Você está na página 1de 410

1

2

A Fclcliao das Massas
Josc Oricga y Cassci
Ediao
Fidcndo Casiigai Morcs

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

Fonic Digiial
www.jaIr.org
CoyrigIi
Auior. Josc Oricga y Cassci
Traduao. Hcrrcra FilIo
Ediao clcirnica.
Ed. Fidcndo Casiigai Morcs
(www.jaIr.org}
Todas as olras sao dc accsso graiuiio. Esiudci scnrc or conia
do Esiado, ou nclIor, da Socicdadc quc aga inosios; icnIo a
olrigaao dc rciriluir ao ncnos una goia do quc cla nc
roorcionou." Nclson JaIr Carcia (1947-2002}
3

NDICE
Apresentao 6
Ncson JuI Gucu
BIograIIa do autor 9

PRLOGO PARA FRANCESES 12

PRIMEIRA PARTE
A REBELIO DAS MASSAS 57
I - O Iato das agIomeraes 58
II - A ascenso do nveI bIstrIco 69
III - A aItura dos tempos 80
IV - O crescImento da vIda 92
V - Um dado estatstIco 103
VI - Comea a dIssecao do bomem-massa
112
VII - VIda nobre e vIda vuIgar, ou esIoro e
InrcIa 121
VIII - Porque as massas Intervm em tudo e
porque s Intervm vIoIentamente 130
IX - PrImItIvIsmo e tcnIca 142
X - PrImItIvIsmo e bIstrIa 154
XI - A poca do mocInbo satIsIeIto" 165
XII - A barbrIe do especIaIIsmo" 177
XIII - O maIor perIgo, o Estado 187

SEGUNDA PARTE
QUEM MANDA NO MUNDO? 199
4
XIV - Quem manda no mundo? 200
XV - Desemboca-se na verdadeIra questo
283
EPLOGO PARA INGLESES 288
Quanto ao pacIIIsmo 297
DINMICA DO TEMPO
As vItrInas mandam 341
Juventude 349
MascuIIno ou IemInIno? 364
NOTAS 379
5

A REBELIO DAS MASSAS

Jos Ortega y Gasset
6

APRESENTAO
Nclson JaIr Carcia

A Fclcliao das Massas", olra rina dc Josc
Oricga y Cassci, concou a scr ullicado cn
1926 nun jornal nadrilcnIo (El Sol"}.
Fciraia as grandcs iransfornacs do scculo
XX, csccialncnic na Euroa, con cnfasc no
roccsso Iisiorico dc crcscincnio das nassas
urlanas. Nao sc rcfcrc s classcs sociais nas s
nuliidcs c agloncracs. Tcndo cssc conicio
cono ano dc fundo, Oricga discuic icnas,
aarcnicncnic conirarios cnirc si, nas quc sc
fundcn (ou dcvcn fundir-sc} nuna unidadc dc
scniido. assin quc conirac individualisno c
sulnissao ao colciivo; conunidadc, naao c
csiado; Iisioria, rcscnic c orvir; Ioncns culios
c csccialisias; odcr arliirario c rcsciio
oiniao ullica; juvcniudc c vclIicc; gucrra c
acifisno; nasculino c fcninino.
Sao ioicos quc, incviiavclncnic, nos
induzcn rcflcao criica. En alguns casos sao
arcscniados dc forna circnancnic
rovocaiiva.
7
Fcfcrindo-sc ao odcr do dinIciro, nininiza
scu significado c afirna.
, ialvcz, o unico odcr social quc ao scr
rcconIccido nos rcugna. A roria fora
lruia quc Ialiiualncnic nos indigna acIa
cn nos un cco uliino dc sinaiia c
csiina. Inciia-nos a rccIaa-la criando
una fora aralcla, nas nao nos insira
asco. Dir-sc-ia quc nos sullcvan csics ou
os ouiros cfciios da violcncia; orcn cla
ncsna nos arccc un siniona dc saudc,
un nagnfico airiluio do scr vivcnic, c
conrccndcnos quc o grcgo a divinizassc
cn Hcrculcs."
Discuiindo o faio dc quc os aniigos grcgos
crcssavan un ccrio dcsrczo clas nulIcrcs,
acala or concluir quc csias acalaran sc
nasculinizando.
A Vcnus dc Milo c una figura nasculo-
fcninil, una csccic dc ailcia con scios. E
c un ccnlo dc cnica insinccridadc quc
icnIa sido roosia ial inagcn ao
cniusiasno dos curocus duranic o scculo
XIX, quando nais clrios vivian dc
ronaniicisno c dc fcrvor cla ura,
circna fcninilidadc. O canonc da aric
grcga ficou inscriio nas fornas do noo
8
dcsoriisia, c quando isio nao lIc lasiou
rcfcriu sonIar con o Icrnafrodiia."
Solrc a gucrra, cIcga a afirnar.
O acifisno csia crdido c convcric-sc cn
nula lcaicria sc nao icn rcscnic quc a
gucrra c una gcnial c fornidavcl iccnica
dc vida c ara a vida."
Sua inicrrciaao do nodclo cscravisia c
lasianic sugcsiiva.
Do ncsno nodo, cosiunanos, scn nais
rcflcao, naldizcr da cscravidao, nao
advcriindo o naravilIoso rogrcsso quc
rcrcscniou quando foi invcniada. Porquc
anics o quc sc fazia cra naiar os vcncidos.
Foi un gcnio lcnfciior da Iunanidadc o
rinciro quc idcou, cn vcz dc naiar os
risionciros, conscrvar-lIcs a vida c
arovciiar scu lalor."
Sao cssas aarcnics coniradics quc
csiinulan nosso csriio criico. Oricga dcfcndcu
suas concccs con vigor, fundancnios solidos
c una logica irrcrcnsvcl. En oucos noncnios
foi ioialncnic conclusivo, nas dciou una
cnornc alcriura ara quc ossanos rccnsar as
idcias quc dcfcndcu cn scus dias, adaiando-as
ao nosso icno c ao quc vivcrcnos no fuiuro.
9

BIOGRAFIA DO AUTOR

Josc Oricga y Cassci nasccu cn Madrid, a 9
dc naio dc 1883. A fanlia dc sua nac cra
roriciaria do jornal nadrilcnIo El Inarcial" c
scu ai jornalisia c dircior dcssc ncsno diario.
Essa rclaao con o jornalisno foi csscncial
ara o dcscnvolvincnio dc sua fornaao
iniclcciual c scu csiilo dc crcssao liicraria.
Crandc aric dc scus cscriios filosoficos foran
roduzidos a ariir do coniaio con a inrcnsa.
Oricga, alcn dc considcrado un dos naiorcs
filosofos da lngua csanIola ianlcn c lcnlrado
cono una das naiorcs figuras do jornalisno
csanIol do scculo XX.
Tcndo adquirido as rinciras lciras cn
Madrid foi cnviado a cursar o lacIarclado cn un
colcgio jcsuia dc Malaga. Enlora rcconIcccndo
o valor da cducaao jcsuiica rccclida, rcagiu
conira os icnucs fundancnios da cicncia
adquirida, fornulando un rojcio cssoal dc
rcforna da filosofia curocia.
10
Tcrninando os csiudos cn Malaga iniciou
scus csiudos univcrsiiarios cn Dcusio c dcois
na Univcrsidadc dc Madrid, ondc sc douiorou cn
Filosofia. Duscando una fornaao iniclcciual
nais solida coniinuou scus csiudos cn
Marlurgo, na AlcnanIa, ondc rcvalccia o
ncolaniisno. Acalou or adoiar una aiiiudc
criica cn rclaao aos scus ncsircs c a Kani, quc
sc rcflciiu na afirnaao. Duranic dcz anos vivi
no nundo do cnsancnio laniiano. cu o rcsirci
con a una ainosfcra quc foi, ao ncsno icno,
ninIa casa c ninIa risao (...} Con grandc
csforo, conscgui cvadir-nc da risao laniiana c
cscaci dc sua influcncia ainosfcrica."
A ariir dc 1910 iniciou una vida ullica
rcariida cnirc a doccncia univcrsiiaria c
aiividadcs oliicas c culiurais cira acadcnicas.
Con o incio da gucrra civil csanIola, cn
julIo dc 1936, Oricga dccidiu andar clo nundo,
viajando Frana, Holanda, Argcniina, Poriugal,
ascs ondc rofcriu inuncras confcrcncias.
Suas olras sc rcvcsicn dc un caraicr
circnancnic criico, as nais olcnicas das
quais foran. Mcdiiacioncs dcl Quijoic", Quc cs
filosofia?", En iorno a Calilco", Hisioria cono
sisicna", Fclclion dc las nasas", Olras
Conlcias". Foi ianlcn co-fundador do diario
11
El Sol" c fundador c dircior da Fcvisia dc
Occidcnic".
Falcccu cn Madrid no dia 18 dc ouiulro dc
1955.
12

PRLOGO PARA FRANCESES
I
Esic livro suondo quc scja un livro
daia... Concou a scr ullicado nun jornal
nadrilcnIo cn 1926, c o assunio dc quc iraia c
dcnasiado Iunano ara quc udcssc cscaar
aao do icno. Ha solrciudo cocas cn quc a
rcalidadc Iunana, scnrc insiavcl, sc rcciiia
cn vclocidadc vcriiginosa. Nossa coca c dcssa
classc orquc c dc dcscidas c qucdas. Da quc os
faios uliraassaran o livro. Muiio do quc nclc sc
cnuncia foi logo un rcscnic c ja c un assado.
Alcn disso, cono csic livro circulou nuiio
duranic csics anos fora da Frana, nao oucas dc
suas fornulas cIcgaran ao lciior franccs or vias
anninas c sao uro lugar conun. Tcria sido,
ois, ccclcnic ocasiao ara raiicar a olra dc
caridadc nais adcquada a nosso icno. nao
ullicar livros sucrfluos. Eu fiz iudo quc nc foi
ossvcl cn ial scniido vai ara cinco anos a
Casa Siocl nc ros a sua vcrsao ; nas nc
fizcran vcr quc o organisno das idcias
cnunciadas ncsias aginas nao corrcsondc ao
lciior franccs, c quc, accriada ou crroncancnic,
scria uiil sulncic-lo a sua ncdiiaao c a sua
criica.
13
Nao csiou convcncido disso, nas nao Ia
noiivo ara fornalisno. Inoria-nc, cnircianio,
quc nao cnirc na sua lciiura con iluscs
injusiificadas. Consic, ois, quc sc iraia
sinlcsncnic dc una scric dc ariigos ullicados
nun jornal nadrilcnIo dc grandc circulaao.
Cono quasc iudo quc cscrcvi, csias foran
aginas cscriias ara uns quanios csanIois quc
o dcsiino colocou ninIa frcnic. Nao c
solrcnodo inrovavcl quc ninIas alavras,
nudando agora dc dcsiinaiario, consigan dizcr
aos franccscs o quc clas rcicndcn crinir. Nao
osso cscrar nclIor soric quando csiou
crsuadido dc quc falar c una ocraao nuiio
nais ilusoria do quc sc suc, ccriancnic, cono
quasc iudo quc o Ioncn faz. Dcfininos a
linguagcn cono o ncio dc quc nos scrvinos ara
nanifcsiar nossos cnsancnios. Mas una
dcfiniao, sc c vcrdica, c irnica, cnccrra iaciias
rcscrvas, c quando nao a inicrrcianos assin,
roduz funcsios rcsuliados. Assin csia. O dc
ncnos c quc a linguagcn sirva ianlcn ara
oculiar nossos cnsancnios, ara ncniir. A
ncniira scria inossvcl sc o falar rinario c
nornal nao fossc sinccro. A nocda falsa circula
aoiada na vcrdadcira. No final das conias, o
cngano vcn a scr un Iunildc arasiia da
ingcnuidadc.
Nao; o nais crigoso daqucla dcfiniao c o
acrcscino oiinisia con quc cosiunanos cscuia-
14
la. Porquc cla ncsna nao nos asscgura quc
ncdianic a linguagcn ossanos nanifcsiar, con
suficicnic jusicza, iodos os nossos cnsancnios.
Nao sc arrisca a ianio, nas ianouco nos faz vcr
francancnic a vcrdadc csiriia. quc scndo ao
Ioncn inossvcl cnicndcr-sc con scus
scnclIanics, csiando condcnado radical
solidao, csgoia-sc cn csforos ara cIcgar ao
roino. Dcsscs csforos c a linguagcn quc
conscguc s vczcs dcclarar con naior
aroinaao algunas das coisas quc aconicccn
dcniro dc nos. Acnas. Mas, Ialiiualncnic, nao
usanos csias rcscrvas. Ao conirario, quando o
Ioncn sc c a falar, isio faz orquc crc quc vai
odcr dizcr iudo quc cnsa. Pois lcn, isso c o
ilusorio. A linguagcn nao da ara ianio. Diz,
nais ou ncnos, una aric do quc cnsanos c
c una larrcira infranqucavcl iransfusao do
rcsio. Scrvc lasianicncnic ara cnunciados c
rovas naicnaiicas; ja ao falar dc fsica conca a
scr cquvoco c insuficicnic. Porcn quanio nais a
convcrsaao sc ocua dc icnas nais inorianics
quc csscs, nais Iunanos, nais rcais", ianio
nais auncnia sua inrccisao, sua inccia c scu
confusionisno. Doccis ao rcjuzo invcicrado dc
quc falando nos cnicndcnos, dizcnos c ouvinos
con iao loa fc quc acalanos nuiias vczcs or
nao nos cnicndcrnos, nuiio nais do quc sc,
nudos, rocurasscnos adivinIar-nos.
15
Esquccc-sc dcnasiadancnic quc iodo
auicniico dizcr nao so diz algo, cono diz algucn a
algucn. En iodo dizcr Ia un cnissor c un
rcccior, os quais nao sao indifcrcnics ao
significado das alavras. Esic varia quando
aquclas varian. Duo si idcn dicuni non csi idcn.
Todo vocalulo c ocasional(l}. A linguagcn c or
csscncia dialogo, c iodas as ouiras fornas do
falar dcsiiiucn sua cficacia. Por isso cu crcio quc
un livro so c lon na ncdida cn quc nos iraz un
dialogo laicnic, cn quc scniinos quc o auior salc
inaginar concrciancnic scu lciior c csic crcclc
cono sc dcnirc as linIas sassc u'a nao
cciolasiica quc iaicia sua cssoa, quc qucr
acaricia-la ou lcn, nui coricsncnic, dar-lIc
un nurro.
Alusou-sc da alavra c or isso cla caiu cn
dcsgraa. Cono cn ianias ouiras coisas, o aluso
aqui consisiiu no uso scn rcocuaao, scn
conscicncia da liniiaao do insiruncnio. Ha
quasc dois scculos quc sc acrcdiia quc falar cra
falar urli ci orli, isio c, a iodos c a ningucn. Eu
dcicsio cssa nancira dc falar c sofro quando nao
sci concrciancnic a qucn falo.
Conian, scn insisiir dcnasiado solrc a
rcalidadc do faio, quc quando sc cclclrou o
julilcu dc Vicior Hugo foi organizada una grandc
fcsia no alacio do Elsco, da qual ariiciaran,
lcvando suas Ioncnagcns, rcrcscniacs dc
16
iodas as nacs. O grandc ocia acIava-sc na
grandc sala dc rcccao, cn solcnc aiiiudc dc
csiaiua, con o coiovclo aoiado no rclordo dc
una cIaninc. Os rcrcscnianics das nacs
adianiavan-sc ao ullico c arcscniavan sua
Ioncnagcn ao vaic da Frana. Un oriciro, con
voz csicniorica, anunciava-os.
Monsicur lc Fcrcscniani dc l'Anglaicrrc!" E
Vicior Hugo, con voz dc dranaiico ircnulo,
virando os olIos, dizia. L'Anglaicrrc! AI,
SIalcscarc!" O oriciro coniinuou. Monsicur lc
Fcrcscniani dc l'Esagnc"! E Vicior Hugo.
L'Esagnc! AI, Ccrvanics!" O oriciro. Monsicur
lc Fcrcscniani dc L'Allcnagnc!" E Vicior Hugo.
L'Allcnagnc! AI, CociIc!"
Mas cniao cIcgou a vcz dc un scnIor laio,
aiarracado, lalofo c dc andar dcsgracioso. O
oriciro cclanou. Monsicur lc Fcrcscniani dc
la Mcsooianic!"
Vicior Hugo, quc aic cniao crnancccra
incricrriio c scguro dc si ncsno, arcccu
vacilar. Suas uilas, ansiosas, fizcran un
grandc giro circular cono rocurando cn iodo o
cosnos algo quc nao cnconirava. Mas logo sc viu
quc o acIara c quc rccolrara o donnio da
siiuaao. Efciivancnic, con o ncsno ion
aiciico, con a ncsna convicao, rcsondcu
17
Ioncnagcn do roiundo scnIor dizcndo. La
Mcsooianic! AI, L'Hunaniic!"
Conici isso a fin dc dcclarar, scn a
solcnidadc dc Vicior Hugo, quc nao cscrcvi ncn
falci Mcsooiania, c nunca nc dirigi
Hunanidadc. Essc cosiunc dc falar ara a
Hunanidadc, quc c a forna nais sullinc, c,
orianio, a nais dcsrczvcl da dcnagogia, foi
adoiada aic 1750 or iniclcciuais dcsajusiados,
ignoranics dc scus rorios liniics c quc scndo,
or scu ofcio, os Ioncns do dizcr, do logos,
usaran dclc scn rcsciio c rccaucs, scn
crcclcrcn quc a alavra c un sacrancnio dc
nui dclicada adninisiraao.

II

Esia icsc quc susicnia a ciguidadc do raio
dc aao cficazncnic conccdido alavra, odia
arcccr invalidada clo faio ncsno dc quc csic
volunc icnIa cnconirado lciiorcs cn quasc iodas
as lnguas da Euroa. Eu crcio, iodavia, quc csic
faio c dc rcfcrcncia siniona dc ouira coisa, dc
ouira gravc coisa. da avorosa Ionogcncidadc dc
siiuacs cn quc vai caindo iodo o Ocidcnic.
Dcsdc o aarccincnio dcsic livro, cla nccanica
quc nclc ncsno sc dcscrcvc, cssa idcniidadc
18
crcsccu dc nodo angusiioso. Digo angusiioso
orquc, rcalncnic, o quc cn cada as c scniido
cono circunsiancia dolorosa, nuliilica ao
infiniio scu cfciio dcrincnic quando qucn o
sofrc advcric quc acnas Ia lugar no coniincnic
ondc nao aconica csiriiancnic o ncsno,
Ouirora odia vcniilar-sc a ainosfcra confinada
dc un as alrindo-sc as janclas quc dao ara
ouiro. Mas agora cssc ccdicnic nao scrvc dc
nada, orquc cn ouiro as a ainosfcra c iao
irrcsiravcl cono no rorio. Da a scnsaao
orcssora dc asfiia. Jol, quc cra un icrrvcl
incc-sans-rirc, crgunia a scus anigos, os
viajorcs c ncrcadorcs quc rodaran clo nundo.
Undc saicniia vcnii ci quis csi locus
iniclligcniiac? Salcis dc algun lugar do nundo
ondc a inicligcncia cisia?"
Convcn, cnircianio, quc ncssa rogrcssiva
assinilaao das circunsiancias disiinganos duas
dincnscs difcrcnics c dc valor coniraosio.
Esic cnanc dc ovos ocidcniais quc alou
vo solrc a Iisioria dcsdc as runas do nundo
aniigo, caracicrizou-sc scnrc or una forna
dual dc vida. Pois aconicccu quc ncdida quc
cada un ia fornando scu gcnio cculiar, cnirc
clcs ou solrc clcs sc ia criando un rccriorio dc
idcias, nanciras c cniusiasnos. Mais ainda. Esic
dcsiino quc os fazia, a ar, rogrcssivancnic
Ionogcncos c rogrcssivancnic divcrsos, Ia dc
19
cnicndcr-sc con ccrio sucrlaiivo dc aradoo.
Porquc nclcs a Ionogcncidadc nao foi alIcia
divcrsidadc. Pclo conirario. cada novo rincio
unifornc fcriilizava a divcrsificaao. A idcia crisia
cngcndra as igrcjas nacionais; a lcnlrana do
Incriun ronano insira as divcrsas fornas do
Esiado; a rcsiauraao das lciras" no scculo XV
inclc as liicraiuras divcrgcnics; a cicncia c o
rincio uniiario do Ioncn cono razao ura"
cria os disiinios csiilos iniclcciuais quc nodclan
difcrcncialncnic aic as circnas alsiracs da
olra naicnaiica. Finalncnic c ara cunulo. aic
a ciravaganic idcia do scculo XVIII, scgundo a
qual iodos os ovos Iao dc icr una consiiiuiao
idcniica, roduz o cfciio dc dcscriar
ronaniicancnic a conscicncia difcrcncial das
nacionalidadcs, quc vcn a scr cono csiinular cn
cada un sua vocaao ariicular.
E c quc ara csscs ovos cIanados
curocus, vivcr scnrc foi clarancnic dcsdc o
scculo XI, dcsdc ion III novcr-sc c aiuar cn
un csao ou anliio conun. Isio c, quc ara
cada un vivcr cra convivcr con os dcnais. Esia
convivcncia ionava indifcrcnicncnic asccio
acfico ou conlaiivo. As gucrras inicr-curocias
nosiraran quasc scnrc un curioso csiilo quc
as faz arcccr nuiio con as alicrcacs
doncsiicas. Eviian a aniquilaao do ininigo, c
sao vcrdadciros ccriancs, luias dc cnulaao,
cono as dos jovcns nuna aldcia ou disuias dc
20
Icrdciros cla ariilIa dc un lcgado faniliar. Un
ouco dc ouiro nodo, iodos vao ao ncsno.
Eadcn scd aliicr. Cono Carlos V dizia dc
Francisco I. Mcu rino Francisco c cu csianos
dc crfciio acordo. anlos qucrcnos Milao".
dc soncnos inoriancia quc a cssc csao
Iisiorico conun, ondc iodos os ovos do
Ocidcnic sc scniian cono cn sua casa,
corrcsonda un csao fsico quc a gcografia
dcnonina Euroa. O csao Iisiorico a quc aludo
ncdc-sc clo raio dc cfciiva c rolongada
convivcncia c un csao social. Ora,
convivcncia c socicdadc sao icrnos cquivalcnics.
Socicdadc c o quc sc roduz auionaiicancnic
clo sinlcs faio da convivcncia. Dc sua csscncia
c incluiavclncnic csia scgrcga cosiuncs, usos,
lnguas, dirciio, odcr ullico. Un dos nais
gravcs crros do cnsancnio nodcrno", cujas
salicaduras ainda adcccnos, icn sido
confundir a socicdadc con a associaao, quc c,
aroinadancnic, o conirario daqucla. Una
socicdadc nao sc consiiiui do acordo das
voniadcs. Ao conirario, iodo acordo dc voniadcs
rcssuc a cisicncia dc una socicdadc, dc
cssoas quc convivcn, c o acordo nao odc
consisiir scnao cn rccisar una ou ouira forna
dcssa convivcncia, dcssa socicdadc rccisicnic.
A idcia da socicdadc cono rcuniao coniraiual,
orianio jurdica, c o nais inscnsaio cnsaio quc
sc fcz dc r o carro adianic dos lois. Porquc o
21
dirciio, a rcalidadc dirciio" nao as idcias solrc
clc do filosofo, jurisia ou dcnagogo c, sc nc
crniicn a crcssao larroca, sccrcao
csonianca da socicdadc c nao odc scr ouira
coisa. Qucrcr quc o dirciio rcja as rclacs cnirc
scrcs quc rcviancnic nao vivcn cn cfciiva
socicdadc, arccc-nc crdoc-sc-nc a
insolcncia icr una idcia nuiio confusa do quc
c o dirciio.
Nao dcvc csiranIar, or ouira aric, a
rcondcrancia dcssa oiniao confusa c ridcula
solrc o dirciio, orquc una das nainas
dcsdiias do icno c quc, ao ioarcn os ovos do
Ocidcnic con os icrrvcis confliios ullicos do
rcscnic, sc cnconiraran aarclIados con
insiruncnial arcaico c incficicnic dc nocs solrc
o quc c socicdadc, colciividadc, indivduo, usos,
lci, jusiia, rcvoluao, cic. Doa aric da
inquiciaao aiual rovcn da incongrucncia cnirc
a crfciao dc nossas idcias solrc os fcnncnos
fsicos c o airaso cscandaloso das cicncias
norais". O ninisiro, o rofcssor, o fsico ilusirc c
o novclisia socn icr dcssas coisas concciios
dignos dc un larlciro sulurlano. Nao c
crfciiancnic naiural quc scja o larlciro
sulurlano qucn dc a ionalidadc do icno?(2}
Mas volicnos a nossa roia. Qucria insinuar
quc os ovos curocus sao Ia nuiio icno una
socicdadc, una colciividadc, no ncsno scniido
22
quc icn csias alavras alicadas a cada una das
nacs quc a inicgran. Essa socicdadc nanifcsia
iodos os airiluios ossvcis. Ia cosiuncs
curocus, usos curocus, oiniao ullica
curocia, dirciio curocu, odcr ullico curocu.
Mas iodos csscs fcnncnos sociais sc dao na
forna adcquada ao csiado dc cvoluao cn quc sc
cnconira a socicdadc curocia, quc nao c,
cvidcnicncnic, iao avanado cono o dc scus
ncnlros cononcnics, as nacs.
Por ccnlo. a forna dc rcssao social quc c
o odcr ullico funciona cn ioda socicdadc,
inclusivc naquclas riniiivas cn quc nao cisic
ainda un organisno csccial cncarrcgado dc
nancja-lo. Sc a cssc orgao difcrcnciado a qucn sc
cnircga o ccrccio do odcr ullico sc qucr
cIanar Esiado, diga-sc quc cn ccrias socicdadcs
nao Ia Esiado, nas nao sc diga quc nclas nao Ia
odcr ullico. Ondc Ia oiniao ullica, cono
odcra faliar un odcr ullico sc csic nao c nais
quc a violcncia colciiva susciiada or aqucla
oiniao? Ora lcn, quc Ia scculos c con
inicnsidadc crcsccnic cisic una oiniao ullica
curocia c aic una iccnica ara influir ncla c
incnodo ncga-lo.
Por isso, rcconcndo ao lciior quc ouc a
nalignidadc dc un sorriso ao dcarar quc nos
uliinos caiulos dcsic volunc sc faz con ccrio
dcnodo, anic o cariz oosio das aarcncias
23
aiuais, a afirnaao dc una ossvcl, dc una
rovavcl unidadc csiaial da Euroa. Nao ncgo
quc os Esiados Unidos da Euroa sao una das
faniasias nais nodicas quc cisicn c nao nc
solidarizo con o quc os ouiros cnsaran sol
csscs signos vcrlais. Mas, or ouira aric, c
sunancnic inrovavcl quc una socicdadc, una
colciividadc iao nadura cono a quc ja fornan os
ovos curocus, andc longc dc criar ara si scu
aricfaio csiaial ncdianic o qual fornalizc o
ccrccio do odcr ullico curocu ja cisicnic.
Nao c, ois, dclilidadc anic as soliciiacs da
faniasia ncn rocnsao a un idcalisno" quc
dcicsio, c conira o qual Ici ugnado ioda a
ninIa vida, o quc nc lcva a cnsar assin. Foi o
rcalisno Iisiorico quc nc cnsinou a vcr quc a
unidadc da Euroa cono socicdadc nao c un
idcal", nas un faio dc vclIssina coiidianidadc.
Ora lcn, una vcz quc sc viu isso, a
rolalilidadc dc un Esiado gcral curocu inc-
sc ncccssariancnic. A ocasiao quc lcvc
suliiancnic a icrnino o roccsso odc scr
qualqucr, or ccnlo, a colcra dc un cIincs quc
aarca clos Urais ou una sacudida do grandc
nagna islanico.
A figura dcssc Esiado sucr-nacional scra, c
claro, nuiio difcrcnic das usadas, cono, scgundo
ncsscs ncsnos caiulos sc icnia nosirar, foi
nuiio difcrcnic o Esiado nacional do Esiado-
cidadc quc os aniigos conIcccran. Eu rocurci
24
ncsias aginas r cn franquia as ncnics ara
quc sailan scr ficis suiil conccao do Esiado c
socicdadc quc a iradiao curocia nos roc.
Nunca foi facil ao cnsancnio grcco-ronano
concclcr a rcalidadc cono dinanisno. Nao odia
dcsrcndcr-sc do visvcl ou scus succdancos,
cono un ncnino nao cnicndc do livro scnao as
ilusiracs. Todos os csforos dc scus filosofos
auiocioncs ara iransccndcr cssa liniiaao foran
vaos. En iodos os scus cnsaios ara
conrccndcr aiua, nais ou ncnos, cono
aradigna, o oljcio cororal, quc c, ara clcs, a
coisa" or ccclcncia. So conscgucn vcr una
socicdadc, un Esiado ondc a unidadc icnIa
caraicr dc coniinuidadc visual; or ccnlo, una
cidadc. A vocaao ncnial do curocu c oosia.
Toda coisa visvcl lIc arccc, cono ial, sinlcs
nascara aarcnic dc una fora laicnic quc a csia
consianicncnic roduzindo c quc c sua
vcrdadcira rcalidadc. Ali ondc a fora, a dynanis,
aiua uniiariancnic, Ia rcal unidadc, cnlora
visia sc nos aarcan cono nanifcsiaao dcla
acnas coisas divcrsas.
Scria rccair na liniiaao aniiga nao dcscolrir
unidadc dc odcr ullico acnas ondc csic
ionou nascaras ja conIccidas c cono
solidificadas dc Esiado; isio c, nas nacs
ariicularcs da Euroa. Ncgo rcdondancnic quc
o odcr ullico dccisivo aiuanic cn cada una
25
dclas consisia cclusivancnic cn scu odcr
ullico inicrior ou nacional. Convcn cair dc una
vcz na conrccnsao dc quc Ia nuiios scculos
c con conscicncia disso Ia quairo vivcn iodos
os ovos da Euroa sulnciidos a un odcr
ullico quc or sua roria urcza dinanica nao
iolcra ouira dcnoninaao quc a cirada da
cicncia nccanica. o cquillrio curocu" ou
lalancc of Powcr.
Essc c o auicniico govcrno da Euroa quc
rcgula cn scu vo cla Iisioria o cnanc dc
ovos, solciios c ugnazcs cono alclIas,
cscaados s runas do nundo aniigo. A unidadc
da Euroa nao c una faniasia, nas dc faio a
roria rcalidadc, c a faniasia c rccisancnic a
crcna dc quc a Frana, a AlcnanIa, a Iialia ou a
EsanIa sao rcalidadcs sulsianiivas c
indccndcnics.
Conrccndc-sc, cnircianio, quc ncn iodo o
nundo crccla con cvidcncia a rcalidadc da
Euroa, orquc a Euroa nao c una coisa", nas
un cquillrio. Ja no scculo XVIII o Iisioriador
Folcrison qualificou o cquillrio curocu dc iIc
grcai sccrci of nodcrn oliiics.
Scgrcdo grandc c aradoal, scn duvida!
Porquc o cquillrio ou lalana dc odcrcs c una
rcalidadc quc consisic csscncialncnic na
cisicncia dc una luralidadc. Sc cssa
26
luralidadc sc crdc, aqucla unidadc dinanica sc
dcsvancccria. A Euroa c, con cfciio, cnanc;
nuiias alclIas c un so vo.
Essc caraicr uniiario da nagnfica
luralidadc curocia c o a quc cu cIanaria loa
Ionogcncidadc, a quc c fccunda c dcscjavcl, a
quc fazia Monicsquicu dizcr. L'Euroc n'csi
qu'unc naiion conoscc dc lusicurs,(3} c Dalzac,
nais ronaniicancnic, falava da grandc fanillc
coniincnialc, doni ious lcs cfforis icndcni jc nc
sais qucl nysicrc dc civilisaiion.(4}

III

Esia nuliidao dc nodos curocus quc
lroian consianicncnic dc sua radical unidadc c
rcvcric a cla nanicndo-a, c o naior icsouro do
Ocidcnic. Os Ioncns dc calcas ioscas nao
conscgucn congcninar una idcia iao acrolaiica
cono csia cn quc c rcciso saliar, scn dcscanso,
da afirnaao da luralidadc ao rcconIccincnio
da unidadc c vicc-vcrsa. Sao calcas csadas
nascidas ara cisiir sol as crciuas iiranias do
Oricnic.
Triunfa Iojc solrc ioda a arca coniincnial
una forna dc Ionogcncidadc quc ancaa
consunir conlciancnic aquclc icsouro. Ondc
27
qucr quc icnIa surgido o Ioncn-nassa dc quc
csic volunc sc ocua, un iio dc Ioncn fciio dc
rcssa, noniado iao soncnic nunas quanias c
olrcs alsiracs c quc, or isso ncsno, c
idcniico cn qualqucr aric da Euroa. A clc sc
dcvc o irisic asccio dc asfiianic nonoionia quc
vai ionando a vida cn iodo o coniincnic. Essc
Ioncn-nassa c o Ioncn rcviancnic dcsojado
dc sua roria Iisioria, scn cniranIas dc
assado c, or isso ncsno, docil a iodas as
discilinas cIanadas inicrnacionais". Mais do
quc un Ioncn, c acnas una carcaa dc
Ioncn consiiiudo or ncros idola fori; carccc dc
un dcniro", dc una iniinidadc sua, incoravcl c
inalicnavcl, dc un cu quc nao sc ossa rcvogar.
Da csiar scnrc cn disonililidadc ara fingir
scr qualqucr coisa. Tcn so aciiics, crc quc so
icn dirciios c nao crc quc icn olrigacs. c o
Ioncn scn nolrcza quc olriga sinc noliliiaic
snol.(5}
Esic univcrsal snolisno, quc iao clarancnic
aarccc, or ccnlo, no ocrario aiual, ccgou as
alnas ara conrccndcr quc, cnlora ioda
csiruiura dada da vida coniincnial icnIa dc scr
iransccndida, iudo isso Ia dc sc fazcr scn crda
gravc dc sua inicrior luralidadc. Cono o snol
csia vazio dc dcsiino rorio, cono nao salc quc
cisic solrc o lancia ara fazcr algo
dcicrninado c incrnuiavcl, c incaaz dc
cnicndcr quc Ia nisscs ariicularcs c
28
ncnsagcns cscciais. Por cssa razao c Iosiil ao
lilcralisno, con una Iosiilidadc quc sc
asscnclIa do surdo cn rclaao alavra. A
lilcrdadc significou scnrc na Euroa franquia
ara scr o quc auicniicancnic sonos.
Conrccndc-sc quc asirc a rcscindir dcla qucn
salc quc nao icn auicniico nisicr.
Con csiranIa facilidadc iodo o nundo sc
colocou dc acordo ara conlaicr c injuriar o
vclIo lilcralisno. A coisa c susciia. Porquc as
cssoas nao cosiunan r-sc dc acordo a nao
scr cn coisas un ouco vclIacas ou un ouco
iolas. Nao rcicndo quc o vclIo lilcralisno scja
una idcia lcnancnic razoavcl. cono odc scr sc
c vclIo c sc c isno! Mas sin cnso quc c una
douirina solrc a socicdadc nuiio nais rofunda
c clara do quc sucn scus dciraiorcs
colciivisias, quc concan or dcsconIccc-lo.
Adcnais, Ia nclc una iniuiao do quc a Euroa
icn sido, aliancnic crsicaz.
Quando Cuizoi, or ccnlo, conirac a
civilizaao curocia s dcnais fazcndo noiar quc
ncla nao iriunfou nunca cn forna alsoluia
ncnIun rincio, ncnIuna idcia, ncnIun
gruo ou classc, c quc a isso sc dcvc o scu
crcscincnio crnancnic c scu caraicr
rogrcssivo, nao odcnos dciar dc r o ouvido
aicnio(6}. Esic Ioncn salc o quc diz. A crcssao
c insuficicnic orquc c ncgaiiva, nas suas
29
alavras cIcgan-nos carrcgadas dc viscs
incdiaias. Cono do ncrgulIador cncrgcnic
iransccndcn olorcs alisnais, vcnos quc csic
Ioncn cIcga cfciivancnic do rofundo assado
da Euroa ondc soulc sulncrgir. , con cfciio,
incrvcl quc nos rinciros anos do scculo XIX,
icno rciorico c dc grandc confusao, sc icnIa
conosio un livro cono a Hisioirc dc la
Civilisaiion cn Euroc. Todavia o Ioncn dc Iojc
odc arcndcr ali cono a lilcrdadc c o luralisno
sao duas coisas rccrocas c cono anlas
consiiiucn a crnancnic cniranIa da Euroa.
Mas Cuizoi icvc scnrc cssina ullicidadc,
cono cn gcral, os douirinarios. Nao nc
surrccndo. Quando vcjo quc ara un Ioncn ou
gruo sc dirigc facil c insisicnic o alauso, surgc
cn nin a vccncnic susciia dc quc ncssc
Ioncn ou ncssc gruo, ialvcz junio a doics
ccclcnics, Ia algo solrcnodo inuro. Talvcz isio
scja un crro cn quc incorro, nas dcvo dizcr quc
nao o rocurci, quc o foi dcniro dc nin
dccaniando a ccricncia. Dc qualqucr nancira,
qucro icr a coragcn dc afirnar quc csic gruo dc
douirinarios, dc qucn iodo o nundo riu c fcz
nofas iruancscas, c, a ncu vcr, o nais valioso
quc Iouvc na oliica do coniincnic duranic o
scculo XIX. Foran os unicos quc viran
clarancnic o quc Iavia quc fazcr na Euroa
dcois da Crandc Fcvoluao, c foran alcn disso
Ioncns quc criaran cn suas cssoas una
30
aiiiudc digna c disianic, no ncio da rusiicidadc c
da frivolidadc crcsccnic daquclc scculo. Foias c
scn vigcncia quasc iodas as nornas con quc a
socicdadc rcsia una coniincncia ao indivduo,
nao odia csic consiiiuir-sc una dignidadc sc
nao a ciraa do fundo dc si ncsno. Mal odc
fazcr-sc isso scn alguna cagcraao, ainda quc
scja soncnic ara sc dcfcndcr do alandono
orgiasiico cn quc vivia scu coniorno. Cuizoi
soulc scr, cono Dusicr Kcaion, o Ioncn quc
nao ri(7}. Nao sc alandona janais. Condcnsan-sc
nclc varias gcracs dc roicsianics nincscs quc
Iavian vivido cn alcria crciuo, scn odcr
fluiuar dcriva no anlicnic social, scn odcr
alandonar-sc. Havia cIcgado a convcricr-sc nclcs
cn un insiinio a inrcssao radical dc quc cisiir
c rcsisiir, fincar os calcanIarcs no cIao ara sc
oor corrcnicza. Nuna coca cono a nossa, c
lon ionar coniacio con os Ioncns quc nao sc
dcian lcvar". Os douirinarios sao un caso
ccccional dc rcsonsalilidadc iniclcciual; qucr
dizcr, do quc nais icn faliado aos iniclcciuais
curocus dcsdc 1750, dcfciio quc c, or sua vcz,
una das causas rofundas do rcscnic
dcsconccrio
Mas cu nao sci sc, ainda quc nc dirigindo a
lciiorcs franccscs, Posso aludir ao douirinarisno
cono a una nagniiudc conIccida. Pois sc da o
faio cscandaloso dc quc nao cisic un so livro
ondc sc icnIa icniado rccisar o quc aquclc
31
gruo dc Ioncns cnsava,(8} cono, ainda quc
arca incrvcl, nao Ia ianouco un livro
ncdianancnic fornal solrc Cuizoi ncn solrc
Foycr-Collard(9}. vcrdadc quc ncn un ncn o
ouiro ullicaran janais un soncio. Mas, cnfin,
cnsaran rofundancnic, originalncnic, solrc
os rollcnas nais gravcs da vida ullica
curocia, c consiiiuran o douirinal oliico nais
csiinavcl dc ioda a ccniuria. Ncn scra ossvcl
rcconsiruir a Iisioria dcsia sc nao sc csialclccc
iniinidadc con o nodo cn quc sc arcscniaran
as grandcs qucsics anic csics Ioncns(10}, Scu
csiilo iniclcciual nao c so difcrcnic cn csccic,
nas o c dc ouiro gcncro c dc ouira csscncia cn
facc dc iodos os dcnais iriunfanics na Euroa
anics c dcois dclcs. Por isso nao os cnicndcran,
acsar da sua classica lucidcz. E, iodavia, c
nuiio ossvcl quc o orvir cricna a icndcncias
dc iniclccio nuiio scnclIanics s suas. Pclo
ncnos, asscguro a qucn sc roonIa fornular
con rigor sisicnaiico as idcias dos douirinarios,
razcrcs dc cnsancnio nao cscrados c una
iniuiao da rcalidadc social c oliica ioialncnic
difcrcnic das usadas. Pcrdura nclcs aiiva a
nclIor iradiao racionalisia cn quc o Ioncn sc
conroncic consigo ncsno a rocurar coisas
alsoluias; nas difcrcnicncnic do racionalisno
linfaiico dc cnciclocdisias c rcvolucionarios, quc
cnconiran o alsoluio cn alsiracs lon narcIc,
dcscolrcn clcs o Iisiorico con o vcrdadciro
32
alsoluio. A Iisioria c a rcalidadc do Ioncn. Nao
icn ouira. Ncla cIcgou a fazcr-sc ial c cono c.
Ncgar o assado c alsurdo c ilusorio, orquc o
assado c o naiural do Ioncn quc volia a
galoc". O assado nao csia rcscnic c nao icvc o
iralalIo dc aconicccr ara quc o ncgucnos, nas
ara quc o inicgrcnos(11}. Os douirinarios
dcsrczavan os dirciios do Ioncn" orquc sao
alsoluiancnic nciafsicos", alsiracs c
irrcalidadcs. Os vcrdadciros dirciios sao os quc
alsoluiancnic csiao a, orquc foran aarcccndo
c sc consolidando na Iisioria. iais sao as
lilcrdadcs", a lcgiiinidadc, a nagisiraiura, as
caacidadcs". Sc alcniasscn Iojc rcconIcccrian
o dirciio dc grcvc (nao oliica} c o coniraio
colciivo. A un inglcs iudo isso arcccria olvio;
nas os coniincniais ainda nao cIcganos a cssa
csiaao. Talvcz dcsdc o icno dc Alcuino
icnIanos vivido cinqucnia anos clo ncnos
airasados a rcsciio dos inglcscs.
Igual dcsconIccincnio do vclIo lilcralisno
scnicn os colciivisias dc agora quando sucn,
ncn nais ncn ncnos, cono coisa inqucsiionavcl,
quc cra individualisia. En iodos csics icnas
andan, cono cu dissc, as nocs solrcnodo
iurvas. Os russos dcsscs anos assados
cosiunavan cIanar a Fussia dc o colciivo". Nao
scria inicrcssanic avcriguar quc idcias ou
inagcns sc csrcguiavan invocaao dcsic
vocalulo na ncnic un ianio gasosa do Ioncn
33
russo quc iao frcqucnicncnic, cono o caiiao
iialiano dc quc falava CociIc, lisogna avcr una
confusionc nclla icsia? Dianic disso iudo cu
rogaria ao lciior quc ionassc cn conia, nao ara
acciia-las, nas ara quc scjan discuiidas c
asscn dcois scnicna, as scguinics icscs.
Princira. o lilcralisno individualisia cricncc
flora do scculo XVIII; insira, cn aric, a
lcgislaao da Fcvoluao franccsa, nas norrc con
cla.
Scgunda. a criaao caracicrsiica do scculo
XIX foi rccisancnic o colciivisno, a rincira
idcia quc invcnia acnas nascido c quc ao longo
dc ccn anos nao fcz scnao crcsccr aic inundar
iodo o Iorizonic.
Tcrccira. csia idcia c dc origcn franccsa.
Aarccc cla rincira vcz nos arquircacionarios
dc Donald c dc Maisirc. No csscncial c
incdiaiancnic acciia or iodos, scn ouira
cccao quc nao scja Dcnjanin Consiani, un
airasado" do scculo anicrior. Mas iriunfa cn
Saini-Sinon, cn DallancIc, cn Conic c ulula
or ioda a aric(12}. Por ccnlo. un ncdico dc
Lyon, M. Anard, falara cn 1821 do collcciivisnc
cn facc do crsonnalisnc(13}. Lcian-sc os ariigos
quc cn 1830 c 1831 ullica L'Avcnir conira o
individualisno.
34
Mais inorianic, orcn, quc iudo isso c
ouira coisa. Quando, avanando cla ccniuria,
cIcganos aos grandcs icorizadorcs do lilcralisno
Siuari Mill ou Scnccr surrccndc-nos quc
sua suosia dcfcsa nao sc lascia cn nosirar quc
a lilcrdadc lcncficia ou inicrcssa a csic, nas
clo conirario, cn quc inicrcssa c lcncficia
socicdadc. O asccio agrcssivo do iiulo quc
Scnccr cscolIc ara scu livro O indivduo
conira o Esiado icn sido causa dc quc o nao
cnicndan icinosancnic os quc nao lccn dos
livros scnao os iiulos, Porquc indivduo c Esiado
significan ncssc iiiulo dois ncros orgaos dc un
unico sujciio a socicdadc. E o quc sc discuic c
sc ccrias ncccssidadcs sociais sao nclIor
scrvidas or un ou clo ouiro orgao. Nada nais.
O fanoso individualisno" dc Scnccr locia
coniinuancnic dcniro da ainosfcra colciivisia dc
sua sociologia. O rcsuliado, no final, c quc ianio
clc cono Siuari Mill iraian os indivduos con a
ncsna crucldadc socializanic con quc os
icrniias a ccrios dc scus congcncrcs, os quais
ccvan ara dcois cIuar-lIcs a sulsiancia. Aic
cssc onio cra a rinazia do colciivo o fundo or
si ncsno cvidcnic solrc o qual ingcnuancnic
danavan suas idcias!
Dc ondc sc infcrc quc ninIa dcfcsa
loIcngrincsca do vclIo lilcralisno c,
conlciancnic, dcsinicrcssada c graiuiia. Porquc
o caso c quc cu nao sou un vclIo lilcral". O
35
dcscolrincnio scn duvida glorioso c csscncial
do social, do colciivo, cra dcnasiado rcccnic.
Aquclcs Ioncns aalavan, nais do quc vian, o
faio dc quc a colciividadc c una rcalidadc
difcrcnic dos indivduos c dc sua sinlcs sona,
nas nao salian lcn cn quc consisiia c quais
cran scus cfciivos airiluios. Por ouira aric, os
fcnncnos sociais do icno canuflavan a
vcrdadcira ccononia da colciividadc, orquc
cniao convinIa a csia ocuar-sc cn ccvar lcn os
indivduos. Nao cIcgara ainda a Iora da
nivclaao, da csoliaao c da ariilIa cn iodas as
ordcns.
Da quc os vclIos lilcrais" sc alrisscn scn
suficicnics rccaucs ao colciivisno quc
rcsiravan. Mas quando sc viu con clarcza o quc
no fcnncno social, no faio colciivo,
sinlcsncnic c cono ial, Ia or un lado dc
lcncfcio, orcn, or ouiro, dc icrrvcl, dc
avoroso, so sc odc adcrir ao lilcralisno dc
csiilo radicalncnic novo, ncnos ingcnuo c dc
nais dcsira lcligcrancia, un lilcralisno quc csia
gcrninando ja, roino a florcsccr, na linIa
ncsna do Iorizonic.
Ncn cra ossvcl quc scndo csics Ioncns,
cono cran, fariancnic crsicazcs, nao
cnircvisscn dc quando cn quando as angusiias
quc scu icno nos rcscrvava. Conira o quc soi
acrcdiiar-sc icn sido nornal na Iisioria quc o
36
orvir scja rofciizado(14}. En Macaulay, cn
Tocqucvillc, cn Conic, cnconiranos rc-
dcscnIada nossa Iora. Vcja-sc, or ccnlo, o
quc Ia nais dc oiicnia anos cscrcvia Siuari Mill.
aric as douirinas ariicularcs dc cnsadorcs
individuais, cisic no nundo una foric c
crcsccnic inclinaao a csicndcr cn forna circna
o odcr da socicdadc solrc o indivduo, ianio or
ncio da fora da oiniao cono cla lcgislaiiva.
Ora lcn, cono iodas as nudanas quc sc
ocran no nundo icn or cfciio o auncnio da
fora social c a dininuiao do odcr individual,
csic dcslordancnio nao c un nal quc icnda a
dcsaarcccr csoniancancnic, nas, ao conirario,
icndc a fazcr-sc cada vcz nais fornidavcl. A
disosiao dos Ioncns, scja cono solcranos,
scja cono concidadaos, a inor aos dcnais cono
rcgra dc conduia sua oiniao c scus gosios, sc
acIa iao cncrgicancnic susicniada or alguns
dos nclIorcs c alguns dos iorcs scniincnios
incrcnics naiurcza Iunana, quc quasc nunca
sc rcrinc scnao quando lIc falia odcr. E cono
o odcr nao arccc acIar-sc cn via dc dcclinar,
nas dc crcsccr, dcvcnos cscrar, a ncnos quc
una foric larrcira dc convicao noral nao sc
clcvc conira o nal, dcvcnos cscrar, digo, quc
nas condics rcscnics do nundo csia
disosiao nada fara scnao auncniar"(15}.
Mas o quc nais nos inicrcssa cn Siuari Mill
c sua rcocuaao cla Ionogcncidadc dc na
37
classc quc via crcsccr cn iodo o Ocidcnic. Isso o
faz acolIcr-sc a un grandc cnsancnio cniiido
or Hunloldi na sua juvcniudc. Para quc o
Iunano sc cnriquca, sc consolidc c sc acrfcioc
c ncccssario, scgundo Hunloldi, quc cisia
varicdadc dc siiuacs"(16}. Dcniro dc cada
naao, c ionando cn conjunio as nacs, c
rcciso quc sc dccn circunsiancias difcrcnics.
Assin, ao falIar una rcsian ouiras
ossililidadcs alcrias. E inscnsaio r a vida
curocia nuna so caria, nun so iio dc Ioncn,
nuna idcniica siiuaao". Eviiar isso icn sido o
sccrcio accrio da Euroa aic Iojc, c a conscicncia
dcssc scgrcdo c a quc, clara ou lallucianic,
novcu scnrc os lalios do crcnc lilcralisno
curocu. Ncssa conscicncia sc rcconIccc a si
ncsna cono valor osiiivo, cono lcn c nao
cono nal, a luralidadc coniincnial. Inoriava-
nc csclarcccr isso ara quc nao sc icrgivcrsc a
idcia dc una sucraao curocia quc csic volunc
osiula.
Tal c cono vanos, con a nngua rogrcssiva
da varicdadc dc siiuacs", caninIanos cn
linIa rcia ara o Daio Incrio. Tanlcn foi
aquclc un icno dc nassa c dc avorosa
Ionogcncidadc. Ja no icno dos Anioninos sc
noia clarancnic un csiranIo fcnncno, ncnos
sullinIado c analisado do quc dcvcra. os Ioncns
iornaran-sc csiuidos, O roccsso vinIa dc
icnos airas. Dissc-sc, con alguna razao, quc o
38
csioico Possidnio, ncsirc dc Cccro, c o uliino
Ioncn aniigo caaz dc sc colocar anic os faios
con a ncnic orosa c aiiva, disosio a invcsiiga-
los. Dcois dclc, as calcas sc olliicran, c salvo
os Alcandrinos, nao farao ouira coisa scnao
rcciir, csicrcoiiar.
Mas o sisicna c docuncnio nais icrrvcl
dcsia forna, a un icno Ionogcnca c csiuida
c una cquivalc ouira quc adoia a vida dc
un a ouiro circno do Incrio, csia ondc ncnos
sc odia cscrar c ondc iodavia, quc cu saila,
ningucn o rocurou. no idiona. A lngua, quc
nao nos scrvc ara dizcr suficicnicncnic o quc
cada un dc nos quiscranos dizcr, rcvcla clo
conirario c griia, scn quc o quciranos, a
condiao nais arcana da socicdadc quc a fala. Na
orao nais Iclcnizada do ovo ronano, a lngua
vigcnic c a quc sc cIanou laiin vulgar", nairiz
dc nossos ronanccs. Nao sc conIccc lcn csic
laiin vulgar c, cn loa aric, so sc cIcga a clc
ncdianic rcconsirucs. Mas o quc sc conIccc
lasia c solra ara quc nos csanicn dois dc
scus caracicrcs. Un c a incrvcl sinlificaao do
scu nccanisno granaiical cn conaraao con o
laiin classico. A salorosa conlcidadc indo-
curocia, quc conscrvava a linguagcn das classcs
sucriorcs, ficou sulaniada or una fala
lclcia, dc nccanisno nuiio facil, orcn, ao
ncsno icno, ou or isso ncsno, csadancnic
nccanico, cono naicrial; granaiica lallucianic
39
c crifrasiica, dc cnsaio c rodcio cono a infaniil.
E, cfciivancnic, una lngua ucril ou gaga quc
nao crniic a fina arcsia do raciocnio ncn lricas
canlianics. una lngua scn luz ncn
icncraiura, scn cvidcncia c scn calor dc alna,
una lngua irisic, quc avana s ccgas. Os
vocalulos arcccn vclIas nocdas dc colrc,
inundas c scn roiundidadc, cono farias dc rolar
clas ialcrnas ncdiicrrancas. Quc vidas
cvadidas dc si ncsnas, dcsoladas, condcnadas
cicrna coiidianidadc sc adivinIan airas dcssc
scco aricfaio lingusiico!
O ouiro caraicr aicrrador do laiin vulgar c
rccisancnic sua Ionogcncidadc. Os linguisias,
quc sao ialvcz, dcois dos aviadorcs, os Ioncns
ncnos disosios a assusiar-sc con coisa alguna,
nao arcccn adnirar-sc anic o faio dc quc
falasscn da ncsna nancira ascs iao dsarcs
cono Cariago c Calia, Tingiiania c Dalnacia,
Hisania c Funania. Eu, clo conirario, quc sou
lasianic inido, quc ircno quando vcjo cono o
vcnio faiiga uns canios, nao osso rcrinir anic
cssc faio un csircnccincnio ncdular. Parccc-nc
sinlcsncnic airoz. E vcrdadc quc iraio dc nc
rcrcscniar cono cra or dcniro isso quc olIado
dc fora nos aarccc, iranquilancnic, cono
Ionogcncidadc; rocuro dcscolrir a rcalidadc
vivcnic dc quc cssc faio c a quicia narca. Consia,
c claro, quc Iavia africanisnos, Iisanisnos,
galicisnos. Mas ao consiar isio qucr dizcr-sc quc
40
o iorso da lngua cra conun c idcniico, acsar
das disiancias, do cscasso inicrcanlio, da
dificuldadc dc conunicacs c dc quc nao
conirilua ara fia-lo una liicraiura. Cono
odian vir coincidcncia o ccliilcro c o lclga, o
norador dc Hiona c o dc Luiccia, o nauriianio c
o dacio, scnao cn viriudc dc un acIaiancnio
gcral, rcduzindo a cisicncia sua lasc,
nulificando suas vidas? O laiin vulgar csia a nos
arquivos, cono un arrcianic cncdcrnincnio,
icsicnunIo dc quc una vcz a Iisioria agonizou
sol o incrio Ionogcnco da vulgaridadc or
Iavcr dcsaarccido a fcriil varicdadc dc
siiuacs".

