacdo funcional entre pressio € temperatura (e apenas termos verificado sua correlacdo) impede que pos- samos exercer qualquer controle sobre os valores ou estados que um deles assume em relacdo ao outro. Fornecer a possibilidade de previsao e, principalmente, de atuacao sobre o fendmeno, portanto, é uma importan- te caracteristica que, presente em uma relacdo funcional, encontra-se diminuida, senZo ausente, em uma relacdo correlacional. Em nossas medidas de pressio e temperatura na natureza, um fato que poderiamos constatar é que elas poderiam ter sido repletas de in- fiuéncias de outros fatores presentes. Por exemplo, imagine o quanto nossos registros de temperatura nao teriam refletido a umidade do ar, a presenca ou nio de ventos, a vegetacao local, a hora da medicdo etc. Esses fatores seriam todos relevantes, poderiam se relacionar com presso € temperatura, ¢ nao deveriam ser ignorados. Poderiamos controlar estes outros fatores mantendo-os constantes (ou eliminando-os se possivel), ou poderiamos medir exaustivamente todos estes outros fatores em todas as suas variacées. Mantendo-os constantes € como se os estivésse- mos eliminande (ou pelo menos seus efeitos); medindo-os, podemos verificar que relages mantém com os eventos nos quais estamos interes- sados. A esse tipo de manipulacées planejadas de variéveis chamamos de “controle experimental’ Na auséncia de controle experimental, nossas medidas de temperatu- rae de pressao poderiam apresentar uma grande variabilidade, o que nos impediria de ver que relagées mantém entre si. Essa alta variabilidade em nossos dados obscureceria a relagao alvo do estudo, a relago entre pres- so e temperatura, e nem mesmo sofisticados célculos estatisticos iriam evidencié-la precisamente. Nas condigées de investigacdo na natureza que hipotetizamos acima, seria extremamente dificil, seno improvavel, controlar/eliminar esses outros fatores; por outro lado, a realizacio de mensuracSes exaustivas € repetitivas demandaria um tempo e esforcos que, na pratica, também tor- nariam impossivel esse estudo. A melhor alternativa seria realizarmos intervengdes planejadas em nosso fenémeno, o que nos possibilitaria demonstrar que pressio e temperatura mantém uma relaclo de depen- déncia entre si. “soussrueSi0 sop oytocreuiodure> o (axqos) staxeyat 2 zanaid ‘Teoxo “rasan -sap ap sazedeo sojspour 2 st2] ap oopEUIa|SIS 2 ojdure opmfuo> um mssod el ‘onmeyua ou ‘aquaurauazai Steur apSep ODYAUAD oILSUTDETUOD ap odio> nos opuacspeqase won ‘cqraueyoduio,) op jeuoumuadig asqpuy e rejoied up 2 ‘eWBopootsg y “setioa} 9 sojapour ‘ste] SezauMUT sens ‘ezamyeu e axq0s soquDurDStTUOD Bp opMUaMDR ou ayoGar as anb o ‘odwray cunut ey epnoyaqnass aso exisiy e onb apepraa J “eots}y ep soureuioy anb ojduzoxs ou sours ab sajenibe soBorpur ops sonra souisture810 sop o1uaUTELIOGUIOD op opSeSysoamT & ered soxtSojopoyauz soyaurepuny so ‘Jemyeut eDugH Bum ‘eiBojooisg EN “epeprxa|duio> essa tonsuonar ‘080! assap soSepad so ureuoD “my ou0> opuapuasiduto> rea anb eprpaut e ‘soonod soz ‘anb seur ‘ezanbur 2 apeprxayduio> ens & epoy opel ap opuexp ‘ayaUTEDYNTe ‘ezamyeu ep EU Brpered um evo eisquan o anb souseziq ‘apeprra|duzoo ens & epey wa sow -Suaguay Sop opsuoorduio> v ered opueyuTUTeD “wHSse ‘SoUMELTEIS9 9 ‘sa101E} sono sassa e trEUOPE[a? as opssard a eMyeraduzay out09 opusaxduro> soul -euremooad ‘osst w01) “(212 ozSeaBan ‘ze ap sayuari0 ap eduasaad ‘speprum) saroqey steutap so ‘squawrepeloueid 2 jenpex8 “znponut ‘ogjus ‘soureyapod ‘opdzjar eso wraq ajuawIaaDYNs oprpuaarduro> opuay, ‘opssoxd ap saz0peA sou sojuapuodsezio> seSurepnut se paul a ‘soppejequssaid saiojen sopeu uLIayop sTuMsse e-opuozey ‘(ozssazd ap soroyea so zemndruwun “eprpauz rq od ‘siodep 2) exmexeduiay ‘ojduraxa 20d ‘remndruews 2 ‘sayueysuo> sazopea ura soroyey sozno so eye soureyepod ‘ogssaad a emyerodwiay aqua [euoD “Ung OSepp1 EU piser assax2qUT Ossou o OUIOD ‘(Ha oBSeDBaA ‘soyzDA ‘pep Turn owio9 ste) emypseduuay/opssaad ogSejar & uneyaye anb sax0j7y SoszoAtp tod soprumsse so1ojea sou auauresnemaysis maaur sourassgpnd pend ep J0uaquI ou jeusuTHedye exeure> eu rezTPapt SouTelrapod ‘oLIgHeIOEL um wi ‘ojdiaxe 20g “soymast a sonumuo> sonsiBax opueraaya assazaiut 3p ouauigtay ou seurupur seSuepner xeDayap wuapod srepedso sopmauredmba Somno ‘urexi000 anb we oxuawioUr oe ojWeNb a opsemp 9 aprymeur ens 8 oyrenb sestozd seSuepnur ‘sayuarquie sassou seSuepnux renjayo urapod stepadse soauauredmba ‘sfonpfasapur staapures repost ered sopmnsuo> 33s uiapod stepadsa sazuarqure ‘sepezruorped ayuaureanejal ogs oper opunur Ou solmoreIoqe] ap SeoIsy seonsHaperE) seudoad sy -onsBar ap ‘soureS -enbso ogu ‘a ogSusaiaya ap ayuauuedpund seur ‘Jewauradxe ajonuo> ap ogSezyear v exed srepadsa sagstpuo> ap aodsrp ayuauiaytenbay ougyei0qe] um ‘elas nO “sepesgquap! res tressod sojuasa aqua steuoDUny ssoSepar aonb ered ‘squawremgen wetrea aonb zeradsa ap zaa wa (sopeise no saz0[eA Sopeufusiayap zumsse so-opuaze}) soq9A9 sou TIAraIUT souressod anb exed ‘Sopejos! ajuauzeanejad wrelas soqana aonb exed ‘(opestjeue “9 01s!) opeSnrusa elas opeBnsoaut owsurguas o anb ered seupssanau sogSrpuod se waystxe ‘OH -gyez0qe] win wy ‘ogTez0qzT © 9 ‘oeSeINdrueUI ens ap oywenb ‘TeUSUTIDGKD ajonue> op oye; opprexs o ered openbape auaupeoedse [E20] ww, — GoMo EST RTAMENTO Este corpo de conhecimento vern se acumulando ao longo dos anos, induti- vamente, por meio de demonstragées ¢ replicagdes empiricas. Em pesquisas que envolvem 0 comportamento dos organismos, existe diferentes métodos de investigacdo experimental. Todos eles fundamentam- se na nocdo de controle de variaveis. Inicialmente, cabe ao experimentador procurar identificar as varidveis relevantes ao comportamento a ser estuda- do. Importante nesse momento é a consulta a literatura centifica sobre esse assunto. A seguir, o pesquisador deve planejar estratégias experimentais que permitam manipular sistematicamente as varidveis de seu interesse, Um método freqiientemente usado pelos psicélogos, em estudos do comportamento, emprega o modelo estatistico, trabalhando com pelo menos dois grupos* (supostamente idénticos}) de sujeitos. Aos sujeitos de um deles o experimentador introduz o fator cujos efeitos sobre o compor- tamento deseja conhecer (grupo experimental), Aos sujeitos do outro grupo, o experimentador nio introduz este fator, mas os submete a todas as demais condigées pelas quais passam os sujeitos do grupo experimental (grupo controle}. Uma vez que, acredita-se, os sujeitos de ambos os grupos sio idénticos e passam por condicées idénticas - exceto pela exposicio a varidvel independente -, qualquer diferenca verificada entre os grupos pode ser atribuida a essa variavel. Por exemaplo, imagine um experimento em que procuréssemos saber quais so os efeitos da ingestio de cafefna sobre as horas notumas de sono das pessoas. Um delineamento experimental pos- sivel para investigar esta questo consistiria em formar dois grandes grupos de sujeitost, nos quais sexo, idade, h4bito de tomar café ou cha, medica- mentos ingeridos, exercicios realizados, estresse etc., (varidveis intervenien- tes) fossem igualmente provaveis em ambos. As pessoas de um dos grupos poderiamos solicitar que, 20 longo de uma semana, bebessem uma xicara de café diariamente antes de dormir, este seria nosso grupo experimental. As pessoas do outro grupo, solicitariamos que bebessem, na mesma quan tidade, café descafeinado antes de dormir (este seria o grupo controle). As pessoas de ambos os grupos, pediriamos que registrassem uma série de eventos que consideramos relevantes para 0 experimento, tais como fre- qiiéncia com que ingeriram bebidas ou alimentos que contivessem cafeina durante o dia, quantidade, hora destas ocorréncias etc., (registro de possi- * Esta explanacio sobre a metodologia de pesquisa utilizando grupos de sujeitos ¢ bastante geral e tem, apenas, objetivos introdutorios. Para realmente conhece'a, sugerimos consulta textos especificos de metodologia de grupo e de estatistica. } Pata se obter grupos supostamente idénticos de sujeitos, a atribuicio dos sujeitos em cada grupo é, em geral, ran- démica, Acredita-se que, com amostras suficientemente grandes, nenhum dos grupos teria qualquer fator prepon- derante, ums vez que, probabilisticamente, os fatores relevantes para o fenémeno estudado estariam distribuidos igualmente entre esses grapos *O mimero de sujeitos que deve compor grupos experimentais e de controle é objeto de determinagio estatisti- ca, Este miimero tem restrigBes no sentido de que no pode ser to grande que inviabilize o estudo. Por outro lado, nio pode ser tio pequeno que comprometa quer a hegemonia dos grupos, quer a homeosdaticidade das medidas. ‘jonni odru ou scpins ap warSyp ogu on yequota cra ou scuns ery sen tase eof wa ‘enb asso» aquapuadap RB ¥ ourenb ajonan> oda ep asap jausunredko dru o an ap sorypun ely ah swauresasiease ‘onb ourseur ‘oweuog "EASAEISY ep epnile w0> ‘Seqlaj ORs sod. So ana sogSeredunoo se ‘oss xod ‘ sopeysox ap apepmqetrea apues8 eum e swsoide Phusuadss owaureautap op ody 23s9 ‘odnud or seuzanu sooseirea sessop esne> 10q ‘odni8 epe> ap sorts so anta sogSeuea ‘orp 9 wuaIsHK ‘sodnu so anus sagSetres Sianissod sep wife ‘anb ap ov oF as-orayar sowatns 9p sodnu8 wrezedwio> anb sopmsa sor opSepar we [euopmpe How run “ODYRUEP JojEA wa} ORM “esTey OWOD epeNsUOUZP OME) od 9 "eproytiaa 295 ap Jaxjssodumn elas onb oxSeumnge ewp “opbeondee eum cuio9 epeogyfenbsep za exed euage arduias zeysa anap mognUaD opserr dx eum '9 cast “staapaspey urelos seisodsax sel senbe ops sesgnuap 3} “ueurenepepzaa seitmBiad se ‘ousodoxd y “sopyso sonno 10d sepygo seisod “Sar Sermo ap wumD iod ‘aquouTenpes8 sepmsuoo oes eDuaD wa sesodsor se anb praqaoied ‘auauqedpund “3 -se-gpuodsex remooid ap ojuenb on ‘sogisen seog renuoy ap oppzaxa um ‘apepiaa PU ‘9 EDURD tH sesodsor sembord anb pra, “seuumBiod senno sezsumur rexe8 apod ‘saduns aqui ~uarede ‘onraumtiadxa assa ow09 praA goon ‘remunso3 apod goon anb sagasanb 9p oxoumU Oped “opmse assap sopeynsay so TeDUANGU ‘eU}azeD ep WaDTe ‘ure “2pod anb staspues sexjno wi> asuad 2004 anb sounsafns ‘oexayer ap opp 78 uM oWwoD “(oeSeognuepr ens asspmmazed ou nb extoueu exno eumspe 9p sotrains soe eL-pnstuTur 2 ‘euyayeo “ebuEISqnS e ZE|OST ULas Eapr O “BUTazED wuassaaguor anb soqauare ap orsoBut e aiqos seumBrad se owioo usIsse ‘ogbeognuapt ens uneumaruiad "219 10qes 3 100 Ens ‘3729 op oxtaxp 0 stod [DTD oumur 9 08st eonpid ex “opuruunsuo> urearyse anb o soujalns sox opeutiopin 32) wretBs9p og eUIDe o|duIaKe op saiopesmbsad so ‘oda assap sagysonb 5 yo ezed) — wrosages qeuoumadxa oda op souralns so ap 0123 © ‘ojduzaxe ossou Uta OULIOD se>OBaze> sepsnppU0D ty “Tuniad aquoureres 9 soxefdutos aqueseq arduzas asenb as-uensow oyaure, ~todw1o2 ap opnyse 0 uraxjoatra anb souatiiguyy so ‘esmbsad ap voneid ey “sodnd sjop sesse aqua ovSezeduio eum ap ojaur 10d aquoteMUT -odxo epngo ‘ogRUaP EPUEpIAD eUM FLAS FSG ‘ATULIOP ap seque — aye ap ‘re>px Bum WI9 EPRUOD asop PU ~ EUTRFED ap OEISABUT ep so4soy> so ‘eyuaUATaA ~eaoid ‘opunayaz exesa odnuB epe exed ouos ap sezoy ap SeIpgur se an TAREDGTUBIS ayuaUTEOASAeIsS eSuaIaTp eum ‘owwOUDZ ou soTENVE sTOA “HEA Sb aluaUreptasp IejonnoD sourassinBasti09 sou anb a stanpzedwo> oye} ap urelas sodnu8 sossou anb opuodns ‘oongiodiy owwounzadx ossou wg ‘you B ajueMp seprop se10y ap o2 “sum 0 wiassesiBar sodna8 so soquie ap sojtains so anb ‘auauteLTessa30u ‘nped ap sowreay ‘seprpaur sessap wary -(soquatuaazayin sronpiten ston COMO ESTUPAR O COM Em estudos do comportamento, a investigacio empirica da relagio comportamento-ambiente no precisa se dar, necessariamente, por compa- racées estatisticas de grupos de sujeitos. Em Andlise Experimental do Com- portamento, alternativamente a delineamentos de grupo, utilizase o método de investigacio chamado de “método do sujeito como seu proprio controle” ou “método de sujeito nico”, ou ainda, “delineamento N=1” (Sid- man, 1960). Por meio do emprego desta metodologia, sao dispensadas as andlises estatisticas. O comportamento é estudado no nivel do individuo que se comporta, e no ao nivel do grupo a que pertence; os efeitos de uma variavel sobre o seu comportamento so pontuais, no probabilisticos. IO delineamento experimental de sujeito Unico O delinearnento experimental de sujeito tinico ou do sujeito como seu proprio controle parte do principio de que, para compreendermos e podermos modificar o comportamento de um organismo vivo, devernos analisar 0 comportamento deste organismo como uma unidade indivi- dual, e no um comportamento médio de um grupo de individuos. Para o analista comportamental, uma acdo de uma pessoa é um produ- to tinico de uma série de fatores dentre os quais a situacao a que esta pessoa esti sendo exposta e a histéria passada dessa pessoa com relacio 4s variaveis relevantes na situacgo presente. Considerando-se que a hist6ria de vida de cada um é altamente idiossincrética, ¢ que ao interagir com as peculiarida- des das situagSes que cada um de nés enfrenta, essa diversificagdo torna-se ainda maior; 0 analista do comportamento considera uma heresia nivelar essas diferencas por meio de uma média estatistica. Algo como tomar os salarios pagos a mulheres (2X) e homens (5X) para a mesma tarefa, calcular sua média (3,5X) e concluir que todos sao tratados eqititativamente. Ao ado- tar 0 delineamento do sujeito como seu préprio controle, o analista do com portamento esté levando essa idiossincrasia em consideracio. Em outras palavras, esse delineamento supde que s6 podemos com- parar os resultados do desempenho de um individuo com ele mesmo, em outra situagdo, momento ou condicSes; qualquer diferenca seria portan- to devido as diferencas de situagdo, nao a variagSes individuais. Este delineamento é freqiientemente denominado delineamento A-B-A. onde A é uma situagdo em tudo idéntica & situacio B, exceto pelo fato que a varidvel de interesse no estd presente (ou esté presente), estando porém ela presente (ou tendo sido removida) na situago B, Como o individuo se compor- ‘ta. em cada uma dessas situagSes, serd analisado e comparado pelo pesquisa dor, que estard usando o comportamento do sujeito como seu proprio controle (isto €, como referéncia), € nao um suposto “comportamento grupal”. a ou eSuepnux eum sod epeyurdusose 10} auapuadoput Joaptrea ep epet “Rar B ag “Seq 9p ELT 9p OBS tpuod e aytTaUTEAOL oySodxa elas oyalns o ‘TENUAUT ~nede orStpuoo & sode ‘anb ‘siod “ranbaz oonm owatns ap omsoureaumpap 0 soperuaumiadso oped