Você está na página 1de 70

IaIonai

||a|c Ca|tinc



Tiaduco de Ioo Reis

2
NOTA BIOBIBLIOGRFICA

IlaIo CaIvino nasceu en 1923, en Sanliago de Las Vegas (Cula) fiIho
de pais ilaIianos. Dois anos depois, a fanIia iegiessou a IlIia. Lsludou en
Tuiin, e depois en IIoienca. Ln 44, decidiu adeiii ao Iailido Conunisla
IlaIiano, e enliai aclivanenle na iesislncia anlifascisla. Daqui se pode dizei
que a piineiia fase da sua olia e neo-ieaIisla. Ln 47, depois de nIlipIas
pulIicaces en ievislas e joinais, Ianca o seu piineiio Iivio, O AlaIho dos
Ninhos de Aianha. Depois de lei pailicipado nas poInicas poIlicas
piovocadas peIa invaso da Hungiia peIas liopas da Unio Sovielica, afasla-se
do Iailido Conunisla IlaIiano, enloia nanlendo senpie una posico de
esqueida. Aps una esladia de seis neses nos Lslados Unidos da Aneiica,
casa-se en Cula, en 62 con Lslhei Iudilh Singei, que havia conhecido en
Iaiis. L e en Iaiis que se inslaIa a pailii de 1967, eslaleIecendo Iigaces con
un novinenlo de nalenlicos e esciiloies que se chanava OULIIO (Ouvioii
de Lilleialuie IolenlieIIe). Ln 69 pulIica O CasleIo dos Deslinos Ciuzados, e
en 72 Ianca aqueIe que e piovaveInenle o seu nais leIo Iivio, e que desde
enlo len naicado o inaginiio dos aiquileclos conlenpoineos: As Cidades
Invisveis, que e una denonsliaco sulIine do nodo cono as conlinaces
da esciila (CaIvino invenla una sucesso de cidades possveis) pioduzen una
nuIlipIicidade infinila de espacos ulpicos.
Ln 1979, pulIica una das nais apaixonanles nedilaces ficcionais
solie a naluieza da pipiia ficco: Se nuna Noile de Inveino un Viajanle.
Lsle Iivio ieveIa ainda a sua apioxinaco a Iingslica e solieludo a Igica dos
possveis naiialivos que a senilica conecava a desenvoIvei. L no nesno
espiilo que vai iecupeiai inneias naiialivas da liadico popuIai.
O Ilino Iivio pulIicado en vida foi piecisanenle IaIonai, que e una
olia feila de nonenlos, fiagnenlos, desIunlianenlos, inleiiogaces
inleininveis, e que Ieva a ciiaco de una peisonagen, IaIonai, que e ao
nesno lenpo a ingenuidade en eslado puio e a paixo do pensanenlo
iIinilado. Cuiiosanenle, o Ilino lexlo do Iivio inliluIa-se Cono apiendei a
eslai noilo. Mas un oulio Iivio, j psluno, de CaIvino ~ piodulo de seis
confeincias soIiciladas peIa Univeisidade de Haivaid ~ haveiia de se loinai
ceIelie: Lico Aneiicanas, que e una anIise sulliIssina das ideias que
viiian a doninai esle piincpio do secuIo.
Moiie en 85, na cidade de Siena. L indisculiveInenle un dos giandes
esciiloies ilaIianos desle secuIo.

3
Os nneios 1, 2, 3, que nuneian os lluIos do ndice, quei eslejan na
piineiia, segunda ou leiceiia posico, no ln apenas o vaIoi oidinaI, nas
coiiesponden a lis ieas lenlicas, a lis lipos de expeiincia e de
inleiiogaco, as quais, apiesenladas en quanlidades vaiiveis, eslo piesenles
en cada una das pailes do Iivio.
Os 1 coiiesponden geiaInenle a una expeiincia visuaI, que quase
senpie len poi oljeclo foinas da naluieza: o lexlo lende a lonai a foina de
una desciico.
Nos 2 enconlian-se piesenles eIenenlos anliopoIgicos, cuIluiais en
senlido Ialo, e a expeiincia inpIica iguaInenle, paia aIen dos dados visuais,
a Iinguagen, os significados, os snloIos. O lexlo lende a desenvoIvei-se en
foina de naiiaco.
Os 3 do conla de expeiincias de lipo nais especuIalivo, que dizen
iespeilo ao cosnos, ao lenpo, ao infinilo, as ieIaces enlie o eu e o nundo, as
dinenses da nenle. Do nlilo da desciico e da naiiaco passa-se ao nlilo
da nedilaco.

NDICE

1. As frIas dc Pa!nmar 5
1.1. IaIonai na piaia 5
1.1.1. Leiluia de una onda 5
1.1.2. O seio nu 8
1.1.3. A espada do soI 1O
1.2. IaIonai no jaidin 14
1.2.1. Os anoies das lailaiugas 14
1.2.2. O assolio do neIio 15
1.2.3. O piado infinilo 19
1.3. IaIonai olseiva o ceu 22
1.3.1. Lua da laide 22
1.3.2. O oIho e os pIanelas 23
1.3.3. A conlenpIaco das eslieIas 27

4
2. Pa!nmar na cIdadc 33
2.1. IaIonai no leiiaco 33
2.1.1. Do leiiaco 33
2.1.2. A laiiiga da osga 34
2.1.3. A invaso dos esloininhos 36
2.2. IaIonai vai as conpias 4O
2.2.1. Un quiIo e neio de lanha de ganso 4O
2.2.2. O nuseu dos queijos 42
2.2.3. O ninoie e o sangue 44
2.3. IaIonai no jaidin zooIgico 46
2.3.1. A coiiida das giiafas 46
2.3.2. O goiiIa aIlino 47
2.3.3. A oiden dos escanfeios 49
3. Os sI!ncIns dc Pa!nmar 52
3.1. As viagens de IaIonai 52
3.1.1. O canleiio de aieia 52
3.1.2. Seipenles e caveiias 54
3.1.3. A panlufa desiinanada 56
3.2. IaIonai na sociedade 57
3.2.1. Aceica do noidei a Ingua 57
3.2.2. Aceica dos jovens 58
3.2.3. O nodeIo dos nodeIos 6O
3.3. As nedilaces de IaIonai 62
3.3.1. O nundo olseiva o nundo 62
3.3.2. O univeiso cono espeIho 64
3.3.3. Cono apiendei a eslai noilo 66

5
1. As frIas dc Pa!nmar

1.1 Pa!nmar na raIa

1.1.1 LcItura dc uma nnda

O nai esl Ievenenle enciespado e pequenas ondas vn lalei na cosla
aienosa. O senhoi IaIonai enconlia-se na piaia, de pe, e olseiva una onda.
No se pode dizei que esleja alsoilo na conlenpIaco das ondas. No esl
alsoilo, poique sale nuilo len aquiIo que faz: pielende olseivai una onda e
olseiva-a. No esl conlenpIando, poique paia a conlenpIaco e necessiio
un lenpeianenlo adequado, un eslado de espiilo adequado e un conjunlo
de ciicunslncias exleinas adequadas: e apesai do senhoi IaIonai no lei
quaIquei queslo de piincpio conlia a conlenpIaco., nenhuna deslas lis
condices se veiifica no seu caso. IinaInenle, no so as ondas que eIe
pielende olseivai, nas una nica onda e lasla: queiendo evilai as sensaces
vagas, eslaleIece paia cada un dos seus aclos un oljeclivo Iinilado e len
definido.
O senhoi IaIonai v desponlai una onda I ao Ionge, v-a ciescei,
apioxinai-se, nudai de foina e de coi, enioIai-se solie si pipiia, queliai-se,
desvanecei, iefIuii. Chegado a esle ponlo, podeiia convencei-se de lei Ievado
a calo a opeiaco que linha decidido efecluai e podeiia ii-se enloia. Mas
isoIai una onda, sepaiando-a da onda que inedialanenle se Ihe segue e que
paiece enpuii-Ia, e que poi vezes a aIcanca e a aiiasla consigo, e nuilo
difciI: assin cono sepai-Ia da onda que a piecede e que paiece aiiasl-Ia
alis de si en diiecco a cosla, saIvo quando depois, evenluaInenle, se voIla
conlia eIa, cono que paia a delei.
Se aIen disso se consideiai cada vaga no senlido do conpiinenlo,
paiaIeIanenle a cosla, e difciI eslaleIecei ale onde a fienle que avanca se
eslende con conlinuidade e onde se sepaia e se segnenla en ondas
individuaIizadas, dislinguveis peIa veIocidade, foina, foica, diiecco.
Ln iesuno, no se pode olseivai una onda sen lei en conla os
aspeclos conpIexos que concoiien paia a sua foinaco e aqueIes oulios,
iguaInenle conpIexos, a que essa nesna onda d Iugai. Lsles aspeclos
vaiian conlinuanenle, peIo que una onda e senpie difeienle de una oulia
onda: nas lanlen e veidade que cada onda e iguaI a una oulia onda, nesno
que no seja aqueIa que Ihe e inedialanenle conlgua ou sucessiva: en
iesuno, exislen foinas e seqncias que se iepelen, ainda que
iiieguIainenle disliiludas no espaco e no lenpo. Cono aquiIo que o senhoi

6
IaIonai pielende fazei nesle nonenlo e sinpIesnenle vei una onda, ou seja,
coIhei lodas as suas conponenles sen descuiai nenhuna deIas, o seu oIhai
delei-se- no novinenlo da gua que lale na cosla, ale podei iegislai
aspeclos ainda no iecoIhidos anleiioinenle: assin que se apeicelei de que as
inagens se iepelen, salei que viu ludo o que queiia vei e enlo podei
paiai.
Honen neivoso, vivendo nun nundo fienelico e congeslionado, o
senhoi IaIonai lende a ieduzii as suas ieIaces pessoais con o nundo
exleiioi e paia se defendei da neuiaslenia geneiaIizada, piocuia, lanlo quanlo
possveI, nanlei as suas sensaces sol conlioIo.
A ciisla da onda que avanca Ievanla-se nun ponlo deleininado, nais
do que nos oulios, e e aIi que coneca a fianjai-se de lianco. Se isso aconlece a
una ceila dislncia da cosla, a espuna len lenpo de se enioIai solie si
pipiia e de desapaiecei de novo, cono que engoIida, paia no nesno
nonenlo loinai a envoIvei ludo, nas desla vez desponlando de laixo, cono
un lapele lianco que liepa peIa piaia acina paia acoIhei a onda que esl paia
chegai. Mas, quando se espeia que a onda ioIe solie o lapele, veiifica-se que
j no h onda, nas sonenle o lapele, e nesno esle desapaiece iapidanenle,
loinando-se una cinliIaco de aieia noIhada que se ieliia veIoz, cono se fosse
enpuiiada peIa aieia enxula e opaca que faz avancai o seu Iinile onduIado.
Ao nesno lenpo, loina-se necessiio consideiai as ieenlincias da
Iinha fionlaI, onde a onda se divide en duas aIas, una que lende paia a cosla
da diieila paia a esqueida e oulia da esqueida paia a diieila, e o ponlo de
pailida ou de chegada desse seu diveigii ou conveigii e esla exlienidade en
negalivo, que segue o avancai das ondas nas que e senpie nanlida nais alis
do que eIas, sujeila ao seu aIleinado soliepoi-se, ale sei aIcancada poi una
oulia vaga nais foile, a quaI enfienla poi sua vez o nesno piolIena de
diveigncia/conveigncia, e en seguida poi una oulia ainda nais foile, que
desfaz o iedenoinho, ielenlando con eIe.
Tonando cono nodeIo o desenho das ondas, a piaia insinua na gua
aIgunas Inguas de aieia naI deIineadas, que se pioIongan en lancos
sulneisos, daqueIes que as naies fazen e desfazen a cada naie. Ioi una
deslas laixas Inguas de aieia que o senhoi IaIonai escoIheu cono ponlo de
olseivaco, poique as ondas lalen neIa olIiquanenle de un Iado e do oulio,
e ao cavaIgaien a supeifcie seni-Sulneisa enconlian-se con as que chegan
do oulio Iado. Assin, paia conpieendei cono e feila una onda, h que lei en
conla esles inpuIsos en diiecces oposlas, que en ceila nedida se
conlialaIancan e en ceila nedida se vo sonando, pioduzindo una
ielenlaco geneiaIizada de lodos os inpuIsos e conlia-inpuIsos no iolineiio
aIasliai da espuna.

7
O senhoi IaIonai piocuia agoia Iinilai o seu canpo de olseivaco: se
eIe consideiai un quadiado, diganos, de dez nelios de nai, pode fazei un
invenliio conpIelo de lodos os novinenlos de ondas que aIi se iepilan con
vaiiadas fieqncias, nun dado inleivaIo de lenpo. A dificuIdade consisle en
fixai os Iiniles desse quadiado, poique se eIe consideiai, poi exenpIo, cono o
Iado nais dislanle de si a Iinha nais pioeninenle de una onda que avanca,
esla Iinha, ao apioxinai-se deIe e ao eIevai-se, esconde aos seus oIhos ludo
aquiIo que esl poi delis deIa: e eis que o espaco lonado en consideiaco se
inveile e se ieduz ao nesno lenpo.
De quaIquei nodo, o senhoi IaIonai no desanina e pensa, en cada
nonenlo, que viu ludo aquiIo que podia vei a pailii do seu ponlo de
olseivaco: nas acala poi apaiecei senpie quaIquei coisa que eIe no linha
lonado en consideiaco. No foia esla sua inpacincia poi aIcancai un
iesuIlado conpIelo e definilivo aliaves da sua opeiaco visuaI, o olseivai das
ondas seiia paia eIe un exeiccio nuilo iepousanle e podeiia saIv-Io da
neuiose, do enfaile e da Iceia gsliica. L laIvez pudesse sei essa a chave paia
doninai a conpIexidade do nundo, ieduzindo-a ao seu necanisno eIenenlai.
Mas cada una das lenlalivas paia definii esle nodeIo len de se havei
con una onda Ionga, que solieven nuna diiecco peipendicuIai a
ielenlaco e paiaIeIa a cosla, fazendo desIizai una ciisla conlnua que naI
afIoia a supeifcie. Os saIlos das ondas, que se vo enaianhando en diiecco
a cosla, no peiluilan o inpuIso unifoine dessa ciisla conpacla, que as coila
en nguIo ieclo e que no se sale paia onde vai nen de onde venha. TaIvez
seja una liisa de Ievanle que faz novei a supeifcie do nai
peipendicuIainenle ao inpuIso piofundo que chega das nassas de gua
siluadas ao Iaigo, nas esla onda que nasce do nai, iecoIhe lanlen, ao passai,
os inpuIsos olIquos que nascen da gua, desvia-os e f-Ios lonai a sua
diiecco, e Ieva-os consigo. Conlinua assin a ciescei e a ganhai foica, ale que
o choque con as ondas conliiias a exlingue aos poucos, fazendo-a
desapaiecei, ou enlo a loice, fazendo-a confundii-se con una dessas nuilas
dinaslias de ondas olIquas, aliiada a cosla con eIas. L Iixai a alenco solie
un poinenoi f-Io saIlai paia o piineiio pIano e invadii o quadiado, cono
no caso de ceilos desenhos en que lasla fechai os oIhos e iealii-Ios paia que a
peispecliva lenha nudado. Agoia, nesle ciuzanenlo de ciislas de vaiiada
oiienlaco, o desenho gIolaI apaiece fiagnenlado en paineis que eneigen e
se desvanecen. Aciescenle-se ainda que o iefIexo de cada una das ondas len
eIe pipiio a sua foica, que conliaiia as ondas que se Ihe seguen. L se se
concenliai a alenco solie esles inpuIsos paia lis, paiece que o veidadeiio
novinenlo e aqueIe que paile da cosla e vai en diiecco ao Iaigo.
Sei que o veidadeiio iesuIlado a que o senhoi IaIonai esl a chegai e
o de fazei coiiei as ondas en senlido oposlo, o de inveilei o lenpo, o de
apieendei a veidadeiia sulslncia do nundo, paia I dos hlilos Sensoiiais e

8
nenlais` No, eIe chega apenas ale ao ponlo en que se expeiinenla un
Iigeiio senlinenlo de veiligen, nada nais. A olslinaco que inpeIe as ondas
en diiecco a cosla acala poi vencei: de faclo, as ondas ciesceian
enoinenenle. Sei o venlo que esl a nudai` Oue desgiaca seiia se a inagen
que o senhoi IaIonai conseguiu ninuciosanenle consliuii se laiaIhasse e se
queliasse e se dispeisasse. S se conseguii Ienliai-se do conjunlo de lodos os
aspeclos e que podei iniciai a segunda fase da opeiaco: eslendei esle
conhecinenlo ao univeiso inleiio.
aslaiia no peidei a pacincia, o que no laida a aconlecei. O senhoi
IaIonai afasla-se peIa piaia foia, con os neivos lo lensos cono quando
chegaia, e ainda nais inseguio aceica de ludo.

1.1.2 O scIn nu

O senhoi IaIonai caninha ao Iongo de una piaia soIiliia. Lnconlia
poucos lanhislas. Una nuIhei joven esl eslendida na aieia, apanhando soI
con os seios descoleilos. IaIonai, honen discielo, voIve o seu oIhai paia o
hoiizonle naiinho. Sale que en seneIhanles ciicunslncias, quando un
desconhecido se apioxina, as nuIheies, geiaInenle, apiessan-se a coliii-se, e
isso no Ihe paiece len: poique e aloiiecido paia a lanhisla que apanha soI
lianquiIanenle: poique o honen que passa senle que inpoiluna: poique o
lalu da nudez fica inpIicilanenle confiinado: poique as convences no
inleiianenle iespeiladas piopagan a inseguianca e a incoeincia no
conpoilanenlo, en vez da Iileidade e da fianqueza.
Ioi isso, assin que v apaiecei a dislncia a nuven linzeo-isea de
un loiso nu feninino, apiessa-se a coIocai a caleca de noIde a que a
liajecliia do seu oIhai peinaneca suspensa no vazio, cono gaianle do seu
iespeilo cvico peIa fionleiia invisveI que ciicunda as pessoas.
No enlanlo ~ pensa eIe conlinuando a caninhai e, naI o hoiizonle se
enconlia desocupado, ielonando o Iivie novinenlo do gIolo ocuIai ~ eu,
assin fazendo, oslenlo una iecusa de vei, eu pipiio acalo poi iefoicai a
convenco que consideia iIcila a visla do seio, ou seja, insliluo una especie de
soulien nenlaI, suspenso enlie os neus oIhos e aqueIe peilo, o quaI, a juIgai
peIo iefIexo que deIe chegou aos confins do neu canpo visuaI, ne paieceu
fiesco e agiadveI a visla. Ln suna, o neu no oIhai piessupe que eslou a
pensai naqueIa nudez, que ne pieocupo con eIa, o que no fundo e ainda una
alilude indisciela e ieligiada.
Regiessando do seu passeio, IaIonai voIla a passai dianle daqueIa
lanhisla e desla vez nanlen o oIhai fixo a sua fienle, de nodo a que esle
afIoie con una inpaiciaI unifoinidade a espuna das ondas que iecuan, os

9
cascos dos laicos poslos en seco, a loaIha luica eslendida na aieia, a pidiga
Iua cheia de peIe nais cIaia con a auieoIa caslanha do naniIo, o peifiI da
cosla na liuna que conliasla, cinzenla, conlia o ceu.
A esl ~ iefIecle eIe salisfeilo consigo pipiio, piosseguindo a sua
caninhada ~ consegui fazei con que o seio fosse conpIelanenle alsoivido
peIa paisagen e con que o neu oIhai no livesse nais peso do que o oIhai de
una gaivola ou de un ladejo.
Mas sei veidadeiianenle juslo piocedei assin` ~ iefIecle ainda
IaIonai. ~ Ou no sei isso ielaixai a pessoa hunana ao nveI das coisas,
considei-Ia un oljeclo e, o que e ainda pioi, consideiai cono un oljeclo
aquiIo que na pessoa e especfico do sexo feninino` No eslaiei eu laIvez a
peipeluai o veIho hlilo da supienacia nascuIina, enquislada aliaves dos
lenpos nuna insoIncia iolineiia`
VoIla-se e iegiessa solie os seus pipiios passos. Agoia, ao oliigai o
seu oIhai a peicoiiei a piaia con inpaiciaI oljeclividade, piocede de nodo a
que, naI o peilo da nuIhei enlie no seu canpo visuaI, se nole una
desconlinuidade, un desvio, quase un soliessaIlo. O oIhai avanca ale afIoiai
a peIe lensa, iecua, cono que avaIiando con un Iigeiio aiiepio a consislncia
difeienle da viso e o vaIoi especiaI que eIa adquiie, e fica poi un nonenlo a
paiiai no ai, descievendo una cuiva que aconpanha o ieIevo do seio a una
ceila dislncia, de una foina evasiva nas sinuIlaneanenle piolecloia, paia
depois ielonai o seu cuiso, cono se nada se livesse passado.
Cieio que assin a ninha posico iesuIla len cIaia ~ pensa IaIonai
~ sen quaIquei possiliIidade de havei naI-enlendidos. L, no enlanlo, esle
solievoai do oIhai no podeiia acalai poi sei enlendido cono una alilude de
supeiioiidade, un suleslinai daquiIo que un seio e e daquiIo que eIe
significa, coIocando-o, de aIgun nodo, a paile, a naigen, ou enlie
painlesis` L eslou eu oulia vez a ieIegai o seio paia a penunlia en que foi
nanlido poi secuIos de pudiccia sexo-nanaca e de pecado de
concupiscncia...
SeneIhanle inleipielaco vai conlia as neIhoies inlences de IaIonai
que, apesai de peilencei a una geiaco naduia, paia a quaI a nudez do peilo
feninino eia associada a ideia de inlinidade anoiosa, apIaude no enlanlo esla
nudanca nos usos e coslunes, quei peIo que eIa significa cono iefIexo de
una nenlaIidade nais aleila, quei poique una laI viso Ihe e
pailicuIainenle giala, L esse apoio desinleiessado que eIe goslaiia de
conseguii expiinii no seu oIhai.
Iaz neia-voIla. Con passos decididos, encaninha-se una vez nais na
diiecco da nuIhei eslendida ao soI. Desla vez o seu oIhai, Ianlendo
voIupluosanenle a paisagen, delei-se- solie os seios con especiaI alenco,
nas apiessai-se- a considei-Ios cono paile de un aiielalanenlo de

1O
lenevoIncia e de gialido peIo lodo, peIo soI e peIo ceu, peIos pinheiios
incIinados, peIa duna e a aieia e os escoIhos e as nuvens e as aIgas, peIo
cosnos que giia en loino daqueIes cunes auieoIados. Tanlo deveiia laslai
paia lianquiIizai definilivanenle a lanhisla soIiliia e paia desenlaiacai o
anlienle de iIaces desIocadas. Mas assin que eIe voIla a apioxinai-se, hei-Ia
que se Ievanla de iepenle, coliindo-se e lufando aloiiecida, afaslando-se e
encoIhendo enfasliadanenle os onlios, cono se eslivesse a fugii as noIeslas
insislncias de un sliio.
O peso-noilo de una liadico de naus coslunes no peinile que se
apiecien con a devida juslica as inlences nais iIuninadas, concIui
anaiganenle o senhoi IaIonai.

1.1.3 A csada dn sn!

O iefIexo apaiece no nai quando o soI desce: una nancha ofuscanle
eslende-se a pailii do hoiizonle ale a cosla, feila de niiades de cinliIaces
onduIanles: enlie una cinliIaco e oulia, o azuI opaco do nai ensonlia a sua
iede. Os laicos, liancos en conliaIuz, loinan-se negios, peiden consislncia
e encoIhen, cono se livessen sido consunidos poi lodas aqueIas saIpicadeIas
iespIandecenles.
L a essa hoia que o senhoi IaIonai, honen de hlilos nocluinos, d
as suas liacadas ciepuscuIaies. Lnlia na gua, afasla-se da cosla, e o iefIexo
do soI liansfoina-se nuna espada cinliIanle, que se eslende peIo nai, do
hoiizonle ale eIe. O senhoi IaIonai nada nessa espada, ou neIhoi dizendo, a
espada peinanece senpie dianle de si, ieliai-se a cada una das suas liacadas
e nunca se deixa aIcancai. Ioi onde quei que eslenda os liacos, o nai ielona
a sua opaca coi ciepuscuIai, que se eslende poi delis deIe ale a cosla.
Lnquanlo o soI desce en diiecco ao ocaso, o iefIexo lianco e
incandescenle vai-se lingindo de ouio e de colie. L, paia onde quei que o
senhoi IaIonai se desIoque, e senpie eIe o veilice daqueIe liinguIo douiado:
a espada segue-o, aponlando-o cono un ponleiio de ieIgio que len poi
cenlio o soI.
L una honenagen pessoaI que o soI ne faz a nin pessoaInenle,
senle-se lenlado a pensai o senhoi IaIonai, ou anles, o eu egocnliico e
negaIneno que neIe halila. Mas o eu depiessivo, ou nasoquisla, que
coexisle con o oulio no nesno invIucio, oljecla: Todos aqueIes que ln
oIhos poden vei esle iefIexo que os segue: a iIuso dos senlidos e da nenle
nanlen-nos senpie a lodos piisioneiios. Inleiven enlo un leiceiio
inquiIino, un eu nais inpaiciaI: De quaIquei nodo, quei dizei que eu
peilenco ao giupo dos sujeilos sensveis e pensanles, capazes de eslaleIeceien

11
una ieIaco con os iaios soIaies e de inleipielaien e avaIiaien as peicepces
e as iIuses.
Todos os lanhislas que nadan a esla hoia en diiecco ao poenle
poden vei essa liia de Iuz que se diiige en diiecco a eIes, paia se apagai un
pouco nais aIen do ponlo que as suas liacadas conseguen aIcancai: cada un
deIes possui un iefIexo seu, que s paia si len aqueIa diiecco, e que se
desIoca con eIe. De anlos os Iados do iefIexo, o azuI da gua e nais escuio.
Sei esse o nico dado no iIusiio, conun a lodos, a escuiido` peigunla a
si nesno o senhoi IaIonai. Mas a espada inpe-se iguaInenle ao oIhai de
cada un, no exisle naneiia de Ihe fugii. O que lenos en conun e
piecisanenle aquiIo que e dado a cada un cono excIusivanenle seu`
As pianchas de vind suif desIizan na gua, coilando con iolas
olIquas o venlo de leiia que se Ievanla a esla hoia. Iiguias eieclas seguian o
aio da veIa con os liacos eslicados cono se fossen aicheiios, suslendo o ai
que lale con vioIncia no pano. Ouando aliavessan o iefIexo, as coies da veIa
fican alenuadas, no neio do ouio que as envoIve, e a siIhuela dos coipos
opacos paiece enliai na noile.
Tudo islo no aconlece no nai, nen no soI ~ pensa o nadadoi
IaIonai ~ nas sin denlio da ninha caleca, nos ciicuilos enlie os oIhos e o
ceielio. Lslou a nadai na ninha nenle: s denlio deIa e que a espada de Iuz
exisle: e e exaclanenle isso que ne aliai. L esle o neu eIenenlo, o nico que,
de aIguna foina, eu posso conhecei.
Mas pensa lanlen: No a posso aIcancai, esl senpie aIi a ninha
fienle, no pode, ao nesno lenpo, eslai denlio de nin e sei aIguna coisa na
quaI eu nado, se a vejo e poique eslou foia deIa e eIa fica foia de nin.
As suas liacadas loinan-se pesadas e inceilas: dii-se-ia que lodo o seu
iaciocnio, en vez de Ihe aunenlai o piazei de nadai naqueIe iefIexo, o esl a
esliagai, cono se Ihe fizesse senlii una Iinilaco, ou una cuIpa, ou una
condenaco. L ale una iesponsaliIidade a quaI no pode escapai: a espada s
exisle poique eIe esl aIi: se eIe se fosse enloia, se lodos os lanhislas e
nadadoies voIlassen paia a piaia, ou, nesno, se se Iinilassen a voIlai as
coslas ao soI, onde iiia paiai a espada` Nun nundo que se vai desfazendo, a
coisa que eIe goslaiia de saIvai e a nais figiI: aqueIa ponle naiinha enlie os
seus oIhos e o soI poenle. O senhoi IaIonai peideu a vonlade de nadai: senle
fiio. Mas conlinua: agoia sei oliigado a peinanecei na gua ale que o soI
desapaieca.
L enlo pensa: Se eu vejo e penso e nado o iefIexo, e poique na oulia
ponla esl o soI que Ianca os seus iaios. S inleiessa a oiigen daquiIo que e:
aIgo que o neu oIhai no pode suslei seno de una foina alenuada, cono
nesle pi-de-soI. Tudo o ieslo e iefIeclido enlie os iefIexos, incIuindo eu
pipiio.