IV

Ncn csic volunc ncn cu sonos oliicos. O
assunio dc quc aqui sc fala c rcvio oliica c
cricncc a scu sulsolo. Mcu iralalIo c olscuro
lalor sulicrranco dc ninciro. A nissao do
cIanado iniclcciual" c, cn ccrio nodo, oosia
do oliico. A olra iniclcciual asira, con
frcqucncia laldada, a csclarcccr un ouco as
coisas, cnquanio a do oliico soi, clo conirario,
consisiir cn confundi-las nais do quc csiavan.
Scr da csqucrda c, cono scr da dirciia, una das
infiniias nanciras quc o Ioncn odc cscolIcr
41
ara scr inlccil. anlas, con cfciio, sao fornas
da Icnilcgia noral. Adcnais, a crsisicncia
dcsics qualificaiivos conirilui nao ouco a
falsificar nais ainda a rcalidadc" do rcscnic, ja
fala dc cr si, orquc sc cncrcsou o crcso das
ccricncias oliicas a quc rcsondcn, cono o
dcnonsira o faio dc quc Iojc as dirciias
roncicn rcvolucs c as csqucrdas rocn
iiranias.
Ha olrigacs dc iralalIar solrc as qucsics
do icno. Isio, scn duvida. E cu o fiz duranic
ioda a ninIa vida. Scnrc csiivc na csiacada.
Mas una das coisas quc agora sc dizcn una
corrcnic" c quc, incluso a cusio da claridadc
ncnial, iodo o nundo icn dc fazcr oliica scnsu
siricio. Dizcn-no, c claro, os quc nao icn ouira
coisa quc fazcr. E aic o corroloran ciiando dc
Pascal o incraiivo d'alciisscncni. Mas Ia nuiio
icno quc arcndi a ficar cn guarda quando
algucn ciia Pascal. E una cauicla dc Iigicnc
clcncnial.
O oliiicisno inicgral, a alsorao dc iodas as
coisas c dc iodo o Ioncn cla oliica, c una c
ncsna coisa con o fcnncno dc rclcliao das
nassas quc aqui sc dcscrcvc. A nassa cn
rclcldia crdcu ioda a caacidadc dc rcligiao c dc
conIccincnio. Nao odc icr dcniro nais quc
oliica corliiada, frcnciica, fora dc si, osio quc
rcicnda sulaniar o conIccincnio, a rcligiao, a
42
sagcssc cnfin, as unicas coisas quc or sua
sulsiancia sao aias ara ocuar o ccniro da
ncnic Iunana . A oliica dcsoja o Ioncn dc
solidao c iniinidadc, c or isso c a rcdicaao do
oliiicisno inicgral una das iccnicas quc sc
usan ara socializa-lo.
Quando algucn nos crgunia o quc sonos
cn oliica, ou, anicciando-sc con a insolcncia
quc cricncc ao csiilo dc nosso icno, nos
adscrcvc sinuliancancnic cn vcz dc rcsondcr
dcvcnos crguniar ao incriincnic quc cnsa clc
quc c o Ioncn c a naiurcza c a Iisioria, quc c a
socicdadc c o indivduo, a colciividadc, o Esiado,
o uso, o dirciio. A oliica arcssa-sc a aagar as
luzcs ara quc iodos csics gaios scjan ardos.
rcciso quc o cnsancnio curocu
roorcionc solrc iodos csics icnas nova
claridadc. Para isso csia a, nao ara fazcr o lcquc
do avao rcal nas rcunics acadcnicas. E c
rcciso quc o faa roniancnic ou, cono dizia
Danic, quc cnconirc a sada,
siudiaic il asso
Mcnirc quc l'Occidcnic non s'anncra.
(Purg. XXVII, 62-63}
Isso scria o unico dc quc odcria cscrar-sc
con alguna rolalilidadc a soluao do ircncndo
rollcna quc as nassas aiuais avcnian.
43
Esic volunc nao rcicndc, ncn dc longc,
nada arccido. Cono suas uliinas alavras
fazcn consiar, c so una rincira aroinaao ao
rollcna do Ioncn aiual. Para falar solrc clc
nais scriancnic c nais rofundancnic nao
Iavcria nais rcncdio scnao r-sc cn roua
alissal, vcsiir o cscafandro c dcsccr ao nais
rofundo do Ioncn. Inoria fazcr isso scn
rcicnscs, nas con dccisao, c cu o icnici nun
livro roino a aarcccr cn ouiros idionas sol o
iiulo El Ionlrc y la gcnic.
Una vcz quc nos afiguranos lcn dc cono c
cssc iio Iunano Iojc doninanic, c quc cu
cIanci o Ioncn-nassa, c quando sc susciian
as inicrrogacs nais fcricis c nais dranaiicas.
Podc-sc rcfornar csic iio dc Ioncn? Qucro
dizcr. os gravcs dcfciios quc Ia nclc, iao gravcs
quc sc nao os ciiranos roduzirao dc nodo
incoravcl a aniquilaao do Ocidcnic, iolcran scr
corrigidos? Porquc, cono vcra o lciior, sc iraia
rccisancnic dc un Ioncn Icrnciico, quc nao
csia alcrio dc vcrdadc a ncnIuna insiancia
sucrior.
A ouira crgunia dccisiva, da qual, a ncu
juzo, dccndc ioda ossililidadc dc saudc, c
csia. odcn as nassas, ainda quc quiscsscn,
dcscriar a vida cssoal? Nao calc dcscnvolvcr
aqui o ircncndo icna, orquc csia dcnasiado
virgcn. Os icrnos con quc dcvc scr lcvaniado
44
nao consian na conscicncia ullica. Ncn scqucr
csia csloado o csiudo da disiinia nargcn dc
individualidadc quc cada coca do assado
dciou cisicncia Iunana. Porquc c ura
incrcia ncnial do rogrcssisno" suor quc
confornc avana a Iisioria, assin crcscc a folga
quc sc conccdc ao Ioncn ara odcr scr
indivduo cssoal, cono cria o Ionrado
cngcnIciro, nas nulo Iisioriador, Hcrlcri
Scnccr. Nao; a Iisioria csia cIcia dc rciroccssos
ncsia ordcn, c ialvcz a csiruiura da vida cn
nossa coca inca sucrlaiivancnic quc o
Ioncn ossa vivcr cono cssoa.
Ao conicnlar nas grandcs cidadcs cssas
incnsas agloncracs dc scrcs Iunanos, quc
vao c vcn or suas ruas ou sc conccniran cn
fcsiivais c nanifcsiacs oliicas, incorora-sc
cn nin, olscdanic, csic cnsancnio. Podc Iojc
un Ioncn dc vinic anos fornar un rojcio dc
vida quc icnIa figura individual c quc, orianio,
ncccssiiaria rcalizar-sc ncdianic suas iniciaiivas
indccndcnics, ncdianic scus csforos
ariicularcs? Ao icniar o dcscnvolvincnio dcsia
inagcn cn sua faniasia, nao noiara quc c, scnao
inossvcl, quasc inrovavcl, orquc nao Ia a
sua disosiao csao cn quc ossa aloja-la c cn
quc ossa novcr-sc scgundo scu rorio diianc?
Logo advcriira quc scu rojcio iroca con o
roino, cono a vida do roino acria a sua. O
dcsanino o lcvara con a facilidadc dc adaiaao
45
roria dc sua idadc a rcnunciar nao so a iodo
aio, cono aic a iodo dcscjo cssoal c luscara a
soluao oosia. inaginara ara si una vida
siandard, conosia dc dcsidcraia conuns a
iodos c vcra quc ara conscgui-la icn dc soliciia-
la ou cigi-la cn colciividadc con os dcnais. Da
a aao cn nassa.
A coisa c Iorrvcl, nas nao crcio quc cagcra
a siiuaao cfciiva cn quc sc vao acIando quasc
iodos os curocus. En una risao ondc sc
anonioaran nuiio nais rcsos dos quc calcn,
ningucn odc novcr un lrao ou una crna or
iniciaiiva roria, orquc cIocaria con os coros
dos dcnais. En ial circunsiancia, os novincnios
icn dc sc cccuiar cn conun, c aic os nusculos
rcsiraiorios icn dc funcionar a riino dc
rcgulancnio. Isio scria a Euroa convcriida cn
forniguciro. Mas ncn scqucr csia crucl inagcn c
una soluao. O forniguciro Iunano c
inossvcl, orquc foi o cIanado
individualisno", quc cnriqucccu o nundo c a
iodos no nundo c foi csia riqucza quc rolificou
iao falulosancnic a lania Iunana. Quando os
rcsios dcssc individualisno" dcsaarcccsscn,
faria sua rcaariao na Euroa o csfoncancnio
giganicsco do Daio Incrio, c o forniguciro
sucunliria cono ao soro dc un dcus iorvo c
vingaiivo. Fcsiarian nuiio ncnos Ioncns, quc o
scrian un ouco nais.
46
Anic o fcroz aiciisno dcsia qucsiao quc,
quciranos ou nao, csia visvcl, o icna da jusiia
social", acsar dc iao rcsciiavcl, cnalidccc c sc
dcgrada aic arcccr rciorico c insinccro susiro
ronaniico. Mas, ao ncsno icno, oricnia solrc
os caninIos accriados ara conscguir o quc
dcssa jusiia social", c ossvcl c c jusio
conscguir, caninIos quc nao arcccn assar or
una niscravcl socializaao, nas dirigir-sc cn
linIa rcia ara un nagnanino solidarisno. Esic
uliino vocalulo c, alcn do nais, inocranic,
orquc aic Iojc nao sc condcnsou nclc un
sisicna cncrgico dc idcias Iisioricas c sociais,
clo conirario rcssuna so vagas filaniroias.
A rincira condiao ara un nclIorancnio
da siiuaao rcscnic c crcclcr lcn sua cnornc
dificuldadc. So isio nos lcvara a aiacar o nal nos
csiraios fundos dc ondc vcrdadcirancnic sc
origina. , con cfciio, nuiio difcil salvar una
civilizaao quando lIc cIcgou a Iora dc cair sol o
odcr dos dcnagogos. Os dcnagogos icn sido
acnas os grandcs csiranguladorcs dc
civilizacs. A grcga c a ronana sucunliran nas
naos dcsia fauna rcugnanic, quc fazia
Macaulay cclanar. En iodos os scculos, os
ccnlos nais vis da naiurcza Iunana dcaran-
sc cnirc os dcnagogos"(17}. Mas un Ioncn nao c
dcnagogo soncnic orquc sc onIa a griiar anic
a nuliidao. Isso odc scr cn ocasics una
nagisiraiura sacrossania. A dcnagogia csscncial
47
do dcnagogo csia dcniro dc sua ncnic, radica cn
sua irrcsonsalilidadc anic as idcias ncsnas
quc nancja c quc clc nao criou, nas rccclcu dos
vcrdadciros criadorcs. A dcnagogia c una forna
dc dcgcncraao iniclcciual, quc cono anlo
fcnncno da Iisioria curocia aarccc na Frana
cn 1750. Por quc cniao? Por quc na Frana? Esic
c un dos onios ncvralgicos do dcsiino ocidcnial
c csccialncnic do dcsiino franccs.
Isso c o quc, dcsdc cniao, crc a Frana, c or
sua irradiaao, quasc iodo o coniincnic, quc o
nciodo ara rcsolvcr os grandcs rollcnas
Iunanos c o nciodo da rcvoluao, cnicndcndo
or ial o quc ja Lcilniiz cIanava una rcvoluao
gcral"(18}, a voniadc dc iransfornar dc cIofrc iudo
c cn iodos os gcncros(19}. Craas a isso cssa
naravilIa quc c a Frana cIcga cn nas
condics difcil conjuniura do rcscnic. Porquc
cssc as icn ou crc quc icn una iradiao
rcvolucionaria. E sc scr rcvolucionario c ja coisa
gravc, quanio nais sc-lo, aradoalncnic, or
iradiao! vcrdadc quc na Frana fcz-sc una
Crandc Fcvoluao c varias iorvas ou ridculas;
nas, sc nos aicnos vcrdadc nua dos anais, o
quc cnconiranos c quc cssas rcvolucs scrviran
rincialncnic ara quc duranic iodo un scculo,
salvo uns dias ou unas scnanas, a Frana icnIa
vivido nais quc ouiro qualqucr ovo sol fornas
oliicas, cn naior ou ncnor cscala, auioriiarias
c conira-rcvolucionarias. Solrciudo, a grandc
48
dcrcssao noral da Iisioria franccsa quc foran
os vinic anos do Scgundo Incrio, dcvcu-sc lcn
clarancnic ciravagancia dos rcvolucionarios
dc 1848(20}, grandc aric dos quais confcssou o
rorio Fasail quc Iavian sido anics clicnics
scus.
Nas rcvolucs icnia a alsiraao sullcvar-sc
conira o concrcio; or isso c consulsiancial s
rcvolucs o fracasso. Os rollcnas Iunanos
nao sao, cono os asironnicos ou os qunicos,
alsiraios. Sao rollcnas dc naina concrcao,
orquc sao Iisioricos. E o unico nciodo dc
cnsancnio quc roorciona alguna
rolalilidadc dc accrio cn sua naniulaao c a
razao Iisiorica". Quando sc conicnla
anoranicancnic a vida ullica da Frana
duranic os uliinos ccnio c cinqucnia anos, salia
visia quc scus gcnciras, scus fsicos c scus
ncdicos sc cquivocaran scnrc cn scus juzos
oliicos, c quc conscguiran ao conirario, accriar
scus Iisioriadorcs. Mas o racionalisno fsico-
naicnaiico icn sido na Frana dcnasiado
glorioso ara quc nao iiranizc a oiniao ullica.
MalclrancIc ronc con un anigo scu orquc
viu solrc sua ncsa un Tucdidcs(21}.
Esics ncscs assados, inclindo ninIa
solidao clas ruas dc Paris, conrccndi quc cu
nao conIccia ningucn na grandc cidadc, salvo as
csiaiuas. Algunas dcsias, cnircianio, sao vclIas
49
anizadcs, aniigas inciiacs ou crcncs ncsircs
dc ninIa iniinidadc. E cono nao iinIa con
qucn falar, convcrsci con clas solrc grandcs
icnas Iunanos. Nao sci sc algun dia sairao
luz csias Convcrsacioncs con csiaiuas, quc
dulcificaran una ciaa dolorosa c csicril dc
ninIa vida. Nclas sc raciocina con o narqucs dc
Condorcci, quc csia no Quai Conii, solrc a
crigosa idcia do rogrcsso. Con o cqucno
lusio dc Conic quc Ia cn scu dcariancnio da
ruc Monsicur-lc-Princc falci solrc ouvoir
siriiucl, insuficicnicncnic ccrcido or
nandarins liicrarios c or una Univcrsidadc quc
ficou conlciancnic cccnirica dianic da cfciiva
vida das nacs. Ao ncsno icno iivc a Ionra dc
rccclcr o cncargo dc una cncrgica ncnsagcn
quc cssc lusio dirigc ao ouiro, ao grandc, crigido
na raa dc Sorlonnc, c quc c o lusio do falso
Conic, do oficial, do dc Liiirc. Mas cra naiural
quc nc inicrcssassc solrciudo cn ouvir una vcz
nais a alavra do nosso suno ncsirc Dcscarics,
o Ioncn a qucn a Euroa nais dcvc.
O uro acaso quc ciranda ninIa cisicncia
fcz quc cu rcdija csias linIas icndo visia o lugar
da Holanda cn quc Ialiiou cn 1642 o novo
dcscolridor da raison. Esic lugar, cIanado
Endagccsi, cujas arvorcs dao sonlra a ninIa
jancla, c Iojc un nanicnio. Duas vczcs ao dia
cn adnocsiadora vizinIana vcjo assar os
50
idioias c os dcncnics quc arcjan or noncnios
inicncric sua nalograda Iunanidadc.
Trcs scculos dc ccricncia racionalisia"
olrigan-nos a rcncnorar o cslcndor c os liniics
daqucla rodigiosa raison caricsiana. Esia raison
c so naicnaiica, fsica, liologica. Scus falulosos
iriunfos solrc a naiurcza, sucriorcs a quanio
udcra sonIar-sc, sullinIan ianio nais scu
fracasso anic os assunios roriancnic Iunanos
c convidan a inicgra-la cn ouira razao nais
radical, quc c a razao Iisiorica"(22}.
Esia nos nosira a vaidadc dc ioda rcvoluao
gcral, dc iudo quanio scja icniar a iransfornaao
suliia dc una socicdadc c concar dc novo a
Iisioria, cono rcicndian os confusonarios do
89. Ao nciodo da rcvoluao oc o unico digno
da larga ccricncia quc o curocu aiual icn
airas dc si. As rcvolucs iao inconiincnics cn
sua rcssa, Iiocriiancnic gcncrosa, dc
roclanar dirciios, violaran scnrc, csczinIado
c csfarraado, o dirciio fundancnial do Ioncn,
iao fundancnial quc c a dcfiniao ncsna dc sua
sulsiancia. o dirciio coniinuidadc. A unica
difcrcna radical cnirc a Iisioria Iunana c a
Iisioria naiural" c quc aqucla nao odc nunca
concar dc novo. KIlcr c ouiros nosiraran
cono o cIinanzc c o orangoiango nao sc
difcrcncian do Ioncn clo quc, falando
rigorosancnic, cIananos inicligcncia, nas
51
orquc icn nuiio ncnos ncnoria quc nos. Os
olrcs aninais cada nanIa csqucccn quasc
iudo quc vivcran no dia anicrior, c scu iniclccio
icn dc iralalIar solrc un nnino naicrial dc
ccricncias. ScnclIanicncnic, o iigrc dc Iojc c
idcniico ao dc scis nil anos, orquc cada iigrc
icn dc concar dc novo a scr iigrc, cono sc nao
Iouvcssc ouiro anics. O Ioncn, clo conirario,
ncrcc dc scu odcr dc rccordar, acunula scu
rorio assado, ossui-o c o arovciia. O
Ioncn nao c nunca un rinciro Ioncn.
conca dcsdc logo a cisiir solrc ccria aliiiudc
dc rcicriio anonioado. Esic c o icsouro unico do
Ioncn, scu rivilcgio c sua narca. E a riqucza
ncnor dcssc icsouro consisic no quc dclc arca
accriado c digno dc conscrvar-sc. o inorianic c
a ncnoria dos crros, quc nos crniic nao
concicr os ncsnos scnrc. O vcrdadciro icsouro
do Ioncn c o icsouro dos scus crros, a cicnsa
ccricncia viial dccaniada goia a goia cn
nilcnios. Por isso NicizscIc dcfinc o Ioncn
sucrior cono o scr dc ncnoria nais
dcscnvolvida."
Foncr a coniinuidadc con o assado,
qucrcr concar dc novo, c asirar a dcsccr c
lagiar o orangoiango. Araz-nc quc scja un
franccs, Duoni-WIiic, quc cn 1860 sc aircvcssc
a clanar. La coniinuiic csi un droii dc l'Ionnc;
cllc csi un Ionnagc ioui cc qui lc disiinguc dc
la lcic"(23}.
52
Dianic dc nin csia un jornal cn quc acalo
dc lcr o rclaio das fcsias con quc a Inglaicrra
cclclrou a coroaao do novo rci. Diz-sc quc Ia
nuiio a Monarquia inglcsa c una insiiiuiao
ncrancnic sinlolica. Isso c vcrdadc, nas
dizcndo-o assin dcianos cscaar o nclIor.
Porquc, cfciivancnic, a Monarquia nao ccrcc no
Incrio lriianico ncnIuna funao naicrial c
alavcl. Scu acl nao c govcrnar, ncn
adninisirar a jusiia, ncn nandar o Ecrciio.
Mas ncn or isso c una insiiiuiao vazia, carcnic
dc scrvio. A Monarquia da Inglaicrra ccrcc una
funao dcicrninadssina c dc alia cficacia. a dc
sinlolizar. Por isso o ovo inglcs, con dclilcrado
roosiio, dcu agora inusiiada solcnidadc ao riio
da coroaao. Anic a iurlulcncia aiual do
coniincnic quis afirnar as nornas crnancnics
quc rcgulan sua vida. Dcu-nos nais una liao.
Cono scnrc ja quc a Euroa scnrc arcccu
un irocl dc ovos , os coniincniais, cIcios dc
gcnio, nas iscnios dc scrcnidadc, nunca
naduros, scnrc ucris, c ao fundo, airas dclcs,
a Inglaicrra... cono a nursc da Euroa.
Esic c o ovo quc scnrc cIcgou anics ao
orvir, quc sc anicciou a iodos cn quasc iodas
as ordcns. Praiicancnic dcvcranos oniiir o
quasc. E cis aqui quc csic ovo nos olriga, con
ccria incriincncia do nais uro dandysno, a
rcscnciar scu vciusio ccrinonial c a vcr cono
aiuan orquc nao dciaran nunca dc scr
53
aiuais os nais vclIos c nagicos uicnslios dc sua
Iisioria, a coroa c o cciro quc cnirc nos rcgcn
acnas a soric do laralIo. O inglcs faz cncnIo
dc nos fazcr consiar quc scu assado,
rccisancnic orquc assou, orquc lIc assou,
coniinua cisiindo ara clc. Dcsdc un fuiuro ao
qual nao cIcganos nosira-nos a vigcncia loua
dc scu rcicriio(24}, Esic ovo circula or iodo o
scu icno, c vcrdadcirancnic scnIor dc scus
scculos, quc conscrva cn aiiva ossc. E isso c scr
un ovo dc Ioncns. odcr Iojc coniinuar no scu
onicn scn or isso dciar dc vivcr ara o fuiuro,
odcr cisiir no vcrdadciro rcscnic, ja quc o
rcscnic c so a rcscna do assado c do orvir,
o lugar ondc rcicriio c fuiuro cfciivancnic
cisicn.
Con as fcsias sinlolicas da coroaao, a
Inglaicrra os, nais una vcz, ao nciodo
rcvolucionario o nciodo da coniinuidadc, o unico
quc odc cviiar na narcIa das coisas Iunanas
cssc asccio aiologico quc faz da Iisioria una
luia ilusirc c crcnc cnirc os araliicos c os
cilciicos.

V

54
Cono ncsias aginas sc faz a anaionia do
Ioncn Iojc doninanic, roccdo ariindo dc scu
asccio cicrno, or assin dizcr, dc sua clc, c
dcois cnciro un ouco nais cn dircao a suas
vsccras. Da or quc scjan os rinciros
caiulos os quc nais caducaran. A clc do
icno nudou. O lciior dcvcria, ao lcr csscs
caiulos, rciroccdcr aos anos 1926-1928. Ja
concou a crisc na Euroa, nas ainda arccc
una dc ianias. As cssoas ainda scnicn-sc cn
scgurana. Ainda gozan os luos da inflaao. E,
solrciudo, cnsava-sc. a csia a Ancrica! Era a
Ancrica da falulosa roscriiy.
O unico do quc vai diio ncsias aginas quc
nc insira algun orgulIo, c nao Iavcr incorrido
no inconcclvcl crro dc oiica quc sofrcran cniao
quasc iodos os curocus, inclusivc os rorios
ccononisias. Porquc nao convcn csqucccr quc
cniao sc cnsava nui scriancnic quc os
ancricanos Iavian dcscolcrio ouira organizaao
da vida quc anulava ara scnrc as crciuas
ragas Iunanas quc sao as criscs. Eu nc
cnvcrgonIava dc quc os curocus, invcniorcs do
nais clcvado quc aic agora sc invcniou o
scniido Iisiorico , nosirasscn carcccr dclc
conlciancnic. O vclIo lugar conun dc quc a
Ancrica c o orvir Iavia nullado or insianics
sua crsicacia. Tivc cniao a coragcn dc nc oor
a scnclIanic dcslizc, susicniando quc a Ancrica,
longc dc scr o fuiuro, cra, na rcalidadc, un
55
rcnoio assado orquc cra riniiivisno. E,
ianlcn conira o quc sc crc, cra-o c o c nuiio
nais a Ancrica do Noric do quc a Ancrica do
Sul, a Iisanica. Hojc a coisa vai scndo clara c os
Esiados Unidos nao cnvian ja ao vclIo
coniincnic scnIoriias ara cono nc dizia una
naqucla ocasiao convcnccr-sc dc quc na
Euroa nao Ia nada inicrcssanic"(25}.
Violcniando-nc isolci ncsic quasc-livro, do
rollcna ioial quc c ara o Ioncn c
csccialncnic ara o Ioncn curocu scu
incdiaio orvir, un so faior. a caracicrizaao do
Ioncn ncdio quc Iojc sc vai aodcrando dc
iudo. Isio nc olrigou a un duro ascciisno,
alsicnao dc crcssar ninIas conviccs solrc
iudo quanio ioco dc assagcn. Mais ainda. a
arcscniar frcqucnicncnic as coisas cn forna
quc sc cra a nais favoravcl ara aclarar o icna
cclusivo dcsic csiudo, cra a ior ara dciar vcr
ninIa oiniao solrc csias coisas. Dasia assinalar
una qucsiao, cnlora fundancnial. Mcdi o
Ioncn ncdio quanio a sua caacidadc ara
coniinuar a civilizaao nodcrna c quanio a sua
adcsao culiura. Dir-sc-ia quc cssas duas coisas
a civilizaao c a culiura nao sao ara nin
qucsics. A vcrdadc c quc clas sao rccisancnic
o quc onIo cn qucsiao quasc dcsdc ncus
rinciros csiudos. Mas cu nao dcvia conlicar os
assunios. Qualqucr quc scja nossa aiiiudc anic a
civilizaao c a culiura, csia a, cono un faior dc
56
rincira ordcn con quc sc dcvc coniar, a
anonalia rcrcscniada clo Ioncn-nassa. Por
isso urgia isolar cruancnic scus sinionas.
Nao dcvc, ois, o lciior franccs cscrar nais
dcsic volunc, quc nao c, no final das conias,
scnao un cnsaio dc scrcnidadc cn ncio
iorncnia.