epesynuep! opu yaseurea exo eum sod og a ~ eagpadsa Tuaiqure eSuepnur eum rod sepesnes oes owstae8i0 um ap ojaureuod “tio ou sagSeiaype se anb Tensuourap ap eanaye STeUE EUNIOJ BUM OUIO “Dye oprumsuo> eytsy ondoad g20a anb eoyoooqe epiqag ap apepn -uenb eno ‘exoy ep oSuese 0 2 oduuiat op uiaSessed e ‘says anua ‘orsmaintio> ‘ns opep 123 wropod wipqure, opsenys @ soDasuENUT saz0}ey SONNO ‘OIE ON Sovep Slop sasse anua eDuapuodsazo> eum reAeY soared ab zox eum “eIsay eu epezqoorye vossad up epeBayp g ‘otaumanenoud oymu “epmgine as et -spod oyusureyroduo nas ta eStrepnun essq ‘seossad se woo resraattoo w13s ‘ougs ‘ojue> wun wis oinb zeoy ¥ essed a sonMO so wo reDUTIG 9 resTaATIOD 2p exlop 200, ‘oMauTEHOduzo> nas ou SeSuEpnUT ROU g0A “Y OESPUOD Bay ~aureanereduzo) ‘g opSiptiod essay “(q oBSIpt0D) gooa exed aatenpUT ‘sopoy ‘ered saytartaatoout sesto> opueres “epeztjoorye eossad BUN %4S9j FISD e EBOYD “roy eva) eum y “(aseq ap EYL “Y OBSIPUoD) OpuNteaIp as a opun ‘seossod ‘Se Wlod opuesiantoD vaso g2oa anb ws esa} eum as-ourBexT ‘ofoNUOD oUd -oxd nas ow1o oyalns ap oxweureaumap op o1dpund o zeoyrjduiaxs exe “VAY cqusureouTap auton o jeg ‘aseq ap eur ® ajueimp sopeatasqo sajanbep soumrosd saz0peAa e reyoa oyoUTEOdI0> op eprpaw & “(y OpSIpuoD no ase,)) jeuaUNAdxe ayuarqure op oeSe>yIpour epunBas eumu ‘2ssoxsyuy ap [SAPLTEA e Z9AOUIOI ag OF ‘9S BLO STeUI EY opdensuowep wisq “eSuaiazip essa & epingune sas apod oyfains op oqwaurey ~toduro ou ogSesyrpow ronbrenb ‘ayepuadapur joapurea ep eduasaid ejad 2 epugsne ejad ‘aquaurespoadsar ‘wrazazip ~ opSuaaraqur 9 aseq 9p EYL] — sogSipuo> senp sess anb zaa euzn ‘aseq ap eyuy e alueMp Oprpau oquaureyioduio> op oda oursaur o aiqos opSuaaraqU essep sowaze so en “sax uaunuedxe auaiqure ou oSeoyrpour eum zmponut JopesysoAT 0 “(g ogStpuoD no asey) ayumBas ogStpuc> eN ‘opepnise opuas eysa anb ‘oqraureioduio> op somstax so zey oduxay ouusaur oy “ayuasne Ere So as50r “9101 ap Parra & anb oyey oped oyoxe ‘opmasa o opor ap OBuOT oe SepEZT] “An ogias anb sagStpuo> se sepo; B oxalns o agdxa ropeyraumtiadxa o ‘aseq ap equT Eun ap epEWoy e ayuRINC “IesEUR WA opessare]Uy aUaULIE} ~nogred piso sopeSgsoaut o aonb seonbe oyadsax wazip no wrazayioqUut ‘3? -uaureysodns ‘anb staagrzea se as-uiazajaz aseq ap eur ap ases eu sepettoy seprpout sy “1opesmbsad op ogSuaazayu © was ‘onpJAipul um ap ojuaUT -euOpUTY ap opysd o ere uasardaz anb opSenyis eum ur cyuawteyodw0D Pp seprpaut Jago 9 aseq ep eYUH ap asty ep oanalqo O “ty oRSIp “top no asez) 9seq ap eyuT ap epeuToUep opStpuco exiourd eum e ‘o} -uaunuiadxe op opruy ou ‘orfalns o zaataqns ia ayststuoD ayso ‘aqUSTHEDISEG, “uig20q ‘sagseuea seunsye eyoduz0> oorm oyalns sp oyusuTeaUT|SP O- OSiLVGia OiWSTVEOEVT ON OLNTNVIBSANOS Od TTI como Esty 1 comportamento do sujeito, no sentido de se assemelhar com aquele descrito na linha de base inicial, 0 experimentador estard confirmando os efeitos da varidvel que manipulou. Voliando a nosso exemplo, como uma forma de se certificar do papel exercido pela chegada da pessoa alcoolizada sobre a sua mudanca de comportamento, o ideal seria que a Condiglo A fosse restabeleci- da no que se refere a varifvel independente que estamos considerando, isto é, que a pessoa alcoolizada pudesse ser convencida a se retirar da festa. Se ela assim fizesse, ¢ voce entio voltasse a rir € a conversar com as pessoas, poderia~ mos dizer que ficou demonstrada a influéncia daquela pessoa sobre seus com- portamentos. Dizemos que o efeito daquela pessoa (variével independente) ficou demonstrado duplamente: pelas mudancas prodiuzidas com a sua intro- ducdo e pelas mudangas produzidas com a sua retirada. Evidentemente, nunca a situacdo é tao simples assim, pois sempre se poderia dizer que “o estrago jé fora feito” com os comentarios inconve- nientes daquela pessoa, e que “jamais eu poderia me sentir 2 vontade outra vez”, mesmo com a saida dela da festa. De fato! Pare agora e, usan- do a mesma logica A-B-A, pense e proponha maneiras de contornar esse dilema. Além disso, pesquise no livo de Sidman (1960) as estratégias de utilizagao do delineamento de sujeito tnico em situagdes em que nao é possivel ou desejavel o retorno a fase de linha de base, situages muito fregiientes em contextos clinicos ¢ aplicados de modo geral. Procure saber também dos casos experimentais em que uma condigdo de linha de base pode intermediar uma ou mais repetigbes da condigdo experimental {A-B-A-B-A) ou pode, ainda, intermediar diferentes condigdes experimen- tais (A-B-A-C-A). Em que situagdes esses delineamentos sio titeis? BBIREFERENCIA BIBLIOGRAFICA SIDMAN, M. (1960}*. Tatis of sientfc research. New York: Basic Books. MEELEITURAS RECOMENDADAS BARLOW, D. H., HAYES, S.C, e NELSON, R.O. (1975). The scientist practioner: Research and accountability in clinical and educational settings. New York: Pergamon Press. BAYES, R. (1974). Una inireduccion al metodo cientfico en Pricdlogia, Barcelona: Ed, Fontanella CASTRO, L. (1975). DiseRo experimental sin estadistica, México: Ed. Trilla. JOHNSON, H. H. ¢ SOLSO, R. C. (1975), Introdugdo ao planejamento experimental em: Psicologia: estudo de casos, Sao Paulo: EPU, JOHNSTON, J. M. € PENNYPACKER, H. S. (1980). Strategies and tatics of human beha- vioral research, Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. MATOS, M. A. (1990). Controle experimental ¢ controle estatistico: a filosofia do caso ‘inico na pesquisa comportamental. Cifncia e Cultura, 42(8), 585-592. PERONE, M, (1992). Experimental design in the analysis of free-operant behavior. Em LH. Iversen eK. A. Lattal (Orgs). Experimental Analysis of Behavior (Part 1). Ams- terdam, Elservier. * Obra jé traduzida para a Lingua Portguesa (veja Apéndice I}. . Com quemtrabalhar: | . O sujeito experimental i Psicologia tem como um dos seus principais objetivos compreender 0 comportamento humano. No entanto, nem sempre é possivel, por moti- Ec vos éticos e/ou metodolégicos, submeter pessoas a procedimentos expe- : rimentais necessérios para o avanco do conhecimento cientifico. Por ye exemplo, testes de substincias farmacolégicas sio sempre realizados bale extensivamente em sujeitos que no pertencem a espécie humana antes wl de serem utilizados com seres humanos. Em Anélise Experimental do aah Comportamento ndo é muito diferente; freqiientemente, 0 comporta- mento de animais nao-humanos é estudado como referéncia 20 compor- tamento humano. Isto é possivel porque, como psicdlogos e bidlogos vem q relatando ha décadas, muitas formas de interag’io organismo-ambiente a sao bésicas e comuns &s diversas espécies animais. Entretanto, algumas 4 formas de interacao sao especificas de cada espécie, e por isso, as trans- posigdes do conhecimento obtido em estudos com sujeitos njo-humanos devem ser cuidadosas e sempre baseadas nas devidas comprovacdes empiricas. Ratos ~ espécie que utilizaremos em alguns exercicios deste manual 3 -, S40 muito usados em estudos de comportamento em laboratérios no mundo todo por propiciar uma série de vantagens para o experimentador i no que se refere a controle experimental’. Entre algumas destas vanta- ot gens estio: 1} a possibilidade de controle genético, o que elimina, pelo q VE nifo s6 em laboratérios de estudo do comportamento senio também em laboratérios de fisiologia, farmacolo : gia, genética etc, II’ “81d no (a;meg-enBeidg no rest suaSeyuT) somae sores oFS “eon;UAd 2uoIstY @ wa8eBeq ens e cyueNb soouasouoY sTeuTUR woo IeUTEGER a -fauad sou anb o ‘sepeuonaes seongue’ sua8eyuy ap souputSu0 ops o:t -o1e10q2] ap sopnise ure sowreBazduxe oquauNUOD seu anb sore SO. ourqie 07e4 Og Jenureur sou soysodoxd sop -piaxo sou opueujegen sowaressa stenb so w109 sourelns so argos 2334 -09 souroaap anb sapepuemnonred seumspe ap Tqey souren ‘imBas y soueumy sa10s wod eaitp opSeyuaunradxa ep o1aur 10d ajuoM0s sepRgo oes seisodsaz se{no sepeSnsaatt uroras e seotdure sagqsanb wiayspso ‘sopepfnoyrp ses -sep sesade ‘ojuejanug “owauruadse ou saquadta setougéumuod se 1109 aSexeyur ‘euuog eumpe ap ‘anb a peuommuadxe orSerais e wrens] aueUl -paeioxaut seossad se anb jeyroumuodxo-p1d eugisty (sopmuownodxa © exed) epbayuoosap a eisea e wraajoaus (q a “(equaa ouaurEUoduI09 0 ‘sonno agua ‘wonput anb sassa sossasord) oueumy oyuotEy0duz09 ou soprajoaua taBezipuaide ap sossaoo1d sop euidoad pewuatueyiodwio> ap -epprayduioo e wo aruowresasumaur repy wanap (e ‘sapepmnogip ap soda slop ayroureressosou we|UDyUs souPUMY sox9S wIOD sopezT|ear sot -taturradxa ‘o1ueiu9 oN ‘appdsa eidoad essow ep sousstreBr0 80 “elas no ‘zoujaur ra29qu0D sourelasep ‘sequ0> ap [euye ‘anb souistueB10 so LOD aqwawrerezp somoyfeqen anb prenqiqissod sou anb o ‘soupysiaatun $3} -uzpmasa wio> sopeziqeas ogsas anb somyozaxa Fy ‘enue aISaN “oueUINY 495 0 WiOD SOUTEqER Warforua oUoTeIOge ap sesmbsod seumByy “oUg}01g ura apeprpDey wos wartznpoidas as ap 2 ‘eezeq aqueureanefar ogSuamueur ap ‘ojasnueu 3 opepmo [oxy ap souanbad STeDIMe waxes ap ‘soBuo] auoureaneer soysumadxs ap redpazed uressod anb exed ayuapyns odutay urazaata ap ‘staogp 9 sorayrureus w12z95 SOveE SO ap OV8y 0 as-eUtos ‘staSerueA ap oym{uod ays9 e ‘OsSIP WHETY ‘opeprasa fermaureyoduros ouswguay 0 ayusure|dure sreur epusoxduzo> sopesinbsed o anb ayuued euoisiy ese z224yuo> ‘ourstue810 rnb “end op [erue oqwauretroduzos ou as-sya fax peusuradKo eHo\sry y “smb -sad ep oja{ns op [eqwaumtadxa eugysty & reyredwiose ap apeprqissod & (€ :ouswrqway nas 0 uiag aitiouraaDyNs rexax>s9p apod zopeusuradKe un aUaUIDYIP ‘sousTueBIO sop oitaure|Zodu0> o aiqos wEMe onb stequaiquie staxpizes sep openbape ajomuo win wiag ‘JpAPla ELT9s OFU ‘sou -eumy soya{ns wo no ‘seDugsunorD sexno wr ‘onb stewarqure ston -eurea rejonuoD ap apepriqissod k (z ‘seaxdnouas seSuazaytp ap sepeattop 228 ureyapod anb steyuoureyroduios seSuarayip se ‘aquouryepred sousur OSTLVGIE CHUSLVWORT OW OLMIS AOS OF TSTVNY nero aes apse nomena cou qua hatcaan 0 stn sxeuuea E mentados (linhagern Long-Evans) descendentes do rato noruegués, espé- cie Rattus norvegicus. Esses animais possuem um sistema auditivo acura- do e, por serem albinos, apresentam sensibilidade visual & luz, Nao enxergam cores, mas percebem diferengas entre intensidades luminosas ¢, igualmente, entre estados luminosos (luzes piscando intermitente. mente em diferentes freqiiéncias, por exemplo). Sdo mamiferos ¢ se reproduzem com facilidade em biotério. Seu periodo de gestacdo € de cerca de 20 dias, apés o-qual podem vir & luz entre 7 e 10 filhotes. Duran- te os primeiros go dias de idade, o desenvolvimento biolégico do rato ¢ bastante acelerado. Normalmente, os experimentos empregam ratos com 100 a 120 dias de idade, quando estes jé atingiram a maturidade. Duran te sua vida, um rato nunca deixa de crescer; no entanto, a velocidade com que cresce é menor apés tornar-se adulto. Muito freqiientemente, em estudos de comportamento, sio utilizados ratos machos. Quando so uti- lizadas ratas fémeas, deve-se estar atento a possiveis variagdes de compor- tamento, decorrentes de alteraces no ciclo hormonal do animal. Um laboratério que estudasse o comportamento de animais nao poderia existir sem que houvesse um local adequado para o alojamento dos sujeitos experimentais, isto é, um biotério. No biotério, os animais so mantidos sob rigido controle de higiene e satide. Isso & muito impor. tante para o bem-estar dos animais, para a satide das pessoas com as quais os animais entram em contato — 0 bioterista (pessoa responsavel pelo biotério}, professores, pesquisadores, alunos ~ e, evidentemente, pata a realizaco adequada do trabalho experimental. Quando se estuda 0 comportamento de organismos em laboratério, existe uma série de fatores relacionados ao alojamento e a manutencio dos animais que precisam ser cuidadosamente controlados, pois esses afetam diretamente o repertério de comportamento dos organismos. Por exemplo, um rato privado de alimento ou de Agua se comporta de modo diferente de um rato saciado, assim como um rato sadio versus um enfer- mo. Uma forma de acompanhar 0 estado de satide dos animais se d4 por meio da medicao freqiiente de seu peso. Quedas acentuadas de peso podem sinalizar a existéncia de enfermidades. Outra forma de acompa- nhamento € pela observacdo do comportamento e da aparéncia geral dos. animais. Durante a execucdo dos exercicios de laboratorio, é importante ficar atento a alterag6es no comportamento dos ratos, assim como a seu estado fisico e limpeza. Caso observe alguma anomalia, contate a pessoa responsavel pelo biotério. No biotério, os animais devem ficar alojados sob condigSes controla- das de temperatura, umidade e luminosidade. Desde que nao estejam em. experimentacio, os ratos deven encontrar Agua e comida constanternen- te dispontveis em suas gaiolas. Nesta condicao, 0 peso do rato é chamado “opeyoa g wane] og “wo ‘2pepyMbuen wo 0793 elas oss} onb ayueuodux g “soew sens w09 [eurtue 0 ereBad goon ‘ejored eu of-yo0 0001 @ [euDuNIadx exteD ep OLB i “Raz exed outoo untsse ‘Tequaunzadxo exre> eu Of-¥20I00 a oxtaata-rjores ens ul ap over © Temas Beg ‘seDsnig sagSeuaTIOUT 19ze ONAd a Jaatssod OD | “Hays OUTPUT o eyUayUeUL ‘TeUNTUE op sHodstER ON “soPD}>IEKD sop THY 08 8 O1pfUt OF ‘esi04-2014 9 ‘OUNIeIOgRI O ered oF-RUOdsUEN erDAap 200A I ‘ougiorg o ‘Tepadsa aquaiquie wm wa opelore e9y [eu nas ow Di “S904 aqua ojwauTeuOpeTex tog uM sRUeIeB uapod anb i orasntreur ap sexBo1 seonod seumBfe souraxeyuode ‘auerpy -o-opuvasnu eur pres [eiuauttiadxe oyalns 0 zavaquon ap euxi0y & “{jaxqssod jaxeSrure sreur o elas aja anb sourezadsa) ofuooue omaumad assay “zeaqu02 as ogi ‘oraumgu um rod opesynuap! aquamTEnprAtput 9 eprAsp 21s9 ‘O1er OAR -sadsaz nas a 200s ‘ouoyes0qe] ap SO1DTDIOXS SOP O1DTUL OF aqUDUTEIADIE -ortalns op soy -waureyoduioo sopeumunioiap vied o5:0j2z ow109 ange ‘owaUTIadse 0 ay -aemp epeyuasaide zas ot ‘sopeatad opues wezeanse [enb ep eouzisqns 2 anb aspaosd aquaureype gras anb extaureur [e} ap ‘opdeaud ap aura ura 7e1S2 OgIaAgp SOIEI SO ‘TeNUeUT aISaU SOALDSAP SoPPIax9 Sop TedDN ted ere “zopeSioyoz ovo zesn apuayead as onb emounsqns e ousrue810 um ap ossare o Buuysaz ue aystsuod opSeatd ze ‘ayuawrerseg ‘oRSey -uauitiadxs ep oyu ou epiimo> ep no ene ep ropesiojar jaded 0 sanajaqeaso esta anb ‘Teyouruadxa opSeaud vpeurwousp ‘opSexedo eum ayspxa ‘osst 10g “(oSourpe o1rej wan opyaSut 39} 390A sode oBoy aux; ens uwio> 211030 anb ou asuad) exopeSiojax ogSuny wrazzaxe epruio 2 ene anb oytautout opoy e 9 oft ‘opmeyta on “soz0pedojor ood sepesn oBs ‘— soata souistue8i0 so ered samreuodut aquawreriBojoiq