12
Iassa o fanlasna de una veIa: a sonlia de un honen-naslio desIiza
enlie as escanas Iuninosas. (Sen o venlo, esla caianguejoIa, esle anonloado
ailicuIado de pIslico, ossos e lendes hunanos, escolas de nvIon, no se
aguenlaiia de pe: e o venlo que faz deIa una enlaicaco apaienlenenle
dolada de una especfica finaIidade e inlenco: s o venlo sale paia onde vai
o suif e o suifisla), pensa eIe. Oue aIvio senliiia se pudesse anuIai o seu eu
paiciaI e cheio de dvidas na ceileza de un piincpio do quaI ludo deiivasse!
Un piincpio nico e alsoIulo, onde aclos e foinas enconliassen a sua
oiigen` Ou enlo un ceilo nneio de piincpios dislinlos, Iinhas de foica
cuja inleisecco desse una foina ao nundo, laI quaI eIe apaiece, nico,
inslanle a inslanle`
... o venlo lanlen, e evidenle, o nai, a nassa de gua que o suslen,
os sIidos que andan a loiai e que fIuluan, cono eu e cono a piancha,
pensa o senhoi IaIonai loiando de coslas.
O seu oIhai inveilido conlenpIa agoia as nuvens eiianles e as coIinas
neluIosas dos losques. Tanlen o seu eu esl deilado solie os eIenenlos: o
fogo ceIesle, o ai en novinenlo, a gua-leico e a leiia-apoio. Sei esla a
naluieza` Mas nada do que eIe v exisle na naluieza: o soI pe-se, o nai no
len aqueIa coi, as foinas so aqueIas que a Iuz piojecla na ielina. Lxeculando
con os seus nenlios novinenlos que no so naluiais, IaIonai fIulua poi
enlie especlios: siIhuelas hunanas, en posices que no so naluiais, ao
desIocaien os seus pesos, no apioveilan o venlo, nas anles una alsliacco
geoneliica de un nguIo enlie o venlo e a incIinaco de un insliunenlo
ailificiaI, e e assin que desIizan solie a peIe Iisa do nai. A naluieza no
exisle`
O eu nadadoi do senhoi IaIonai enconlia-se ineiso nun nundo
incoipieo, inleisecces de canpos de foicas, gificos vecloiiais, feixes de
iedes que conveigen, diveigen, que se iefiaclan. Mas denlio deIe peinanece
un ponlo no quaI ludo exisle de una oulia foina, cono un n, cono un
coguIo, cono un enlupinenlo: a sensaco de que eslanos aqui, nas
podeianos no eslai, nun nundo que podeiia no eslai aqui, nas esl.
Una onda inliusa peiluila a Iisuia do nai: un gasoIina suige de
iepenle e afasla-se veIoz, espaIhando nafla e saIlando aos chapes solie o seu
casco. A peIcuIa de iefIexos goiduiosos e de coies canlianles da nafla vai
aIasliando peIa gua: aqueIa consislncia naleiiaI que faIla ao espIendoi do
soI no pode sei posla en dvida no caso desle iaslo da piesenca fsica do
honen, que dissenina a sua esleiia de ieslos de cailuianle, deliilos de
conluslo, iesduos no assiniIveis, nisluiando e nuIlipIicando a vida e a
noile a sua voIla.
Lsle e o neu halilal ~ pensa IaIonai ~ e no se liala de o aceilai ou
de o excIuii, poique s aqui nesle neio posso exislii. Mas se o deslino da

13
vida na leiia j eslivesse esciilo` Se a coiiida paia a noile se loinasse nais
foile do que quaIquei possiliIidade de iecupeiaco`
A vaga vai ioIando, quaI cavaIo soIiliio, ale que se alale solie a
cosla: e onde paiecia nada havei paia aIen de aieia, cascaIho, aIgas e
pequenssinas conchas, a gua que se
ieliia deixa agoia vei una faixa de piaia consleIada de Ialas, de
caiocos, de pieseivalivos, de peixes noilos, de gaiiafas de pIslico, de socas
pailidas, de seiingas, de veios negios de nassa Iuliificanle.
O senhoi IaIonai, que lanlen foi enpuiiado peIa vaga piovocada
peIo gasoIina, aiiaslado peIa naie de esciias, senle-se iepenlinanenle cono
un deslioco poi enlie desliocos, cadvei aiiaslado solie as piaias-caixoles-
de-Iixo de conlinenles-cenileiios. Se, paia aIen dos oIhos vidiados dos noilos,
nenhun oulio oIho voIlasse a aliii-se solie a face do gIolo aquoleiieslie, a
espada no voIlaiia a liiIhai.
Iensando len, una laI siluaco j no e nova: duianle niIhes de
secuIos, os iaios do soI poisavan solie a gua, anles de exisliien oIhos
capazes de os iecoIhei.
O senhoi IaIonai nada delaixo de gua: ieeneige: I esl a espada!
Un dia, un oIho saiu do nai, e a espada, que j eslava I a sua espeia, pde
poi fin exilii-se en loda a eIegncia da sua ponla aguda e do seu cinliIanle
espIendoi. Tinhan sido feilos un paia o oulio, o oIho e a espada: e laIvez no
lenha sido o nascinenlo do oIho que fez nascei a espada, nas anles o inveiso,
j que a espada no podia piescindii de un oIho que a oIhasse do seu veilice.
O senhoi IaIonai inleiioga-se solie o que seiia o nundo sen eIe: o
nundo iIinilado de anles do seu nascinenlo, e o oulio, len nais sonliio, de
depois da sua noile: lenla inaginai o nundo de anles dos oIhos, de anles de
quaIquei oIho: e un nundo que ananh se loinasse cego na sequncia de
una calsliofe ou de una Ienla coiioso. Oue aconlece (aconleceu,
aconlecei) nesse nundo` Un daido de Iuz paile do soI, ponluaI, iefIecle-se
no nai caIno, cinliIa no lienoi da gua, e eis que a naleiia se loina iecepliva
en ieIaco a Iuz, que se difeiencia liansfoinando-se en lecidos vivos, e que,
nun aliii e fechai de oIhos, una nuIlido de oIhos fIoiesce, ou iefIoiesce...
Agoia lodas as pianchas de suif iecoIheian a piaia e ale nesno o
Ilino lanhisla. aiiepiado ~ un lanhisla chanado IaIonai ~ sai da gua.
Lsl convencido de que a espada exislii nesno sen eIe: finaInenle, enxuga-
se con una loaIha luica e iegiessa a casa.


14
1.2 Pa!nmar nn jardIm

1.2.1 Os amnrcs das tartarugas

H duas lailaiugas no quinlaI: nacho e fnea. CIaque! CIaque! As
caiapacas lalen una na oulia. L a eslaco dos anoies. O senhoi IaIonai,
sen sei vislo, espieila.
O nacho enpuiia a fnea de Iado, ao Iongo do degiau do passeio.
Iaiece que a fnea iesisle, ou peIo nenos ope una inoliIidade un lanlo ou
quanlo ineile. O nacho e nais pequeno e aclivo, dii-se-ia nais joven. Tenla
nonl-Ia viias vezes, poi delis, nas o doiso da caiapaca e incIinado e eIe
escoiiega.
Iaiece agoia lei enconliado a posico ideaI. Alaca con soIavancos
iilnados, enlieneados poi pausas: a cada soIavanco enile un suspiio, quase
un giilo. A fnea len as palas dianleiias espaInadas no cho, o que a Ieva a
soeiguei a paile liaseiia. O nacho iaspa con as palas anleiioies a caiapaca da
fnea, eslendendo o pescoco paia a fienle, eslicando-se de loca aleila. O
piolIena que exisle con eslas caiapacas e que no h onde agaiiai e de ieslo
as palas no conseguen agaiiai nada.
Agoia eIa foge deIe e eIe peisegue-a. No que seja nuilo ipida, nen
que esleja nuilo decidida a fugii-Ihe: paia a ielei, eIe d-Ihe pequenas
denladas nuna pala, senpie a nesna. LIa no se ieleIa. O nacho, cada vez
que eIa pia, lenla nonl-Ia, nas eIa d un pequeno passo en fienle e eIe
escoiiega e lale con o nenlio no cho. L un nenlio laslanle conpiido, en
foina de gancho, con o quaI se diiia que eIe a consegue aIcancai, nau giado a
espessuia das caiapacas que os sepaian e a posluia desajeilada. Assin, no e
possveI dizei quanlos desles assaIlos so len sucedidos, quanlos faIhan,
quanlos so apenas jogo, lealio.
L Veio, o quinlaI esl despido, con excepco de una pIanla de
jasnin veide exislenle a un canlo. A coile consisle en dai una seiie de
voIlas ao pequeno piado, con peiseguices e fugas e escaianucas, no das
palas nas sin das caiapacas, que chocan una con a oulia con un lique-
laque suido. L poi enlie os cauIes do jasnin que a fnea piocuia enfiai-se:
pensa ~ ou quei dai a enlendei que o faz paia se escondei: nas de faclo,
aqueIa e a naneiia nais seguia de ficai lIoqueada peIo nacho, inoliIizada,
sen possiliIidade de fuga. Agoia e piovveI que eIe lenha conseguido
inlioduzii o nenlio cono deve sei: nas desla vez peinanecen anlos nuilo
quielos, siIenciosos.
Ouais possan sei as sensaces de duas lailaiugas que acasaIan e coisa
que o senhoi IaIonai no consegue inaginai. Olseiva-as con una alenco

15
fiia, cono se de duas nquinas se lialasse: duas lailaiugas eIeclinicas,
piogianadas paia acasaIaien. O que sei o eios quando no Iugai da peIe
exislen pIacas de osso e escanas cineas` Mas nesno aquiIo a que ns
chananos eios no sei laIvez un piogiana das nossas nquinas coipieas,
nais conpIicado, apenas poique a neniia iecoIhe as nensagens de cada
ceIuIa culnea, de cada noIecuIa dos nossos lecidos, e as nuIlipIica,
conlinando-as con os inpuIsos liansnilidos peIa visla e con os que so
suscilados peIa inaginaco` A difeienca ieside unicanenle no nneio de
ciicuilos envoIvidos no piocesso: dos nossos ieceploies pailen liIies de fios,
Iigados ao conpuladoi dos senlinenlos, dos condicionanenlos, dos Iacos de
pessoa a pessoa... O cios e un piogiana que se desenioIa nos neandios
eIeclinicos da nenle, nas a nenle e lanlen peIe: peIe locada, visla,
iecoidada. L as lailaiugas, fechadas no seu eslojo insensveI` A peniia de
eslnuIos Sensoiiais oliiga-as laIvez a una vida nenlaI concenliada, inlensa,
Ieva-as a un conhecinenlo inleiioi ciislaIino... TaIvez o eios das lailaiugas
siga Ieis espiiiluais alsoIulas, enquanlo ns eslanos piisioneiios de un
naquinisno que no salenos cono funciona, sujeilo a enlupii-se, a enciavai-
se, a desencadeai aulonalisnos sen conlioIo...
Conpieendei-se-o neIhoi a si nesnas as lailaiugas` Aps una
dezena de ninulos de acasaIanenlo, as duas caiapacas sepaian-se. LIa a
fienle, eIe alis, ieconecan a giiai a voIla do piado. Agoia o nacho paiece
nais indifeienle, de vez en quando apaienla una ceila agilaco, dando una
palada na caiapaca da fnea, pe-se poi un nonenlo en cina deIa, nas sen
nuila convicco. VoIlan paia delaixo do jasnin. LIe noide-Ihe Iigeiianenle
una pala, senpie no nesno ponlo.

1.2.2 O assnbIn dn mc!rn

O senhoi IaIonai len soile nuna coisa: passa o Veio nun slio onde
canlan nuilos pssaios. Lnquanlo se enconlia eslendido nuna cadeiia de
iepouso e lialaIha (de faclo, len ainda soile nuna oulia coisa: podei dizei
que lialaIha en Iugaies e posices que se diiian do nais alsoIulo iepouso:
ou neIhoi dizendo, len esla ciuz: senlii-se oliigado a no paiai nunca de
lialaIhai, nesno quando esl eslendido sol as ivoies, nuna nanh de
Agoslo) os pssaios, invisveis enlie os ianos, espaIhan a voIla deIe un
iepeiliio das nais vaiiadas expiesses sonoias, envoIven-no nun espaco
acslico iiieguIai, desconlnuo e iequeliado, nas denlio do quaI se eslaleIece
un equiIliio enlie os viios sons, nenhun dos quais se eIeva acina dos
oulios en inlensidade ou fieqncia, e lodos se enlieIacan nun eniedo
honogneo, que no e inleiIigado peIa hainonia, nas anles peIa Ieveza e
lianspaincia. Ale ao nonenlo en que, na hoia de naioi caIoi, a feioz

16
nuIlido dos inseclos acala poi inpoi o seu donnio alsoIulo solie as
viliaces do ai, ocupando sislenalicanenle as dinenses do lenpo e do
espaco con o naileIai ensuidecedoi e ininleiiuplo das cigaiias.
O canlo dos pssaios ocupa un espaco vaiiveI na alenco audiliva do
senhoi IaIonai: oia o afasla cono sendo una das conponenles do siIncio de
fundo, oia o concenlia paia dislinguii cada canlo, agiupando-os en calegoiias
de ciescenle conpIexidade ~ chiIios agudos, liiIos de duas nolas, una lieve
e una cuila, chiIieios lieves e viliados, assolios, cascalas de nolas que se
piecipilan veiliginosanenle e depois paian de iepenle, encaiacoIadas
noduIaces que se enioIan solie si pipiias, e assin de seguida ale aos
goijeios.
O senhoi IaIonai no consegue chegai a una cIassificaco nenos
geneiica: no e una daqueIas pessoas que ao ouvii un canlo salen
ieconhecei a que pssaio peilence. Vive esla sua ignoincia cono se foia una
cuIpa. O novo salei que o gneio hunano vai adquiiindo no conpensa o
salei que se piopaga apenas peIa liansnisso oiaI diiecla, o quaI, una vez
peidido, nunca nais se pode ieadquiiii e ieliansnilii: nenhun Iivio pode
ensinai aquiIo que apenas se pode apiendei na infIuencia, se se enliega o
ouvido e o oIho alenlos ao canlo e ao voo dos pssaios e se se enconlia enlo
aIguen que ponluaInenle Ihes saila dai un none. Ao cuIlo da pieciso
nonencIaliva e cIassificaliva, IaIonai linha piefeiido a denanda conlnua de
una pieciso inseguia no definii a noduIaco, o canlianle, o heleiogneo: ou
seja, o indefinveI. Hoje faiia a escoIha oposla: e, seguindo o fio dos
pensanenlos despeilados peIo canlo dos pssaios, a sua vida suige-Ihe cono
una sucesso de ocasies faIhadas.
Lnlie lodos os canlos dos pssaios, deslaca-se o assolio do neIio, que
no se confunde con nenhun oulio. Os neIios chegan ao fin da laide: so
dois, poi ceilo un casaI, laIvez o nesno do ano passado, de lodos os anos poi
esla epoca. Todas as laides, ao ouvii un assolio de chanada, en duas nolas,
cono se fosse una pessoa que quei assinaIai a sua chegada, o senhoi IaIonai
Ievanla a caleca paia vei quen e que o esl a chanai: depois Ienlia-se de que
e a hoia dos neIios. No laida a enliev-Ios: caninhan solie o piado, cono
se a sua veidadeiia vocaco fosse a de lpedes leiieslies e se diveilissen a
eslaleIecei anaIogias con o honen.
O assolio dos neIios len isso nesno de especiaI: e idnlico a un
assolio hunano, de aIguen que no seja pailicuIainenle hliI a assoliai, nas
a quen aconleca, de quando en quando, lei un lon nolivo paia assoliai, e
que o faca una nica vez, sen inlenco de conlinuai, e nun lon decidido,
nas nodeslo e afveI, de nodo a gianjeai-Ihe a lenevoIncia de quen o
escula.

17
Iouco depois, o assolio e iepelido ~ peIo nesno neIio ou peIo seu
cnjuge ~ nas senpie cono se fosse a piineiia vez que Ihe passasse peIa
nenle assoliai: se e un diIogo, enlo cada deixa chega aps una Ionga
iefIexo. Mas sei un diIogo ou sei que cada neIio assolia paia si pipiio e
no paia o oulio` L, en quaIquei dos casos, liala-se de peigunlas e iesposlas
(ao oulio ou a si pipiio) ou liala-se de confiinai aIguna coisa (a sua
piesenca, a peilenca a especie, ao sexo, ao leiiiliio)` TaIvez que o vaIoi
daqueIa nica paIavia iesida no faclo de sei iepelida poi un oulio lico
assolianle, no faclo de no sei esquecida duianle o inleivaIo de siIncio.
Ou, enlo, lodo o diIogo consisle en dizei ao oulio eu eslou aqui, e
o conpiinenlo das pausas junla a fiase un significado de ainda, cono que
a dizei: eu ainda eslou aqui, conlinuo a sei eu. L se eslivesse na pausa e no
no assolio o significado da nensagen` Se fosse no siIncio que os neIios
faIan uns con os oulios` (O assolio seiia nesle caso un neio sinaI de
ponluaco, una finuIa cono leininado). Un siIncio apaienlenenle
iguaI ao uiio siIncio podeiia expiinii cen inlences difeienles: lanlen un
assolio, poi oulio Iado: faIai-se, caIando-se ou assoliando, e senpie possveI:
o piolIena e enlendei-se. Ou enlo ninguen pode enlendei ninguen: cada
neIio pensa lei poslo no assolio un significado fundanenlaI paia si nas que
s eIe pipiio enlende: o oulio iesponde quaIquei coisa que no len nenhuna
ieIaco con aquiIo que eIe disse: e un diIogo enlie suidos, una conveisa
sen pes nen caleca.
Mas os diIogos hunanos seio poivenluia aIgo de difeienle` A
senhoia IaIonai enconlia-se iguaInenle no jaidin, a iegai as veinicas. Diz:
~ Hei-Ios ~ enunciaco pIeonslica (sulenlende-se que o naiido j esl a
olseivai os neIios) ou enlo (se eIe no os livei vislo) inconpieensveI, nas
que e deslinada, de quaIquei nodo, a eslaleIecei a sua pipiia piioiidade na
olseivaco dos neIios (poique efeclivanenle foi eIa a piineiia a descolii-Ios
e a assinaIai os seus hlilos ao naiido) e a sulIinhai a infaIiliIidade das suas
apaiices, que foian j iegisladas poi eIa inneias vezes.
~ Isiu! ~ faz o senhoi IaIonai, apaienlenenle paia inpedii que a
sua nuIhei os assusle faIando en voz aIla (ieconendaco inliI, poique os
neIios naiido e nuIhei eslo j haliluados a piesenca dos senhoies IaIonai
naiido e nuIhei) nas na ieaIidade paia conleslai a vanlagen da nuIhei,
denonsliando una alenco peIos neIios nuilo naioi do que a deIa.
Lnlo a senhoia IaIonai diz: ~ Desde onlen que esl novanenle seca
~ iefeiindo-se a leiia do canleiio que esl a iegai, conunicaco en si nesna
supeifIua, nas que e deslinada a denonsliai, ao conlinuai a faIai e a nudai
de assunlo, una confianca con os neIios nuilo naioi e nais desenvoIvida do
que a do naiido. O senhoi IaIonai, de quaIquei nodo, exliai desla lioca de
fiases un quadio geiaI de lianqiIidade, e fica gialo a nuIhei poi esse faclo,

18
poique se eIa Ihe confiina que de nonenlo no exisle nada de nais giave
con que se pieocupai, eIe pode ficai alsoivido no seu lialaIho (ou
pseudolialaIho, ou hipeilialaIho). Deixa passai un ninulo e lenla poi sua
vez enviai una nensagen ieconfoilanle, paia infoinai a nuIhei de que o seu
lialaIho (ou infialialaIho ou uIlialialaIho) piossegue cono de coslune: con
esle fin, inile una seiie de sopios e iesnungos: ~ ...coiieu naI... con ludo o
que... do piincpio... sin, con o caiacas... ~ enunciaces que no seu conjunlo
liansnilen lanlen a nensagen eslou nuilo ocupado, paia o caso de a
Ilina olseivaco da nuIhei conlei lanlen una veIada censuia do lipo: lu
lanlen podeiias pensai en iegai o jaidin de vez en quando.
O piessuposlo deslas liocas veilais e a ideia de que un peifeilo
enlendinenlo enlie cnjuges peinile conpieendei-se sen eslai a especificai
ludo linlin-poi-linlin: nas esle piincpio e poslo en pilica poi cada un
deIes de nodos nuilo difeienles: a senhoia IaIonai expiine-se con fiases
inleiias, nas que so fieqenlenenle aIusivas ou siliIinas, deslinadas a pi a
piova a iapidez das associaces nenlais do naiido e a sinlonia dos
pensanenlos deIe con os deIa (coisa que nen senpie funciona): o senhoi
IaIonai, peIo conliiio, deixa que das liunas do seu nonIogo inleiioi
eniijan vagos sons ailicuIados, espeiando que deIes possa iesuIlai, se no a
evidncia de un senlido conpIelo, peIo nenos a penunlia de un eslado de
aIna.
IeIo seu Iado, a senhoia IaIonai iecusa-se a iecelei esles iesnungos
cono una conveisa e paia sulIinhai a sua no pailicipaco diz en voz laixa:
~ Isiuuuu! Vais assusl-Ios... ~ devoIvendo ao naiido o siIncio que eIe se
linha juIgado no diieilo de Ihe conliapoi e ieconfiinando a sua pipiia
piinazia en ieIaco a alenco aos neIios.
Tendo naicado esle ponlo a seu favoi, a senhoia IaIonai afasla-se. Os
neIios delican no piado e poi ceilo consideian o diIogo dos cnjuges
IaIonai cono o equivaIenle dos seus assolios. Mais vaIia que nos
Iinilssenos a assoliai, pensa eIe. Alie-se aqui una peispecliva de
pensanenlos nuilo pioneledoia paia o senhoi IaIonai, o quaI vive a
disciepncia exislenle enlie o conpoilanenlo hunano e o ieslo do univeiso
cono una conslanle fonle de angslia. L eis que o assolio iguaI, do honen e
do neIio, Ihe suige cono una ponle Iancada solie o alisno.
Se o honen inveslisse no assolio ludo aquiIo que noinaInenle confia
a paIavia e se o neIio noduIasse no seu assolio lodo o no dilo da sua
condico de sei naluiaI, eslaiia dado o piineiio Iasso paia pieenchei a
dislncia enlie... enlie o qu e o qu` Naluieza e cuIluia` SiIncio e paIavia` O
senhoi IaIonai espeia senpie que o siIncio conlenha aIguna coisa nais do
que aquiIo que a Iinguagen pode dizei. Mas se a Iinguagen fosse ieaInenle o
ponlo de chegada paia que lende ludo aquiIo que exisle` Ou se ludo aquiIo

19
que exisle fosse Iinguagen, Iogo desde o incio dos lenpos` Nesla aIluia o
senhoi IaIonai voIla a sei assaIlado peIa angslia.
Aps lei ouvido alenlanenle o assolio do neIio, expeiinenla iepeli-Io,
o nais fieInenle que consegue. Segue-se un siIncio peipIexo, laI cono se a
sua nensagen exigisse un alenlo exane: a seguii ecoa un assolio iguaI, que
o senhoi IaIonai no sale se e una iesposla ou a piova de que o seu assolio
e lo difeienle que os neIios no so nininanenle peiluilados poi eIe e
ielonan o diIogo enlie si cono se nada fosse.
Conlinuan a assoliai e a inleiiogai-se peipIexos, eIe e os neIios.

1.2.3 O radn InfInItn

Ln iedoi da casa do senhoi IaIonai exisle un piado. No se liala de
un slio onde, naluiaInenle, devesse havei un piado: Iogo, o piado e un
oljeclo ailificiaI, conposlo poi oljeclos naluiais, islo e, eivas. O piado len
poi fin iepiesenlai a naluieza e esla iepiesenlaco faz-se sulsliluindo a
naluieza pipiia daqueIe Iugai poi una naluieza que e en si nesna naluiaI,
nas que e ailificiaI en ieIaco aqueIe Iugai, Ln suna: cusla. O piado exige
despesa e fadigas sen fin: paia sei seneado, iegado, esliunado, desinfeslado,
coilado.
O piado e consliludo poi Iuzena, joio e lievo. Lsla e a nisluia, en
pailes iguais, que foi espaIhada solie o leiieno no nonenlo da seneaduia. A
Iuzeina, an e iaslejanle, cedo Ievou a neIhoi solie as oulias: o seu lapele de
foIhinhas iedondas e nacias vai aIasliando, agiadveI ao pe e a visla. Mas a
espessuia do piado e dada peIas Iancas afiadas do joio, se no foien
denasiado iaIas e se no se deixaien ciescei denasiado sen se Ihes dai una
apaiadeIa.
O lievo desponla iiieguIainenle, aqui dois lufos, acoI nada, nais
aIen un ioi: ciesce vicoso ale que sucunle, poique a heIice da foIha pesa
denasiado solie o cauIe lenio e acala poi o veigai. O coila-ieIva piocede a
lonsuia con una liepidaco ensuidecedoia: un suave odoi de feno fiesco
ineliia o ai: a eiva niveIada ieenconlia a sua eiicada infncia, nas a
noideduia das Ininas ieveIa desconlinuidades, cIaieiias peIadas, nanchas
anaieIas.
Iaia fazei loa figuia, o piado deve sei una exlenso de leiieno veide
e unifoine: iesuIlado no-naluiaI, que naluiaInenle aIcancan os piados
desejados peIa naluieza. Aqui, olseivando ponlo poi ponlo, descolien-se os
slios onde o iepuxo de noIinele do iegadoi no chega, onde eIe lale en jaclo
conlnuo e onde acalan poi sei as eivas daninhas que se apioveilan de una
iega adequada.