JOSE OFTECA Y CASSET.
Hci Wiiic Huis". Ocgsigccsi-Holanda, naio,
1937.
57

PRIMEIRA PARTE
A REBELIO
DAS
MASSAS
58

I. O FATO DAS AGLOMERAES(26)

Ha un faio quc, ara lcn ou ara nal, c o
nais inorianic na vida ullica curocia da Iora
rcscnic. Esic faio c o advcnio das nassas ao
lcno odcrio social. Cono as nassas, or
dcfiniao, nao dcvcn ncn odcn dirigir sua
roria cisicncia, c ncnos rcgcr a socicdadc,
qucr dizcr-sc quc a Euroa sofrc agora a nais
gravc crisc quc a ovos, nacs, culiuras, calc
adcccr. Esia crisc solrcvcio nais dc una vcz na
Iisioria. Sua fisiononia c suas conscqucncias
sao conIccidas. Tanlcn sc conIccc scu nonc.
CIana-sc a rclcliao das nassas.
Para a inicligcncia do fornidavcl faio convcn
quc sc cviic dar, dcsdc ja, s alavras rclcliao",
nassas", odcrio social", cic. un significado
cclusivo ou rinariancnic oliico. A vida
ullica nao c so oliica, nas, ao ncsno icno c
ainda anics, iniclcciual, noral, cconnica,
rcligiosa; conrccndc iodos os usos colciivos c
inclui o nodo dc vcsiir c o nodo dc gozar.
Talvcz a nclIor nancira dc aroinar-sc a
csic fcnncno Iisiorico consisia cn rcfcrir-nos a
una ccricncia visual, sullinIando una fciao
dc nossa coca quc c visvcl con os olIos da
cara.
59
Sinlicssina dc cnunciar, ainda quc nao dc
analisar, cu a dcnonino o faio da agloncraao,
do cIcio". As cidadcs csiao cIcias dc gcnic. As
casas cIcias dc inquilinos. Os Ioicis cIcios dc
Ioscdcs. Os ircns, cIcios dc viajanics. Os cafcs,
cIcios dc consunidorcs. Os asscios, cIcios dc
iranscunics. As salas dos ncdicos fanosos,
cIcias dc cnfcrnos. Os csciaculos, dcsdc quc
nao scjan nuiio cicnorancos, cIcios dc
cscciadorcs. As raias, cIcias dc lanIisias. O
quc anics nao cra rollcna, conca a sc-lo
quasc dc coninuo. cnconirar lugar.
Nada nais. Ha faio nais sinlcs, nais
noiorio, nais consianic, na vida aiual? Vanos
agora uncionar o coro irivial dcsia olscrvaao,
c nos surrccndcra vcr cono dclc lroia un
rcuo incscrado, ondc a lranca luz do dia,
dcsic dia, do rcscnic, sc dcconc cn iodo o
scu rico cronaiisno inicrior.
Quc c o quc vcnos c ao vc-lo nos surrccndc
ianio? Vcnos a nuliidao, cono ial, ossuidora
dos locais c uicnslios criados cla civilizaao.
Acnas rcflciinos un ouco, nos surrccndcnos
dc nossa surrcsa. Mas quc, nao c o idcal? O
icairo icn suas localidadcs ara quc sc ocucn;
orianio, ara quc a sala csicja cIcia. E do
ncsno nodo os asscnios o vagao fcrroviario c
scus quarios o Ioicl. Sin; nao Ia duvida. Mas o
faio c quc anics ncnIun dcsics csialclccincnios
60
c vcculos cosiunavan csiar cIcios, c agora
iranslordan, fica fora gcnic afanosa dc usufru-
los. Enlora o faio scja logico, naiural, nao sc
odc dcsconIcccr quc anics nao aconiccia c
agora sin; orianio, quc Iouvc una nudana,
una inovaao, a qual jusiifica, clo ncnos no
rinciro noncnio, nossa surrcsa.
Surrccndcr-sc, csiranIar, c concar a
cnicndcr. E o csoric c o luo csccfico do
iniclcciual. Por isso sua aiiiudc grcnial consisic
cn olIar o nundo con os olIos dilaiados cla
csiranIcza. Tudo no nundo c csiranIo c c
naravilIoso ara unas uilas lcn alcrias.
Isso, naravilIar-sc, c a dclcia vcdada ao
fuiclolisia c quc, ao conirario, lcva o iniclcciual
clo nundo cn crciua cnlriagucz dc
visionario. Scu airiluio sao os olIos cn asno.
Por isso, os aniigos dcran a Mincrva a coruja, o
assaro con os olIos scnrc dcslunlrados.
A agloncraao, ou cIcio, anics nao cra
frcqucnic. Por quc o c agora?
Os cononcnics dcssas nuliidcs nao
surgiran do nada. Aroinadancnic, o ncsno
nuncro dc cssoas cisiia Ia quinzc anos.
Dcois da gucrra arcccria naiural quc cssc
nuncro fossc ncnor. Aqui ioanos, cnircianio,
con a rincira noia inorianic. Os indivduos
quc inicgran csias nuliidcs rccisiian, nas
61
nao cono nuliidao. Fcariidos clo nundo cn
cqucnos gruos, ou soliiarios, lcvavan una
vida, clo visio, divcrgcnic, dissociada, disianic.
Cada qual indivduo ou cqucno gruo
ocuava o lugar, ialvcz o scu, no cano, na
aldcia, na vila, no lairro da grandc cidadc.
Agora, dc rccnic, aarcccn sol a csccic dc
agloncraao, c nossos olIos vcn or ioda a aric
nuliidcs. Por ioda a aric? Nao, nao;
rccisancnic nos lugarcs nclIorcs, criaao
rcalncnic rcfinada da culiura Iunana,
rcscrvados anics a gruos ncnorcs, cn dcfiniiiva,
a ninorias.
A nuliidao, dc rccnic, iornou-sc visvcl, c
insialou-sc nos lugarcs rcfcrcnics da socicdadc.
Anics, sc cisiia, assava inadvcriida, ocuava o
fundo do ccnario social; agora adianiou-sc aic s
ganliarras, cla c o crsonagcn rincial. Ja nao
Ia roiagonisias. so Ia coro.
O concciio dc nuliidao c quaniiiaiivo c
visual. Traduzano-lo, scn alicra-lo,
icrninologia sociologica. Eniao acIanos a idcia
dc nassa social. A socicdadc c scnrc una
unidadc dinanica dc dois faiorcs. ninorias c
nassas. As ninorias sao indivduos ou gruos dc
indivduos csccialncnic qualificados. A nassa c
o conjunio dc cssoas nao csccialncnic
qualificadas. Nao sc cnicnda, ois, or nassas so
62
ncn rincialncnic as nassas ocrarias".
Massa c o Ioncn ncdio". Dcsic nodo sc
convcric o quc cra ncrancnic quaniidadc a
nuliidao nuna dcicrninaao qualiiaiiva. c a
qualidadc conun, c o nosircngo social, c o
Ioncn cnquanio nao sc difcrcncia dc ouiros
Ioncns, nas quc rccic cn si un iio gcncrico.
Quc ganIanos con csia convcrsao da
quaniidadc ara a qualidadc? Muiio sinlcs. or
ncio dcsia conrccndcnos a gcncsc daqucla. E
cvidcnic, aic acaciano, quc a fornaao nornal dc
una nuliidao inlica a coincidcncia dc dcscjos,
idcias, dc nodo dc scr nos indivduos quc a
inicgran. Dir-sc-a quc c o quc aconiccc con iodo
gruo social, or sclcio quc rcicnda scr. Con
cfciio; nas Ia una difcrcna csscncial.
Nos gruos quc sc caracicrizan or nao scr
nuliidao c nassa, a coincidcncia cfciiva dc scus
ncnlros consisic cn algun dcscjo, idcia ou
idcal, quc or si cclui o grandc nuncro. Para
fornar una ninoria, scja qual scja, c rcciso quc
anics cada qual sc scarc da nuliidao or razcs
csscnciais, rclaiivancnic individuais. Sua
coincidcncia con os ouiros quc fornan a ninoria
c, ois, sccundario, osicrior a Iavcr-sc cada
qual singularizado, c c, orianio, cn loa aric
una coincidcncia cn nao coincidir. Ha casos cn
quc cssc caraicr singularizador do gruo aarccc
a ccu dcscolcrio. os gruos inglcscs quc sc
cIanan a si ncsnos nao confornisias", isio c,
63
a agruaao dos quc concordan so cn sua
dcsconfornidadc a rcsciio da nuliidao iliniiada.
Esic ingrcdicnic dc juniarcn-sc os ncnos
rccisancnic ara scarar-sc dos dcnais vai
scnrc nisiurado na fornaao dc ioda ninoria.
Falando do rcduzido ullico quc ouvia un
nusico rcfinado, diz graciosancnic Mallarnc quc
aquclc ullico salicniava con a rcscna dc sua
cscasscz a auscncia nuliiiudinaria.
A rigor, a nassa odc dcfinir-sc, cono faio
sicologico, scn ncccssidadc dc cscrar quc
aarcan os indivduos cn agloncraao. Dianic
dc una so cssoa odcnos salcr sc c nassa ou
nao. Massa c iodo aquclc quc nao sc valoriza a si
ncsno no lcn ou no nal or razcs
cscciais, nas quc sc scnic cono iodo o
nundo", c, cnircianio, nao sc angusiia, scnic-sc
voniadc ao scniir-sc idcniico aos dcnais.
Inaginc-sc un Ioncn Iunildc quc ao icniar
valorizar-sc or razcs cscciais ao crguniar
dc si ara si sc icn ialcnio ara isio ou ara
aquilo, sc solrcssai cn alguna ordcn advcric
quc nao ossui ncnIuna qualidadc ccclcnic.
Esic Ioncn scniir-sc-a ncdocrc c vulgar, c nal
doiado; nas nao sc scniira nassa".
Quando sc fala dc ninorias sclcias", a
vclIacaria Ialiiual cosiuna icrgivcrsar o scniido
dcsia crcssao, fingindo ignorar quc o Ioncn
sclcio nao c o ciulanic quc sc suc sucrior
64
aos dcnais, nas o quc cigc nais dc si quc os
dcnais, cnlora nao consiga cunrir cn sua
cssoa cssas cigcncias sucriorcs. E c
induliiavcl quc a divisao nais radical quc calc
fazcr na Iunanidadc, c csia cn duas classcs dc
criaiuras. as quc cigcn nuiio dc si c acunulan
solrc si ncsnas dificuldadcs c dcvcrcs, c as quc
nao cigcn dc si nada csccial, nas quc ara
clas vivcr c scr cn cada insianic o quc ja sao,
scn csforo dc crfciao cn si ncsnas, loias quc
vao dcriva.
Isio nc lcnlra quc o ludisno oriodoo sc
conc dc duas rcligics disiinias. una, nais
rigorosa c difcil; ouira, nais froua c irivial; ou
MaIayana grandc vcculo" ou grandc carril"
c o Hinayana cqucno vcculo", caninIo
ncnor". O dccisivo c sc onos nossa vida nun ou
no ouiro vcculo, a un naino dc cigcncias ou a
un nnino.
A divisao da socicdadc cn nassas ou
ninorias ccclcnics nao c, orianio, una divisao
cn classcs sociais, nas cn classcs dc Ioncns, c
nao odc coincidir con a jcrarquizaao cn
classcs sucriorcs c infcriorcs. Claro csia quc nas
sucriorcs, quando cIcgan a sc-lo c cnquanio o
forcn dc vcrdadc Ia nais vcrossiniliiudc cn
acIar Ioncns quc adoian o grandc vcculo",
cnquanio as infcriorcs csiao nornalncnic
consiiiudas or indivduos scn qualidadc. Mas,
65
a rigor, dcniro dc cada classc social Ia nassa c
ninoria auicniica. Cono vcrcnos, c caracicrsiico
do icno o rcdonnio, ainda nos gruos cuja
iradiao cra sclciiva, da nassa c do vulgo. Assin,
na vida iniclcciual, quc or sua roria csscncia
rcqucr c suc a qualificaao, advcric-sc o
rogrcssivo iriunfo dos scudo-iniclcciuais
inqualificados, inqualificavcis c dcsclassificados
or sua roria coniciura. O ncsno nos gruos
solrcvivcnics da nolrcza" nasculina c fcninina.
A scu iurno, nao c raro cnconirar Iojc cnirc os
olrciros, quc anics odian valcr cono o ccnlo
nais uro disio quc cIananos nassa", alnas
cgrcgiancnic discilinadas.
Ora lcn. cisicn na socicdadc ocracs,
aiividadcs, funcs da ordcn nais divcrsa, quc
sao, or sua ncsna naiurcza, cscciais, c,
conscqucnicncnic, nao odcn scr lcn
cccuiadas scn doics ianlcn cscciais. Por
ccnlo. ccrios razcrcs dc caraicr arisiico c
luuoso, ou lcn as funcs dc govcrno c dc juzo
oliico solrc os assunios ullicos. Anics cran
ccrcidas csias aiividadcs cscciais or ninorias
qualificadas qualificadas, clo ncnos, cn
rcicnsao . A nassa nao rcicndia inicrvir
nclas. crcclia-sc quc sc qucria inicrvir icria
congrucnicncnic dc adquirir csscs doics
cscciais c dciar dc scr nassa. ConIccia scu
acl nuna saudavcl dinanica social.
66
Sc agora rciroccdcrnos aos faios cnunciados
a rincio, clcs nos aarcccrao incquivocancnic
cono nuncios dc una nudana dc aiiiudc na
nassa. Todos clcs indican quc csia rcsolvcu
avanar ara o rinciro lano social c ocuar os
locais c usar os uicnslios c gozar dos razcrcs
anics adsiriios aos oucos. cvidcnic quc, or
ccnlo, os locais nao csiavan rcncdiiados
ara as nuliidcs, osio quc sua dincnsao scja
nuiio rcduzida c o ovo iranslordc
consianicncnic dclcs, dcnonsirando aos olIos c
con linguagcn visvcl o faio novo. a nassa, quc,
scn dciar dc sc-lo, sulania as ninorias.
Ningucn, crcio cu, dclorara quc as cssoas
gozcn Iojc cn naior ncdida c nuncro quc
anics, ja quc icn ara isso os aciiics c os ncios.
O nal c quc csia dccisao ionada clas nassas dc
assunir as aiividadcs rorias das ninorias, nao
sc nanifcsia, ncn odc nanifcsiar-sc, so na
ordcn dos razcrcs, nas quc c una nancira
gcral do icno. Assin anicciando o quc logo
vcrcnos , crcio quc as inovacs oliicas dos
nais rcccnics anos nao significan ouira coisa
scnao o incrio oliico das nassas. A vclIa
dcnocracia vivia icncrada or una dosc
alundanic dc lilcralisno c dc cniusiasno cla
lci. Ao scrvir a csics rincios o indivduo
olrigava-sc a susicniar cn si ncsno una
discilina difcil. Ao anaro do rincio lilcral c
da norna jurdica odian aiuar c vivcr as
67
ninorias. Dcnocracia c Lci, convivcncia lcgal,
cran sinninos. Hojc assisiinos ao iriunfo dc
una Iicrdcnocracia cn quc a nassa aiua
dirciancnic scn lci, or ncio dc rcsscs
naicriais, inondo suas asiracs c scus
gosios. falso inicrrciar as siiuacs novas
cono sc a nassa sc Iouvcssc cansado da oliica
c cncarrcgassc a cssoas cscciais scu ccrccio.
Pclo conirario. Isso cra o quc anics aconiccia,
isso cra a dcnocracia lilcral. A nassa rcsunia
quc, no final das conias, con iodos os scus
dcfciios c vcios, as ninorias dos oliicos
cnicndian un ouco nais dos rollcnas
ullicos quc cla. Agora, or sua vcz, a nassa crc
quc icn dirciio a inor c dar vigor dc lci a scus
ioicos dc cafc. Eu duvido quc icnIa Iavido
ouiras cocas da Iisioria cn quc a nuliidao
cIcgassc a govcrnar iao dirciancnic cono cn
nosso icno. Por isso falo dc Iicrdcnocracia.
O ncsno aconiccc nas dcnais ordcns, nuiio
csccialncnic na iniclcciual. Talvcz concia cu
un crro; nas o cscriior, ao ionar da cna ara
cscrcvcr solrc un icna quc csiudou
inicnsancnic, dcvc cnsar quc o lciior ncdio,
quc nunca sc ocuou do assunio, sc o lc, nao c
con o fin dc arcndcr algo dclc, nas, clo
conirario, ara scnicnciar solrc clc quando nao
coincidc con as vulgaridadcs quc csic lciior icn
na calca. Sc os indivduos quc inicgran a
nassa sc acrcdiiasscn csccialncnic doiados,
68
icranos nao nais dc un caso dc crro cssoal,
nas nao una sulvcrsao sociologica. O
caracicrsiico do noncnio c quc a alna vulgar,
salcndo-sc vulgar, icn o dcnodo dc afirnar o
dirciio dc vulgaridadc c o inc or ioda a aric.
Cono sc diz na Ancrica do Noric. scr difcrcnic c
indcccnic. A nassa airocla iudo quc c difcrcnic,
cgrcgio, individual, qualificado c sclcio. Qucn
nao scja cono iodo o nundo, qucn nao cnsc
cono iodo o nundo, corrc o risco dc scr
clininado. E claro csia quc cssc iodo o nundo"
nao c iodo o nundo". Todo o nundo" cra,
nornalncnic, a unidadc conlca dc nassa c
ninorias discrcanics, cscciais. Agora iodo o
nundo c so a nassa.
69

II. A ASCENSO DO NVEL HISTRICO

Esic c o faio fornidavcl do nosso icno,
dcscriio scn oculiar a lruialidadc dc sua
aarcncia. , adcnais, dc una alsoluia novidadc
na Iisioria dc nossa civilizaao. Janais, cn iodo
o scu dcscnvolvincnio, aconicccu nada
scnclIanic. Sc icnos dc acIar algo scnclIanic,
icranos dc ular fora dc nossa Iisioria c
sulncrgir-nos cn un orlc, cn un clcncnio
viial, conlciancnic difcrcnic do nosso; icranos
dc insinuar-nos no nundo aniigo, c cIcgar a sua
Iora dc dcclinaao. A Iisioria do Incrio ronano
c ianlcn a Iisioria da sulvcrsao, do incrio das
nassas quc alsorvcn c anulan as ninorias
dirigcnics c sc colocan cn scu lugar. Eniao sc
roduz ianlcn o fcnncno da agloncraao, do
cIcio. Por isso, cono olscrvou nuiio lcn
Scnglcr, foi rcciso consiruir, cono sc faz agora,
cdifcios cnorncs. A coca das nassas c a coca
do colossal(27}.
Vivcnos sol o lruial incrio das nassas.
Pcrfciiancnic; ja cIananos duas vczcs lruial" a
csic incrio, ja aganos nosso iriluio ao dcus
dos ioicos; agora, con o lilIcic na nao,
odcnos alcgrcncnic ingrcssar no icna, vcr or
dcniro o csciaculo. Ou suunIa-sc quc cu ia
70
conicniar-nc con cssa dcscriao, ialvcz caia,
nas cicrna, quc c so a facIada, o froniiscio
sol os quais sc arcscnia o faio ircncndo
quando c olIado dcsdc o assado? Sc cu dciassc
aqui csic assunio c csirangulassc ncu rcscnic
cnsaio, ficaria o lciior cnsando, nuiio
jusiancnic, quc csic faluloso advcnio das
nassas sucrfcic da Iisioria nao nc insirava
ouira coisa scnao algunas alavras disliccnics,
dcsdcnIosas, un ouco dc aloninaao c ouiro
ouco dc rcugnancia; a nin, dc qucn c noiorio
quc susicnio una inicrrciaao da Iisioria
radicalncnic arisiocraiica(28} radical, orquc cu
nao dissc nunca quc a socicdadc Iunana dcva
scr arisiocraiica, nas nuiio nais quc isso. Eu
dissc c coniinuo crcndo, cada dia con nais
cncrgica convicao, quc a socicdadc Iunana c
arisiocraiica scnrc, qucira ou nao, or sua
roria csscncia, aic o onio dc quc c socicdadc
na ncdida cn quc scja arisiocraiica, c dcia dc
sc-lo na ncdida cn quc sc dcsarisiocraiizc. Dcn
cnicndido quc falo da socicdadc c nao do Esiado.
Ningucn odc acrcdiiar quc dianic dcsic faluloso
cncrcsancnio da nassa, scja o arisiocraiico
conicniar-sc con fazcr un lrcvc ircjciio
anancirado, cono un fidalgoic dc VcrsalIcs.
VcrsalIcs cnicndc-sc cssc VcrsalIcs dos
ircjciios nao c arisiocracia, c o scu oosio. c a
noric c a uircfaao dc una nagnfica
arisiocracia. Por isso, dc vcrdadcirancnic
71
arisiocraiico so rcsiava naquclcs scrcs a graa
digna con quc salian rccclcr cn scu cscoo a
visiia da guilIoiina; acciiavan-na cono o iunor
acciia o lisiuri. Nao. a qucn sinia a nissao
rofunda das arisiocracias, o csciaculo da
nassa o inciia c aviva cono ao csculior a
rcscna do narnorc virgcn. A arisiocracia
social nao sc arccc nada a cssc gruo
rcduzidssino quc rcicndc assunir ara si
nicgro o nonc dc socicdadc", quc sc cIana a si
ncsno a socicdadc" c quc vivc sinlcsncnic dc
convidar-sc ou dc nao convidar-sc. Cono iudo no
nundo icn sua viriudc c sua nissao, ianlcn
icn as suas dcniro do vasio nundo csic cqucno
nundo clcganic", nas una nissao nuiio
sulalicrna c inconaravcl con a faina Icrculca
das auicniicas arisiocracias. Eu nao icria
inconvcnicnic cn falar solrc o scniido quc ossui
cssa vida clcganic, cn aarcncia iao scn scniido;
nas nosso icna c agora ouiro dc naiorcs
roorcs. Ccriancnic quc cssa ncsna
socicdadc disiinia" csia dc acordo con o icno.
Muiio nc fcz ncdiiar ccria danazinIa cn flor,
ioda juvcniudc c aiualidadc, csircla dc rincira
grandcza no zodaco da clcgancia nadrilcnIa,
orquc nc dissc. Eu nao iolcro un lailc ao qual
icnIan sido convidadas ncnos dc oiioccnias
cssoas". Airavcs dcsia frasc vi quc o csiilo das
nassas iriunfa Iojc solrc ioda a arca da vida c sc
72
inc ainda naquclcs uliinos rinccs quc
arccian rcscrvados aos Iay fcw.
Fcilo, ois, igualncnic, ioda inicrrciaao
dc nosso icno quc nao dcsculra a significaao
osiiiva oculia sol o aiual incrio das nassas c
das quc o acciian, lcaiancnic, scn csircncccr
dc csanio. Todo dcsiino c dranaiico c iragico cn
sua rofunda dincnsao. Qucn nao icnIa scniido
na nao aliiar o crigo do icno, nao cIcgou
cniranIa do dcsiino, nao fcz nais scnao acariciar
sua norlida facc. No nosso, o ingrcdicnic icrrvcl
c osio cla airoclanic c violcnia sullcvaao
noral das nassas, inoncnic, indonavcl c
cquvoca cono iodo dcsiino. Para ondc nos lcva?
un nal alsoluio, ou un lcn ossvcl? A csia,
colossal, insialada solrc nosso icno cono un
giganic, cosnico sinal dc inicrrogaao, o qual icn
scnrc una forna cquvoca, con algo,
cfciivancnic, dc guilIoiina ou dc forca nas
ianlcn con algo quc quiscra scr un arco
iriunfal!
O faio dc quc ncccssiianos sulncicr a
anaionia odc fornular-sc sol csias duas
rulricas. rincira, as nassas ccrciian Iojc un
rccriorio viial quc coincidc, cn grandc aric,
con o quc anics arccia rcscrvado
cclusivancnic s ninorias; scgunda, ao ncsno
icno as nassas iornaran-sc indoccis dianic das
ninorias; nao lIcs olcdcccn, nao as scgucn, nao
73
as rcsciian, nas, clo conirario, as uscran dc
lado c as sulanian.
Analiscnos a rincira rulrica. Qucro dizcr
con cla quc as nassas gozan dos razcrcs c
usan os uicnslios invcniados clos gruos
sclcios c quc anics so csics usufruan. Scnicn
aciiics c ncccssidadcs quc anics sc qualificavan
dc rcfinancnios, orquc cran airinnios dc
oucos. Un ccnlo irivial. cn 1820 nao Iavia
cn Paris dcz quarios dc lanIo cn casas
ariicularcs; vcjan-sc as Mcnorias da conicssc
dc Doignc. Mais ainda. as nassas conIcccn c
cnrcgan Iojc, con rclaiiva suficicncia, nuiias
das iccnicas quc anics so os indivduos
csccializados nancjavan.
E nao acnas as iccnicas naicriais, nas, o
quc c nais inorianic, as iccnicas jurdicas c
sociais. No scculo XVIII, ccrias ninorias
dcscolriran quc iodo indivduo Iunano, clo
ncro faio dc nasccr, c scn ncccssidadc dc
qualificaao alguna, ossua ccrios dirciios
oliicos fundancniais, os cIanados dirciios do
Ioncn c do cidadao, c quc, a rigor, csics dirciios
conuns a iodos sao os unicos cisicnics. Todo
ouiro dirciio inosio a doics cscciais ficava
condcnado cono rivilcgio. Isio foi, rinciro, un
uro icorcna c idcia dc uns oucos; dcois, csscs
oucos concaran a usar raiicancnic dcssa
idcia, a in-la c rcclana-la. as ninorias
74
nclIorcs. Nao olsianic, duranic iodo o scculo
XIX a nassa, quc sc ia cniusiasnando con a
idcia dcsscs dirciios cono con un idcal, nao os
scniia cn si, nao os ccrciiava ncn fazia valcr
scnao dc faio, sol as lcgislacs dcnocraiicas,
coniinuava vivcndo, coniinuava scniindo-sc a si
ncsna cono no aniigo rcginc. O ovo"
scgundo cniao cra cIanado , o ovo" salia ja
quc cra solcrano; nas nao acrcdiiava nisso. Hojc
aquclc idcal convcricu-sc nuna rcalidadc, nao ja
nas lcgislacs, quc sao csqucnas cicrnos da
vida ullica, nas no coraao dc iodo indivduo,
quaisqucr quc scjan as suas idcias, inclusivc
quando as suas idcias sao rcacionarias; qucr
dizcr, inclusivc quando csnaga c iriiura as
insiiiuics ondc aquclcs dirciios sc sancionan.
A ncu juzo, qucn nao cnicndc csia curiosa
siiuaao das nassas nao odc conrccndcr nada
do quc Iojc conca a aconicccr no nundo. A
solcrania do indivduo nao qualificado, do
indivduo Iunano gcncrico c cono ial, assou,
dc idcia ou idcal jurdico quc cra, a scr un csiado
sicologico consiiiuiivo do Ioncn ncdio. E noic-
sc lcn. quando algo quc foi idcal sc faz
ingrcdicnic da rcalidadc, incoravclncnic dcia
dc scr idcal. O rcsigio c a nagia auiorizanic,
quc sao airiluios do idcal, quc sao scu cfciio
solrc o Ioncn, sc volaiilizan. Os dirciios
nivcladorcs da gcncrosa insiraao dcnocraiica
75
convcricran-sc, dc asiracs dc idcais, cn
aciiics dc suosios inconscicnics.
Ora lcn. o scniido daquclcs dirciios nao cra
ouiro scnao iirar as alnas Iunanas dc sua
inicrna scrvidao c roclanar dcniro dclas ccria
conscicncia dc scnIorio c dignidadc. Nao cra isio
quc sc qucria? Quc o Ioncn ncdio sc scniissc
ano, dono, scnIor dc si ncsno c dc sua vida? Ja
csia conscguido. Por quc sc qucian os lilcrais,
os dcnocraias, os rogrcssisias dc Ia 30 anos?
Ou c quc, cono os ncninos qucrcn una coisa,
nas nao suas conscqucncias? Qucr-sc quc o
Ioncn ncdio scja scnIor. Eniao nao csiranIc
quc aiuc or si, quc rcclanc iodos os razcrcs,
quc inonIa dccidido sua voniadc, quc sc ncguc
a ioda scrvidao, quc nao coniinuc docil, quc
cuidc dc sua cssoa c scus ocios, quc cononIa
sua induncniaria. sao alguns dos airiluios
crcncs quc aconanIan a conscicncia dc
scnIorio. Hojc os acIanos rcsidindo no Ioncn
ncdio, na nassa.
Julganos ois, quc a vida do Ioncn ncdio
csia agora consiiiuda clo rccriorio viial quc
anics caracicrizava so as ninorias culninanics.
Ora lcn. o Ioncn ncdio rcrcscnia a arca solrc
quc sc novc a Iisioria dc cada coca; c na
Iisioria o quc c o nvcl do nar na gcografia. Sc,
ois, o nvcl ncdio sc acIa Iojc ondc anics so
iocavan as arisiocracias, qucr dizcr-sc lisa c
76
lIanancnic quc o nvcl da Iisioria asccndcu dc
rccnic dcois dc largas c sulicrrancas
rcaracs, nas cn sua nanifcsiaao, dc
rccnic , dc un salio, nuna gcraao. A vida
Iunana, cn ioialidadc, asccndcu. O soldado do
dia, diranos, icn nuiio dc caiiao; o ccrciio
Iunano sc conc ja dc caiiacs. Dasia vcr a
cncrgia, a rcsoluao, o dcscnlarao con quc
qualqucr indivduo luia Iojc cla cisicncia,
agarra o razcr quc assa, inc sua dccisao.
Todo o lcn, iodo o nal do rcscnic c do
incdiaio orvir icn ncsic asccnso gcral do nvcl
Iisiorico sua causa c sua raiz.
Mas agora nos ocorrc una advcricncia
inrcncdiiada. Isso, quc o nvcl ncdio da vida
scja o das aniigas ninorias, c un faio novo na
Iisioria; nas cra o faio naiivo, consiiiucional, da
Ancrica. Pcnsc o lciior, ara vcr clara ninIa
inicnao, na conscicncia dc igualdadc jurdica.
Essc csiado sicologico dc scniir-sc ano c scnIor
dc si c igual a qualqucr ouiro indivduo, quc na
Euroa so os gruos rccnincnics conscguian
adquirir, c o quc dcsdc o scculo XVIII,
raiicancnic dcsdc scnrc, aconiccia na
Ancrica. E nova coincidcncia, ainda nais
curiosa! Ao aarcccr na Euroa cssc csiado
sicologico do Ioncn ncdio, ao sulir o nvcl dc
sua cisicncia inicgral, o ion c nanciras da vida
curocia cn iodas as ordcns adquirc dc rccnic
77
una fisiononia quc fcz nuiios dizcr. A Euroa
csia sc ancricanizando". Os quc isio dizian nao
davan ao fcnncno inoriancia naior;
acrcdiiavan quc sc iraiava dc una lcvc nudana
nos cosiuncs, dc una noda, c, dcsoricniados
clo arccido cicrno, o airiluan a nao sc salc
quc influo da Ancrica na Euroa. Con isso, a
ncu juzo, lanalizou-sc a qucsiao, quc c nuiio
nais suiil c surrccndcnic c rofunda.
A galanicria icnia agora sulornar-nc ara
quc cu diga aos Ioncns dc Uliranar quc, con
cfciio, a Euroa sc ancricanizou c quc isio c
dcvido a un influo da Ancrica na Euroa. Mas
nao. a vcrdadc cnira agora cn colisao con a
galanicria, c dcvc iriunfar. A Euroa nao sc
ancricanizou. Nao rccclcu ainda influo grandc
da Ancrica. Tanio un cono ouiro,
cvcniualncnic, inician-sc agora ncsno; nas nao
sc roduziran no roino assado, dc quc o
rcscnic c lroio. Ha aqui un cunulo
dcscscranic dc idcias falsas quc nos csiorvan a
visao ianio aos ancricanos cono aos curocus. O
iriunfo das nassas c a conscguinic nagnfica
asccnsao dc nvcl viial aconicccu na Euroa or
razcs inicrnas, dcois dc dois scculos dc
cducaao rogrcssisia das nuliidcs c dc un
aralclo cnriquccincnio cconnico da socicdadc.
Mas isso c quc o rcsuliado coincidc con o irao
nais dccisivo da cisicncia ancricana; c or isso,
orquc coincidc a siiuaao noral do Ioncn
78
ncdio curocu con a do ancricano, aconicccu
quc cla rincira vcz o curocu cnicndc a vida
ancricana, quc anics lIc cra un cnigna c un
nisicrio. Nao sc iraia, ois, dc un influo, quc
scria un ouco csiranIo, quc scria un rcfluo,
nas do quc ncnos sc susciia ainda. iraia-sc dc
una nivclaao. Dcsdc scnrc sc cnircvia
olscurancnic clos curocus quc o nvcl ncdio
da vida cra nais alio na Ancrica quc no vclIo
coniincnic. A iniuiao, ouco analiica, nas
cvidcnic dcsic faio, dcu origcn idcia, scnrc
acciia, nunca osia cn duvida, dc quc a Ancrica
cra o orvir. Conrccndcr-sc-a quc idcia iao
anla c iao arraigada nao odia vir do vcnio,
cono dizcn quc as orqudcas sc crian scn razcs
no ar. O fundancnio cra aqucla cnircvisao dc un
nvcl nais clcvado na vida ncdia dc Uliranar,
quc conirasiava con o nvcl infcrior das ninorias
nclIorcs da Ancrica conaradas con as
curocias. Mas a Iisioria, cono a agriculiura,
nuirc-sc dos valcs c nao dos cuncs, da aliiiudc
ncdia social c nao das cnincncias.
Vivcnos cn icno dc nivclacs. nivclan-sc
as foriunas, nivcla-sc a culiura cnirc as
difcrcnics classcs sociais, nivclan-sc os scos.
Pois lcn. ianlcn sc nivclan os coniincnics. E
cono o curocu sc acIava viialncnic nais laio,
ncsia nivclaao nao fcz scnao ganIar. Porianio,
olIada dcsic lado, a sulvcrsao das nassas
significa un faluloso auncnio dc viialidadc c
79
ossililidadcs; iudo ao conirario, ois, do quc
ouvinos iao aniudc solrc a dccadcncia da
Euroa. Frasc confusa c iosca, ondc nao sc salc
lcn dc quc sc fala, sc dos Esiados curocus, da
culiura curocia ou do quc csia sol iudo isso c
inoria infiniiancnic nais quc iudo isio, a
salcr. da viialidadc curocia. Dos Esiados c da
culiura curocia dircnos algun vocalulo nais
adianic c ialvcz a frasc suradiia valIa ara
clcs ; nas quanio viialidadc, convcn dcsdc
logo fazcr consiar quc sc iraia dc un crro crasso.
Diia dc ouiro nodo, ialvcz ninIa afirnaao
arca nais convinccnic c ncnos invcrossnil;
digo, ois, quc Iojc un iialiano ncdio, un
csanIol ncdio, un alcnao ncdio, sc
difcrcncian ncnos cn ion viial dc un ianquc ou
dc un argcniino quc Ia irinia anos. E csic c un
dado quc os ancricanos nao dcvcn csqucccr.
80

III. A ALTURA DOS TEMPOS

O incrio das nassas arcscnia, ois, un
asccio favoravcl cnquanio significa una sulida
dc iodo o nvcl Iisiorico, c rcvcla quc a vida
ncdia sc novc Iojc cn aliura sucrior quc
onicn isava. O quc nos faz conrccndcr quc a
vida odc icr aliiiudcs difcrcnics, c quc c una
frasc cIcia dc scniido a quc scn scniido soi
rcciir-sc quando sc fala da aliura dos icnos.
Convcn quc nos dcicnIanos ncsic onio, orquc
clc nos roorciona a nancira dc fiar un dos
caracicrcs nais surrccndcnics dc nossa coca.
Diz-sc, or ccnlo, quc csia ou a ouira
coisa nao c roria da aliura dos icnos. Con
cfciio. nao o icno alsiraio da cronologia, quc c
iodo clc cIao, nas o icno viial, o quc cada
gcraao cIana nosso icno", icn scnrc ccria
aliiiudc, clcva-sc onicn solrc Iojc, ou sc
nanicn a ar, ou cai or laio. A inagcn dc
cair, cnlainIada no vocalulo dccadcncia,
roccdc dcsia iniuiao. Do ncsno nodo cada
qual scnic, con naior ou ncnor claridadc, a
rclaao cn quc sua roria vida sc cnconira con
a aliura do icno ondc iranscorrc. Ha qucn sc
sinia nos nodos da cisicncia aiual cono un
naufrago quc nao conscguc sair a fluiuar. A
81
vclocidadc do icno con quc Iojc narcIan as
coisas, o ncio dc cncrgia con quc sc faz iudo,
angusiian o Ioncn dc icncra arcaica, c csia
angusiia ncdc o dcsnvcl cnirc a aliura do scu
ulso c a aliura da coca. Por ouira aric, qucn
vivc con lcniiudc c a gosio as fornas do
rcscnic, icn conscicncia da rclaao cnirc a
aliura dc nosso icno c a aliura das divcrsas
idadcs rcicriias. Qual c cssa rclaao?
Fora crrnco suor quc scnrc o Ioncn dc
una coca scnic as assadas, sinlcsncnic
orquc assadas, cono nais laias dc nvcl quc
a sua. Dasiaria rccordar quc, ao arcccr dc Jorgc
Manriquc,
Qualqucr icno assado
foi nclIor.
Mas isso ianouco c vcrdadc. Ncn iodas as
idadcs sc scniiran infcriorcs a algunas do
assado, ncn iodas sc suuscran sucriorcs a
quanias foran c rccordan. Cada idadc Iisiorica
nanifcsia una scnsaao difcrcnic anic cssc
csiranIo fcnncno da aliura viial, c nc
surrccndc quc nao icnIan rcarado nunca
cnsadorcs c Iisioriografos cn faio iao cvidcnic c
sulsiancioso.
A inrcssao quc Jorgc Manriquc dcclara icn
sido ccriancnic a nais gcral, clo ncnos sc sc
iona grosso nodo. naior aric das cocas nao
82
lIcs arcccu scu icno nais clcvado quc ouiras
idadcs aniigas. Ao conirario, o nais Ialiiual icn
sido quc os Ioncns suonIan cn un vago
rcicriio icnos nclIorcs, dc cisicncia nais
lcnaria. a idadc dc ouro", dizcnos os cducados
or Crccia c Fona; a AlcIcringa, dizcn os
sclvagcns ausiralianos. Isso rcvcla quc csscs
Ioncns scniian o ulso dc sua roria vida nais
ou ncnos falio dc lcniiudc, dccado, incaaz dc
cncIcr or conlcio o canal das vcias. Por csia
razao rcsciiavan o assado, os icnos
classicos", cuja cisicncia sc lIcs arcscniava
cono algo nais anlo, nais rico, nais crfciio c
difcil quc a vida dc scu icno. Ao olIar ara iras
c inaginar csscs scculos nais valiosos, arccia-
lIcs nao donina-los, nas, ao conirario, ficar
dclaio dclcs, cono un grau dc icncraiura, sc
iivcssc conscicncia, scniiria quc nao conicn cn
si o grau sucrior; nas anics, quc Ia ncsic nais
calorias quc nclc ncsno. Dcsdc ccnio c
cinqucnia anos dcois dc Crisio csia inrcssao
dc cncolIincnio viial, dc dininuiao, dc dccair c
crdcr ulso, crcscc rogrcssivancnic no Incrio
Fonano. Ja Horacio Iavia caniado. Nossos ais,
iorcs quc nossos avos, nos cngcndraran ainda
nais dcravados, c nos darcnos una rogcnic
iodavia nais incaaz". (Odcs, Livro III, 6.}
Acias arcniun cior avis iulii
nos ncquiorcs, no daiuros
rogcnicn viiiosorcn.
83
Dois scculos nais iardc nao Iavia cn iodo o
Incrio lasianics iialicos ncdianancnic
valorosos con os quais rccncIcr as raas dc
ccniurics, c foi ncccssario alugar ara csic ofcio
dalnaias, c dcois, larlaros do Danulio c do
Fcno. Enquanio isso, as nulIcrcs iornaran-sc
csicrcis c a Iialia sc dcsovoou.
Vcjanos agora ouira classc dc cocas quc
gozan dc una inrcssao viial ao arcccr a nais
oosia a cssa. Traia-sc dc un fcnncno nuiio
curioso quc nos inoria nuiio dcfinir. Quando
Ia nao nais dc irinia anos os oliicos croravan
anic as nuliidcs, soan rccIaar csia ou ouira
ncdida dc govcrno, ial ou qual dcsnando,
dizcndo quc cra inroria da lcniiudc dos
icnos. curioso rccordar quc a ncsna frasc
aarccc cnrcgada or Trajano na sua fanosa
caria a Plnio, ao rcconcndar-lIc quc nao sc
crscguisscn os crisiaos cn viriudc dc
dcnuncias anninas. Ncc nosiri sacculi csi.
Houvc, ois, varias cocas na Iisioria quc sc
scniiran cono cIcgadas a una aliura lcna,
dcfiniiiva. icnos cn quc sc crc Iavcr cIcgado ao
icrnino dc una viagcn, cn quc sc cunrc un
afa aniigo c lcnifica una cscrana. a
lcniiudc dos icnos", a conlcia nadurcza da
vida Iisiorica. Ha irinia anos, con cfciio,
acrcdiiava o curocu quc a vida Iunana Iavia
cIcgado a scr o quc dcvia scr, o quc dcsdc nuiias
gcracs sc vinIa anclando quc fossc, o quc icria
84
ja quc scr scnrc. Os icnos dc lcniiudc sc
scnicn scnrc cono rcsulianic dc nuiias ouiras
idadcs rcaraiorias, dc ouiros icnos scn
lcniiudc, infcriorcs ao rorio, solrc os quais vai
noniada csia Iora lcn granosa. Visios dc sua
aliura, aquclcs crodos rcaraiorios aarcccn
cono sc nclcs sc Iouvcsscn vivido dc uro afa c
ilusao nao lograda; icnos dc so dcscjo
insaiisfciio, dc ardcnics rccursorcs, dc ainda
nao", dc conirasic cnoso cnirc una civilizaao
clara c a rcalidadc quc nao lIc corrcsondc.
Assin vc a Idadc Mcdia o scculo XIX. Por fin
cIcga un dia cn quc cssc vclIo dcscjo, s vczcs
nilcnario, arccc cunrir-sc; a rcalidadc o
rccolIc c lIc olcdccc. CIcganos aliura
cnircvisia, ncia anicciada, ao cunc do icno!
Ao ainda nao" succdcu o or fin".
Esia cra a scnsaao quc dc sua roria vida
iinIan os nossos ais c ioda a sua ccniuria. Nao
sc csquca disio. nosso icno c un icno quc
vcn dcois dc un icno dc lcniiudc. Da quc,
irrcncdiavclncnic, qucn coniinua adscriio
ouira nargcn, a cssc roino lcnario assado,
c o olIc iodo sol sua oiica, sofrcra o csclIisno
dc scniir a idadc rcscnic cono un cair dcsdc a
lcniiudc, cono una dccadcncia.
Mas un vclIo afcioado Iisioria,
cncdcrnido ionador dc ulso dc icnos, nao sc
85
odc dciar alucinar or cssa oiica da suosia
lcniiudc.
Scgundo cu dissc, o csscncial ara quc cisia
lcniiudc dos icnos" c quc un dcscjo aniigo, o
qual sc vinIa arrasiando ancloso c qucrulanic
duranic scculos, or fin un dia fica saiisfciio. E,
con cfciio, csscs icnos lcnos sao ianlcn
saiisfciios dc si ncsnos; s vczcs, cono no
scculo XIX, arquisaiisfciios(29}. Mas agora
conrccndcnos quc csscs scculos iao saiisfciios,
iao frudos, csiao norios or dcniro. A auicniica
lcniiudc viial nao consisic na saiisfaao, na
ossc, na cIcgada. Ja dizia Ccrvanics quc o
caninIo c scnrc nclIor quc a ousada". Un
icno quc saiisfcz scu dcscjo, scu idcal, c quc ja
nao dcscja nada nais, quc sc lIc sccou a fonic do
dcscjar. Isio c, quc a fanosa lcniiudc c cn
rcalidadc una conclusao. Ha scculos quc or nao
salcr rcnovar scus dcscjos norrc dc saiisfaao,
cono norrc o zangao aforiunado dcois do vo
nucial(30}.
Da o dado surrccndcnic dc quc cssas
ciaas dc cIanada lcniiudc icnIan scniido
scnrc no scdincnio dc si ncsnas una
cculiarssina irisicza.
O dcscjo iao lcniancnic gcsiado, c quc no
scculo XIX arccc finalncnic rcalizar-sc, c o quc,
rcsunindo, sc dcnoninou a si ncsno culiura
86
nodcrna". Ja o nonc c inquicianic. quc un
icno sc cIanc a si ncsno nodcrno", qucr
dizcr, uliino, dcfiniiivo, dianic do qual iodos os
dcnais sao uros rcicriios, nodcsias
rcaracs c asiracs ara clc! Scias scn lrio
quc crran o alvo!(31}.
Nao sc sonda ja aqui a difcrcna csscncial
cnirc nosso icno c cssc quc acala dc rcicrir,
dc iransor? Nosso icno, con cfciio, nao sc
scnic ja dcfiniiivo; ao conirario, cn sua raiz
ncsna cnconira olscurancnic a iniuiao dc quc
nao Ia icnos dcfiniiivos, scguros, ara scnrc
crisializados, nas quc clo conirario cssa
rcicnsao dc quc un icno dc vida o cIanado
culiura nodcrna" fossc dcfiniiivo, arccc-nos
una olcccaao c csirciicza invcrossncis do
cano visual. E ao scniir assin crcclcnos una
dcliciosa inrcssao dc nos Iavcrnos cvadido dc
un rccinio csirciio c Icrnciico, dc Iavcr
cscaado, c sair dc novo sol as csirclas ao
nundo auicniico, rofundo, icrrvcl, inrcvisvcl
c incsgoiavcl, ondc iudo, iudo c ossvcl. o
nclIor c o ior. A fc na culiura nodcrna cra
irisic. cra salcr quc ananIa ia scr cn iodo o
csscncial igual a Iojc, quc o rogrcsso consisiia
so cn avanar con iodos os scnrcs solrc un
caninIo idcniico ao quc ja csiava sol nossos
cs. Un caninIo assin c a lcn dizcr una risao
quc, clasiica, sc alarga scn nos lilcriar.
87
Quando nos concos do Incrio algun fino
rovinciano cIcgava a Fona Lucano, or
ccnlo, ou Scncca c via as najcsiosas
consirucs incriais, snlolo dc odcr
dcfiniiivo, scniia conirair-sc scu coraao. Ja nada
novo odia Iavcr no nundo. Fona cra cicrna. E
sc Ia una nclancolia das runas, quc sc lcvania
dclas cono a cvaoraao das aguas norias, o
rovinciano scnsvcl crcclia una nclancolia
nao ncnos cnosa, ainda quc dc signo invcrso. a
nclancolia dos cdifcios cicrnos.
Dianic dcssc csiado cnoiivo, nao c cvidcnic
quc a scnsaao dc nossa coca sc arccc nais
alcgria c alvoroo dc ncninos quc cscaaran da
cscola? Agora ja nao salcnos o quc vai Iavcr
ananIa no nundo, c isso sccrciancnic nos
rcgozija; orquc isso, scr inrcvisvcl, scr un
Iorizonic scnrc alcrio a ioda ossililidadc, c a
vida auicniica, c a vcrdadcira lcniiudc da vida.
Conirasia csic diagnosiico, ao qual falia, c
ccrio, sua ouira nciadc, con o quciunc dc
dccadcncia quc cIoraninga nas aginas dc
ianios conicnorancos. Traia-sc dc un crro oiico
quc rovcn dc nuliilas causas. Ouiro dia
vcrcnos algunas; nas Iojc qucro anicciar a
nais olvia. rovcn dc quc, ficis a una idcologia,
cn ninIa oiniao crigosa, olIan da Iisioria so
a oliica ou a culiura, c nao advcricn quc iudo
isso c so a sucrfcic da Iisioria; quc a rcalidadc
88
Iisiorica c, anics quc isso c nais fundo quc isso,
un uro afa dc vivcr, una oicncia arccida s
cosnicas; nao a ncsna, orianio, nao naiural,
nas sin irna da quc inquicia o nar, fccunda a
fcra, c flor na arvorc, faz ircncluzir a csircla.
Dianic dos diagnosiicos dc dccadcncia cu
rcconcndo o scguinic raciocnio.
A dccadcncia c, claro csia, un concciio
conaraiivo. Dccai-sc dc un csiado sucrior
ara un csiado infcrior. Ora lcn. cssa
conaraao odc fazcr-sc dcsdc os onios dc
visia nais difcrcnics c varios quc caila inaginar.
Para un falricanic dc loquilIas dc anlar, o
nundo csia cn dccadcncia orquc ja nao sc
funa acnas con loquilIas dc anlar. Ouiros
onios dc visia scrao nais rcsciiavcis quc csic,
nas, a rigor, nao dcian dc scr arciais,
arliirarios c cicrnos roria vida cujos
quilaics sc iraia rccisancnic dc avaliar. Nao Ia
nais quc un onio dc visia jusiificado c naiural.
insialar-sc ncssa vida, conicnla-la dc dcniro c
vcr sc cla sc scnic a si ncsna dccada, isio c,
ninguada, dcliliiada c insida.
Mas, cnlora olIada or dcniro dc si ncsna,
cono sc conIccc quc una vida sc scnic ou nao
dccair? Para nin nao calc duvida a rcsciio do
siniona dccisivo. una vida quc nao rcfcrc ouira
ncnIuna dc anics, dc ncnIun anics, orianio,
89
quc sc rcfcrc a si ncsna, nao odc cn ncnIun
scniido scrio cIanar-sc dccadcnic. Toda a ninIa
ccursao solrc o rollcna da aliiiudc dos
icnos crscguia csia conclusao. Pois aconiccc
quc rccisancnic o nosso goza ncsic onio dc
una scnsaao csiranIssina; quc cu saila, unica
aic agora na Iisioria conIccida.
Nos salcs do uliino scculo cIcgava
indcfcciivclncnic una Iora cn quc as danas c
scus ocias ancsirados fazian cnirc si csia
crgunia. En quc coca quiscra vocc Iavcr
vivido? E cis aqui quc cada un, cncarnando a
figura dc sua roria vida, sc dcdicava a vagar
inaginavclncnic clas vias Iisioricas cn lusca
dc un icno ondc cncaiar a gosio o crfil dc
sua cisicncia. E c quc, cnlora scniindo-sc, ou
or scniir-sc cn lcniiudc, cssc scculo XIX
ficava, con cfciio, ligado ao assado, solrc cujos
onlros acrcdiiava csiar; via-sc, con cfciio, cono
a culninaao do assado. Da quc ainda
acrcdiiassc cn cocas rclaiivancnic classicas
o scculo dc Pcriclcs, o Fcnascincnio , ondc sc
Iavian rcarado os valorcs vigcnics. Isio
lasiaria ara nos fazcr susciiar dos icnos dc
lcniiudc; lcvan a cara voliada ara iras, olIan
o assado quc nclcs sc cunrc.
Pois lcn. quc diria sinccrancnic qualqucr
Ioncn rcrcscniaiivo do rcscnic a qucn sc
fizcssc una crgunia arccida? Eu crcio quc nao
90
c duvidoso. qualqucr assado, scn ccluir
ncnIun, lIc daria a inrcssao dc un rccinio
angusiioso ondc nao odia rcsirar. Isio c, quc o
Ioncn do rcscnic scnic quc sua vida c nais
vida quc iodas as aniigas, ou diio s avcssas, quc
o assado nicgro ficou cqucno ara a
Iunanidadc aiual. Esia iniuiao dc nossa vida
dc Iojc anula con sua claridadc clcncnial ioda
luculraao solrc dccadcncia quc nao scja nuiio
cauiclosa.
Nossa vida scnic-sc, cnircianio, dc naior
iananIo quc iodas as vidas. Cono odcra scniir-
sc dccadcnic? Pclo conirario. o quc aconicccu c
quc, dc ianio scniir-sc nais vida, crdcu iodo o
rcsciio, ioda a aicnao ao assado. Da quc cla
rincira vcz nos cnconircnos con una coca
quc faz ialua rasa dc iodo classicisno, quc nao
rcconIccc cn nada rcicriio ossvcl nodclo ou
norna, c solrcvinda ao calo dc ianios scculos
scn dcsconiinuidadc dc cvoluao, arccc, nao
olsianic, un conco, una alvorada, una
iniciaao, una infancia. OlIanos ara iras c o
fanoso Fcnascincnio nos arccc un icno
angusiiosssino; rovincial, dc aiiiudcs vas
or quc nao dizc-lo? , dc nau gosio.
Eu rcsunia, Ia icnos, ial siiuaao na forna
scguinic. Esia gravc dissociaao dc rcicriio c
rcscnic c o faio gcral dc nossa coca c ncla vai
includa a susciia, nais ou ncnos confusa, quc
91
cngcndra a inquiciudc cculiar da vida ncsics
anos. Scniinos quc dc rccnic ficanos sos solrc
a icrra os Ioncns aiuais, quc os norios nao
norrcran dc lrincadcira, nas conlciancnic;
quc ja nao nos odcn ajudar. O rcsio do csriio
iradicional cvaorou-sc. Os nodclos, as nornas,
as auias nao nos scrvcn. Tcnos dc rcsolvcr
nossos rollcnas scn colaloraao aiiva do
assado, cn lcno aiualisno scjan dc aric, dc
cicncia ou dc oliica . O curocu csia so, scn
norios vivcnics crio dc si; cono Pcdro
ScIlcInil, crdcu sua sonlra. E o quc aconiccc
scnrc quc cIcga o ncio-dia(32}
Qual c, cn rcsuno, a aliura dc nosso icno?
Nao c lcniiudc dos icnos, c cnircianio,
scnic-sc solrc iodos os icnos sidos c or cina
dc iodas as conIccidas lcniiudcs. Nao c facil
fornular a inrcssao quc dc si ncsna icn nossa
coca. crc scr nais quc as dcnais, c ao ncsno
icno scnic-sc cono un conco, scn csiar
scgura dc nao scr agonia. Quc crcssao
cscolIcrcnos? Talvcz csia. nais quc os dcnais
icnos c infcrior a si ncsna. Forissina c ao
ncsno icno inscgura dc scu dcsiino. OrgulIosa
dc suas foras c ao ncsno icno icncndo-as.
92