seDugnbasuc cogs anb — epiwios no enSp ‘ouoreroqe] wa sieumue wo> cyusure 0d -tio9 ap sopmisa ug “ulaznpord so anb oyuaurewodeuo> op esugz 4020 ap apepriqeqoid e wiereusume sod sopeoytenb unsse ‘soanisod soupunsd sa1opessoyar sepeurmousp semugnbosuo> zezqgn sour ‘sopnusa sossou wig ‘Tewrue o exed aitieaajar epuanbasuo> eum w109 2) -to> souiazesizaid ‘reprysa sourazonb anb cqusureyzodwno> o ayuaurean -2}9 1ePUAbasuod souressod soprrexa so ajuemp onb ezeq “eodUt0D a8 2189 owo> opout o reieye wapod owstueBi0 wn ap oywaureZodw0D op Sefsugnbastod se outod ‘sesto> sexo aqua ‘opuraiasqo sourezeys2 ‘enuew aisou sopeiuasaide ‘sores wo o1sgze10qe] ap SOMMIDIAXD SON “e1@ioua ap oyse8 rowoUE 2 yoara -odstp aquaurayueisuo9 epriios uray anb zaa eum ‘roreur 9 oLgyeroqry ap over win ap “qu po osad o ‘apep! euisou ap 2 “ezaargeu vu OYOS over uM. wod opsereduo> wy “(-qi1 po osad owios opetaarqe) ,wnsiqy po osod ap ODd1LVGIG OIUSLVEORNT ON OINENVIBOANOD OG TINY Y COM QUEM, TRABALHAR: © SUJEITO EXPERIMENTAL bre-se de que ele deve estar mais assustado do que vocé, alguém muitas vezes maior do que ele e, como outros predadores de sua espécie, “ata- cando” por cima. Em situacdo de perigo, o rato pode procurar se defen- der e escapar'. Para evitar que isso ocorra, vocé deve tomar alguns cuidades bastante simples ao pegé-lo. Existern formas adequadas de se pegar o rato. Basicamente, mante- nha o ambiente trangiiilo, livre de sons altos, risos e gritarias. Coloque a gaiola onde o animal est4 alojado nas proximidades da caixa experimen. tal, garantindo haver espaco de livre movimentaco do braco com que vai pegi-lo. A seguir, aproxime sua mio lentamente na direcao do rato, sem fazer movimentos bruscos. Em caso de hesitago, € comum colocarmos € tirarmos 2 mao da caixa repetidas vezes. Nao faca isso, pois os movi- mentos bruscos assustam o animal (Figura V-1). EE Forma inadequada de se aproximar do animal. » Tendo ratos de procedéncia confiavel, e sendo estes mantidos em uma biotério dentro dos padrdes de higiene controle de zoonoses, uma eventual mordida ou arranhio do rato nZo requer outros auidados além de uma adeq da desingeccao da area atingide com agua corrente abundante e sabao. (b-4 emBry) 121 op eyanp eyed ep oxreqe FeIs® prOA9p ompgur opap nag “ep eed e a eSoqe> e anu opeuoD “sod 198 ysaaap Jopeorpun opap nag ‘o}e1 op epionbsa eied ep oxteqe op -00[09 198 PIBADP oYLOID TeB9jod nas o ‘(ovSuDsap v aysnle ‘yoqued elas ose2) onsap elas g20a anb opuewiBeur] aisap oSonsad ov seumod yeurue op seis09 se a1qos ‘epeujedsa ‘opux es v aiody ‘sopap snas wo o3e1 0 saajoaua pianap 2004 stod ‘OUI ens ap oqwaUIeUODIsod o exed ayuay “(€-4 emmBig) urrue op sey -sop seu ogui ens ap ewiped ¥ atode ‘aywouLasens seu ‘ezoULTy WHOD ‘2 ap ~eprunuiodo e ayjasoidy “rezipqoun as e opus, oes o “unisse opusze4 TOUWIUD Op Of@snUDW O oyOD} “eIUaWIDSOYULDD 2 DIE] ‘OPW OP SOIS0D So WO jOWIUD Op as-uDLUNosy | (eae -nBt4) oyutres ume ayy-opuazey ‘TeuuTUE op ossop ou oBW ens ap sxIS0> Se aisooua ‘susuresoreBea ‘a sapejsut sumgie sod ye epezed e-oxtop ‘exe? =p onuap ayusumus] 2 entmUOD oFW ens anbo[o ‘ossip zaa WA COM QUEM TRABALHAR: 0 SUIEITO EXPERIMENTAL Posicionamento adequado dos dedos 20 aproximar a méo para segurar 0 animal, Forma adequada de segurar 0 animal. oursso2ou as onuap exed o-axmduuza ‘exiod eu yeustue op ogex o repuaid opu exed opepind opuewioy ‘exes wsop euod & ay2ay ‘feeuMadxe exte> eu ore1 ! © rpojo> sody “sep-pouesre ossaut aie no jeunue op seyum se zexqanb erapod 2008 ‘o[-zxnd g00a 2 sesazd uzoraansa 9g “(a opSeimouradxa op eere> ep Sepiog seu ‘zjoreS ep aper8 eu) TeBny ume wo sesoud sequn se two vfayse opu aja anb exed opepmo auioy ‘yes 0 120839 10} opuend “onfaAta-2jores & ezed eifoa ap of azen ‘omuaurtiadxo op wy oe ‘no ogSequaumiadxa ap exte> eu Of-20|09 ezpod go0a wIoBy (9-A eanStg) openSe souaur feurtue o ugqueWu osst stod “epianbsa ogur ens aiqos o-a10de ‘sermugistp sexo 10d souswx oF ‘oy-puodsuen veg }DWIUD © 1cunBas ap oponbapou! DULIOS (S-, emBty) of yonypew oe exed ‘opguade uras ‘aumauruaé seur ‘ezouny wio> o-omag “onbnyseur © 00a anb opurpaduit mequrey a olen essod apa nb opueiaa ajap 05 -onsad 0 ezyfiqourt ayrauresgeid 00a ‘eui0} essap 0322 0 opuemfas SOF WIT COM, QUEM TRABALHAR: 0 SUJEITO EXPERIMENTAL (a Forma adequada de segurar 0 animal, fomecendo apoio a suas patas. Por fim, para manter a identificacao dos ratos e registrar as etapas do trabalho que vocé realizar4 no decorrer dos exercicios de laboratério (con- trole da historia experimental do rato}, vocé devera preparar e manter no laboratério fichas de registro como mostra a Figura V-7. Rato N& ‘Nome do alune: Torma: Data’ Pratica Obseracse. Vato Modelo de ficha de identificacéo € acompanhamento dos exercicios de laboratério com ratos. -emuis ep apeprreamaeu e eyreurumTe OBSeUZIOsUT esso siod ‘sepa v osst 9z4p soureyepod opt aiuounstsosd ‘Temyeu opsenus w19 soujo snas ureosid seossed se anb wio> epugnbayy e reprase tie sopessazaiur sowass9anso ose? ‘ofduiaxa 20g ‘opseSqsaam ep oanalqo o elune as anb ‘iez qetAtT opt as ‘reatpnfard apod ogSeunosin ms0 stod ‘openta9u9 elaise O1 ~waurriadxe o anb 932 yeasssod amuaurevapduio> 9 osst arduras wou ‘oytreyua ON “ouTEqEN op soana{go so aiqos ayaWEpHADp soPsoarepse Wo eng esmbsad eum op redpnied ma wremsuos enb sousins se ost0> staapsuod -sax no syed snas ap oreuz 1od opago 9 oiwoumuasuo> o ‘peyuew eougD “Gop ap sexoperzod seossad no seSueu> wiod sopmiss ap HEN as opuENd voyiose rod ojuoumuasuos nas o aysaye aitedpgred o anb as-e1pyos ‘ores Ogu ‘OZeIUa OW ‘TeqraA ‘saza4 SEU '9 ostauIAUOSUCD aySq “esinb -sad ep owains 22s wi ‘auaureyydxe ‘muasuo> 2 SOLUMUNIOA 795 WaKap saquedpared so ‘f2298 exBaz oui0> “soanalqo sas so wio> apepruzoyu0> we epelauejd ayueuresopepmo 19s aap 2 opSeuaumadxa & apasayue onb sowsedse sop um 9 esmbsad eum ezed saquedinzed ap orSuaigo y “18 ura opSequowmuzadxe ® anges anb o 2 apeoaue anb oiweunpascid 0 opumput ‘ose, -uaumpadxe ap osse20zd 0 opoy zeauirad wianap sooSexapisuod sessa ‘seos -sod woo opSeusumiadxa ap opueien as wg -sagSexopisuo> ap otn{uo9 um op sured sezey woaap ‘ojduzaxa 10d ‘soong sax03ey ‘o>yRUar oanyalqo nas we aseq wiod seuade eprxfoauasop 32s apod ogu esmbsad eum ‘o} -urqU2 ON “oRSeBnsaaut sanbrenb ap opSndexo v 9 oquaureauTpop o viayOM anb stenua9 sa03ey sop um ‘ayuauremgo ‘9 esinbsad ep oanalqo O “es -nbsad ens e remoaxa a relaue[d ov sopeusumuadxa oped sopezaptsuo> 398 urestoard anb sazorey sosraatp 10d epeatiou 9 soata souismre810 10> opsequoumpadxe e eajoaua anb ooynuar oyjeqen sanbienb a opoy ouewny squedonied Oy | oxaury ou Soy-RnUODUD Exapod g20a ‘oUaoIg Op oxSuamUEW F W102 2 Soyer so wio> opepms 0 a1gos sauTeIap sazoTeur sages ex1onb ose> sonsiBax snas wo 0}s1a win yep IoWUOUE 6 no zossajoxd O ‘seistAard ‘Ogu Se]DUgIIO20 ap SaQSeATaSqO STENIUDA OOD lag ‘OD}IOK9 Op atOU © "EID op o1sporexe op opSezrear ap eVep e WOD eYDY e axajduo> ‘JeruSuT “Hadxa ogssas epe> ap ourwuag: o sode aquaureyerpount ‘ouoyez0qe] ap ene epeo W “eUpY ep oupeSaqe> o eyDuaaid a feMTTUE nas op osad 0 2 oruMU O 2 Tend Plaa ‘sounye so aqua sope>ynuapr auaureptaap Soyer sop oZSmquy “Sip © BH1ay opis aay anb wissy “Wo oF x oz ap sepeumxorde ssgsusuTp seu euroye ap eprined eysy eum o1rgyei0qey o exed eBen a exmbpy ‘Soiivaie _ SOM QUE TRAB: HAR sho, intervindo no objetivo de nossa pesquisa. Em geral, informagées genéricas e minimas, como “este estudo tem 0 objetivo de saber como as pessoas agem em diferentes situacdes que lhes sejam apresentadas...”, for- necem os esclarecimentos necessdrios para o momento. Ao final do estu- do, contudo, todos os esclarecimentos devem ser fornecidos aos sujeitos. Juntamente com os objetivos da pesquisa, outras informagSes devern ser fornecidas ao sujeito previamente ao inicio do experimento. Entre elas, 1. A propria necessidade de que, para os resultados da pesquisa, algu- mas informagGes mais especificas sobre 0 estudo terao de ser omiti- das até a completa realizacao do experimento. 2. A inexisténcia de qualquer conseqiiéncia danosa, de qualquer natureza (fisica, psicologica, moral), que o estudo possa trazer 20 participante. 3. A possibilidade de participar ou nao do experimento, podendo deixa- lo, a qualquer momento, sem a necessidade de fornecer qualquer jus- tificativa. 4. A existéncia ou nao de retribuigo (em dinheiro, em objetos, em cré- ditos, em notas, em pagamento de transporte para chegar ao local da pesquisa etc.) 4 participagio do sujeito; havendo retribuicio, 0 sujeito deve ser informado sobre sua existéncia, assim como sobre 0 esque- ma em que esta serd oferecida. A provavel durago € 0 ntimero de sessées do experimento. A garantia acerca de seu anominato por ocasido da divulgacao dos re- sultados da pesquisa pois, em qualquer meio de divulgacdo, a identifi- cago dos participantes devera ser sempre codificada. ay No momento que imediatamente antecede o inicio de um experi- mento, o experimentador deve fornecer ao participante as instrugdes ou diretrizes sobre o funcionamento da sessio. Essas instrucées so elabora- das de acordo com o procedimento do estudo e, certamente, exercem uma importante influéncia na maneira como a pessoa vai interagir com as condicdes experimentais. Estas instrugées devem, portanto, ser redigi- das antecipadamente pelo experimentador e, no momento da sessto experimental, devem set apresentadas 20 sujeito para que ele mesmo as leia, para que o experimentador as leia ao sujeito, ou para que ambas as possibilidades sejam executadas. Durante uma sessto experimental, caso © participante tenha questdes acerca de algum aspecto sobre o qual ndo podem ser fornecidas informacées antecipadas, é costumeiro explicat que questées adicionais serdo respondidas apés a realizaco do estudo. Se participante insistir, suas questdes podem ser respondidas; contudo, deve-se, nesse caso, dispensé-lo como sujeito do estudo. Sob nenhum pretexto devem ser dadas informacées falsas. anb sezaa se sepoy soqwod eqavaz ayuedpyred 0 anb 8p oreunparord um remeur sourea ‘opdusaxe 104 -sodoad 9 anb ofmbe moo saquaza02u1 188 wiapod 9 aquedionred op yea ~nadxo-gid euoisry © wo> sepeuopeyex ayuaureansa oxise sooSemusaoy sessq ‘Termouredxa opssos eur 108 tra sepugSunuoo sep earaoe ayuedis “fred oudosd ojad sepemnunios sexBoz ap opSuny wa waxt0s0 anb soquouz ~euoduio> & r2ar as apod oyuateHodwios ap ody aso ‘ouaunrodxs un qeMq ‘opmmsurome cyusuUoduI0> 0 9 snb ‘oueumy aqout ~pidn o\dpund e ‘ouaureuioduto> ap od wn e onedsax zip soeumy seuedmgied wo> opseuaumisdxs y auensjar opodse onno we “eponied ppyusunredxe-gid euoysty ens ap eugHOD9p wo Ter UID oe5endod ep sopersuarap sopeynsar eizay oifalns aysa ‘azuaurfaazaoid CAM Teqies ojuaurEvoduio> argos ogseBnsaaut eum e eonsmMBuy ap aquEpnyso wn no eoyByod eossad eum sayourqns ap ‘odwaxa rod ‘ose> © e195 “opmisa in ap soprynsar so xex9xe opod peuouNiadxe oxtalns op "pla ap euoISHy e ‘epeyresa] elas anb eSuaz sanbpenb ap oadsap y -(erme ¥is9 oWF09 ap ojwauNpuayHD o re>xpnioid ‘opauas assau ‘a assazaiUl ap [sagizea essou zas opu apod seur ‘Teur 9 opt Is ura anb o) equaurtadxe ey -21@) 8 ez1[P01 Cwro> opows o “euzz03 eum ap “reyaye wHapod ‘sUeIpe sour “2194 OOD ‘Sessa OUIOD sagSedndoaxd UIOD kossad tum ap oyuauTadKa um ura opsedionied y (omaureuoduzo> op jeusurredxg ospuy we op “Tas9 um 9p 020} 0 wretias og apepreuosiad a erouaBraIUt ‘so\sod unsse “apepiea eu) apepyeuosiad ap no eruaStaru ap eprpour e 2s-wtozagax SoowBojooisd saisa} so sopo wou ‘oleIMa ON “apepreuosied ap no ED “u98T[21UT ap sais op zeIeR 9s eaap esmbsad c aonb reponse ap opaues ou soniBojoaisd s2ys01 wio> epessed vpuptiadxs ens ‘Tequsunaadxs ors $95 @ ‘tueSen ‘eBopooisd ap sazzepmysa no soBojgaisd sod eitay esinbsad Pum ap wozedpared ov ‘se8t9] seossad anb umuro our 9 ‘o[duzxa tog ‘ojusuradx ou as-msazrueut ‘eutio; euSTe ap ‘sib 9 eppayuoosop 9 ‘Jopruaurpradxa o exed ‘anb epta ap eyorsty fenpatpur oyun a eau ens ‘suusurjearyacuy ‘[esuaumadsa opssas e ered ‘zen ojuautiadxs um ap ed “pared anb vossad eum anb ap o3ej ov as-azayar soqadse sassop ur, soueLINy soyains wo> sopmysa ap opSezi[eas eu Soplafoata ofiso ‘eysodoad feuoUI “hadke eyore eu jeuojreanow! opeyss o 2 ‘seridnoue8 sopepyenprarpmt Se ‘ouelns op epia ap euoisny e owio> sie} ‘soysadse sonno sungipy ‘SOPRgo sopernsaz so JeUOFUT ‘oursatE aye ‘2 oquaunpadord op saxerap 1920uI0} ‘esinbsad ep oanjalqo 0 1aDazeppsa ‘ouatns op assazayut ap elas ose> ‘ered opStsodsip ® 32389 949 zopequoumt1 -adxa 0 ‘oyustmpadxa op eunos ep azed ovo ‘seppareppso septanp sens Se Sepo} 13) 2 o,uauradxe on ogSedionsed ens ap eozee sagseuMosut Se 1999091 ap o1faz1p opor wa; siuedronied o ‘esmbsad ep Puy oy we ogSeummosip oqauradxe ou 0} OdtLVaIG OTNGIVUORVT OW CINTHVINOENES Oa FeTTIAT YT COM QUEM TRABALHAR: O SUJEITO EXPERIMENTAL relaciona corretamente duas figuras considerando sua cor, mas no rece- ba pontos quando as relaciona considerando sua forma. Se o participan- te formular, para si, a hipétese de que o importante para a execusio da larefa so as formas das figuras nao suas cores, ¢ agir segundo ela, ele nunca receberd pontos. Isso ocorreré no porque o participante nao possa distinguir cores, mas porque nao as julga relevantes. Em estudos com animais mantidos em biotério, o procedimento de privacdo é empregado como um meio de se tornar altamente provavel que certos elementos exercam, durante o experimento, fiungao reforcado- ra, Em experimentos com humanos, operacées de privago nao sao utili- zadas por raz6es éticas dbvias. Assim sendo, como forma de manter 03 participantes humanos engajados nas tarefas experimentais propostas pelo experimentador, sio empregados reforcadores generalizados de natureza social. A obten¢go de pontos, de dinheiro, de elogios, de brin- quedos (quando os sujeitos sdo criangas), de demonstracées de aprov: so, so exemplos de reforcadores sociais generalizados. Reforcadores desse tipo séo ditos generalizados porque normalmente funcionam como reforco para a maioria das pessoas, na maioria das situacies, a despeito de privacdes ou necessidades especificas. No entanto, sua fingdo reforga- dora generalizada pode e deve ser confirmada na situacgao experimental, pois, eventualmente, para uma determinada pessoa, tendo em vista sua historia de vida especifica, é possivel que um desses elementos nao exer- a fungdo reforgadora, Por exemplo, um elogio, que para a maioria das pessoas é um reforcador, pode ser constrangedor e até aversivo para uma pessoa muito timida. EillEtica e experimentagao