2O
O senhoi IaIonai esl a aiiancai as eivas daninhas, acocoiado solie o
piado. Un denle-de-Ieo adeie ao leiieno con una lase de foIhas denladas
densanenle solieposlas: se se puxa peIo cauIe, fica-se con eIe na no,
enquanlo as iazes peinanecen enleiiadas na leiia. L necessiio apodeiai-se
de loda a pIanla con un novinenlo onduIanle da no e desenfiai
deIicadanenle os fiIanenlos da leiia, aiiaslando evenluaInenle loiies de
leiia e fios definhados da eiva do piado, neio sufocados peIo vizinho invasoi.
Depois e pieciso deilai o inliuso nun Iugai onde no possa voIlai a deilai
iazes nen espaIhai senenles. Ouando se coneca a aiiancai una eiva-
daninha, inedialanenle se v desponlai una oulia nais aIen, e una oulia, e
una oulia ainda. Ln poucas paIavias, aqueIa nesga de lapele heilceo que
paiecia exigii apenas aIguns ieloques ieveIa-se afinaI una seIva sen Iei.
Reslan apenas eivas daninhas` Iioi ainda: as eivas daninhas eslo de
laI naneiia enaianhadas nas loas que no se consegue enfiai as nos no
neio paia puxai. Dii-se-ia que se ciiou un paclo de cunpIicidade enlie as
eivas de seneaduia e as eivas seIvagens, un afiouxanenlo das laiieiias
inposlas peIas desiguaIdades de nascinenlo, una loIeincia iesignada en
ieIaco a degiadaco. AIgunas eivas esponlneas, poi si s, no ln de nodo
aIgun un aspeclo naIefico ou insidioso. Ioique no adnili-Ias no nneio
das que peilencen ao piado de pIeno diieilo, inlegiando-as na conunidade
das que foian cuIlivadas` L esle o caninho que Ieva a aldicai do piado a
ingIesa e a conlenlai-se con o piado islico, alandonado a si pipiio.
Mais laide ou nais cedo sei necessiio oplai poi esla deciso, pensa o
senhoi IaIonai, nas senle que eslaiia a cedei nuna queslo de piincpio.
Una chiciia, una loiiagen, enlian iepenlinanenle no seu canpo de viso.
Aiianca-as.
L cIaio que aiiancai una eiva daninha aqui e aIi no iesoIve nada.
Seiia necessiio piocedei assin ~ pensa eIe lonai un quadiado de piado de
un nelio poi un nelio e Iinp-Io ale no ficai a nais nfina piesenca que
no fosse lievo, joio ou Iuzeina. Ln seguida, passai a un oulio quadiado. Ou
enlo no, delei-se solie un quadiado lipo. Conlai quanlos fios de eiva
exislen, de que especies so, quanlo so densos e cono eslo disliiludos. Na
lase desle cIcuIo, chegai-se- a un conhecinenlo eslalslico do piado,
eslaleIecido o quaI... Mas conlai fios de eiva e inliI, no se chegai nunca a
salei o seu nneio. Un piado no len Iiniles len definidos: suige una oiIa
onde a eiva cessa de ciescei nas h ainda fios espaIhados que desponlan
nais aIen, depois apaiece un lufo veide e espesso, depois una faixa nais
iaIa: fazen ainda paile do piado ou no` Noulio Iado, o nalo penelia no
piado: no se pode dizei o que e piado e o que e noila. Mas ale nos slios
onde no h nais nada aIen da eiva, nunca se sale en que ponlo se pode
paiai de conlai: enlie pIanlinha e pIanlinha h senpie un ielenlo de foIhinha
que naI afIoia a leiia e que len poi iaiz un peIo lianco que quase no se v:

21
un ninulo anles podia-se despiez-Ia, nas denlio en lieve leienos que a
conlai cono as oulias. Lnlielanlo, dois oulios fios de eiva que ainda h pouco
paiecian apenas un lanlo ou quanlo anaieIecidos, eslo agoia
definilivanenle fanados e deveiian sei eIininados da conlagen. Depois
exislen as fiacces de fios de eiva, coilados ao neio, ou ienles ao soIo, ou
iasgados ao Iongo das neivuias, as foIhinhas que peideian un dos Iolos... Os
decinais sonados no fazen un nneio inleiio, conlinuan a sei una
dininula devaslaco heilcea, en paile ainda viva, en paile j espapacada,
aIinenlo de oulias pIanlas, hnus...
O piado e un conjunlo de eivas ~ assin se deve coIocai o piolIena
~ que incIui un sulconjunlo de eivas esponlneas, dilas daninhas: una
inleisecco dos dois sulconjunlos e consliluda peIas eivas nascidas
esponlaneanenle nas que so peilencenles as especies cuIlivadas, Iogo,
indislinguveis deslas Ilinas. Os dois sulconjunlos, poi sua vez, incIuen as
viias especies, cada una das quais e un sulconjunlo ou, neIhoi dizendo, e
un conjunlo que incIui o sulconjunlo dos seus pipiios eIenenlos que
peilencen iguaInenle ao piado e o sulconjunlo dos que so exleiioies ao
piado. Sopia o venlo, voan as senenles e os pIens, as ieIaces enlie os
conjunlos sulveilen-se...
IaIonai passou j a una nova Iinha de pensanenlos: sei o piado
aquiIo que ns venos ou sei que venos una eiva, nais una eiva, nais una
eiva...` AquiIo a que chananos vei o piado no e nais do que un efeilo
dos nossos senlidos apioxinalivos e giosseiios: un conjunlo exisle apenas
quando e foinado poi eIenenlos difeienciados. No vaIe a pena conl-Ios, o
nneio no inleiessa: o que inleiessa e aIcancai, con una nica oIhadeIa,
cada una das pIanlinhas, individuaInenle, nas suas pecuIiaiidades e
difeiencas. L no lasla v-Ias: e necessiio pens-Ias. Ln vez de pensai
piado, pensai aqueIe cauIe con duas foIhas de lievo, aqueIa foIha
IanceoIada un lanlo ou quanlo anaiiecada, aqueIe coiinlo fininho...
IaIonai esl disliado, deixou de aiiancai as eivas daninhas, j no
esl a pensai no piado: pensa no univeiso. esl a lenlai apIicai ao univeiso
ludo aquiIo que pensou a piopsilo do piado. O univeiso cono cosnos
ieguIai e oidenado ou cono pioIifeiaco calica. O univeiso que laIvez seja
finilo nas que e inuneiveI, inslveI nos seus confins, que se alie denlio de si
a oulios univeisos. O univeiso, conjunlo de coipos ceIesles, neluIosas, poeiias,
canpos de foica, inleisecces de canpos, conjunlo de conjunlos...

22
1.3 Pa!nmar nbscrva n cu

1.3.1 Lua da tardc

Ninguen oIha a Iua da laide, e e exaclanenle naqueIe nonenlo que
eIa leiia naioi necessidade do nosso inleiesse, dado que a sua exislncia no
esl ainda asseguiada. L una sonlia eslianquicada que desponla do azuI
inlenso de un ceu caiiegado de Iuz soIai: quen nos gaianle que conseguii,
una vez nais, lonai foina e ganhai liiIho` L lo figiI e pIida e fianzina: s
un dos seus Iados coneca agoia a conquislai un conloino, cIaio cono un
aico de foice, o ieslo peinanece ainda enlelido de azuI ceIesle. L cono una
hslia lianspaienle, ou cono una pasliIha seni-dissoIvida: s que aqui o
cicuIo lianco no se esl a dissoIvei, nas sin a concenliai-se, agiegando-se a
cusla de nanchas e sonlias cinzenlo-azuIadas, que no se peicele se
peilencen a supeifcie Iunai ou se so ieslos de lala do ceu, que lodavia
inpiegnan o saleIile, poioso cono una esponja.
Nesla fase o ceu, e ainda quaIquei coisa de nuilo conpaclo e concielo,
e no podenos eslai seguios se e da sua supeifcie lensa e ininleiiupla que se
vai deslacando aqueIa foina iedonda e eslianquicada, con una consislncia
pouco nais sIida do que a das nuvens, ou se, peIo conliiio, se liala de una
coiioso do pano de fundo, una naIha cada da cpuIa, una liecha que se
alie solie o nada que se queda poi delis. A inceileza e acenluada peIa
iiieguIaiidade da figuia, que poi un Iado vai adquiiindo ieIevo (onde ln
naioi incidncia os iaios do soI decIinanle) e peIo oulio se nanlen nuna
especie de penunlia. L, dado que o Iinile enlie as duas zonas no e len
definido, o efeilo iesuIlanle no e o de un sIido vislo en peispecliva, nas
anles o de una daqueIas figuiinhas que iepiesenlan a Iua nos caIendiios,
onde un peifiI lianco apaiece deslacado denlio de un pequeno cicuIo
escuio. Nada haveiia a oljeclai a ludo islo, se se lialasse de una Iua no
piineiio quailo e no de una Iua cheia, ou quase. Mas e exaclanenle sol esla
Ilina foina que eIa se esl ieveIando, a nedida que o seu conliasle en
ieIaco ao ceu se vai loinando nais foile e que a sua ciicunfeincia se vai
desenhando con naioi cIaieza, oslenlando apenas aIgunas anoIgadeIas no
loido de Ievanle. L pieciso dizei que o azuI do ceu se foi sucessivanenle
lingindo de ioxo, de vioIela (os iaios do soI loinaian-se veineIhos) en
seguida de cinzenlo e de paido e, a cada nudanca de coi, a liancuia da Iua
ieceleu un enpuiio paia soliessaii nais decidida, enquanlo denlio deIa a
paile Iuninosa ganhou exlenso, ale acalai poi coliii lodo o disco. L cono se
as fases que a Iua aliavessa nun ns fossen peicoiiidas no inleiioi desla Iua
cheia, nas hoias que decoiien enlie o seu nascinenlo e o seu desapaiecinenlo,
con a difeienca de que a foina iedonda fica nais ou nenos loda eIa a visla.

23
As nanchas conlinuan no neio do cicuIo, aIis, os seus cIaios-escuios
loinan-se nais conliaslados en ieIaco a Iuninosidade do ieslo, nas agoia
no h dvida de que e a Iua que os liaz consigo, cono Iivoies ou equinoses,
e j no se pode pensai que eIes so lianspaincias solie o pano de fundo
ceIesle, iasges no nanlo de un fanlasna de Iua sen coipo.
AIis, o que peinanece agoia inceilo e se esle ganhai en evidncia e
(digano-Io) en espIendoi se deve ao Ienlo iecuai do ceu, que quanlo nais se
afasla nais neiguIha na olscuiidade, ou se peIo conliiio e a Iua que esl a
avancai, iecoIhendo a Iuz piecedenlenenle dispeisa a sua voIla e piivando
deIa o ceu, concenliando-a loda na iedonda loca do seu funiI.
L solieludo eslas nulaces no deven fazei esquecei que o saleIile,
enlielanlo, se foi novendo no ceu, piosseguindo paia poenle e paia o aIlo. A
Iua e o nais nulveI dos coipos do univeiso visveI e o nais ieguIai nos seus
conpIicados hlilos: nunca faIla aos seus enconlios e pode-se senpie espei-
Ia no caninho: nas se a deixas nun slio enconliaiia noulio e se le Ienlias da
sua caia viiada paia un Iado, hei-Ia que j nudou de pose, poi pouco ou
nuilo que seja. De quaIquei foina, se a seguiinos passo a passo, no nos
apeicelenos de que eIa nos vai inpeicepliveInenle fugindo. S as nuvens
conliiluen paia ciiai a iIuso de una coiiida ou de nelanoifoses ipidas, ou
neIhoi, paia dai una vislosa evidncia aquiIo que de oulio nodo se fuilaiia
ao oIhai.
Coiie a nuven, de cinzenla que en passou a sei Ieilosa e liiIhanle, o
ceu alis deIa loinou-se negio, e noile, as eslieIas acendeian-se, a Iua e un
giande espeIho iespIandecenle que voa. Ouen ieconheceiia agoia neIa a Iua
de aIgunas hoias alis` Agoia e un Iago de Iuninosidade, que espaIha iaios
de Iuz,a sua voIla, enloinando no escuio un haIo de fiia piala e inundando de
lianca Iuz o caninho dos noclvagos.
No ieslan dvidas de que aqueIa que agoia coneca e una
espIndida noile de pIeniInio de inveino.. Nesla aIluia, lendo-se asseguiado
de que a Iua j no necessila deIe, o senhoi IaIonai iegiessa a casa.

1.3.2 O n!hn c ns !anctas

O senhoi IaIonai, lendo salido que esle ano duianle lodo o ns de
AliiI os pIanelas exleiioies, visveis a oIho nu (nesno paia un nope e
aslignlico cono eIe) se enconlian os lis en oposico, Iogo, visveis ao
nesno lenpo duianle loda a noile, apiessa-se a saii paia o leiiaco.
O ceu esl cIaio, devido a Iua cheia. Maile, apesai de eslai peilo do
giande espeIho Iunai inundado de Iuz lianca, avanca inpeiiosanenle, con o
seu fuIgoi olslinado, con o seu anaieIo concenliado e denso, difeienle de

24
lodos os oulios anaieIos do fiinanenlo, ao ponlo de se acalai poi se decidii
chanai-Ihe veineIho e, nos nonenlos nais inspiiados, acala-se nesno poi o
vei veineIho.
Iazendo descei o oIhai, pioIongando en diiecco ao Ievanle un aico
inaginiio que deveiia unii ReguIus Spica (nas Spica quase no se v),
dislingue-se nuilo len Saluino, con a sua Iuz lianca e fiia, e nais alaixo
ainda, Ipilei, no nonenlo do seu nxino espIendoi, con una Iuninosidade
de un anaieIo vigoioso que lende paia o veide. As eslieIas exislenles a sua
voIla enpaIideceian lodas, con excepco de Aicluius, que liiIha con ai de
desafio un pouco nais aIlo, na diiecco do oiienle.
Iaia apioveilai o neIhoi possveI a liipIa oposico pIaneliia, e
indispensveI nunii-se de un leIescpio.
O senhoi IaIonai, laIvez poique len o nesno none que un fanoso
olseivaliio, goza de aIgunas anizades enlie os aslinonos, e e-Ihe assin
peinilido apioxinai o naiiz de un leIescpio de 15 cn, ou seja, un leIescpio
laslanle pequeno paia fazei una pesquisa de lipo cienlfico, nas que,
conpaiado con os seus cuIos, iepiesenla j una nolveI difeienca.
Maile, poi exenpIo, vislo ao leIescpio, ieveIa-se cono un pIanela
len nais conpIexo do que paiece sei a oIho nu: apaienla lei nuilas coisas a
conunicai, das quais apenas se consegue focaIizai una pequena paile, laI
cono nun discuiso gaguejado e enlieneado peIa losse. Un haIo escaiIale
eneige en iedoi da sua oiIa: pode-se piocuiai eIinin-Io ieguIando un
paiafuso, paia fazei apaiecei a pequena ciosla de geIo do pIo infeiioi: h
nanchas que apaiecen e desapaiecen solie a supeifcie do pIanela, cono se
fossen nuvens ou aleiluias enlie nuvens: una deIas eslaliIiza-se sol a foina
e na posico da AusliIia e o senhoi IaIonai convence-se de que quanlo nais
dislinla se v essa AusliIia nais a oljecliva esl focada: nas ao nesno lenpo
apeicele-se de que esl a peidei oulias sonlias de coisas que Ihe paiecia vei
ou que se senlia inpeIido a vei.
Ln suna, paiece-Ihe que se Maile e aqueIe pIanela solie o quaI, a
pailii de SchiappaieIIi, se disse lanla coisa, causando aIleinadanenle iIuses e
desiIuses, isso coincide con a dificuIdade en eslaleIecei una ieIaco con eIe,
laI cono con una pessoa de caiclei difciI. (A no sei que a dificuIdade de
caiclei no esleja loda do Iado do senhoi IaIonai: e en vo que eIe lenla
ieagii a suljeclividade piocuiando iefgio enlie coipos ceIesles).
en difeienle e a ieIaco que se eslaleIece con Saluino, o pIanela que
nais enoces d a quen o olseiva aliaves de un leIescpio: hei-Io
nilidssino, lianqussino, exaclos os conloinos da esfeia e do aneI: una seiie
de Iigeiios suIcos paiaIeIos Iislia a esfeia: una ciicunfeincia nais escuia
sepaia a loida do aneI: esle leIescpio quase no capla oulios delaIhes,

25
acenluando assin a alsliacco geoneliica do oljeclo: a sensaco de una
Ionjuia exliena, en vez de se alenuai, acenlua-se ainda nais do que a oIho nu.
Oue exisla a giiai no ceu un oljeclo lo difeienle de lodos os oulios,
una foina que alinge o nxino da eslianheza con o nxino de
sinpIicidade e da ieguIaiidade e da hainonia, e un faclo que aIegia a vida e o
pensanenlo.
Se o livessen podido vei cono eu o vejo agoia ~ pensa o senhoi
IaIonai ~ os anligos leiian pensado que linhan eslendido o seu oIhai ale ao
ceu das ideias de IIalo, ou ale ao espaco inaleiiaI dos posluIados de
LucIides: en vez disso, sale-se I poique exliavio, esla inagen chega ale nin,
a nin que leno que eIa seja denasiado leIa paia sei veidadeiia, denasiado
aceile peIo neu univeiso inaginiio paia podei peilencei ao nundo ieaI. Mas
laIvez seja exaclanenle esla desconfianca en ieIaco aos nossos senlinenlos
que nos inpede de nos senliinos a vonlade no univeiso. TaIvez que a
piineiia iegia que ne devo inpoi seja esla: alei-ne ao que vejo.
Agoia paiece-Ihe que o aneI osciIa Iigeiianenle, ou enlo o pIanela
denlio do aneI e que anlos iodan solie si pipiios: na ieaIidade, e a caleca
do senhoi IaIonai que osciIa, j que eIe se v oliigado a loicei o pescoco paia
enfiai o oIhai na ocuIai do leIescpio: nas no Ihe passa peIa caleca desnenlii
peianle si nesno esla iIuso, que coincide con a sua expeclaliva laI cono
coincide con a veidade naluiaI.
Saluino e ieaInenle assin. Depois da expedico do Vovagei 2, o
senhoi IaIonai len seguido ludo aquiIo que se escieveu solie os aneis: que
so feilos de pailcuIas nicioscpicas: que so feilos de lIocos de geIo
sepaiados poi alisnos: que as divises enlie os aneis so suIcos en que giian
os saleIiles, vaiiendo a naleiia e concenliando-a aos Iados, laI cono ces
pasloies que coiien a voIla de un ielanho paia o nanlei conpaclo: seguiu a
descoleila dos aneis enlieIacados, que depois se ieveIaian seien cicuIos
sinpIes nuilo nais finos: e a descoleila de esliias opacas, disposlas cono os
iaios de una ioda, nais laide idenlificadas cono nuvens geIadas. Mas as
novas descoleilas no desnenlen esla figuia essenciaI, que no e difeienle
daqueIa que foi visla en piineiio Iugai poi Cian Donenico Cassini en 1676,
descoliindo a diviso exislenle enlie os aneis, a quaI lonou o seu none.
NaqueIas ciicunslncias, e naluiaI que una pessoa diIigenle, cono e o
senhoi IaIonai, se lenha docunenlado aliaves de encicIopedias e nanuais.
Agoia Saluino, oljeclo senpie novo, apiesenla-se ao seu oIhai, ienovando a
piineiia descoleila, e faz pena pensai que CaIiIeu, con a sua desfocada
Iunela, no lenha chegado a fazei deIe nais do que una ideia confusa, de
coipo lipIice ou de esfeia con duas asas, e que quando se enconliava piesles
a peicelei cono eIe eia de faclo feilo, Ihe livesse faIlado a visla e ludo se
livesse afundado na escuiido.

26
Iixai duianle denasiado lenpo un coipo Iuninoso cansa a visla: o
senhoi IaIonai fecha os oIhos: passa a Ipilei.
Na sua noIe najeslosa, sen lei un ai pesado, Ipilei oslenla duas
faixas equaloiiais, cono un xaiIe guainecido de loidados enlieIacados, de
un veide ceIesle. Os efeilos de giganlescas lenpeslades alnosfeiicas
liaduzen-se poi un desenho oidenado e caIno de eIaloiada soliiedade. Mas
a veidadeiia nagnificncia desle Iuninoso pIanela, so os seus cinliIanles
saleIiles, que se enconlian agoia os qualio a visla, ao Iongo de una Iinha
olIqua, cono un ceplio iespIandecenle de jias.
Descoleilos poi CaIiIeu e poi eIe apeIidados de Medicea sideia,
aslios dos Medcis, ielalizados pouco nais laide con nones ovidianos-Io,
Luiopa, Caninedes, CaIislo poi un aslinono hoIands, os pequenos
pIanelas de Ipilei paiecen iiiadiai un Ilino fuIgoi do Renascinenlo
neopIalnico, cono se ignoiassen que a oiden inpassveI das esfeias ceIesles
se desfez, exaclanenle giacas ao seu descoliidoi.
Un sopio de cIassicisno envoIve Ipilei: fixando-o no leIescpio, o
senhoi IaIonai fica a espeia de una liansfiguiaco oInpica. Mas no
consegue nanlei nlida a inagen: len que fechai as pIpelias poi un
nonenlo, deixai que a pupiIa encandeada ieenconlie a sua peicepco exacla
dos conloinos, das coies, das sonlias, nas lanlen len de peinilii a sua
inaginaco que se dispa das ioupagens que no so as suas, que ienuncie a
exilii un salei Iiviesco.
Se e juslo que a inaginaco venha en socoiio da fiaqueza da visla, eIa
deve sei inslanlnea e diiecla cono o oIhai que a acende. OuaI eia a piineiia
seneIhanca que Ihe linha ocoiiido e que linha poslo de Iado poi
incongiuenle` Tinha vislo o pIanela onduIai con os saleIiles en fiIa, cono
loIhinhas de ai que se despienden das gueIias de un iedondo peixe dos
alisnos, Iuninescenle e Iisliado...
Na noile seguinle, o senhoi IaIonai voIla ao leiiaco, paia ievei os
pIanelas a oIho nu: a giande difeienca e que agoia e oliigado a lei en conla as
piopoices enlie o pIanela, o ieslo do fiinanenlo espaIhado poi lodos os
Iados no espaco escuio e eIe que oIha, coisa que no aconlece se a ieIaco e
enlie o oljeclo sepaiado, pIanela focado peIa Ienle, e eIe sujeilo, nun iIusiio
fienle a fienle. Ao nesno lenpo, iecoida de cada pIanela a inagen delaIhada
visla na noile anleiioi e piocuia inseii-Ia naqueIa ninscuIa nancha de Iuz
que peifuia o ceu. Lspeia assin lei-se apiopiiado veidadeiianenle do pIanela,
ou peIo nenos da paile de un pIanela que pode enliai denlio de un oIho.