IV. O CRESCIMENTO DA VIDA

O incrio das nassas c o asccnso dc nvcl, a
aliiiudc do icno quc clc anuncia, nao sao or
sua vcz nais quc siniona dc un faio nais
conlcio c gcral. Esic faio c quasc groicsco c
incrvcl cn sua sinlcs cvidcncia. ,
sinlcsncnic, quc o nundo, dc rccnic, crcsccu,
c con clc c nclc, a vida. A vida nundializou-sc
cfciivancnic; qucro dizcr quc o conicudo da vida
no Ioncn dc iio ncdio c Iojc iodo o lancia;
quc cada indivduo vivc Ialiiualncnic iodo o
nundo. Ha ouco nais dc un ano, os scvilIanos
aconanIavan, Iora a Iora, cn scus jornais
oularcs, o quc csiava aconicccndo con uns
Ioncns junio ao Polo; qucro dizcr, quc solrc o
fundo ardcnic da canina lciica assavan
llocos dc gclo dcriva. Cada cdao dc icrra nao
csia ja rccludo cn scu lugar gconcirico, nas
ara nuiios cfciios viiais aiua nos dcnais onios
do lancia. Scgundo o rincio fsico dc quc as
coisas csiao ali ondc aiuan, rcconIcccrcnos Iojc
a qualqucr onio do glolo a nais cfciiva
uliquidadc. Esia roinidadc do longnquo, csia
rcscna do auscnic, auncniou cn roorao
falulosa o Iorizonic dc cada vida.
93
E o nundo crcsccu ianlcn icnoralncnic.
A rc-Iisioria c a arqucologia dcscolriran
anliios Iisioricos dc longiiudc quincrica.
Civilizacs iniciras c incrios dos quais ncn o
nonc sc susciiava, foran ancados a nossa
ncnoria cono novos coniincnics. O jornal
ilusirado c o cincna iroucran csics
rcnoissinos cdaos dc nundo visao incdiaia
do vulgo.
Mas csic auncnio csacio-icnoral do
nundo nao significaria or si nada. O csao c o
icno fsicos sao o alsoluiancnic csiuido do
univcrso. Por isso c nais jusiificado do quc soi
crcr-sc o culio vclocidadc quc iransiioriancnic
ccrciian nossos conicnorancos. A vclocidadc
fciia dc csao c icno nao c ncnos csiuida quc
scus ingrcdicnics; nas scrvc ara anular aquclcs.
Una csiuidcz nao sc odc doninar a nao scr
con ouira. Era ara o Ioncn qucsiao dc Ionra
iriunfar no csao c no icno cosnicos(33}, quc
carcccn or conlcio dc scniido, c nao Ia razao
ara csiranIar dc quc nos roduza un ucril
razcr fazcr funcionar a vazia vclocidadc, con a
qual naianos csao c jugulanos icno. Ao
anula-los, vivificano-los, iornanos ossvcl scr o
arovciiancnio viial, odcnos csiar cn nais
lugarcs quc anics, gozar dc nais idas c nais
vindas, consunir cn ncnos icno viial nais
icno cosnico.
94
Mas, cn dcfiniiivo, o crcscincnio sulsianiivo
do nundo nao consisic cn suas naiorcs
dincnscs, nas cn quc inclua nais coisas. Cada
coisa ionc-sc a alavra cn scu nais anlo
scniido c algo quc sc odc dcscjar, icniar,
fazcr, dcsfazcr, cnconirar, gozar ou rcclir; noncs
iodos quc significan aiividadcs viiais.
Tonc-sc qualqucr una dc nossas aiividadcs;
or ccnlo, conrar. Inagincn-sc dois Ioncns,
un do rcscnic c ouiro do scculo XVIII, quc
ossuan foriuna igual, roorcionalncnic ao
valor do dinIciro cn anlas as cocas, c
conarc-sc o rccriorio dc coisas cn vcnda quc
sc ofcrccc a un c a ouiro. A difcrcna c quasc
falulosa. A quaniidadc dc ossililidadcs quc sc
alrcn anic o conrador aiual cIcga a scr
raiicancnic iliniiada. Nao c facil inaginar con
o dcscjo un oljcio quc nao cisia no ncrcado, c
vicc-vcrsa. nao c ossvcl quc un Ioncn inaginc
c dcscjc quanio sc acIa vcnda. Dir-nc-ao quc,
con foriuna roorcionalncnic igual, o Ioncn
dc Iojc nao odcra conrar nais coisas quc o do
scculo XVIII. O faio c falso. Hojc odcn conrar-
sc nuiias nais, orquc a indusiria laraicou
quasc iodos os ariigos. Mas finalncnic nao nc
inoriaria quc o faio fossc ccrio; clo conirario,
sullinIaria nais o quc icnio dizcr.
A aiividadc dc conrar conclui cn dccidir-sc
or un oljcio; nas c ianlcn anics una clciao,
95
c a clciao conca or crcclcr as ossililidadcs
quc ofcrccc o ncrcado. Dc ondc rcsulia quc a
vida, cn scu nodo conrar", consisic
rincirancnic cn vivcr as ossililidadcs dc
conra cono iais. Quando sc fala dc nossa vida
soi csqucccr-sc disio, quc nc arccc
csscncialssino. nossa vida c cn iodo insianic c
anics quc nada conscicncia do quc nos c ossvcl.
Sc cn cada noncnio nao iivcsscnos nossa
frcnic nais quc una so ossililidadc, carcccria
dc scniido cIana-la assin. Scria acnas ura
ncccssidadc. Mas ai csia. cssc csiranIssino faio
dc nossa vida ossui a condiao radical dc quc
scnrc cnconira anic si varias sadas, quc or
scrcn varias adquircn o caraicr dc ossililidadcs
cnirc as quais Iavcnos dc dccidir(34}. Tanio valc
dizcr quc vivcnos cono dizcr quc nos
cnconiranos cn un anlicnic dc ossililidadcs
dcicrninadas. A csic anliio cosiuna cIanar-sc
as circunsiancias". Toda vida c acIar-sc dcniro
da circunsiancia" ou nundo(35}. Porquc csic c o
scniido originario da idcia (nundo}. Mundo c o
rccriorio dc nossas ossililidadcs viiais. Nao c,
ois, algo aric c alIcio a nossa vida, nas quc c
sua auicniica crifcria. Fcrcscnia o quc
odcnos scr; orianio, nossa oicncialidadc
viial. Esia icn dc sc concrciizar ara rcalizar-sc,
ou, diio dc ouira nancira, cIcganos a scr so
una aric nnina do quc odcnos scr. Da quc
nos arccc o nundo una coisa iao cnornc, c
96
nos, dcniro dclc, una coisa iao cqucna. O
nundo ou nossa vida ossvcl c scnrc nais quc
nosso dcsiino ou vida cfciiva.
Mas agora inoria-nc so fazcr noiar cono
crcsccu a vida do Ioncn na dincnsao dc
oicncialidadc. Conia con un anliio dc
ossililidadc falulosancnic naior quc nunca. Na
ordcn iniclcciual cnconira nais caninIo dc
ossvcl idcaao, nais rollcnas, nais dados,
nais cicncias, nais onios dc visia. Enquanio os
ofcios ou carrciras na vida riniiiva sc nuncran
quasc con os dcdos dc u'a nao asior,
caador, gucrrciro, nago , o rograna dc
nisicrcs ossvcis Iojc c sucrlaiivancnic
grandc. Nos razcrcs aconiccc coisa arccida, sc
lcn c o fcnncno icn nais gravidadc do quc
sc suc nao c scu clcnco iao culcranic cono
nos dcnais asccios da vida. Enircianio, ara o
Ioncn dc vida ncdia quc Ialiia as urlcs c as
urlcs sao a rcrcscniaao da cisicncia aiual ,
as ossililidadcs dc gozar auncniaran, no quc
vai dc scculo, dc una nancira faniasiica.
Mas o crcscincnio da oicncialidadc viial nao
sc rcduz ao diio aic aqui. Auncniou ianlcn cn
un scniido nais incdiaio c nisicrioso. un faio
consianic c noiorio quc no csforo fsico c
csoriivo sc cunran Iojc crfornanccs quc
sucran cnorncncnic quanias sc conIcccn do
assado. Nao lasia adnirar cada una dclas c
97
rcconIcccr o rccord quc laicn, nas advcriir a
inrcssao dc quc o organisno Iunano ossui
cn nosso icno caacidadcs sucriorcs s quc
nunca icvc. Porquc coisa sinilar aconiccc na
cicncia. En un ar dc lusiros iao soncnic, csia
anliou c invcrossinilncnic scu Iorizonic
cosnico. A fsica dc Einsicin novc-sc cn csaos
iao vasios, quc a aniiga fsica dc Ncwion ocua
nclcs acnas un soiao(36} E csic crcscincnio
cicnsivo sc dcvc a un crcscincnio inicnsivo na
rccisao cicnifica. A fsica dc Einsicin csia fciia
aicndcndo s nninas difcrcnas quc anics sc
dcsrczavan c nao cniravan cn conia or
arcccr scn inoriancia. O aiono, cnfin, liniic
onicn do nundo, Iojc incIou aic sc convcricr cn
iodo un sisicna lanciario. E cn iudo isio nao
nc rcfiro ao quc ossa significar cono crfciao
da culiura isso nao nc inicrcssa agora , nas
ao crcscincnio das oicncias suljciivas quc iudo
isso suc. Nao rcssalio quc a fsica dc Einsicin
scja nais caia quc a dc Ncwion, nas quc o
Ioncn Einsicin scja caaz dc naior caiidao c
lilcrdadc dc csriio(37} quc o Ioncn Ncwion; do
ncsno nodo quc o cancao dc loc da Iojc
nurros dc naior calilrc quc janais sc dcran.
Cono o cincnaiografo c a ilusiraao cn
anic os olIos do Ioncn ncdio os lugarcs nais
rcnoios do lancia, os jornais c as convcrsacs
lIc fazcn cIcgar a noicia dcsias crfornanccs
iniclcciuais quc os aarclIos iccnicos rcccn-
98
invcniados confirnan dcsdc as viirinas. Tudo
isso dccania cn sua ncnic a inrcssao dc
falulosa rcoicncia.
Nao qucro dizcr con o diio quc a vida
Iunana scja Iojc nclIor quc cn ouiros icnos.
Nao falci da aiualidadc da vida rcscnic, nas
acnas dc scu crcscincnio, dc scu avano
quaniiiaiivo ou oicncial. Crcio con isso
dcscrcvcr rigorosancnic a conscicncia do Ioncn
aiual, scu ion viial quc consisic cn scniir-sc
con naior oicncialidadc quc nunca c arcccr-
lIc iodo o rcicriio afciado dc cqucncz.
Era ncccssaria csia dcscriao ara olviar as
luculracs solrc dccadcncia, c, cn csccic,
solrc dccadcncia ocidcnial quc ulularan no ar
do uliino dcccnio. Fccordc-sc o raciocnio quc cu
fazia, c quc nc arccc iao sinlcs cono cvidcnic.
Nao valc falar dc dccadcncia scn rccisar quc c o
quc dccai. Fcfcrc-sc o cssinisia vocalulo
culiura? Ha una dccadcncia da culiura
curocia? Ha soncnic una dccadcncia das
organizacs nacionais curocias? SuonIanos
quc sin. Dasiaria isso ara falar da dccadcncia
ocidcnial? Dc nodo algun. Porquc sao csias
dccadcncias dininuics arciais, rclaiivas a
clcncnios sccundarios da Iisioria culiura c
nacs . So Ia una dccadcncia alsoluia. a quc
consisic nuna viialidadc ninguanic; c csia so
cisic quando sc scnic. Por csia razao nc dciivc a
99
considcrar un fcnncno quc soi dcsaicndcr-sc. a
conscicncia ou scnsaao quc ioda coca icn dc
sua aliiiudc viial.
Isio nos lcva a falar da lcniiudc" quc
scniiran alguns scculos dianic dc ouiros quc,
invcrsancnic, sc vian a si ncsnos cono
dccados dc naiorcs aliuras, dc aniigas c
dcslunlranics idadcs dc ouro. E conclua cu
fazcndo noiar o faio cvidcnissino dc quc nosso
icno sc caracicriza or una csiranIa
rcsunao dc scr nais quc iodo o icno assado;
nais ainda. or dcscnicndcr-sc dc iodo rcicriio,
nao rcconIcccr cocas classicas c nornaiivas,
scnao vcr-sc a si ncsno cono una vida nova
sucrior a iodas as aniigas c irrcduivcl a clas.
Duvido quc scn sc afianar lcn ncsia
advcricncia sc ossa cnicndcr o nosso icno.
Porquc cssc c rccisancnic scu rollcna. Sc sc
scniissc dccado, vcria ouiras cocas cono
sucriorcs a clc c isio scria una c ncsna coisa
con csiina-las c adnira-las c vcncrar os
rincios quc as infornaran. Nosso icno icria
idcais claros c firncs, ainda quc fossc incaaz dc
rcaliza-los. Mas a vcrdadc c csiriiancnic o
conirario. vivcnos cn un icno quc sc scnic
falulosancnic caaz ara rcalizar, nas quc nao
salc o quc rcalizar. Donina iodas as coisas, nas
nao c dono dc si ncsno. Scnic-sc crdido cn sua
roria alundancia. Con nais ncios, nais
100
salcr, nais iccnicas quc nunca, o nundo aiual
vai cono o nais infcliz quc icnIa Iavido.
urancnic ao acaso.
Da cssa csiranIa dualidadc dc rcoicncia c
inscgurana quc sc aninIa na alna
conicnoranca. Aconiccc-lIc cono sc dizia do
Fcgcnic duranic a infancia dc Luiz XV quc
iinIa iodos os ialcnios, ncnos o ialcnio ara
usar dclcs. Muiias coisas arccian ja inossvcis
ao scculo XIX, firnc cn sua fc rogrcssisia. Hojc,
dc ianio nos arcccr iudo ossvcl, rcsscniinos
quc c ossvcl o ior. o rciroccsso, a larlaric, a
dccadcncia(38}. Por si ncsno nao scria isio un
nau siniona. significaria quc volianos a ionar
coniaio con a inscgurana csscncial a iodo vivcr,
con a inquiciudc a un icno dolorosa c dcliciosa
quc vai cnccrrada cn cada ninuio sc salcnos
vivc-lo aic o scu ccniro, aic sua cqucna vsccra
aliianic c crucnia. Ccralncnic, rccusanos
ionar cssa ulsaao avorosa quc faz dc cada
insianic sinccro un niudo coraao iranscunic;
csforando-nos or ganIar scgurana c
inscnsililizar-nos ara o dranaiisno radical do
nosso dcsiino, vcricndo solrc clc o cosiunc, o
uso, o ioico iodos os clorofornios ., ois,
lcncfico quc cla rincira vcz dcois dc quasc
ircs scculos nos surrccndanos con a
conscicncia dc nao salcr o quc vai aconicccr
ananIa.
101
Todo aquclc quc sc coloquc anic a cisicncia
nuna aiiiudc scria c sc faa dcla lcnancnic
rcsonsavcl, scniira ccrio gcncro dc inscgurana
quc o inciia a crnancccr alcria. A aiiiudc quc a
ordcnana ronana inunIa scniincla da lcgiao
cra nanicr o indicador solrc os lalios ara cviiar
a sonolcncia c nanicr-sc aicnia. Nao csia nal
cssc adcnanc, quc arccc incrar un naior
silcncio ao silcncio noiurno, ara odcr ouvir a
sccrcia gcrninaao do fuiuro. A scgurana das
cocas dc lcniiudc assin na uliina ccniuria
c una ilusao oiica quc lcva a dcsrcocuar-sc
do orvir, cncarrcgando dc sua dircao a
nccanica do univcrso. O ncsno quc o
lilcralisno rogrcssisia c o socialisno dc Mar,
sucn quc o dcscjado or clcs cono fuiuro
oiino sc rcalizara, incoravclncnic, con
ncccssidadc arclIa asironnica. Proicgidos
anic sua roria conscicncia or cssa idcia,
soliaran o lcnc da Iisioria, dciaran dc csiar
alcria, crdcran a agilidadc c a cficacia. Assin, a
vida sc lIcs cscaou dcnirc as naos, fcz-sc or
conlcio insulnissa, c Iojc anda solia, scn
runo conIccido. Sol sua nascara dc gcncroso
fuiurisno, o rogrcssisia nao sc rcocua do
fuiuro; convcncido dc quc nao icn surrcsa ncn
scgrcdos, criccias ncn inovacs csscnciais;
ccrio dc quc ja o nundo ira cn linIa rcia, scn
dcsvios ncn rciroccssos, rcirai sua inquiciudc do
orvir c sc insiala nun dcfiniiivo rcscnic. Nao
102
odcra csiranIar quc Iojc o nundo arca vazio
dc rojcios, anicciacs c idcais. Ningucn sc
rcocuou dc rcvcni-los. Tal icn sido a dcscrao
das ninorias dirigcnics, quc sc acIa scnrc ao
rcvcrso da rclcliao das nassas.
Mas ja c icno dc quc volicnos a falar dcsia.
Dcois dc Iavcr insisiido na vcricnic favoravcl
quc arcscnia o iriunfo das nassas, convcn quc
nos dcslizcnos or sua ouira ladcira, nais
crigosa.
103

V. UM DADO ESTATSTICO

Esic cnsaio quiscra vislunlrar o diagnosiico
dc nosso icno, dc nossa vida aiual. Vai
cnunciada a rincira aric dclc, quc odc
rcsunir-sc assin. nossa vida, cono rccriorio dc
ossililidadcs, c nagnfica, culcranic, sucrior
a iodas as Iisioricancnic conIccidas. Mas assin
cono scu fornaio c naior, iranslordou iodos os
caninIos, rincios, nornas c idcais lcgados
cla iradiao. nais vida quc iodas as vidas, c
or isso ncsno nais rollcnaiica. Nao odc
oricniar-sc no rcicriio(39}. Tcn dc invcniar scu
rorio dcsiino.
Mas agora c rcciso conlciar o diagnosiico.
A vida, quc c, anics dc iudo, o quc odcnos scr,
vida ossvcl, c ianlcn, c or isso ncsno,
dccidir cnirc as ossililidadcs o quc cn cfciio
vanos scr. Circunsiancias c dccisao sao os dois
clcncnios radicais dc quc sc conc a vida. A
circunsiancia as ossililidadcs c o quc dc
nossa vida nos c dado c inosio. Isso consiiiui o
quc cIananos o nundo. A vida nao clcgc scu
nundo, nas vivcr c cnconirar-sc, incdiaiancnic,
cn un nundo dcicrninado c insulsiiiuvcl.
ncsic dc agora. Nosso nundo c a dincnsao dc
faialidadc quc inicgra nossa vida. Mas csia
104
faialidadc viial nao sc arccc nccanica. Nao
sonos arrcncssados ara a cisicncia cono a
lala dc un fuzil, cuja irajcioria csia
alsoluiancnic rcdcicrninada. A faialidadc cn
quc canos ao cair ncsic nundo o nundo c
scnrc csic, csic dc agora consisic cn iodo o
conirario. En vcz dc inor-nos una irajcioria,
inc-nos varias c, conscqucnicncnic, nos
fora... a clcgcr. Surrccndcnic condiao a dc
nossa vida! Vivcr c scniir-sc faialncnic forado a
ccrciiar a lilcrdadc, a dccidir o quc vanos scr
ncsic nundo. Ncn un so insianic sc dcia
dcscansar nossa aiividadc dc dccisao. Inclusivc
quando dcscscrados nos alandonanos ao quc
qucira vir, dccidinos nao dccidir.
, ois, falso dizcr quc na vida dccidcn as
circunsiancias". Pclo conirario. as circunsiancias
sao o dilcna, scnrc novo, anic o qual icnos dc
nos dccidir. Mas qucn dccidc c o nosso caraicr.
Tudo isio valc ianlcn ara a vida colciiva.
Tanlcn ncla Ia, rinciro, un Iorizonic dc
ossililidadcs, c, dcois, una rcsoluao quc clcgc
c dccidc o nodo cfciivo da cisicncia colciiva.
Esia rcsoluao cnana do caraicr quc a socicdadc
icnIa, ou, o quc c o ncsno, do iio dc Ioncn
doninanic ncla. En nosso icno, donina o
Ioncn-nassa; c clc qucn dccidc. Nao sc diga
quc isio cra o quc aconiccia ja na coca da
dcnocracia, do sufragio univcrsal. No sufragio
105
univcrsal nao dccidcn as nassas, scnao quc scu
acl consisiiu cn adcrir dccisao dc una ou
ouira ninoria. Esias arcscniavan scus
rogranas" ccclcnic vocalulo . Os
rogranas cran, con cfciio, rogranas dc vida
colciiva. Nclcs convidava-sc a nassa a acciiar un
rojcio dc dccisao.
Hojc aconiccc una coisa nuiio difcrcnic. Sc
sc olscrva a vida ullica dos ascs ondc o
iriunfo das nassas avanou nais sao os ascs
ncdiicrrancos , surrccndc noiar quc nclcs sc
vivc oliiicancnic ao dia. O fcnncno c
solrcnancira csiranIo. O Podcr ullico acIa-sc
cn naos dc un rcrcscnianic dc nassas. Esias
sao iao odcrosas, quc aniquilaran ioda ossvcl
oosiao. Sao donas do Podcr ullico cn forna
iao inconirasiavcl c sucrlaiiva, quc scria difcil
cnconirar na Iisioria siiuacs dc govcrno iao
rcoicnics cono csias. E, cnircianio, o Podcr
ullico, o Covcrno, vivc ao dia; nao sc arcscnia
cono un orvir franco, nao significa un anuncio
claro dc fuiuro, nao aarccc cono conco dc algo
cujo dcscnvolvincnio ou cvoluao scja
inaginavcl. En suna, vivc scn rograna dc vida,
scn rojcio. Nao salc aondc vai orquc, a rigor,
nao vai, nao icn caninIo rcfiado, irajcioria
anicciada. Quando cssc odcr ullico icnia
jusiificar-sc, nao aludc ara nada ao fuiuro,
scnao, clo conirario, fccIa-sc no rcscnic c diz
con crfciia sinccridadc. Sou un nodo anornal
106
dc govcrno quc c inosio clas circunsiancias".
Qucr dizcr, cla urgcncia do rcscnic, nao or
calculos do fuiuro. Da quc sua aiuaao sc
rcduza a cviiar o confliio dc cada Iora; nao a
rcsolvc-lo, nas a cscaar dclc incdiaiancnic,
cnrcgando os ncios quc scjan, ainda cusia
dc acunular con scu cnrcgo naiorcs confliios
solrc a Iora roina. Assin icn sido scnrc o
Podcr ullico quando o ccrccran dirciancnic as
nassas. onioicnic c cfcncro. O Ioncn-nassa c
o Ioncn cuja vida carccc dc rojcio c caninIa
ao acaso. Por isso nao consiroi nada, ainda quc
suas ossililidadcs, scus odcrcs, scjan
cnorncs.
E csic iio dc Ioncn dccidc cn nosso
icno. Convcn, ois, quc analiscnos scu
caraicr.
A cIavc ara csia analisc cnconira-sc
quando, rciroccdcndo ao conco dcsic cnsaio,
nos crgunianos. dc ondc vicran iodas csias
nuliidcs quc agora cncIcn c iranslordan o
ccnario Iisiorico?
Ha alguns anos dcsiacava o grandc
ccononisia Wcrncr Sonlari un dado
sinlicssino, quc c csiranIo nao consic cn ioda
calca quc sc rcocuc dos assunios
conicnorancos. Esic sinlicssino dado lasia
or si so ara csclarcccr nossa visao da Euroa
107
aiual, c sc nao lasia, c na isia dc iodo
csclarccincnio. O dado c o scguinic. dcsdc quc
no scculo VI conca a Iisioria curocia aic o ano
1800 orianio, cn ioda a longiiudc dc dozc
scculos , a Euroa nao conscguc cIcgar a ouira
cifra dc ovoaao scnao a dc 180 nilIcs dc
Ialiianics. Pois lcn. dc 1800 a 1914
orianio, cn ouco nais dc un scculo, a
oulaao curocia asccndc dc 180 a 460
nilIcs! Prcsuno quc o conirasic dcsias cifras
nao dcia lugar a duvidas a rcsciio dos doics
rolficos da uliina ccniuria. En ircs gcracs
roduziran giganicscancnic nassa Iunana quc,
lanada cono una iorrcnic solrc a arca
Iisiorica, a inundou. Dasiaria, rciio, csic dado
ara conrccndcr o iriunfo das nassas c quanio
nclc sc rcflcic c sc anuncia. Por ouira aric, dcvc
scr acrcscido cono o sonando nais concrcio ao
crcscincnio da vida cono anics fiz consiar.
Mas ao ncsno icno nos nosira cssc dado
quc c infundada a adniraao con quc
rcssalianos o crcscincnio dc ascs novos cono
os Esiados Unidos da Ancrica. MaravilIa-nos
scu crcscincnio, quc nun scculo cIcgou a 100
nilIcs dc Ioncns, quando o naravilIoso c a
rolifcraao da Euroa. Eis aqui ouira razao ara
corrigir o csclIisno quc suc una
ancricanizaao da Euroa. Ncn scqucr o irao
quc udcra aarcccr nais cvidcnic ara
caracicrizar a Ancrica a vclocidadc dc
108
auncnio cn sua ovoaao lIc c cculiar. A
Euroa crcsccu no scculo assado nuiio nais
quc a Ancrica. A Ancrica csia fciia con a solra
da Euroa.
Mas ainda quc nao scja iao conIccido cono
dcvcra o dado calculado or Wcrncr Sonlari, cra
dc solra noiorio o faio confuso dc Iavcr
auncniado considcravclncnic a ovoaao
curocia ara insisiir nclc. Nao c, ois, o
auncnio dc oulaao o quc nas cifras
iranscriias nc inicrcssa, scnao quc ncrcc a scu
conirasic c cn rclcvo a inciuosidadc do
crcscincnio. Esia c a quc agora nos inoria.
Porquc csia inciuosidadc significa quc icn sido
rojciados a nagoics solrc a Iisioria nonics c
nonics dc Ioncns cn riino iao acclcrado, quc
nao cra facil saiura-los da culiura iradicional.
E, con cfciio, o iio ncdio do aiual Ioncn
curocu ossui una alna nais sa c nais foric
quc as do assado scculo, orcn nuiio nais
sinlcs. Da quc s vczcs roduza a inrcssao dc
un Ioncn riniiivo surgido incscradancnic
cn ncio a una vclIssina civilizaao. Nas
cscolas quc ianio orgulIavan o assado scculo,
nao sc odc fazcr ouira coisa scnao cnsinar s
nassas as iccnicas da vida nodcrna, nas nao foi
ossvcl cduca-las. Dcran-sc-lIc insiruncnios
ara vivcr inicnsancnic, nas nao scnsililidadc
ara os grandcs dcvcrcs Iisioricos; inoculou-sc-
109
lIcs airocladancnic o orgulIo c o odcr dos
ncios nodcrnos, nas nao o csriio. Por isio nao
qucrcn nada con o csriio, c as novas gcracs
discn-sc a ionar o conando do nundo cono
sc o nundo fossc un araso scn rasiros
aniigos, scn rollcnas iradicionais c conlcos.
Corrcsondc, ois, ao scculo assado a gloria
c a rcsonsalilidadc dc Iavcr soliado solrc a facc
da Iisioria as grandcs nuliidcs. Por cssa razao
ofcrccc csic faio a crscciiva nais adcquada
ara julgar con cquidadc cssa ccniuria. Algo
ciraordinario, inconaravcl, dcvia Iavcr ncla
quando na sua ainosfcra sc roduzcn iais
colIciias dc fruio Iunano. frvola c ridcula
ioda rcfcrcncia dos rincios quc insiraran
qualqucr ouira idadc rcicriia sc anics nao
dcnonsira quc sc cncarrcgou dcsic faio nagnfico
c icniou digcri-lo. Aarccc a Iisioria inicira cono
un giganicsco laloraiorio ondc sc fizcran os
cnsaios inaginavcis ara olicr una fornula dc
vida ullica quc favorcccssc a lania Ioncn". E
uliraassando ioda ossvcl sofisiicaao,
cnconirano-nos con a ccricncia dc quc ao
sulncicr a scncnic Iunana ao iraiancnio
dcsics dois rincios, dcnocracia lilcral c
iccnica, nun so scculo, irilicassc a csccic
curocia.
Faio iao culcranic fora-nos, sc nao
rcfcrirnos scr dcncnics, a iirar csias
110
conscqucncias. rincira, quc a dcnocracia lilcral
fundada na criaao iccnica c o iio sucrior dc
vida ullica aic agora conIccido; scgunda, quc
cssc iio dc vida nao scra o nclIor inaginavcl,
nas o quc inagincnos nclIor icra dc conscrvar
o csscncial daquclcs rincios; icrccira, quc c
suicida iodo rciorno a fornas dc vida infcriorcs
do scculo XIX.
Una vcz rcconIccido isio con ioda a
claridadc quc dcnanda a claridadc do rorio
faio, c rcciso rcvolvcr-sc conira o scculo XIX. Sc
c cvidcnic quc Iavia nclc algo ciraordinario c
inconaravcl, nao o c ncnos quc dcvcu adcccr
ccrios vcios radicais, ccrias consiiiuiivas
insuficicncias quando cngcndrou una casia dc
Ioncns os Ioncns-nassa rclcldcs quc
cn cn crigo inincnic os rincios ncsnos a
quc dcvcran a vida. Sc cssc iio Iunano
coniinua dono da Euroa c c dcfiniiivancnic
qucn dccidc, lasiarao irinia anos ara quc nosso
coniincnic rciroccda larlaric. As iccnicas
jurdicas c naicriais sc volaiilizarao con a
ncsna facilidadc con quc sc crdcran ianias
vczcs scgrcdos dc falricaao(40}. A vida ioda sc
coniraira. A aiual alundancia dc ossililidadcs
sc convcricra cn cfciiva nngua, cscasscz,
inoicncia angusiiosa, cn vcrdadcira
dccadcncia. Porquc a rclcliao das nassas c una
c ncsna coisa con o quc FaiIcnau cIanava a
invasao vcriical dos larlaros".
111
Inoria, ois, nuiio conIcccr a fundo csic
Ioncn-nassa, quc c ura oicncia do naior
lcn c do naior nal.
112

VI. COMEA A DISSECAO DO HOMEM-MASSA

Cono c csic Ioncn-nassa quc donina Iojc
a vida ullica a vida oliica c a nao oliica?
Por quc c cono c, qucro dizcr, cono sc roduziu?
Convcn rcsondcr conjuniancnic a anlas
as qucsics, orquc sc rcsian nuiuo
csclarccincnio. O Ioncn quc agora icnia r-sc
frcnic da cisicncia curocia c nuiio difcrcnic
daquclc quc dirigiu o scculo XIX, nas foi
roduzido c rcarado no scculo XIX. Qualqucr
ncnic crsicaz dc 1820, dc 1850, 1880, odc,
or un sinlcs raciocnio a riori, rcvcr a
gravidadc da siiuaao Iisiorica aiual. E, con
cfciio, nada novo aconiccc quc nao icnIa sido
rcvisio Ia ccn anos. As nassas avanan!"
dizia, aocaliico, Hcgcl. Scn un novo odcr
csiriiual, nossa coca, quc c una coca
rcvolucionaria, roduzira una caiasirofc",
anunciava Augusio Conic.
Vcjo sulir a rcanar do niIilisno!", griiava
dc un cnIasco alcaniilado da Engadina o
ligodudo NicizcIc. falso dizcr quc a Iisioria
nao c rcvisvcl. Inuncras vczcs icn sido
rofciizada. Sc o orvir nao ofcrcccssc un flanco
rofccia, nao odcranos ianouco
conrccndc-la quando logo sc cunrc c sc faz
113
assado. A idcia dc quc o Iisioriador c un
rofcia clo avcsso rcsunc ioda a filosofia.
Siiuaao dc ial nodo alcria c franca iinIa
or fora quc dccaniar no csiraio nais rofundo
dcssas da Iisioria. Ccriancnic quc so calc
anicciar a csiruiura gcral do fuiuro; or isso
ncsno c o unico quc, cn vcrdadc,
conrccndcnos do rcicriio ou do rcscnic. Por
isso, sc o scnIor qucr vcr lcn sua coca, olIc-a
dc longc. A quc disiancia? Muiio sinlcs.
disiancia jusia quc o inca vcr o nariz dc
Clcoaira.
Quc asccio ofcrccc a vida dcssc Ioncn
nuliiiudinario, quc con rogrcssiva alundancia
vai cngcndrando o scculo XIX? Dcsdc ja, un
asccio dc onninoda facilidadc naicrial. Nunca
odc o Ioncn ncdio rcsolvcr con iania folga scu
rollcna cconnico. Enquanio cn roorao
dininuan as grandcs foriunas c sc iornava nais
dura a cisicncia do ocrario indusirial, o Ioncn
ncdio dc qualqucr classc social cnconirava cada
dia nais franco scu Iorizonic cconnico. Cada
dia ajuniava un novo luo ao rccriorio dc scu
siandard viial. Cada dia sua osiao cra nais
scgura c nais indccndcnic do arlirio alIcio. O
quc anics sc Iouvcra considcrado conun
lcncfcio da soric quc insirava Iunildc graiidao
ao dcsiino, convcricu-sc nun dirciio quc nao sc
agradccc, nas quc sc cigc.
114
Dcsdc 1900 conca ianlcn o ocrario a
anliar c asscgurar a sua vida. Enircianio, icn
dc luiar ara conscgui-lo. Nao sc cnconira, cono
o Ioncn ncdio, con un lcn-csiar osio dianic
dclc soliciiancnic or una socicdadc c un
Esiado quc sao un oricnio dc organizaao.
A csia facilidadc c scgurana cconnica
ajunian-sc as fsicas. o confori c a ordcn
ullica. A vida narcIa solrc cnodos carris, c
nao Ia vcrossiniliiudc dc quc inicrvcnIa ncla
nada violcnio c crigoso. Tal inagcn liniia-sc a
incuiir nas alnas ncdias una inrcssao viial,
quc odia crcssar-sc con a crfrasc, iao
graciosa c aguda, dc nosso vclIo ovo. anla c
Casicla". Qucr dizcr quc cn iodas cssas ordcns
clcncniarcs c dccisivas a vida sc arcscniou ao
Ioncn novo iscnia dc incdincnios. A
conrccnsao dcsic faio c sua inoriancia
surgcn auionaiicancnic quando sc rccorda quc
cssa franquia viial faliou or conlcio aos
Ioncns vulgarcs do assado. Foi, clo conirario,
ara clcs a vida un dcsiino angusiianic no
cconnico c no fsico . Scniiran o vivcr a
naiiviiaic cono un cunulo dc incdincnios quc
cra foroso suoriar, scn quc coulcra ouira
soluao quc nao fossc adaiar-sc a clcs, alojar-sc
na csirciicza quc dciavan.
Mas c ainda nais clara a coniraosiao dc
siiuacs sc do naicrial assanos ao civil c
115
noral. O Ioncn ncdio, dcsdc a scgunda nciadc
do scculo XIX, nao acIa anic si larrciras sociais
ncnIunas. Qucr dizcr, ianouco nas fornas da
vida ullica cnconira-sc ao nasccr con cniravcs
c liniiacs. Nada o olriga a conicr sua vida.
Tanlcn aqui anla c Casicla". Nao cisicn os
csiados" ncn as casias". Nao Ia ningucn
civilncnic rivilcgiado. O Ioncn ncdio arcndc
quc iodos os Ioncns sao lcgalncnic iguais.
Janais cn ioda a Iisioria Iavia sido osio o
Ioncn nuna circunsiancia ou coniorno viial quc
sc arcccssc ncn dc longc ao quc cssas
condics dcicrninan. Traia-sc, con cfciio, dc
una inovaao radical no dcsiino Iunano, quc c
inlaniada clo scculo XIX. Cria-sc un novo
ccnario ara a cisicncia do Ioncn, novo no
fsico c no social. Trcs rincios fizcran ossvcl
cssc novo nundo. a dcnocracia lilcral, a
ccrincniaao cicnifica c o indusirialisno. Os
dois uliinos odcn rcsunir-sc nun. a iccnica.
NcnIun dcsscs rincios foi invcniado clo
scculo XIX, nas roccdcn das duas ccniurias
anicriorcs. A Ionra do scculo XIX nao csirila cn
sua invcnao, nas cn sua inlaniaao. Ningucn
dcsconIccc isso. Mas nao lasia con o
rcconIccincnio alsiraio, c assin c rcciso
conrccndcr crfciiancnic suas incoravcis
conscqucncias.
116
O scculo XIX foi csscncialncnic
rcvolucionario. O quc icvc dc ial nao dcvc scr
luscado no csciaculo dc suas larricadas, quc,
sinlcsncnic, nao consiiiucn una rcvoluao,
nas quc colocou o Ioncn ncdio a grandc
nassa social cn condics dc vida
radicalncnic oosias s quc scnrc a Iavian
rodcado. Virou clo avcsso a cisicncia ullica. A
rcvoluao nao c a sullcvaao conira a ordcn
rccisicnic, nas a inlaniaao dc una nova
ordcn quc icrgivcrsa a iradicional. Por isso nao
Ia cagcraao ncnIuna cn dizcr quc o Ioncn
cngcndrado clo scculo XIX, c, ara os cfciios da
vida ullica, un Ioncn aric dc iodos os
dcnais Ioncns. O do scculo XVIII sc difcrcncia,
csia claro, do doninanic no XVII, c csic do quc
caracicriza ao XVI, nas iodos clcs sao arcnics,
sinilarcs c ainda idcniicos no csscncial sc sc
confronia con clcs csic Ioncn novo. Para o
vulgo" dc iodas as cocas, vida" Iavia
significado, anics dc iudo, liniiaao, olrigaao,
dccndcncia; nuna alavra, rcssao. Sc sc qucr,
diga-sc orcssao, conianio quc nao sc cnicnda
or csia so a jurdica c social, csqucccndo a
cosnica. Porquc csia uliina c a quc nao faliou
nunca aic ccn anos cicnifica fsica c
adninisiraiiva , raiicancnic iliniiada. Ao
conirario, aic ncsno ara o rico c odcroso, o
nundo cra un anliio dc olrcza, dificuldadc c
crigo(41}
117
O nundo quc dcsdc o nascincnio rodcia o
Ioncn novo nao o novc a liniiar-sc cn ncnIun
scniido, nao lIc arcscnia vcio ncn conicnao
alguna, nas clo conirario fusiiga scus aciiics,
quc, cn rincio, odcn crcsccr
indcfinidancnic. Pois aconiccc c isio c nuiio
inorianic quc cssc nundo do scculo XIX c
concos do XX nao icn acnas as crfcics c
anliiudcs quc dc faio ossui, nas quc alcn
disso sugcrc a scus Ialiianics una scgurana
radical cn quc ananIa scra ainda nais rico, nas
crfciio c nais anlo, cono sc gozassc dc un
csonianco c incsgoiavcl crcscincnio. Todavia
Iojc, acsar dc alguns signos quc inician una
cqucna lrccIa ncssa fc roiunda, iodavia Iojc
nuiio oucos Ioncns duvidan dc quc os
auionovcis scrao dcniro dc cinco anos nais
conforiavcis c nais laraios quc os do dia.
Acrcdiia-sc nisio iao firncncnic cono na
roina sada do sol. O sinal c fornal. Porquc,
con cfciio, o Ioncn vulgar, ao cnconirar-sc con
cssc nundo iccnica c socialncnic iao crfciio,
crc quc o roduziu a naiurcza, c nao cnsa
nunca nos csforos gcniais dc indivduos
ccclcnics quc suc sua criaao. Mcnos ainda
adniiira a idcia dc quc iodas csias facilidadcs
coniinuan aoiando-sc cn ccrias difccis
viriudcs dos Ioncns, dos quais o ncnor nalogro
volaiilizaria raidissinancnic a nagnfica
consiruao.
118
Isio nos lcva a aoniar no diagrana
sicologico do Ioncn-nassa aiual dois rinciros
iraos. a livrc cansao dc scus dcscjos viiais,
orianio, dc sua cssoa, c a radical ingraiidao a
iudo quanio iornou ossvcl a facilidadc dc sua
cisicncia. Un c ouiro irao concn a
conIccida sicologia da criana ninada. E, con
cfciio, nao crraria qucn uiilizassc csia cono una
quadrcula ara olIar airavcs dcla a alna das
nassas aiuais. Hcrdciro dc un assado
cicnsssino c gcnial gcnial dc insiracs c dc
csforos , o novo vulgo icn sido ninado clo
nundo circunsianic. Minar nao c liniiar os
dcscjos, dar a inrcssao a un scr dc quc iudo
lIc csia crniiido c a nada csia olrigado. A
criaiura sulnciida a csic rcginc nao icn a
ccricncia dc suas rorias liniiacs. fora
dc cviiar-lIc ioda rcssao cn rcdor, iodo cIoquc
con ouiros scrcs, cIcga a crcr cfciivancnic quc
so clc cisic, c sc acosiuna a nao coniar con os
dcnais, solrciudo a nao coniar con ningucn
cono sucrior a clc. Esia scnsaao da
sucrioridadc alIcia so odia scr-lIc
roorcionada or qucn, nais foric quc clc, lIc
Iouvcssc olrigado a rcnunciar a un dcscjo, a
rcduzir-sc, a conicr-sc. Assin icria arcndido
csia csscncial discilina. A icrnino cu c conca
ouiro quc odc nais do quc cu. No nundo, clo
visio, Ia dois. cu c ouiro sucrior a nin". Ao
Ioncn ncdio dc ouiras cocas cnsinava-lIc
119
quoiidianancnic scu nundo csia clcncnial
salcdoria, orquc cra un nundo iao ioscancnic
organizado, quc as caiasirofcs cran frcqucnics c
nao Iavia nclc nada scguro, alundanic ncn
csiavcl. Mas as novas nassas cnconiran una
aisagcn cIcia dc ossililidadcs c alcn disso
scgura, c iudo isso rcsio, a sua disosiao, scn
dccndcr dc scu rcvio csforo, cono acIanos o
sol no alio scn quc nos o icnIanos sulido ao
onlro. NcnIun scr Iunano agradccc a ouiro o
ar quc rcsira, orquc o ar nao foi falricado or
ningucn. cricncc ao conjunio do quc csia a",
do quc dizcnos c naiural", orquc nao falia.
Esias nassas ninadas sao suficicnicncnic
ouco inicligcnics ara crcr quc cssa organizaao
naicrial c social, osia a sua disosiao cono o
ar, c dc sua roria origcn, ja quc ianouco
falIa, ao quc arccc, c c quasc iao crfciia cono
a naiural.
MinIa icsc c, ois, csia. a roria crfciao
con quc o scculo XIX dcu una organizaao a
ccrias ordcns da vida, c origcn dc quc as nassas
lcncficiarias nao a considcrcn cono organizaao,
nas cono naiurcza. Assin sc clica c dcfinc o
alsurdo csiado dc anino quc cssas nassas
rcvclan. nao lIcs rcocua nais quc scu lcn-
csiar c ao ncsno icno sao insolidarias das
causas dcssc lcn-csiar. Cono nao vccn nas
vaniagcns da civilizaao un invcnio c consiruao
rodigiosos, quc so con grandcs csforos c
120
cauiclas sc odc susicniar, crccn quc scu acl
sc rcduz a cigi-las crcnioriancnic, cono sc
fosscn dirciios naiivos. Nos noiins quc a
cscasscz rovoca socn as nassas oularcs
luscar ao, c o ncio quc cnrcgan soi scr
dcsiruir as adarias. Isio odc scrvir cono
snlolo do conoriancnio quc cn nais vasias c
suiis roorcs usan as nassas aiuais anic a
civilizaao quc as nuirc(42}.
121