com organismos vivos: Consideragées finais Em se tratando de experimentago com orgenismos vivos, temos sempre que estar atentos as questdes de natureza ética que envolvem 0 respeito & integridade fisica e psicologica dos participantes, sejam eles seres humanos ou nio. Ao desenvolvermos uma pesquisa, devemos nos guiar sempre por principios éticos que garantam que os sujeitos tenham seus direitos res- guardados, sejam eles ratos, pombos, criangas, ou estudantes universita- rios. Por exemplo, principios éticos, em vigor nos Estados Unidos seguidos pela maioria dos laboratdrios de Psicologia no Brasil, estabele- cem que o pesquisador, 20 trabalhar com animais, deve evitar procedi- mentos que 0s submetam a sofrimento desnecessério; deve procurar utilizar sempre o menor némero possivel de sujeitos; deve manté-los em gE ‘aloo /sjoorg :¥D “wompg ssoysoog fo sshynen po yousuon a sof porous Kuor21090] ¥ (S951) °C WERE 2“ ANVT “Mepy comeg ops ‘v8 -oypatsg sue oupreuogey ap sompauong “(HL61) “GH URISIINUANVE > VV "W IGIND "AdAN ep eIOUPY :equEND ‘oBdipg "eS — cupsD10gy ap ponuopy sopamouoduiod op porusuuadey asiypuy (3661) “d °N “I YAGI ® “D ‘Id “FGINOD “DINQSTE BOK MAN ' 420d — 4ouDyag fo ssdouy joauadrg (810) [RET “Va wastany “H “| wig ‘woneeumasur pue spelans “{1661) '¥ ‘N YOLY SVAVGNAWOD34 SVUN_LIS 1 ee “Nig rL6St ‘Lr ssSojoyoksg unouamy ‘uoneDessy PoIBopoUpAsg UDUOUTY squedppred uewmy (pla ypreaser jo Dnpton ap wt sajdound peonag “(e661) vay jannyapmiue/aowaps/B10rede- mma //-diy syouasey fo 27) pun axe ays uy eompuod oor sof sautppino -{oxqmarou ‘6661) vay Svoayuoorara SVIDNSY3474 ee -so\dpund stea reBqrapp a seredsaa ap ossruoidizos 0 srumsse aqusurenift wretianap sompuexe seise WOD PUTO} eumfpe ap seprajoauo rejso"e ureyuaA ab seossad se sepoy a “>a sope3 -aidura soqaustpa2oid ‘seppauiioy segSniistt ‘sepepmuse staazirea Se 21333 as anb ou ‘sayuayspre soon sordputd so opSezapisuo> ura ureagy yenueur aysou sopeimasozde soureumy 9 over Wi0> OBMeIOAE] ap SODPIEKS SO “ougyezoqy] ap 2 odure> ap sesmbsod wo soueumy saras u10> oufeqent o rerwaurenBar exed eonp ap o8tp92 wn opueiogeia ovsa ‘ogSenpes8-sod ap sosino ousos unsse ‘sreuorssyord a seoynueD sapepanos sesiaaig “oBopooisd op feuorssyord opSenje e ered ena ap oBtpoo um arswx [Iselg ON “opSeDsuEN wrestadstp 3 soppoquod stew ogs sasso waiod ‘(2661 ‘yay) sopmifes wares e soon sordpurid aoajaqyse upquiey yay ® ‘soueumY w0D sesmbsad a sopnisa & OBS Wy ‘[enUeUE alsau souTaraaDsuEN SO ‘sTeuTUE WHO? oYfEqEn o ‘ered soon sordputad so soppayuos souaur uraias og “(yd ¥) UoReDOSSy poBojoypksg westroury efad soppajaqeisa ‘oores0qe] ap SteUTUe wI0> Op -epmo 0 oureqen o ered sazoprayou sordpund so soyosep as-wrenwosus 2 oxouy on (6661 “vay) “29 ausiSty 2 spyes ap sepenbape sagSipuo> Od1LYaId O1UOTVEORVT ON OLN VIEOUNOD OG BSTTVNY V ANEXO SugestGes sobre como elaborar relatérios cientificos' finalidade primeira de um relatério de pesquisa ¢ informar o leitor acer- ca das circunstincias em que um experimento foi realizado e seus resul- tados. Relat6rios cientificos, em geral, sto lidos por pessoas ocupadas e, portanto, € necessario aprender a ser conciso. A economia no escrever no deve contudo, ser levada ao extremo em que 2 clareza de comunica- do seja prejudicada. Uma pessoa, lendo 0 relatério de alguém, deve ser capaz de entender o procedimento utilizado e de replicéclo, verificando ou ampliando os resultados de seu estudo. Por isso, a descricdo das con: digdes em que o trabalho se realizou e de como os registros foram pro- cessados deve ser feita sem ambigitidade ou omissbes. Evidentemente, as regras do bem escrever devem ser seguidas, ~ 0 cuidado com o estilo, com a gramitica, e com a ortografia so essenciais -, porém, nao as dis- cutitemos aqui, pois isso fugiria aos objetivos e extensio deste manual. * Nota explicative sobre a origern do texto "Sugestdes sobre como elaborar relatérios cientificas”: Em 1970, 20 minis- tearmos uma disciplina de pés-graduacao no Departamento de Psicologia Experimental da USP, selecionamos ¢ t- duzimos, juntamente com os alunos daquela disciplina, trechos do Manual de Publicasio da American Psychological Association. Posteriormente, por volta de 1978, juntamente com a Profi. Maria Licia Dantas Ferrara realizamos uma adaptacio daquela traducio, simplificando as instrugées ¢ adaptando-as as necessidades de nossa pés-gradua- fo. Finalmente, por volta de 1981, juntamente com a Profs. Ligia Maria de Castro M. Machado, simplificamos ainda mais radicalmente aquelas instrugées, adaptando-as para uso do aluno de graduacio; por outro lado, mais do que apresentar regras, procuramos mostrar sua razio de ser, em termos des comaportamentos de quem edita e de quem 18, Ao longo destes anos observamos que esta tltima versio tem sido utilizada em varias disciplinas em vérios cur- sos do pafs, ¢ inclusive foi publicada, sem indicacdo de sua origem, em alguns manuais de exercicios de laborstério, Sentimo-nos felizes em ver que essas instrudes tém sido tio ttels e as reproduzimos amualizadas aqui. Aproveita- ‘mos pata agradecer a Lourengo Barba por sua cuidadosa revisto gramatical desta versio das instrucbes. Sepisjoaue saagizea se eYNUEpT ofp 26 reOyUDA 9 oman wio4 uN ap OES “1oqep BU epepuowiona: woneid ruin, ‘essaxaiUy axy o785 ap ogisenb to ore 0 as zeognuapt om09 wraq ‘onno op oBare um amnBunsyp essod ep anb exed saymaroyns sapSeusiosuy ‘eaynueD eystaas eum opuraypoy F180 anb ossad g zs.01i03 9 spn 20d eigpr ¥ “opeueyap @ oBu0y atuounaneozez 9 [e208 wo ‘seoynuep seistar ap soBmre sop euoreU ep oman O “(ieapsuodsax ayuas0p op o a euyd “DSI Bp aUIOU 0 123409 ureLIDAap sasse ‘eun|diosrp eum ap sopeprane SEP sured outo> sopezfeai Souoiefor ap ose? ou) opeztyeaz 103 oyfeqen o apuo oxSmansur ep a (sa)royne (s)nas ap (s)aurom (sjo ‘oujeqen op omyp 0 31 “Hod anal “oufeqen 0 euasaide a o7xa} 0 aBoyo1d oySox ap Mos EIA ouregen op ogsesynuop) py omangns um ouro> opryuaseide aurou nas o wo> ‘epesynuapr awisurepuap r9s anap saured sessap eum epeo nb opueiquis] ‘epiStpar > epeziue8i0 235 euaAap Sejap Eun epe> owso> ap sagisaBns seumsye sourozep 9 soyred ses “Sep PUM EpeD ap soanalqo so ayrauTeUIONS soMMoZeStEUR ‘Infos y “epequrures essau msn, “Wop o urezepn{e onb sepry svago se epupayar eum 9 ‘sopesnsar sassap ogSepaide no ogssnostp eum ‘sopaqo sopeimnsas sop ogSunsap eum ‘(nod -ardure soqwsunpaoosd anb 3 ojst ‘ogseqsaaut ens eu naparoid eysquar © cu0> ap oESUDsap eum a !— ofdusaxe 10d ojwauedmbs um no oueu ~onsonb um 128 apod jenb o - opeztan peuazeur op oeSuosap eum ‘esmb ‘sed ep sayuedpazed no soyains so ‘sopepnyse somstue8xo sop ofSti3sap Pum ‘sajred 5923 souaut ofad aajoaua ‘eiBopovisg wia ‘Zan ens zd ‘anb) of} -e8qsoau eisau opeBarduia oporgur op oeSDsep eum ‘opeSysaaut opuias vaso onb euze|qoid op opsequasaide no ogSnponur eum (orq9 9 ‘or5 “2YRUEPI ENS op WigTe) MpuT ooyAUED oUOIEIEI UM ‘WHISsy “nMB3sU0> ap aonb misodsez e ‘aiuaureuy a “aye :eysodsaz ens nossnq 2f2 outo> 10d op “uessed ‘ezomyeu v exed o8fe noyunBiad opuenb apsap “9 oxst ‘euza{qord nas 0 .nosuad, opuenb apsap nmgas eysquar o anb sossed so waaay Sop anb soured seumSpe ap aoduio> as ooypua ovgreyar woq wp, ‘coyntap ovoiejar tum ap opSexoqeja e zeetioW wianap anb sexBax sep oxsezirenie e eed zeaseq sou sousan fenb ou a ‘soprup, sopesy sou ayiaz 109 osn wa (P661) uonmpossy pwotBojoyaAsy unouaUey ayp fo jonuDWY uo! “PaHigrd © 2 sovgaejar sassap opSexedozd ered vB wog wip -Tadajaqeiss 98 10d urezeqese sagSuaaton seuiaa ‘spepraaiq ejad 9 ezaxep zjad soisod “UF SANTI] SO UIOD “esmbsad ap sorejaz sop opnaiuo> a o[ns9 ou oeSnjoAa uM epaaad sour SouTHIN Sop eBoTODISg WIS So>rpoYad sop autexa WIA, OSTIVGTG ONOTHIORNT ON SINTNVEMOINSS Od BITVAVY ANEXO 4 - SUGESTOES SOBRE COMO ELABORAR RELATORIOS CIE no trabalho: dependentes ¢ independentes. Um exemplo de um titulo com essas caracteristicas seria “X COMO UMA FUNGAO DE Y”, ou entéo, “O EFEITO DE Y SOBRE A AQUISIGAO DE X”. Em ambos os casos, X refere-se a variavel dependente (0 comportamento estudado) e Y a varlavel independente (as condigdes ambientais controladas ou mani- puladas pelo pesquisador). Embora essa convenfo produza um certo grau de estereotipia, um titulo nesse estilo contém também um grau indubitavel de informagao. Em geral, um artigo cientifico se faz acompanhar de um resumo de 200 palavras mais ou menos, que permite ao leitor um rapido contato com o trabalho como um todo. Considerando que o relatério a que nos referimos neste manual é um relatério de atividade realizada no ambito de um curso de graduagio, e no um artigo cientifico, nao estimamos como essencial que o aluno elabore um resumo de seu relatério, itrodus A primeira parte de um relatorio é uma introdugao a esse relatério. Em geral, uma boa Introducao ambienta o leitor com o problema aborda- do pelo experimento. O propésito do estudo, ou do experimento, deve ser claramente definido ou ao final ou no inicio da Introducdo. A Introducao & uma parte muito importante do relato do trabalho, porque ela coloca para a comunidade a pergunta formulada, bem como as razbes para for- mular essa pergunta, ou como se diz, ela apresenta a rationale do estudo. Ela deve conter uma revisdo da literatura cientifica relevante para acompanhar a colocagao do problema e a evolucdo no modo de tratélo. Se o estudo foi planejado para testar uma determinada hipétese, é impor- tante que a Introdugio apresente um background tedrico sobre o qual se baseia a hipétese, algumas pesquisas e dados relativos a esse problema, , principalmente, a légica que permitiu a colocago da hipétese. Se o experimento foi planejado para investigar uma certa relacdo empirica jd postulada, € essencial apresentar um conjunto de dados e de pesquisas relevantes para entender a relagdo. Freqiientemente pode ser importante acrescentar também a descrigo dos procedimentos destes trabalhos Pesquisas anteriores. Contudo, se os dados das pesquisas que estamos tevendo e apresentando sdo inconclusivos ou conflitantes, uma descricio dos procedimentos que produziram estes resultados é absolutamente necesséria, jd que, na maioria dos casos, essa inconsisténcia é fruto de peculiaridades no procedimento. E muito pouco provavel que um problema de pesquisa j4 nao teaha sido abordado por outro cientista, talvez com outro referencial te6rico, ogsupsap eum ayed esau as-inpput ‘sazaa seumBry ‘soysodxa uzex0y sour -squeB10 so srenb se steyusustradxo saoStpuo> sep ersuenbas ep ewonbsa un a ‘opmuse ou sopeSardura [euayeut op 9 o:awedmnbs op “sagSrpu0> sep ‘sopepnso sousruedio sop ogSuosop euum :sayzed semno sen sous ojed wa aprarp as ooynuap oyepar op aured esa ‘op 103 yf ow10> suy so oyuenb saqueyodury og) ogs sotaut so eEpug! wy -sowszy onb o seaqdar ep 2 ‘sourezy anb op sopeynsar so serene a xeya2diayu1 ap ‘sowazy anb o ap “uayua aquaurear ap sagSrpuod way wgndye penb ved extoueur ton ea 08 sourazey ouiod ap eiaz100 a iapduto9 ogSuDsap EIN “soLFaIUe opmasa op apeprerouaé © urpqurey as-eoytian unisse 9 sioayirea sep sonauzered SOAOU No ‘SISAETIEA SeAOU SEPIZMPONUT OBS ‘gUDUIDZUANbay ‘saoserydar wa “@peprIqeyuod ens ‘ow1o> waq ‘opnysa op apeprfea e IeIeAR ap S205. {ptoo apeprumuroo g op ‘unsse 2 ‘opeBasduia opoigur op apeptrernaed eumg[e ap ompord ‘opt no ‘oes sopeyfnsa so as resgtaA aaruuzad aonb -10d ‘ooynuen oyeumequos o smAsuoD op [eDuassa aued euin 9 ouTeG -en umn ap ogdeoydaz Vy ‘sagsnppuoo sens ap apeprfexouaé v opueuoume ‘operejar oujeqen o uranbydar sazopesmbsad somo anb rmjuniod aaap 2 fogu no uratiace o unsse a ouTegen o wepuajus saropesmbsad somno anb aytuxed ppp siod ‘opepmo o opoy wo> zlay 199 asap 9 ayueLodu oyu 9 o1e[ar op aued eisg “exessozayut ayy anb ousuigUay o noprys MsAUED (0 oto aiqos sagSeusoyur so11a] oF rep 9 opSas essap oyisodord O opoRWw (ureqsour sopep 0, ‘,°" wrermjardraqur sazome so,) asexy © nMNSUO? 390A oLt0D ap opuapuadap ‘opessed ou no aquasaid ou sopenrput xa wiapod sop -eyp sopniso sop sopeynsaz so “(,-“wrereSysaau sopnyse so,) opessed ow soqiaa so Tesh aaap goon eurgezeit] ep somuauNpadoid soe TH2Jor as oY ~{equeipe stew ogssn> -Stp ap o11qo e128 ‘oway 9 03S} OBO) eiaydus0> oxSeoyUApT ens pup ‘soi 9 soBnre sasse eurozax ‘oujeqen epe> ap [euy oF ‘seryEIBOTIIG SeDugIJaI Op BIST] V “oUOIeET op odzo> ou eIDUEIOJO1 OWOD FISEG ‘souzsaui sop ovse2rjqnd ap e1ep ep opmfas ‘soufeqen sassap (sa)zoyne (sop (s)aurouargos (s)O ‘oxisonb we oyuaunparoid oF no euzayqozd og ‘sasaydty se sayueaayer sopnisa soe ‘9 03st ‘eura|qoxd assap ayuaut ~ropayue wrereyen anb soujeqen Soe selsugiajaz seiiay Jas wWaAap ‘OBS -npomu] eu ‘UTIs “239 SafoNUO? sore wid ‘wxpI0d ‘opepnysa opuas yisa ezoe anb exeueur ewisau ep aie ages wind no ‘ousuiguay onno JepNyse OB BIONPUT eUMIO] ap zaAfe} ‘SoqsUMpar0id soxno WwIOD ZaAqey ‘OdiLVeId OI¥OIVASAVT ON OINTRVIVOANOD OG TSTTVNV V i i i | ANEXO. 