27
1.3.3 A cnntcm!an das cstrc!as

Ouando esl una leIa noile eslieIada, o senhoi IaIonai diz: ~ Tenho
que ii olseivai as eslieIas. ~ Diz exaclanenle: ~ Tenho que ~ poique odeia
os despeidcios e pensa que no e juslo despeidicai loda aqueIa quanlidade de
eslieIas que e posla a sua disposico. Tanlen diz Tenho que poique no
len nuila pilica de cono se olseivan as eslieIas, e esle sinpIes aclo cusla-
Ihe senpie un ceilo esfoico. A piineiia dificuIdade e a de enconliai un IocaI
a pailii do quaI o seu oIhai possa diIalai-se poi loda a cpuIa ceIesle, sen
olslcuIos e sen a invaso da Iuz eIecliica: poi exenpIo, una piaia soIiliia
nuna cosla nuilo laixa.
Oulia condico necessiia e a de Ievai consigo un napa aslionnico,
sen o quaI no saleiia o que esl a olseivai: no enlanlo, enlie una
olseivaco e a seguinle, esquece-se de cono se faz paia oiienlai esse napa e
poi isso len de voIlai a eslud-Io, anles de conecai, duianle una loa neia
hoia. Iaia decifiai o napa as escuias len lanlen que Ievai consigo una
Ianleina de loIso. Os fieqenles confionlos enlie o ceu e o napa oliigan-no a
acendei e a apagai a Iuzinha, e neslas passagens da Iuz a escuiido eIe fica
quase cego e len de ieadaplai a visla inneias vezes.
Se o senhoi IaIonai fizesse uso de un leIescpio, as coisas seiian
nais conpIicadas sol ceilos aspeclos e sinpIificadas sol oulios: nas, nesle
nonenlo, a expeiincia do ceu que Ihe inleiessa, e a expeiincia do oIho nu,
cono a dos anligos viajanles e a dos pasloies eiianles. OIho nu, paia eIe que e
nope, significa cuIos: e cono paia Iei o napa len de liiai os cuIos as
opeiaces conpIican-se con esle Ievanlai e laixai dos cuIos solie a fionle e
conpoilan a espeia de aIguns segundos ale que o seu ciislaIino consiga focai
as eslieIas veidadeiias ou as esciilas. No napa, os nones das eslieIas eslo
esciilos a pielo solie fundo azuI, e e pieciso encoslai a Ianleina acesa nesno
en cina da foIha paia os dislinguii. Ouando se Ievanla o oIhai paia o ceu,
veno-Io negio, seneado de vagos cIaies: s a pouco e pouco as eslieIas se
fixan e se dispen en desenhos piecisos, e quanlo nais se oIha, nais se ven
desponlai.
Aciescenle-se que os napas ceIesles que eIe necessila de consuIlai so
dois, aIis, qualio: un napa nuilo sinlelico do ceu naqueIe ns, que
apiesenla sepaiadanenle o henisfeiio noile e o henisfeiio suI: e un oulio do
fiinanenlo, nuilo nais delaIhado, que noslia nuna Ionga faixa as
consleIaces de lodo o ano paia a paile nedia do ceu, en loino do hoiizonle,
ao passo que as da caIole que ciicunda a LslieIa IoIai eslo incIudas nun
napa ciicuIai anexo. Ln iesuno, o aclo de IocaIizai una eslieIa inpIica una
conpaiaco enlie os viios napas e a allada ceIesle, con lodos os aclos
coiieIalivos: o liiai e pi dos cuIos, o acendei e apagai a Ianleina, o

28
desdoliai e voIlai a doliai o napa giande, o peidei e voIlai a enconliai os
ponlos de iefeincia.
Desde a Ilina vez que o senhoi IaIonai olseivou as eslieIas,
passaian-se senanas ou nesno neses: o ceu nodificou-se conpIelanenle: a
Uisa Maioi (eslanos en Agoslo) eslende-se quase ale ao ponlo de se acocoiai
solie a copa das ivoies a noioesle: Aicluios cai a pico solie o peifiI da coIina,
aiiaslando consigo o papagaio de ooles: exaclanenle a oesle esl Vega, aIla e
soIiliia: se Vega e aqueIa, esla que esl solie o nai e AIlaii e aqueIa que esl
I en cina e Denel, enilindo un iaio geIado a pailii do znile.
Lsla noile o ceu paiece eslai nuilo nais concoiiido do que quaIquei
napa: as configuiaces esquenlicas apiesenlan-se nuilo nais conpIicadas e
nenos definidas na ieaIidade: cada cacho de eslieIas podeiia conlei aqueIe
liinguIo ou aqueIa Iinha queliada de que eslanos a piocuia: e cada vez que
se voIla a eiguei o oIhai paia una consleIaco, eIa paiece Iigeiianenle
difeienle.
Iaia ieconhecei una consleIaco, a piova decisiva e vei cono eIa
iesponde quando a chananos. Mais concIudenle do que a coiiespondncia
das dislncias e das configuiaces no espaco con aqueIas que eslo naicadas
no napa e a iesposla que o ponlo Iuninoso d ao none poi que foi chanado,
a sua piesleza en idenlificai-se con aqueIe son, loinando-se poi eIe una
nica coisa. Os nones das eslieIas, paia ns ifos de loda e quaIquei
niloIogia, paiecen incongiuenles e aililiiios: e, no enlanlo, nunca
podeianos considei-Ios inleicanliveis. Ouando o none que o senhoi
IaIonai enconlia e o none juslo, eIe d inedialanenle poi isso, poique esle
liansnile de inedialo a eslieIa iespecliva una necessidade e una evidncia
que anles no linha: se, ao conliiio, e un none eiiado, a eslieIa peide-o
poucos segundos depois, cono se o sacudisse de cina de si, e no nais se sale
onde eslava e quaI eia.
Ioi nais de una vez, o senhoi IaIonai decide que a CaleIeiia de
eienice (consleIaco que nuilo ana) e esle ou aqueIe enxane Iuninoso, I
paia as landas de Ophiuchus: nas no senle aqueIa paIpilaco que
expeiinenlaia das oulias vezes ao ieconhecei, aqueIe oljeclo, lo sunpluoso
e ao nesno lenpo lo Iigeiio. S nais laide se apeicele de que se no a
enconlia e poique a CaleIeiia de eienice, nesla eslaco, no se v. O ceu e
aliavessado nuna giande exlenso poi Iislas e nanchas cIaias: a Via Lclea
lona en Agoslo una consislncia nais densa e dii-se-ia que liansloida do
seu Ieilo: o cIaio e o escuio eslo lo nisluiados que inpeden o efeilo de
peispecliva do alisno negio, solie cuja esvaziada dislncia soliessai o ieIevo
das eslieIas: ludo fica no nesno pIano: cinliIaco e nuvens pialeadas e lievas.
Sei esla a exacla sineliia dos espacos sideiais, a quaI o senhoi
IaIonai senliu poi lanlas vezes a necessidade de se diiigii, paia se afaslai da

29
Teiia, Iugai de conpIicaces supeifIuas e de apioxinaces confusas` Ao
confionlai-se fisicanenle con a piesenca do ceu eslieIado, ludo Ihe paiece
fugii. Ale nesno aquiIo que se consideiava nais sensveI, a pequenez do
nosso nundo en ieIaco as dislncias iIiniladas, no suige de una foina
inediala. O fiinanenlo e quaIquei coisa que esl I en cina, que se v que
esl I, nas de onde no se consegue exliaii quaIquei ideia de dinenso ou
dislncia.
Se os coipos Iuninosos eslo caiiegados de inceileza, nada nais iesla
do que deposilai as espeiancas na escuiido, nas iegies deseilicas do ceu. O
que pode exislii de nais eslveI do que o nada` L no enlanlo, lanlen aceica
do nada no se pode eslai ceilo a cen poi cenlo. IaIonai, onde quei que veja
una cIaieiia no fiinanenlo, una liecha vazia e negia, fixa a o oIhai, cono
que piojeclando-se neIa: e eis que lanlen aIi no neio lona foina un
quaIquei pequeno gio nais cIaio, ou una pequena nancha, ou apenas un
sinaIzinho: nas IaIonai no chega a ficai seguio aceica de se se liala
efeclivanenle de aIguna coisa que I esleja ou se apenas Ihe paiece v-Ia.
TaIvez seja un Ianpejo desses que se ven andai a ioda nanlendo os oIhos
fechados (o ceu escuio e cono o ieveiso das pIpelias suIcado poi fosfenos:
pode sei un iefIexo dos seus oIhos: nas podeiia lanlen sei una eslieIa
desconhecida, eneigindo das piofundezas nais ienolas.
Lsla olseivaco das eslieIas liansnile un conhecinenlo inslveI e
conliadiliio ~ pensa IaIonai ~ exaclanenle o conliiio do que salian
exliaii deIe os anligos. Sei poique a sua ieIaco con o ceu e inleinilenle e
agilada, en vez de sei un hlilo seieno` Se se oliigasse a conlenpIai as
consleIaces noile aps noile, ano aps ano, e a seguii-Ihes os cuisos e
iecuisos ao Iongo das cuivas Iinhas feiieas da allada olscuia, laIvez no fin
lanlen eIe conquislasse a noco de un lenpo conlnuo e inulveI, sepaiado
peIo lenpo fugaz e fiagnenliio dos aconlecinenlos leiieslies. Mas laslaiia a
alenco as ievoIuces ceIesles paia inpiinii neIe esla noco` Ou no seiia
solieludo necessiia una ievoIuco inleiioi, a quaI eIe apenas consegue
inaginai en leoiia, sen conseguii pievei os efeilos que efeclivanenle leiia
solie as suas enoces e solie os seus iilnos nenlais
Do conhecinenlo nlico dos aslios, consegue apenas caplai un
faligado iefIexo, un enlie lanlos: do conhecinenlo cienlfico, os ecos
divuIgados nos joinais: daquiIo que sale, desconfia: o que ignoia, nanlen o
seu espiilo suspenso. Suljugado, inseguio, eneiva-se con os napas ceIesles,
cono se fossen hoiiios feiioviiios, feliiInenle foIheados en lusca de una
coiiespondncia.
Una fIecha iespIandecenle suIca iepenlinanenle o ceu. Un neleoio`
L neslas noiles que se loina nais fieqenle dislinguii as eslieIas cadenles.
Apesai disso, podeiia nuilo len lialai-se de un avio de caiieiia iIuninado.

3O
O oIhai do senhoi IaIonai nanlen-se vigiIanle, disponveI, Iivie de loda e
quaIquei ceileza.
Lsl h neia hoia na piaia escuia, senlado nuna cadeiia de iepouso,
conloicendo-se paia o suI e paia o noile, acendendo a Iuzinha e apioxinando
do seu naiiz os napas que nanlen aleilos solie os joeIhos: en seguida, de
pescoco incIinado paia lis, ieconeca a sua expIoiaco a pailii da LslieIa
IoIai.
Sonlias siIenciosas noven-se na aieia: un casaI de nanoiados
sepaia-se da duna, un pescadoi nocluino, un guaida-fiscaI, un laiqueiio. O
senhoi IaIonai ouve un sussuiio. OIha a sua voIla: a poucos passos de si,
foinou-se una pequena nuIlido, vigiando os seus novinenlos cono se
fossen as convuIses de un denenle.

31
2 Pa!nmar na cIdadc

2.1 Pa!nmar nn tcrran

2.1.1 Dn tcrran

~ X! X! ~ O senhoi IaIonai coiie ao leiiaco paia afugenlai os
ponlos que conen as foIhas da gaznia, ciivan de licadas os caclos, fincan
as palas na liepadeiia de canpainhas, depenican as anoias, delican foIha a
foIha a saIsa pIanlada no caixole que esl ao pe da cozinha, escavan e
esgiavalan nos vasos, enloinando a leiia e pondo a nu as iazes, cono se a
nica finaIidade dos seus voos fosse a devaslaco. AqueIes ponlos cujo voo
aIegiava noulios lenpos as piacas, sucedeu-se una piognie degeneiada e
inunda e infecla que no e doneslica nen seIvagen, nas que esl inlegiada
nas insliluices plIicas e, cono laI, e inexlinguveI. O ceu da cidade de Rona
desde h nuilo que ficou a neic da soliepopuIaco desle Iunpen-penudo,
que loina a vida difciI a lodas as oulias especies de pssaios exislenles a sua
voIla e opiine o ieino do ai, oulioia Iivie e vaiiado, con as suas nonlonas e
depenadas Iilies cinzenlo-chunlo.
Apeilada enlie as hoidas sulleiineas de ialos e o pesado voo dos
ponlos, a anliga cidade deixa-se coiioei poi cina e poi laixo, sen opoi
naioi iesislncia do que aqueIa que en lenpos opunha as invases dos
lilaios, cono se ieconhecesse neIes no o assaIlo de ininigos exleinos, nas
os inpuIsos nais olscuios e congnilos da sua pipiia exislncia inleiioi.
A cidade len lanlen una oulia aIna ~ una enlie lanlas ~ que vive
de un acoido ceIeliado enlie pedias veIhas e vegelaco senpie nova paia a
diviso dos favoies do soI. Segundo esla loa disposico anlienlaI ou genius
Ioci, o leiiaco da fanIia IaIonai, iIha seciela solie os leclos, sonha concenliai
sol o seu caianancho o Iuxuiiai dos jaidins da aliInia.
A exuleincia do leiiaco coiiesponde ao desejo de cada nenlio da
fanIia, nas ao passo que paia a senhoia IaIonai suigiu cono un faclo
naluiaI a liansfeincia da sua haliluaI alenco peIas coisas lonadas
individuaInenle, escoIhidas e feilas suas poi idenlificaco inleiioi, passando
assin a conpoi un conjunlo de nIlipIas vaiiaces, una coIecco
enlIenlica, esla dinenso do espiilo faIla aos oulios nenlios da fanIia: a
fiIha, poique a juvenlude no pode nen deve fixai-se solie o aqui, nas
apenas solie o acoI: ao naiido, poique s denasiado laide Iogiou Iileilai-se
das inpacincias juvenis e peiceleu que a nica saIvaco ieside no apIicai-se
as coisas que exislen.

32
As pieocupaces do agiicuIloi, paia o quaI o que conla e aqueIa dada
pIanla, aqueIe dado pedaco de leiieno exposlo ao soI da hoia laI a hoia laI,
aqueIa dada doenca das foIhas que deve sei conlalida a lenpo con aqueIe
dado lialanenlo, so eslianhas a sua nenle nodeIada solie piincpios da
indsliia, ou seja, Ievada a decidii con lase nos piessuposlos Iegais e nos
piollipos. Ouando IaIonai se linha apeicelido do quanlo eian
apioxinalivos e volados ao eiio os ciileiios daqueIe nesno nundo onde
pensava enconliai pieciso e noina univeisaI, linha voIlado ~ Ienlanenle a
consliuii una ieIaco con o nundo, Iinilando-a a olseivaco das foinas
visveis: nas nessa aIluia eIe j eia aquiIo que eia: a sua adeso as coisas
peinanecia aqueIa adeso inleinilenle e fugaz das pessoas que paiecen eslai
senpie alsoilas poi oulia coisa, nas essa oulia coisa no exisle. A sua
conliiluico paia a piospeiidade do leiiaco consisle en coiiei de vez en
quando a espanlai os ponlos ~ X! X!
~ despeilando en si pipiio o senlinenlo alvico da defesa do
leiiiliio.
Ouando pousan no leiiaco pssaios difeienles dos ponlos, o senhoi
IaIonai, en vez de coiiei con eIes, d-Ihes as loas vindas, fecha os oIhos aos
evenluais esliagos pioduzidos peIos seus licos, consideia-os nensageiios de
divindades anigas. Mas eslas apaiices so iaias: una paliuIha de coivos
apioxina-se poi vezes, ponliIhando o ceu de nanchas negias e piopagando
(ale a Iinguagen dos deuses nuda con os secuIos) un senlinenlo de vida e
de aIegiia. As vezes un lanaI neIio, genliI e aigulo: una vez foi un
pinlaiioxo: e os paidais, no seu haliluaI papeI de lianseunles anninos. As
oulias piesencas de penugenlos que se veiifican solie a cidade apenas se
ven ao Ionge: as esquadiiIhas dos nigiadoies, no Oulono, e as aciolacias
dos gavies e andoiinhas no Veio. De vez en quando, liancas gaivolas,
ienando no ai con as suas Iongas asas, avenluian-se poi cina do nai enxulo
das leIhas, piovaveInenle peididas, ao suliien da foz a enseada do iio, laIvez
alsoividas nun iilo nupciaI, e o seu giilo naiinho ecoa esliidenle, poi enlie
os iunoies ciladinos.
O leiiaco len dois nveis: un niianle ou leIvedeie donina a
laiafunda dos leclos, solie os quais o senhoi IaIonai faz coiiei un oIhai de
pssaio. Iiocuia pensai no nundo laI cono e vislo peIos voIleis: ao conliiio
deIe, os pssaios ln o vazio que se alie sol eIes, nas laIvez nunca oIhen
paia laixo, ven s paia os Iados, pIanando olIiquanenle solie as asas, e o
oIhai deIes, laI cono o seu, onde quei que se diiija, no enconlia nais do que
leclos, nais aIlos ou nais laixos, consliuces nais ou nenos eIevadas nas lo
densas que no Ihes peinilen descei nuilo. Oue I en laixo, encaixadas,
exislan iuas e piacas, que o veidadeiio cho seja aqueIe que esl ao nveI do
cho, e una coisa que eIe sale con lase noulias expeiincias: nesle nonenlo,
a juIgai poi aquiIo que v c de cina, no podeiia suspeil-Io.

33
A foina veidadeiia da cidade esl nesles aIlos e laixos de leclos,
leIhas veIhas e novas, iedondas e chalas, chanines finas ou giossas, aIpendies
de paIha ou leIheiios de IusaIile onduIada, paiapeilos, laIausliadas, piIaies,
supoiles que suslenlan vasos, ieseivaliios de gua feilos de chapa, slos,
cIaialias de vidio, e solie ludo islo eigue-se a fIoiesla das anlenas de
leIeviso, diieilas ou loilas, cionadas ou feiiugenlas, en nodeIos de geiaces
sucessivas, vaiiadanenle ianificadas e coinudas e en ainaduia, nas lodas
nagias cono esqueIelos e inquielanles cono lolens. Sepaiados poi goIfos
iiieguIaies e iecoilados de vazio, leiiacos pioIeliios enfienlan-se uns aos
oulios, con coidas paia penduiai ioupa e lonales pIanlados en aIguidaies de
zinco: leiiacos de Iuxo, con Ialadas de liepadeiias agaiiadas a ainaces de
nadeiia, nveis de jaidin en feiio foijado pinlado de lianco, loIdos de
enioIai: loiies de canpaniios con canpaniios en foina de canpnuIa:
fionles de edifcios plIicos de fienle e de peifiI: casas de Iuxo consliudas
en leiiacos e solieleiiacos, andaies solieeIevados alusivos e inpunes:
andaines en lulo nelIico de consliuces en cuiso ou inleiionpidas a neio:
janeIes con coilinados e janeIinhas de casa-de-lanho: paiedes ocies e leiia
de siena: paiedes coi-de-nofo de cujas fendas lufos de eiva deixan pendei a
sua foIhagen: casas de eIevadoies: loiies con janeIas geninadas e janeIas
liiIoladas: pincuIos con Nossas Senhoias: eslluas de cavaIos e quadiigas:
nanses decadenles e lugiios, lugiios iecupeiados paia gaiconniies: e
cpuIas que aiiedondan solie o ceu en lodas as diiecces e a lodas as
dislncias, cono que a confiinai a essncia feninina, junnica, da cidade:
cpuIas liancas ou iosadas ou vioIelas, de acoido con a hoia e a Iuz, suIcadas
poi neivuias, cuIninando en zinliios encinados poi oulias cpuIas nais
pequenas.
Nada de ludo islo pode sei vislo poi quen nove os seus pes ou as suas
iodas solie as caIcadas da cidade. L inveisanenle, c de cina len-se a
inpiesso de que a veidadeiia ciosla leiieslie e esla, desiguaI nas conpacla,
nesno se e suIcada poi fiacluias que no se sale quo piofundas so, iavinas
ou pocos ou cialeias, cujas oiIas en peispecliva paiecen eslai pixinas unas
das oulias cono escanas de una pinha, e no nos ocoiie nen sequei
peigunlai que coisa esconden I no fundo, poique j lanla e lo iica e vaiiada
e a visla que se len en supeifcie, que chega e que solia paia saluiai a nenle
de infoinaces e de significados.
Assin, pensan os pssaios, ou peIo nenos assin pensa o Senhoi
IaIonai. s depois de lei conhecido a supeifcie das coisas ~ concIui ~ nos
podenos avenluiai a piocuiai o que esl poi laixo. Mas a supeifcie das
coisas e inesgolveI.

34
2.1.2 A barrIga da nsga

O leiiaco, cono ven aconlecendo en cada Veio, voIla a iegislai a
piesenca da osga. Un excepcionaI ponlo de olseivaco peinile ao senhoi
IaIonai olseiv-Ia visla delaixo, do Iado da laiiiga, en vez de visla de cina,
cono desde senpie nos halilunos a vei as osgas, os saides e os Iagailos.
Na saIa de eslai da casa da fanIia IaIonai exisle una pequena janeIa que d
paia o leiiaco e que seive lanlen de escapaiale: nas pialeIeiias desse
escapaiale enconlia-se aIinhada una coIecco de jaiias aile-nova,a noile, una
Inpada de 75 valls iIunina os oljeclos exposlos: una pIanla de pIunlago
deixa caii do leiiaco os seus ianos azuI-ceIesle solie a vidiaca exleiioi: lodas
as noiles, assin que se acende a Iuz, a osga que vive naqueIa paiede sol as
foIhas da pIanla passa paia a vidiaca, coIoca-se no slio nais iIuninado peIa
Inpada, e peinanece inveI cono un Iagailo deilado ao soI. IguaInenle
aliados peIa Iuz, os nosquilos apaiecen a voai nas iedondezas: quando un
nosquilo passa ao aIcance do iepliI e inedialanenle engoIido.
Todas as noiles o senhoi IaIonai e a senhoia IaIonai acalan poi
afaslai os cadeiies da leIeviso, coIocando-os ao pe do escapaiale: senlados
no inleiioi da saIa, fican a conlenpIai a siIhuela eslianquicada do iepliI solie
o fundo escuio. A opco enlie a leIeviso e a osga nen senpie e feila sen
inceilezas: cada un dos especlcuIos foinece infoinaces que o oulio no d:
a leIeviso nove-se peIos conlinenles, iecoIhendo inpuIsos Iuninosos que
descieven a face visveI das coisas: a osga, poi sua vez, iepiesenla a
concenliaco inveI e os aspeclos escondidos, o oulio Iado daquiIo que
apaiece a visla.
A coisa nais exliaoidiniia so as palas, aulnlicas nos, piovidas de
dedos nacios, lodas feilas de poIpa de dedos, as quais, una vez pienidas
conlia o vidio, adeien a sua supeifcie con ninscuIas venlosas: os cinco
dedos aIaigan-se cono pelaIas de fIoizinhas nun desenho infanliI e, quando
una pala se nove, iecoIhen-se cono una fIoi que se fecha, paia voIlaien
depois a dislendei-se e a espaInai-se conlia o vidio, fazendo apaiecei
pequenssinas esliias, seneIhanles as das inpiesses digilais. Ao nesno
lenpo deIicadas e foiles, eslas nos paiecen conlei una inleIigncia
polenciaI, una inleIigncia laI que laslaiia que eIas se pudessen Iileilai da
laiefa de ficaien aIi pegadas a supeifcie veilicaI paia adquiiiien os doles de
nos hunanas, das quais se diz que se loinaian hleis desde que deixaian
de lei de se penduiai nos ianos ou de pienii o soIo.
Mais do que quaIquei joeIho, nais do que quaIquei coloveIo, as palas
doliadas paiecen lei noIas deslinadas a soeiguei o coipo. A cauda adeie ao
vidio unicanenle aliaves de una faixa cenliaI, onde ln oiigen os aneis que
a ciicundan de un Iado ao oulio e que fazen deIa un insliunenlo ioluslo e

35
len defendido`, a naioi paile do lenpo peinanece pousada, enloipecida e
indoIenle, paiecendo no lei oulio laIenlo ou anlico que no sejan o de
consliluii un apoio sulsidiiio (nada len a vei con a agiIidade caIigifica das
caudas dos Iagailos): nas de vez en quando noslia lei ieacces e sei len
ailicuIada e ale nesno expiessiva.
As pailes visveis da caleca so a gaiganla Iaiga e vilianle e, aos Iados,
os oIhos saIienles e sen pIpelias. A gaiganla e a supeifcie de un saco noIe
que se eslende da ponla do queixo, duia e loda eIa iecoleila de escanas cono
a peIe de un caino, ale ao venlie lianco, o quaI, nos slios onde se conpiine
conlia o vidio, apiesenla iguaInenle un saiapinlado gianuIoso, sendo
lanlen piovaveInenle adesivo.
Ouando un nosquilo passa peilo da goeIa da osga, a Ingua saIla e
engoIe, fuInnea e dcliI e piensiI, piivada de foina e capaz de assunii
lodas as foinas. De quaIquei nodo, IaIonai nunca len a ceileza se a viu ou
se no a viu: aquiIo que ceilanenle v, agoia, e o nosquilo denlio da gaiganla
do iepliI: o venlie pienido conlia o vidio iIuninado e lianspaienle cono no
iaio X: pode-se seguii a sonlia da piesa no seu liajeclo aliaves das vsceias
que a alsoiven.
Se loda a naleiia fosse lianspaienle, o soIo que nos suslen, o
invIucio que enfaixa os nossos coipos, as coisas no apaieceiian cono un
esvoacai de veus inpaIpveis, nas sin cono un infeino de liiluiaces e
ingesles. Iode sei que nesle nonenlo un deus dos infeinos, siluado no
cenlio da leiia, nos esleja a vei con o seu oIho que aliavessa o gianilo,
espieilando-nos do Iado de laixo, seguindo o cicio do vivei e do noiiei, as
vlinas diIaceiadas que se desfazen. nos venlies dos devoiadoies, ale que poi
sua vez un oulio venlie os engoIe a eIes.
A osga peinanece inveI duianle hoias a fio: de vez en quando, con
una chicolada da Ingua, engoIe una neIga ou un nosquilo: e, no enlanlo,
paiece no iegislai sequei a piesenca de oulios inseclos, idnlicos aos
piineiios, que poisan ignaios a poucos niInelios da sua loca. Sei a pupiIa
veilicaI dos seus oIhos diveigenles, coIocados un en cada Iado da caleca, que
no os v` Ou lei eIa iazes de escoIha e de iecusa que ns desconhecenos`
Ou sei que age apenas novida peIo acaso ou peIo capiicho`
A segnenlaco das palas e da cauda en aneis, o saiapinlado das
dininulas e gianuIosas escanas da caleca e do venlie, do a osga una
apaincia de disposilivo necnico: una eIaloiadssina nquina, esludada
en lodos os seus nicioscpicos delaIhes, ao ponlo de nos apelecei peigunlai
se una laI peifeico no sei naI enpiegada, dadas as Iiniladas opeiaces
que execula. Ou sei laIvez esse o seu segiedo: salisfeila de sei, ieduz ao
nnino o fazei` Sei esla a sua Iico, o oposlo da noiaI que o senhoi IaIonai

36
linha queiido fazei sua duianle a juvenlude: lenlai fazei senpie aIguna coisa
que eslivesse un pouco nais aIen dos seus pipiios neios.
Suige agoia ao seu aIcance una peidida loiloIela nocluina. No Ihe
ii Iigai` No fai caso` Ignoi-Ia-` No, lanlen a apanha. A Ingua
liansfoina-se en iede paia loiloIelas e aiiasla-a paia denlio da loca. Calei
loda` Cuspi-Ia-` Relenla` No, a loiloIela esl aIi, na sua gaiganla: paIpila
naIlialada, nas e ainda eIa pipiia, inlocada peIa injiia de denles
nasligadoies, hei-Ia que supeia as angslias das fauces, e una sonlia que
inicia a viagen, Ienla e conlalida, poi un inchado esfago alaixo.
A osga, alandonando a sua inpassiliIidade, aiqueja, agila a gaiganla
convuIsivanenle, vaciIa solie as peinas e a cauda, conloice o venlie
sulnelido a duia piova. Tei que Ihe chegue paia esla noile` Ii-se- eIa
enloia` Seiia esle o cuIninai dos desejos que espeiava salisfazei` Lia esla a
piova, denlio dos Iiniles do possveI, con que pielendia nedii-se` No: fica.
TaIvez lenha adoinecido. Cono sei o sono paia quen len oIhos sen
pIpelias`
O senhoi IaIonai lanlen no consegue afaslai-se daIi. Conlinua a
fixai a osga. No exisle quaIquei liegua con a quaI se possa conlai. Mesno
ieacendendo a leIeviso, nada nais se faz do que aIaigai a conlenpIaco dos
nassacies. A loiloIela, figiI Luidice, piecipila-se no seu Hades. Suige agoia
un nosquilo, esl paia pousai na vidiaca. L a Ingua da osga saIla.