VII. VIDA NOBRE E VIDA VULGAR,
OU ESFORO E INRCIA

Sonos aquilo quc nosso nundo nos convida
a scr, c as fcics fundancniais dc nossa alna
sao inrcssas ncla clo crfil do coniorno cono
or un noldc. Naiuralncnic. vivcr nao c nais
quc iraiar con o nundo. O scnllanic gcral quc
clc nos arcscnia scra o scnllanic gcral dc nossa
vida. Por isso insisio ianio cn fazcr noiar quc o
nundo dc ondc nasccran as nassas aiuais
nosirava una fisiononia radicalncnic nova na
Iisioria. Enquanio no rcicriio vivcr significava
ara o Ioncn ncdio cnconirar a sua volia
dificuldadcs, crigos, cscasscz, liniiacs dc
dcsiino c dccndcncia, o nundo novo aarccc
cono un anliio dc ossililidadcs raiicancnic
iliniiadas, scn duvida, ondc nao sc dccndc dc
ningucn. volia dcsia inrcssao rinaria c
crnancnic vai sc fornar cada alna
conicnoranca, cono cn volia da oosia sc
fornaran as aniigas. Porquc csia inrcssao
fundancnial sc convcric cn voz inicrior quc
nurnura scn ccssar unas cono alavras no
nais rofundo da cssoa c lIc insinua
icnazncnic una dcfiniao da vida quc c, ao
ncsno icno, un incraiivo. E sc a inrcssao
iradicional dizia. Vivcr c scniir-sc liniiado c, or
122
isso ncsno, icr dc coniar con o quc nos liniia",
a voz novssina griia. Vivcr c nao cnconirar
liniiaao alguna; orianio, alandonar-sc
iranquilancnic a si ncsno. Praiicancnic nada c
inossvcl, nada c crigoso c, cn rincio,
ningucn c sucrior a ningucn".
Esia ccricncia lasica nodifica or
conlcio a csiruiura iradicional, crcnc, do
Ioncn-nassa. Porquc csic sc scniiu scnrc
consiiiuiivancnic condicionado a liniiacs
naicriais c a odcrcs sucriorcs sociais. Isio cra,
a scus olIos, a vida. Sc lograva nclIorar sua
siiuaao, sc asccndia socialncnic, airilua-o a
un golc da soric, quc lIc cra noninaiivancnic
favoravcl. E quando nao a isio, a un cnornc
csforo c clc salia nuiio lcn quanio lIc Iavia
cusiado. En un c ouiro caso iraiava-sc dc una
cccao ndolc nornal da vida c do nundo;
cccao quc, cono ial, cra dcvida a alguna causa
csccialssina.
Mas a nova nassa cnconira a lcna franquia
viial cono csiado naiivo c csialclccido, scn
causa csccial ncnIuna. Nada dc fora a inciia a
rcconIcccr ncla roria liniics c, orianio, a
coniar cn iodo noncnio con ouiras insiancias,
solrciudo con insiancias sucriorcs. O lalrcgo
cIincs acrcdiiava, aic Ia ouco, quc o lcn-csiar
dc sua vida dccndia das viriudcs rivadas quc
ossussc o scu Incrador. Porianio, sua vida cra
123
consianicncnic rcgulada or csia insiancia
surcna dc quc dccndia. Mas o Ioncn quc
analisanos Ialiiua-sc a nao aclar dc si ncsno
a ncnIuna insiancia fora dclc. Esia saiisfciio ial
cono c. Ingcnuancnic, scn ncccssidadc dc scr
vao, cono a coisa nais naiural do nundo,
icndcra a afirnar c considcrar lon iudo quanio
cn si acIa; oinics, aciiics, rcfcrcncias ou
gosios. Por quc nao, sc, scgundo vcnos, nada
ncn ningucn o fora a conrccndcr quc clc c un
Ioncn dc scgunda classc, liniiadssino, incaaz
dc criar ncn conscrvar a organizaao ncsna quc
da sua vida cssa anliiudc c cssc
conicniancnio, nos quais lascia ial afirnaao dc
sua cssoa?
Nunca o Ioncn-nassa icria aclado a nada
fora dclc sc a circunsiancia nao lIc Iouvcssc
forado violcniancnic a isso. Cono agora a
circunsiancia nao o olriga, o cicrno Ioncn-
nassa, conscqucnic con sua ndolc, dcia dc
aclar c scnic-sc solcrano dc sua vida.
Conirariancnic, o Ioncn sclcio ou ccclcnic
csia consiiiudo or una niina ncccssidadc dc
aclar dc si ncsno a una norna alcn dclc,
sucrior a clc, a cujo scrvio livrcncnic sc c.
Lcnlrc-sc dc quc, no incio, disiinguanos o
Ioncn ccclcnic do Ioncn vulgar dizcndo. quc
aquclc c o quc cigc nuiio dc si ncsno, c csic, o
quc nao cigc nada, acnas conicnia-sc con o
quc c c csia cncaniado consigo ncsno(43}. Conira
124
o quc soi crcr-sc, c a criaiura dc sclcao, c nao a
nassa, qucn vivc cn csscncial scrvidao. Sua vida
nao lIc araz sc nao a faz consisiir cn scrvio a
algo iransccndcnic. Por isso nao csiina a
ncccssidadc dc scrvir cono una orcssao.
Quando csia, or infclicidadc, lIc falia, scnic
dcsassosscgo c invcnia novas nornas nais
difccis, nais cigcnics, quc a orinan. Isio c a
vida cono discilina a vida nolrc . A nolrcza
dcfinc-sc cla cigcncia, clas olrigacs, nao
clos dirciios. Nollcssc olligc. Vivcr a gosio c dc
lclcu. o nolrc asira a ordcnaao c a lci"
(CociIc}. Os rivilcgios da nolrcza nao sao
originariancnic conccsscs ou favorcs, nas, clo
conirario, sao conquisias, c, cn rincio, suc
sua conscrvaao quc o rivilcgiado scria caaz dc
rcconquisia-las cn iodo insianic, sc fossc
ncccssario c algucn sc lIo disuiassc(44}. Os
dirciios rivados ou rivilcgios nao sao, ois,
ossc assiva c sinlcs gozo, nas rcrcscnian o
crfil ondc cIcga o csforo da cssoa.
Conirariancnic, os dirciios conuns, cono sao os
do Ioncn c do cidadao", sao roricdadc
assiva, uro usufruio c lcncfcio, iao gcncroso
do dcsiino con quc iodo Ioncn sc cnconira, c
quc nao corrcsondc a csforo algun, cono nao
scja o rcsirar c cviiar a dcncncia. Eu diria, ois,
quc o dirciio incssoal sc icn c o cssoal sc
nanicn.
125
irriianic a dcgcncraao sofrida no
vocalulario usual or una alavra iao
insiradora cono nolrcza". Porquc ao significar
ara nuiios nolrcza dc sanguc" Icrcdiiaria,
convcric-sc cn algo arccido aos dirciios
conuns, nuna qualidadc csiaiica c assiva, quc
sc rccclc c iransniic cono una coisa incric. Mas
o scniido rorio, o ciino do vocalulo nolrcza" c
csscncialncnic dinanico. Nolrc significa o
conIccido", cnicndc-sc o conIccido dc iodo o
nundo, o fanoso, quc sc dcu a conIcccr
solrcssaindo solrc a nassa annina. Inlica un
csforo insoliio quc noiivou a fana. Nolrc, ois,
cquivalc a csforado ou ccclcnic. A nolrcza ou
fana do filIo ja c uro lcncfcio. O filIo c
conIccido orquc scu ai conscguiu scr fanoso.
conIccido or rcflco, c, con cfciio, a nolrcza
Icrcdiiaria icn un caraicr indircio, c luz
csclIada, c nolrcza lunar cono fciia con
norios. So fica ncla dc vivo, auicniico, dinanico,
a inciiaao quc roduz no dcsccndcnic a nanicr
o nvcl dc csforo quc o anicassado alcanou.
Scnrc, ainda ncsic scniido dcsviriuado,
nollcssc olligc. O nolrc originario olriga-sc a si
ncsno, c ao nolrc Icrcdiiario olriga-o a
Icrana. Ha, dc qualqucr nodo, ccria
coniradiao na iransfcrcncia da nolrcza, dcsdc o
nolrc inicial a scus succssorcs. Mais logicos os
cIincscs, invcricn a ordcn da iransnissao, c
nao c o ai qucn cnolrccc o filIo, nas o filIo
126
qucn, ao conscguir a nolrcza, a conunica a scus
anicassados, dcsiacando con o scu csforo sua
csiirc Iunildc. Por isso, ao conccdcr os nvcis
dc nolrcza, graduan-sc clo nuncro dc gcracs
assadas quc fican rcsiigiadas, c Ia qucn so
iorna nolrc scu ai c qucn alonga sua fana aic o
quinio ou dccino av. Os anicassados vivcn do
Ioncn aiual, cuja nolrcza c cfciiva, aiuanic; cn
suna. c; nao, foi(45}.
A nolrcza" nao aarccc cono icrno fornal
aic o Incrio ronano, c rccisancnic ara o-lo
nolrcza Icrcdiiaria, ja cn dccadcncia.
Para nin, nolrcza c sinnino dc vida
csforada, osia scnrc a sucrar-sc a si ncsna,
a iransccndcr do quc ja c ara o quc sc roc
cono dcvcr c cigcncia. Dcsia nancira, a vida
nolrc fica coniraosia vida vulgar c incric, quc,
csiaiicancnic, sc rcclui a si ncsna, condcnada
crciua inancncia, caso una fora cicrior nao
a olriguc a sair dc si. Da quc cIancnos nassa
a csic nodo dc scr Ioncn nao ianio orquc
scja nuliiiudinario, quanio orquc c incric.
ncdida quc sc avana cla vida, vanos nos
fariando dc advcriir quc a naior aric dos
Ioncns c das nulIcrcs sao incaazcs dc
ouiro csforo quc o csiriiancnic inosio cono
rcaao a una ncccssidadc cicrna. Por isso
ncsno fican nais isolados, c cono
127
nonuncnializados cn nossa ccricncia, os
ouqussinos scrcs quc conIcccnos caazcs dc
un csforo csonianco c luuoso. Sao os Ioncns
sclcios, os nolrcs, os unicos aiivos c nao so
rcaiivos, ara os quais vivcr c una crciua
icnsao, un inccssanic ircinancnio. Trcinancnio
aslcsis. Sao os asccias(46}.
Nao surrccnda csia aarcnic digrcssao. Para
dcfinir o Ioncn-nassa aiual, quc c iao nassa
cono o dc scnrc, nas qucr sulaniar os
ccclcnics, c rcciso conira-lo s duas fornas
uras quc nclc sc ncsclan. a nassa nornal c o
auicniico nolrc ou csforado.
Agora odcnos caninIar nais dcrcssa,
orquc ja sonos donos do quc, a ncu juzo, c a
cIavc ou cquaao sicologica do iio Iunano
doninanic Iojc. Tudo quc vcn dcois c
conscqucncia ou corolario dcssa csiruiura radical
quc odcria rcsunir-sc assin. o nundo
organizado clo scculo XIX, ao roduzir
auionaiicancnic un Ioncn novo, inironcicu
nclc fornidavcis aciiics, odcrosos ncios dc
ioda ordcn ara saiisfazc-los cconnico,
cororais (Iigicnc, saudc ncdia sucrior dc
iodos os icnos}, civis c iccnicos (cnicndo or
csics a cnornidadc dc conIccincnios arciais c
dc cficicncia raiica quc Iojc o Ioncn ncdio
ossui c dc quc scnrc carcccu no assado} .
Dcois dc Iavcr csialclccido nclc iodas csias
128
oicncias, o scculo XIX o alandonou a si ncsno,
c cniao, scguindo o Ioncn ncdio sua ndolc
naiural, fccIou-sc dcniro dc si. Dcsia soric,
cnconirano-nos con una nassa nais foric quc a
dc ncnIuna coca, nas, a difcrcna da
iradicional, Icrnciica cn si ncsna, incaaz dc
aicndcr a nada ncn a ningucn, acrcdiiando quc
sc lasia cn suna. indocil(47}. Coniinuando as
coisas cono aic aqui, cada dia sc noiara nais cn
ioda a Euroa c or rcflco cn iodo o nundo
quc as nassas sao incaazcs dc sc dciar
dirigir cn ncnIuna ordcn. Nas Ioras difccis quc
cIcgan ara nosso coniincnic, c ossvcl quc,
suliiancnic angusiiadas, icnIan un noncnio a
loa voniadc dc acciiar, cn ccrias naicrias
csccialncnic angusiiosas, a dircao dc ninorias
sucriorcs.
Mas ainda cssa loa voniadc fracassara.
Porquc a disosiao radical dc sua alna csia fciia
dc Icrnciisno c indocilidadc, orquc lIc falia dc
nasccna a funao dc aicndcr ao quc csia alcn
dcla, scjan faios, scjan cssoas. Qucrcrao
aconanIar a algucn, c nao odcrao. Qucrcrao
ouvir, c dcscolrirao quc sao surdas.
Por ouira aric, c ilusorio cnsar quc o
Ioncn ncdio vigcnic, or nuiio quc icnIa
asccndido scu nvcl viial cn conaraao con o
dc ouiros icnos, odcra rcgcr, or si ncsno, o
roccsso da civilizaao. Digo roccsso, nao ja
129
rogrcsso. O sinlcs roccsso dc nanicr a
civilizaao aiual c sucrlaiivancnic conlco c
rcqucr suiilczas incalculavcis. Mal odc govcrna-
lo csic Ioncn-nassa quc arcndcu a usar
nuiios aarclIos dc civilizaao, nas quc sc
caracicriza or ignorar dc raiz os rincios
ncsnos da civilizaao.
Fciicro ao lciior quc, acicnic, icnIa lido aic
aqui, a convcnicncia dc nao cnicndcr iodos csics
cnunciados airiluindo-lIcs, incdiaiancnic, un
significado oliico. A aiividadc oliica, quc c dc
ioda a vida ullica a nais cficicnic c nais visvcl,
c, conirariancnic, a dcrradcira, rcsulianic dc
ouiras nais niinas c inalavcis. Assin, a
indocilidadc oliica nao scria gravc sc nao
rovicssc dc una nais rofunda c dccisiva
indocilidadc iniclcciual c noral. Por isso,
cnquanio nao icnIanos analisado csia, faliara a
uliina claridadc ao icorcna dcsic cnsaio.
130

VIII. POR QUE AS MASSAS INTERVM EM TUDO
E POR QUE S INTERVM VIOLENTAMENTE

Ficanos cn quc aconicccu algo solrcnodo
aradoal, nas quc cn vcrdadc cra
naiuralssino. dc ianio sc nosirarcn alcrios
nundo c vida ao Ioncn ncdocrc, a alna
fccIou-sc ara clc. Pois lcn. cu susicnio quc
ncssa olliicraao das alnas ncdias consisic a
rclcldia das nassas cn quc, or sua vcz,
consisic o giganicsco rollcna Iojc lcvaniado
ara a Iunanidadc.
Ja sci quc nuiios dos quc nc lccn nao
cnsan cono cu. Tanlcn isio c naiuralssino c
confirna o icorcna. Pois ainda quc cn dcfiniiivo
ninIa oiniao fossc crrnca, scnrc ficaria o faio
dc quc nuiios dcsics lciiorcs discrcanics nao
cnsaran cinco ninuios solrc iao conlca
naicria. Cono odcrian cnsar cono cu? Mas ao
suor-sc con dirciio a icr una oiniao solrc o
assunio scn rcvio csforo ara forja-la,
nanifcsian scu ccnlar scnIorio ao nodo
alsurdo dc scr Ioncn quc cu cIanci nassa
rclcldc". Isso c rccisancnic icr olliicrada,
Icrnciica, a alna. Ncsic caso iraiar-sc-ia dc
Icrnciisno iniclcciual. A cssoa cnconira-sc
con un rccriorio dc idcias dcniro dc si. Dccidc
131
conicniar-sc con clas c considcrar-sc
iniclcciualncnic conlcia. Nao scniindo nada dc
ncnos fora dc si, insiala-sc dcfiniiivancnic
naquclc rccriorio. Eis a o nccanisno da
olliicraao.
O Ioncn-nassa scnic-sc crfciio. Un
Ioncn dc sclcao, ara scniir-sc crfciio,
ncccssiia scr csccialncnic vaidoso, c a crcna
na sua crfciao nao csia consulsiancialncnic
unida a clc, nao c ingcnua, nas cIcga-lIc dc sua
vaidadc c ainda ara clc ncsno icn un caraicr
ficicio, inaginario c rollcnaiico. Por isso o
vaidoso ncccssiia dos dcnais, lusca nclcs a
confirnaao da idcia quc qucr icr dc si ncsno.
Dc soric quc ncn ainda ncsic caso norlido ncn
ainda ccgado" cla vaidadc, conscguc o Ioncn
nolrc scniir-sc cn vcrdadc conlcio.
Conirariancnic ao Ioncn ncdocrc dc nossos
dias, ao novo Adao, nao sc lIc ocorrc duvidar dc
sua roria lcniiudc. Sua confiana cn si c,
cono dc Adao, aradisaca. O Icrnciisno naio
dc sua alna lIc incdc o quc scria condiao
rcvia ara dcscolrir sua insuficicncia.
conarar-sc con ouiros scrcs. Conarar-sc scria
sair un ouco dc si ncsno c irasladar-sc ao
roino. Mas a alna ncdocrc c incaaz dc
iransnigracs csoric surcno.
Enconirano-nos, ois, con a ncsna
difcrcna quc cicrnancnic cisic cnirc o iolo c o
132
crsicaz. Esic surrccndc-sc a si ncsno scnrc
a dois assos dc scr iolo; or isso faz un csforo
ara cscaar inincnic iolicc, c ncssc csforo
consisic a inicligcncia. O iolo, ao conirario, nao
susciia dc si ncsno. julga-sc discrcissino, c
da a invcjavcl iranquilidadc con quc o ncscio sc
asscnia c insiala cn sua inccia. Cono csscs
inscios quc nao Ia nancira dc cirair do orifcio
cn quc Ialiian, nao Ia nodo dc dcsalojar o iolo
dc sua iolicc, lcva-lo dc asscio un ouco alcn
dc sua ccgucira c olriga-lo a quc conirasic sua
visao grosscira Ialiiual con ouiros nodos dc vcr
nais suiis. O iolo c viialcio c incrncavcl. Por
isso dizia Anaiolc Francc quc o ncscio c nuiio
nais funcsio quc o nalvado. Porquc o nalvado
dcscansa algunas vczcs; o ncscio, janais(48}.
Nao sc iraia dc quc o Ioncn-nassa scja iolo.
Pclo conirario, o aiual c nais cscrio, icn nais
caacidadc iniclcciiva quc o dc ncnIuna ouira
coca. Mas cssa caacidadc nao lIc scrvc dc
nada; a rigor, a vaga scnsaao dc ossu-la
acnas lIc scrvc ara fccIar-sc nais cn si
ncsno c nao usa-la. Dc una vcz ara scnrc
consagra o soriincnio dc ioicos, rcjuzos, ou,
sinlcsncnic, vocalulos ocos quc o acaso
anonioou no scu inicrior, c con un audacia quc
so sc clica cla ingcnuidadc, in-los-a or
ioda a aric. Isio c o quc no rinciro caiulo
cnunciava cu cono caracicrsiico cn nossa
coca. nao quc o vulgar crcia quc c dcsiacado c
133
nao vulgar, nas quc o vulgar roclanc c inonIa
o dirciio da vulgaridadc, ou a vulgaridadc cono
un dirciio.
O incrio quc solrc a vida ullica Iojc
ccrcc a vulgaridadc iniclcciual, c ialvcz o faior
da rcscnic siiuaao nais novo, ncnos
assinilavcl a nada do rcicriio. Pclo ncnos na
Iisioria curocia aic Iojc, nunca o vulgo Iavia
crido icr idcias" solrc as coisas. TinIa crcnas,
iradics, ccricncias, rovcrlios, Ialiios
ncniais, nas nao sc inaginava dc ossc dc
oinics icoricas solrc o quc as coisas sao ou
dcvcn scr or ccnlo, solrc oliica ou solrc
liicraiura . Parccia-lIc lcn ou nal o quc o
oliico rojciava c fazia; dava ou rciirava sua
adcsao, nas sua aiiiudc rcduzia-sc a rccrcuiir,
osiiiva ou ncgaiivancnic, a aao criadora dc
ouiros. Nunca sc lIc ocorrcu oor s idcias" do
oliico ouiras suas; ncn scqucr julgar as idcias"
do oliico do irilunal dc ouiras idcias" quc cria
ossuir. A ncsna coisa cn aric c nas dcnais
ordcns da vida ullica. Una c inaia conscicncia
dc sua liniiaao, dc nao csiar qualificado ara
icorizar(49}, vcdava-o conlciancnic. A
conscqucncia auionaiica disio cra quc o vulgo
nao cnsava, ncn dc longc, dccidir cn quasc
ncnIuna das aiividadcs ullicas, quc cn sua
naior aric sao dc ndolc icorica.
134
Hojc, clo conirario, o Ioncn ncdio icn as
idcias" nais iaaiivas solrc quanio aconiccc c
dcvc aconicccr no univcrso. Por isso crdcu o uso
da audiao. Para quc ouvir, sc ja icn dcniro dc si
o quc ncccssiia? Ja nao c coca dc ouvir, nas,
clo conirario, dc julgar, dc scnicnciar, dc
dccidir. Nao Ia qucsiao dc vida ullica cn quc
nao inicrvcnIa, ccgo c surdo cono c, inondo
suas oinics".
Mas nao c isio una vaniagcn? Nao
rcrcscnia un rogrcsso cnornc quc as nassas
icnIan idcias", qucr dizcr, quc scjan culias? Dc
nancira alguna. As idcias" dcsic Ioncn ncdio
nao sao auicniicancnic idcias, ncn sua ossc c
culiura. A idcia c un cquc-naic vcrdadc.
Qucn qucira icr idcias ncccssiia anics disor-sc
a qucrcr a vcrdadc c acciiar as rcgras do jogo quc
cla inonIa. Nao valc falar dc idcias ou oinics
ondc nao sc adniic una insiancia quc a rcgula,
una scric dc nornas s quais na discussao calc
aclar. Esias nornas sao os rincios da
culiura. Nao nc inoria quais sao. O quc digo c
quc nao Ia culiura ondc nao Ia nornas. A quc
nossos roinos ossan rccorrcr. Nao Ia culiura
ondc nao Ia rincios dc lcgali5dc civil a quc
aclar. Nao Ia culiura ondc nao Ia acaiancnio
dc ccrias uliinas osics iniclcciuais a quc
rcfcrir-sc na disuia(50}. Nao Ia culiura quando
as rclacs cconnicas nao sao rcsididas or
un rcginc dc irafico sol o qual ossan anarar-
135
sc. Nao Ia culiura ondc as olcnicas csiciicas
nao rcconIcccn a ncccssidadc dc jusiificar a
olra dc aric.
Quando falian iodas cssas coisas, nao Ia
culiura; Ia, no scniido nais csiriio da alavra,
larlaric. E isio c, nao icnIanos iluscs, o quc
conca a Iavcr na Euroa sol a rogrcssiva
rclcliao das nassas. O viajanic quc cIcga a un
as larlaro, salc quc naquclc icrriiorio nao
rcgcn rincios aos quais ossa rccorrcr. Nao Ia
nornas larlaras roriancnic diias, a larlaric c
auscncia dc norna c dc ossvcl aclaao.
O nais c o ncnos dc culiura ncdc-sc cla
naior ou ncnor rccisao das nornas. Ondc Ia
ouca, rcgulan csias a vida so grosso nodo; ondc
Ia nuiia, cnciran aic o orncnor no ccrccio
dc iodas as aiividadcs. A cscasscz da culiura
iniclcciual csanIola, isio c, do culiivo ou
ccrccio discilinado do iniclccio, nanifcsia-sc,
nao cn quc sc saila nais ou ncnos, nas na
Ialiiual falia dc cauicla c cuidados ara ajusiar-
sc vcrdadc quc socn nosirar os quc falan c
cscrcvcn. Nao, ois, cn quc sc accric ou nao a
vcrdadc nao csia cn nossa nao , nas na falia
dc cscruulo quc lcva a nao cunrir os rcquisiios
clcncniais ara accriar. Coniinuanos scndo o
cicrno adrc dc aldcia quc rclaic iriunfanic o
naniqucu, scn Iavcr rocurado anics avcriguar
o quc cnsa o naniqucu.
136
Qualqucr cssoa odc crcclcr quc na
Euroa, Ia alguns anos, concaran a aconicccr
coisas csquisiias". Para dar algun ccnlo
concrcio dcsias coisas csquisiias ncncionarci
ccrios novincnios oliicos, cono o sindicalisno
c o fascisno. Nao sc diga quc arcccn csquisiios
sinlcsncnic orquc sao novos. O cniusiasno
cla inovaao c dc ial nodo ingcniio no curocu,
quc o lcvou a roduzir a Iisioria nais inquicia dc
quanias sc conIcccn. Nao sc airilua, ois, o quc
csics novos faios icn dc csquisiio ao quc icn dc
novo, nas csiranIssina liiola dcsias
novidadcs. Sol as csccics dc sindicalisno c
fascisno aarccc cla rincira vcz na Euroa un
iio dc Ioncn quc nao qucr dar razcs ncn qucr
icr razao, nas quc, sinlcsncnic, sc nosira
rcsolvido a inor suas oinics. Eis aqui o novo.
o dirciio a nao icr razao, a razao da scn-razao.
Eu vcjo nisso a nanifcsiaao nais alavcl do
novo nodo dc scr das nassas, or Iavcrcn
rcsolvido dirigir a socicdadc scn icr caacidadc
ara isso. En sua conduia oliica rcvcla-sc a
csiruiura da alna nova da nancira nais crua c
coniundcnic, nas a cIavc csia no Icrnciisno
iniclcciual. O Ioncn ncdio cnconira-sc con
idcais" dcniro dc si, nas carccc da funao dc
idcar. Ncn scqucr susciia qual c o clcncnio
suiilssino cn quc as idcias vivcn. Qucr oinar,
nas nao qucr acciiar as condics c suosios dc
iodo oinar. Daqui quc suas idcias" nao scjan
137
cfciivancnic scnao aciiics ou alavras, cono as
ronanas nusicais.
Tcr una idcia c crcr quc sc ossucn as
razcs dcla, c c, orianio, crcr quc cisic una
razao, un orlc dc vcrdadcs inicligvcis. Idcar,
oinar, c una ncsna coisa cono aclar a ial
insiancia, sulncicr-sc a cla, acciiar scu Codigo c
sua scnicna, crcr, orianio, quc a forna
sucrior da convivcncia c o dialogo cn quc sc
discuicn as razcs dc nossas idcias. Mas o
Ioncn-nassa scniir-sc-ia crdido sc acciiassc a
discussao, c insiiniivancnic rcudia a olrigaao
dc acaiar cssa insiancia surcna quc sc acIa
fora dclc. Por isso, o novo" c na Euroa acalar
con as discusscs", c dcicsia-sc ioda forna dc
convivcncia quc or si ncsna inliquc
acaiancnio dc nornas oljciivas, dcsdc a
convcrsaao aic o Parlancnio, assando cla
cicncia. Isso qucr dizcr quc sc rcnuncia
convivcncia dc culiura, quc c una convivcncia
sol nornas, c rciroccdc-sc a una convivcncia
larlara. Surincn-sc iodos os iraniics nornais
c sc vai dirciancnic inosiao do quc sc
dcscja. O Icrnciisno da alna, quc, cono vinos
anics, roclc a nassa ara quc inicrvcnIa cn
ioda a vida ullica, lcva-a ianlcn,
incoravclncnic, a un roccdincnio unico dc
inicrvcnao. a aao dircia.
138
O dia cn quc sc rcconsirua a gcncsc dc
nosso icno, advcriir-sc-a quc as rinciras noias
dc sua cculiar nclodia soaran naquclcs gruos
sindicalisias c rcalisias franccscs or volia dc
1900, invcniorcs da nancira c da alavra aao
dircia". Pcrciuancnic o Ioncn icn rccorrido
violcncia. s vczcs csic rccurso cra sinlcsncnic
un crinc, c nao nos inicrcssa. En ouiras cra a
violcncia o ncio a quc rccorria a qucn Iavia
csgoiado iodos os dcnais ara dcfcndcr a razao c
a jusiia quc cria icr. Scra nuiio lancniavcl quc
a condiao Iunana lcvc volia c ncia a csia forna
dc violcncia, nas c incgavcl quc cla significa a
naior Ioncnagcn razao c jusiia. Tal
violcncia nao c ouira coisa scnao a razao
cascrada. A fora cra, con cfciio, a uliina
raiio. Un ouco csiuidancnic icn sc cnicndido
con ironia csia crcssao, quc dcclara nuiio lcn
o rcvio rcndincnio da fora s nornas
racionais. A civilizaao nao c ouira coisa scnao o
cnsaio dc rcduzir a fora a uliina raiio. Agora
concanos a vcr isio con lasianic clarcza,
orquc a aao dircia" consisic cn invcricr a
ordcn c roclanar a violcncia cono rina raiio;
a rigor, cono unica razao c cla a norna quc
roc a anulaao dc ioda norna, quc surinc
iudo quc ncdcia cnirc nosso roosiio c sua
inosiao. a CIaria nagna da larlaric.
Convcn rccordar quc cn iodos os icnos,
quando a nassa or un ou ouiro noiivo, aiuou
139
na vida ullica, o fcz cn forna dc aao dircia".
Foi, ois, scnrc o nodo dc ocrar naiural s
nassas. E corrolora cncrgicancnic a icsc dcsic
cnsaio o faio aicnic dc quc agora, quando a
inicrvcnao dircia das nassas na vida ullica
assou dc casual c infrcqucnic a scr o nornal,
aarca a aao dircia" oficialncnic cono norna
rcconIccida.
Toda a convivcncia Iunana vai caindo sol
csic novo rcginc cn quc sc surincn as
insiancias indircias. No iraio social surinc-sc a
loa cducaao". A liicraiura, cono aao dircia",
consiiiui-sc no insulio. As rclacs scuais
rcduzcn scus iraniics.
Traniics, nornas, coricsia, usos
inicrncdiarios, jusiia, razao! dc quc vcio
invcniar iudo isso, criar iania conlicaao? Tudo
isso sc rcsunc na alavra civilizaao", quc,
airavcs da idcia dc civis, o cidadao, dcscolrc sua
roria origcn. Traia-sc con iudo isso dc fazcr
ossvcl a cidadc, a conunidadc, a convivcncia.
Por isso, sc olIanos or dcniro cada un dcsscs
insiruncnios da civilizaao quc acalo dc
cnuncrar, acIarcnos una ncsna cniranIa cn
iodos. Todos, con cfciio, sucn o dcscjo radical
c rogrcssivo dc cada cssoa coniar con as
dcnais. Civilizaao c, anics dc iudo, voniadc dc
convivcncia. sc incivil c larlaro na ncdida cn
quc nao sc conic con os dcnais. A larlaric c
140
icndcncia dissociaao. .E assin iodas as cocas
larlaras icn sido icno dc csalIancnio
Iunano, ululaao dc nninos gruos scarados
c Iosiis.
A forna quc na oliica rcrcscniou a nais
alia voniadc dc convivcncia c a dcnocracia
lilcral. Ela lcva ao circno a rcsoluao dc coniar
con o roino c c roioiio da aao indircia". O
lilcralisno c o rincio dc dirciio oliico
scgundo o qual o Podcr ullico, nao olsianic scr
onioicnic, liniia-sc a si ncsno c rocura, ainda
sua cusia, dciar csao no Esiado quc clc
incra ara quc ossan vivcr os quc ncn
cnsan ncn scnicn cono clc, qucr dizcr, cono
os nais forics, cono a naioria. O lilcralisno
convcn Iojc rccordar isio c a surcna
gcncrosidadc. c o dirciio quc a naioria ouiorga
ninoria c c, orianio, o nais nolrc griio quc soou
no lancia. Proclana a dccisao dc convivcr con o
ininigo; nais ainda, con o ininigo dclil. Era
invcrossnil quc a csccic Iunana Iouvcssc
cIcgado a una coisa iao loniia, iao aradoal,
iao clcganic, iao acrolaiica, iao aniinaiural. Por
isso, nao dcvc surrccndcr quc iao raidancnic
arca cssa ncsna csccic dccidida a alandona-
la. E un ccrccio dcnasiado difcil c conlicado
ara quc sc consolidc na icrra.
Convivcr con o ininigo! Covcrnar con a
oosiao! Nao conca a scr ja inconrccnsvcl
141
scnclIanic icrnura? Nada acusa con naior
clarcza a fisiononia do rcscnic cono o faio dc
quc vao scndo iao oucos os ascs ondc cisic a
oosiao. En quasc iodos, una nassa
Ionogcnca csa solrc o Podcr ullico c csnaga,
aniquila iodo o gruo oosiior. A nassa qucn
o diria ao vcr scu asccio conacio c
nuliiiudinario? nao dcscja a convivcncia con
o quc nao c cla. Odcia dc noric o quc nao c cla.
142