4.5 SUGESTOES SORE COMO ELABORAR RELATORIOS CLENTIFICOS de tratamento de dados, se esse tratamento apresenta alguma peculiari- dade ou inovagio. A descricdo dos organisrnos com quem o estudo foi feito é identifica da com o subtitulo “Sujeitos’, se estes so animais, e “Participantes”, se estes sdo seres humanos. Esta descrigao deve permitir a identificacao dos organismos pela sua espécie (ex: “caucasiano”, “rato Wistar"), idade, sexo, experiéncia prévia com a situagao de trabalho (“ingénuo”, “com trei- no prévio em X”, “estudante universitério”, “criancas sem treino de alfa- betizagio” etc.). Se os sujeitos no sto ingénuos, sua histéria de vida experimental deve ser brevemente descrita (“o sujeito tinha sido exposto anteriormente a um esquema de condicionamento em caixa de Mowrer com som e choque como estimulos e saltar como resposta’). Além disso, no caso de animais, vocé deve indicar 0 esquema de privagio 20 qual 0 animal foi submetido (“com privagao de comida por 24 horas”, “sob pri- vacdo de égua por 12 horas"). Em “Material ou Equipamento” deve-se indicar com o qué o trabalho foi feito e suas caracteristicas principais. Por exemplo, se foi usado um questionério, teste ou escala padronizados, dar sua referéncia; se nao padronizados, descrevélos. Se foi utilizado algum equipamento padroni- zado dar seu nome, modelo ¢ marca; se nfo padronizado, descrevé-lo (apenas as caracteristicas importantes para o controle das varidveis e que possam afetar o comportamento do organismo estudado). Aqui também se descrevem os estimulos empregados. Se o experimento envolve seres bumanos, descreve-se 0 material utilizado e seus critérios de elaboracio (Ex: listas de silabas sem sentido, figuras abstratas etc) Em “Procedimento” deve-se descrever em detalhe todas as operaces realizadas duramente o estudo, os estimulos empregados, sua seqiiéncia ¢ interagao com o comportamento dos organismos estudados, bem como, as técnicas de coleta dos dados. O ideal ¢ organizar essas informacées em ordem cronolégica (por exemplo, especificando a seqiiéncia das fases experimentais). Se 0 experimento envolve grupos de sujeitos, explicita-se © critério para formar os grupos; se o experimento é com seres humanos, transcrevem-se as instrugdes fornecidas aos participantes. A secdo de Método deve ser escrita com 0 verbo no passado (pois 0 estudo se refere a uma ago acabada) € na voz ativa Resultados Nesta parte do relat6rio devem ser apresentados os resultados do experimento, sob forma quantitativa, fundamentando-os com a apresen- tasdo de graficos e tabelas. Usam-se tabelas para apresentar dados numé- ‘319}83 85 Oxoue ays onb e 1, oTrUdeD 0 24 5 ‘souorenr ered ¢ 1A oma eae epe> zeogRuapy ered saquaxayp sojoquuys asn ‘sjoaptzea sayuarostp opuey -woseidar ‘ox owsour ou sopeyuasap oes seurerBo3sty no sowoByod stop ag ‘seuresfoysry rod epeyuasazdar 9 ‘Teo wo ‘ey22>s1p [onrizea eum ‘Olt -oByod um wo zey as enupuo> faayurea eum ap oeSetasardax y ‘suo lum uio> opesynuapr ajusureptep 18s asap ox19 eped 2 “OUUasap OP P| “2989 & JEDIPUT Waap OXT@ Eped Us seperoUMU SEITE ‘essDSqe eH aIUOP -wadapur jaapirea ¥ wio> 2 ‘epeuapzo ep oma ou ayuapuadap [angtren e m0 ‘souelsauie> sox ap ruuaysis tum U9 sopmysuoD 198 waAap sooyEI5 mbe auouepeumoade x emBry e r9suj coxreqe ogSuaA -to> ® opuesn ‘opeoTpul 19s enap opSzasu ap [EDO] Nas o ‘onXa: OU ‘3 ENO 8 sode eum ‘ouovepas op jeuy ov seper.To> 95 oBraAap sep ‘ON OU EMBY = rlrasur jaatssod 20) ogu ag “orxey Ou SepHayar OES sea anb ura wrapio Pu ‘squsureannoesuon seperaumu 195 wanap semBty sy seureiBoxng ‘seure1S -0isty ‘souo8yod ‘saysap seyexSo0; ‘soupazede ap seuresSerp opumput se>y | “318 sogSeyuasoadar ap apepatrea eum v openride 9 ours) assy — semsry “seprigs seyury rod seperedas a (239 013908 ap waSeyuaciog ‘expapy ‘II ase4 ‘] aseg) Sepesynuepl 10s WaAap seyUT| Se ® seumjo> sy “(239 seurez8 ura esseur ‘sopun8as no somutur wa odute;) Sepeo{pur 18 wosap sapeprim se a (249 wa8euaciod ‘epuare] ‘epuanb ay) sepemaya seprpaur sep seyofaye> se urestpuy ejaqey eum ap odi0> ou wrasazed anb sopep so “ureariap as seja stenb sep sepipaui se ‘ou0> uiaq ‘sepeiuasarde seonsneyse se 2 ‘seyay ureroy sagsemsuawt seso srenb se qos sagSrpuod se ‘seprajoaua siaagirea se SEDYNUAP! aAap OTB O “1aqz: ep euNDe Ja>axede asap onb ofmap um ap sepeyuedurooe a ‘semsy sep ogdexeumu ep ayuepuadaput eunioy ap aquaurearndosuo> sepezumUt Seaqe} uta sopeyuasoide ops sosupumU ajuaueMd soped — sefPqEL -opSeSnsoaut qos eurayqord 08 Tuayar as onap wpe :sreusuNedxe soyeuNparcid sop ojsureleu -2id oped epeup eo1Zo] evusouz © rmBas aaap sorgesd a sejaqei sep waBey “wow ¥y ‘sejaqes 2 soxyes8 ap opSeroqeya & a sopeynsar sop orseztfensia e usayyey anb sopep ap oyweureyen og mbe roreus ejaie) & “Speen EN “sepearosqo 9 sepefnd “Tueur stoapiren se urexyar as anb som sod sopeoynuapt a (ovigqpre wa) SopezaUMU Jas uroAap soqury *;Sopeysax sou seoUapUay ap oBSeZTpENsIA = EAE exed soayesB as-uresn ‘sopessavozd no/a soperawiojBuo> sort DOT TINY Y ANEXO 4 - SUGESTOES SOBRE COMO ELABORAR RELATORIOS CIENTIFICOS,_ uma delas, e decodifique esses simbolos em uma legenda. Em geral, um bom grafico mantém certas proporgdes entre seus eixos: 2/3 (ordenada) 3/3 (abscissa). ‘Tabelas e grificos n3o devem ser simplesmente enfileirados, um atrés do outro em um relatério. Eles devern ser apresentados e descritos. Orga- nize sua seco de Resultados de tal maneira que os dados sumariados nas figuras e tabelas sejam apresentados de maneira coesa, juntamente com a descrigio desses resultados. Esta descricZo deve seguir a ordem de realiza- o das fases ou da seqiiéncia do estudo, tal como apresentada na subse- do de Procedimento. No texto,cada figura ou tabela deve ser referida pelo seu niimero, e descritas as relagdes entre as varidveis apresentadas. Dados apresentados devem sempre ser descritos no tempo presente. Discussio Freqiientemente esta parte do relatorio pode vir escrita junto com a sego de Resultados, isto ocorre principalmente quando 0 procedi- mento utilizado é bastante complexo e/ou o estudo envolveu muitas fases. Esta segdo 6, essencialmente, uma consideragdo dos resultados obtidos no estudo, tendo em vista os objetivos da pesquisa, e compa- rando esses resultados com os obtidos em estudos anteriores conside- rados relevantes, Em outras palavras, nesta parte do relatério retoma-se a pergunta que motivou o trabalho e tenta-se respondé-la, apresentan- do uma posicéo nova, ou qualificando interpretagées anteriores por outros autores. Para elaborar esta seco, vocé deve se guiar pela sua apresentacao da secdo de Resultados. Indique as conclusées a que chegou, as implicagbes destas sobre estudos anteriormente citados, ou sobre hipéteses formula- das. Este é 0 momento em que, freqiientemente, novas perguntas séo levantadas e sugestdes decorrentes para novas pesquisas so colocadas. Deve-se apontar aqui qualquer aspecto do trabalho que limite a generali- dade das conclusées, bem como as implicacées teéricas e/ou aplicadas do trabalho. Se resultados inesperados so obtidos, deve-se procurar caracteristi- cas do delineamento ou da execucdo do experimento que possam justifi- car esses resultados. Contudo, dlibis desta natureza nao sao substitutes para um procedimento bem pensado, bem planejado e bem executado. Isto é muito importante de ser feito, pois, freqiientemente, levados pelas suas suposisées, os autores extrapolam seus dados ao elaborarem suas inferéncias. Toda e qualquer interpretagdo deve ser fundamentada nos dados existentes. opsosqns & 9 epugpunpar eza9 tuum ayruLiad as anb wa orzoyeyoa op aured Yorum W-ezazeD) ens ap osmlard ras ‘ostouo> 19s axap ougHefor WI], “onalns op ojuaureiod “wo? © opurstfeue ayuoureanalqo eIsHuDID UM ap oBSisod eu TeD0]09 98 2nap rome o~ tatssed zoa e 9 wossadunt auxouord o as-uresy -opeBoidusa aiuaurDyuanbeyy ove} ap 20} oxaJar as eI anb e ouLia o optrenb ‘elas yo “ID 2 eUpssa28U 105 Pa opuEND epezTN 195 aaap 98 orSexAasqe eu ‘opniuod ‘219 oxy ojearoyur ered Ty ‘seaneiway anna oparyun ered [a7 ‘ovdvax ap odutay exed Ty “visodsox exed Y ‘opeuompuoour ojnmmnsa exed SA] ‘opeuororpuos omumnse exed §5 ‘oaneurmmost omumso ered GE ‘oustue8io ezed © ‘sopeyusurtadxa ered J ‘omralns exed § ouro> umuro> osm ap os sagSetsazqe seua> “wnp aquouretdord opseoiqe © resn ap Soqure 03195 198 anap osst 2 ‘wrorajox as anb e eaneyed e sode off sasaqugued we seperuasaide 19s uraaop sejso ‘sepezan wioi03 saoSeuarqe ag srereD sogseunoju my “sepeynstioo sas wreLaaap wipqurey stje 2 ‘seuLIOM sesso a1qos sooSnsur ux f\serg OW Sopeoyqnd SooynuaP soxpoyad sop euoren: y ‘219 ‘se[nosnteur ‘soSedsa ‘orsenquod ap soupeiap sazoreur ered opeymnsuo> 29s extasep Vay ep [enue Q “2103 “2 BSED vp 0 8 opeor|qnd 10y asa apuo apepr> ep awuoU o ‘ox Op ofA, © amas & a ‘seuised sens ‘oqrajdeo op auiou o as-euopsuaur ‘soul ap so] ~naydeo ap 0829 ou (9 :exonpa ese> ep 2 opertiqnd 10} 2489 apuo apeph ep Sur0u 0 ‘OZAT op ofMyR O as-euoIouaUH ‘SOIAI] ap OSED ou (q ‘soared? OSE Oanb wa sewed se a atmos op orem o ‘oorpotiad op awou ojad op ~mes oBtare op opman o as-euomuaut ‘soSqre ap ose ou (e mBes y ‘538 -sugred we ‘opSesrqnd ep owe o 2s-e29[00 ‘(sajzome (s)op (s}ami0u (s)o sode ‘o1ay] ap sorrardes @ sony] ‘soBuze & erougrayar sazey oy “(soru8 no oor) enbeisap wie xeoazede wianap soxmpguiad ap 9 soxy] ap sowoN, “seppuguayar se uresewnu as OFN ‘SoYjeqen So ieuapi0 ered soz0pezoqe[o> sop auloU “PIGOS 0 as-zsn ‘seossad sexIMo wWO> eLIOINe-09 Wa SOUpEqeN SOLTPA Way soine um opuend “ogseorgnd ap oue ojad sopeuspio oes saisa ‘sou “EPH SO}PA Ura} JO;NE oUIsaw WAN OpUENd ‘sopeHD soyyeqen so reu “9pi0 ered auiou onownid op srerorur se as-uresn ‘auouazqos omtsaut © wip soxOIMe soHEA OpuENd “IONE op ouoUaiqos 20d roHaqesTe weps0 wia 298 aAap “waSeysT eIsq “OUTeqEN OU SopED sozAl] 2 soBAIe SOR EanE[o2 Sepuprajar op BIST] e epEdo[o> 298 asap oESas eISON, seoyssBouqig serougs059y pm ANEXO.4 - SUCESTOES SOBRE COMO FLABORAR RELATORIOS CIENTIFICOS de Procedimento ¢, se certa forma, os titulos das figuras e tabelas. Antropomorfismos devem ser evitados, assim como explicagoes que recorram a causas nao observadas. BREFERENCIA BIBLIOGRAFICA APA (1994). Publication Manual ofthe American Prychological Association. Washington, DC, APA: 4, ed. revista 2p eg ee ep 2p em) Hee ras aden emis OlNgLVEOSYT 3d WVANVW OINIWVLYOdHOD 00 THNIWIUG SSTIYNY amg sgonis ewer 9g ayatan ona ep HMC. oapanyy eon #PH (096, sous) ‘eowoode wopod srewel seubax se enb sepzes wejuod seiougBueo sy (0194 Yeoseq) += ‘00403809 07221 eudoud & anb s09701 119} op58109 0 ‘ouwaveuuyodhoo O0 "WINANRIZAXa 2SrTYNY ‘sepin6es sos wanap ‘and seoisea sapsipuos sa ajuowjedourd worse “{¢/6)) yoeyoeR 10d opaxo ‘(ps61) 612g opunBag “souewuny se12s Woo epezyeo! 9 esinbsed Ewin ‘opuenb sopeniesqo Jos wox9p anb scoiseq scone soidjound sunBye sejuesaide sivepoduir 9 SOURLLINTSOYOINs Woo sopezjees weiss eied SoAUIpEOoITSIOS “ueodoid 88 JemUell 2ISaU OLlog SoueUINiy Sores MOT SESE esinb sede 124601 eed sepean seusew Ses oponep OW 80 Jez! Shy ejueuodretopeonbood no ossojoxt un 9p opsvadns eaaPe Gos yoy ios top enogen ose yup oweura4oo TL 9 URLORNS Craunbpe eed ‘squepmee sod sopesn eg suru so opuend 9 “Sey Seed se eunnjog jougsreensove NONE cuopwozeoroe sepa opine sp onan oomtoCL 3) catolodo op ogra © sode eperbope ehovBu Bun ap OU ‘Srnop ewe Op eauontondos @ 10%0 BU OPMIED © OPUEND “O—DO}L Jeyaa Bed SequD9} ‘sJUeWeSOJOB) 'sepinBes Jes WeAsp ‘enjnasgos JeWUE opoyed UOUENKS 66-1840) osino op ojo) ou opezinn 485 wed ‘SasaW ¢ ap epeumoide PEP! W02Uionef cunpe oj: wn Blas aafnS © an ajuUanUOS 3 ware! awewing Den wea a8 Ww ‘oupjeioqe! ap sorsiafexa sop epenbape cogSezijeare ee, eiveuutodxe euprsiy 2 ogdenud ap eniu “epept‘oxes OW109 ‘yequoumadxe oujegea 0 eied sejuend|e1 seonsye|2eIe0 SewNBe ep oIweLID ‘oquawefoye ou usi61y e }02jSopepino sassy ‘opeuIOs eys12}019 uN WOD Je}U0D exDg “opiBojo1d nes “avarqWe 08 epenbope 19s 9n0p 0010 ovedns oulsus ap sogSinyjsul seu “oudold oUpo1q wo ‘ajssod anb aicuias ‘oped 108 anap fewawuadxa oyatns © ‘sed stet Zea eped opuapsad en ‘uIsse ‘2 ow -siteB10 nos ap eoupie9 @ ‘ojUeUe © W109 O4eIU0D ep cause} conod OB OPIREP. “uydns anBesuo> ogi ‘coueiq ope 0 09 aju@Uues06 opesn 0 d1U09 ‘ooxpoved Jejueuije opSenud ap euiBel wn e opiowans opuiend ‘aIsweY O (9Z61) Sony od open ‘(9z61) s0¥INz 6 vewonys opunBos eyueWedxe oyege. ap ody 2189 e1ed sepenbaper seep seuntje opuas ‘o}es op SoqUo.a19 SeaNsy:2}2eNe0 eyUo} jewiue 2ssa exoquia ‘(snjeine smjeov0sey,) opeinop 1aIsuIeN 0 Jez .28-apod ‘sooyjoadse sojwawuadxe sunGje wa Yes pepooy no opezndeaue Ojes = Kaymogayy weboyuy ap 0 — owe ojos wn — se} woBeUU ep snIBanIoU snnby @@ "eIB0}00I8d 8p SOUDIeIOge| wa epezin ‘Tewlue ainedsa y eluawuadxe oyains 0 eiqos seoyjoadse sagdewuojul woo scuopesnbsad sosjno Jod Siengycoe sopelopisuco sas wanep 29 ajsu ‘2 ‘steuiGu0 soqaWipsoo.d ‘auue}sur epeo & webs anb Que 3 “OpIDEd OUIOD WEF—De sefie;CO snes ‘nb sojwawipoooid 'esmbsed eu ‘sesh eied ojuajediuoo @ opeulen efes Hope} -weuijiedxe © enb e8-<9dng ‘op ped no 19491308 OWVOUNIPB90Kd “t sleossed ojinw sopep no sewiou Jod ousiB1 ap SeYjo} nO erougnayed Jorew ep 9 soueWNy soyains @xjonus anb esinbsad 99 Sopep sop oj/is 0 Je]UEYy ‘o\!Ins owloD oyoweAnaye SieUl edkoIyed ope} -vatwliadxe ou ajuaweustd Jeyuco apod anb 998 ojfains 0 98 ‘sles Op WAI ‘sejsodsos sens welo} sienb 'sojuau!oayuoo no seSuiaio a1qos soupuoHsanb {9p 0889 ou ‘ojdwexe 10d ‘no ‘seje1e} SepeULWIB}Ep We OyvedwZesep Nes op ‘onb ap ejsoB oguseossad sep euowuy eSuEyU0D Z “opunuestco gjse ea anb 0 2190s ‘je196 opoui ap ‘opeuuoyul 8S enap opolns © "098 no oplo]UO9sep "op EUINBIE anjonua cjuauiedxe o opuENb No [208 -sad ajualweje 3 epeyouos opSeuUoqU € opuend “ojZeuuNUBsUoD “L as We 0.90 “a BENE BEY ‘uujuju @ Sopeuneiu00 were}s9 wad 0 ‘opiBejoid 0 jongones auaiqwe Ln tue WA SieUUE S@SS9 OW!0O ‘lod ‘seplioy sevenbad syo]us9p esed jewiou ojuauIjpso0sd o asn ‘4212000 0981 3g ‘or epiow ‘siuausjenivana "giapad @ senG—s ap fo} es-ew0] OpEISNSse ‘ves ir -oue o aivesnp sazan Seu! 0-922} gONDp sfod “oes Nes 0 J2IN Os Op exoueU soufeus © EOIeS GOOA end sjveVodu 9 “eIVAUREUL jeuwopge oSeuout “woawer ‘iewosaide opuapod ‘eqveop eougiede uiquesaide siewiUe sO ‘1poo'sse2o €1N6e1 100 0sONA-SapOIRB Sep 2 O|VaLUE OP CRBEUNLEIUOD 11090 pod seu 2iu9nb0H}ooned @ opSoaju! 