2.1.3 A Invasn dns cstnrnInhns

H una coisa exliaoidiniia paia vei en Rona nesle fin de Oulono: e
o ceu apinhado de pssaios. O leiiaco do senhoi IaIonai e un lon ponlo de
olseivaco, a pailii do quaI o oIhai se pode eslendei solie os leclos,
aliangendo un anpIo aico do hoiizonle. Solie esles pssaios, o senhoi
IaIonai sale apenas aquiIo que ouviu dizei a sua voIla: so esloininhos que
se ienen as cenlenas de niIhaies, piovenienles do Noile, a espeia de
pailiien lodos junlos paia as coslas de fiica. De noile doinen nas ivoies
da cidade, e quen aiiunai o caiio na avenida naiginaI ao Iongo do iio Tilie
sei oliigado a Iav-Io de cina a laixo peIa nanh.
Iaia onde vo duianle o dia, que funco lenha esla pioIongada
paiagen nuna cidade na eslialegia da nigiaco, o que signifiquen paia eIes
eslas inlensas ieunies ao fin da laide, esles caiioceis aeieos que fazen
Ienliai un. a giande nanolia ou una paiada so coisas que o senhoi
IaIonai ainda no conseguiu enlendei. As expIicaces que se do so lodas
un pouco duvidosas, condicionadas poi hipleses, osciIando enlie viias
aIleinalivas: e e naluiaI que assin seja, lialando-se de loalos que passan de

37
loca en loca: nas fica-se con a inpiesso de que a pipiia cincia, que
deveiia confiinai ou desnenlii esles loalos, e afinaI inceila, apioxinaliva.
Assin sendo, o senhoi IaIonai decidiu Iinilai-se a olseivai, a fixai nos
nninos delaIhes o pouco que consegue vei, Iinilando-se as ideias inedialas
que aquiIo que v Ihe vai sugeiindo.
Na alnosfeia vioIela do pi-do-soI, o senhoi IaIonai v desponlai
nuna exlienidade do ceu una finssina poeiia, una nuven de asas que
voan. Apeicele-se de que so niIhaies e niIhaies: a allada ceIesle esl
invadida poi eIas. AqueIa inensido, que ale aqui Ihe linha paiecido lianqiIa
e vazia, ieveIa-se loda eIa peicoiiida poi iapidssinas e Ieves piesencas.
TianqiIizadoia viso, a passagen dos pssaios nigiadoies, associada
na nossa neniia ancesliaI ao hainonioso sucedei das eslaces: e no enlanlo
o senhoi IaIonai expeiinenla cono que un senlinenlo de apieenso. Sei
poique esle ceu apinhado nos Ienlia que o equiIliio da naluieza esl
peidido` Ou sei poique o nosso senlinenlo de inseguianca piojecla aneacas
de calsliofes solie lodas as coisas` Ouando se pensa nos pssaios
nigiadoies, e coslune inaginai-se una foinaco de voo nuilo oidenada e
conpacla, que suIca os ceus nuna Ionga fiIeiia ou faIange en nguIo agudo,
quase cono una foina de pssaio conposla poi una infinidade de pssaios.
Lsla inagen no e vIida paia os esloininhos, ou peIo nenos no e vIida
paia esles esloininhos oulonais, nos ceus de Rona: liala-se de una nuIlido
aeiea, que paiece eslai conslanlenenle a ponlo de se iaiefazei e de se
dispeisai, cono os gios de poeiia en suspenso nun Iquido, nas que, ao
conliiio, se loina cada vez nais densa, cono se o caudaI de pailcuIas en
suspenso conlinuasse a fIuii de una condula invisveI, sen nunca chegai a
saluiai a soIuco.
A nuven diIala-se, loinando-se negia de asas que se desenhan nais
nlidas no ceu, sinaI de que se eslo a apioxinai. O senhoi IaIonai j
consegue dislinguii una peispecliva no inleiioi do lando de pssaios, devido
ao faclo de avislai agoia aIguns voIleis nuilo pixinos, quase solie a sua
caleca, oulios ao Ionge, oulios nais Ionge ainda, e conlinua a descolii-Ios,
cada vez nais ninscuIos, ponlinhos que, dii-se-ia, se eslenden poi
quiInelios e quiInelios, aliiluindo as dislncias enlie un e oulio una
nedida quase iguaI. Mas esla iIuso de ieguIaiidade e enganadoia, poique
nada e nais difciI de avaIiai do que a densidade de disliiluico dos voIleis
en voo: quando o conpaclo lando de pssaios paiece eslai piesles a
olscuiecei o ceu, voiagens de vazio apaiecen iepenlinanenle enlie os
pssaios.
Ouando se delen duianle aIguns ninulos na olseivaco da disposico
de cada un dos pssaios en ieIaco aos oulios, o senhoi IaIonai senle-se
pieso a una liana cuja conlinuidade se eslende unifoinenenle e sen

38
apiesenlai liechas, laI cono se eIe lanlen fizesse paile desse coipo en
novinenlo, un coipo conposlo poi cenlenas e cenlenas de coipos sepaiados,
cujo conjunlo no enlanlo un oljeclo uniliio, cono se fosse una nuven, ou
una coIuna de funo, ou un iepuxo, ou seja, cono se fosse quaIquei coisa que,
apesai da fIuidez da sua sulslncia, aIcancasse na foina una soIidez que Ihe e
pipiia. Mas lasla que eIe se ponha a seguii con o oIhai un pssaio, lonado
individuaInenle, paia que a dissociaco dos eIenenlos pievaIeca e a coiienle
peIa quaI se senlia lianspoilado, a coiienle peIa quaI se senlia suspenso, se
dissoIva: o efeilo e o de una veiligen, que o alinge na loca do eslnago.
TaI aconlece, poi exenpIo, quando o senhoi IaIonai, depois de se lei
convencido de que o lando de pssaios esl a voai na sua diiecco, pousa o
oIhai solie un pssaio que, peIo conliiio, se esl a afaslai, e desle paia un
oulio que lanlen se esl a afaslai, nas nuna diiecco difeienle, e en lieve
se apeicele de que lodos os voIleis que Ihe paiecian eslai a apioxinai-se
eslo na ieaIidade a fugii en lodas as diiecces, cono se eIe se enconliasse no
cenlio de una expIoso. Mas lasla que diiija os oIhos paia una oulia zona do
ceu e hei-Ios que se concenlian I no fundo, nun iedenoinho cada vez nais
denso e conpaclo, cono quando un nan escondido sol una foIha de papeI
aliai a IinaIha de feiio, conpondo desenhos que se loinan oia nais escuios
oia nais cIaios e que acalan poi se desfazei, deixando solie a foIha lianca
un saiapinlado de fiagnenlos dispeisos.
Una foina eneige finaInenle do confuso lalei de asas, avanca
loinando-se nais densa: e una foina ciicuIai, cono una esfeia, una loIha, o
laIo de una landa desenhada en que aIguen esl a pensai nun ceu de
pssaios, una avaIancha de asas que giia no ai e que inpIica no seu voIleai
lodos os pssaios que voan a sua voIla. Lsla esfeia conslilui, no espaco o
leiiiliio especiaI, un voIune en novinenlo enoine, e, un no inleiioi dos
seus Iiniles ~ que no enlanlo se conliaen e diIalan cono una supeifcie
eIslica ~, os esloininhos poden conlinuai a voai, cada un na sua pipiia
diiecco, desde que no aIleien a foina ciicuIai do conjunlo.
A un dado nonenlo o senhoi IaIonai apeiceleu-se de que o nneio
de seies que voIleian no inleiioi do gIolo esl a aunenlai iapidanenle, cono
se una concoiienle veIocssina despejasse neIe una nova popuIaco, con a
nesna iapidez da aieia que escoiie nuna cIepsidia. L una nova iajada de
esloininhos que lanlen lona una foina esfeiica, diIalando-se no inleiioi da
foina piecedenle. Mas dii-se-ia que a coeso do lando no iesisle paia aIen
de ceilas dinenses: de faclo, o senhoi IaIonai esl j a olseivai una
dispeiso dos voIleis solie os loidos do gIolo, aIis, so aulnlicos ionlos
que se alien e vo esvaziando a esfeia. MaI leve lenpo de dai poi isso e j a
figuia se dissoIveu.

39
As olseivaces dos pssaios suceden-se e nuIlipIican-se a un iilno
laI que paia as ieoidenai na sua neniia o senhoi IaIonai senle a
necessidade de as conunicai aos anigos. Tanlen os anigos ln quaIquei
coisa a dizei solie o assunlo, poique a lodos eIes j aconleceu inleiessaien-se
peIo fenneno, ou poique o seu inleiesse Ihes foi despeilado poi eIe. L un
assunlo que nunca se pode consideiai esgolado e, quando un dos anigos
pensa lei vislo aIguna coisa de novo ou lei de ieclificai una inpiesso
piecedenle, senle-se na oliigaco de leIefonai inedialanenle aos oulios. L
desle nodo que un vaiven de nensagens escoiie aliaves da iede leIefnica,
enquanlo o ceu e suIcado poi exeicilos de voIleis.
~ Visle cono conseguen senpie evilai-se uns aos oulios, nesno
quando voan nais ceiiados, nesno quando os seus peicuisos se ciuzan`
Iaiece que ln iadai!
~ No e veidade. Lnconliei na caIcada pssaios feiidos, agonizanles
ou noilos. So as vlinas dos choques en voo, inevilveis quando a
densidade e denasiado giande.
~ j peiceli poique e que ao fin da laide conlinuan a solievoai
lodos junlos esla zona da cidade. So cono os avies que andan as voIlas
solie os aeiopoilos a espeia de ieceleien o sinaI de pisla Iivie paia
aleiiaien. L poi isso que os venos a voai en cicuIos duianle lanlo lenpo:
eslo a espeia do seu luino, paia poisaien solie as ivoies onde vo passai a
noile.
~ Lu vi cono fazen quando descen a pique solie as ivoies. Andan
as voIlas no ceu, en espiiaI, e depois, un a un, piecipilan-se veIoznenle
paia a ivoie que escoIheian, liavan liuscanenle e poisan solie o iano.
~ No, os engaiiafanenlos do lifego aeieo no poden sei un
piolIena. Cada pssaio len una ivoie sua, un
iano e un Iugai solie o iano. Dislingue-o I de cina e ven poi aIi
alaixo.
~ Tn assin a visla lo apuiada`
~ Sei I... Nunca so leIefonenas Iongos, ale poique o senhoi IaIonai
esl senpie inpacienle poi voIlai ao leiiaco, cono se livesse nedo de peidei
aIguna fase decisiva.
Dii-se-ia agoia que os pssaios ocupan apenas aqueIa poico de ceu
que ainda e iIuninada peIos iaios do soI poenle. L, no enlanlo, oIhando
neIhoi, apeiceleno-nos de que o adensai e o iaiefazei dos voIleis se
desdolia cono una Ionga fila, onduIando ao venlo en ziguezague. Onde esla
fila se cuiva, o lando de pssaios paiece nais denso, cono se fosse un
enxane de aleIhas: onde se aIonga sen se loicei, exisle apenas un ponliIhado
de voos dispeisos.

4O
Una naie de escuiido sole do fundo das iuas, sulneigindo o
aiquipeIago de leIhas e cpuIas e leiiacos e casas en leiiacos e niianles e
canpaniios, ale que o Ilino cIaio desapaiece do ceu: e a suspenso de asas
negias dos invasoies ceIesles piecipila ale se confundii con o pesado voo dos
nescios e caganles ponlos ciladinos.


2.2 Pa!nmar vaI s cnmras

2.2.1 Um quI!n c mcIn dc banha dc gansn

A lanha de ganso apiesenla-se en fiascos de vidio, cada un dos quais,
segundo ieza una eliquela esciila a no, conlen dois nenlios de ganso
goido (una pala e una asa), lanha de ganso, saI e pinenla. Ieso Iquido: un
quiIo e quinhenlos. Na espessa e nacia liancuia que enche os fiascos, apIaca-
se o esliidoi do nundo: una sonlia escuia nasce do fundo do iecipienle e,
cono no nevoeiio da iecoidaco, deixa lianspaiecei os nenlios
desiinanados do ganso, diIudos na sua lanha.
O senhoi IaIonai esl na licha de una chaiculeiia de Iaiis. L epoca
de feslas, nas aqui o liopeI dos cIienles e haliluaI, nesno en epocas nenos
cannicas, poique esla e una das neIhoies Iojas gaslionnicas da capilaI, que
solievive niiacuIosanenle nun laiiio onde o niveIanenlo do coneicio de
nassa, os inposlos, o laixo iendinenlo dos consunidoies e agoia a ciise
desnanleIaian una a una as veIhas Iojas, sulsliluindo-as poi anninos
supeineicados.
Lnquanlo espeia na licha, o senhoi IaIonai conlenpIa os fiascos.
Tenla enconliai un Iugai nas suas iecoidaces paia o cassouIel, un denso
eslufado de caines e feijo, do quaI a lanha de ganso e un dos ingiedienles
essenciais: nas nen a neniia do paIadai nen a neniia cuIluiaI vn en
seu auxIio. L no enlanlo o none, a viso, a ideia, aliaen-no, iedespeilan neIe
una inslanlnea fanlasia, no lanlo na loca quanlo no eios: do neio de una
nonlanha de lanha de ganso suige una figuia feninina que unla de lianco a
peIe coi-de-iosa, e j eIe se inagina a si pipiio a aliii caninho en diiecco a
eIa poi enlie aqueIas densas avaIanchas e a aliac-Ia e a afundai-se con eIa.
LxpuIsa aqueIe incongiuenle pensanenlo da sua caleca, eigue o oIhai
ale ao leclo iecoleilo de saIsiches, que penden de giinaIdas nalaIcias cono
fiulos dos ianos do pas da alundncia. A sua voIla, poi loda a paile, solie
pialeIeiias de ninoie, a alundncia liiunfa nas foinas eIaloiadas da
civiIizaco e da aile. As coiiidas e os voos da chaineca fixan-se paia senpie

41
nas falias de ple de caca, sulIinando-se nuna lapecaiia de saloies. As
gaIanlinas de faiso enlenden-se en ciIindios cinzenlo-iosa, os quais paia
aulenlificai a sua oiigen, so encalecados poi duas palas passaiinhescas,
cono gaiias que se eslenden paia foia de un liaso heiIdico ou de una
peca de noliIiiio do Renascinenlo.
Aliaves dos invIucios de geIalina soliessaen as giandes pinlas de
liufa negia, poslas en fiIa cono loles solie o falo de un Iieiiol, cono nolas
de una paililuia, consleIando os iseos e vaiiados canleiios dos ples de fole
gias, dos saIanes, das leiiines, as gaIanlinas, os Ieques de saIno, as
aIcachofias guainecidas cono liofeus. O fio conduloi dos pequenos discos de
liufa unifica a vaiiedade das sulslncias, cono o negio dos falos de soiiee
nun laiIe de nscaias e assinaIa o liaje a iigoi dos aIinenlos.
Cinzenla e opaca e sisuda e, peIo conliiio, a genle que alie caninho
poi enlie os laIces, fiIliada poi enpiegadas veslidas de lianco, nais ou
nenos veIhas, de liusca eficincia. O espIendoi dos acepipes de saIno,
iespIandecenles de naionese, desapaiece engoIido peIos olscuios sacos de
conpias dos cIienles. No h dvida de que cada un desles ou deslas sale
exaclanenle aquiIo que quei, vai diieilo ao seu oljeclivo con una
deleininaco despida de inceilezas e iapidanenle aiiasa nonlanhas de voI-
au-venl, de pudins liancos, de chouiicos.
O senhoi IaIonai goslaiia de coIhei nos seus oIhaies un iefIexo do
fascnio daqueIes lesouios, nas as caias e os geslos so apenas inpacienles e
fugidios, geslos de pessoas concenliadas en si pipiias, de neivos lensos,
pieocupadas con aquiIo que h e aquiIo que no h. Nenhun deIes Ihe paiece
digno da gIiia panlagiueIica que se eslende ao Iongo das viliinas e solie os
laIces. A sua nolivaco assenla nuna avidez sen aIegiia nen juvenlude: e,
no enlanlo, una Iigaco piofunda, alvica, exisle enlie eIes e aqueIas conidas,
consulslanciais a eIes, caine da sua caine.
Apeicele-se de que esl a expeiinenlai un senlinenlo nuilo paiecido
con o cine: desejaiia que, dos seus laluIeiios, os ples de palo e de Ielie
denonsliassen que o piefeien a eIe en vez dos oulios, que ieconhecessen
neIe o nico que neiece os seus dons, aqueIes dons que a naluieza e a cuIluia
liansnilen poi heianca aliaves de niInios e que no deven caii en nos
piofanas! O sacio enlusiasno peIo quaI se senle invadido no sei laIvez o
sinaI de que eIe e s eIe e o eIeilo, o que foi locado peIa giaca, o nico que
neiece o nananciaI dos lens que liansloiden da coinucpia do nundo`
OIha a sua voIla, espeiando senlii viliai loda una oiqueslia de
saloies. No, no h nada que vilie. Todas aqueIas iguaiias despeilan en si
iecoidaces apioxinalivas e pouco dislinlas, a sua inaginaco no consegue
associai de un nodo inslinlivo os saloies as inagens e aos nones. Ieigunla a
si pipiio se a sua guIa no sei solieludo nenlaI, eslelica, sinlIica.

42
IiovaveInenle, conquanlo eIe ane con sinceiidade as geIalinas, as geIalinas
no o anan. Senle que o seu oIhai liansfoina lodas aqueIas viluaIhas nun
docunenlo da hisliia da civiIizaco, nun oljeclo de nuseu.
O senhoi IaIonai goslaiia que a licha avancasse nais depiessa. Sale
que, se passai ainda nais aIguns ninulos naqueIa Ioja, acalai poi se
convencei de que e eIe o piofano, o esliangeiio, que e eIe o excIudo.

2.2.2 O muscu dns qucIjns

O senhoi IaIonai esl na licha de una Ioja de queijos, en Iaiis.
Iielende conpiai ceilos queijinhos de calia que se conseivan en Ieo,
denlio de pequenos iecipienles lianspaienles, lenpeiados con especiaiias
viias e con ceilas eivas. A licha de cIienles piossegue ao Iongo de un laIco
onde se enconlian exposlos exenpIaies das especiaIidades nais insIilas e
nais diveisas. L una Ioja cujo soilido paiece queiei docunenlai lodas as
foinas de Iaclicnios que se possa inaginai: a laluIela SpeciaIiles
fiounagies, con aqueIe iaio adjeclivo, aicaico ou YeincuIo, pievine desde
Iogo que aqui se guaida a heianca de un salei acunuIado poi una
civiIizaco, aliaves de loda a sua hisliia e geogiafia.
Tis ou qualio iapaiigas de lala coi-de-iosa alenden os cIienles.
Assin que una deIas esl Iivie, lona a sua conla o piineiio da licha e
convida-o a expiinii os seus desejos: o cIienle decIaia o seu pedido e, nais
fieqenlenenle, aponla o que quei, desIocando-se peIa Ioja foia en diiecco
ao oljeclo dos seus apeliles, piecisos e conpelenles.
NaqueIe nonenlo, loda a licha avanca un passo en fienle: e quen
ale agoia linha eslado paiado ao Iado do Ieu dAuveigne iaiado de veide,
passa a eslai a aIluia do iian danoui, cuja aIvuia ielen coIados fios de
paIha secos: quen conlenpIava una loIa envoIvida en foIhas, pode
concenliai-se nun culo coleilo de cinza. H quen enconlie neslas foiluilas
elapas inspiiaco paia novos eslnuIos e novos desejos: nuda de ideia solie o
que eslava paia pedii ou junla aIgun ilen a sua Iisla: e h quen no se deixe
disliaii, nen sequei poi un inslanle, do seu oljeclivo e, paia esses, loda e
quaIquei sugeslo difeienle con que venhan a confionlai-se seive apenas
paia deIinilai, poi excIuso de pailes, o canpo daquiIo que leinosanenle
queien.
O espiilo de IaIonai osciIa enlie dois inpuIsos conliaslanles: aqueIe
que lende paia un conhecinenlo conpIelo, exauslivo, e que apenas podeiia
sei salisfeilo expeiinenlando lodas as quaIidades de queijos: e o que lende
paia una escoIha alsoIula, paia a idenlificaco do queijo que e o seu, un
queijo que ceilanenle exisle, nesno que eIe ainda o no saila ieconhecei (no

43
saila ieconhecei-se neIe). Ou enlo, laIvez no se liale de escoIhei o seu
pipiio queijo, nas sin de sei escoIhido. Lxisle una ieIaco iecpioca enlie
queijo e cIienle: cada queijo espeia o seu cIienle, lona a alilude nais indicada
paia o aliaii, con una fiineza ou gianuIosidade un lanlo ou quanlo aIlivas.
Ou, ao conliiio, deiielendo-se nun alandono de quen se iende.
Una sonlia de cunpIicidade viciosa paiia solie o anlienle: o
iequinle guslalivo e solieludo o iequinle oIfaclivo conhecen os seus
nonenlos de alandono, de fciI seduco, nos quais, os queijos, solie os seus
laluIeiios, paiecen ofeiecei-se cono se eslivessen solie os divs de un
Iupanai. Un esgai peiveiso afIoia no iegozijo con que se aviIla o oljeclo da
guIa, aliiluindo-Ihe eplelos infananles: ciollin, louIe de nione, loulon de
cuIolle.
No e esle o lipo de conhecinenlo que o senhoi IaIonai e nais dado a
apiofundai: no seu caso, laslai-Ihe-ia eslaleIecei a sinpIicidade de una
ieIaco fsica diiecla enlie honen e queijo. Mas se eIe en Iugai dos queijos v
nones de queijos, conceilos de queijos, significados de queijos, hisliias de
queijos, conlexlos de queijos, psicoIogias de queijos, se eIe ~ nais do que
salei ~ piessenle que alis de cada queijo exisle ludo islo, sucede que a sua
ieIaco se loina nuilo conpIicada.
A casa dos queijos iepiesenla paia IaIonai o nesno que una
encicIopedia paia un aulodidacla: podeiia nenoiizai lodos os nones, lenlai
una cIassificaco de acoido con as foinas ~ foina de salonele, de ciIindio,
de cpuIa, de loIa ~ de acoido con a consislncia ~ seco, ananleigado,
cienoso, en eslialos, conpaclo ~ de acoido con as naleiias eslianhas
nisluiadas con a casca ou con a pasla ~ passas, pinenla, nozes, geigeIin,
eivas, loIoies ~ nas islo no o apioxinaiia un s passo do veidadeiio
conhecinenlo, que ieside na expeiincia dos saloies, feila de neniia e de
inaginaco en conjunlo, e s na lase dessa expeiincia podeiia eslaleIecei
una escaIa de goslos e piefeincias e cuiiosidades e excIuses.
Ioi lis de cada queijo esl un piado de un dislinlo veide sol un
dislinlo ceu: piados inciuslados peIo saI que as naies da Noinandia
deposilan en cada enlaidecei: piados peifunados poi aionas, ao soI venloso
da Iiovenca: eslo dislinlos ielanhos, con as iespeclivas eslaluIaces e
liansunncias: eslo segiedos de piepaiaco liansnilidos aliaves dos secuIos.
Lsla Ioja e un nuseu: ao visil-Ia, o senhoi IaIonai senle, laI cono no Louvie,
que poi delis de cada un dos oljeclos exposlos esl a piesenca da civiIizaco
que Ihe deu foina e que deIe lona foina.
Lsla Ioja e un dicioniio: a Ingua e o sislena dos queijos no seu
conjunlo: una Ingua cuja noifoIogia iegisla decIinaces e conjugaces con
inuneiveis vaiianles e cujo Iexico apiesenla una iiqueza inesgolveI de
sinninos, usos idionlicos, conolaces e canlianles de significado, cono

44
lodas as Inguas aIinenlaies peIa conliiluico de cen diaIeclos. L una Ingua
feila de coisas: a nonencIaluia e en ieIaco a eIa un aspeclo exleiioi,
insliunenlaI: nas paia o senhoi IaIonai, apiendei un pouco de
nonencIaluia e senpie a piineiia nedida a lonai quando pielende
inoliIizai poi un nonenlo as coisas que desIizan dianle dos seus oIhos. Tiia
da aIgileiia un lIoco-de-nolas, una canela, coneca a escievei nones, a
assinaIai ao Iado de cada none una quaIificaco quaIquei que Ihe peinila
liazei a inagen a neniia: expeiinenla lanlen desenhai un esloco
sinlelico da foina. Lscieve pave dAiivauIl, anola loIoies veides, desenha
un paiaIeIeppedo achalado e solie un dos Iados anola ceica de 4 cn:
escieve Sl-Mauie, anola ciIindio cinzenlo gianuIoso con un palizinho
denlio e desenha-o, nedindo a oIho 2O cn: depois escieve ChalichoIi e
desenha un pequeno ciIindio.
~ Monsleui! Houhou! Monsieui! ~ Una joven vendedoia de queijo
enconlia-se a sua fienle, e eIe conlinua alsoivido peIo seu lIoco-de-nolas.
Chegou a sua vez, e na licha que se eslende paia lis deIe lodos olseivan o
seu conpoilanenlo incongiuenle, alanando a caleca con aqueIe ai, neio
iinico, neio inpacienle, con o quaI os halilanles das giandes cidades
consideian o nneio senpie ciescenle de deleis nenlais que se passeian
peIas iuas.
O pedido eIaloiado e guIoso que linha a inlenco de fazei escapa-se-
Ihe da neniia: laIluceia: iefugia-se no nais lvio, no nais lanaI, no nais
pulIicilado, cono se os aulonalisnos da civiIizaco de nassas no
espeiassen nais do que aqueIe seu nonenlo de inceileza paia o leien de
novo sol o seu podei.