IX. PRIMITIVISMO E TCNICA

Inoria-nc nuiio rccordar aqui quc csianos
sulncrsos na analisc dc una siiuaao a do
rcscnic sulsiancialncnic cquvoca. Por isso a
rincio insinuci quc iodos os iraos aiuais c,
cn csccic, a rclcliao das nassas, arcscnian
dulo asccio. Qualqucr dclcs nao so iolcra, nas
aic rcclana una dula inicrrciaao, favoravcl c
cjoraiiva. E csic cquvoco nao rcsidc cn nosso
juzo, nas na roria rcalidadc. Nao c quc ossa
arcccr-nos or un lado lcn, or ouiro nal, nas
c quc cn si ncsna a siiuaao rcscnic c oicncia
lifronic dc iriunfo ou dc noric.
Nao c coisa dc lasircar csic cnsaio con ioda
una nciafsica da Iisioria. Mas c claro quc o vou
consiruindo solrc a lasc sulicrranca dc ninIas
conviccs filosoficas, cosias ou aludidas cn
ouiros lugarcs. Nao crcio na alsoluia
dcicrninaao da Iisioria. Pclo conirario, cnso
quc ioda vida, c orianio, a Iisioria, sc conc
dc uros insianics, cada un dos quais csia
rclaiivancnic indcicrninado con rcsciio ao
anicrior, dc soric quc nclc a rcalidadc vacila,
iciinc sur lacc, c nao salc lcn sc sc dccidir
or una ou ouira cnirc varias ossililidadcs.
Esic iiiulcio nciafsico roorciona a iodo o viial
143
cssa inconfundvcl qualidadc dc vilraao c
csircnccincnio.
A rclcliao das nassas odc, con cfciio, scr
iransiio dc una nova c scn ar organizaao da
Iunanidadc, nas ianlcn odc scr una
caiasirofc no dcsiino Iunano. Nao Ia razao ara
ncgar a rcalidadc do rogrcsso, nas c rcciso
corrigir a noao quc crc scguro csic rogrcsso.
Mais congrucnic con os faios c cnsar quc nao
Ia ncnIun rogrcsso scguro, ncnIuna cvoluao,
scn a ancaa dc involuao c rciroccsso. Tudo,
iudo c ossvcl na Iisioria ianio o rogrcsso
iriunfal c indcfinido cono a criodica rcgrcssao
. Porquc a vida, individual ou colciiva, cssoal ou
Iisiorica, c a unica cniidadc do univcrso cuja
sulsiancia c crigo. Concn-sc dc criccias.
, rigorosancnic falando, drana(51}.
Isio, quc c vcrdadc cn gcral, adquirc naior
inicnsidadc nos noncnios criicos", cono c o
rcscnic. E assin os sinionas dc nova conduia
quc sol o incrio aiual das nassas vao
aarcccndo c agruavanos sol o iiulo aao
dircia", odcn anunciar ianlcn fuiuras
crfcics. claro quc ioda vclIa culiura arrasia
no scu avano iccidos caducos c nao cqucna
carrcgaao dc naicria cornca, csiorvo vida c
ioico rcsduo. Ha insiiiuics norias,
valorizacs c rcsciios solrcvivcnics c ja scn
scniido, solucs indcvidancnic conlicadas,
144
nornas quc rovaran sua insulsiancialidadc.
Todos csics clcncnios da aao indircia, da
civilizaao, dcnandan una coca dc frcncsi
sinlificador. A solrccasaca c o lasirao
ronaniicos soliciian una vingana or ncio do
aiual dcsIalillc c o cn nangas dc canisa".
Aqui, a sinlificaao c Iigicnc c nclIor gosio;
orianio, una soluao nais crfciia, cono
scnrc quc con ncnos ncios sc conscguc nais.
A arvorc do anor ronaniico cigia ianlcn una
oda ara quc casscn as dcnasiadas nagnolias
falsas ccrzidas a scus ranos c o furor dc lianas,
voluias, rciorcincnios c inirincacs quc nao a
dciavan ionar sol.
En gcral, a vida ullica, solrciudo a oliica,
rcqucria urgcnicncnic una rcduao ao
auicniico, c a Iunanidadc curocia nao odcria
dar o salio clasiico quc o oiinisia rcclana dcla sc
anics nao sc dcsnuda, sc nao sc aligcira aic sua
ura csscncialidadc, aic coincidir consigo ncsna.
O cniusiasno quc sinio or csia discilina dc
nudificaao, dc auicniicidadc, a conscicncia dc
quc c inrcscindvcl ara franqucar o asso a un
fuiuro csiinavcl, nc faz rcivindicar lcna
lilcrdadc dc idcador dianic dc iodo o assado.
o orvir quc dcvc incrar solrc o rcicriio, c dclc
rccclcrnos a ordcn ara nossa conduia dianic
dc iudo quanio foi(52}.
145
Mas c rcciso cviiar o ccado naior dos quc
dirigiran o scculo XIX. a dcfciiuosa conscicncia
dc sua rcsonsalilidadc, quc os fcz nao sc
nanicrcn alcrias c cn vigilancia. Dciar-sc
dcslizar cla cndcnic favoravcl quc arcscnia o
curso dos aconiccincnios c cnloiar-sc ara a
dincnsao dc crigo c carranca quc ncsno a Iora
nais jocunda ossui, c rccisancnic faliar
nissao dc rcsonsavcl. Hojc iorna-sc nisicr
susciiar una Iicrcsicsia dc rcsonsalilidadc
nos quc scjan caazcs dc scnii-la, c arccc o
nais urgcnic sullinIar o lado alnariancnic
funcsio dos sinionas aiuais.
induliiavcl quc nun lalano diagnosiico
dc nossa vida ullica os faiorcs advcrsos
sucrcn cn nuiio os favoravcis, sc o calculo sc
faz nao ianio cnsando no rcscnic cono no quc
anuncian c roncicn.
Todo o crcscincnio dc ossililidadcs
concrcias quc a vida ccrincniou corrc risco dc
anular-sc a si ncsno ao ioar con o nais
avoroso rollcna solrcvindo no dcsiino
curocu c quc dc novo fornulo. aodcrou-sc da
dircao social un iio dc Ioncn a qucn nao
inicrcssan os rincios da civilizaao. Nao os
dcsia ou os daqucla, nas ao quc Iojc odc
julgar-sc os dc ncnIuna. Inicrcssan-lIc
cvidcnicncnic os ancsicsicos, os auionovcis c
algunas coisas nais. Mas isio confirna scu
146
radical dcsinicrcssc cla civilizaao. Pois csias
coisas sao so roduios dcla, c o fcrvor quc sc lIcs
dcdica faz rcssaliar nais cruancnic a
inscnsililidadc ara os rincios dc quc nasccn.
Dasic fazcr consiar csic faio. dcsdc quc cisicn
as nuovc scicnzc, as cicncias fsicas orianio,
dcsdc o Fcnascincnio , o cniusiasno or clas
Iavia auncniado scn colaso, ao longo do
icno. Mais concrciancnic. o nuncro dc cssoas
quc cn roorao sc dcdicavan a cssas uras
invcsiigacs cra naior cn cada gcraao. O
rinciro caso dc rciroccsso rciio,
roorcional roduziu-sc na gcraao quc Iojc
vai dos vinic aos irinia anos. Nos laloraiorios dc
cicncia ura conca a scr difcil airair disculos.
E isso aconiccc quando a indusiria alcana scu
naior dcscnvolvincnio c quando as cssoas
nosiran naior aciiic clo uso dc aarclIos c
ncdicinas criados cla cicncia.
Sc nao fora rolio, odcria dcnonsirar-sc
scnclIanic incongrucncia na oliica, na aric, na
noral, na rcligiao c nas zonas coiidianas da vida.
Quc nos significa siiuaao iao aradoal?
Esic cnsaio rcicndc Iavcr rcarado a rcsosia
a ial crgunia. Significa quc o Ioncn Iojc
doninanic c un riniiivo, un NaiurncnscI
cncrgindo cn ncio dc un nundo civilizado. O
civilizado c o nundo, orcn, scu Ialiianic nao o
c. ncn scqucr vc nclc a civilizaao, nas usa dcla
147
cono sc fossc naiurcza. O novo Ioncn dcscja o
auionovcl c goza dclc, nas crc quc c fruia
csonianca dc una arvorc cdcnica. No fundo dc
sua alna dcsconIccc o caraicr ariificial, quasc
invcrossnil, da civilizaao, c nao csicndcra scu
cniusiasno clos aarclIos aic os rincios quc
os iornan ossvcis. Quando nais acina,
iransondo unas alavras dc FaiIcnau, dizia cu
quc assisiinos invasao vcriical dos larlaros",
odc julgar-sc cono c Ialiiual quc sc
iraiava acnas dc una frasc". Agora sc vc quc a
crcssao odcra cnunciar una vcrdadc ou un
crro, nas quc c o conirario dc una frasc", a
salcr. una dcfiniao fornal quc condcna ioda
una conlicada analisc. O Ioncn-nassa aiual
c, con cfciio, un riniiivo quc clos lasiidorcs
dcslizou no vclIo ccnario da civilizaao.
A ioda Iora sc fala Iojc dos rogrcssos
falulosos da iccnica; nas cu nao vcjo quc sc falc,
ncn clos nclIorcs, con una conscicncia dc scu
fuiuro suficicnicncnic dranaiico. O rorio
Scnglcr, iao suiil c iao rofundo ainda quc
iao nanaco , arccc-nc ncsic onio
dcnasiado oiinisia. Pois crc quc culiura" vai
succdcr una coca dc civilizaao", sol a qual
cnicndc solrciudo a iccnica. A idcia quc Scnglcr
icn da culiura, c cn gcral da Iisioria, c iao
rcnoia da rcssuosia ncsic cnsaio, quc nao c
facil, ncn ainda ara rciifica-las, irazcr aqui a
concnio suas concluscs. So saliando solrc
148
disiancias c rcciscs, ara rcduzir anlos os
onios dc visia a un conun dcnoninador,
udcra csialclcccr-sc assin a divcrgcncia.
Scnglcr crc quc a iccnica odc coniinuar
vivcndo quando norrcu o inicrcssc clos
rincios da culiura. Eu nao osso rcsolvcr-nc a
crcr ial coisa. A iccnica c consulsiancialncnic
cicncia, c a cicncia nao cisic sc nao inicrcssa cn
sua urcza c or cla ncsna, c nao odc
inicrcssar sc as cssoas nao coniinuan
cniusiasnadas con os rincios gcrais da
culiura. Sc sc cnloia cssc fcrvor cono arccc
ocorrcr , a iccnica so odc crvivcr un ouco
dc icno, aquclc quc lIc durc a incrcia do
inulso culiural quc a criou. Vivc-sc con a
iccnica, nas nao da iccnica. Esia nao sc nuirc
ncn sc rcsira a si ncsna, nao c causa sui, nas
rcciiiado uiil, raiico, dc rcocuacs
sucrfluas, nao raiicas(53}.
Vou, ois, advcricncia dc quc o aiual
inicrcssc cla iccnica nao garanic nada, c ncnos
quc nada, o rogrcsso ncsno ou a crduraao da
iccnica. Esia lcn quc sc considcrc o iccnicisno
cono un dos iraos caracicrsiicos da culiura
nodcrna", qucr dizcr, dc una culiura quc conicn
un gcncro dc cicncia, o qual vcn a scr
naicrialncnic arovciiavcl. Por isso, ao rcsunir a
fisiononia novssina da vida inlaniada clo
scculo XIX, cu ficava con csias so duas fcics.
dcnocracia lilcral c iccnica(54}. Mas rciio quc
149
surrccndc a frivolidadc con quc ao falar da
iccnica sc csquccc quc sua vsccra cordial c a
cicncia ura, c quc as condics dc sua
crciuaao cnglolan as quc iornan ossvcl o
uro ccrccio cicnifico. Pcnsou-sc cn iodas as
coisas quc rccisan coniinuar vigcnics nas
alnas ara quc ossa coniinuar Iavcndo dc
vcrdadc Ioncns dc cicncia"? Acrcdiia-sc
scriancnic quc cnquanio Iaja dollars Iavcra
cicncia? Esia idcia cn quc nuiios sc
iranquilizan nao c scnao una rova nais dc
riniiivisno.
A c nada a quaniidadc dc ingrcdicnics, os
nais dsarcs cnirc si, quc c nisicr rcunir c
agiiar ara olicr coqucicl da cicncia fsico-
qunica! Ainda conicniando-sc con a rcssao
nais dclil c sunaria do icna, solrcssai ja o
clarssino faio dc quc cn ioda a anliiudc da
icrra c cn ioda a do icno, a fsico-qunica so
conscguiu consiiiuir-sc, csialclcccr-sc
lcnancnic no lrcvc quadrilaicro quc inscrcvcn
Londrcs, Dcrlin, Vicna c Paris. E ainda dcniro
dcsic quadrilaicro, so no scculo XIX. Isio
dcnonsira quc a cicncia ccrincnial c un dos
roduios nais inrovavcis da Iisioria. Magos,
saccrdoics, gucrrciros c asiorcs icn ululado
or ioda a aric c voniadc. Mas csia fauna do
Ioncn ccrincnial rcqucr, clo visio, ara sc
roduzir, un conjunio dc condics nais insoliio
quc o quc cngcndra o unicornio. Faio iao solrio c
150
iao nagro dcvia fazcr rcflciir un ouco solrc o
caraicr sucrvolaiil, cvaoranic, da insiraao
cicnifica(55}. Dcn arranjado csia qucn crcia quc
sc a Euroa dcsaarcccssc odcrian os noric-
ancricanos coniinuar a cicncia!
Inoriaria nuiio iraiar a fundo o assunio c
csccificar con ioda a ninucia quais sao os
suosios Iisioricos viiais da cicncia ccrincnial
c, conscqucnicncnic, da iccnica. Mas nao cscrc
quc, cnlora csclarccida a qucsiao, o Ioncn-
nassa sc daria or inicirado. O Ioncn-nassa
nao aicndc a razcs c so arcndc cn sua roria
carnc.
Una olscrvaao incdc-nc iludir-nc solrc a
cficacia dc iais rcdicas, quc a foro dc racionais
icrian quc scr suiis. Nao c dcnasiado alsurdo
quc nas circunsiancias aiuais nao sinia o Ioncn
ncdio, csoniancancnic c scn rcdicas, fcrvor
sucrlaiivo or aquclas cicncias c suas
congcncrcs as liologicas? Porquc rcarc-sc cn
qual c a siiuaao aiual. cnquanio cvidcnicncnic
iodas as dcnais coisas da culiura sc iornaran
rollcnaiicas a oliica, a aric, as nornas
sociais, a roria noral , Ia una quc cada dia
conrova, da nancira nais indiscuivcl c nais
roria ara fazcr cfciio no Ioncn-nassa, sua
naravilIosa cficicncia. a cicncia cnrica. Cada
dia faciliia un novo invcnio, quc cssc Ioncn
ncdio uiiliza. Cada dia roduz un novo
151
analgcsico ou vacina, quc lcncficia cssc Ioncn
ncdio. Todo o nundo salc quc, nao ccdcndo
insiraao cicnifica, sc sc irilicasscn ou
dcculicasscn os laloraiorios, nuliilicar-sc-ian
auionaiicancnic riqucza, conodidadcs, saudc,
lcn-csiar. Podc inaginar-sc roaganda nais
fornidavcl c coniundcnic cn favor dc un
rincio viial? Cono, nao olsianic, nao Ia
sonlra dc quc as nassas can a si ncsnas un
sacrifcio dc dinIciro c dc aicnao ara doiar
nclIor a cicncia? Longc disso, o aos-gucrra
convcricu o Ioncn dc cicncia no novo aria
social. E consic quc nc rcfiro a fsicos, qunicos,
liologos nao aos filosofos . A filosofia nao
ncccssiia dc roicao, ncn dc aicnao, ncn dc
sinaiia da nassa. Cuida dc scu asccio dc
crfciia inuiilidadc(56}, c cono isso sc lilcria dc
ioda sulnissao do Ioncn ncdio. Salc quc c or
csscncia rollcnaiica, c alraa alcgrc scu livrc
dcsiino dc assaro do lon Dcus, scn cdir a
ningucn quc conic con cla, ncn rcconcndar-sc,
ncn dcfcndcr-sc. Sc algucn dc loa ncnic a
arovciia ara algo, rcgozija-sc or sinlcs
sinaiia Iunana; nas nao vivc dcssc rovciio
alIcio, ncn o rcncdiia, ncn o cscra. Cono vai
rcicndcr quc algucn a ionc cn scrio, sc cla
conca or duvidar dc sua roria cisicncia, sc
nao vivc nais quc na ncdida cn quc sc conlaia
a si ncsna, cn quc sc dcsvivc a si ncsna?
152
Dcicnos, ois, dc lado a filosofia, quc c
avcniurcira dc ouiro nvcl.
Mas as cicncias ccrincniais ncccssiian da
nassa, cono csia ncccssiia dclas, sol cna dc
sucunlir, ja quc nun lancia scn fsico-qunica
nao sc odc susicniar o nuncro dc Ioncns Iojc
cisicnics.
Quc raciocnios odcn conscguir o quc nao
conscguc o auionovcl, ondc csscs Ioncns vao c
vcn, c a injcao dc anioon quc fulnina,
nilagrosa., suas dorcs? A dcsroorao cnirc o
lcncfcio consianic c aicnic quc a cicncia lIcs
rocura c o inicrcssc quc or cla nosiran c ial,
quc nao Ia nodo dc sulornar-sc a si ncsno con
ilusorias cscranas, c cscrar nais quc larlaric
dc qucn assin sc conoriar. Mainc sc,
scgundo vcrcnos, csic dcsacgo cla cicncia.
cono ial aarccc, ialvcz con naior clarcza quc
cn ncnIuna ouira aric, na. nassa dos iccnicos
ncsnos dc ncdicos, cngcnIciros, cic., os
quais socn ccrccr sua rofissao con un csiado
dc csriio idcniico no csscncial ao dc qucn sc
conicnia con usar do auionovcl ou conrar o
iulo dc asirina , scn a ncnor solidaricdadc
niina con o dcsiino da cicncia, da civilizaao.
Havcra qucn sc sinia nais solrccolIido or
ouiros sinionas dc larlaric cncrgcnic quc,
scndo dc qualidadc osiiiva, dc aao, c nao dc
153
onissao, salian nais aos olIos c sc naicrializan
cn csciaculo. Para nin c csic da dcsroorao
cnirc o rovciio quc o Ioncn ncdio rccclc da
cicncia c a graiidao quc lIc dcdica quc nao lIc
dcdica o nais aicrrador(57}. So osso clicar-
nc csia auscncia do adcquado rcconIccincnio sc
rccordo quc no ccniro da frica os ncgros vao
ianlcn cn auionovcl c sc asirinizan. O
curocu quc conca a rcdoninar csia c
ninIa Iioicsc scria, rclaiivancnic
conlca civilizaao cn quc nasccu, un Ioncn
riniiivo, un larlaro cncrgindo or un alaao,
un invasor vcriical".
154

X. PRIMITIVISMO E HISTRIA

A naiurcza csia scnrc a. Susicnia-sc a si
ncsna. Ncla, na sclva, odcnos inuncncnic
scr sclvagcns. Podcnos inclusivc rcsolvcr a nao
dciar dc sc-lo nunca, scn nais risco quc o
advcnio dc ouiros scrcs quc nao o scjan. Mas,
cn rincio, sao ossvcis ovos crcncncnic
riniiivos. Ha-os. Drcyssig cIanou-os dc os
ovos da crciua aurora", os quc ficaran nuna
alvorada csiaiica, congclada, quc nao avana
ara ncnIun ncio-dia.
Isso aconiccc no nundo quc c so Naiurcza.
Mas nao aconiccc no nundo quc c civilizaao,
cono o nosso. A civilizaao nao csia a, nao sc
susicnia a si ncsna. ariifcio c rcqucr un
ariisia ou aricsao. Sc o scnIor qucr arovciiar-sc
das vaniagcns da civilizaao, nas nao sc
rcocua dc susicniar a civilizaao..., o scnIor
csia cnfarado. A ircs or dois o scnIor fica scn
civilizaao. Un dcscuido, c quando o scnIor olIa
sua volia iudo sc volaiilizou! Cono sc
Iouvcsscn rccolIido uns iacics quc iaavan a
ura Naiurcza, rcaarccc rcrisiinada a sclva
riniiiva. A sclva scnrc c riniiiva. E vicc-
vcrsa. Tudo quc c riniiivo c sclva.
155
Os ronaniicos dc iodos os icnos sc
dcsariiculavan anic csia ccna dc dcsolaao, cn
quc o naiural c sulunano iornava a orinir a
alidcz Iunana da nulIcr, c iniavan o cisnc
solrc Lcda, csircnccido; o iouro con Pasifac c
Anioc sol o caro. Ccncralizando acIaran un
csciaculo nais suiilncnic indcccnic na
aisagcn con runas, ondc a cdra civilizada,
gconcirica, sc afoga sol o alrao da silvcsirc
vcgciaao. Quando un lon ronaniico divisa un
cdifcio, a rincira coisa quc scus olIos
rocuran c, solrc o acroicrio ou o iclIado, o
anarclo saranago". Elc anuncia quc, cn
dcfiniiivo, iudo c icrra; quc or ioda a aric a
sclva rclroia.
Scria csiuido rir do ronaniico. Tanlcn o
ronaniico icn razao. Sol cssas inagcns
inoccnicncnic crvcrsas aliia un cnornc c
scniicrno rollcna. o das rclacs cnirc a
civilizaao c o quc ficou dcois dcla a Naiurcza
, cnirc o racional c o cosnico. Fcclano, ois, a
franquia ara ocuar-nc dclc cn ouira ocasiao c
ara scr na Iora ooriuna ronaniico.
Mas agora cnconiro-nc cn faina oosia.
Traia-sc dc conicr a sclva invasora, O lon
curocu" icn dc sc dcdicar agora ao quc
consiiiui, cono c salido, gravc rcocuaao dos
Esiados ausiralianos. incdir quc as figuciras
ganIcn icrrcno c jogucn os Ioncns ao nar. Pclo
156
ano quarcnia c ianios, un cnigranic ncridional,
nosialgico dc sua aisagcn Malaga? Siclia? ,
lcvou ara a Ausiralia nun vaso dc larro una
figucirazinIa. Hojc os orancnios da Occania
solrccarrcgan-sc con vcrlas oncrosas
dcsiinadas gucrra conira a figucira, quc invadiu
o coniincnic c cada ano ganIa cn coric nais dc
un quilnciro.
O Ioncn-nassa crc quc a civilizaao cn quc
nasccu c quc usa c iao csonianca c rinigcnca
cono a Naiurcza, c iso facio convcric-sc cn
riniiivo. A civilizaao sc lIc aniolIa sclva. Eu ja
o dissc, nas agora c rcciso acrcsccniar algunas
rcciscs. Os rincios cn quc sc aoia o nundo
civilizado o quc c rcciso susicniar nao
cisicn ara o Ioncn ncdio aiual. Nao lIc
inicrcssan os valorcs fundancniais da culiura, c
nao sc faz solidario dclcs. Nao csia disosio a
r-sc a scu scrvio. Cono aconicccu isio? Por
nuiias causas; nas agora vou dcsiacar acnas
una.
A civilizaao, quanio nais avana, iorna-sc
ianio nais conlca c nais difcil. Os rollcnas
quc Iojc lcvania sao arqui-inirincados. Cada vcz
c ncnor o nuncro dc cssoas cuja ncnic csia
aliura dcsscs rollcnas. O aos-gucrra nos
ofcrccc un ccnlo lcn claro disso. A
rcconsiiiuiao da Euroa csia sc vcndo c
un assunio dcnasiado algclrico, c o curocu
157
vulgar rcvcla-sc infcrior iao suiil cnrcsa. Nao
c quc falicn ncios ara a soluao. Falian
calcas. Mais caiancnic. Ia algunas calcas,
nuiio oucas; nas o coro vulgar da Euroa
ccniral nao qucr -las solrc os onlros.
Esic dcscquillrio cnirc a suiilcza conlicada
dos rollcnas c a das ncnics scra cada vcz
naior sc nao sc rcncdcia, c consiiiui a nais
clcncniar iragcdia da civilizaao. Dc ianio scr
fcricis c ccriciros os rincios quc a infornan,
auncnia sua colIciia cn quaniidadc c cn
agudcza aic uliraassar a rccciividadc do
Ioncn nornal. Nao crcio quc isio icnIa
aconiccido janais no assado. Todas as
civilizacs fcncccran cla insuficicncia dc scus
rincios. A curocia ancaa sucunlir clo
conirario. Na Crccia c cn Fona nao fracassou o
Ioncn, nas scus rincios. O Incrio ronano
finda or falia dc iccnica. Ao cIcgar a un grau dc
ovoaao grandc c cigir iao vasia convivcncia a
soluao dc ccrias urgcncias naicriais, quc so a
iccnica odia acIar, concou o nundo a involuir,
a rciroccdcr c consunir-sc.
Mas agora c o Ioncn qucn fracassa or nao
odcr coniinuar cnarclIado con o rogrcsso dc
sua roria civilizaao. Causa inquiciudc ouvir
falar solrc os icnas nais clcncniais do dia or
cssoas rclaiivancnic nais culias. Parcccn
ioscos lalrcgos quc con dcdos grossos c
158
dcsajciiados qucrcn colIcr una agulIa quc csia
solrc una ncsa. Mancjan-sc, or ccnlo, os
icnas oliicos c sociais con o insiruncnial dc
concciios ronludos quc scrviran a duzcnios
anos ara cnfrcniar siiuacs dc faio duzcnias
vczcs ncnos suiis.
Civilizaao avanada c una c ncsna coisa
con rollcnas arduos. Da quc quanio naior
scja o rogrcsso, ianio nais cn crigo csia. A
vida c cada vcz nclIor; nas, lcn cnicndido,
cada vcz nais conlicada. claro quc ao
conlicarcn-sc os rollcnas, vao-sc
acrfcioando ianlcn os ncios ara rcsolvc-los.
Mas c nisicr quc cada nova gcraao sc iornc
scnIora dcsscs ncios adianiados. Enirc csics
ara concrciizar un ouco Ia un lanalncnic
unido ao avano da civilizaao, quc c icr nuiio
assado s suas cosias, nuiia ccricncia; cn
suna. Iisioria. O salcr Iisiorico c una iccnica
dc rincira ordcn ara conscrvar c coniinuar
una civilizaao rovccia. Nao or quc dc solucs
osiiivas ao novo asccio dos confliios viiais a
vida c scnrc difcrcnic do quc foi , nas orquc
cviia concicr os crros ingcnuos dc ouiros
icnos. Mas sc o scnIor, alcn dc scr vclIo, c,
orianio, dc quc sua vida conca a scr difcil,
crdcu a ncnoria do assado, o scnIor nao
arovciia sua ccricncia, cniao iudo c
dcsvaniagcn. Pois cu crcio quc csia c a siiuaao
da Euroa. As cssoas nais culias" dc Iojc
159
adcccn una ignorancia Iisiorica incrvcl. Eu
susicnio quc Iojc salc o curocu dirigcnic nuiio
ncnos Iisioria quc o Ioncn do scculo XVIII c
ncsno do XVII. Aquclc salcr Iisiorico das
ninorias govcrnanics govcrnanics scnsu laio
iornou ossvcl o avano rodigioso do scculo
XIX. Sua oliica csia cnsada clo XVIII
rccisancnic ara cviiar crros dc iodas as
oliicas aniigas, csia idcada cn visia dcsscs
crros, c rcsunc cn sua sulsiancia a nais longa
ccricncia. Mas ja o scculo XIX concou a
crdcr culiura Iisiorica", acsar dc quc no scu
iranscurso os csccialisias a fizcran avanar
nuiissino cono cicncia(58}. A csic alandono sc
dcvcn cn loa aric scus cculiarcs crros, quc
Iojc graviian solrc nos. En scu uliino icro
iniciou-sc cnlora sulicrrancancnic a
involuao, o rciroccsso larlaric; isio c,
ingcnuidadc c riniiivisno dc qucn nao icn ou
csquccc scu assado.
Por isso sao lolcIcvisno c fascisno, as duas
icniaiivas novas" dc oliica quc na Euroa c
scus confinanics sc csiao fazcndo, dois claros
ccnlos dc rcgrcssao sulsiancial. Nao ianio
clo conicudo osiiivo dc suas douirinas, quc,
isolado, icn naiuralncnic una vcrdadc arcial
qucn no univcrso nao ossui una orciuncula
dc razao? , cono cla nancira anii-Iisiorica,
anacrnica, con quc iraian sua aric dc razao.
Movincnios iicos dc Ioncns-nassa dirigidos,
160
cono iodos os quc o sao, or Ioncns ncdocrcs,
cicnorancos c scn ncnoria cicnsa, scn
conscicncia Iisiorica", conorian-sc dcsdc o
incio cono sc Iouvcsscn assado ja, cono sc
succdcndo ncsia Iora cricnccsscn fauna dc
anianIo.
A qucsiao nao csia cn scr ou nao scr
conunisia c lolcIcvisia. Nao discuio o crcdo. O
quc c inconcclvcl c anacrnico c quc un
conunisia dc 1917 sc aiirc a fazcr una rcvoluao
quc c cn sua forna idcniica a iodas as quc Iouvc
anics c na qual nao sc corrigcn os nninos
dcfciios c crros das aniigas. Por isso nao c
inicrcssanic Iisioricancnic o aconiccido na
Fussia; or isso c csiriiancnic o conirario dc un
conco dc vida Iunana. , clo conirario, una
nonoiona rcciiao da rcvoluao dc scnrc, c o
crfciio lugar conun das rcvolucs. Aic o onio
dc quc nao Ia frasc fciia, das nuiias quc solrc
as rcvolucs a vclIa ccricncia Iunana fcz,
quc nao rcccla dcloravcl confirnaao quando sc
alica a csia. A rcvoluao dcvora scus rorios
filIos!" A rcvoluao conca or un ariido
nodcrado, a scguir assa aos circnisias c
conca nui raidancnic a rciroccdcr ara una
rcsiauraao", cic., cic. A csscs ioicos vcncravcis
odian ajuniar-sc algunas ouiras vcrdadcs
ncnos noiorias, orcn nao ncnos rovavcis,
cnirc clas csia. una rcvoluao nao dura nais dc
161
quinzc anos, crodo quc coincidc con a vigcncia
dc una gcraao(59}.
Qucn asirc vcrdadcirancnic a criar una
nova rcalidadc social ou oliica, ncccssiia
rcocuar-sc anics dc iudo dc quc csscs
Iunlinos lugarcs conuns da ccricncia
Iisiorica fiqucn invalidados cla siiuaao quc clc
susciia. Dc ninIa aric rcscrvarci a qualificaao
dc gcnial ao oliico quc nal conccc a ocrar
concccn a ficar loucos os rofcssorcs dc Hisioria
dos Insiiiuios, cn visia dc quc iodas as lcis" dc
sua cicncia aarcccn caducadas, inicrronidas c
fciias cisco.
Invcricndo o signo quc afcia o lolcIcvisno,
odcranos dizcr coisas sinilarcs do fascisno.
Ncn un ncn ouiro cnsaio csiao aliura dos
icnos", nao lcvan dcniro dc si rcsunido iodo o
rcicriio, condiao irrcnissvcl ara sucra-lo.
Con o assado nao sc luia coro a coro. O
orvir o vcncc orquc o dcvora. Sc dciar algo
dclc fora csia crdido.
Un c ouiro lolcIcvisno c fascisno sao
duas falsas alvoradas; nao irazcn a nanIa do
ananIa, nas a dc un arcaico dia, ja usado una
ou nuiias vczcs; sao riniiivisno. E isio scrao
iodos os novincnios quc rccaian na
sinlicidadc dc iravar una luia con ial ou qual
162
orao do assado, cn vcz dc roccdcr a sua
digcsiao.
Nao Ia duvida dc quc c rcciso sucrar o
lilcralisno do scculo XIX. Mas isso c jusiancnic
o quc nao odc fazcr qucn, cono o fascisno, sc
dcclara anii-lilcral. Por isso scr aniililcral ou
nao lilcral c o quc fazia o Ioncn anicrior ao
lilcralisno. E cono ja una vcz csic iriunfou
daqucla, rcciira sua viioria inuncravcis vczcs ou
sc acalara iudo lilcralisno c anii-lilcralisno
nuna dcsiruiao da Euroa. Ha una
cronologia viial incoravcl. O lilcralisno c ncla
osicrior ao anii-lilcralisno, ou, o quc c o
ncsno, c nais vida quc csic, cono o canIao c
nais arna quc a lana.
Dcsdc ja, una aiiiudc anii-algo arccc
osicrior a csic algo, osio quc signifiquc una
rcaao conira clc c suc sua rcvia cisicncia.
Mas a inovaao quc o anii rcrcscnia sc
dcsvanccc no vazio adcnanc ncgador c dcia so
cono conicudo osiiivo una aniigualIa". Qucn
sc dcclara anii-Pcdro nao faz, iraduzindo sua
aiiiudc linguagcn osiiiva, scnao dcclarar-sc
ariidario dc un nundo ondc Pcdro nao cisic.
Mas isso c rccisancnic o quc aconiccia ao
nundo quando ainda nao Iavia nascido Pcdro. O
aniicdrisia, cn vcz dc colocar-sc dcois dc
Pcdro, coloca-sc anics c rciroccdc ioda a clcula
siiuaao assada, ao calo da qual csia
163
incoravclncnic o rcaarccincnio dc Pcdro.
Aconiccc, ois, con iodos csics anii o quc,
scgundo a lcnda, aconicccu a Confucio. O qual
nasccu, naiuralncnic, dcois dc scu ai; nas,
dialo!, nasccu ja con oiicnia anos cnquanio scu
rogcniior nao iinIa nais quc irinia. Todo anii
nao c nais quc un sinlcs c vazio nao.
Scria iudo nuiio facil sc con un nao uro c
sinlcs aniquilasscnos o assado. Mas o
assado c ura csscncia rcvcnani. Sc o
nandanos cnlora, volia, volia
irrcncdiavclncnic. Por isso sua unica auicniica
sucraao c nao nanda-lo cnlora. Coniar con
clc. Conoriar-sc sua visia ara sorica-lo,
cviia-lo. En suna, a aliura dos icnos", con
Iicrcsicsica conscicncia da conjuniura
Iisiorica.
O assado icn razao, a sua. Sc nao sc lIc da
cssa quc icn, voliara a rcclana-la, c dc assagcn
a inor a quc nao icn. O lilcralisno iinIa una
razao, c cssa c rcciso da-la cr saccula
saccculorun. Mas nao iinIa ioda a razao, c cssa
quc nao iinIa c a quc sc dcvia iirar-lIc. A Euroa
ncccssiia conscrvar scu csscncial lilcralisno.
Esia c a condiao ara sucra-lo.
Sc falci aqui dc fascisno c lolcIcvisno nao
foi scnao olliquancnic, fiando-nc so na sua
fciao anacrnica. Esia c, a ncu juzo,
164
inscaravcl dc iudo quc Iojc arccc iriunfar.
Porquc Iojc iriunfa o Ioncn-nassa, c, orianio,
so icniaiivas or clcs infornadas, saiuradas dc
scu csiilo riniiivo, odcn cclclrar una
aarcnic viioria. Mas, aric isso, nao discuio
agora a cniranIa dc un ncn a do ouiro, cono
nao rcicndo dirinir o crcnc dilcna cnirc
rcvoluao c cvoluao. O naino quc csic cnsaio
sc aircvc a soliciiar c quc rcvoluao ou cvoluao
scjan Iisioricas c nao anacrnicas.
O icna quc vcrso ncsias aginas c
oliiicancnic ncuiro, orquc alcnia cn csiraio
nuiio nais rofundo quc a oliica c suas
disscnscs. Nao c nais ncn ncnos nassa o
conscrvador quc o radical, c csia difcrcna quc
cn ioda coca icn sido nuiio sucrficial nao
incdc ncn dc longc quc anlos scjan un
ncsno Ioncn, vulgo rclcldc.
A Euroa nao icn rcnissao sc scu dcsiino
nao c osio nas naos dc cssoas
vcrdadcirancnic conicnorancas" quc sinian
aliiar dclaio dc si iodo o sulsolo Iisiorico,
quc conIcan a laiiiudc rcscnic da vida c
rcugncn ioda aiiiudc arcaica c silvcsirc.
Ncccssiianos da Iisioria nicgra ara vcr sc
conscguinos cscaar dcla, nao rccair ncla.
165

XI. A POCA DO "MOCINHO SATISFEITO"

Fcsuno. O novo faio social quc aqui sc
analisa c csic. a Iisioria curocia arccc, cla
rincira vcz, cnircguc dccisao do Ioncn vulgar
cono ial. Ou diio cn voz aiiva. o Ioncn vulgar,
anics dirigido, rcsolvcu govcrnar o nundo. Esia
rcsoluao dc avanar ara o rinciro lano social
roduziu-sc nclc, auionaiicancnic, nal cIcgou a
anadurcccr o novo iio dc Ioncn quc clc
rcrcscnia. Sc aicndcndo aos dcfciios da vida
ullica, csiuda-sc a csiruiura sicologica dcsic
novo iio dc Ioncn-nassa, cnconira-sc o
scguinic. 1o., una inrcssao naiiva c radical dc
quc a vida c facil, alasiada, scn liniiacs
iragicas; orianio, cada indivduo ncdio cnconira
cn si una scnsaao dc donnio c iriunfo quc,
2o., o convida a afirnar-sc a si ncsno ial qual c,
a considcrar lon c conlcio scu Iavcr noral c
iniclcciual. Esic conicniancnio consigo o lcva a
fccIar-sc cn si ncsno ara ioda insiancia
cicrior, a nao ouvir, a nao r cn icla dc juzo
suas oinics c a nao coniar con os dcnais. Sua
scnsaao niina dc donnio o inciia
consianicncnic a ccrccr rcdonnio. Aiuara,
ois, cono sc soncnic clc c scus congcncrcs
cisiisscn no nundo; orianio, 3o., inicrvira cn
iudo inondo sua vulgar oiniao, scn
166
considcracs, conicnlacs, iraniics ncn
rcscrvas; qucr dizcr, scgundo un rcginc dc aao
dircia".
Esic rccriorio dc fcics fcz con quc
cnsasscnos cn ccrios nodos dcficicnics dc scr
Ioncn, cono o ncnino ninado" c o riniiivo
rclcldc; qucr dizcr, o larlaro. (O riniiivo
nornal, clo conirario, c o Ioncn nais docil a
insiancias sucriorcs quc janais cisiiu
rcligiao, ialus, iradiao social, cosiuncs .} Nao
c ncccssario csiranIar quc cu acunulc dicicrios
sol csia figura dc scr Iunano. O rcscnic cnsaio
nao c nais quc un rinciro cnsaio dc aiaquc a
cssc Ioncn iriunfanic, c o anuncio dc quc uns
quanios curocus vao rcagir cncrgicancnic
conira sua rcicnsao dc iirania. Por cnquanio
iraia-sc dc un cnsaio dc aiaquc. o aiaquc a
fundo vira dcois, ialvcz nuiio lrcvc, cn forna
nuiio difcrcnic da quc csic cnsaio rcvcsic, O
aiaquc a fundo icn dc vir dc nancira quc o
Ioncn-nassa nao sc ossa rccavcr conira clc,
quc o vcja dianic dc si c nao susciic quc aquilo,
rccisancnic aquilo, c o aiaquc a fundo.
Esic crsonagcn, quc agora anda or ioda a
aric c ondc qucr inor sua larlaric niina, c,
con cfciio, o garoio ninado da Iisioria Iunana.
O garoio ninado c o Icrdciro quc sc conoria
cclusivancnic cono Icrdciro. Agora a Icrana c
a civilizaao as conodidadcs, a scgurana; cn
167
suna, as vaniagcns da civilizaao . Cono
vinos, so dcniro da folga social quc csia falricou
no nundo, odc surgir un Ioncn consiiiudo
or aquclc rccriorio dc fcics, insirado or ial
caraicr. una dc ianias dcfornacs cono o
luo roduz na naicria Iunana. Tcndcranos
ilusoriancnic a crcr quc una vida nascida cn
un nundo alasiado scria nclIor, nais vida c dc
sucrior qualidadc quc consisic, rccisancnic,
cn luiar con a cscasscz. Mas nao c vcrdadc. Por
razcs nuiio rigorosas c arquifundancniais quc
agora nao c ooriuno cnunciar. Agora, cn vcz
dcssas razcs, lasia rccordar o faio scnrc
rcciido quc consiiiui a iragcdia dc ioda a
arisiocracia Icrcdiiaria. O arisiocraia Icrda, qucr
dizcr, cnconira airiludas a sua cssoa unas
condics dc vida quc clc nao criou, orianio, quc
nao sc roduzcn organicancnic unidas a sua
vida cssoal c roria. AcIa-sc ao nasccr
insialado, dc rccnic c scn salcr cono, cn ncio
dc sua riqucza c dc suas rcrrogaiivas. Elc nao
icn, iniinancnic, nada quc vcr con clas, orquc
nao vcn dclc. Sao a caraaa giganicsca dc ouira
cssoa, dc ouiro scr vivcnic, scu anicassado. E
icn dc vivcr cono Icrdciro, isio c, icn dc usar a
caraaa dc ouira vida. En quc ficanos? Quc
vida vai vivcr o arisiocraia" dc Icrana, a sua ou
a do roccr inicial? Ncn una ncn ouira. Esia
condcnado a rcrcscniar o ouiro, orianio, a nao
scr ncn o ouiro ncn clc ncsno. Sua vida crdc
168
incoravclncnic auicniicidadc, c convcric-sc cn
ura rcrcscniaao ou ficao dc ouira vida. A
alundancia dc ncios quc csia olrigado a
nancjar nao o dcia vivcr scu rorio c cssoal
dcsiino, airofia sua vida. Toda vida c luia, csforo
or scr cla ncsna. As dificuldadcs con quc
iroco ara rcalizar ninIa vida sao,
rccisancnic, o quc dcscria c noliliza ninIas
aiividadcs, ninIas caacidadcs. Sc ncu coro
nao nc csassc cu nao odcria andar. Sc a
ainosfcra nao nc orinissc, scniiria ncu coro
cono una coisa vaga, fofa, faniasnaiica. Assin,
no arisiocraia" Icrdciro ioda a sua cssoa vai sc
dcsvancccndo, or falia dc uso c csforo viial. O
rcsuliado c cssa csccfica arvocc das vclIas
nolrczas, quc nao sc asscnclIa a nada c quc, a
rigor, ningucn dcscrcvcu ainda cn scu inicrno c
iragico nccanisno o inicrno c iragico
nccanisno quc conduz ioda a arisiocracia
Icrcdiiaria sua irrcncdiavcl dcgcncraao.
ValIa isio iao soncnic ara cnfrcniar nossa
ingcnua icndcncia a crcr quc a alundancia dc
ncios favorccc a vida. Pclo conirario. Un nundo
alundoso(60} dc ossililidadcs roduz
auionaiicancnic gravcs dcfornacs c viciosos
iios dc cisicncia Iunana os quc sc odcn
rcunir na classc gcral Ioncn-Icrdciro", dc quc o
arisiocraia" nao c scnao un caso ariicular, c
ouiro un ncnino ninado c ouiro, nuiio nais
anlo c radical, o Ioncn-nassa dc nosso icno
169
. (Por ouira aric, calcria arovciiar nais
dcialIadancnic a anicrior alusao ao
arisiocraia", nosirando cono nuiios dos iraos
caracicrsiicos dcsic, cn iodos os ovos c icno,
sc dao, dc nancira gcrninal, no Ioncn-nassa.
Por ccnlo. a rocnsao dc fazcr ocuaao
ccniral da vida os jogos c os csorics; o culiivo do
scu coro rcginc Iigicnico c aicnao lclcza
do irajc ; falia dc ronaniicisno na rclaao con
a nulIcr; divcriir-sc con o iniclcciual, nas, no
fundo, nao csiina-lo c nandar quc os lacaios ou
os cslirros o aoiicn; rcfcrir a vida sol a
auioridadc alsoluia a un rcginc dc discussao(61},
cic. cic.}.
Insisio, ois, con lcal dcsgosio cn fazcr vcr
quc csic Ioncn cIcio dc icndcncias incivis, quc
csic novssino larlaro c un roduio auionaiico
da civilizaao nodcrna, csccialncnic da forna
quc csia civilizaao no scculo XIX. Nao vcio dc
fora ao nundo civilizado cono os grandcs
larlaros lrancos" do scculo V; nao nasccu
ianouco dcniro dclc or gcraao csonianca c
nisicriosa, cono, scgundo Arisioiclcs, os girinos
na alvcrca, nas c o scu fruio naiural. Calc
fornular csia lci quc a alconiologia c a
liogcografia confirnan. a vida Iunana surgiu c
rogrcdiu so quando os ncios con quc coniava
csiavan cquililrados clos rollcnas quc scniia.
Isio c vcrdadc, ianio na ordcn csiriiual cono na
fsica. Assin, ara nc rcfcrir a una dincnsao
170
nuiio concrcia da vida cororal, rccordarci quc a
csccic Iunana lroiou cn zonas do lancia ondc
a csiaao qucnic ficava concnsada or una
csiaao dc frio inicnso. Nos iroicos, o aninal-
Ioncn dcgcncra, c vicc-vcrsa, as raas infcriorcs
or ccnlo, os igncus foran rcclidas
ara os iroicos or raas nascidas dcois dclas c
sucriorcs na cscala da cvoluao(62}.
Pois lcn, a civilizaao do scculo XIX c dc ial
ndolc quc crniic ao Ioncn ncdio insialar-sc
cn un nundo alundanic, do qual crcclc so a
sucralundancia dc ncios, nas nao as
angusiias. Enconira-sc rodcado dc insiruncnios
rodigiosos, dc ncdicinas lcncficas, dc Esiados
rcvidcnics, dc dirciios cnodos. Ignora, or scu
iurno, o difcil quc c invcniar cssas ncdicinas c
insiruncnios c asscgurar ara o fuiuro sua
roduao; nao crcclc o insiavcl quc c a
organizaao do Esiado, c nal scnic dcniro dc si
olrigacs. Esic dcscquillrio o falsifica, vicia-o
cn sua raiz dc scr vivcnic, fazcndo-o crdcr
coniacio con a sulsiancia ncsna da vida, quc c
alsoluio crigo, radical rollcnaiisno. A forna
nais coniradiioria da vida Iunana quc odc
aarcccr na vida Iunana c o nocinIo
saiisfciio". Por isso, quando sc iorna figura
rcdoninanic, c rcciso dar o griio dc alarnc c
anunciar quc a vida sc acIa ancaada dc
dcgcncraao; qucr dizcr, dc rclaiiva noric.
Scgundo isio, o nvcl viial quc rcrcscnia a
171
Euroa dc Iojc c sucrior a iodo o assado
Iunano; nas sc olIanos o orvir, faz icncr quc
ncn conscrvc sua aliura ncn roduza ouiro nvcl
nais clcvado, orcn, clo conirario, quc
rciroccda c rccaia cn aliiiudcs infcriorcs.
Isio, cnso, faz vcr con suficicnic clarcza a
anornalidadc sucrlaiiva quc rcrcscnia o
nocinIo saiisfciio". Porquc c un Ioncn quc
vcio vida ara fazcr o quc lcn cnicndc. Con
cfciio, o filIo dc fanlia" forja ara si csia ilusao.
Ja salcnos or quc. no anliio faniliar, iudo, aic
os naiorcs dcliios, odc ficar no final das conias
inunc. O anliio faniliar c rclaiivancnic
ariificial, c iolcra dcniro dc si nuiios aios quc na
socicdadc, no ar da rua irarian auionaiicancnic
conscqucncias dcsasirosas c iniludvcis ara scu
auior. Mas o nocinIo" c aquclc quc acrcdiia
odcr conoriar-sc fora dc casa cono cn casa,
aquclc quc acrcdiia quc nada c faial, irrcncdiavcl
c irrcvogavcl. Por isso acrcdiia quc odc fazcr o
quc lcn cnicndc(63}. Crandc cquvoco! Vossa
Mcrcc ira aondc o lcvcn, cono sc diz ao aagaio
no conio do oriugucs. Nao c o quc nao sc dcva
fazcr o quc csicja na voniadc da cssoa; c quc
nao sc odc fazcr scnao o quc cada qual icn quc
fazcr, icn quc scr. Calc unicancnic ncgar-sc a
fazcr isso quc c rcciso fazcr; nas isio nao nos
dcia cn lilcrdadc ara fazcr ouira coisa quc
csicja na nossa voniadc. Ncsic onio ossunos
acnas una lilcrdadc ncgaiiva dc arlirio a
172
noliao . Podcnos crfciiancnic dcscriar dc
nosso dcsiino nais auicniico; nas c ara cair
risionciro nos graus infcriorcs dc nosso dcsiino.
Eu nao osso fazcr isio cvidcnic a cada lciior no
quc scu dcsiino individualssino icn cono ial,
orquc nao conIco a cada lciior, nas c ossvcl
fazc-lo vcr naquclas orcs ou faccias dc scu
dcsiino quc sao idcniicas s dc ouiros. Por
ccnlo. iodo curocu aiual salc, con una
ccricza nuiio nais vigorosa quc a dc iodas as
suas idcias c oinics" crcssas, quc o Ioncn
curocu aiual icn dc scr lilcral. Nao discuianos
sc csia ou a ouira forna dc lilcrdadc c a quc icn
dc scr. Fcfiro-nc a quc o curocu nais
rcacionario salc, no fundo dc sua conscicncia,
quc isso quc a Euroa icniou no uliino scculo
con o nonc dc lilcralisno c, cn uliina
insiancia, algo iniludvcl, incoravcl, quc o
Ioncn ocidcnial dc Iojc c, qucira ou nao qucira.
Enlora sc dcnonsirc, con lcna c
inconirasiavcl vcrdadc, quc sao falsas c funcsias
iodas as nanciras concrcias cn quc sc icniou aic
agora rcalizar cssc incraiivo irrcnissvcl dc scr
oliiicancnic livrc, inscriio no dcsiino curocu,
fica cn c a uliina cvidcncia dc quc no scculo
uliino iinIa sulsiancialncnic razao. Esia
cvidcncia uliina aiua ianio no conunisia
curocu cono no fascisia, or nuiias aiiiudcs
quc icnIan ara nos convcnccr c convcnccr-sc
do conirario, cono aiua qucira ou nao qucira,
173
crcia-o ou nao no caiolico quc rcsia nais lcal
adcsao ao Syllalus(64}. Todos salcn" quc alcn
das jusias criicas con quc sc conlaicn as
nanifcsiacs do lilcralisno fica a irrcvogavcl
vcrdadc dcsic, una vcrdadc quc nao c icorica,
cicnifica, iniclcciual, nas dc una ordcn
radicalncnic difcrcnic c nais dccisiva dc iudo
isso a salcr, una vcrdadc dc dcsiino . As
vcrdadcs icoricas nao sao discuivcis, nas iodo
scu scniido c sua fora csiao cn scr discuiidas;
nasccn da discussao, vivcn cnquanio sc
discuicn c csiao fciias cclusivancnic ara a
discussao. Mas o dcsiino o quc viialncnic sc
icn quc scr ou nao sc icn quc scr nao sc
discuic, nas sin acciia-sc ou nao. Sc o
acciianos, sonos auicniicos; sc nao o acciianos,
sonos a ncgaao, a falsificaao dc nos
ncsnos(65}, O dcsiino nao consisic naquilo quc
icnos voniadc dc fazcr; nas nclIorncnic sc
rcconIccc c nosira scu claro, rigoroso crfil na
conscicncia dc icr quc fazcr o quc nao csia na
nossa voniadc.
Pois lcn. o nocinIo-saiisfciio" caracicriza-
sc or salcr" quc ccrias coisas nao odcn scr c,
cnircianio, c or isso ncsno, fingir con scus
aios c alavras a convicao coniraria, O fascisia
sc nolilizara conira a lilcrdadc oliica,
rccisancnic orquc salc quc csia nao faliara
nunca no fin das conias c cn scrio, nas quc csia
a, irrcncdiavclncnic, na sulsiancia ncsna da
174
vida curocia, c quc ncla sc rccaira scnrc quc a
vcrdadc scja ncccssaria, na Iora das scricdadcs.
Porquc csia c a inica da cisicncia no Ioncn-
nassa. a inscricdadc, a iada". O quc fazcn,
fazcn-no scn o caraicr dc irrcvogavcl, cono faz
suas iravcssuras o filIo dc fanlia". Toda cssa
rcssa ara adoiar cn iodas as ordcns aiiiudcs
aarcnicncnic iragicas, uliinas, ialIanics, c so a
aarcncia. Drincan dc iragcdia orquc crccn quc
nao c vcrossnil a iragcdia cfciiva no nundo
civilizado.
Scria lon quc csiivcsscnos forados a
acciiar cono auicniico scr dc una cssoa o quc
cla rcicndia nosirar-nos cono ial. Sc algucn sc
olsiina cn afirnar quc dois nais dois c igual a
cinco c nao Ia noiivo ara su-lo clcncnic,
dcvcnos afirnar quc nao o crc, or nuiio quc
griic c ainda sc dcic naiar ara susicnia-lo.
Un furacao dc farsa gcral c onnoda sora
solrc o iorrao curocu. Quasc iodas as osics
quc sc ionan c osicnian sao inicrnancnic
falsas. Os unicos csforos quc fazcn dcsiinan-sc
a fugir do rorio dcsiino, a ccgar-sc anic sua
cvidcncia c sua cIanada rofunda, a cviiar cada
qual o confronio con isso quc icn quc scr. Vivc-
sc Iunorisiicancnic c ianio nais quanio nais
iragica scja a nascara adoiada. Ha Iunorisno
ondc qucr quc sc vivc dc aiiiudcs rcvogavcis, cn
quc a cssoa nao sc finca inicira c scn rcscrvas.
175
O Ioncn-nassa nao afirna o c solrc a firncza
inconovvcl dc scu signo; clo conirario, vcgcia
suscnso ficiiciancnic no csao. Por isso c quc
nunca cono agora csias vidas scn cso c scn
raiz dcracinccs dc scu dcsiino sc dcicn
arrasiar cla nais inconsianic corrcnic. a
coca das corrcnics" c do dciar-sc ir". Quasc
ningucn arcscnia rcsisicncia aos sucrficiais
iorvclinIos quc sc fornan cn aric ou cn idcias,
ou cn oliica, ou nos usos sociais. Por isso, nais
quc nunca iriunfa a rciorica. O sucrrcalisia
acrcdiia Iavcr sucrado ioda a Iisioria liicraria
quando cscrcvcu aqui una alavra quc nao c
ncccssario cscrcvcr" ondc ouiros cscrcvcran
jasnins, cisncs c fauncsas". Mas c claro quc con
isso so fcz cirair ouira rciorica quc aic agora
jazia nas lairinas.
Esclarccc a siiuaao aiual advcriir, nao
olsianic a singularidadc dc sua fisiononia, a
orao quc dc conun iinIa con ouiras do
assado. Assin aconiccc quc nal cIcga sua
naina aiiiudc a civilizaao ncdiicrranca or
volia do scculo III A. C. aarccc o cnico.
Diogcncs aicia con suas sandalias sujas dc
lana os iacics dc Arsiio. O cnico iornou-sc
un crsonagcn ululanic, quc sc acIava airas
dc cada csquina c cn iodas as aliuras. Ora lcn,
o cnico nao fazia ouira coisa scnao saloiar
aqucla civilizaao. Era o niIilisia do Iclcnisno.
Janais criou ncn fcz nada, scu acl cra
176
dcsfazcr nclIor diio, icniar dcsfazcr, orquc
ianouco conscguiu scu roosiio O cnico,
arasiia da civilizaao, vivc dc ncga-la, cla
ncsna razao dc quc csia convcncido dc quc cla
nao dcsaarcccra. Quc faria o cnico nun ovo
sclvagcn ondc iodos, naiuralncnic c a scrio,
fazcn o quc clc cn farsa, considcra cono scu
acl cssoal? Quc c un fascisia sc nao fala nal
da lilcrdadc c un sucrrcalisia sc nao crjura da
aric!
Nao odia conoriar-sc dc ouira nancira
cssc iio dc Ioncn nascido no nundo
dcnasiadancnic lcn organizado, do qual so
crcclc as vaniagcns c nao os crigos. O
coniorno o nina, orquc c civilizaao" isio c,
una casa , c o filIo dc fanlia" nao scnic nada
quc o faa sair dc sua ndolc caricIosa, quc
inciic a ouvir insiancias cicrnas sucriorcs a
clc, c nuiio ncnos quc o olriguc a ionar coniaio
con o fundo incoravcl dc scu rorio dcsiino.
177