9p od 2883 SeUSBIEdODU ‘2UeX@UNLIEB ap Og5Ti08 no SUaIYT ‘je0zu89 izu0q seade 9s-apod 'j600] c}ueWe}es UNO “Ste 5 veunwere 2 so\auledynba @ SejoIe0 Se aeWEINGo! ‘uai6h ap opsped Oye wn salvew oupsseceU 9 BSUDOP 14 epned ep reluxoxd Opbiod 0 oyuinoy ‘sopinno Sop 10p=1 Sepnun 69960] waoavedy "souBuny e wipqUIe) @ Saioadse Sep @ ougo1g op auatBiy 2p jesneo 9 audios osenp (ewes) as0!q0083 '¢ 80 ue 80 80p0} JEDHLOBS 2 ZanoUa B6-enap "esUOD tessa ojo1ju09 e1eq ‘Ip opIAn O.Je}a}@ @eaUD OWSINEB OO! ass9 0W0 peuturarep Weg 0} ogU epure seul ‘iuuogpuow srywoegoidens ojed epesne® 3 ev00p V ‘Owsal|s ap OUs0) We EJB ojas o ‘spnea ejad osuadsms OpUEN ‘opaiinba nes sasednoe) exed apepinaup wa} @ e;ougntel uloD [20 ‘SOINOID Ue elutes euiUe o ‘sopeduere sojbeise Wa ‘Sopel sop wn eied epeo 100 edoqeo e ze]Uesexde oje! 0 9 OOjUl OU janpiJasqo eWoIUIS Hoyouwooe wpqle) opod SeUL 'SOSOp! Siew! SOLE! 80 BO}e '95) seupjesdsa! sagS09]u Wlo9 opx@UCo ewNE¥e J9} anap @ SeNI9I00 yeu CU alvawepidel 28-eBedoi<) opus opiano op ebuoeg (0 2580) 8 soUdse -sojuenbo1 ulco 'ejuaop Bsuasede WeIvesaide SIEWUE SO ‘SOWsSIUeBIOOIN Sozino noye sruyh sod sEUIFaReROId epesieD ‘e/uowneudoouasg (4 seuasen eyed sep essesed 2 sejed sep opSeraojn ‘sapepuuiaupxe seu sewapa “aunyunt “oo ‘oluauipe/Geuie ‘sopeyuereue sogd O88 sewOIUIS $0 ‘seIP sUNBie WO reuiue op evou opueula2o ‘epnGe equouyjere6 3 “eanjeveduio ap eyans Epon ‘ein sod epeoono:d os pod 9 ‘soynpe soyel we ejouepoU! eye OPLA} 'SeIUOI0D Sep: euolew eu winioa 3 -SIuUOMUOW smoegojdeNS @ sraideswoUCN oiiowseH oooo}der;s oiMoweeH 40d epesneD “eouneuc (© seupyendsas sogdoaiU) ‘sopeuieuoo tweio} ogu sojes sone a8 Je2449R wD wad ‘seJUBOP SIEWUUE £0 OPO se0yoes ‘suaBe Mes s2/0pe03 od epeuueyLod elas cluoUNe ap EALOSSIeaD ‘ounarnzto4nog 00 WiNaMIAAKG ZSITYNY ipadw ‘evei6iy op ogsped oye win sejUAW LUO aIs!SUOD PSUBDP eISeP BjO.1UOD tied opojgl @ “eoW Jod epnbas ‘anes6 eave “oaUa|uanbsdy '9 eave “ouinoy Ou e1S019 ‘sopeyueIeUIa @ Soje) Sojad ‘osed op epsed @ gs B5UDoP ep epnbe est) ewn wo SeUIOUIS SO wnunumydA) eouOWJeS @ sIpmvEIUa pyeuowres ejad ayuaueseb sepesned oes ‘sreunseiut segSoeju! "inBas e SepeuOREIEY Se OYS OIe4 OP SUNWHOD ste Se5us>D Se ‘Joyog woo opiose ag “OpelIGeY CUEULZEIeR wn Jod opeDIDUI 198 9n9p SeSuaop Sep ojveueren Q “@PepIsIAAIUN ens ep eUPUUDIAA ap OWALEUEdED O tuioo oje}U09 Ua Jes1 UeSSBOBU 9 "epinnp Bp OseD WO ‘O}UEIANU WILE OP opdeulule @ WoBixe Sesino @ siang}ouuoD alUaUy/oe} OBS SEWINBIY “SIEUOIOUGA Sod souaiog sou eye otuoWenTEIas ROUPNb=Y Woo Weddiede seySq ~SePEL “bayap welos anb o8} ‘sunuioo se5ua0p woo opepino 19) ostoard 3 {2961 J21i0g) sianzlones wWax0) SieuaIqWue SagSpUCD SB BS SOLE f Op SIC ‘918 18Beu opuepod “elpals wo Sous z ap 9 O16) op epin ap odor O “omnUNL Jed sazoa yz ap eougnbay BUN Wey SOUDIeudsA SOULIINOW SO @ D.S'2E ‘ap @ siewiue sossap je1od.oo eumesaduay y eID .'87 2 6 4Z 0 UO 211000 ‘SUEWSEP O EPIA AP EID . ZL OP WO} WO as-e1ge BLIBEA BOE “epewrxosde "Wa9sap Sojn9I1501 60 "BRIA Bp e! soujo $0 9 ‘eip , 0} 08 ,'g 0 aulue Wlooaede ‘Seluap 50 ‘epi ap ep 308.7 Eno ,Z ou aoaede © ‘ueSauide sojgd so 'sepiajonuasap ogu sejed 0 o4ino offes'sope4yDa} SOPIANOSO oo ‘so620 ‘sojad was waoseu saouly SO ‘Sa!ouH SP a ¢ Aue BUeA epeyUIY [2p ouUeWe} 0 2 ‘Sep ez e 1z ap 9 CIB Op oBSeISeE ap OpoLed O ‘p Op EuUeU ep Yo $e Sode Se1OU ¢ © | ap O19 OU BMD "21691 WD ‘a seinBol sie jense ojoio win eysayueW eyes e ‘Oporpw assep spneny ‘euINBos euUEW EP Ug se ale Sepeb opuavsuEWIOd ‘o}UaWieDjeWOINE ‘SeseIe elas qNOOL ap sepeduugy "epndes WS "Ugl Se 9 SEP opwoalnese qWOUE) ‘a\Guloo 405 OA@p OUAIONR 0 "eOWg| eU oUIS® Oo JeINGasse ered por WN oiput (zp6) sured 'SeI0U ge p ap elpaw opSeunp e Wa} @ saoeinse O sede ‘sesoy ¢ SOUL No SIE! B5-2 ‘211000 agSeinvo e enb opuos 'y 9p ‘ejuawepewnosde 'p eiel ep 1exs9 faney ap 0829 0 1641000 apod ORdEpUNde) "eueUIOS euun sode OYpeU! o1eD0 8S-2POg {oysew | ered Seaway €) 1x¢ op ovawe|esede WO oV9) 9 OBSnpoIded op seuiays/s sianjssod Sop win :ojdwoxs 1oq} seujeqes put yenb e wOD eWIUe atpadsa ep senjsyiaineve9 seuinje eSayuoo goon enb aivessal angise enujuco osad nas enb exed opein6 eng ap owinjon o @ jejvoUedxe oyssos epeo ap siodap o saiue opesad J98 Glakap oJ2) 0 oss9o01d assau ‘Ossip ugly ‘opeuIULoTepaud janju oe Osa nas op ogSnpar 213020 and ge ‘so|NUIUI g O}SUFEXa J0d ‘odulay ap OUND OPo}!ed un sod ‘OuRu0Y owlseu ou aidwes ‘enBe groqades jeUlUE O'2) ueWes eN “osad aisap %498 96-£INDJe0 @ opnqo osad op eIpaw 2 es-EsH ‘eUEWOS euuin ajueinp ‘escy BuiseW e SeIp SO Sop} [ewlue o es-esed :ojuNBes © F ‘owaivivouio9 oo WINGMEN 2STYNY ‘ap wing Inssod anb exveq ewn 2s-e21299) ounopaqag op ewive itDg ap 20100 ‘onjawep 9p WOJ"9 ajuawepeWKelde WOD ‘oSId Op eye eu Cunopagag LIN | pared eR “S9pes8 Se au]Ua wg’) ap eFouRIsip ewn Woo ‘910:1U09 9 efo126 ~ sepesedas Sleuoresado sapepiun senp Jod orsodtuoo @ oquawedinbs 2|s3 “@Ue9Uqe} op epezyente SIeW OBSIOA B'Z0-1 13 ejuawyadxe aspue ap sooiseq soidjouud so Jeqsuowep e1ed sopeloueid sopsorexe ep eyes} 28 onb zon Buin ‘owwewedinbe op saleynoed 12189 op ‘o|uoWe;dwe ‘opuodapul soIDjosaxe so eied cluaiuipaodid yessa1 ajveyoduut 3 “seSuaiayip sessa e ojuate Je15% goon anb ojuauredinbs op ‘owauedinbo aisep semn uo) "eueI29 X jes 0Je6ed ‘jewwoumadxe Jed SesIn0 @p ogSNPO:UL ix@ ojosiuos 0 ajuewesos © efey eu onb fanpulosauduu 9 “olueyiog sequew! 2 ~ evapuadep 0B semiosqo JaABUIEA ~ JeuNLe op oyUEd.uosap o spe JOAPUER STEW NO euIN JeINdeW Jod e2uayDeIeD 98 OYTeqe 813 jaa) 8 50993} Soldjouud se,}Sny Op 21 wio198 esed S0\sodo1d So1po10x0 $0 ulud ou opeDIpUr io} Bf OW!Og jaluuodxo oy ‘oug}e10ge| ou jejustuyedxe oyalns nes 0 woo sopeping eppuoil ep serene ‘eves 9 ‘euun ep serene esoxdsoida| smusuen uwopod sopeuaueuen soje! sod eyvaue(nBe: oop ausexD lun Ce) & Ou sod zo eun eonupiaitue Buen eqa0e 0.91014 FM fongsuCdsos NO BIevO;OG © onb jonepuowore1 9 ‘steunue sop ejueisuca leu Ce Oped BUBLIoS s0zansenp sepecos 2s worop anb jaded ap 619 no eueneleu oD spe) 485 ulonap Sere se 9 sienpipt OaBAn-s@IIeb Us JON WaNDp Suse So (cusonul 9 ouojn0) spepssouuiny exeq ap opoued ou zn op opSelveWo\dns Loo "exp Jod an ap ses04 6} seney op ‘eRSeutuNy ONION 98 9 Sp aud ‘epepuun 89da2z 08) Oi JIs9 anap EIMeIodLD| y SOHSsoSLS OM 9 SES 2p seoode seu epenbape enjesodwe} @ ogSeniuon Jouul wNayscod ered “Soaingj Seiopecoabe 2 (exeluep ap wo0e souaul no Sell) eonequlop Od ‘apaied ap sovoysnexe 10) ianap Sogteisi senso feuiue Jed -We'0 op 208 =n0p oupjog wn ap eop: cue} O oUeton 0 aa0s seqseuusjuy seduo0p & wqwe 9 s0:0p0 ap owautDe\uodes ce jonsuos Seats aeoer -ds01 oujorede 0 wonssod soye! $0 804 ‘sewive soano 99 NO Oohulnb Jepo Janbjenb sapowo exe ojestunsesnes ap soe soguu se sere} os-epuouosee! Gad 198 9p seiue OWUlU 0 JexIap a1ap opuejvouiewe eyse pnb cows Cw ‘juoulouuy sew ‘opeatep opous ap “aes elueny “0di09 op sOpe oF WED Caweoneway a ee sosionip So aiqos sepepunjoide siew sepseaidxe se Wau ‘soaupa; soidjouud So aiqos Seine se mysgns opu fenuew o ‘oqvere.nU3 “OMIT! Sp SO “Tauipossrd SopopsTaaKe e exed no SouDIe|aI ap oBsez\Ge e eied OSSejOrd (op SagOMTSUI Sead Bp BIBISSEDSU une 0 eles Ho “onyeniaie~sine enueL) nrg B1s]"SOPEUSE sop evORW eu ‘enb ieijessar ur eu sossajoid o ered sagyse6ng jenuew aysep opdez! cep SENS BSITETISE ORRIN TOTS ORTETS BIG ONO KSSTOTO “saqueyodut seyecoosep exed owsou oyunven 0 2s9 eles ogy exoqula“oy@ so\ede SOU sip op weseynses Sojvenodl SevAqONsap sewNBIy soUeBLA $9ss0 jpisucd qo0a Onb OH “wa1auc2o 95 “Sets ou satvanbay os Uy a ouide oxeUrEN ap eOURIUBALODUL © OsE 9 vabayUoD # opBiune eUMTGOU (COOL) BEL Seifej sens OTTO SeDIN -95ap OUD No SOUIeJOdse OLIOD WAda|UIT § seg|0o se aidules WSN Weuuipacoido aig o Soper 07208 onb SOUL 8 nas 0 ayDHOS fxe oP alUa!e}0) ‘ostB01 "OOTEKS OaUEING Ouie Sp eISET OU SAIURTAI “epinBas w3 “oupjesoqe| ou 12s 2p eujoj 2 aredaud goon anb aqwevodu 9 wequie L” Spe led “Opn TeDidK ap OPipuoD C16} Ogu IOSTAIONA O "So|URISIP SOUL PUL wa ay ous PUBYTeGeNT SUUTTE-SOSISNID OBS OUST SOU “SUTIDETS Ep TOOT No sossaFORT VT UCDSepIANP Sens OH SopRIOCET OU TENS Op So|Ue TTGTER Op SagOTHaul se ele 'eUIO) e=|q ‘opsuearduoo ens eed J09s9j01d op oljxne op 9pepissaneu euInyUeU NO eonod opuaney ‘auaWepeyleiep SO|y9sep Wer} So}veLAIDEIONG SO “ObSSa8 & SIUEINp SeyuesISS STNEUEA Op OeBiNOIUTE Wisse _aS-OpUENIND “TETTIUSAXS Sjoniuo op epepsseosu ep ogduny wa sojuepodiuy “Ses SOPEPTD Josey TIT UP HTUSISD OEE Bp OUI] OBIaL SluaWENISSOd SNE“ SEBROT STISS HO EYSLSONT O “SOVEI SO Fe “oustog ou no oupiesoge} ou aiueweNans ounje op ojuewepyodwos ‘ounavviu04no9 09 MINaMIIa 3S YN | re ‘0185 ep 0489 op oFxav00 *d sould ozu0 ep epewio} ewn 9 "(AOL &510) ep ogeD ap epedu EWN [an}snj-euod wn wo} afasiuco 9p epepiun ep oxaseN fouled O 3ODEI82 0109 tod (Jop2oSad, Op SOHraWEUOKE) S061 sp aeteseq op onpepnure pow> 5 taper cape (ae CP Sojuatueuo}2e) sejsodsos op onneynuuno 1opeIued (9 ‘sopunBas a Sonu No nen lo oBovky OMS 9 @ sejsodsay ep sewenbse eied * seUyoonwoMe) o1Nop jopernio ena (zeulen 109 op oFOUNAN 196 eaya6ieua OpSejuaUuIIe Bp BAzYO (1 :JeIUOY. ounBes suey -oseg eu ene op log 2 S"eunye ap toy, “ojuauieueo 9p ubge opupeu ‘essoiso uo rele 9 {ho NBO Lun ap e1s409 alot 9p apepiun ea ood oye} 9 B101e86 ep ojaweyoe; o 2 (o1zeden ered oo tan to ep ue> aed ‘oe ep csp ered esoutuny oedemnse op Lobessed © opunnied Hol -edsueN opin Wn 818)x9 'sa}Sep Ope} Ok 'e EUS CRSe/MUUNse ep epjes eed ScpH0 wojsxe eieg ep eV AD Eun woo eH 08 PRB ep een (enby ep 210 ep ogonpove op onysodspsopeosad o eo, anbsoynweirorSus win Buoje ‘epeuoisseid 49s oF ‘enb 9 oaWFIP ep Lu9g'9 @ ]UeUIGWIOD : SOUTIES OSERIONT BATS WINNT SgSerO UT AUN yenUEUT TEA OFSORSRATCT EF UGE VEIRETSTAU 9 “CHOTEL OCF Wis OufeTEI OP OTWAUIIONUESBP Toyaw wu IEA TepIARD US ‘eum 9p sebaj0o snas $0 JeSuedte eb%su0D ‘ounje © anb ge ‘seaxe srequeubedxe sagssas ep ogSezye01 @ 49001008) oni} soune so sopo) ap wou oaisuoo rend op ‘ougyes0qe! ou opexye elas nb oupenb wn ap opteiogoi @oe-elefne ‘owe ap oul oUsou © JOWJEUL Soune ap odniB 0 ope} ojueiodus 10) ogBip aionbeu sopeuouliodxo Op OSSCUSIP Bp” OLISSI HIE a TRURLUNIGATS OFSsas ep OPO S BUND SeUL £189 sroxguen 9p optnponnul ‘sejveusledx® soyains sop sienpinjpu Seéud1 -24p “openers Tas & OHTRMPBCONT Op OpSTSBKITIGD & OUNCE sie} ‘sionpuen Seuinu ap epuadep ojsjaxexXe win ap ojewIA|OAUasEP wi09 0 siod ‘oUN|E peo ofSeja1 We atoyp oupjer0ge] wre a Souisour sop opSozi Soe sopeiiaios was & soDiexa so quaWeRald oURUEX® ‘e}oUgpaaaIUE woo ewlesBoidnas 0 e1oqeje sossejaid oonb soueBns ‘Bui0} 21890 ot ‘SOUSMEBIO Sop WSUUETSNIOD ‘ST SR{OS BaIsIONE ORSETUNSE ep NONE]O SO Tepuslua o seDIUaA Wapod SOUS SO OBDENSUOWSP Ep SPREITE ‘OpIOHexe oudosd nas 0 182/201 oURIe epeD nO ‘So nx9.9p z9n wo ‘sojun| sounye so sop} eed OpSeNsuOWP OWl09 enisione ‘opdetnuiise wezmn and somsioxo $0 vezyRa) 9 ogIeoGNs EWN "SOAS ‘SeriboqD UIEZIIT an SODSIAXS Sop ORI TO OFSNIDIT ejad Jeldo BpUTE er0A0q ‘Sounje snas eued syejouasse Ogs soIp|2Iax9 sien "eurdosip ep eupioy eO1e9 =P @ ewedBoid nas op oduny wo ‘apap ox@p wogUIE, Jossa}o1d © "epeO\)poul 438 aAep Jenvew ou eisodoud Wapso e 9 ‘ojdusax Jod ‘oxy ‘fenieiu ap 0 s9de of 18} 488 apod A ap ofjoiaxa 0 “oRssadns ap OD)01e%9 0 oie} ou sounje s0 enb sipioep sossqjaid 0 os ‘ojuejanuy Bisodsai Op [ebepton ogre ap auausposoud ewied suvod $A op 9500 oP ‘TYUT eC SrIBTON S]USyIULOYL OIVSLWEIO|S7 Sp S015)O/aXe SON SOp operedas SpERSTET I TOROVER oer YF OTPIAKG ” 2p o}}o1ex9 ojed ajuaweuesserau opessed 19} pianep ef 1 0 ‘CWWeWEApeDUE @ OUePUNdaS O\NaLLeIOJA! Bp O1DIOIEKe uenb ‘oidwexe 404 “e;ouEuodU e180 ewIN Wie) JeNvEW 9}89U Spedipul wopi0 e “oUpje.0qe] ap sojojo1eXo soe OBdeIO! WI 1B0lqIq SeIOUgiB|a) Se @ SEULLOU Sy ‘opSeayqnd ap sewiou se opunBas ‘esinbsed ap ougjejas win ap opdepar ep wa6ezipuaide e 'epianp ulos ‘ooo.0ne) woBe|apou eis3 weUy FOmIarOKS ~SDE SITURTETST “SOFa|AWGI SOUR SION MOUNT SEW G|USLIOS B "SO;TTAKS a (GIaROp CUNT o“URRRATOETOTERST BSCIP EBMBSS Uy ‘equewenou o-9Baiue 2 sep 1611109 Pianap oun o ‘sanesS seule} sejUasaide ojeiduc> ougIe|ar ouauiud 0 ag 'SBOU sep ogdNqUIE B @ OWISEW OP oRSaxIOg e as-apadoid “oguz ‘ojeIdul00 opow sp 'o}161pe1 e ojde elaise 9 ougyeja! wine seupssocau ssapSas se sepo} opipuaide eyua} ounje o and ge ‘oupielas 1od opSas own ‘5-Bjue0sa108 “sai0ue3S0d SOLO|e|a! SON “SessHaSIp 8 sopejinsal ap sagdas Se aswsped~“ojunOss UUs oplOm0T-¥ ONTERT 0 'SOPEMIBST p OBS E SeUSEE OS HPS ONPOPT ORT OU eUsTo} yu NBS ep Eto DUTy EISY “e2jeor-anb-o-yaraxs EPET Of GOj|SUIOD SOUDIEIAT COE] SUTTE OneSSSTOT TUTOUEMTIOSTE F OEN ‘saued Wa epipuaide 196 anap ‘o|ueyod ‘a 2p obj010x0 wn 122429) opod OUN|E Oo 9 'seIo @ elUBIaJ—L OPIEKE © WOO \woprouioa ou seau9d) seine se sazen seuinBye ‘eonpid essou eN ‘opsenjs essap seoupSuquoo sep ‘eyed 1026 9 Soujo souidoxd snias woo sen nb op ‘euiea & oRssaid op eisodsa, nSISSe Ounfe 0 aIueIeHP AUEISEA 9 aus oPUnB9s ‘seiBaJ0d opelanO6 OWVaWIEIONODO od oppjopou! eywoweyodines o ave eSuaia}p eu B88 ‘veoaes ap sampraxa sop ejouguoduy ‘eiabsod op sowaUIl9d sOn0U JETOTERS OVEN SONOUOHT SOISTOXS SO ISZHGSI OWE] OPUBSTA OTOTRTOCT OE a SOURS Sb100) ap eo} Sajduis © anb op ajuenuyse 9 aivessorei sjew ounw 9 une a ossajoid anv sieqap ose op uray spep.oge Seu) “ yen 2s opuend essed exeurid € sesh 05-2poq ',""PSIOAU Jeni28q0 95-0pOq, ~ ROSSOd! ORSSaidra LOD OOS 9 OOyqUB!O OHO}EIEL wh oniag' MISSY NeDSIUOSE| ‘{sojduis obedsa 0 opezmn 9 Jenb ou ‘oumnsas o@ o190x8) sagdas se separ e eaiide as 075) ‘odnp oSedsa We ‘openip no opejesBoqep 12S @ woz ep suoBieU 19} enap OUO}EIA! O sagdes sep WapiO FSIS ON SABE FON TOTORSSTEUN epeusosene gi OU "OSUFEXS 10 SOpe|Ins=d sO “eyed UT SeUEde EDIBRD ples Scupie|o1 SONSUNTS SOU UISSY “SOUOTEIS) 1OASIO5 op opeur Tas 0 ered WeBe|SpoU, UIT wae] ossejCKM Fas O aN TaAEAON 9 ossajoid 0 ered sagisaBins ap opSas EU opeaiidxa 10} ood ‘oUD}e:0qe) 2p s09}010K@ SOP SOUO)EIEL ap OBDerOqEIa eu ANGEs ReAEp oON eNb OWOU! ipanoid 0 9 2489 SIod "soyUOW no Jossajoxd op oWUOWUIDAYLOD OF EPeAd| 108 ‘nap secjuo9 seuou sep opsusa.dwoo 9 exo] euepIANp JanbIEND isyeoadse asjua ogSeojunwoo & ind y ‘segbeydepe 1p 95 (uonenossy ie Jeyypqs500 @ Vay ep SeuOU sesez 2 sagSeyen seoriod woo ‘opunu 0 opo} asenb 30 reaiGojoussg vesvauy) vay efad sopizareae se “ORUeUNIEqUOUFECHISEA: ossaifoxd-o-ered wananvor saIone 80 8 'SeIopesTTbsEd 50 a S005 € 5 ORBOTUNTUON B BUDA} 8 SAGUICIG snbiod YUEVOAW o si ‘soureaeNT Bp OeTeOTGAT E "OUNSAT wry SODEINSAT STS op MEY e "SOPMIES SOROU-TeIBO "No opetryas“OpEIOTOIGT 195 @pOd “OPETEN aU ohuNsse ojed SopeSsaraTUrFO BUS ODNNISTS PPOAYLOS TEEN] OYEGeTT UT OETA 1W7O} ‘sesinbsad seu sopaqa copeynsas sop opdebinaIp & aqueyodus| 9 WeqUIer ‘ajuawieamjen “sesibsad ep ogSeziea) @ 9 sewalqoid 1eN0s—s 2 Segdnj08 Je0)pur “SjuawDexuCo © JOAoWo!d essed [elUOWepUTY JO;e} WN Ro apepueiuis sanbjenb enb op es-cpuecye0 ‘opnyse op cjuewipecoid 0p ejajcuico ogduose ewn sep ‘esinbeed ojvasoid ens ¥ eb} fa nag 0 onb 10d @ opezeas lo} opnise o anb sod :opepipunyoud ‘Seu "e}OUg:@}a4 EWN JeyO no JeidoD seuade Ogu ejueyodus 3 “r ‘anb ojuauilyedxa oe sequazejos sopeziieas sopn}se ap segdey0 ede “SECU EMOUT US COT DET CHOW ENS WIS OPTS SOOT ISITS SCHUM Sew UTS TEFIT SE SSIES TS ZEN BUI SOTBTTON TEY|TSVOOUIS SOPEPINTYIP ANTON 9SOPCE-SUUAT HEYMSUOY SPOT GION ‘soaIpQuET ap sobivE e Ogdej—1 lua "enjsnexe opSinas ewin ap epepissaodu ey CEU @ sa/oueU! OBS OLO}EL Loge] 9p o1s}01ex8 9p OUO}ea! WN IEd se!UPHNKS se onb OIE) 3 SOPESNVOS CANTO UME DT OPETTATIOS 10] OFU SPITS SOSEp STH el 0 88 JeD]6n Gi0ped (Bons Glia] GUIs 6 Hos SOpEUTTCTRE OFT OND SOVIET SECTOR Op SeIOPESMIOSOY UTS OTeIVOT Us FOUR TENO|OS eUS|gOTE Op HITE SEU OBS -use00 BUT PIEMSEY OFSIASI ESS OpeHysenul opuas F3S9 enb ewo;qo.d (© woo sopeuoiseie1 Sofie siadiouud so soGueuge onop ef 8 ‘eoypuboIIgg ogsinas eu ipSs200U 9 opuefisenu efaise 900A anb ojUNsse senbjend exed emesoyy eu eseq WO9 ewlaigoxd op COUEISIH (© ‘epuobine ejougnbes eu ‘sapseuuoyus sajuin6as se-s91U00 anop ogbes ESS.) ‘ulBed ep OW ou sopezye.ued ‘oRSeNY 2 awOU ‘OI O.sedoN oednpoquy SHeHUSS 8 SOpET (SepOTBBES BOONSTISEIED - ONUBLIPASOI BOE 3 SovsINS ‘uapio aqunBas eu “Sapied SaiUinBOs sep ewn ‘ep22 op enniosep eSuaiues ew ‘ojaWiepeWixoude ‘Injoul 3 Saqdas SeNINO SE '5ep0} 9p ovpwns ojesBgued Wn g a[3 ‘oInIR ou SepRUOD ef sagSewUO\U! sede ‘nop opu a ‘seiAzjad 952 ap sIaU 19} enap Ogu ojajduioD owns! Q, ‘Sojduws obedsa wa ope}6yp no opeje,BoNnep @ ojes6eIed oon Wn wo optbrpad 228 