2.2.3 O mrmnrc c n sanguc

As iefIexes que o laIho inspiia a quen I enlia con o seu saco das
conpias inpIican noces liansnilidas ao Iongo dos secuIos en viios ianos
do salei: a idoneidade das caines e dos laIhos, a neIhoi naneiia de cozinhai
cada pedaco, os iiluais que nos peinilen apIacai o ienoiso de pi fin a
oulias vidas a fin de nuliii a nossa. A sapincia do laIhe e a sapincia
cuIiniia peilencen as cincias exaclas, veiificveis con lase na expeiincia,
lendo en conla coslunes e lecnicas que vaiian de pas paia pas: a sapincia
saciificia, peIo conliiio, e doninada peIa inceileza, lendo aIen disso cado no
esquecinenlo h nuilos secuIos, nas pesa nas conscincias, olscuianenle,
cono una exigncia no expiessa. Una devoco ieveienle poi ludo aquiIo
que diz iespeilo a caine guia o senhoi IaIonai, que se piepaia paia conpiai
lis lifes. Rodeado peIos ninoies do laIho, peinanece cono se eslivesse

45
nun lenpIo, conscienle de que a sua exislncia individuaI e a cuIluia a que
peilence eslo condicionadas poi aqueIe Iugai.
A licha dos cIienles desIiza Ienlanenle ao Iongo do aIlo laIco de
ninoie, ao Iongo das pialeIeiias e das landeiias onde se aIinhan as pecas
de caine, cada una deIas con un cailo enfiado, onde se I o seu pieco e o
seu none.
Suceden-se assin o veineIho vivo da vaca, o coi-de-iosa cIaio da
vileIa, o veineIho pIido do loiiego, o veineIho escuio do poico. IIanejan
vaslas cosleIelas, iedondos loineds cuja espessuia se apiesenla foiiada poi
una liia de loucinho, lifes do Ionlo, geis e esleIlos, cosleIelas de pe,
ainadas con o seu punho de osso, chanles conpaclos e sen un fio de
goiduia, pedacos de caine de cozei con eslialos nagios e goidos, pecas de
caine paia assai que espeian peIo coideI que as vai oliigai a concenliaien-se
solie si pipiias: e depois as coies alenuan-se: escaIopes de vileIa, Ionlinhos,
pedacos da p e do peilo, cailiIagens: e eis-nos enliados no ieino das peinas
de loiiego: nais a fienle a aIvuia de una doliada, a nancha negia de un
fgado...
Alis do laIco, os honens do laIho, veslidos de lianco, lianden os
nachados de Inina liapezoidaI, os culeIos deslinados a coilai a caine e os
que seiven paia esfoIai, os seiioles paia coilai os ossos, os naileIos de caine
con que enpuiian os coIeanles caiacis coi-de-iosa no funiI da nquina de
picai caine. Dos ganchos penden coipos esquailejados, iecoidando que cada
gaifada faz paile de un sei a cuja inlegiidade vivenle foi aililiaiianenle
aiiancada.
Nun paineI penduiado na paiede, o peifiI de un loi apiesenla-se
cono una caila geogifica peicoiiida poi Iinhas fionleiiicas que deIinilan as
ieas de inleiesse coneslveI, que conpieenden a inleiia analonia do aninaI,
con a excIuso dos coinos e dos cascos. O napa do halilal hunano e esle, e
no o e nenos do que o pIanisfeiio do pIanela, sendo anlos piolocoIos que
deveiian sancionai os diieilos, que o honen se aliiluiu, de posse, pailiIha e
devoiaco sen iesduos dos conlinenles leiieslies e dos Ionlos do coipo
aninaI.
Conven dizei que a sinliose honen-loi aIcancou aliaves dos secuIos
un equiIliio pipiio (peinilindo as duas especies conlinuaien a nuIlipIicai-
se) ainda que esse equiIliio seja assineliico (e veidade que o honen piov a
nuliico do loi, nas no e oliigado a enliegai-se-Ihe cono aIinenlo) e
gaianliu o fIoiescei da civiIizaco dila hunana, a quaI, peIo nenos no que diz
iespeilo a una das suas pailes, deveiia dizei-se hunano-lovina (coincidenle
en paile con a hunano-ovina e ainda nais paiciaInenle con a hunano-
suna, de acoido con as aIleinalivas de una conpIicada geogiafia de
pioilices ieIigiosas). O senhoi IaIonai pailicipa nesla sinliose con una

46
Icida conscincia e una pIena aquiescncia: apesai de ieconhecei na caicaca
penduiada do loi a pessoa do seu pipiio iino esquailejado, nesno
ieconhecendo no coile do Ionlo a feiida que nuliIa a sua pipiia caine, sale
que e un cainvoio, condicionado peIa sua liadico aIinenlai a iecoIhei nun
laIho a pionessa da sua feIicidade guslaliva, a inaginai, olseivando eslas
falias aveineIhadas, as esliias que a chana deixai nos lifes na gieIha e o
piazei do denle ao coilai a filia loslada.
Un senlinenlo no excIui o oulio: o eslado de aIna de IaIonai na
licha do laIho e sinuIlaneanenle de aIegiia conlida e de lenoi, de desejo e de
iespeilo, de pieocupaco egosla e de conpaixo univeisaI, o eslado de aIna
que oulios laIvez expiinan na oiaco.


2.3 Pa!nmar nn jardIm znn!gIcn

2.3.1 A cnrrIda das gIrafas

O senhoi IaIonai, de visila ao jaidin zooIgico de Vincennes, pia en
fienle do iecinlo das giiafas. De vez en quando as giiafas aduIlas pen-se a
coiiei, seguidas peIas giiafas ciiancas, Iancan-se a caiga coiiendo quase ale a
iede do iecinlo, giian solie si pipiias, iepelen o peicuiso en giande
coiieiia unas duas vezes, e depois paian. O senhoi IaIonai no se cansa de
olseivai a coiiida das giiafas, fascinado peIa desainonia dos seus
novinenlos. No consegue decidii se eIas gaIopan ou se liolan, poique o
passo das palas posleiioies no len nada a vei con o das anleiioies. As palas
anleiioies, desengoncadas, cuivan-se ale ao peilo e desdolian-se ale ao cho,
cono se eslivessen indecisas solie quais das lanlas ailicuIaces que possuen
devessen doliai naqueIe deleininado inslanle. As palas posleiioies, nuilo
nais cuilas e igidas, seguen-nas aos saIlos, un lanlo ou quanlo enviesadas,
cono se fossen peinas de pau, ou nuIelas cIaudicanles, nas assin cono se
eslivessen a liincai, cono se soulessen que so luiIescas. Lnlielanlo o
pescoco eslendido paia a fienle laIanca paia cina e paia laixo, cono se fosse
o liaco de una giua, sen que se consiga eslaleIecei una ieIaco enlie os
novinenlos das palas e esle oulio novinenlo do pescoco. H depois lanlen
un soIavanco da gaiupa, nas esle no passa do novinenlo do pescoco que
faz aIavanca solie o ieslo da coIuna veileliaI.
A giiafa paiece sei un necanisno consliudo aliaves da unio de
giandes pedacos piovenienles de nquinas heleiogeneas nas que apesai
disso funciona peifeilanenle. O senhoi IaIonai, conlinuando a olseivai as
giiafas na sua coiiida, apeicele-se de que exisle una conpIicada hainonia

47
que conanda aqueIa paleada desainnica, que h una piopoico inleina que
Iiga enlie si as nais vislosas despiopoices analnicas, que una giaca naluiaI
acala poi soliessaii daqueIes novinenlos desajeilados. O eIenenlo
unificadoi e dado peIas nanchas do pIo, disposlas en figuias iiieguIaies nas
honogneas, con conloinos definidos e anguIosos: eslas nanchas conciIian-
se enlie si cono un exaclo equivaIenle gifico dos novinenlos segnenlados
do aninaI. Mais do que de nanchas, devei-se-ia faIai de un nanlo negio, cuja
unifoinidade e coilada poi esliias cIaias, que se alien seguindo un desenho
en foina de Iosangos: una desconlinuidade de pignenlaco que anuncia j a
desconlinuidade dos novinenlos.
Nesla aIluia, a fiIha do senhoi IaIonai, que j h laslanle lenpo se
cansou de olseivai as giiafas, aiiasla-o en diiecco a giula dos pingins. O
senhoi IaIonai, a quen os pinguins piovocan angslia, segue-a de n
vonlade, peigunlando-se a si nesno o poiqu do seu inleiesse peIas giiafas.
TaIvez poique o nundo que exisle a sua voIla se nove de una foina
desainnica e eIe conlinua a espeiai descoliii neIe un desgnio, una
conslanle. TaIvez poique eIe pipiio senle que avanca Ievado poi inpuIsos
no cooidenados da nenle, que paiecen no lei nada que vei uns con os
oulios e que so cada vez nais difceis de fazei enquadiai nun quaIquei
nodeIo de hainonia inleiioi.

2.3.2 O gnrI!a a!bInn

No jaidin zooIgico de aiceIona exisle o nico exenpIai que se
conhece no nundo de goiiIa aIlino, un goiiIa da Aneiica LqualoiiaI. O
senhoi IaIonai alie caninho poi enlie a nuIlido que se agIoneia no seu
paviIho. Ioi delis de una vidiaca, Copilo de Nieve (IIoco de Neve,
assin Ihe chanan) e una nonlanha de caine e de pIo lianco. Senlado conlia
una paiede, o goiiIa esl a apanhai soI. A nscaia faciaI e de un coi-de-iosa
hunano, suIcada de iugas: lanlen o peilo noslia una peIe sen pIos e
iosada, cono a dos honens de iaca lianca. AqueIa caia de feices enoines, de
giganle liisle, voIla-se de vez en quando paia a nuIlido dos visilanles que
eslo paia I do vidio, a nenos de un nelio de dislncia: un Ienlo oIhai
caiiegado de desoIaco e de pacincia e de ledio, un oIhai que expiine loda a
desoIaco de sei cono se e, nico exenpIai no nundo de una foina no
escoIhida, no anada, lodo o cansaco de se caiiegai solie os.onlios a sua
pipiia singuIaiidade, lodo o desgoslo de ocupai o espaco e o lenpo con a
sua pipiia piesenca, lo enlaiacanle e lo vislosa.
A vidiaca peinile vei un iecinlo ciicundado poi aIlas paiedes de
aIvenaiia que Ihe do un aspeclo de plio de piiso nas que e, na ieaIidade, o
jaidin da casa-jauIa do goiiIa, do soIo do quaI se eIeva una ivoie laixa

48
sen foIhas e una escada de feiio cono as que exislen nos ginsios. Mais paia
o fundo do pequeno plio, esl a fnea, una giande goiiIa negia con un
lel, iguaInenle negio, nos liacos: a liancuia do pIo no se heida. Copilo
de Nieve conlinua a sei o nico aIlino enlie lodos os goiiIas.
Lncanecido e inveI, o goiiIa evoca na nenle do senhoi IaIonai una
anliguidade inenoiiaI, cono as nonlanhas ou as piinides. Na ieaIidade, e
un aninaI ainda joven e e apenas o conliasle enlie o vuIlo coi-de-iosa e o
peIo cuilo e aIvo que Ihe seive de noIduia, e solieludo as iugas en iedoi dos
oIhos, que Ihe confeien una apaincia de veIho. Ouanlo ao ieslo, Copilo de
Nieve apiesenla nenos seneIhancas en ieIaco ao honen do que oulios
Iiinalas: en Iugai do naiiz, as naiinas escavan un dupIo alisno: as nos,
peIudas e ~ dii-se-ia ~ pouco ailicuIadas, na exlienidade de liacos nuilo
Iongos e igidos, so ainda na ieaIidade duas palas e cono lais o goiiIa as usa
quando caninha, apoiando-se no soIo cono un quadipede.
Agoia esles liacos-palas apeilan conlia o peilo un pneu de
aulonveI. No enoine vazio das suas hoias, Copilo de Nieve no alandona
nunca aqueIe pneu. O que sei esle oljeclo paia eIe` Un liinquedo` Un
feliche` Un laIisn` A IaIonai paiece-Ihe conpieendei peifeilanenle o
goiiIa, a sua necessidade de lei una coisa que possa seguiai conlia si
enquanlo ludo Ihe foge, una coisa con a quaI possa apIacai a angslia do
isoIanenlo, da difeienca, da condenaco de sei senpie consideiado un
fenneno vivo, lanlo peIas suas fneas e peIos seus fiIhos cono peIos
visilanles do jaidin zooIgico.
A fnea lanlen possui un pneu de aulonveI, nas esle e paia eIa
un oljeclo de uso, con o quaI nanlen una ieIaco pilica e sen piolIenas:
esl senlada denlio deIe cono se fosse una poIliona, lonando soI enquanlo
vai calando o seu fiIhole. Iaia Copilo, de Nieve, peIo conliiio, o conlaclo
con o pneu paiece lei quaIquei coisa de afeclivo, de possessivo, duna foina
que e de aIgun nodo sinlIica. AqueIe conlaclo pode aliii-Ihe un caninho
na diiecco daquiIo que e paia o honen a piocuia de una sada paia o pavoi
de vivei: o inveslii-se a si pipiio nas coisas, o ieconhecei-se nos sinais, o
liansfoinai o nundo nun conjunlo de snloIos: quase cono un piineiio
aIvoiecei da cuIluia na Ionga noile lioIgica. Iaia isso, o goiiIa aIlino dispe
apenas de un pneu de aulonveI, un ailefaclo de pioduco hunana,
eslianho a si pipiio, piivado de quaIquei polenciaIidade sinlIica, despido
de significados alsliaclos. Ninguen, ao conlenpI-Io, diiia que se pudesse
exliaii deIe giande coisa. L, no enlanlo, que coisa neIhoi do que un cicuIo
vazio podei assunii lodos os significados que se Ihe queiian aliiluii` TaIvez
que ao idenlificai-se neIe o goiiIa esleja a leiia de alingii no fundo do siIncio
as nascenles de onde enana a Iinguagen, de eslaleIecei un fIuxo de ieIaces
enlie os seus pensanenlos e a iiiedulveI e suida evidncia dos faclos que
deleininan a sua vida...

49
Una vez sado do jaidin zooIgico, o senhoi IaIonai no consegue
afaslai da sua nenle a inagen do goiiIa aIlino. Lxpeiinenla faIai solie eIe
con as pessoas que vai enconliando, nas no consegue fazei-se esculai poi
ninguen. A noile, quei nas hoias de insnia quei duianle os lieves sonhos, o
goiiIa conlinua a apaiecei-Ihe. TaI cono o goiiIa len o seu pneunlico que
Ihe seive de supoile langveI paia un deIiianle discuiso sen paIavias pensa
eIe ~ lanlen eu lenho esla inagen de un goiiIa lianco. Todos fazenos
giiai enlie as nossas nos un veIho pneu vazio, aliaves do quaI
pielendeianos aIcancai aqueIe senlinenlo Ilino a que as paIavias no
chegan.

2.3.3 A nrdcm dns cscamfcrns

O senhoi IaIonai goslaiia de enlendei poique e que as iguaiias o
aliaen: quando esl en Iaiis, vai de vez en quando visilai o paviIho dos
iepleis do jaidin das IIanlas: nunca fica decepcionado: aquiIo que a viso de
una iguaiia len paia si de exliaoidiniio, aIis, de nico, e paia eIe len cIaio:
nas senle que h quaIquei coisa nais e no sale dizei o que e.
A Iguana e iecoleila poi una peIe veide que se diiia lecida de
pequenssinas escanas saiapinladas. Lsla peIe e excessiva: no pescoco, nas
palas, foina piegas, loIsas, laIes, cono un veslido que deveiia sei adeienle
e que acala poi pendei poi lodos os Iados. Ao Iongo da espinha doisaI suige
una ciisla denlada, que se pioIonga ale a cauda, a cauda e iguaInenle veide,
ale un ceilo ponlo, e depois, a nedida que se vai aIongando, vai peidendo
cada vez nais a coi, segnenlando-se en aneis de lons aIleinados: caslanho-
cIaio e caslanho-escuio. O oIho alie e fecha, nun focinho coleilo de escanas
veides, e e esle oIho evoIudo, dolado de oIhai, de alenco, de liisleza, que
d a ideia de que un oulio sei esl escondido sol aqueIa apaincia de diago:
un aninaI nais paiecido con aqueIes con os quais lenos aIguna
faniIiaiidade, una piesenca viva, nenos dislanle de ns do que nos possa
paiecei...
Depois, oulias ciislas espinhosas sol o queixo, duas pIacas liancas e
iedondas no pescoco, cono se peilencessen a un apaieIho acslico: una
quanlidade enoine de acessiios e lugigangas, apeifeicoanenlos e
guainices defensivas, un nosliuiio de foinas disponveis no ieino aninaI e
piovaveInenle lanlen noulios ieinos, denasiadas coisas paia se
enconliaien lodas en cina de un nico licho: afinaI, paia que seive ludo
islo` seivii paia nascaiai aIguen que nos olseiva de denlio`
As palas anleiioies, con cinco dedos, faiian pensai nais en gaiias do
que en nos, se no eslivessen inpIanladas en aulnlicos liacos,

5O
nuscuIados e len nodeIados: j no se pode dizei o nesno das palas
posleiioies, Iaigas e noIes, con dedos que paiecen ianificaces vegelais.
Mas o aninaI, no seu conjunlo, nesno do fundo do seu iesignado loipoi,
liansnile apesai de ludo una inagen de foica.
O senhoi IaIonai s paiou na viliina do Iguana iguana aps lei
conlenpIado una oulia que linha dez pequenas iguanas agaiiadas unas as
oulias, liocando conlinuanenle de posico enlie si con geis novinenlos de
coloveIos e de joeIhos, lodas eslicadas no senlido do conpiinenlo: a peIe e de
un veide liiIhanle, con un pequeno ponlo liiIhanle no Iugai das gueIias,
una laila lianca seiiiIhada, oIhos cIaios, aleilos en lono da pupiIa negia.
Ln seguida, o Vaiano das savanas, que se esconde na aieia da sua pipiia coi:
o Teku ou Tupinanlis, negio-anaieIado, quase un caino: o CoidiIo, giganle
afiicano de escanas ponliagudas e densas cono pIo ou foIhas, coi do deseilo,
lo concenliado no seu piopsilo de se aulo-excIuii do nundo que se enioIa
en cicuIo, conpiinindo a cauda conlia a caleca. A caiapaca, veide-cinzenla
poi cina e lianca poi laixo, de una lailaiuga ineisa na gua de un aquiio
lianspaienle, paiece noIe, cainosa: o focinho agucado apaiece a espieilai,
cono se sasse de un coIaiinho engonado.
A vida no paviIho dos iepleis paiece sei un despeidcio de foinas
sen esliIo, sen pIanificaco, onde ludo e possveI, e onde lichos e pIanlas e
iochas liocan enlie si escanas, acIeos, concieces, e onde, enlie as infinilas
conlinaces possveis, apenas aIgunas ~ laIvez exaclanenle as nais
inciveis ~, se fixan, iesislen ao fIuxo que as desfaz e as voIla a nisluiai e a
nodeIai: e Iogo cada una deslas foinas se loina o cenlio de un nundo,
sepaiada paia senpie das oulias, laI cono aqui, na fiIa das auIas-viliinas do
jaidin zooIgico: e nesle nneio finilo de nodos de sei, cada un
deIesidenlificado nuna sua nonsliuosidade, e necessidade, e leIeza, consisle
a nica oiden que se pode ieconhecei no nundo. A saIa das iguaiias no
jaidin das IIanlas, con as suas viliinas iIuninadas onde iepleis
senidespeilos se esconden enlie ianos e iochas e aieia da sua fIoiesla
oiiginiia ou do deseilo, espeIha a oiden do nundo, seja essa o iefIexo do ceu
das ideias na leiia ou a nanifeslaco exleiioi do segiedo da naluieza das
coisas, da noina escondida no fundo daquiIo que exisle.
Sei esle anlienle, nais do que os iepleis, aquiIo que olscuianenle
aliai o senhoi IaIonai` Un caIoi hnido e noIe inpiegna a alnosfeia cono
una esponja: un cheiio acie, pesado, nausealundo, oliiga a suslei a
iespiiaco: a sonlia e a Iuz eslagnan, nuna nisluia inveI de dias e de
noiles: seio eslas as sensaces de quen se deliuca paia foia do hunano`
Iaia I do vidio de cada jauIa esl o nundo de anles do honen ou de depois
do honen, denonsliando que o nundo do honen no e eleino e no e o
nico. Sei paia se dai conla disso con os seus pipiios oIhos que o senhoi

51
IaIonai passa en ievisla esles eslluIos en que doinen piles, loas,
cascveis dos lanlus, seipenles ailoicoIas das einudas`
Mas cada viliina e apenas una anoslia nnina dos nundos de que o
honen esl excIudo, aiiancada a una conlinuidade naluiaI que podeiia ale
nunca lei exislido, poucos nelios clicos de alnosfeia,.que eIaloiados
necanisnos nanln a un ceilo giau de lenpeialuia e hunidade. Ioilanlo,
cada exenpIai desle lesliiio anlediIuviano e nanlido con vida,
ailificiaInenle, quase cono se fosse una hiplese da nenle, un piodulo da
inaginaco, una consliuco da Iinguagen, una aigunenlaco paiadoxaI,
visando denonsliai que o nico nundo veidadeiio e o nosso...
O senhoi IaIonai senle iepenlinanenle o desejo de saii paia o ai Iivie,
cono se s agoia o cheiio dos iepleis se livesse loinado insupoilveI. Ten de
aliavessai a giande saIa dos ciocodiIos, onde se aIinha una fiIa de lanques
sepaiados poi laiieiias. Na paile seca que fica ao Iado de cada lanque, jazen
os ciocodiIos, sozinhos ou aos casais, de coi laca, alaiiacados, hoiiendos,
pesadanenle eslendidos, espaInados conlia o pavinenlo ao Iongo de loda a
exlenso dos seus focinhos ciueis, dos fiios venlies, das giandes caudas.
Iaiecen eslai lodos adoinecidos, nesno aqueIes que nanln os oIhos
aleilos, ou laIvez lodos con insnias, nuna desoIaco alnila, nesno con os
oIhos fechados. De vez en quando, un deIes osciIa Iigeiianenle, eigue-se un
ludo nada solie as cuilas palas, escoiiega solie a loida de un lanque, deixa-
se caii con un laque suido Ievanlando una onda, fIulua seni-ineiso na
gua, inveI, laI cono anles. Sei una desnesuiada pacincia, a deIes, ou un
desespeio sen fin` O que sei que espeian, ou o que e que deixaian de
espeiai` Ln que lenpo eslo sulneisos` No lenpo da especie, ioulado a
coiiida das hoias que se piecipilan desde o nascinenlo ale a noile do
indivduo` Ou no lenpo das eias geoIgicas, que desIoca os conlinenles e
consoIida a ciosla das leiias eneisas` Ou no Ienlo aiiefecei dos iaios do soI`
O pensanenlo de un lenpo foia da nossa expeiincia e insupoilveI. IaIonai
apiessa-se a saii do paviIho dos iepleis, que apenas se pode fieqenlai de
vez en quando e de fugida.

52
3 Os sI!ncIns dc Pa!nmar

3.1 As vIagcns dc Pa!nmar

3.1.1 O cantcIrn dc arcIa

Un pequeno plio iecoleilo poi una aieia lianca de gio giosso,
quase cascaIho, suIcada poi Iinhas paiaIeIas e cicuIos concnliicos,
desenhados a ancinho en loino de cinco giupos iiieguIaies de pedias ou de
iochedos laixos. Tiala-se de un dos nonunenlos nais fanosos da civiIizaco
japonesa, o jaidin de iochas e aieia do lenpIo RvoanjI de Kvolo, a lpica
inagen da conlenpIaco do alsoIulo que se aIcanca con os neios nais
sinpIes e sen iecoiiei a conceilos expiinveis poi paIavias, segundo os
ensinanenlos dos nonges Zen, a seila nais espiiiluaI do ludisno.
O iecinlo ieclanguIai de aieia incoIoi e iodeado, en lis dos seus Iados,
poi paiedes encinadas poi leIhas, paia aIen das quais se ven ivoies
veidejanles. ao Iongo do quailo Iado esl un esliado de nadeiia con degiaus
onde o plIico pode passai e paiai e senlai-se. Se o nosso oIhai inleiioi
peinanecei alsoilo na viso desle jaidin expIica o piospeclo que e ofeiecido
aos visilanles en japons e en ingIs, assinado peIo alade do lenpIo ~
senlii-nos-enos despidos da ieIalividade do nosso eu individuaI, ao nesno
lenpo que a inluico do Lu alsoIulo nos enchei de seiena suipiesa,
puiificando as nossas nenles ofuscadas.
O senhoi IaIonai esl disposlo a seguii esles conseIhos con confianca
e senla-se nos degiaus, olseiva as iochas una poi una, segue as onduIaces
solie a aieia lianca, deixa que a hainonia indefinveI que Iiga os eIenenlos
do quadio o v invadindo a pouco e pouco.
Ou seja: piocuia inaginai lodas eslas coisas laI cono as senlii aIguen
que pudesse concenliai-se na conlenpIaco do jaidin Zen en soIido e
siIncio. Ioique ~ linhano-nos esquecido de o dizei ~ o senhoi IaIonai esl
conpiinido solie o esliado, no neio de cenlenas de visilanles que o
enpuiian de lodos os Iados, oljeclivas de cnaias fologificas e de nquinas
de fiInai que alien caninho poi enlie coloveIos, joeIhos e oieIhas da
nuIlido, enquadiando as iochas e a aieia de lodos os nguIos possveis,
iIuninados peIa Iuz naluiaI ou peIos fIash. MuIlides de pes caIcados con
neias de I saIlan poi cina deIe (os sapalos, cono senpie aconlece no Iapo,
so deixados a enliada), pioIes nuneiosas so enpuiiadas paia a piineiia fiIa
poi pais con espiilo pedaggico, landos de esludanles, en unifoine,
enpuiian-se, ansiosos poi digeiii o nais depiessa possveI a visila escoIslica

53
ao nonunenlo fanoso: visilanles diIigenles veiifican, con o vaiven ilnico
da caleca, se ludo aquiIo que esl esciilo no guia luislico coiiesponde a
ieaIidade e se ludo aquiIo que se v na ieaIidade esl esciilo no guia.
Iodenos vei o jaidin de aieia cono un aiquipeIago de iIhas
iochosas na inensidade do oceano, ou enlo cono cunes de aIlas nonlanhas
que eneigen de un nai de nuvens. Iodenos v-Io cono un quadio
enoIduiado peIas paiedes do lenpIo, ou esqueceino-nos da noIduia e
convenceino-nos de que o nai de aieia se expande sen Iiniles e colie o
nundo inleiio.
Lslas insliuces de uliIizaco eslo conlidas no piospeclo e paiecen
ao senhoi IaIonai peifeilanenle pIausveis e inedialanenle apIicveis, sen
esfoico, desde que se esleja deveias seguio de lei una individuaIidade que se
possa despii e de eslai a oIhai o nundo do inleiioi de un eu que se possa
dissoIvei, loinando-se apenas oIhai. Mas e exaclanenle esle ponlo de pailida
que exige un esfoico de inaginaco supIenenlai, dificIino de efecluai
quando o nosso pipiio eu e agIulinado poi una nuIlido conpacla, que oIha
aliaves do seus niI oIhos e peicoiie solie os seus niI pes o ilineiiio
oliigaliio da visila luislica.
ConcIui-se poilanlo que as lecnicas nenlais Zen, deslinadas a aIcancai
o Iinile exlieno da huniIdade, a dislanciaco en ieIaco a quaIquei foina de
posse e oiguIho, ln necessaiianenle cono lase o piiviIegio aiislocilico,
piessupondo o individuaIisno, con nuilo espaco e nuilo lenpo a voIla de
cada un, e os hoiizonles de una soIido sen nsia.
Mas esla concIuso, que conduz ao haliluaI Ianenlo peIo paiaso
peidido, sulneigido peIo aIasliai da civiIizaco de nassa, paiece denasiado
fciI ao senhoi IaIonai. Iiefeie enveiedai poi una via nais difciI, piocuiai
apanhai aquiIo que o jaidin Zen Ihe pode dai e oIh-Io na nica siluaco en
que eIe pode sei oIhado hoje, ou seja, eslendendo o seu pescoco poi enlie
oulios pescocos.
L que v eIe` V a especie hunana na eia dos giandes nneios, que se
eslende nuna nuIlido niveIada nas, no enlanlo, feila de individuaIidades
dislinlas, laI cono esle nai de gios de aieia que sulneige a supeifcie do
nundo... V o nundo, apesai disso, conlinuai a nosliai as coslas iochosas da
sua naluieza, indifeienle ao deslino da hunanidade, a sua duia sulslncia,
iiiedulveI a quaIquei assiniIaco hunana... V as foinas en que a aieia
hunana se agiega lendeien paia una disposico segundo Iinhas de
novinenlo, desenhos que conlinan ieguIaiidade e fIuidez con as naicas
iecliIneas ou ciicuIaies de un ancinho... L enlie hunanidade-aieia e nundo-
iochedo, inlui-se una hainonia possveI, cono enlie duas hainonias no
honogneas: a do no hunano, nun equiIliio de foicas que paiece no

54
coiiespondei a quaIquei desgnio: a das esliuluias hunanas, que aspiia a una
iacionaIidade de conposico geoneliica ou nusicaI, nunca definiliva...