XII. A BARBRIE DO "ESPECIALISMO"

A icsc cra quc a civilizaao do scculo XIX
roduziu auionaiicancnic o Ioncn-nassa.
Convcn nao fccIar sua cosiao gcral scn
analisar, nun caso ariicular, a nccanica dcssa
roduao. Dcsia soric, ao concrciizar-sc, a icsc
ganIa cn fora crsuasiva.
Esia civilizaao do scculo XIX, dizia cu, odc
rcsunir-sc cn duas grandcs dincnscs.
dcnocracia lilcral c iccnica. Toncnos agora
soncnic a uliina. A iccnica conicnoranca
nascc da coulaao cnirc o caiialisno c a
cicncia ccrincnial. Nao ioda iccnica c
cicnifica. Aquclc quc falricou os nacIados dc
cdra, no crodo cIclcnsc, carccia dc cicncia, c,
nao olsianic, criou una iccnica. A CIina cIcgou
a un alio grau dc iccnicisno scn susciiar cn
nada a cisicncia da fsica. So a iccnica nodcrna
da Euroa ossui una raiz cicnifica, c dcssa raiz
lIc vcn scu caraicr csccfico, a ossililidadc dc
un iliniiado rogrcsso. As dcnais iccnicas
ncsooianica, niloia, grcga, ronana, oricnial
csraian-sc aic un onio dc dcscnvolvincnio
quc nao odcn uliraassar, c acnas o iocan
concan a rciroccdcr cn lancniavcl involuao.
178
Esia naravilIosa iccnica ocidcnial iornou
ossvcl a naravilIosa rolifcraao da casia
curocia. Fccordc-sc o dado dc quc ionou scu
vo csic cnsaio c quc, cono cu dissc, cnccrra
gcrninalncnic iodas csias ncdiiacs. Do scculo
V a 1800 a Euroa nao conscguc icr una
oulaao sucrior a 180 nilIcs. Dc 1800 a
1914 asccndc a nais dc 460 nilIcs. O ulo c
unico na Iisioria Iunana. Nao Ia duvida dc quc
a iccnica junio con a dcnocracia lilcral
cngcndrou o Ioncn-nassa no scniido
quaniiiaiivo dcsia crcssao. Mas csias aginas
icniaran nosirar quc ianlcn c rcsonsavcl da
cisicncia do Ioncn-nassa no scniido
qualiiaiivo c cjoraiivo do icrno.
Por nassa" rcvcnia cu no rincio
nao sc cnicndc csccialncnic o olrciro; nao
dcsigna aqui una classc social, nas una classc
ou nodo dc scr Ioncn quc sc da Iojc cn iodas
as classcs sociais, quc or isso ncsno rcrcscnia
o nosso icno, solrc o qual rcdonina c incra.
Agora vanos vcr isso con solrada cvidcncia.
Qucn ccrcc o odcr social? Qucn inc a
csiruiura dc scu csriio na coca? Scn duvida,
a lurgucsia. Qucn, dcniro dcssa lurgucsia c
considcrado cono o gruo sucrior, con a
arisiocracia do rcscnic? Scn duvida, o iccnico.
cngcnIciro, ncdico, financisia, rofcssor cic. cic.
Qucn, dcniro do gruo iccnico, o rcrcscnia con
179
naior aliiiudc c urcza? Scn duvida, o Ioncn
dc cicncia. Sc un crsonagcn asiral visiiassc a
Euroa, c con anino dc julga-la lIc crguniassc
or quc iio dc Ioncn, cnirc os quc a Ialiian,
rcfcria scr julgada, nao Ia duvida dc quc a
Euroa aoniaria saiisfciia c ccria dc una
scnicna favoravcl, scus Ioncns dc cicncia.
claro quc o crsonagcn asiral nao crguniaria
or indivduos ccccionais, nas rocuraria a
rcgra, o iio gcncrico Ioncn dc cicncia", cunc
da Iunanidadc curocia.
Pois lcn. o Ioncn dc cicncia aiual c o
roioiio do Ioncn-nassa. E nao or
casualidadc, ncn or dcfciio unicssoal dc cada
Ioncn dc cicncia, nas orquc a iccnica ncsna
raiz da civilizaao o convcric
auionaiicancnic cn Ioncn-nassa; qucro dizcr,
faz dclc un riniiivo, un larlaro nodcrno.
A coisa c nuiio conIccida. fcz-sc consiar
inuncras vczcs; nas, soncnic ariiculada no
organisno dcsic cnsaio, adquirc a lcniiudc dc
scu scniido c a cvidcncia dc sua gravidadc.
A cicncia ccrincnial inicia-sc ao finalizar o
scculo XVI (Calilcu}, conscguc consiiiuir-sc nos
finais do XVII (Ncwion} c conca a dcscnvolvcr-sc
nos ncados do XVIII. O dcscnvolvincnio dc algo c
coisa difcrcnic dc sua consiiiuiao c csia
sulnciido a condics difcrcnics. Assin, a
180
consiiiuiao da fsica, nonc colciivo da cicncia
ccrincnial, olrigou a un csforo dc unificaao.
Tal foi a olra dc Ncwion c dcnais Ioncns dc scu
icno. Mas o dcscnvolvincnio da fsica iniciou
una faina dc caraicr oosio unificaao ara
rogrcdir, a cicncia ncccssiiava quc os Ioncns dc
cicncia sc csccializasscn. Os Ioncns dc cicncia,
nao a cicncia. A cicncia nao c csccialisia. Iso
facio dciaria dc scr vcrdadcira. Ncn scqucr a
cicncia cnrica, ionada na sua inicgridadc, c
vcrdadcira sc a scaranos da naicnaiica, da
logica, da filosofia. Mas o iralalIo ncla icn dc scr
irrcnissivclncnic csccializado.
Scria dc grandc inicrcssc, c naior uiilidadc
quc a aarcnic rincira visia, fazcr una
Iisioria das cicncias fsicas c liologicas,
nosirando o roccsso dc crcsccnic csccializaao
no iralalIo dos invcsiigadorcs. Isso faria vcr
cono, gcraao aos gcraao, o Ioncn dc cicncia
icn sido consirangido, cnccrrado nun cano dc
ocuaao iniclcciual cada vcz nais csirciio. Mas
nao c isio o inorianic quc cssa Iisioria nos
cnsinaria, nas jusiancnic o invcrso. cono cn
cada gcraao o cicnifico, or icr dc rcduzir sua
orliia dc iralalIo, ia rogrcssivancnic crdcndo
coniaio con as dcnais arics da cicncia, con
una inicrrciaao inicgral do univcrso, quc c o
unico ncrcccdor dos noncs dc cicncia, culiura,
civilizaao curocia.
181
A csccializaao conca, rccisancnic, nun
icno quc cIana Ioncn civilizado ao Ioncn
cnciclocdico". O scculo XIX inicia scus dcsiinos
sol a dircao dc criaiuras quc vivcn
cnciclocdicancnic, cnlora sua roduao icnIa
ja un caraicr dc csccialisno. Na gcraao
scguinic, a cquaao sc dcslocou, c a csccialidadc
conca a dcsalojar dcniro dc cada Ioncn dc
cicncia a culiura inicgral. Quando cn 1890 una
icrccira gcraao assunc o conando iniclcciual da
Euroa, cnconirano-nos con un iio dc
cicnifico scn ccnlo na Iisioria. un Ioncn
quc, dc iudo quanio Ia dc salcr ara scr un
crsonagcn discrcio, conIccc acnas
dcicrninada cicncia, c ainda dcssa cicncia so
conIccc lcn a cqucna orao cn quc clc c aiivo
invcsiigador. CIcga a roclanar cono una
viriudc o nao ionar conIccincnio dc quanio
fiquc fora da csirciia aisagcn quc csccialncnic
culiiva, c dcnonina dilcianiisno a curiosidadc
clo conjunio do salcr.
O caso c quc, fccIado na csirciicza dc scu
cano visual, conscguc, con cfciio, dcscolrir
novos faios c fazcr avanar sua cicncia, quc clc
acnas conIccc, c con cla a cnciclocdia do
cnsancnio, quc conscicnciosancnic
dcsconIccc. Cono foi c c ossvcl coisa
scnclIanic? Porquc convcn rcisar a
ciravagancia dcsic faio incgavcl. a cicncia
ccrincnial rogrcdiu cn loa aric ncrcc do
182
iralalIo dc Ioncns falulosancnic ncdocrcs, c
ncnos quc ncdocrcs. Qucr dizcr, quc a cicncia
nodcrna, raiz c snlolo da civilizaao aiual, dcu
guarida dcniro dc si ao Ioncn iniclcciualncnic
ncdio c lIc crniic ocrar con lon ciio. A
razao disso csia no quc c, ao ncsno icno,
vaniagcn naior c crigo naino da cicncia nova
c dc ioda civilizaao quc csia dirigc c rcrcscnia.
a nccanizaao. Una loa aric das coisas quc c
rcciso fazcr cn fsica c cn liologia c faina
nccanica dc cnsancnio quc odc scr cccuiada
or qualqucr cssoa. Para os cfciios dc inuncras
invcsiigacs c ossvcl dividir a cicncia cn
cqucnos scgncnios, cnccrrar-sc cn un c
dcsinicrcssar-sc dos dcnais. A firncza c caiidao
dos nciodos crniicn csia iransiioria c raiica
dcsariiculaao do salcr. TralalIa-sc con un
dcsscs nciodos cono con una naquina, c ncn
scqucr c foroso ara olicr alundanics
rcsuliados ossuir idcias rigorosas solrc o
scniido c fundancnio dclcs. Assin a naior aric
dos cicnificos roclcn o rogrcsso gcral da
cicncia cnccrrados nun nicIo dc scu laloraiorio,
cono a alclIa no scu alvcolo.
Por isso cria una casia dc Ioncns
solrcnodo csiranIos. O invcsiigador quc
dcscolriu un novo faio da Naiurcza icn or
fora dc scniir una inrcssao dc donnio c dc
scgurana cn sua cssoa. Con ccria aarcnic
jusiia sc considcrara cono un Ioncn quc
183
salc". E, con cfciio, nclc sc da un cdao dc algo
quc, junio con ouiros cdaos nao cisicnics
nclc, consiiiucn vcrdadcirancnic o salcr. Esia c
a siiuaao niina do csccialisia, quc nos
rinciros anos dcsic scculo cIcgou sua nais
frcnciica cagcraao. O csccialisia salc" nuiio
lcn scu nnino rincao dc univcrso; nas ignora
lasicancnic iodo o rcsio.
Eis aqui un rccioso ccnlar dcsic
csiranIo Ioncn novo quc cu icnici, or una c
ouira dc suas vcricnics c asccios, dcfinir. Eu
dissc quc cra una configuraao Iunana scn
igual cn ioda a Iisioria. O csccialisia scrvc-nos
ara concrciizar cncrgicancnic a csccic c
fazcndo vcr iodo o radicalisno dc sua novidadc.
Porquc ouirora os Ioncns odian dividir-sc,
sinlcsncnic, cn salios c ignoranics, cn nais
ou ncnos salios c nais ou ncnos ignoranics.
Mas o csccialisia nao odc scr sulnciido a
ncnIuna dcsias duas caicgorias. Nao c un
salio, orquc ignora fornalncnic o quc nao cnira
na sua csccialidadc; nas ianouco c un
ignoranic, orquc c un Ioncn dc cicncia" c
conIccc nuiio lcn sua orciuncula dc univcrso.
Dcvcnos dizcr quc c un salio ignoranic, coisa
solrcnodo gravc, ois significa quc c un scnIor
quc sc conoriara cn iodas as qucsics quc
ignora, nao cono un ignoranic, nas con ioda a
ciulancia dc qucn na sua qucsiao csccial c un
salio.
184
E, con cfciio, csic c o conoriancnio do
csccialisia. En oliica, cn aric, nos usos
sociais, nas ouiras cicncias ionara osics dc
riniiivo, c ignoranissino; nas as ionara con
cncrgia c suficicncia, scn adniiir c isio c o
aradoal csccialisias dcssas coisas. Ao
csccializa-lo a civilizaao o iornou Icrnciico c
saiisfciio dcniro dc sua liniiaao; nas cssa
ncsna scnsaao niina dc donnio c valia o
lcvara a qucrcr rcdoninar fora dc sua
csccialidadc. E a conscqucncia c quc, ainda
ncsic caso, quc rcrcscnia un nainun dc
Ioncn qualificado csccialisno c, orianio,
o nais oosio ao Ioncn-nassa, o rcsuliado c
quc sc conoriara scn qualificaao c cono
Ioncn-nassa cn quasc iodas as csfcras da vida.
A advcricncia nao c vaga. Qucn quiscr odc
olscrvar a csiuidcz con quc cnsan, julgan c
aiuan Iojc na oliica, na aric, na rcligiao c nos
rollcnas gcrais da vida c do nundo os Ioncns
dc cicncia", c c claro, dcois dclcs, ncdicos,
cngcnIciros, financisias, rofcssorcs, cic. Essa
condiao dc nao ouvir", dc nao sc sulncicr a
insiancias sucriorcs quc rciicradancnic
arcscnici cono caracicrsiica do Ioncn-nassa,
cIcga ao cunulo ncsscs Ioncns arcialncnic
qualificados. Elcs sinlolizan, c cn grandc aric
consiiiucn o incrio aiual das nassas, c sua
larlaric c a causa nais incdiaia da
dcsnoralizaao curocia.
185
Por ouira aric, significan o nais claro c
rcciso ccnlo dc cono a civilizaao do uliino
scculo alandonada sua roria inclinaao,
roduziu cssc lroio dc riniiivisno c larlaric.
O rcsuliado nais incdiaio dcssc csccialisno
nao concnsado icn sido quc Iojc, quando Ia
naior nuncro dc Ioncns dc cicncia" quc nunca,
Iaja nuiio ncnos Ioncns culios" quc, or
ccnlo, cn 1750. E o ior c quc con csscs
crdiguciros do forno cicnifico ncn scqucr csia
garaniido o rogrcsso niino da cicncia. Porquc
csia ncccssiia dc icno cn icno, cono organica
rcgulaao dc scu rorio incrcncnio, un
iralalIo dc rcconsiiiuiao, c, cono cu dissc, isso
rcqucr un csforo dc unificaao, cada vcz nais
difcil, quc cada vcz conlica rcgics nais vasias
do salcr ioial. Ncwion odc criar scu sisicna
fsico scn salcr nuiia filosofia, nas Einsicin
rccisou saiurar-sc dc Kani c dc MacI ara
odcr cIcgar a sua aguda snicsc. Kani c MacI
con csics noncs sinloliza-sc so a nassa cnornc
dc cnsancnios filosoficos c sicologicos quc
influran cn Einsicin scrviran ara lilcrar a
ncnic dcssc c dciar-lIc a via livrc ara sua
inovaao. Mas Einsicin nao c suficicnic. A fsica
cnira na crisc nais rofunda dc sua Iisioria, c so
odcra salva-la una nova cnciclocdia nais
sisicnaiica quc a rincira.
186
O csccialisno, ois, quc iornou ossvcl o
rogrcsso da cicncia ccrincnial duranic un
scculo, aroina-sc a una ciaa cn quc nao
odcra avanar or si ncsno sc nao sc cncarrcga
una gcraao nclIor dc consiruir-lIc un novo
forno nais odcroso.
Mas sc o csccialisia dcsconIccc a fisiologia
inicrna da cicncia quc culiiva, nuiio nais
radicalncnic ignora as condics Iisioricas dc
sua crduraao, isio c, cono dcvcn csiar
organizados a socicdadc c o coraao do Ioncn,
ara quc ossa coniinuar Iavcndo
invcsiigadorcs. A dccadcncia dc vocaao cicnifica
quc sc olscrva ncsics anos qual ja aludi c
un siniona rcocuador ara iodo aquclc quc
icnIa una idcia clara do quc c civilizaao, a idcia
quc soi faliar ao iico Ioncn dc cicncia", cunc
dc nossa aiual civilizaao. Tanlcn clc acrcdiia
quc a civilizaao csia a, sinlcsncnic, cono a
crosia icrrcsirc c a sclva rinigcnca.
187

XIII. O MAIOR PERIGO, O ESTADO

Nuna loa ordcnaao das coisas ullicas, a
nassa c o quc nao aiua or si ncsna. Tal c a sua
nissao. Vcio ao nundo ara scr dirigida, influda,
rcrcscniada, organizada aic ara dciar dc
scr nassa, ou, clo ncnos, asirar a isso . Mas
nao vcio ao nundo ara fazcr iudo isso or si.
Ncccssiia rcfcrir sua vida insiancia sucrior,
consiiiuda clas ninorias ccclcnics. Discuia-sc
quanio sc qucira qucn sao os Ioncns ccclcnics;
nas quc scn clcs scjan uns ou ouiros a
Iunanidadc nao cisiiria no quc icn dc nais
csscncial, c coisa solrc a qual convcn quc nao
Iaja duvida alguna, cnlora lcvc a Euroa iodo
un scculo ncicndo a calca dclaio da asa, ao
nodo dos csirucios ara vcr sc conscguc nao vcr
iao radianic cvidcncia. Porquc nao sc iraia dc
una oiniao fundada cn faios nais ou ncnos
frcqucnics c rovavcis, nas nuna lci da fsica"
social, nuiio nais inconovvcl quc as lcis da
fsica dc Ncwion. No dia cn quc volic a incrar
na Euroa una auicniica filosofia(66} unica
coisa quc odc salva-la , conrccndcr-sc-a quc
o Ioncn c, icnIa ou nao voniadc disso, un scr
consiiiuiivancnic forado a rocurar una
insiancia sucrior. Sc conscguc or si ncsno
cnconira-la, c quc c un Ioncn ccclcnic; scnao,
188
c quc c un Ioncn-nassa c ncccssiia rccclc-la
daquclc.
Prcicndcr a nassa aiuar or si ncsna c,
ois, rclclar-sc conira scu rorio dcsiino, c
cono isso c o quc faz agora, falo cu da rclcliao
das nassas. Porquc no final das conias a unica
coisa quc sulsiancialncnic c con vcrdadc odc
cIanar-sc c a quc consisic cn nao acciiar cada
qual scu dcsiino, cn rclclar-sc conira si ncsno.
A rigor, a rclcliao do arcanjo Luzlcl nao o
Iouvcra sido ncnos sc cn vcz dc cncnIar-sc
cn scr Dcus o quc nao cra scu dcsiino sc
Iouvcssc olsiinado cn scr o nais nfino dos
anjos, quc ianouco o cra. (Sc Luzlcl iivcssc sido
russo, cono Tolsioi, icria ialvcz rcfcrido csic
uliino csiilo dc rclcldia, quc nao c nais ncn
ncnos conira Dcus quc o ouiro iao fanoso}.
Quando a nassa aiua or si ncsna, fa-lo so
dc una nancira, orquc nao icn ouira. lincIa.
Nao c conlciancnic casual quc a lci dc LyncI
scja ancricana, ja quc a Ancrica c dc ccrio nodo
o araso das nassas. Ncn nuiio ncnos odcra
csiranIar quc agora, quando as nassas
iriunfan, iriunfc a violcncia c sc faa dcla a unica
raiio, a unica douirina. Ha nuiio icno quc cu
fazia noiar csic concrcio da violcncia cono
norna(67}, Hojc cIcgou a scu naino
dcscnvolvincnio, c isso c un lon siniona,
orquc significa quc auionaiicancnic vai iniciar-
189
sc scu dcsccnso. Hojc c ja a violcncia a rciorica
do icno; os rcioricos, os inancs, a fazcn sua.
Quando una rcalidadc Iunana cunriu sua
Iisioria, naufragou c norrcu, as ondas a coscn
nas cosias da rciorica, ondc, cadavcr, crvivc
largancnic. A rciorica c o ccniicrio das
rcalidadcs Iunanas; no nnino, scu Iosiial dc
invalidos. rcalidadc solrcvivc scu nonc quc,
ainda scndo sua alavra, c, afinal dc conias,
nada ncnos quc alavra c conscrva scnrc algo
dc scu odcr nagico.
Mas ainda quando nao scja inossvcl quc
icnIa concado a ninguar o rcsigio da
violcncia cono norna cinicancnic csialclccida,
coniinuarcnos sol scu rcginc, lcn quc cn ouira
forna.
Fcfiro-nc ao crigo naior quc Iojc ancaa a
civilizaao curocia. Cono iodos os dcnais
crigos quc ancaan csia civilizaao, ianlcn
csic nasccu dcla. Mais ainda. consiiiui una dc
suas glorias; c o Esiado conicnoranco.
Enconirano-nos, ois, con una rclica do quc
no caiulo anicrior sc dissc solrc a cicncia. a
fccundidadc dc scus rincios a roclcn a un
faluloso rogrcsso; nas csic inc
incoravclncnic a csccializaao, c a
csccializaao ancaa afogar a cicncia.
A ncsna coisa aconiccc con o Esiado.
190
Fcncnorc-sc o quc cra o Esiado nos fins do
scculo XVIII cn iodas as nacs curocias. Dcn
ouca coisa! O rinciro caiialisno c suas
organizacs indusiriais, ondc cla rincira vcz
iriunfa a iccnica, a nova iccnica, a racionalizada,
Iavian roduzido un rinciro crcscincnio da
socicdadc. Una nova classc social aarcccu, nais
odcrosa cn nuncro c oicncia quc as
rccisicnics. a lurgucsia. Esia lurgucsia scn
ncriio ossua, anics dc iudo c solrciudo una
coisa. ialcnio, ialcnio raiico. Salia organizar,
discilinar, dar coniinuidadc c ariiculaao ao
csforo. No ncio dcla, cono nun occano,
navcgava ao azar a navc do Esiado". A navc do
Esiado c una nciafora rcinvcniada cla
lurgucsia, quc sc scniia a si ncsna occanica,
onioicnic c gravida dc iorncnias. Aqucla navc
cra coisa dc nada ou ouco nais. acnas iinIa
soldados, acnas iinIa lurocraias, acnas iinIa
dinIciro. Havia sido falricada na Idadc Mcdia or
una classc dc Ioncns nuiio difcrcnics dos
lurgucscs. os nolrcs, gcnic adniravcl or sua
coragcn, or scu don dc nando, or scu scniido
dc rcsonsalilidadc. Scn clcs nao cisiirian as
nacs da Euroa. Mas con iodas cssas viriudcs
do coraao, os nolrcs andavan, scnrc
andaran, nal dc calca. Vivian da ouira vsccra.
Dc inicligcncia nuiio liniiada, scniincniais,
insiiniivos, iniuiiivos; cn suna, irracionais". Por
isso nao udcran dcscnvolvcr ncnIuna iccnica,
191
coisa quc olriga racionalizaao. Nao invcniaran
a olvora. Enicdiaran-sc. Incaazcs dc invcniar
novas arnas, dciaran quc os lurgucscs
ionando-as do Oricnic ou ouiro lugar
uiilizasscn a olvora, c con isso,
auionaiicancnic, ganIaran a laialIa ao
gucrrciro nolrc, ao cavalIciro", colcrio
csiuidancnic dc fcrro, quc acnas odia novcr-
sc na lida, c a qucn nao ocorrcra quc o scgrcdo
cicrno da gucrra nao consisic ianio nos ncios dc
dcfcsa cono nos dc agrcssao (scgrcdo quc
Naolcao rcdcscolriria}(68}
Cono o Esiado c una iccnica dc ordcn
ullica c dc adninisiraao , o aniigo rcginc"
cIcga aos fins do scculo XVIII con un Esiado
fraqussino, aoiiado dc iodos os lados or una
anla c rcvolia socicdadc. A dcsroorao cnirc o
odcr do Esiado c o odcr social c ial ncssc
noncnio, quc conarando a siiuaao con a
vigcnic cn icno dc Carlos Magno, aarccc o
Esiado do scculo XVIII cono una dcgcncraao. O
Esiado carolngio cra, csia claro, nuiio ncnos
odcroso quc o dc Lus XVI, nas, cn
concnsaao, a socicdadc quc o rodcava nao
iinIa fora ncnIuna(69}. O cnornc dcsnvcl cnirc
a fora social c a do odcr ullico iornou ossvcl
a Fcvoluao, as rcvolucs (aic 1848}.
Mas con a Fcvoluao aossou-sc do Podcr
ullico a lurgucsia c alicou ao Esiado suas
192
incgavcis viriudcs, c cn ouco nais dc una
gcraao criou un Esiado odcroso, quc acalou
con as rcvolucs. Dcsdc 1848, qucr dizcr, dcsdc
quc conca a scgunda gcraao dc govcrnos
lurgucscs nao Ia na Euroa vcrdadciras
rcvolucs. E nao ccriancnic orquc nao
Iouvcssc noiivos ara clas, nas orquc nao
Iavia ncios. Nivclou-sc o Podcr ullico con o
odcr social. Adcus rcvolucs ara scnrc! Ja
nao calc na Euroa nais quc o conirario. o golc
dc Esiado. E iudo quc con osicrioridadc odc
dar-sc arcs dc rcvoluao, nao foi nais quc un
golc dc Esiado con nascara.
En nosso icno, o Esiado cIcgou a scr
naquina fornidavcl quc funciona
rodigiosancnic, dc una naravilIosa cficicncia
cla quaniidadc c rccisao dos scus ncios.
Planiada no ncio da socicdadc, lasia iocar u'a
nola ara quc aiucn suas cnorncs alavancas c
ocrcn fulninanics solrc qualqucr aric do
coro social.
O Esiado conicnoranco c o roduio nais
visvcl c noiorio da civilizaao. E c nuiio
inicrcssanic, c rcvclador, rccaiar-sc da aiiiudc
quc anic clc adoia o Ioncn-nassa. Esic o vc,
adnira-o, salc quc csia a, garaniindo sua vida;
nas nao icn conscicncia dc quc c una criaao
Iunana invcniada or ccrios Ioncns c naniida
or ccrias viriudcs c or ccrio quc Iouvc onicn
193
nos Ioncns c quc odc cvaorar-sc ananIa. Por
ouira aric, o Ioncn-nassa vc no Esiado un
odcr annino, c cono clc sc scnic a si ncsno
annino vulgo , crc quc o Esiado c coisa sua.
Inaginc-sc quc solrcvcn na vida ullica dc un
as qualqucr dificuldadc, confliio ou rollcna. o
Ioncn-nassa icndcra a cigir quc
incdiaiancnic o assuna o Esiado, quc sc
cncarrcguc dirciancnic dc rcsolvc-lo con scus
giganicscos c inconirasiavcis ncios.
Esic c o naior crigo quc Iojc ancaa a
civilizaao. a csiaiificaao da vida, o
inicrvcncionisno do Esiado, a alsorao dc ioda
csoniancidadc social clo Esiado; qucr dizcr, a
anulaao da csoniancidadc Iisiorica, quc cn
dcfiniiivo susicnia, nuirc c inclc os dcsiinos
Iunanos. Quando a nassa scnic una
dcsvcniura, ou sinlcsncnic algun foric aciiic,
c una grandc icniaao ara cla cssa crnancnic
c scgura ossililidadc dc conscguir iudo scn
csforo, luia, duvida ncn risco acnas ao
rcnir a nola c fazcr funcionar a oricniosa
naquina. A nassa diz a si ncsna. o Esiado sou
cu", o quc c un crfciio crro. O Esiado c a nassa
so no scniido cn quc sc odc dizcr dc dois
Ioncns quc sao idcniicos orquc ncnIun dos
dois sc cIana Joao. Esiado conicnoranco c
nassa coincidcn so cn scr anninos. Mas o caso
c quc o Ioncn-nassa crc, con cfciio, quc clc c o
Esiado, c icndcra cada vcz nais a fazc-lo
194
funcionar a qualqucr rcicio, a csnagar con clc
ioda ninoria criadora quc o criurlc quc o
criurlc cn qualqucr ordcn. cn oliica, cn
idcias, cn indusiria.
O rcsuliado dcsia icndcncia scra faial. A
csoniancidadc social ficara violcniada una vcz c
ouira cla inicrvcnao do Esiado; ncnIuna nova
scncnic odcra fruiificar. A socicdadc icra dc
vivcr ara o Esiado; o Ioncn, ara a naquina do
Covcrno. E cono no final das conias nao c scnao
u'a naquina cuja cisicncia c nanuicnao
dccndcn da viialidadc circundanic quc a
nanicnIa, o Esiado, dcois dc sugar a ncdula
da socicdadc, ficara Icciico, csquclciico, norio
con cssa noric fcrrugcnia da naquina, nuiio
nais cadavcrica quc a do organisno vivo.
Esic foi o signo lancniavcl da civilizaao
aniiga. Nao Ia duvida quc o Esiado incrial
criado clos Julios c os Claudios foi u'a naquina
adniravcl, inconaravclncnic sucrior cono
aricfaio ao vclIo Esiado rcullicano das fanlias
aircias. Mas, curiosa coincidcncia, acnas
cIcgou a scu lcno dcscnvolvincnio, conca a
dccair o coro social. Ja nos icnos dos
Anioninos (scculo II} o Esiado graviia con una
aniiviial surcnacia solrc a socicdadc. Esia
conca a scr cscravizada, a nao odcr vivcr nais
quc cn scrvio do Esiado. A vida ioda sc
lurocraiiza. Quc aconiccc? A lurocraiizaao da
195
vida roduz sua dininuiao alsoluia cn iodas
as ordcns . A riqucza dininui c as nulIcrcs
arcn ouco. Eniao o Esiado, ara sulvcncionar
suas rorias ncccssidadcs, fora nais a
lurocraiizaao da cisicncia Iunana. Esia
lurocraiizaao cn scgunda oicncia c a
niliiarizaao da socicdadc. A urgcncia naior do
Esiado c scu aaraio lclico, scu ccrciio. O
Esiado c, anics dc iudo, roduior dc scgurana (a
scgurana dc quc nascc o Ioncn-nassa, nao sc
csquca}. Por isso c, anics dc iudo, ccrciio. Os
Scvcros, dc origcn africana, niliiarizan o
nundo. Faina va! A niscria auncnia, as nairizcs
sao cada vcz ncnos fccundas. Falian aic
soldados. Dcois dos Scvcros, o ccrciio icn dc
scr rccruiado cnirc csirangciros.
Advcric-sc qual c o roccsso aradoal c
iragico do csiaiisno? A socicdadc, ara vivcr
nclIor, cria, cono un uicnslio, o Esiado.
Dcois, o Esiado sc solrcc, c a socicdadc icn
dc concar a vivcr ara o Esiado(70}. Mas, no final
das conias, o Esiado sc conc ainda dos
Ioncns daqucla socicdadc. Enircianio, csics nao
lasian ara susicniar o Esiado c c rcciso
cIanar csirangciros. rinciro, dalnaias; dcois,
gcrnanos. Os csirangciros iornaran-sc donos do
Esiado, c os rcsios da socicdadc, do ovo inicial,
icn dc vivcr cscravo dclcs, dc gcnic con a qual
nao icn nada quc vcr. A isso conduz o
inicrvcncionisno do Esiado. o ovo sc convcric
196
cn carnc c nassa quc alincnia o ncro aricfaio c
naquina quc c o Esiado. O csquclcio conc a
carnc quc o rodcia. O andainc sc iorna
roriciario c inquilino da casa.
Quando sc salc disso, solrcssalia un ouco
ouvir quc Mussolini arcgoa con ccnlar
ciulancia, cono un rodigioso dcscolrincnio
fciio agora na Iialia, a fornula Tudo clo Esiado;
nada fora do Esiado; nada conira o Esiado.
Dasiaria isso ara dcscolrir no fascisno un
iico novincnio dc Ioncns-nassa. Mussolini
cnconirou un Esiado adniravclncnic consirudo
nao or clc, nas rccisancnic clas foras c
idcias quc clc conlaic. cla dcnocracia lilcral
. Elc sc liniia a usa-lo inconiincnicncnic; c, scn
quc cu nc crniia agora julgar os dcialIcs dc
sua olra, c indiscuivcl quc os rcsuliados oliidos
aic o rcscnic nao odcn scr conarados aos
oliidos na funao oliica c adninisiraiiva clo
Esiado lilcral. Sc algo conscguiu, c iao niudo,
ouco visvcl c nada sulsianiivo, quc dificilncnic
cquililra a acunulaao dc odcrcs anornais quc
lIc conscnicn cnrcgar aqucla naquina cn
forna circna.
O csiaiisno c a forna sucrior quc ionan a
violcncia c a aao dircia consiiiudas cn nornas.
Airavcs c or ncio do Esiado, naquina annina,
as nassas aiuan or si ncsnas.
197
As nacs curocias icn dianic dc si una
ciaa dc grandc dificuldadc cn sua vida inicrior,
rollcnas cconnicos, jurdicos c dc ordcn
ullica solrcnodo arduos. Cono nao icncr quc
sol o incrio das nassas sc cncarrcguc o Esiado
dc csnagar a indccndcncia do indivduo, do
gruo, c ciinguir assin dcfiniiivancnic o orvir?
Un ccnlo concrcio dcsic nccanisno
acIano-lo nun dos fcnncnos nais alarnanics
dcsics uliinos irinia anos. o auncnio cnornc cn
iodos os ascs das foras dc Polcia. O
crcscincnio social olrigou iniludivclncnic a isso.
Por nuiio Ialiiual quc nos scja, nao dcvc crdcr
scu icrrvcl aradoisno anic nosso csriio o
faio dc quc a oulaao dc una grandc urlc
aiual, ara caninIar acificancnic c aicndcr a
scus ncgocios, ncccssiia, scn rcncdio, una
Polcia quc rcgulc a circulaao. Mas c una
inoccncia das cssoas dc ordcn" cnsar quc
cssas foras dc ordcn ullica", criadas ara a
ordcn, vao conicniar-sc con inor scnrc o quc
aquclas quciran. O incviiavcl c quc acalcn or
dcfinir c dccidir clas a ordcn quc vao inor c
quc scra, naiuralncnic, o quc lIcs convcnIa.
Convcn quc arovciicnos o cnscjo dcsia
naicria ara fazcr noiar a difcrcnic rcaao quc
anic una ncccssidadc ullica odc scniir una
ou ouira socicdadc. Quando, cn 1800, a nova
indusiria conca a criar un iio dc Ioncn o
198
olrciro indusirial nais crininoso quc os
iradicionais, a Frana arcssa-sc a criar una
nuncrosa Polcia. En 1810 surgc na Inglaicrra,
clas ncsnas causas, un auncnio da
crininalidadc, c cniao os inglcscs crcclcn dc
quc nao icn Polcia. Covcrnan os conscrvadorcs.
Quc farao? Criarao una Polcia? Nada disso.
Prcfcrcn agucniar, aic ondc sc ossa, o crinc.
As cssoas confornan-sc cn sc adaiar
dcsordcn, considcrando-a cono rcsgaic da
lilcrdadc". En Paris cscrcvc JoIn Willian
Ward icn una Polcia adniravcl, nas agan
caro suas vaniagcns. Prcfiro vcr quc cada ircs ou
quairo anos sc dcgola ncia duzia dc Ioncns cn
Faiclifc Foad, a csiar sulnciido a visiias
doniciliarias, csionagcn c a iodas as
naquinacs dc FoucIc(71}." Sao duas idcias
difcrcnics do Esiado. O inglcs qucr quc o Esiado
icnIa liniics.
199

SEGUNDA PARTE
QUEM MANDA
NO
MUNDO?
200

XIV. QUEM MANDA NO MUNDO?

A civilizaao curocia icnIo rcciido una
c ouira vcz adcccu auionaiicancnic a
rclcliao das nassas. Por scu anvcrso, o faio
dcsia rclcliao arcscnia un asccio oiino; ja o
disscnos. a rclcliao das nassas c una c ncsna
coisa con o crcscincnio faluloso quc a vida
Iunana ccrincniou cn nosso icno. Mas o
rcvcrso do ncsno fcnncno c ircnclundo;
olIada or cssc lado a rclcliao das nassas c una
c ncsna coisa con a dcsnoralizaao radical da
Iunanidadc. OlIcnos csia agora dc varios
onios dc visia.