anaq) (Wpensge) Sei6uy (ue ownsod Win WgqUIE} 28-22} ‘oRSEDIgnd eed ‘06q12 wn 9 opuend) ‘eulBed ep o,jueo ou annsae esnejed @ anboIOO, (oeysqe) ownsey, ‘ByuesserDyeT SHUN CAIABSS 105 Ho} “SSSI Lgl’ “SoU ONoIeTar UMep ORES ee {nu} ED eTEEP TELY ON, Suir oaeng em ay aH ay aS yewny seeravay F woupieiea oyauepioduiog op femouadey esyeuy ‘ojdusoxa “eouspod ounye o Jenb ¢ euuin} © e}ep ‘oUpjero1 op oeuINU o "eudosip ep ausouo wi09 0}80) ap By}o} ep ayauip soUau] cjveD Cu Sepe}ojdUI0D 195 OBlenap SagSeuHOU) $e ‘OORUADEDE OUOIEIA! Lun ap OSEO ON VzadWWNI 30 SOLNAWWIEOGNOD SOG YOOOTOLA OydIOSIA rSuxa 30} wn ep eau odnp cbedso woo ‘eed eu 0 oJs01 ap eyjog ‘comnuas ougiejat op ‘0G588 epeo op opnejuco o eunjnasa e Sopeaydxe OBS Wel SISEN, sagdes sep seuuo4 ‘sepesounu ops ‘gu seinBy 8 selaqei ap seulbipd sy °Z orauInU 0 p1200I00 20K aptio ‘OREN ‘Muy ep euiBed epunGes ep aed e Sepelenu Opies seUIBed sy ‘seun6l~ spjaqe] - seoypiBoygqa sefouglojey - ‘Ogssnosid - ‘sopeunsoy- ciuaupacoid 9 soujarede ‘soyo[ns we opuipans ‘opo.oiN - ‘eamevoyy ap ogsinas 2 ogSnpoaul - ‘Goeqsqe) ownsoy - (1501 ap Bu04 - ao awrite 38M ° (bso opseaqand exed “ror wROUETESORETLGRGE ee ‘Opanop GF SORSGP ISS MIO SElEGET TOYO FOOFBIDD seiogey Nop so {9p Buoy e dos “norco ond sopep 80 ejuoHe}de sopebasent 0 OxSaH TON ‘sOpEIMS@1 9p OF: ‘seno| WA e988 ‘SOGYLINSaY euneIed @ LOD Bs-eIOIUI OgdES EIS semnejad Souda wears wor cumsar am sezep ts eSOr PMT SIUMISE|ALIS ona OGU- TEU “OLIOTET 887 OP ee SETI > DarapoRALIPEDONTON (ooveNg opin o‘jdwaxa Jod) sequoIaWe SioneLER ued ogSejndivew oujarede wn senasosap 225 ‘ewveusjpecosd win owoo oyuawepeujeyep enolosop Soujaiede @ reusiew oviseil 0 sezIIn gon SOUdIEI=A SONNE WHO eS By 0804 TOdiEXs FoF “OpeTgTG eles oneqen-o-osea-erry-efas BIS BND BSSP Goo UnL TEI OU “OFSTOST e Teng Year ons HOOT, SOP TELA] OMAP GION USL 9p OCS ON “SesN6y Se 109 o}Unf opuasul Blas anb no “opduosep ep epInbas iia O69) ‘o\dWaXo 40d lelvewnedxe exe eun jedouud oyjosede op oquesep wn gsu09 onb 2jues ‘ounavvizosno9 0a WINMMadKa ISHN a -sesoqu exdwas 3 (soursseoousep ogs ofesd no osnjezed epee ap ogbe00}00 nu Sowtep) Ts CODE 50 TIBISET SP COPED! "oHe|ae ‘apepy ‘optenud @ epniy ougiej@i epe9 wo enbiod ‘sopeuomueKl 10S WaKEP aiduies sopep sajse ‘oyalns owseu o 9190s SoupiejossoURA Wefes enb owsayy ip Wene)s0 enBy TOS OHUBTOTE O 1d ‘yopediojes ep od ‘oRSenixd ap Faniuouioa je) ‘eyuenajas eles and e: 12129 es)no sanbjenb 9 soueTUe [eIUaLs -edx@ eugisly ‘epeps‘oxes ‘otv9dso 'soylafns ap osauuU 0 J2UOIOUOWY ogoLaw ep seJsodsip ogieise segSasqns sy ‘eulGed ep oye ou epezi She SEN} WO eyuDSE ‘OGOLAN esnEIed e Woo B5-B1DIUl ORSaS EIS) pore ‘ogSos & eed auiou win seuade @ e1@ ‘opdes ep aved ,u ep|MoU! 9 OgU ORSNDOMU BINeled Y:'Sa0 ‘gee a {5 WS Seisodso1 op seKe| Sep BTHISAIOS ope a Hs Bisodsal Sp WaT eas Spuypnip OpeEIED Toy oESeUTDLDSIP Op ‘BoiDUT ©. 308 Bpod ‘opnyse OU ‘eluepuadep [aAeHEA EP o}dWAXe Wr) OPNISE ‘ou sepipew weio} sjenb @ sepeindiveus wes9} sfaneueR sienb ose/9 Jeay @AP senbjenb wa no of APUEA ep esidesd OBSIUYOP BUN Je OLESssoU ‘op soufelap ses0}eW 0d ‘ojueusadx® NOS Op EAR J mnsnf ho oyspdono aos (eb oySexapep eun woo auuay (0 ‘esinbsad ens e weuowea) 2s owco opuedridKe © sepep sogdewoju se sepo} opuevojoe} _2nap ‘sopesijaue 2 sopeito opts wia1a} sop GSES EI SagSeID se seIDSO 05 wenEp opuas 989 onb opsebjjsanul ap ejsodoid ror oes Hi} BP SOPEINSa! SO sejeduion 2 TESRUE DERUSSE efaIse ‘BSNOTET UNS € OPSERTUR ESVETSIE ‘ounausuo.#09 00 wie je Wapi6 Wd Sepe}si, s ‘ogbenjond ep 207 quia gm (oeSeayand 8p ove) “sIe_H ‘o;ne op ewouEsGeS sour" (661 ‘2801p sb ‘vonepossy eo/BojoyKs4 wosuowy 24) Jo JonuEW UOYEDHANd) Vey — LOREPOSSY JeOIBOIOYOKE UE ality ep SeuLioU se scWe}Ope 'Ss|Ua!Ojp sesBai sesso Sepo} soWeUODE|aL sod 9 Ogu OWO ‘coyjoadse coIpqued op sazen sey Wapuadep seIso ‘seUiade WON|DLI ‘CLOVE OF | se}Upiaol 8 se011e op oajolgo o “segdeniqnd ap opSeouIueR| © ‘anb sesiseud sagdeoipul ep ojunfuoo wn 9 eayeiBoucIG seayesBoriaq seiougiejeu ‘opygo sopeynso! soup 0 21a opbe}1 © greasou jenb eu ‘e106 ogssnosip ap ogdas ewn Jaze} apod — no) ouoyejas owseW! Line (@efaixe na) cueuisede un op sul sequsraide goon og Co ope Oe Saati ep SpSaanneST oe OTEK Seve OPSINGLIOOTE END Ts "GUSLADSYUGD Op Bale Gris CEU oxo huss ayss ont ops NgnIoeS GETS EORTEPSUOS teu ‘uNstvamodno on WIMaHDRUNS 38M COO e 5 auog eo ae “B5e0 opundos ou gr “soynutu 0 op esned eu 79, ofalns 0 “ened @ agsseud ap seysodso1 05 spde ‘ose ouuuud ou ‘anb os-nolesqa So) ‘wetluteyuy Sewronbse sode 9 MO sode opSupxa ap enna 2 os-opueedwoD, ‘jatiexsy~sodor-os-anlB Ohelqo. 6 niBune oMauiUsds 0 Bs 3 ODS) -UGBUS OROU OPED 0 Jen "opus wihjsIy € Woo ‘Opi0oe Sp oRseSopeynssl 3 eICUSSE “OINPOIIUT BU Sopeuasaide seiliaqoid Gp SOUS] eoneid © © aoa) e eied Sanh Ga SopATOSIp oF i ‘asa1uIs wa ‘ejuaserde @ soy/a0e EIsIn 9p Sojuod sojdue Slew 60.95 58 a/iuo seSuaroyip 0 seSueyjawies se ereuisse ‘sapsnjouoD sep sagdeyiuy Se eustes opssnosip e ‘ossip way ‘o}sodoud eus9}qoxd 0 wico weUoIDeja, 8s SIO ‘94102 opowi o 8 sopeninsa: Sop Oped\IUBIS OJeseue snap opsas ele Ae WeUiNOD SIE os TESTE onep-1opeyreurodrs-C-URSES-CRO 0p Opld2e ap ‘sogSeiaidiaiu 9 sasejody e 98-soje opted g ‘ojuelod “e set -ueumiedko seeqoosep se sapuaiue e sepnfe epepyeu, 10d 9} e598 v ‘euibed ep oye ou opezyeuso. semosnieu seo ur fra nas @ 'sopeunsa: ap opSas e sode 080) 11 anap opses eye opssnosiq ‘so\ssede so 21908 oy OU peo) ef cw “sopen0}0 705 worop ‘pve e20) 0 a8 opuaapa‘sepucst 0 sepeiedes seo) tes Sele sos wang Seioqe 9 seit Se opwoyend soo © equen obwe ne cuskeor somes Se” OfTOIS OU SePEO|ON 13S WESSOd OMB BIET OL “OyUEWe) ap SeaTEy a ‘seinbIy se Tozey SINTON “sopETTUTG UEIaS UEU ant SOUOTE|aI “sepernaige (OBS OFU SPW SoDIgeIe SoWSsUeBIe We SepeleUNU oS sejege, ‘eSuajyes Bun 3p extauilid & 9 Buby exMe|ed & opueNb ogSeoxe EWN 211090 "SODIgEIE ‘SOWSHUBIE US SEPEIGUITU OFS 8 — “By — ‘Sepeiaaige ops seunbi4 ‘psnpose seus ed tokpyrs 1s onap soles ooeeyen ENR OpesTooid eAeIs9 fe 0, opt emteo UP apse chuseons 9s EneI89 yes 0, ‘oduoxo sod ouea“optore) enelse ae an woe 2onk anh Se oon © opuzoyowveuyees eneyse cabins © anh o8 opsvaco ong aoa » S]uerodO SATU UU OPIS OF OBIE We 68 Op OUSUNE unt oprar 10 weg & Sosa Qi Op pgUsUN Eee Mee wopssentep: ‘e1s0uSUT GP EXE} © OHIOWEIO/S Sp euronbss Up OSIM] SUOD, ‘oduex9 Joy “opeidoide 10} apuo songentesaide: sozjen a eeobejoeared SEip@U 9p ‘Ossip spn Oy -fonloune eisodeos op -uenb sagduosep seuade sejuasesde (q PSUR ec Sop 0 siuousoxlu ze3osarde(e saumsne 09 10 ‘ejaud Byoued no side e sopeyt feed wo soyo; 198 wopod Soaye® so ‘soonlefeae tou » ‘owsau op sagdeaiiqnd seuyno opinjout 42} #/ ap OSE OU ‘soyne op ejsugi8]3) {aos} ap cxcrino 9p o¢ YW08s0d opteatunog) n0:0P01, OT serpin seo bur ee 9) os Sede sagasede onap ‘JengiIAaU! 8S "BPE! onap eiougiayes op ody AISA rar oe SRT SRSEIONOS yd ned op 230709 ‘ep g '9661) 9219) ofs soanope sous) so amb ensow queles op fvepsy eP vsibead Stops fruarno epics ep oii, “(2au 8 wp ‘ogbenIend ap ove) of Jone wes soayyjualD OgU sejsINO1 @ SIEUIO! WS SOB) ‘52: defon“einu) ap sabe (oxquitss oP gs '9661) Oy "SOU ay eur ert Cubed Je nO cersnesepaynts“9Bh-20p OM {89 9eD ORDER Sa ear qe op eon “seoyNUa! SE wa oqwunsse op sooid9j Jetuooue Ogu 900A opueNb 'P OFS nest uourored sopest os wanep SoBe seh onb 25-9147 spine co soon ogu seine 0 sews ue soomy( ) Boyar ap yiopa ouesu0g ewer seapyoweiside s09SeHc 8819 OU eCoorS (SsEN) ABoFeaHBE #P 1rOPe4 OWESYED . Trenps 07 go Bp OME (OyDEDIAN ep IEP) OHMS EP OMEN nK9, “SyrieT CHG OFF ENOTES SPEDE Saigo eyna0cy SP RFOITSG 3p 8681 OEDUaAIBIN op BIuoWee ouior ofr SPORES Shomer er opsnrrecstesopemTONTRT PU COSBLT "Wa, WEBTV yeuojorat 99 003 op opseapuy poder op cy, {es5;p #9 Ove) = sepeojiqand ogu Sasa! 0 sagdeuassip ‘seyesSOUOW, ‘eqyung ‘pueted op esep9. spepisionun ‘opeaqard opu OWEgEH, Ye! pepo wn ap exe # ogssard op aisodsey ‘jubiedo anu op opseuuo}og (S66}) 1.¥ "WMHS ¥ $3 'S'D. Send ogu oxeaen wn e anb ap ofSeaypul 2 Ove op opbems ouyeges op om, (oweaen op og2az]01 9p 8) BAHU HOINE OP BUDVENIOS janesuadsipuy 1uaWNEa! JOS '21S9 28 sopeongnd ou soyreqen ap ogdeyo BUNBIe EnyOU! a|UALOS sopeoygnd opu souleqea, ‘ounanrvaoaro9 oo WINSMIISE3 ISTVNY swna naveosqiny ro @ BUR ep e18H osserivog x oo Spriaeense rege, xbope ® ewes not ster0u07 oF auray i apewosende Oe ‘oueqest op cirysy {sew “oueges op odeuasesde Sp our) “sre 2 “SOPOT SET SHUT OSTAIOTON We SOPHIAS SOETETL CS ‘porte "wreaia -epeuEn Iwomvoy (wet) s2u0.g oO Abojo4pkeg Jo ssaiBuen roUeKk jo uorun weuopeuseny wr Toune ‘edeo we sienuodsip sogSeunoyul sv woo opi0se ep owono o eiqos opuRUO}U! ‘OAM ap CBSEOHANd OWOD FEyeLL soumigai 9p SoUrED: wejussaide source ‘ba sondoouoted sopurol a7 ajoppspue 9 ewe S10 1 bs @oordee Lo ep Soupon bop ND Y “ourjon epeo w ogy 2) ovownU eps pnts Wo 9 soseNEe ‘eunyon ‘oojpgvedoperu ‘oB4Ne op OTH you seve uo4p3‘oBSeOHN Ep E007 Sepenoal seis ulonap ‘sayvenbasqns se beulowild y “9,8 Jo; o1190I8) OP ‘Ose © 10} BS “epIE Stews ‘ounsyaounon 09 WaNsMRs4x3 ASIN an eZ eer jsodso 9p x8) sonppedeos s8 0 omy jonny ap oweuniedka op ease) $91 sep opSejuasaidy + IOgeL :pjoqey euin ap ofdwiax3, ‘}82039) seyuy 20d sepeyooy ops eounu SeIaqeL, ‘sco|geue sowlsuefje woo Sepersuinu ogs ‘waqud9 eye anb sus}! SO ‘sopoy 120yjoedse enep end ‘oinyn seuade ‘epuabiey wip} Ogu SE;Oqe), sejaqeL ‘equowjes6oqu1 sepey 49s wanap seago senp se se ogg s8o4nqi@ se;ouaiajo1 SeN . BON No eAyeWLiye 298 2 “oBSOUOD ‘oepNEXO ynier woGenGuy ewn e seupsssoeU seonsyo} ns (z96) 'sepunbe, 40d opeyo “926}) eyUND, :ojdwiexd 1 9p eulbuo op exaiserg opSnpesL, “oiduioxa '2xQ0 ep OBSIp9 Ep [eulbuo eVep e seoIpul ine ojad epesn ogéipe ep ejonbe ie9} Ou epeuo|UaUIeIeD Y sopeuojzeiat ‘gs sowou so sopo} seoypGougig seoupIBja! seu onb o3-o1qUIA} ‘o}UEIUS fopaneyy 'aeudey ‘emnoden 9 (S661) 3 aluinBas ep Sopey9 OFS (S664) 'D 'y ‘solues @ W 'wanpng "9 “a ‘opeDeW “CAA ‘YoeydeH ‘9 “4 ‘enIAodeD (Se61) 3 veriny 9s 9 "euaodeg WW 'wonpng "9 "3 OpaaeW “W'sapano. QM Teeudey "9 "4 ‘ewnodes op soueges SO ‘epeumus eles apepinbiqure Band ple sopeyjitdxe 408 wonep s0io;ne-0o s0 'so]UDI9))p Weles s9s0\Ne-09 oarmvoe"90- WAR I ASN » 180 anb we soujegen siop ap epepauep) ejueiede se108 epelneiqe eULIO) © 285 'sal0jne slet no sax ap ose9 ON 00 @ No 7239 9p opInBos ‘opeuo‘DuOW! jaugos 0 eWuewos ‘ORD Bud B apsap Bos sogdey0 seu .(cg6t) Ye 19 ueWIS, FUOSIM 3 Dy UEWIPIG, :o}dWaXa Jog {ep Oue © optreDo}00 “sjoo'e no je 70 ogsseidxe ep opines Jo;Ne osaUiL 9p owouaigos 0 sjusuios auciouaw sojuanbesans segSey9 we 2 ‘opsuaw evjeluud eu Sopa) a9 ‘salo}ne OouID aye No S91, @ a8-suajou OpSey> e CPueND ‘si0p 50 axduas seyene ap onyalgo 0 Uo sopersinan ‘yaoucaoIne 0 ant ja! opuenb 9 0a7Nn, ‘sojew ‘opeysey) savojne sosino ‘oWweIUa ON (~”) anb nowode (ge6 1) JAUUNIS.. ‘o)duw0K0 Jog “Sasaqugied e1juo ‘ogSeaygnd ep oue ofed opinBes “io\ne Op ‘2uouelq0s 0 opueD|pUl O}Xa} ou SepeyD Jes WASP seIoURLe}e: Sy seinojed se ojuouejexa ansiosueN 25 opuenb Earp 9 OBSEID ewiN “eULWe as €anb 0 seode no 1e,jsny eied sogdey> saupssadau 9s 9 ‘sagduosues) 9 SaQ5E}1, ‘201A Pons op aga op ouaUel ep sz we opnad ‘ou uo eaLo}s pees ec'r d “ojwow Yay “S2e0d Jo eumno © pina sieojowoke, Loner! jeuiol ep 08]. win sun wosqose/sieunofre ade manycht 984 2AA | 98 $2 wo OPN 591-051 08 ImIbOYAEy UBOUELUY VONEOHL ‘uuuio> poreyDe) Wo chou Eupyom souaDG ‘s2uapEINe pu 22va!sopnesd ‘SOLIS ‘voreaqunuo2 peienoe 9 AcSI4W (GB6E) ¥ W ZUEMLDG By T DINWNAA't UOegeCEE IB O}OYOASe UEOLrOWNY eYSIAD ED OBIE WN eossod opdeojunuoo eWn oWGD opeyo Jas axapjeossed jew-0 wn, (wn) Gam apin pion, @ 1aus9}u) eu sepnqo sagSewo}U! Je}!9 OWOD ‘EF ‘uctn 9p Biajorsd 9p ‘equetweyeded op ersHoy “somone sed ap aes 9p sousnia {ojrd Cu) 'C.'N "00M ‘opeonaiid eforse ofiue o enb se seuiGed ap osa.unu no auunjon ‘oue 0 anbojoo opN vOINE Om yooMOR 9a MuNBeRIBANA IY “ _ewujoysuen) 8-esn “sopunGas @ soyunu ajuawos weoesede onb wo ‘ouonbod wun ep ejsodsel ap exe} e Jejngje9 Jestoaid 90a ag “oINL uysetsodso/ ap R195 jeuy onpOIdO MISSY ‘SOynUIU Wo SeIOY SE JEWHOISUEN 2 ‘sopunBas 50 sezaidsop 95-28n 241090 ojs! ag “Sopunbas no SoynUU) 'Se0U lua opeoijoadse oduia) o p19) ajuauuyese6 goon 2 ‘odula} ojod seisodsas 2p ‘sOuIRU OP OLSiAIp ep SAREE OVO} 9 EISOdSO1 AP Exe} EP O4NDIED O ‘SONU UID "ewe @ oBSsaid ap EWSOdSAL Bp exe e MO!EO (E ‘sopep sop asiigue eied seuiseBng ‘oinu | ep sojenaut we sopersibas ogses sojuaweuoduioo so @ soinu og ap opSesnp & & (q) opered se0y 8 0 ‘ene & selaie) en Seqed Seu as-s9n6u9 “(y) Jepue "oye es-seb09 ‘as-sequie| outed sie} (1) Bzadui} ap sojvaweyodisod :jeuI1Ue op so\uoUIe Hod Woo soujno waquie} ejoue ‘onsi6ar 2p ey) ep eunjoo esIno EN 'y ‘ojdnusquosow op 219 0.1an0 9s (Gedy) e124 @ OZssaid ap seISOdsod ‘a1episuao 9g 'sonjss2ons So}TUWW Sop wn EpeD We E1Jeq B BUO!SSaNd OVNI © ‘anb s92@n ap o!