3.1.2 5crcntcs c cavcIras

Ln viagen peIo Mexico, o senhoi IaIonai visila as iunas de TuIa,
anliga capilaI dos ToIlecas. L aconpanhado poi un anigo nexicano,
conhecedoi apaixonado e eIoqenle das civiIizaces pie-coIonlianas, que Ihe
vai conlando as leIssinas Iendas de OuelzaIcoalI.
Anles de se loinai un deus, OuelzaIcoalI foi un iei que leve en TuIa a
sua coile: deIa ieslan ainda una seiie de coIunas liuncadas, en loino de un
inpIvio, un pouco a noda dos paIcios da Rona anliga.
O lenpIo da LslieIa da Manh e una piinide en degiaus. No aIlo
eIevan-se qualio caiilides ciIndiicas, dilas alIanles, que iepiesenlan o
deus OuelzaIcoalI cono LslieIa da Manh (poi causa de una loiloIela que
liazen nas coslas, snloIo da eslieIa) e qualio coIunas escuIpidas, que
iepiesenlan a Seipenle LnpIunada, ou seja, senpie o nesno deus, sol a
foina de aninaI.
Tudo islo deve sei lido poi veidadeiio sen quaisquei piovas: poi
oulio Iado, seiia difciI denonsliai o conliiio. Na aiqueoIogia nexicana, cada
esllua, cada oljeclo, cada laixo-ieIevo, significan aIguna coisa que significa
aIguna coisa que poi sua vez significa aIguna coisa. Un aninaI o, un deus
que significa una eslieIa que significa un eIenenlo ou una quaIidade
hunana e assin sucessivanenle. Lslanos no nundo da esciila piclogifica, os
anligos Mexicanos, paia escieveien, desenhavan figuias e, nesno quando
desenhavan, eia cono se escievessen: cada figuia apiesenla-se cono un
enigna a decifiai. Ale nesno os fiisos nais alsliaclos e geoneliicos que se
enconlien na paiede de un lenpIo poden sei inleipielados cono selas se
neIes se pudei vei un nolivo de Iinhas pailidas, ou cono una sucesso
nuneiica, de acoido con a naneiia cono esses nesnos fiisos se suceden.
Aqui en TuIa os laixos-ieIevos iepelen figuias aninais esliIizadas: jaguaies,
coioles. O anigo nexicano delen-se en cada pedia, liansfoinando-a en
ieIalo csnico, en aIegoiia, en iefIexo noiaI.
Una luina de esludanles desfiIa enlie as iunas: iapazoles con feices
de ndio, piovaveInenle descendenles dos consliuloies daqueIes lenpIos,
veslidos con una sinpIes faida lianca lipo lov-scoul, con Iencos azuis. Os
iapazes so guiados poi un piofessoi que no e nuilo nais aIlo do que eIes e
pouco nais aduIlo, que apiesenla a nesna caia noiena, iedonda e inveI.
Solen os aIlos degiaus da piinide, deln-se sol as coIunas, o piofessoi diz
a que civiIizaco peilencen, a que secuIo, en que pedia eslo escuIpidas e en

55
seguida concIui: No se sale o que queien dizei e o giupo de aIunos desce
alis deIe. Ao pe de cada esllua, ao pe de cada figuia escuIpida solie un
laixo-ieIevo ou solie una coIuna, o piofessoi foinece aIguns dados facluais e
aciescenla invaiiaveInenle: No se sale o que queien dizei.
Lnconlian agoia un chac-nooI, lipo de esllua laslanle conun: una
figuia hunana senipiosliada seguia un laluIeiio: eia solie aqueIe laluIeiio,
dizen unnines os peiilos, que eian apiesenlados os coiaces
ensangenlados das vlinas dos saciifcios hunanos. Lslas eslluas, poi si s,
podeiian iguaInenle sei vislas cono lonacheiies e alaiiacados lonecos: nas
o senhoi IaIonai, cada vez que v una deIas, no consegue deixai de senlii
caIafiios.
Iassa a fiIa dos esludanles. L o Iiofessoi: Lslo es un chac-nooI. No se
sale Io que quieie decii. L passa a fienle.
O senhoi IaIonai, apesai de seguii as expIicaces do anigo que o guIa,
acala senpie poi se ciuzai con os esludanles e ouvii as paIavias do piofessoi.
Iica fascinado peIa iiqueza das iefeincias niloIgicas do anigo: o jogo do
inleipielai, a Ieiluia aIegiica, senpie Ihe paieceu un soleiano exeiccio da
nenle. Mas senle-se iguaInenle aliado peIa alilude oposla do neslie-escoIa:
aquiIo que Ihe paieceia no incio una expedila faIla de inleiesse vai-se
ieveIando aos seus oIhos cono una posluia cienlfica e pedaggica, una
opco nelodoIgica desle joven giave e consciencioso, una iegia a que no
quei ienunciai. Una pedia, una figuia, un sinaI, una paIavia, que nos
chegan isoIados do seu conlexlo, so apenas aqueIa pedia, aqueIa figuia,
aqueIe sinaI ou paIavia: podenos lenlai defini-Ios, desciev-Ios enquanlo lais,
e lasla: se, paia aIen da face que nos apiesenlan, ln lanlen una face
escondida, no nos e dado sal-Io. A iecusa de concelei nais do que aquiIo
que eslas pedias nos noslian e laIvez o nico nodo possveI de denonsliai
iespeilo peIo seu segiedo: lenlai adivinhai e piesunco, una liaico aqueIe
aulnlico significado peidido.
Alis da piinide passa un coiiedoi, una especie de liincheiia de
Iigaco enlie dois nuios, un de leiia lalida, oulio de pedia escuIpida: o
Muio das Seipenles. L laIvez a nais leIa peca de TuIa: no fiiso en ieIevo
suceden-se as seipenles, cada una das quais len una caveiia nas nandluIas
aleilas, cono se eslivesse paia a devoiai.
Iassan os iapazes. L o piofessoi: Lsle e o nuio das seipenles. Cada
seipenle len na loca una caveiia. No se sale o que significan.
O anigo de IaIonai no se conlen: Ai isso e que sale! L a
conlinuidade da vida e da noile, as seipenles so a vida, as caveiias so a
noile: a vida que e vida poique liaz consigo a noile e a noile que e noile,
poique sen noile no h vida...

56
Os iapazoles ouven de loca aleila, os oIhos negios liiIhan alnilos.
O senhoi IaIonai pensa que loda a liaduco iequei una oulia liaduco e
assin sucessivanenle. Ieigunla a si nesno: Oue significava noile, vida,
conlinuidade, passagen, paia os anligos ToIlecas` L que pode queiei dizei
paia esles jovens` L paia nin` L no enlanlo sale que nunca podei sufocai
en si a vonlade de liaduzii, de passai de una Iinguagen paia oulia, de
figuias concielas paia paIavias alsliaclas, de snloIos alsliaclos paia
expeiincias concielas, de lecei e ielecei una iede de anaIogias. No
inleipielai e inpossveI, laI cono e inpossveI inpedii-se de pensai.
Assin que os esludanles desapaiecen alis de una esquina, a voz
olslinada do pequeno piofessoi faz-se ouvii de novo: No es veidad, no e
veidade aquiIo que vos disse aqueIe seoi. No se sale o que significan.

3.1.3 A antufa dcsIrmanada

Ln viagen poi un pas do Oiienle, o senhoi IaIonai conpiou nun
lazai un pai de panlufas. De voIla a casa, expeiinenla caIc-Ias: descolie que
una panlufa e nais Iaiga do que a oulia e que Ihe cai do pe. Recoida o veIho
vendedoi senlado solie os caIcanhaies nun nicho do lazai, dianle de un
nonle de panlufas de viias dinenses, lodas nisluiadas: iev-o enquanlo
ievoIve a piIha de panlufas ale enconliai una que siiva no seu pe, fazendo-Iha
expeiinenlai, voIlando a ievoIvei o nonle e enliegando-Ihe a suposla
conpanheiia da piineiia, que eIe aceila sen expeiinenlai.
TaIvez agoia ~ pensa o senhoi IaIonai ~ un oulio honen esleja
caninhando poi aqueIe pas con duas panlufas desiinanadas. L v una
sonlia fianzina que peicoiie o deseilo coxeando, con una panlufa que Ihe
foge do pe a cada passo, ou enlo que Ihe fica denasiado apeilada,
piendendo-Ihe un pe lodo loicido. TaIvez eIe lanlen esleja a pensai en
nin nesle nonenlo, espeiando enconliai-ne paia piocedei a lioca. A ieIaco
que nos Iiga e nais conciela e cIaia do que giande paile das ieIaces que se
eslaleIecen enlie os seies hunanos. L no enlanlo nunca nos enconliaienos.
Decide conlinuai a usai aqueIas panlufas desiinanadas poi soIidaiiedade con
o seu ignolo conpanheiio de desvenluia, paia nanlei viva esla
conpIenenlaiidade To pieciosa, esle iefIexo de passos cIaudicanles que vai
de un conlinenle ao oulio.
Delen-se solie esla inagen, nas sale que eIa no coiiesponde a
veidade. Una avaIancha de panlufas cosidas en seiie ven peiiodicanenle
iealaslecei o nonle do veIho neicadoi daqueIe lazai. No fundo do nonle
peinaneceio senpie duas panlufas desiinanadas, nas ale que o veIho
neicadoi esgole as suas piovises (e laIvez nunca as esgole e, una vez noilo,

57
a Ioja con lodas as suas neicadoiias passai aos seus heideiios e aos
heideiios dos heideiios) laslai piocuiai no nonle e enconliai-se- senpie
una panlufa paia enpaieIhai con oulia panlufa. S con un conpiadoi
disliado cono eIe se pode veiificai un eiio, nas poden passai secuIos anles
que as conseqncias desle eiio se iepeiculan solie un oulio fieqenladoi
desle anligo lazai. Todo o piocesso de desagiegaco da oiden do nundo e
iiieveisveI, nas os efeilos so escondidos e aliasados peIa poeiia dos giandes
nneios, a quaI conlen possiliIidades pialicanenle iIiniladas de novas
sineliias, conlinaces, enpaieIhanenlos.
Mas se o seu eiio no livesse feilo nais do que canceIai un eiio
piecedenle` Se a sua disliacco livesse sido poiladoia no da desoiden nas
sin da oiden` TaIvez o neicadoi soulesse nuilo len aquiIo que fazia ~
pensa o senhoi IaIonai. ~ Ao dai-ne aqueIa panlufa desiinanada, ps
leino a una dispaiidade que desde h secuIos se escondia naqueIe nonle de
panlufas, liansnilida naqueIe lazai h viias geiaces.
O desconhecido conpanheiio laIvez livesse coxeado noulia epoca, a
sineliia dos passos de anlos veiifica-se no s de un conlinenle paia o oulio
nas iguaInenle aliaves de una dislncia de secuIos. Lsle faclo no loina o
senhoi IaIonai nenos soIidiio con esse conpanheiio. Conlinua a chineIai
penosanenle paia dai aIvio a sua sonlia.


3.2 Pa!nmar na sncIcdadc

3.2.1 Accrca dn mnrdcr a !ngua

Nuna epoca e nun pas no quaI lodos se peIan poi piocIanai
opinies ou juzos, o senhoi IaIonai ganhou o hlilo de noidei a Ingua lis
vezes anles de fazei quaIquei afiinaco. Se, a leiceiia denlada na Ingua,
ainda esl convencido daquiIo que eslava paia dizei, di-Io: se no, fica caIado.
Con efeilo, passa senanas e neses inleiios en siIncio.
oas ocasies paia ficai caIado nunca faIlan, nas lanlen aconlece
que o senhoi IaIonai Ianenle no lei dilo aIguna coisa que leiia podido
dizei no nonenlo opoiluno. Apeicele-se de que os faclos confiinaian aquiIo
que eIe pensava e que, se enlo livesse expiesso o seu pensanenlo, laIvez
livesse lido una infIuncia posiliva quaIquei, ainda que nnina, solie o que
aconleceu. Nesles casos o seu espiilo divide-se enlie a salisfaco de lei vislo
con aceilo e un senlinenlo de cuIpa peIa sua excessiva ieseiva. Senlinenlos
anlos lo foiles que e lenlado a liaduzi-Ios poi paIavias: nas aps lei

58
noidido a Ingua lis vezes, aIis, seis, convence-se de que no len nenhun
nolivo de oiguIho ou de ienoiso.
O lei vislo con aceilo no e neiilo aIgun: eslalislicanenle, e quase
inevilveI que, enlie as nuilas ideias dispaialadas, confusas ou lanais que Ihe
suigen na nenle, exisla aIguna que seja peispcua ou nesno geniaI: e cono
esla ideia Ihe veio a nenle a eIe, pode eslai ceilo de que lei suigido
iguaInenle no espiilo de oulia pessoa quaIquei.
Mais conlioveiso e o juzo que faz solie o no lei nanifeslado o seu
pensanenlo. Ln lenpo de siIncio geiaI, o confoinai-se con o caIai da
naioiia e ceilanenle una cuIpa. Ln lenpos en que lodos dizen denasiado,
o inpoilanle no e lanlo o dizei a coisa ceila, que de quaIquei nodo se
peideiia na enxuiiada de paIavias, quanlo diz-Ia pailindo de pienissas e
inpIicando conseqncias que den a coisa dila o seu nxino vaIoi. Mas
enlo, se o vaIoi de una afiinaco singuIai esl na conlinuidade e coeincia
do discuiso en que enconlia Iugai, a escoIha possveI e apenas enlie o faIai
conlinuanenle e o no faIai nunca. No piineiio caso, o senhoi IaIonai
ieveIaiia que o seu pensanenlo no piocede en Iinha iecla nas sin en
ziguezague, aliaves de osciIaces, desnenlidos, coiiecces, no neio dos quais
a coiiecco daqueIa sua afiinaco se peideiia. Ouanlo a segunda aIleinaliva,
eIa inpIica una aile do caIai-se nais difciI ainda do que a aile do dizei.
De faclo, o siIncio lanlen pode sei consideiado un discuiso,
enquanlo iecusa do uso que oulios fazen da paIavia: nas o senlido desle
siIncio discuiso esl nas suas inleiiupces, ou seja, naquiIo que de vez en
quando se diz e que d senlido aquiIo que se caIa.
Ou anles: un siIncio pode seivii paia excIuii ceilas paIavias ou enlo
paia as nanlei de ieseiva, paia que possan sei usadas en neIhoi ocasio.
Assin cono una paIavia dila agoia pode fazei poupai cen, ananh, ou,
enlo, oliigai a dizei oulias niI. De cada vez que noido a Ingua ~ concIui
nenlaInenle IaIonai ~ lenho que pensai no s naquiIo que eslou paia
dizei ou no dizei, nas lanlen en ludo aquiIo que se eu digo ou no digo
sei dilo ou no dilo poi nin ou peIos oulios. Tendo foinuIado esle
pensanenlo, o senhoi IaIonai noide a Ingua e peinanece en siIncio.

3.2.2 Accrca dns jnvcns

Nuna epoca en que a inloIeincia dos nais veIhos en ieIaco aos
jovens e dos jovens en ieIaco aos nais veIhos chegou ao cnuIo, en que os
nais veIhos no fazen oulia coisa seno acunuIai aigunenlos paia dizeien
finaInenle aos jovens aquiIo que eIes neiecen, e os jovens no espeian nais
do que eslas ocasies paia denonsliaien que os nais veIhos no peicelen

59
nada, o senhoi IaIonai no consegue ailicuIai una paIavia. Se, poi vezes,
lenla inleivii, apeicele-se de que lodos eslo denasiado acaIoiados con as
leses que eslo a defendei paia Iigaien aquiIo que eIe esl a lenlai escIaiecei a
si pipiio.
O faclo e que eIe, nais do que afiinai una sua veidade, desejaiia fazei
aIgunas peigunlas, e peicele que ninguen quei saii dos liniios do seu
pipiio discuiso paia iespondei a peigunlas que, sendo piovenienles de un
oulio discuiso, oliigaiian a iepensai as nesnas coisas Con oulias paIavias,
e ale nesno a enconliai-se en leiiiliios desconhecidos, Ionge dos peicuisos
seguios. Ou enlo desejaiia que as peigunlas as fizessen os oulios a eIe: nas a
eIe lanlen Ihe agiadaiian apenas aIgunas peigunlas e no oulias: aqueIas a
que iespondeiia, dizendo as coisas que senle que pode dizei, nas que apenas
podeiia dizei, se aIguen Ihe pedisse paia as dizei. De quaIquei nodo,
ninguen sonha sequei peigunlai-Ihe seja o que foi.
Lslando as coisas nesle pe, o senhoi IaIonai Iinila-se a iuninai en
siIncio solie a dificuIdade de faIai aos jovens.
Iensa: As dificuIdades piovn do faclo de, enlie ns e eIes, exislii un
fosso inuIliapassveI. AIguna coisa aconleceu enlie a nossa geiaco e a deIes,
una conlinuidade de expeiincias foi queliada: j no lenos ponlos de
iefeincia en conun.
Depois pensa: No, a dificuIdade pioven do faclo de, cada vez que
eslou paia Ihes diiigii una censuia ou una Cilica ou una exoilaco ou un
conseIho, pensai que lanlen eu, quando eia joven, aliaa solie nin
censuias, cilicas, exoilaces, conseIhos do nesno gneio, e que no ne
delinha a ouvi-Ios. Os lenpos eian oulios e havia nuilas difeiencas no
conpoilanenlo, na Iinguagen, nos coslunes, nas os neus necanisnos
nenlais de enlo no eian nuilo difeienles dos que eIes ln hoje. Logo, no
lenho quaIquei auloiidade paia faIai.
O senhoi IaIonai osciIa Ionganenle enlie esles dois nodos de
consideiai a queslo. Depois decide:, No h conliadico enlie as duas
posices. A soIuco de conlinuidade enlie as geiaces depende da
inpossiliIidade de liansnilii a expeiincia, de fazei evilai aos oulios os eiios
j conelidos poi ns. A veidadeiia dislncia enlie duas geiaces e dada peIos
eIenenlos que ln en conun e que oliigan a iepelico ccIica das nesnas
expeiincias, cono nos conpoilanenlos das especies aninais liansnilidos
cono heianca lioIgica: ao passo que os eIenenlos da veidadeiia diveisidade
exislenle enlie ns e eIes so, peIo conliiio, o iesuIlado das nodificaces
iiieveisveis que cada epoca liaz consigo, ou seja, dependen da heianca
hisliica que ns Ihes liansnilinos, a veidadeiia heianca de que sonos
iesponsveis, nesno que poi vezes o sejanos de foina inconscienle. Ioi isso
no lenos nada a ensinai: solie aquiIo que nais se paiece con a nossa

6O
expeiincia no podenos infIuii: naquiIo que liaz o nosso cunho, no salenos
ieconhecei-nos.

3.2.3 O mndc!n dns mndc!ns

Na vida do senhoi IaIonai houve una epoca en que a iegia eia esla:
piineiio, consliuii na sua nenle un nodeIo, o nais peifeilo, Igico,
geoneliico possveI: segundo, veiificai se o nodeIo se adaplava aos casos
pilicos olseivveis na expeiincia: leiceiio, inlioduzii as coiiecces
necessiias paia que o nodeIo e a ieaIidade coincidissen. Lsle piocesso,
eIaloiado peIos fsicos e peIos aslinonos que invesligan a esliuluia da
naleiia e do univeiso, paiecia a IaIonai o nico que Ihe peiniliiia enfienlai
os nais enaianhados piolIenas hunanos e, en piineiio Iugai, os da
sociedade e da neIhoi naneiia de a goveinai. Lia necessiio conseguii lei
piesenle, poi un Iado, a ieaIidade infoine e insensala da convivncia hunana
que no faz nais do que geiai nonslios e desaslies e, poi oulio Iado, un
nodeIo de oiganisno sociaI peifeilo, desenhado con Iinhas cIaianenle
liacadas, ieclas e cicuIos e eIipses, paiaIeIogianos de foinas, gificos con
alcissas e oidenadas.
Iaia consliuii un nodeIo ~ IaIonai salia-o ~ e necessiio pailii de
aIguna coisa, ou seja, e pieciso lei piincpios a pailii dos quais se faca deiivai
poi deduco o nosso pipiio iaciocnio. Lsles piincpios ~ dilos lanlen
axionas ou posluIados ~ una pessoa no os escoIhe, nas len-nos j, poique
se no os livesse no podeiia sequei pi-se a pensai. Ioilanlo, lanlen
IaIonai os linha, nas ~ no sendo nen un nalenlico nen un Igico ~
no se pieocupava con a sua definico. Deduzii eia de quaIquei nodo una
das suas aclividades piefeiidas, poique podia dedicai-se a eIa sozinho e en
siIncio, sen quaisquei apeliechos, en quaIquei Iugai e en quaIquei
nonenlo, senlado nuna poIliona ou enquanlo passeava. Ln ieIaco a
induco, peIo conliiio, senlia una ceila desconfianca, laIvez poique as suas
expeiincias Ihe paiecian apioxinalivas e paiciais. A consliuco de un
nodeIo eia poilanlo paia eIe un niIagie de equiIliio enlie os piincpios
(deixados na sonlia) e a expeiincia (inpeiceplveI), nas o iesuIlado linha de
lei una consislncia nuilo nais sIida do que aqueIes e do que esla. Nun
nodeIo len consliudo, de faclo, cada delaIhe deve sei condicionado peIos
oulios, peIo que ludo se nanlen con alsoIula coeincia, laI cono nun
necanisno onde, se una das engienagens pia, lodo o conjunlo pia. O
nodeIo e poi definico aquiIo en que no h nada a nudai, aquiIo que
funciona na peifeico: ao passo que, en ieIaco a ieaIidade, podenos
faciInenle veiificai que eIa no funciona, que se espapaca poi lodos os Iados:

61
poilanlo, nada nais iesla do que oliig-Ia a lonai a foina do nodeIo, a len
ou a naI.
Duianle nuilo lenpo, o senhoi IaIonai esfoicou-se poi aIcancai una
inpassiliIidade e una dislanciaco lais que fizessen con que aquiIo que
conlasse fosse apenas a seiena hainonia das Iinhas do desenho: lodas as
Iaceiaces e conloices e conpiesses que a ieaIidade hunana len de sofiei
paia se idenlificai con o nodeIo devian sei consideiadas acidenles
nonenlneos e iiieIevanles. Mas quando, nonenlaneanenle, deixava de
fixai a hainoniosa figuia geoneliica desenhada no ceu dos nodeIos ideais,
saIlava-Ihe a visla una paisagen hunana en que as nonsliuosidades e os
desaslies no linhan de nodo aIgun desapaiecido e as Iinhas do desenho
apaiecian defoinadas e disloicidas.
O que en pieciso, enlo, en un sulliI lialaIho de ajuslanenlo que
liouxesse giaduais coiiecces ao nodeIo, paia o apioxinai de una possveI
ieaIidade, e a ieaIidade, paia a apioxinai do nodeIo. De faclo, o giau de
ducliliIidade da naluieza hunana no e Iinilado cono eIe pensava nun
piineiio nonenlo: e, en conpensaco, ale nesno o nodeIo nais igido pode
dai piovas de una quaIquei eIaslicidade inespeiada. Ln suna, se o nodeIo
no consegue liansfoinai a ieaIidade, a ieaIidade deveiia conseguii
liansfoinai o nodeIo.
A iegia do senhoi IaIonai linha vindo a nudai a pouco e pouco:
agoia, necessilava de una giande vaiiedade de nodeIos, laIvez ale de
nodeIos liansfoinveis uns nos oulios, segundo un piocesso conlinaliio,
paia enconliai o que assenlasse neIhoi solie una ieaIidade que, poi sua vez,
eia senpie feila de lanlas ieaIidades difeienles, quei no lenpo quei no espaco.
Ln lodo esle piocesso, IaIonai no eIaloiava os seus pipiios
nodeIos, nen lo pouco se esfoicava poi apIicai nodeIos j eIaloiados:
Iinilava-se a inaginai un juslo uso de juslos nodeIos paia uIliapassai o
alisno que via aliii-se cada vez nais enlie a ieaIidade e os piincpios. Ln
suna, o nodo peIo quaI os nodeIos podian sei nanoliados e geiidos no
enliava nas suas conpelncias nen nas suas possiliIidades de inleivenco.
Deslas coisas ocupan-se haliluaInenle pessoas nuilo difeienles deIe, que
juIgan a sua funcionaIidade segundo oulios ciileiios: cono insliunenlos de
podei, solieludo, nais do que segundo os piincpios ou as conseqncias que
possan lei na vida das pessoas. Coisa esla laslanle naluiaI, dado que o que os
nodeIos lenlan nodeIai e senpie de quaIquei nodo un sislena de podei:
nas se a eficcia do sislena se nede peIa sua invuIneialiIidade e capacidade
de duiai, o nodeIo loina-se una especie de foilaIeza, cujas espessas nuiaIhas
esconden aquiIo que esl de foia. IaIonai, que dos podeies e conliapodeies
espeia senpie o pioi, acalou poi se convencei de que o que conla
veidadeiianenle e aquiIo que aconlece apesai deIes: a foina que a sociedade

62
vai Ienlanenle adquiiindo, siIenciosanenle, anoninanenle, nos hlilos, na
naneiia de pensai e de fazei, na escaIa de vaIoies. Nesla confoinidade, o
nodeIo dos nodeIos aInejado poi IaIonai devei seivii paia ollei nodeIos
lianspaienles, difanos, sullis cono leias-de-aianha: laIvez nesno paia
dissoIvei os nodeIos, aIis, paia se dissoIvei.
Nesla aIluia no ieslava a IaIonai nais do que eIininai da sua nenle
os nodeIos e os nodeIos dos nodeIos. ConcIudo lanlen nais esle passo,
IaIonai enconlia-se caia a caia con a ieaIidade pouco conlioIveI e no
honogeneizveI, a foinuIai os seus sin, os seus no, os seus nas. Iaia
fazei islo, e neIhoi que a nenle peinaneca vazia, noliIada apenas peIa
neniia de fiagnenlos de expeiincia e de piincpios sulenlendidos e no
denonsliveis. No e una Iinha de condula de que possa ieliiai salisfaces
especiais, nas e a nica que Ihe paiece sei pialicveI.
Lnquanlo se liala apenas de iepiovai as faIhas da sociedade e os
alusos de quen alusa, eIe no len hesilaces (seno enquanlo lene que ao
faIai de nais aceica disso as coisas nais juslas possan lanlen soai cono
iepelilivas, lvias, cansadas). Mais difciI Ihe paiece pionunciai-se solie os
ienedios, poique, piineiio, goslaiia de eslai seguio de que no piovocan
faIhas e alusos naioies e que, se ajuizadanenle piedisposlos poi
iefoinadoies iIuninados, podeio nais laide vii a sei poslos en pilica sen
danos peIos seus sucessoies: piovaveInenle incapazes, piovaveInenle
pievaiicadoies, piovaveInenle incapazes e pievaiicadoies ao nesno lenpo.
IaIla-Ihe apenas expoi esles leIos pensanenlos de foina sislenlica,
nas un escipuIo inpede-o de o fazei. e se iesuIlasse da un nodeIo` Assin,
piefeie nanlei as suas convicces no eslado fIuido, veiific-Ias caso a caso e
fazei deIas a iegia inpIcila do seu pipiio conpoilanenlo quoldiiio, no
fazei e no no fazei, no escoIhei e excIuii, no faIai e no caIai-se.