@LUaU 0 01/581 ap CUO} ENS UID x, LUM UO BIOL enue Og’ssod eu p]89 e1onap cunopeqad op afo11uoD ap sney9 e “oIUELIOd ‘"eNbE WOD epedio}os 19s eu2q @ OESsaM Op e\scdsa) EUNURAU C}!OIOKO ISON “Z euauuirodxe exe ‘eu oyolns 0 enbojao @ sopezin ogias anb soyjszede So anbyan “L ‘oquauupadcid op suai, ‘0510}21 op ogSnpostut ep siodap @ sejue ejsodsou ep eousnbay e opuereduico ‘obv0,e1 OP oHeje 0 JeyeAE qyused epert “ipuoa 1s © e)S0d301 ep ojuesado fanlu Q ‘@Ss0} eys0 onbyypoll 9 eprzNO) ‘fos jenuawizedxo opSeado sonbjenb anb saiue ‘eureq ¥ oessaid ep e\sodse1 [Bp e810} & JeURU@Iap @ ONSGdOId nas 0 2 jeIUeUILOdKe oyoins op coyjoadso ‘ojueuievodwoo wn ep Opbenlesqo CU aISISUCD O1DIDIOXD AIS aquesodo [ean (& ‘omopeqeg ov oulan ap o}s}210x9 0 e1ed Sojnuui ¢}, equauiepewxoide @ ajuesado [anlu ap ODjOFeKe o eed so;nUL Of OpUaS “solu gp ajueuepeWIxoide ep 9 SO>DIOIex@ sJop sop ogSeINP 'y sop|aioxa siop so eed jeqeuuuedxo ogssas Eun op 9 ogsinard V ounopaqag 08 oujan @ ejuesedo jenju op opSeUlUE}eC “t -oje08 euasaide ening @ enb ansesqo,) epygo enino e ej\iewWoD “SeATELO} sod ‘Ly 9p BAIN eusn JInNsUOD JeA go0A wISsy ‘Sepez}eas SEnye}Ua SE ‘essyaqe eU1'a ojains op ogsea! ap cde o "epeuaps0 eu ‘anbOIOD (4) ulpuewtiadxe qafns op sojwaweyicd ‘sopep sop asygue esed segiseBng ‘opzjuasaide oprs 19) ounopagag op opins © sode of ‘sopunas ¢ © 4 9p odwo} wun wo as-sewraide “osnopaqaq op ‘a61lo) no Se1s00 |p OpUE}SA ‘Tewiue O OpUENb BUluL18} 019}218K9 O "9 ‘enbig 28qaq ep eysodsau e @ ounopagag op ogSenne © axjue odio} 0914 ‘senqejual se sepo) exed (13) ogseas ap odua} 0 ansiBoy "S ‘0809 0 ajuawer ou suope ogiue 9s @ enfig eqaq epuo einsoge ep Siew as-1e)SEIE O}eI 0 ‘a1edso :epougGixe ewn sjeur sjusosaioe ‘eaneiUd} .O} ep siodaq "y ‘opin o sode “ounopaqag op 9¢-leuiyxoude ap eysodsai e 9 sew “seuorpuoo soulefasep and ejsodses Bisa # OU 8 EpeLODIPLOD e195 ep ogSejuasaide ep epin6as 10) ejsodses e1S0 08 si0d ‘oun ‘ou edaqeo # 19d ap eysodsa: ep 0} ‘anap opepino €)s3) ‘oinopaned op lene e opueseq) eounu ‘sazan 1 .od ogSeiado e eyday “eqaq e ajo end ‘ued sopun6as sun6je o1adse ‘enBiy © seuooua ojolns 0 opuend)'t ‘ounopaqaq © ajuawencu anye ‘se1000 Ogu os! So;nu Z Wa ag ‘eqag 2 ENBF e enue oyains 0 anb aieds3 “ejuouenuew oanopaqag 0 seuojou f eu cyains 0 enbojoo @ sopezunn opi9s anb sowarede So aabuLOn "L ‘owaupaaoid op suo ‘opinu op enug.i030 & sode "aquowepide: stew zan epeo osnopaqag oe 28-16 )p ea 'enBie ap openud ‘o1e10 “opm oisip opejinsa: owoD osnopaqag op ogdsod e opSe L Je}UONO 9s & ‘iessed oyoins 0 ‘o1o1ax9 1S0u ‘o|UWeUI ZBA eaUuLd ejad OpeLeselde 9 onopeqea op opyru 0 opuend "erie ep OWNED OU sYIODUE a5 4 eIsnSsE es eulue 0 'sozan sy ‘oanopaqag op opins oe ojo{ns op s|euojoowe seysodses SIaA/SS0d ap opde;depe 21000 anb ojlunad O1}210x@ © ‘OSSID WpYY "BISOds—L ‘ojnumns® ep seoqsyalaeres exnbpe (omopaqeq op opin) onNaU ojU]SE re caw wo Nw a mM lun anb woo 22) somusjse ap ogSeisosse eIs3 ‘enSe ep opSeuosaide 2 ‘woo ounopeqag op opins o've!G0sse 9 OIUSWEUIAN aISeP oATaIqO O ‘cunopegag oe ouloy (q Ea. € TRS Tryp x z ¢ oap TT E SHRUB Nodes SONG | aT VT waNMAUETeTUNS | Baw | au Bp SOBA, 2.0 —— op cea wo — "u eoje6 op ovens se10y— 99 sep oarano op dua, 160) UNVeIadO 73AN ‘oy81601 ap Byjo} ap ofepow, ‘sepensiBau sejsodsai senno se @ annoy as) ag # opuaxciosap ‘oasifos 0 se21}201 wo sopepinoulp sens 8190s sougjuaLuaD ee (p ‘ewesBojsty ou sepejuasaide sejsodsau sep opdinquisip & e\nosiq ‘sepensj6au seysodso1 9 se opualuoa ewesBojsiy wn ede (9 ‘d 0 4'3 ‘v7 sopegsifa soqauepodusoo sonno sop exe} e ainned (@ ‘uW/SH 22'2 = 09x Z£0'0'ef6s no '0gJ0d opeynsar o anyday E:OBy sre dui Boe, ey 20070 = S¥ sos no SO — yop x 14 L200» Ty eles no SE ay op mu 1sodsas op 2x2} 9p eInuigy © 28-2219 9 Boegre = sy + 995 eles no ‘sopunbas we dw 0 as-eunojsuen "sods ap ee) ep ojnae9 0 1978) e1eq “SOPUNSES SF & ‘soyniqug op odue win wo e11e9 y opssaxd gp SeysOdser C1 ne Oe! Ny ‘o\duoxe 0 efan ‘oynuw sod oes wn ap seIsodss1 ap ovaunu.o sages feUO‘DUNY leu 3 “opunBes sod no e1oy iod eyuio ayes win onb seysodse: ap oveWNUE 12983 ojuessasayut 9 ogu ose ossou wW3 “o\nuluy/se;sodsas J0}q0 38 e1Ed (99 101 opeyinsas o Je9) inojea © sode ‘o sopunsas wa soynulwi $0 ‘en6e 2 saqog a ajuewepides as sewixosde oyoins 0 aiadse a osnopaqag 0 opueuioioe ajoiul Z equauipadxe exteo 2 owoins 0 enbojco @ sopezign ogses anb soyjorede so onbyuan 't ‘ojuawipecosd op suai} 1eq ep o6-sowlxoude og sopesiojay euewieue0 gies anb soquawepoduoa 80 ‘eaypUiO}ne OpSISOd eU aICHIUOD ep neu e w09 "9 Of y/VoIUl asioald OuNe o anb was “enBy eyueiqo e eed & Suorssoid oj21 0 anbuico 48ze} 9 opelesep [euy oyuediwasep O "e2IeG B 1eUOIS -saxd op eyS0ds01 e 9 ‘oppjouaxo o}sau “epejapoUl Jas e wISOdse! V ‘operojui 38-10) ojuoUupadoid 9}sap salue JI}WO ep Zedeo E19 OgU eIO "epelasep jeuy eisodsar fp senisseons sapSewnxoide op reiouasayip o]vOUs ‘wissy ‘epelasep jeuy eysodsos p SajUbylawas Siew zon epeo Seysodsos eved epepnwy opuas 12a ojuawiedsojes © e1ed eouabixe essou 'ouewjenpeso ‘sesodses Sejsap e1suanbay e sowejuaune a ‘sejeIsu sowelasap onb jeuy eisodsau & SaqueujaUses oonod seuede ‘sejsodsay seunfje woo sowedewiod ‘o1elns op ‘oupyedas op eyed weze} ogy epule anb scjweueyodusoo sundie 22 ‘opeziian oysowipaocid wn @ wabejepow “epefesep jeuy eIsodse: @ 40A0| OBA ‘arb seysodsau sewnsje ep [eouasoyp ojvewses.ojo1 0 9 WwaBeIapON, epipueiexd ejsodsa! ejonbe ou @ opuasio20 e1e\s9 anb ejsadse! exino euun & eIuaB LLCO ‘e188 aja ‘opeaqi 40} obsojas © opuend ‘2 seyoduico 9s e@ ENUAUOD owns o ‘snbsod ‘eysodsei ep e10u911000 ap apenuiqeqaud ep ojuatune oe oIUenb ZeOye ‘souaui 0}-9us0) e1apad SopunBas SUNDIE ap OSeIE WN] “OpuI000 40} opeleseP ‘ojUaweLIodwog 0 sode ajuaweyeipow! opep 103 onep OS:0}01 0 “eWIKeUL brop2yo euua} oqouediojo1 o anb eied -2s-asqu9] (oRhwi9xe 10d ‘eed ep 1ujop aquauernoud eisodsal euin @ 2qua6u 18 '0se9 ou) ‘win e18qH Bp CWUEULIp|IENd OU ejsISUCD ESIOFE waBelepon (& ‘Sonu OF ap 9 019}0%9x9 Op eIpaL ogSEINP WV ewsouuadko opssas eun ap 9 opsinaid ¥ (4u9) onuquos oyuswediojos 9 eueg @ ogssaid ap eysodsai ep WeBe|epow 'Z tWayvLuoano9 00 Wana ASHI ‘speundens ot un ep cropage 8 28 Op SENLGLD| SE ER HONORE EIN OPENID sonrjoquas sopunbas we-cinyosay ses x x ‘Ob x oz SO ‘se19(——~ op opSeaud uw — + ppb ep ove ‘sey 88 Sep 9011270 09 OdWOL 160, ounoaaeze ov ONY, ‘onsi6iou ep eujo) ap o1epow. ‘Sojojos9xe slop sop sopeynse: stediouud so eumnsey (0 (sopuniss slop 9p essa we JEZINGEISS 5 ge ‘SeANEIUa} Sep O60] Ce MUWLIP Ly 0'9 oS} ‘eneBAU OBdEL ‘ounseroano9 0 WiNarenaxa a8I1YA .a ee ‘sodsau 9p ex®) ep ojno}g9 op SopeuRUta 498 OBIBKED eysodsas was soyuiu SoUNIN SO ‘BoHPIUO;Ne Og5Isod eu EpEDEIOD g oYO.IUCo ‘ap aneua e anb We o[uewWoW © apsep opejuod 9 "EXE EP OITOIGD OP OHe19 ‘ued ‘odweay © euieg @ ogseaid op seisodsa1 op exe} & aindjeD (0 ‘oynuus sod seysodsas ap ejougnbay eu sagSesojeoe sajualalp ap SoqUEYNse 'sepe|nunge sexna ap sooiseq sodg oxjenb exysow oxleqe einBy y Ip ‘cduway 0 ose9 @yssu “opeuoU! janbe no ‘sjuepuadapur janguen & epe|nuunoe enuno eun sn 4su09 exe oYNUTL! | Ep SOIEAIB|UL WE "HO WEIN “eueg @ opsseid ep sejsodsou op epelouinoe exino euin enjsuog (9 SopeuoNejas SoUALIELOD -tuco sop win epeo eied sopeseq! weH0) soSiojau sojuenb @ Sopqjwle SoWUaL “epodwoo so opuBiepisuoo ‘webejapow exed ejaqe) ewn ebe (q ar ‘9p ose} ep ogseinp e © wobejapcul ap ase) ep opseinp e aIeIoN (@ ‘sopep sop asijgue eed sogisa6ns ‘eueq @ ogsseid op seysodsou : “aniequl asioaid 9908 ‘anb wios ‘0810421 0 ajuaweojewoyne giaqaoal “eu1eq @ zeuoISsaid ewiue O and Z@NEped wIsSy “eonpUiDMe OBSISod eu oqUDD ap eneyo @ anBN] ‘ojuewipadoid op suet (44D) onuguos oswesiosoy (G aeqeraee eiieq er 25, 00 e700 saueuEvedti6} | TeNVEATET ‘se1oy/— op ogSeaud we —-u e016 99 o1ey ‘e105 ep opra¥9 op od ered, Waoviacon ‘ons|Ba1 ap eyjo) ap ofepow leiUswHodxe exjeo ep cysins o Jesyau ules ‘onujuoo o|VOWESIO}ou 2p ofjo!oxe o aed epinBes we ossed ‘woBejepoul e epeuue! ‘9 ‘o}1010K@ op opSeinp ap oduro} o wiaque} ojouy “axsiBo1 ap euyjoj ens ‘eu eqazai enb sadioja) $0 @ ojains op sojuaUeodlweD $0 ajauy "S ‘euleq ep Soyo ap axeuinu 0 aju09 'sejsodsas ap 1691 eyUD} Ogu ojLoWEdiNbs nas OseD “SeNINOeEUOD $029A /aUIeANa/a BUOyssaud oya{ns o anb se AnURUED “y (eqno esed assed siodap 2 eisodsay epeo sozon € ‘9p 0480 an10je)) leuy eyusduiosap oe ewHxgud eyeodsos euIN ay) oyelne © ‘nb asdwwes osnopada 0 Jeuouny opuaze waBeapow @ aU “e Siete tae eel ‘sexe} senp se asedwod “eIsods04 ep exe) ep o;no|e9 Op SOPs as opionep exreg @ opssaxd ap Bisodsou 13s SoqnUML! 0} SOUR SO. oo oye U0 ap 2 ewveg g oyssasd ap Sesodsa ap Exe} € aINDIED (4 ‘senna senp se osijeue 9 ovedwoo “essioge eu oynut | ap SOfeAretu asn TeuoBOUg Oxia Culsell OU “exeq @ Woo O}eIUN09 Ap eIsodsad Bp exyno @ Buea e OBSSOXd Op Sysodsal ap eun ‘seisodsel ap sepejnuunge senuno senp enasuoo (© ‘sopep sop asijgue exed sagisobing ‘eueg @ ogssex! op ejsodsou ewnyuou tues soNnoastiCD sojnun 0} woseuooep opusnb opeeous 10d o}}aiaKa O 20 *€ ‘enBip ep opS229q\| © 21/000 OBU 9 (OPIIUIE 9 OU 219 0) oHSLHO} -ne1eo opins o sfenpold Bred ejuaioyns efJ0) wies seu! 'e13eq eu 890) [PWINE ‘9p odi00 op eyed Jenbjenb opugnb woul0a9, cjeyu00 ap seysodsou “epes 9 eabe e 9 — 279 ~ oonsua}aeses opin wn eznpord eye enb 912 BuO 2 a euzeq eu e001 oyains 0 anb we sejanbe ogs ogsse:d op seysodsoy “0 wn {woo eweq e wi09 ojejU90 ap se\sodsal se 9 obey) iN woD e11Eq OBSSE seisodses se ojouy “w9quuey Wa6e|epowa & ajOuy ‘soAnuitu SUNBIE \waSejapou ap oWausjpaooid 0 eivewenou eydeu 'Sojnusus 0} SOuseU eSaluose ogu oss! ose9 ‘eveWeageuoyne ‘sonuUCD s0S:0}a1 Bqo904 ewe O rib opow ap ‘eonipwojne ogsisod Bu ajonu0o ap @Aewp & anNbOICD "z pjuaiyedxe exieo eu oya{ns 0 anbojoo 8 sopeziiy ogies anb soujerede so onbyuen ‘t ‘owaupeooid op su9y| jequewtiedxs ojoins nes op opSenes & ered seupsseoat oes ene ‘2p sejo6 sejuenb 9 odwiay oquenb s801jJen SOUIEN O[D}OI0K9 BISON ‘eqanbe anb ‘ogjua sozip sowepod “ontsod ne eed @ ‘ejuoweueiodwiy ‘seuo!oun} 2p 10} 0120 ‘enBe eiqaq anb epipou @ ‘enbiod ‘o} asseoaueuued oyeins © noxiep nevjod0 ofS} “ene e JeUoISSald WES st fonb aye epugnbay ap ninunuip eveq e seu {900K 4419 ap 950} ep [euy ON ENB 2P oP Bu end soqag wes eneso oyjalns 0 'zeaya Jopedioja1 wn own assibe enBe Banb eveq veiled & seuojssedd ap 2isodsas @ exed Jopediojai ojnwinse owod _epesn toy ene ap B}06 ew "yD @ weBejepou ap SOD|o!aXe SON 'Soyun 09 9p 9 O}1D:0X8 OP eIpetu OPSEIND jequewpadxe ogsses ewn ep 9 ogsiaord ¥ ogde10es op [ANN 'E ‘ouwavivinoawoo 00 WiNaNIaENS ASTTYNY a (40) onayna ors 199 aeons we es nd So sede ep Semumay sp URE =a coun aes un ops 4 i oF 3 Ti € ca ‘im z 7 rysv7 wien overt : selsodsaiseano | sepemunoe gan | ‘apeisotsn | ann 9p enon sem —— ep onteapd wos a8 ep res sn sp gomsse op ode ‘ted OnKILNOD OLNaWYSuOsER! ‘onsi601 ap Buoy op o}@POW lonu wo oyuaduoeopsoueiedio opuenb seisodso sie sep euenooy Sp obsmutup ee eed beuorsand ap eysoesss ep eouerva Bu ohne aunguie pod. Jen anb y ‘SepesjUOOUs SeQSEJAVIE Sianjssod Se 4 2 809) sop sou selsodee cop secvenboy joU09 so Wo 9 Vee an Wa 4 -3°Y"7 Ge OS "1S0dSaJ g SB Opueyuoo euseJBoySIY WN enyJSUOD (2 ‘owane1¥ooD 00 WINARRINA ASHTYNY esodsar ‘8p Bxe} JOUeW e 2 JOFeU e wEIeL1009 soJeAIaqu) anb We 2}e} 210 eyesGodoy ‘eyougnbay ens e jenb ‘sreuojoouo SopUEYD sojUeWeHOdUIOD sop oBU No eIaU—UIOZ e EINdsIG (9 ‘e11eq e W00 ojeluoo Bp sejsodsai se woo exiNo @ ogssaxd ap seysodsar ‘se woo ewn ‘sejsodsa op sepejnuinoe senino senp ensjsuod (4 '3e-a4U0U100 9 ‘aueg e ico oje}uoo ap @ ogsseid ap eIsodsel op exe! © a/NDIED) sopep sop asypue eied sagisabng ‘soynunu OF Sop wiaeu0o e axlules ‘sepuodser e se1108 oyins 0 ‘ojdwoxe 10d “oyNUIL .'6 ‘eUeg @ JeUOISSald WES Sonu Q} JeodUEUIEd fewlILE o ‘SE}SOdSA! 0S ‘ou opniusa 21 @f 8p siodap ‘opuenb ojuawyadye 0 auaoua ‘9 ogSeaajop ‘ogdoiul ‘epeu6 e Jopiow ofdwoxe sod owoo ‘oyoins op steuonowa sejsodso! se sjouy ‘py (9) eutea e woo oj2iu09 ap seisadseu se 3 (/) e11eq @ opssoud ap sersodsei se Ssep0} ajouyy ‘eueq e seuo|ssaid opuenb od10421 eqa0es Ogu oyeins 0 onb xed ‘jenuews ogdssod eu ajoquoo ap aneyp e anboyoo *34O 0} sody 'e “YD wa sobuoja1 0} eyUayqo @ e1eq e aUo|ssoid oyoins o anb opow ap eoyeuioyne og5jsod eu staujuoo op aneyp e anbojon z wodxe ex1e0 2 oya{ns 0 anboyoo © sopeziin ogias anb soyjasede so ont + ‘oquewuposoid op suai} ‘sadosd ougiuo 0 sowwibune ‘opuenb epeyaidisoo p1eise ogduNXe & ‘soysqdoud Sossou exed ‘onb s2raprsu0o Sowen 9 ‘oUaWipado:d Op Sus} SOU ‘OXIEge oILOseP IS onb OUAIIO WN se}0pe sowie ‘oBU9] sew oanod win 9 ossa00sd 2}s9 anb ZaA eUIN ‘ONO aise 2 Sou/o1eB9u2 Of C1p/210x8 OSSOU ON “alUesado [anu OF Jej]0n eysodse) ap epugnbay & opuenb ejejdusoo preise opSunKe Ewin "eysodse: ep sjodep 060, oS10}o1 0 Jejuasasde op sowex‘ap opuenb e1s2q.e seuojssasd ap eysodsos ep eo -rgnbay @ woo a1z090 anb 0 sages ‘elas no '~ oj-giueus e1ed 2 oWwaLeuodUIOS 0p ojuawroqede no ojueuine o enoword e1ed soMAias Sou jenb ep fe) srouiodxe opdypuoo e sowepuadsns opuenb — ojueuisyod.uoo op eoUgNb =H 2 alqos opranpoid oyaje 0 JeAlasgo 9 o1pjaiax@ ajsap onjalqo O ‘Soinuiw 09 p 9 OD21aK9 Op eIpaUl ORBEINP Y ‘equeuadxe opssos eun op 9 ogsinaid y e1ieq @ ossaid ap eysodsai ep oBdulxa “y wow rb ep ouatpeaatun ap saat eseg es ome sp9 ena Ostet peepee ase “i & od a & = € aa 7 * z a SRE | RS] Cray [aie easy wos omnes | — -y erenunes | soprack |e» epiwis | cana poston es enogen, | epson 204 — epovtendun —— v smuBepoey ‘nay p apap ine op 8 oySviovs 30 7BAN ‘1jsi601 9p eyjos 9p o}@poW, ‘seoyp.Bonala seoualajas 8 sebsjoo sop sour so se ap eSantso og sabes snes op soneP luleo segSezedwoo sezyea1 oy Js01IN0 Soe opSeya1 Wa ayains nas op opse:DeS f2UISIS94 B 9 oui0D ‘eIweWIO0D ‘SeBie[o0 stop Jod soprngo SOpeYIASA! SO WHOD ‘Sopennsas snas arediiog “ojo10Ka op ogsnjouco e ejuaseidy (P 'se-gyuawiog ‘ejsodsa ap erougnboy sovows € 9 sojeu e wesas1000 sojeal@yu! and We BSOW (9 Ne one oF an we ‘opuepmise soweyse enb ejsodses e opuediojas ‘epelecy 198 enBe © WIS OF IMO ced “euleg & auolssaid jeusue o 'soinuww z ep slodzp ‘anb osjoaid ¢ ‘jeulue ‘op eqsodses & sebiojas eed soynunu z opessed weyuar as anb eiseq Ogu ‘onb JeAlasqo Wanton ‘SO!NULW Z BP SOxy SojeALOWU e jewUUE OB ope|UesaxdE bias 95 (eng) of:0}@/ 0 ‘ojUAWeSIO}91 op slelodwa} SeIOURBUNUCD BP OSHS “pe1e9 oyuaduiasep 0 "JeWlUE nas ICD ‘ieIGo"eSIA O|IOIEKS 9183) ‘opduixe ap ojauuipaoosd ‘0 ajueinp seysodsas ap sojeus osaWINU wn ap OBSSILIO 2 2 349 nb op s01eu! ‘seqsods21 op exe} ewn weznpoud ‘e106 wis ‘enb “ayuayuso}e o}vaesI0}03 fp sewienbso sop 95-eye1), “Sepedioja: oes sejsodsal Se Seo) WoW siend SOU ‘4410 Op WAIE ‘olUAWIe4IO}S: ap SeWanbse Sono WajsIKy “e]uewepICer (sagSeaxo sewnbje (Uo) opIGUNE fo} oPSuyxe Bp CURD O o ‘epides ‘oRSeIDES f ‘oxleq [0} EpHaO exe) @ 'JYO WE SepesiDja/ weld} seysodsal Se OPUEND (opsures) Bunya nodioja1 opU goOK no (449) SepeSiojes wero} eHEq fp segssaid se sepa; no 'Za) g20a onb sojusuiuedxo sou ‘es08e giv (13) oxy opener (4 3 0 a1en 'sode 0607 ¢ ‘exsiBo1 op eyjoy 2u seysodsas se ajOuy "JNO WA SOSIO}9! OL eqD) a19 ‘and aie UiaBg|@pous ewin aluaulenou azijea) ‘SOyAUML g ap jer}UI opoed win lua “e11eq 2 sevorssaxd ou lelue 0 98 ‘wissy "eureq @ opssaid ap esodsax ‘ep opSunxa op ojuawpacoid o nozyesi 200A ‘ofp|ar6xe OWN ON °Z: equeuiyade exter eu olains 0 enbojco @ sopeziin ogios anb soujauede 80 anbyLion *| ‘oquauspaoosd op suay} ‘sar0ya}sod sorpjosoxe soe cquawinfossoid Jep e1ed eysodsou eis2 seuotn;pu0gd1 9 0n19/qO0 "eloSiy ‘oBSUNXe ep cjueUIpaDONG LN e ‘eu1eq 2 1euosseid ap eisodsai e najeugns goon '19}010x9 OWIHIN ON eieg » opssaid ap eysodsau ep ojuaweuoro|oucDeN (& ‘opsses sod B10y | ap 9. o12}210K8 op EIppU OBSEINP V ‘sejuowLodKo sagssas sen 9p 9 OBSIRAIG (j4) oxy ofenieyul ap ewanbso 9 e11eq @ osseid ap ejsadsal ep ojUeLUBUOIDIPUODEY * ‘osnavivanoumoo oo WINSHIIRANA ISTYNY = 5m € uss | aausu| weocmiereps ume | ous ap opr [spat | yoysnden smoteny|saonot, sexy —— ap ego wo upabap ons ‘eae cap meron ond ‘Yuuve y oyssaua 30 vasods3 va OYONUXA ouisi621 ap eyjo} op oepoN a so-oqveuion ¢ se 9}60 sod sopnao sopetnse! so wea sopeynsay snos oxoduoo ‘121009 ep Su 58 2 opssaid op sy se ee-opuuojou‘ogtupKo ap seam se 9 opse2e8 8 Senaro e biua sebuaioyp @ semueypuiss se eynomp 9 aeHUOD (| ‘eunavvsnounos 60 wisamzaxa 2enyNy ak if

Você também pode gostar