3.3 As mcdItacs dc Pa!nmar

3.3.1 O mundn nbscrva n mundn

Na seqncia de una seiie de desvenluias inleIecluais que no
neiecen sei iecoidadas, o senhoi IaIonai decidiu que a sua piincipaI
aclividade sei olseivai as coisas do Iado de foia. Un lanlo ou quanlo nope,
disliado, inlioveilido, no paiece calei poi lenpeianenlo naqueIe lipo
hunano que e noinaInenle definido cono un olseivadoi. L no enlanlo
senpie Ihe sucedeu que ceilas coisas ~ un nuio de pedias, una concha

63
vazia, una foIha, un luIe ~ se Ihe apiesenlassen cono que pedindo una
alenco ninuciosa e pioIongada: pe-se a olseiv-Ias quase sen dai poi isso e
o seu oIhai coneca a peicoiiei lodos os delaIhes e no consegue nais afaslai-
se deIas. O senhoi IaIonai decidiu que daqui paia a fienle iedoliai as suas
alences: en piineiio Iugai, paia no deixai fugii os apeIos que Ihe chegan
das coisas: en segundo Iugai, paia aliiluii a opeiaco de olseivai a
inpoilncia que eIa neiece.
Nesla aIluia solieven un piineiio nonenlo de ciise: seguio de que a
pailii de agoia o nundo Ihe ieveIai una iiqueza infinila de coisas paia oIhai,
o senhoi IaIonai expeiinenla fixai ludo aquiIo que Ihe ven a no: no
ollen nisso quaIquei piazei e deixa de o fazei. Segue-se una segunda fase na
quaI esl convencido de que as coisas a olseivai so apenas aIgunas e no
oulias e que deve ii a piocuia deIas: paia isso, len de enfienlai piolIenas de
escoIha, excIuses, hieiaiquias de piefeincias: cedo se apeicele de que esl a
esliagai ludo, cono senpie aconlece quando pe de peineio o seu pipiio eu
e lodos os piolIenas que len con o seu pipiio eu.
Mas cono se faz paia olseivai aIguna coisa deixando de Iado o eu`
De quen so os oIhos que oIhan` NoinaInenle, pensa-se que o eu e una
pessoa deliucada paia foia dos seus pipiios oIhos cono se eslivesse no
paiapeilo de una janeIa e que olseiva o nundo que se eslende en loda a sua
vaslido, aIi, dianle de si. Ioilanlo: h una janeIa que d paia o nundo. Do
Iado de I esl o nundo: e do Iado de c` Senpie o nundo: que oulia coisa
queiian que eslivesse` Con un pequeno esfoico de concenliaco, IaIonai
consegue desIocai o nundo que esl aIi a fienle e coIoca-o deliucado no
paiapeilo. L enlo, foia da janeIa, o que e que fica` Ainda e senpie o nundo,
que nesla ocasio se desdoliou en nundo que oIha e nundo que e oIhado. L
eIe, dilo lanlen eu, ou seja, o senhoi IaIonai` No sei eIe lanlen un
pedaco de nundo que esl oIhando ou oulio pedaco de nundo` Ou enlo,
dado que h nundo do Iado de c e nundo do Iado de I da janeIa laIvez o eu
no seja nais do que a janeIa aliaves da quaI o nundo oIha o nundo. Iaia se
oIhai a si pipiio o nundo len necessidade dos oIhos (e dos cuIos) do
senhoi IaIonai.
Ioilanlo, daqui en dianle, IaIonai oIhai as coisas do Iado de foia e
no do Iado de denlio: nas islo no lasla: oIh-Ias- con un oIhai que ven
de foia, no de denlio de si. Iiocuia fazei a expeiincia ~ agoia no e eIe a
oIhai, nas sin o nundo de foia que oIha paia foia. Una vez eslaleIecido islo,
voIla a oIhai a sua voIla, a espeia de una liansfiguiaco geneiaIizada. OuaI
qu! Conlinua iodeado peIo haliluaI cinzenlo quolidiano. L pieciso ieesludai
ludo desde o piincpio. Oue seja o foia a oIhai paia foia no lasla: e da coisa
oIhada que deve pailii a liajecliia que a Iiga a coisa que oIha. . Da nuda
exlenso das coisas deve pailii un sinaI, un apeIo, una piscadeIa de oIho:
una coisa soliessai poi enlie as oulias con a inlenco de significai aIguna

64
coisa... que coisa` LIa nesna: una coisa esl conlenle poi sei oIhada peIas
oulias coisas apenas quando esl convencida de que se significa a si pipiia e
a nada nais, no neio das coisas que se significan a si pipiias e nada nais.
As ocasies desle gneio no so ceilanenle fieqenles, nas nais
laide ou nais cedo deveio con ceileza apiesenlai-se: lasla espeiai que se
veiifique una daqueIas feIizes coincidncias en que o nundo quei oIhai e sei
oIhado no nesnssino inslanle e o senhoi IaIonai se enconlie a passai aIi
poi peilo. Ou se, ah, o senhoi IaIonai no deve sequei espeiai, poique eslas
coisas aconlecen apenas quando nenos se espeia.

3.3.2 O unIvcrsn cnmn csc!hn

O senhoi IaIonai sofie nuilo poi causa das suas dificuIdades nas
ieIaces con o pixino. Inveja as pessoas que ln o don de enconliai senpie
a coisa ceila paia dizei, o nodo ceilo de se diiigii a cada un: que eslo a
vonlade con quen quei que se enconlien e que pen os oulios a vonlade:
que, novendo-se con Iigeiieza enlie as pessoas, conpieenden inedialanenle
quando se deven defendei e lonai as suas dislncias e quando deven ganhai
a sinpalia e a confianca dos oulios: que do o neIhoi de si pipiias na ieIaco
con os oulios e que Ievan os oulios a dai o seu neIhoi: que salen Iogo
quando poden conlai con una pessoa, en ieIaco a si pipiios e en leinos
alsoIulos.
Lsles doles ~ pensa IaIonai con o desgoslo de quen no os len ~
so coisas concedidas a quen vive en hainonia con o nundo. A esses sucede
eslaleIecei naluiaInenle un acoido, no s con as pessoas nas lanlen con
as coisas, con os Iugaies, as siluaces e as ocasies, con o desIizai das
consleIaces no fiinanenlo, con o agiegai dos lonos nas noIecuIas. AqueIa
avaIancha de aconlecinenlos sinuIlneos a que chananos univeiso no
deiiula quen len a soile de salei escapai aliaves dos inleislcios nais finos,
poi enlie as infinilas conlinaces, peinulaces e cadeias de conseqncias,
evilando as liajecliias dos noilfeios neleoiilos e inleiceplando en voo os
iaios leneficos. Iaia quen e anigo do univeiso, o univeiso e anigo. Iudesse
aIguna vez ~ suspiia IaIonai ~ sei eu lanlen assin.
Decide-se a expeiinenlai inil-Ios. Todos os seus esfoicos, de agoia
en dianle, iio no senlido de aIcancai una hainonia, quei con o gneio
hunano que Ihe esl pixino, quei con a espiiaI nais Iongnqua do sislena
das gaIxias. Iaia conecai, dado que con o seu pixino len denasiados
piolIenas, IaIonai piocuiai neIhoiai as suas ieIaces con o univeiso.
Afasla e ieduz ao nnino a convivncia con os seus seneIhanles: halilua-se a
ciiai o vazio na sua nenle, expeIindo paia foia deIa lodas as piesencas

65
indiscielas: olseiva o ceu nas noiles de eslieIas: I Iivios de asliononia,
faniIiaiiza-se con a ideia dos espacos sideiais, ale que esla ideia se loina un
oinanenlo peinanenle da sua decoiaco nenlaI. Ln seguida piocuia fazei
con que os seus pensanenlos lenhan en conla conlenpoianeanenle as
coisas nais pixinas e as nais Iongnquas: quando acende o cachinlo, a
alenco peIa chana do anoifo que na pixina puxada deveiia deixai-se
aspiiai ale ao fundo do foiniIho, dando incio a Ienla liansfoinaco en liasa
dos fios de lalaco, no o deve fazei esquecei, nen sequei poi un inslanle, a
expIoso de una supeinova, que se esl a pioduzii na Ciande Nuven de
MagaIhes, nesse nesno nonenlo, ou seja, h aIguns niIhes de anos. A
ideia de que ludo no univeiso se Iiga e se coiiesponde nunca o alandona: una
vaiiaco de Iuninosidade na NeluIosa do Caianguejo ou o adensai de una
acunuIaco gIoluIai en Andineda no poden deixai de lei una infIuncia
quaIquei no funcionanenlo do seu giia-discos ou solie a fiescuia das foIhas
de agiio no seu pialo de saIada.
Ouando se convence de lei deIinilado exaclanenle o seu pipiio Iugai
no neio da nuda exlenso das coisas que vogan no vazio, enlie a poeiia dos
aconlecinenlos acluais ou possveis que paiia no espaco e no lenpo, IaIonai
decide que chegou o nonenlo de apIicai esla saledoiia csnica a sua ieIaco
con os seus seneIhanles. Apiessa-se a iegiessai a vida sociaI, ieala
conhecinenlos, anizades, ieIaces de negcios, sulnele a un ninucioso
exane de conscincia as suas Iigaces e os seus afeclos. Lspeia vei eslendei-se
dianle de si una paisagen hunana finaInenle nlida e cIaia, sen nevoeiios,
na quaI eIe podei novei-se con geslos piecisos e seguios. Sei assin` Nada
disso. Coneca a enlienhai-se nuna enliuIhada de naI-enlendidos,
vaciIaces, conpionissos, aclos faIhados: as quesles nais fleis loinan-se
anguslianles, as nais giaves loinan-se lanais, peiden inpoilncia: ludo
aquiIo que eIe diz ou faz ieveIa-se desasliado, descalido, iiiesoIulo. O que
sei que no funciona`
Islo: conlenpIando os aslios, eIe haliluou-se a consideiai-se cono un
ponlo annino e incoipieo, quase se esquecendo de que exisle: agoia, paia
Iidai con os seies hunanos, no pode deixai de se pi en causa a si pipiio, e
o seu si pipiio j eIe no sale onde se enconlia. Iace a cada pessoa, devei-se-
ia salei cono se siluai en ieIaco a eIa, eslai-se seguio da ieacco que inspiia
en ns a piesenca do oulio aveiso ou aliacco, ascendenle iecelido ou
inposlo, cuiiosidade ou indifeienca, donnio ou sujeico, alilude de discpuIo
ou de neslie, especlcuIo cono acloi ou cono especladoi ~ e, na lase deslas
ieacces e das conlia-ieacces do oulio, eslaleIecei as iegias que se deven
apIicai no jogo, os novinenlos e conlianovinenlos a fazei. Ioi ludo islo,
anles nesno de nos poinos a olseivai os oulios, deveianos salei len
quen sonos ns. O conhecinenlo do pixino inpIica esla especificidade:
passa necessaiianenle aliaves do conhecinenlo de ns pipiios: e e

66
exaclanenle islo que faIla a IaIonai. No e s o conhecinenlo que e
necessiio, nas lanlen a conpieenso, o acoido con os nossos pipiios
neios e fins e puIses, o que significa a possiliIidade de exeicei un donnio
solie as nossas pipiias incIinaces e acces, que as conlioIe e diiija, nas que
no as Iinile nen as sufoque. As pessoas en quen eIe adniia a coiiecco e
naluiaIidade de cada paIavia e de cada geslo, anles nesno de eslaien en paz
con o univeiso, eslo en paz consigo pipiias. IaIonai, ao no se anai, len
senpie piocedido de naneiia a no se enconliai consigo pipiio caia-a-caia: e
poi isso que piefeiiu iefugiai-se enlie as gaIxias: peicele agoia que eia peIo
enconliai de una paz inleiioi que devia lei conecado. O univeiso pode laIvez
eslai lianqiIo poi sua conla: eIe ceilanenle no.
O caninho que Ihe iesla aleilo e esle: dedicai-se-, a pailii de agoia,
ao conhecinenlo de si pipiio, expIoiai a sua pipiia geogiafia inleiioi,
liacai o gifico dos novinenlos do seu eslado de espiilo, exliaii deIe as
finuIas e os leoienas, aponlai o seu leIescpio paia as ililas liacadas peIo
cuiso da sua vida, en vez de o aponlai paia as consleIaces. No podenos
conhecei nada que nos seja exleiioi passando poi cina de ns pipiios ~
pensa eIe agoia ~ o univeiso e o espeIho no quaI podenos conlenpIai apenas
aquiIo que apiendenos a conhecei en ns pipiios.
L agoia, lanlen esla nova fase do seu ilineiiio en lusca da
saledoiia acala poi se ieaIizai. IinaInenle, eIe podei aliacai con o seu
oIhai ludo o que esl denlio de si. Oue podei vei` Iaiecei-Ihe- o seu nundo
inleiioi cono o caIno e inenso iodai de una espiiaI Iuninosa` Vei navegai
en siIncio eslieIas e pIanelas solie as pIpelias e as eIipses que deleininan
o caiclei e o deslino` ConlenpIai una esfeia de ciicunfeincia infinila que
len o eu poi cenlio e o cenlio en cada ponlo`
Alie os oIhos. O que suige dianle do seu oIhai paiece-Ihe aIgo que viu
j lodos os dias: iuas cheias de pessoas que ln piessa e que alien caninho a
coloveIada, sen se oIhaien na caia unas das oulias, poi enlie aIlas paiedes
cheias de aieslas e de gielas. Ao fundo, o ceu cheio de eslieIas envia cIaies
inleinilenles, cono se fosse un necanisno enciavado, que eslienece e iange
en lodas as suas junlas naI oIeadas, poslos avancados de un univeiso
peiicIilanle, loicido, sen descanso laI cono eIe.

3.3.3 Cnmn arcndcr a cstar mnrtn

O senhoi IaIonai decide que, de agoia en dianle, fai cono se
eslivesse noilo, paia vei cono coiie o nundo sen eIe. H j aIgun lenpo que
se apeiceleu de que enlie eIe e o nundo as coisas j no coiien cono
anliganenle: se anles Ihe paiecia que espeiavan anlos aIguna coisa un do

67
oulio, eIe e o nundo, agoia j no se Ienlia do que havia a espeiai, de naI ou
de len, nen poique e que esle espeiai o nanlinha nuna peipelua agilaco
ansiosa.
Ioilanlo, agoia, o senhoi IaIonai deveiia expeiinenlai una sensaco
de aIvio, no lendo que conlinuai a peigunlai-se que coisa Ihe piepaia o
nundo, e deveiia iguaInenle senlii o aIvio do nundo, o quaI j no len que
se pieocupai con eIe. Mas e exaclanenle a expeclaliva de saloieai esla caIna
que loina ansioso o senhoi IaIonai.
Ln suna, eslai noilo e nenos fciI do que peiecei. Ln piineiio Iugai,
no se deve confundii o eslai noilo con o no eslai, condico que ocupa
lanlen a inleininveI exlenso de lenpo que anlecede o nascinenlo,
apaienlenenle sineliica da oulia, iguaInenle iIinilada, que se segue a noile.
De faclo, anles de nascei fazenos paile das infinilas possiliIidades as quais
aconlecei, ou no aconlecei, ieaIizaien-se, ao passo que, una vez noilos,
no podenos ieaIizai-nos, nen no passado (ao quaI peilencenos agoia
inleiianenle nas solie o quaI j no podenos infIuii) nen no fuluio que,
apesai de sei infIuenciado poi ns, nos peinanece vedado. O caso do senhoi
IaIonai e una ieaIidade nais sinpIes, poiquanlo a sua capacidade de infIuii
solie aIguna coisa ou solie aIguen foi senpie despiezveI: o nundo pode
nuilo len passai sen eIe e eIe pode consideiai-se noilo con loda a
lianqiIidade, sen sequei aIleiai os seus hlilos. O piolIena e a nodificaco,
no aquiIo que eIe faz, nas sin aquiIo que eIe e, e nais exaclanenle aquiIo
que eIe e en ieIaco ao nundo. Danles, poi nundo, eIe enlendia o nundo
nais eIe: agoia, liala-se deIe nais o nundo nenos eIe.
O nundo nenos eIe queiei dizei o fin da ansiedade` Un nundo no
quaI as coisas aconlecan independenlenenle da sua piesenca e das suas
ieacces, seguindo una sua Iei, ou necessidade, ou iazo, que no Ihe diz
iespeilo` ale a onda no escoIho e escava a iocha, apaiece una oulia onda,
una oulia, ainda una oulia: quei eIe esleja en acco quei no, ludo conlinua
a aconlecei. O aIvio poi eslai noilo deveiia sei esle: eIininada aqueIa
nancha de inquielaco que e a nossa piesenca, a nica coisa que conla e o
desenioIai e o sucedei-se das coisas sol o soI, na sua seienidade inpassveI.
Tudo e caIna e lende paia a caIna, ale nesno os fuiaces os leiianolos, a
eiupco dos vuIces. Mas no eia o nundo j assin quando eIe I eslava`
Ouando cada lenpeslade liazia en si nesna a paz do depois piepaiava o
nonenlo en que lodas as vagas se leiian alalido conlia a cosla e en que o
venlo leiia esgolado a sua foica` TaIvez que o eslai noilo seja passai paia o
oceano das ondas que peinanecen ondas paia senpie, sendo poilanlo inliI
espeiai que o nai se acaIne.
O oIhai dos noilos e senpie un lanlo ou quanlo depiecaliio.
Lugaies, siluaces, ocasies so giosso nodo aqueIas que una pessoa j

68
conhecia e ieconhec-Ios liaz senpie una ceila salisfaco, nas ao nesno
lenpo nolan-se nuilas vaiiaces, pequenas ou giandes, as quais, poi si s, se
podeiian aceilai, se coiiespondessen a un desenvoIvinenlo Igico e coeienle,
nas que, nuilo peIo conliiio, suigen cono aililiiias e iiieguIaies, e islo
inconoda, solieludo poique una pessoa e senpie lenlada a inleivii, paia
inlioduzii aqueIa coiiecco que Ihe paiece necessiia, e no o pode fazei
poique esl noila. Donde una alilude de ieIulncia, quase de enlaiaco, nas
ao nesno lenpo de suficincia, cono a de aIguen que sale que o que conla e
a sua pipiia expeiincia passada e que a ludo o nais no vaIe a pena aliiluii
denasiado peso. Un senlinenlo doninanle no laida a apiesenlai-se en
seguida, inpondo-se solie lodo e quaIquei oulio pensanenlo: e e o aIvio poi
se salei que lodos os piolIenas so piolIenas dos oulios, que e ludo I con
eIes. Aos noilos j no deveiia inleiessai nais nada, poique j no Ihes diz
iespeilo pensai en nada disso: e nesno que isso possa paiecei inoiaI, e nesla
iiiesponsaliIidade que os noilos enconlian a sua aIegiia.
Ouanlo nais o eslado de nino do senhoi IaIonai se apioxina
daqueIe que foi aqui desciilo, lanlo nais a ideia de eslai noilo se Ihe
apiesenla cono una ideia naluiaI. L veidade que no enconliou ainda a
sulIine dislanciaco que pensava fosse apangio dos noilos, nen una iazo
que v aIen de loda e quaIquei expIicaco, nen a sada paia foia dos seus
pipiios Iiniles, cono se sai de un lneI que desenloca noulias dinenses.
H nonenlos en que len a iIuso de se lei Iileilado, peIo nenos, da
inpacincia que loda a vida o aconpanhou, quando v os oulios eiiaien en
lodas as coisas que fazen e quando pensa que, no Iugai deIes, lanlen leiia
eiiado no nenos do que eIes, nas que apesai de ludo leiia dado poi isso.
Mas, afinaI, de nodo aIgun se conseguiu Iileilai: e peicele que a inpacincia
nolivada peIos seus eiios e peIos eiios dos oulios se peipeluai junlanenle
con os pipiios eiios, que nenhuna noile pode canceIai. Mais vaIe poilanlo
haliluai-se a ideia: paia IaIonai, eslai noilo, significa haliluai-se a desiIuso
de se senlii iguaI a si pipiio, nun eslado definilivo que j no pode espeiai
nodificai.
IaIonai no sulavaIia as vanlagens que a condico do vivo pode lei
solie a condico do noilo, no no senlido do fuluio, onde os iiscos so
senpie nuilo foiles e os lenefcios poden sei de cuila duiaco, nas sin no
senlido da possiliIidade de neIhoiai a foina do nosso pipiio passado. (A
no sei que una pessoa esleja j pIenanenle salisfeila con o seu pipiio
passado, caso esse que e denasiadanenle pouco inleiessanle paia que neieca
a pena ocupaino-nos deIe.) A vida de una pessoa consisle nun conjunlo de
aconlecinenlos no quaI o Ilino podeiia nesno nudai o senlido de lodo o
conjunlo, no poique conle nais do que os piecedenles nas poique, una vez
incIudos na vida, os aconlecinenlos dispen-se segundo una oiden que no
e cionoIgica nas que coiiesponde a una aiquilecluia inleina. Una pessoa,

69
poi exenpIo, I na idade naduia un Iivio inpoilanle paia eIa, que a faz
dizei: Cono podia vivei sen o lei Iido! e ainda: Oue pena no o lei Iido
quando en joven!. Iois len, eslas afiinaces no fazen nuilo senlido,
solieludo a segunda, poique a pailii do nonenlo en que eIa Ieu aqueIe Iivio,
a sua vida loina-se a vida de una pessoa que Ieu aqueIe Iivio, e pouco inpoila
que o lenha Iido cedo ou laide, poique ale a vida que piecede a Ieiluia assune
agoia una foina naicada poi aqueIa Ieiluia.
Lsle e o passo nais difciI paia quen apiende a eslai noilo: convencei-
se de que a sua pipiia vida e un conjunlo fechado, lodo no passado, ao quaI
no se pode junlai nada, nen inlioduzii nodificaces de peispecliva na
ieIaco enlie os viios eIenenlos. L ceilo que os que conlinuan a vivei poden,
con lase nas nodificaces poi eIes vividas, inlioduzii nodificaces incIusive
na vida dos noilos, dando foina aquiIo que a no linha ou que paiecia lei
una foina difeienle: ieconhecendo poi exenpIo un juslo ieleIde naqueIe
que linha sido vilupeiado peIos seus aclos conlia a Iei, ceIeliando un poela
ou un piofela naqueIe que se linha vislo condenai a neuiose ou ao deIiio.
Mas so nodificaces que conlan solieludo paia os vivos. LIes, os noilos,
dificiInenle liian deIas quaIquei pioveilo. Cada un e feilo daquiIo que viveu
e do nodo cono o viveu, e islo ninguen Iho pode liiai. Ouen viveu sofiendo,
fica feilo peIo seu sofiinenlo: se pielendeien liiai-Iho, deixa de sei eIe.
Ioi isso, IaIonai piepaia-se paia se loinai un noilo naI-hunoiado,
que supoila naI sei condenado a ficai assin cono esl, nas que no esl
disposlo a ienunciai a nada que seja seu, nen sequei aquiIo que Ihe pesa.
L ceilo que se pode lanlen aposlai en disposilivos que asseguien a
solievivncia de, peIo nenos, una paile de si pipiio na posleiidade,
disposilivos esses que so cIassificveis solieludo en duas calegoiias: o
disposilivo lioIgico, que peinile liansnilii aos descendenles aqueIa paile de
ns pipiios a que chananos paliinnio genelico, e o disposilivo hisliico,
que peinile liansnilii, na neniia e na Iinguagen de quen conlinua a vivei,
aqueIe nuilo ou pouco de expeiincia que ale o honen nais despievenido
iecoIhe e acunuIa. Lsles disposilivos poden lanlen sei vislos cono un s,
piessupondo o sucedei-se das geiaces cono as fases da vida de una nica
pessoa, que conlinua duianle secuIos e niInios: nas assin, no se faz nais
do que adiai o piolIena da nossa pipiia noile individuaI ale a exlinco do
gneio hunano, poi nais laide que esla venha a veiificai-se.
IaIonai, pensando na sua pipiia noile, pensa j na noile dos
Ilinos solievivenles da especie hunana ou dos seus deiivados ou heideiios:
no gIolo leiieslie, devaslado e deseilo, desenlaican os expIoiadoies de un
oulio pIanela, decifian os liacos iegislados nos hieigIifos das piinides e
nas fichas peifuiadas dos caIcuIadoies eIeclinicos: a neniia do gneio

7O
hunano ienasce das suas cinzas e espaIha-se peIas zonas haliladas do
univeiso.
L assin, de adianenlo en adianenlo, chega-se ao nonenlo en que
sei o lenpo a gaslai-se e a exlinguii-se nun ceu vazio, quando o Ilino
supoile naleiiaI da neniia do vivei se livei degiadado nuna Ialaieda de
caIoi, ou livei ciislaIizado os seus lonos no geIo de una oiden inveI.
Se o lenpo len de se acalai, podenos desciev-Io, inslanle a inslanle
~ pensa IaIonai ~ e cada inslanle, ao sei desciilo, diIala-se lanlo que deixa
de se Ihe vei o fin. Decide que se vai pi a descievei cada inslanle da sua
vida e que, enquanlo no os livei desciilo a lodos, deixai de pensai que esl
noilo. NaqueIe nonenlo noiie.

Você também pode gostar