I

A sulsiancia ou ndolc dc una nova coca
Iisiorica c rcsulianic dc variacs inicrnas do
Ioncn c dc scu csriio . Enirc csias uliinas,
a nais inorianic, quasc scn duvida, c a
dcslocaao do odcr. Mas csic iraz consigo una
dcslocaao do csriio.
Por isso, ao aarcccrnos a un icno con
anino dc conrccndc-lo, una dc nossas
201
rinciras crgunias dcvc scr csia. Qucn nanda
no nundo aiualncnic?" Podcra ocorrcr quc ncsic
noncnio a Iunanidadc csicja discrsa cn varios
cdaos scn conunicaao cnirc si, quc fornan
nundos inicriorcs c indccndcnics. No icno dc
Milcadcs, o nundo ncdiicrranco ignorava a
cisicncia do nundo circno oricnial. Ncsics
casos icranos quc csialclcccr nossa crgunia.
Qucn nanda no nundo?" a cada gruo dc
convivcncia. Mas dcsdc o scculo XVI cnirou a
Iunanidadc ioda nun roccsso giganicsco dc
unificaao, quc cn nossos dias cIcgou a scu
icrnino insucravcl. Ja nao Ia cdao dc
Iunanidadc quc viva aric nao Ia ilIas dc
Iunanidadc . Porianio, dcsdc aquclc scculo
odc dizcr-sc quc qucn nanda no nundo ccrcc,
cfciivancnic, scu influo auioriiario cn iodo clc.
Essc icn sido o acl do gruo Ionogcnco
fornado clos ovos curocus duranic ircs
scculos. A Euroa nandava, c sol sua unidadc
dc nando o nundo vivia con un csiilo uniiario,
ou, clo ncnos, rogrcssivancnic unificado.
Essc csiilo dc vida soi dcnoninar-sc Idadc
Modcrna", nonc incolor c incrcssivo sol o qual
sc oculia csia rcalidadc. coca da Icgcnonia
curocia.
Por nando" nao sc cnicndc aqui
rinordialncnic ccrccios dc odcr naicrial, dc
coaao fsica. Porquc aqui asira-sc a cviiar
202
csiuidczcs, clo ncnos as nais ordinarias c
alnarcs. Ora lcn. cssa rclaao csiavcl c nornal
cnirc Ioncns quc sc cIana nando" nao
dcscansa nunca na fora, nas, clo conirario,
orquc un Ioncn ou gruo dc Ioncns ccrcc o
nando, icn sua disosiao cssc aaraio ou
naquina social quc sc cIana fora". Os casos
cn quc rincira visia arccc scr a fora o
fundancnio do nando, rcvclan-sc anic una
inscao ulicrior cono os nclIorcs ccnlos
ara confirnar aqucla icsc. Naolcao dirigiu
EsanIa una agrcssao, susicniou csia agrcssao
duranic algun icno; nas nao nandou
roriancnic na EsanIa ncn un dia scqucr. E
isso orquc iinIa a fora c rccisancnic orquc
so iinIa a fora. Convcn disiinguir cnirc un faio
ou roccsso dc agrcssao c una siiuaao dc
nando. O nando c o ccrccio nornal da
auioridadc. O qual sc funda scnrc na oiniao
ullica scnrc, Iojc cono Ia dcz nil anos,
cnirc os inglcscs cono cnirc os loiocudos .
Janais algucn nandou na icrra nuirindo scu
nando csscncialncnic dc ouira coisa quc nao
fossc a oiniao ullica.
Ou acrcdiia-sc quc a solcrania da oiniao
ullica foi un invcnio fciio clo advogado
Danion cn 1789 ou or S. Tonas dc Aquino no
scculo XIII? A noao dcsia solcrania icra sido
dcscolcria aqui ou ali, ncsia ou naqucla daia;
nas o faio dc quc a oiniao ullica c a fora
203
radical quc nas socicdadcs Iunanas roduz o
fcnncno dc nandar, c coisa iao aniiga c crcnc
cono o rorio Ioncn. Assin, na fsica dc
Ncwion a graviiaao c a fora quc roduz o
novincnio. E a lci da oiniao ullica c a
graviiaao univcrsal da Iisioria oliica. Scn cla,
ncn a cicncia Iisiorica scria ossvcl. Por isso
nuiio agudancnic insinua Hunc quc o icna da
Iisioria consisic cn dcnonsirar cono a
solcrania da oiniao ullica, longc dc scr una
asiraao uioica, c o quc csou scnrc c a ioda
Iora nas socicdadcs Iunanas. Pois aic qucn
rcicndc govcrnar con os janzaros dccndc da
oiniao dcsics c da quc icnIan solrc csics os
dcnais Ialiianics.
A vcrdadc c quc nao sc nanda con os
janzaros. Assin, Tallcyrand a Naolcao. Con as
laioncias, Sirc, odc-sc fazcr iudo, ncnos una
coisa. scniar-sc solrc clas." E nandar nao c
aiiiudc dc arrclaiar o odcr, nas iranquilo
ccrccio dclc. En suna, nandar c scniar-sc.
Trono, cadcira curul, lanco azul, olirona
ninisicrial, scdc. Conira o quc una oiica
inoccnic c folIciincsca suc, o nandar nao c
ianio qucsiao dc unIos cono dc nadcgas. O
Esiado c, cn dcfiniiivo, o csiado da oiniao. una
siiuaao dc cquillrio, dc csiaiica.
O quc succdc c quc s vczcs a oiniao
ullica nao cisic. Una socicdadc dividida cn
204
gruos discrcanics, cuja fora dc oiniao fica
rccirocancnic anulada, nao da lugar a quc sc
consiiiua un nando. E cono a Naiurcza icn
Iorror ao vacuo, cssc oco quc dcia a fora
auscnic dc oiniao ullica cncIc-sc con a fora
lruia. En suna, ois, avana csia cono
sulsiiiuia daqucla.
Por isso, sc sc qucr crcssar con ioda a
rccisao a lci da oiniao ullica cono lci da
graviiaao Iisiorica, convcn icr cn conia csscs
casos dc auscncia, c cniao cIcga-sc a una
fornula quc c o conIccido, vcncravcl c vcrdico
lugar conun. nao sc odc nandar conirariando
a oiniao ullica.
Isso nos faz cair na conclusao dc quc nando
significa rcoicncia dc una oiniao; orianio,
dc un csriio; dc quc nando nao c, no final das
conias, ouira coisa scnao odcr csiriiual. Os
faios Iisioricos confirnan isso
cscruulosancnic. Todo nando riniiivo icn un
caraicr sacro", orquc sc funda no rcligioso, c o
rcligioso c a forna rincira sol a qual aarccc
scnrc o quc dcois vai scr csriio, idcia,
oiniao; cn suna, o inaicrial c ulira-fsico. Na
Idadc Mcdia sc rcroduz con fornaio naior o
ncsno fcnncno. O Esiado ou Podcr ullico
rinciro quc sc forna na Euroa c a Igrcja
con scu caraicr csccfico c ja noninaiivo dc
odcr csiriiual" . Da Igrcja arcndc o Podcr
205
oliico quc clc ianlcn nao c originariancnic
scnao odcr csiriiual, vigcncia dc ccrias idcias, c
cria-sc o Sacro Fonano Incrio. Dcsic nodo
luian dois odcrcs igualncnic csiriiuais quc,
nao odcndo difcrcnciar-sc na sulsiancia
anlos sao csriio , convcn no acordo dc sc
insialar cada un cn un nodo dc icno. o
icnoral c o cicrno. Podcr icnoral c odcr
rcligioso sao idcniicancnic csiriiuais; nas un c
csriio do icno oiniao ullica
iniranundana c canlianic , cnquanio o ouiro
c csriio dc cicrnidadc a oiniao dc Dcus, a
quc Dcus icn solrc o Ioncn c scus dcsiinos.
Tanio valc, ois, dizcr. cn ial daia nanda ial
Ioncn, ial ovo ou ial gruo Ionogcnco dc
ovos, cono dizcr. cn ial daia rcdonina no
nundo ial sisicna dc oinics idcias,
rcfcrcncias, asiracs, roosiios.
Cono Ia dc sc cnicndcr csic rcdonnio? A
naior aric dos Ioncns nao icn oiniao, c c
rcciso quc csia lIc vcnIa dc fora a rcssao,
cono cnira o lulrificanic nas naquinas. Por isso
c rcciso quc o csriio scja qual scja icnIa
odcr c o ccra, ara quc a gcnic quc nao oina
c c a naioria oinc. Scn oinics, a
convivcncia Iunana scria o caos; ncnos ainda. o
nada Iisiorico. Scn oinics, a vida dos Ioncns
carcccria dc arquiiciura, dc organicidadc. Por
isso, scn un odcr csiriiual, scn algucn quc
206
nandc, c na ncdida quc isso scja ncccssario,
rcina na Iunanidadc o caos. E aralclancnic,
ioda dcslocaao dc odcr, ioda nudana dc
incranics, c ao ncsno una nudana dc
oinics, c, conscqucnicncnic, nada ncnos quc
una nudana dc graviiaao Iisiorica.
Volicnos agora ao conco. Duranic varios
scculos nandou no nundo a Euroa, un
congloncrado dc ovos con un csriio afin. Na
Idadc Mcdia nao nandava ningucn no nundo
icnoral. o quc aconicccu cn iodas as idadcs
ncdias da Iisioria. Por isso rcrcscnian scnrc
un rclaiivo caos c una rclaiiva larlaric, un
dcficii dc oiniao. Sao icnos cn quc sc ana, sc
odcia, sc anscia, sc rcugna, c iudo isso cn
grandc cscala. Mas, cn concnsaao, oina-sc
ouco. Tcnos assin nao carcccn dc dclcias.
Mas nos grandcs icnos a Iunanidadc vivc da
oiniao, c or isso Ia ordcn. Do ouiro lado da
Idadc Mcdia acIanos novancnic una coca cn
quc, cono na Modcrna, nanda algucn, cnlora
solrc una orao liniiada do nundo. Fona, a
grandc nandona. Ela s ordcn no Mcdiicrranco
c confinanics.
Ncsias jornadas dc aos-gucrra conca a
dizcr-sc quc a Euroa nao nanda nais no
nundo. Advcric-sc ioda a gravidadc dcsic
diagnosiico? Con clc anuncia-sc una dcslocaao
do odcr. Para ondc sc dirigc? Qucn vai succdcr
207
a Euroa no nando do nundo? Mas Ia ncsno
ccricza dc quc algucn vai succdcr Euroa? E sc
nao fossc ningucn, quc aconicccria?

II

A ura vcrdadc c quc no nundo aconiccc a
iodo insianic, c, orianio, agora, infinidadc dc
coisas. A rcicnsao dc dizcr o quc c quc aconiccc
agora no nundo dcvc scr cnicndida, ois, cono
ironizando-sc a si ncsna. Mas assin cono c
inossvcl conIcccr dirciancnic a lcniiudc do
rcal, nao icnos nais rcncdio scnao consiruir
arliirariancnic una rcalidadc, suor quc as
coisas sao dc ccria nancira. Isio nos roorciona
un csqucna, qucr dizcr, un concciio ou
cnirciccido dc concciios. Con clc, cono airavcs
dc una quadrcula, olIanos dcois a cfciiva
rcalidadc, c cniao, so cniao, conscguinos una
visao aroinada dcla. Nisio consisic o nciodo
cicnifico. Mais ainda. nisio consisic iodo uso do
iniclccio. Quando ao vcr cIcgar nosso anigo cla
vcrcda do jardin dizcnos. Esic c Pcdro",
concicnos dclilcradancnic, ironicancnic, un
crro. Porquc Pcdro significa ara nos un
csqucnaiico rccriorio dc nodos dc sc conoriar
fsica c noralncnic o quc cIananos caraicr"
, c a ura vcrdadc c quc nosso anigo Pcdro nao
208
sc arccc, cn ccrios noncnios, cn quasc nada
idcia nosso anigo Pcdro".
Todo concciio, o nais vulgar cono o nais
iccnico, vai incluso na ironia dc si ncsno, nos
cnircdcnics dc un sorriso iranquilo, cono o
gconcirico diananic vai inlciio na dcniadura
dc ouro dc scu cngasic. Elc diz nuiio scriancnic.
Esia coisa c A, c csia ouira coisa c D." Mas c a
sua a scricdadc dc un incc-sans-rirc. a
scricdadc insiavcl dc qucn cngoliu una
gargalIada c sc nao acria lcn os lalios a
voniia. Elc salc nuiio lcn quc ncn csia coisa c
A, assin, valcniona, ncn a ouira c D, scn
rcscrvas. O quc o concciio cnsa a rigor c un
ouco ouira coisa quc o quc diz, c ncsia
dulicidadc consisic a ironia. O quc
vcrdadcirancnic cnsa c isio. cu sci quc, falando
con iodo rigor, csia coisa nao c A, ncn aqucla D;
nas, adniiindo quc sao A c D, cu nc cnicndo
conigo ncsno ara os cfciios dc ncu
conoriancnio viial dianic dc una ou dc ouira
coisa.
Esia icoria do conIccincnio da razao
Iouvcra irriiado a un grcgo. Porquc o grcgo
acrcdiiou Iavcr dcscolcrio na razao, no concciio,
a rcalidadc ncsna. Nos, conirariancnic,
acrcdiianos quc a razao, o concciio, c un
insiruncnio doncsiico do Ioncn, quc csic
ncccssiia c usa ara csclarcccr sua roria
209
siiuaao cn ncio da infiniia c arqui-rollcnaiica
rcalidadc quc c sua vida. Vida c luia con as
coisas ara susicniar-sc cnirc clas. Os concciios
sao o lano csiraicgico quc nos fornanos ara
rcsondcr a scu aiaquc. Por isso, sc sc cscruia
lcn a cniranIa uliina dc qualqucr concciio,
acIa-sc quc nao nos diz nada da coisa ncsna,
nas quc rcsunc o quc un Ioncn odc fazcr
con cssa coisa ou adcccr dcla. Esia oiniao
iaaiiva, scgundo a qual o conicudo dc iodo
concciio c scnrc viial, c scnrc aao ossvcl,
ou adccincnio ossvcl dc un Ioncn, nao foi
aic agora, quc cu saila, susicniada or ningucn;
nas c, a ncu juzo, o icrnino indcfccivcl do
roccsso filosofico quc sc inicia con Kani. Por
isso, sc rcvisanos a sua luz iodo o assado da
filosofia aic Kani, arcccr-nos-a quc no fundo
iodos os filosofos disscran a ncsna coisa. Ora
lcn, iodo dcscolrincnio filosofico nao c nais
quc un dcscolrincnio c un irazcr sucrfcic o
quc csiava no fundo.
Mas scnclIanic iniroiio c dcsncsurado ara
o quc vou dizcr, iao alIcio a rollcnas
filosoficos. Eu ia dizcr sinlcsncnic quc o quc
agora aconiccc no nundo cnicndc-sc, o
Iisiorico c cclusivancnic isio. duranic ircs
scculos a Euroa nandou no nundo, c agora a
Euroa nao csia convicia dc nandar ncn dc
coniinuar nandando. Fcduzir a fornula iao
sinlcs a infiniiudc dc coisas quc inicgran a
210
rcalidadc Iisiorica aiual, c scn duvida c no
nclIor caso una cagcraao, c cu ncccssiiava
or isso rccordar quc cnsar c, qucira-sc ou nao,
cagcrar. Qucn rcfira nao cagcrar dcvc calar-
sc; nais ainda. icn dc aralisar scu iniclccio c
vcr a nancira dc idioiizar-sc.
Crcio, con cfciio, quc c aquilo quc rcalncnic
csia aconicccndo no nundo, c quc iudo o nais c
conscqucncia, condiao, siniona ou ancdoia
disso.
Eu nao dissc quc a Euroa icnIa dciado dc
nandar, nas, csiriiancnic, quc ncsics anos a
Euroa scnic gravcs duvidas solrc sc nanda ou
nao, solrc sc ananIa nandara. A isio
corrcsondc nos dcnais ovos da Tcrra un
csiado dc csriio congrucnic. duvidar dc sc
agora sao nandados or algucn. Tanouco csiao
ccrios disso.
Falou-sc nuiio ncsics anos da dccadcncia da
Euroa. Eu sulico fcrvorosancnic quc nao sc
coniinuc concicndo a ingcnuidadc dc cnsar cn
Scnglcr sinlcsncnic orquc sc falc da
dccadcncia da Euroa ou do Ocidcnic. Anics dc
quc scu livro aarcccra, iodo o nundo falava
disso, c o ciio dc scu livro dcvcu-sc, cono c
noiorio, a quc ial susciia ou rcocuaao
rccisiia cn iodas as calcas, con os scniidos c
clas razcs nais Icicrogcncas.
211
Falou-sc ianio da dccadcncia curocia, quc
nuiios cIcgaran a da-la cono un faio. Nao quc
acrcdiiavan a scrio c con cvidcncia nclc, nas
quc sc Ialiiuaran a da-lo cono ccrio, cnlora
nao rccordcn sinccrancnic Iavcr-sc convcncido
rcsoluiancnic disso cn ncnIuna daia
dcicrninada. O rcccnic livro dc Waldo Franl,
Fcdcscolrincnio da Ancrica, aoia-sc
inicgralncnic no suosio dc quc a Euroa
agoniza. Nao olsianic, Franl ncn analisa ncn
discuic, ncn faz qucsiao dc iao cnornc faio, quc
lIc vai scrvir dc fornidavcl rcnissa. Scn nais
avcriguacs, aric dclc cono dc algo inconcusso.
E csia ingcnuidadc no onio dc ariida lasia-nc
ara cnsar quc Franl nao csia convcncido da
dccadcncia da Euroa; longc disso, ncn scqucr
lcvaniou ial qucsiao. Tona-a cono un londc. Os
lugarcs conuns sao os londcs do iransoric
iniclcciual.
E cono clc fazcn nuiias cssoas. Solrciudo,
fazcn-no os ovos, ovos iniciros.
E una aisagcn dc ccnlar ucrilidadc a
quc agora ofcrccc o nundo. Na cscola, quando
algucn noiifica quc o ncsirc saiu, a iurla
arvular faz laguna. Cada un scnic a dclcia dc
cvadir-sc da rcssao quc a rcscna do ncsirc
inunIa, dc sacudir os jugos das nornas, dc
ficar dc calca ara laio, dc scniir-sc dono do
rorio dcsiino. Mas, cono iirada a norna quc
212
fiava as ocuacs c as iarcfas, a iurla arvular
nao icn un afazcr rorio, una ocuaao
fornal, una iarcfa con scniido, coniinuidadc c
irajcioria, conscqucnicncnic so odc cccuiar
una so coisa. a calriola.
dcloravcl o frvolo csciaculo quc os ovos
ncnorcs ofcrcccn. visia dc quc, scgundo sc diz,
a Euroa dccai c, orianio, dcia dc nandar,
cada naao c naaozinIa lrinca, gcsiicula, fica dc
calca ara laio, cnicsa-sc, dando-sc arcs dc
cssoa naior quc rcgc scus rorios dcsiinos.
Da o vilrinico anorana dc nacionalisnos"
quc sc nos ofcrccc or ioda a aric.
Nos caiulos anicriorcs icnici filiar un novo
iio do Ioncn quc Iojc rcdonina no nundo.
cIanci-o Ioncn-nassa, c fiz noiar quc sua
rincial caracicrsiica consisic cn quc,
scniindo-sc vulgar, roclana o dirciio
vulgaridadc c ncga-sc a rcconIcccr insiancias
sucriorcs a clc. Era naiural quc sc cssc nodo dc
scr rcdonina dcniro dc cada ovo, o fcnncno
ianlcn sc roduza quando olIanos o conjunio
das nacs. Tanlcn Ia, rclaiivancnic, ovos-
nassa rcsolvidos a rclclar-sc conira os grandcs
ovos criadorcs, ninorias dc csiircs Iunanas
quc organizaran a Iisioria. vcrdadcirancnic
cnico conicnlar cono csia ou a ouira
rculliqucia, dcsdc scu crdido rincao, sc c na
213
onia dos cs a incrcar a Euroa c dcclarar sua
ccssaao na Iisioria univcrsal.
Qual c o rcsuliado? A Euroa Iavia criado
un sisicna dc nornas cuja cficacia c fcriilidadc
os scculos dcnonsiraran. Esias nornas nao sao,
dc nodo algun, as nclIorcs ossvcis. Mas sao,
scn duvida, dcfiniiivas cnquanio nao cisian ou
sc diviscn ouiras. Para sucra-las c
inrcscindvcl arir ouiras. Ora, os ovos-nassa
rcsolvcran dar cono caduco aquclc sisicna dc
nornas quc c a civilizaao curocia, nas cono
sao incaazcs dc criar ouiro, nao salcn o quc
fazcr, c ara cncIcr o icno cnircgan-sc
calriola.
Esia c a rincira conscqucncia quc solrcvcn
quando no nundo dcia dc nandar algucn. quc
os dcnais, ao rclclar-sc, fican scn iarcfa, scn
rograna dc vida.

III

O cigano foi sc confcssar; nas o adrc,
rccavido, concou or inicrroga-lo solrc os
nandancnios dc Dcus. Ao quc o cigano
rcsondcu. OlIc aqui, scu adrc, cu ia arcndcr
isso, nas dcois ouvi un zun-zun dc quc iinIa
crdido o valor".
214
Nao c cssa a siiuaao rcscnic do nundo?
Corrc o zun-zun dc quc nao vigorcn nais os
nandancnios curocus, c cn visia disso, as
cssoas Ioncns c ovos arovciian a
ocasiao ara vivcr scn incraiivos. Porquc
cisiian so os curocus. Nao sc iraia dc quc
cono ouiras vczcs aconicccu una gcrninaao
dc nornas novas sulsiiiui as aniigas c un fcrvor
novssino alsorva cn scu fogo jovcn os vclIos
cniusiasnos dc ninguanic icncraiura. Isso
scria o adniiido. Mais ainda. o vclIo advcn vclIo
nao or sua scncciudc, nas orquc ja csia a un
rincio novo, quc acnas con sua novidadc
avaniaja-sc dc rccnic ao rccisicnic. Sc nao
iivcsscnos filIos, nao scranos vclIos ou
lcvaranos nais icno a sc-lo. A ncsna coisa
aconiccc con os aricfaios. Un auionovcl
cnvclIccc cn dcz anos nais do quc una
loconoiiva cn vinic, sinlcsncnic orquc os
invcnios da iccnica auionolilsiica icn ocorrido
con nais raidcz. Esia dcsccndcncia oriunda do
lroio dc novas juvcniudcs c un siniona dc
saudc.
Mas o quc agora aconiccc na Euroa c coisa
insalulrc c csiranIa. Os nandancnios curocus
crdcran vigcncia scn quc sc vislunlrcn ouiros
no Iorizonic. A Euroa diz-sc dcia dc
nandar, c nao sc vc qucn ossa sulsiiiu-la. Por
Euroa cnicndc-sc, anics dc iudo c
roriancnic, a irindadc Frana, Inglaicrra,
215
AlcnanIa. Na rcgiao do glolo quc clas ocuan
anadurcccu o nodulo dc cisicncia Iunana
confornc ao qual foi organizado o nundo. Sc,
cono agora sc diz, csscs ircs ovos csiao cn
dccadcncia c scu rograna dc vida crdcu
validcz, nao c dc csiranIar quc o nundo sc
dcsnoralizc.
E csia c a ura vcrdadc. Todo o nundo
nacs, indivduos csia dcsnoralizado.
Duranic una icnorada, csia dcsnoralizaao
divcric c aic vagancnic iludc. Os infcriorcs
cnsan quc lIcs iiraran un cso dc cina. Os
dccalogos conscrvan do icno cn quc cran
inscriios solrc cdra ou lronzc scu caraicr dc
csadunc. A ciinologia dc nandar significa
carrcgar, r cn algucn algo nas naos. Qucn
nanda c, scn rcnissao, qucn icn o cncargo. Os
infcriorcs do nundo iniciro ja csiao farios dc quc
os cncarrcgucn c solrccarrcgucn, c arovciian
con ar fcsiivo csic icno dc csados incraiivos.
Mas a fcsia dura ouco. Scn nandancnios quc
nos olrigucn a vivcr dc un ccrio nodo, fica
nossa vida cn ura disonililidadc. Esia c a
Iorrvcl siiuaao niina cn quc sc cnconiran ja
as juvcniudcs nclIorcs do nundo. Dc uro
scniir-sc livrcs, iscnias dc cniravcs, scnicn-sc
vazias. Una vida cn disonililidadc c naior
ncgaao quc a noric. Porquc vivcr c icr quc fazcr
algo dcicrninado c cunrir un cncargo , c
na ncdida cn quc iludanos r cn algo nossa
216
cisicncia dcsocuanos nossa vida. Dcniro dc
ouco ouvir-sc-a un griio fornidavcl cn iodo o
lancia, quc sulira, cono uivo dc cacs
inuncravcis, aic as csirclas, cdindo algucn c
algo quc nandc, quc inonIa un afazcr ou
olrigaao.
Va isio diio ara os quc, con inconscicncia
dc crianas, nos anuncian quc a Euroa ja nao
nanda. Mandar c dar ocuaao s gcnics, ncic-
las cn scu dcsiino, cn scu cio; incdir sua
ciravagancia, a qual soi scr vacancia, vida vazia,
dcsolaao.
Nao inoriaria quc a Euroa dciassc dc
nandar sc Iouvcssc algucn caaz dc sulsiiiu-
la. Mas nao Ia sonlra dc ial. Nova Yorl c
Moscou nao sao nada novo con rcsciio
Euroa. Sao un c ouiro duas arcclas do
nandancnio curocu quc, ao dissociar-sc do
rcsio, crdcran scu scniido. A rigor, causa Iorror
falar dc Nova Yorl c dc Moscou. Porquc nao sc
salc con lcniiudc o quc sao. so sc salc quc
ncn solrc un ncn solrc ouiro sc disscran
alavras dccisivas. Mas ainda scn salcr
lcnancnic o quc sao, alcana-sc o lasianic ara
conrccndcr scu caraicr gcncrico. Anlos, con
cfciio, cricnccn dc cIcio ao quc algunas vczcs
cIanci fcnncnos dc canouflagc Iisiorica". A
canouflagc c, or csscncia, una rcalidadc quc
nao c a quc arccc. Scu asccio oculia, cn vcz dc
217
dcclarar, sua sulsiancia. Por isso cngana a naior
aric das cssoas. So sc odc livrar da
cquivocaao quc roduz a canouflagc qucn saila
dc anicnao, c cn gcral, quc a canouflagc cisic.
A ncsna coisa aconiccc con o csclIisno. O
concciio corrigc os olIos.
En iodo faio dc canouflagc Iisiorica Ia duas
rcalidadcs quc sc sucrcn. una, rofunda,
cfciiva, sulsiancial; ouira, aarcnic, acidcnial c
dc sucrfcic. Assin, cn Moscou Ia una clcula
dc idcias curocias o narisno cnsadas na
Euroa cn visia dc rcalidadcs c rollcnas
curocus. Dclaio dcla Ia un ovo, nao so
difcrcnic cono naicria cinica do curocu, nas
o quc inoria nuiio nais dc una idadc
difcrcnic da nossa. Un ovo ainda cn fcrncnio;
qucr dizcr, juvcnil. Quc o narisno icnIa
iriunfado na Fussia ondc nao Ia indusiria
scria a coniradiao naior quc odia solrcvir ao
narisno. Mas nao Ia ial coniradiao, orquc
nao Ia ial iriunfo. A Fussia c narisia
aroinadancnic cono cran ronanos os
iudcscos do Sacro Incrio Fonano. Os ovos
novos nao icn idcias. Quando crcsccn nun
anliio ondc cisic ou acala dc cisiir una vclIa
culiura, disfaran-sc na idcia quc csia lIcs
ofcrccc. Aqui csia a canouflagc c sua razao.
Esquccc-sc cono noici varias vczcs quc Ia
dois grandcs iios dc cvoluao ara un ovo. Ha
o ovo quc nascc cn un nundo" vazio dc ioda
218
civilizaao. Ecnlo. o cgcio ou o cIincs. Nun
ovo assin, iudo c auiocionc, c suas aiiiudcs
icn un scniido claro c dircio. Mas Ia ouiros
ovos quc gcrninan c sc dcscnvolvcn nun
anliio ocuado ja or una culiura dc Iisioria
anosa. Assin Fona, quc crcscc cn lcno
Mcdiicrranco, cujas aguas csiavan inrcgnadas
dc civilizaao grcco-oricnial. Daqui quc a nciadc
das aiiiudcs ronanas nao scjan suas, nas
arcndidas. E a aiiiudc arcndida, rccclida, c
scnrc dula, c sua vcrdadcira significaao nao c
dircia, nas ollqua. Qucn faz un gcsio
arcndido or ccnlo, un vocalulo dc ouiro
idiona faz or laio dclc o scu gcsio, o
auicniico; or ccnlo, iraduz a sua roria
linguagcn o vocalulo coiico. Da quc ara
cnicndcr as canouflagcs scja nisicr ianlcn un
olIar ollquo. o dc qucn iraduz un icio con
un dicionario ao lado. Eu cscro un livro cn quc
o narisno dc Sialin aarca iraduzido Iisioria
da Fussia. Porquc isso, o quc icn dc russo, c o
quc icn dc foric, c nao o quc icn dc conunisia.
Va la salcr o quc scra! O unico quc calc afirnar
c quc a Fussia ncccssiia dc scculos ainda ara
oiar ao nando. Porquc carccc ainda dc
nandancnios ncccssiiou fingir sua adcsao ao
rincio curocu dc Mar. Porquc lIc solra
juvcniudc lasiou-lIc cssa ficao. O jovcn nao
ncccssiia dc razcs ara vivcr; so ncccssiia dc
rcicios.
219
Coisa nuiio scnclIanic aconiccc con Nova
Yorl. Tanlcn c un crro airiluir sua fora aiual
aos nandancnios a quc olcdccc. En uliina
insiancia rcduz-sc a csic. a iccnica. Quc
casualidadc! Ouiro invcnio curocu, nao
ancricano. A iccnica c invcniada cla Euroa
duranic os scculos XVIII c XIX. Quc casualidadc!
Os scculos cn quc a Ancrica nascc. E a scrio nos
dizcn quc a csscncia da Ancrica c sua conccao
raiicisia c iccnica da vida! En vcz dc nos dizcr.
A Ancrica c, cono scnrc as colnias, una
rcrisiinaao ou rcjuvcncscincnio dc raas
aniigas, solrciudo da Euroa. En viriudc dc
razcs difcrcnics da Fussia, os Esiados Unidos
significan ianlcn un caso dcssa csccfica
rcalidadc Iisiorica quc cIananos ovo novo".
Suc-sc quc isso scja una frasc, quando c una
coisa iao cfciiva cono a juvcniudc dc un Ioncn.
A Ancrica c foric or sua juvcniudc, quc sc s a
scrvio do nandancnio conicnoranco iccnica",
cono odia Iavcr-sc osio a scrvio do ludisno
sc csic fossc a ordcn do dia. Mas a Ancrica nao
faz con isso scnao concar sua Iisioria. Agora
vao concar suas angusiias, suas disscncs,
scus confliios. Ainda icn dc scr nuiias coisas;
cnirc clas, algunas as nais oosias iccnica c
ao raiicisno. A Ancrica conia ncnos anos quc a
Fussia. Eu scnrc, con ncdo dc cagcrar,
susicnici quc cra un ovo riniiivo canuflado
clos uliinos invcnios(72}. Agora Waldo Franl, cn
220
scu Fcdcscolrincnio da Ancrica, o dcclara
francancnic. A Ancrica ainda nao sofrcu; c
ilusorio cnsar quc ossa ossuir as viriudcs do
nando.
Qucn cviic cair na conscqucncia cssinisia
dc quc ningucn vai nandar, c quc, orianio, o
nundo Iisiorico volia ao caos, icn dc rciroccdcr
ao onio dc ariida c crguniar-sc a scrio. iao
ccrio cono sc diz quc a Euroa csia cn
dccadcncia c rcsignc o nandaio, aldiquc? Nao
scra csia aarcnic dccadcncia a crisc lcnfciiora
quc crniia Euroa scr liicralncnic Euroa? A
cvidcnic dccadcncia das nacs curocias, nao
cra a riori ncccssaria sc algun dia Iavian dc
scr ossvcl os Esiados Unidos da Euroa, a
luralidadc curocia sulsiiiuda or una fornal
unidadc?

IV

A funao dc nandar c olcdcccr c a dccisiva
cn ioda socicdadc. Cono andc ncsia iurvaao a
qucsiao dc qucn nanda c qucn olcdccc, iudo o
nais narcIara inura c iorcncnic. Aic a nais
niina iniinidadc dc cada indivduo, salvas
gcniais ccccs, ficara criurlada c falsificada.
Sc o Ioncn fossc un scr soliiario quc
221
acidcnialncnic sc acIa iravado cn convivcncia
con ouiros, ialvcz crnancccssc iniacio dc iais
rccrcusscs, oriundas dos dcslocancnios c
criscs do incrar, do Podcr. Mas, cono c social
cn sua nais clcncniar csiruiura, fica
iransiornado cn sua ndolc rivada or nuiacs
quc a rigor so afcian incdiaiancnic
colciividadc. Da quc sc ionanos aric un
indivduo c o analisanos, calc coligir scn nais
dados cono anda cn scu as a conscicncia dc
nando c olcdicncia.
Fora inicrcssanic c aic uiil sulncicr a csic
canc o caraicr individual do csanIol ncdio. A
ocraao scria, nao olsianic, cnfadonIa, c,
cnlora uiil, dcrincnic; or isso a cviio. Mas
faria vcr a cnornc dosc dc dcsnoralizaao niina,
dc acanalIancnio quc no Ioncn ncdio do nosso
as roduz o faio dc scr a EsanIa una naao
quc vivc Ia scculos con una conscicncia suja na
qucsiao dc nando c olcdicncia. O
acanalIancnio nao c ouira coisa scnao a
acciiaao cono csiado Ialiiual c consiiiudo dc
una irrcgularidadc, dc algo quc cnquanio sc
acciia coniinua arcccndo indcvido. Cono nao c
ossvcl convcricr cn sa nornalidadc o quc cn
sua csscncia c crininoso c anornal, o indivduo
oia or adaiar-sc ao indcvido, fazcndo-sc
ioialncnic Ionogcnco con o crinc ou
irrcgularidadc quc arrasia. En un nccanisno
arccido ao quc o adagio oular cnuncia quando
222
diz. Una ncniira faz ccnio". Todas as nacs
airavcssaran jornadas cn quc asirou a nandar
solrc clas qucn nao dcvia nandar; nas un foric
insiinio lIcs fcz conccnirar ao onio suas
cncrgias c cclir aqucla irrcgular rcicnsao dc
nando. FccIaaran a irrcgularidadc iransiioria c
rcconsiiiuran assin sua noral ullica. Mas o
csanIol fcz o conirario. cn vcz dc oor-sc a scr
incrado or qucn sua niina conscicncia
rccIaava, rcfcriu falsificar iodo o rcsio dc scu
scr ara o aconodar qucla fraudc inicial.
Enquanio isso crsisiir cn nosso as, c vao
cscrar nada dos Ioncns dc nossa raa. Nao
odc icr vigor clasiico ara a difcil faina dc
susicniar-sc con dccoro na Iisioria una
socicdadc cujo Esiado, cujo incrio ou nando, c
consiiiuiivancnic fraudulcnio.
Nao Ia, ois, nada dc csiranIo cn quc
lasiassc una ligcira duvida, una sinlcs
vacilaao solrc qucn nanda no nundo, ara quc
iodo o nundo cn sua vida ullica c cn sua
vida rivada Iaja concado a dcsnoralizar-sc.
A vida Iunana, or sua naiurcza roria,
icn dc csiar osia cn algo, cn una cnrcsa
gloriosa ou Iunildc, cn un dcsiino ilusirc ou
irivial. Traia-sc dc una condiao csiranIa, nas
incoravcl, inscriia cn nossa cisicncia. Por un
lado, vivcr c algo quc cada qual faz or si c ara
si. Por ouiro lado, sc cssa vida ninIa, quc so a
223
nin nc inoria, nao c cnircguc or nin a algo,
caninIara dcsvcncilIada, scn icnsao c scn
forna". Esics anos assisiinos ao giganicsco
csciaculo dc inuncravcis vidas Iunanas quc
narcIan crdidas no lalirinio dc si ncsnas or
nao icr a quc sc cnircgar. Todos os incraiivos,
iodas as ordcns ficaran cn suscnso. Parccc quc
a siiuaao dcvia scr idcal, ois cada vida fica cn
alsoluia franquia ara fazcr o quc lIc dcr na
voniadc, ara vagar a si ncsna. Succdc o ncsno
a cada ovo. A Euroa afrouou sua rcssao
solrc o nundo. Mas o rcsuliado foi conirario ao
quc sc odcria cscrar. Livrada a si ncsna, cada
vida fica scn si ncsna, vazia, scn icr o quc
fazcr. E cono Ia dc sc cncIcr con algo, invcnia-
sc ou fingc frivolancnic a si ncsna, dcdica-sc a
falsas ocuacs, quc nada niino, sinccro,
inc. Hojc c una coisa, ananIa, ouira, oosia
rincira. Esia crdida ao cnconirar-sc so
consigo. O cgosno c lalirniico. Conrccndc-sc.
Vivcr c ir arrojado ara alguna dircao, c
caninIar ara una ncia. A ncia nao c o ncu
caninIar, nao c a ninIa vida; c algo a quc onIo
csia c quc or isso ncsno csia fora dcla, nais
alcn. Sc rcsolvo andar so or dcniro dc ninIa
vida, cgoisiicancnic, nao avano, nao vou a aric
alguna; dou volias c nais volias cn un ncsno
lugar. Isio c o lalirinio, un caninIo quc nao lcva
a nada, quc sc crdc cn si ncsno, dc ianio nao
scr nais quc caninIar or dcniro dc si.
224
Dcois da gucrra, o curocu fccIou-sc cn
scu inicrior, ficou scn cnrcsa ara si c ara os
dcnais. Por isso coniinuanos Iisioricancnic
cono Ia dcz anos.
Nao sc nanda cn scco. O nando consisic cn
una rcssao quc sc ccrcc solrc os dcnais. Mas
nao consisic so nisso. Sc fossc isio so, scria
violcncia. Nao sc csquca quc nandar icn dulo
cfciio. nanda-sc cn algucn, nas nanda-sc-lIc
algo. E o quc sc lIc nanda c, no final das conias,
quc ariicic cn una cnrcsa, cn un grandc
dcsiino Iisiorico. Por isso nao Ia incrio scn
rograna dc vida, rccisancnic scn un lano dc
vida incrial. Cono diz o vcrso dc ScIillcr.
Quando os rcis consirocn, os carrciros
icn o quc fazcr.
Nao convcn, ois, cnlarcar na oiniao irivial
quc crc vcr na aiuaao dos grandcs ovos
cono dos Ioncns una insiraao urancnic
cgosia. Nao c iao facil cono sc crc scr uro
cgosia, c ningucn, scndo-o, iriunfou janais. O
cgosno aarcnic dos grandcs ovos c dos
grandcs Ioncns c a durcza incviiavcl con quc sc
dcvc conoriar qucn icn sua vida osia cn una
cnrcsa. Quando dc vcrdadc sc vai fazcr algo c
nos cnircganos a un rojcio, nao sc nos odc
cdir quc csicjanos cn disonililidadc ara
aicndcr aos iranscunics c quc nos dcdiqucnos a
225
cqucnos alirusnos ocasionais. Una das coisas
quc nais cncanian os viajanics quando cruzan a
EsanIa c quc sc crgunian a algucn na rua
ondc fica una raa ou cdifcio, con frcqucncia o
crguniado dcia o caninIo quc lcva c
gcncrosancnic sc sacrifica clo csiranIo,
conduzindo-o ao lugar quc a csic inicrcssa. Eu
nao ncgo quc ossa Iavcr ncsia ndolc do lon
ccliilcro algun faior dc gcncrosidadc, c nc alcgro
quc o csirangciro inicrrcic assin sua conduia.
Mas nunca ao ouvi-lo ou lc-lo udc rcrinir csic
rcccio. c quc o conairioia crguniado ia dc faio
a alguna aric? Porquc odcria ocorrcr nuiio
lcn quc, cn nuiios casos, o csanIol nao csia
fazcndo nada, nao icn rojcio ncn nissao, clo
conirario, sai vida ara vcr sc as dos ouiros
cncIcn un ouco a sua. En nuiios casos
consia-nc quc ncus conairioias sacn rua
ara vcr sc cnconiran algun forasiciro a qucn
aconanIar.
Cravc c quc csia duvida solrc o nando do
nundo, ccrcido aic agora cla Euroa, icnIa
dcsnoralizado o rcsio dos ovos, salvo aquclcs
quc or sua juvcniudc csiao ainda cn sua rc-
Iisioria. Mas c nuiio nais gravc quc csic
icicncncni sur lacc cIcguc a dcsnoralizar or
conlcio o curocu ncsno. Nao cnso assin
orquc cu scja curocu ou coisa arccida. Nao c
quc diga. sc o curocu nao Ia dc nandar no
fuiuro roino, nao nc inicrcssa a vida do
226
nundo. Nada nc inoriaria a ccssaao do
nando curocu sc cisiissc Iojc ouiro gruo dc
ovos caaz dc sulsiiiui-lo no Podcr c na dircao
do lancia. Mas ncn scqucr isso cdiria.
Acciiaria quc nao nandassc ningucn, sc isso nao
iroucssc consigo a volaiilizaao dc iodas as
viriudcs c dc iodos os doics do Ioncn curocu.
Ora lcn, isso c irrcnissvcl. Sc o curocu sc
Ialiiua a nao nandar, lasiarao gcraao c ncia
ara quc o vclIo coniincnic, c airas dclc o nundo
iodo, caa na incrcia noral, na csicrilidadc
iniclcciual c na larlaric onnnoda. So a ilusao
do incrio c a discilina dc rcsonsalilidadc quc
cla insira odcn nanicr cn icnsao as alnas do
Ocidcnic. A cicncia, a aric, a iccnica c iudo o
nais vivcn da ainosfcra inica quc cria a
conscicncia dc nando. Sc falia csia, o curocu sc
ira cnvilcccndo. Ja nao icrao as ncnics cssa fc
radical cn si ncsnas quc as lana cncrgicas,
audazcs, icnazcs, caiura dc grandcs idcias,
novas cn ioda ordcn. O curocu sc fara
dcfiniiivancnic coiidiano. Incaaz dc csforo
criador c luuoso, rccaira scnrc no onicn, no
Ialiio, na roiina. Tornar-sc-a vulgar, fornulisia,
oco, cono os grcgos da dccadcncia c cono os dc
ioda a Iisioria lizaniina.
A vida criadora suc un rcginc dc alia
Iigicnc, dc grandc dccoro, dc consianics
csinulos, quc cciian a conscicncia da
227
dignidadc. A vida criadora c vida cncrgica, c csia
so c ossvcl cn una dcsias siiuacs. ou scndo
qucn nanda ou acIando-sc alojado cn un
nundo ondc nanda algucn a qucn
rcconIcccnos lcno dirciio ara ial funao; ou
nando ou olcdco. Mas olcdcccr nao c agucniar
agucniar c cnvilcccr-sc nas, clo conirario,
csiinar qucn nanda c aconanIa-lo,
solidarizando-sc con clc, siiuando-sc con fcrvor
sol o dracjar dc sua landcira.

V

Convcn quc agora rciroccdanos ao onio dc
ariida dcsics ariigos. ao faio, iao curioso, dc quc
no nundo sc falc csics anos ianio solrc a
dccadcncia da Euroa. Ja c surrccndcnic o
dcialIc dc quc csia dccadcncia nao icnIa sido
noiada rincirancnic clos csiranIos, nas quc o
dcscolrincnio dcla sc dcva aos curocus
ncsnos. Quando ningucn, fora do vclIo
coniincnic, cnsava nisso, ocorrcu a alguns
Ioncns da AlcnanIa, da Inglaicrra, da Frana,
csia sugcsiiva idcia. Nao scra quc concanos a
dccair? A idcia icvc loa Inrcnsa, c Iojc iodo o
nundo fala da dccadcncia curocia cono dc una
rcalidadc inconcussa.
228
Mas dcicndc ao quc a cnunciar con un lcvc
gcsio c crguniai-lIc cn quc fcnncnos
concrcios c cvidcnics funda scu diagnosiico.
Proniancnic vcrcis a cssoa fazcr vagos
adcnancs c raiicar cssa agiiaao dc lraos ara
a roiundidadc do univcrso quc c caracicrsiica dc
iodo naufrago. Nao salc, con cfciio, a quc sc
agarrar. A unica coisa quc scn grandcs rcciscs
aarccc quando sc qucr dcfinir a aiual
dccadcncia curocia, c o conjunio dc dificuldadcs
cconnicas quc cnconira Iojc dianic dc cada
una das nacs curocias. Mas quando sc vai
rccisar un ouco o caraicr dcssas dificuldadcs,
advcric-sc quc ncnIuna dclas afcia scriancnic o
odcr dc criaao da riqucza c quc o vclIo
coniincnic assou or una crisc nuiio nais
gravc ncsia ordcn.
quc, orvcniura, o alcnao ou o inglcs nao
sc scnicn Iojc caazcs dc roduzir nais c
nclIor quc nunca? En nodo algun, c inoria
nuiio filiar o csiado dc csriio dcssc alcnao ou
dcssc inglcs ncsia dincnsao do cconnico. Pois o
curioso c, rccisancnic, quc a dcrcssao
indiscuivcl dc scus aninos nao rovcn dc quc sc
sinian ouco caazcs, nas clo conirario, dc quc
scniindo-sc con nais oicncialidadc do quc
nunca, irocccn con ccrias larrciras faiais quc
os incdcn dc rcalizar o quc nuiio lcn
odcrian. Essas froniciras faiais da ccononia
aiual alcna, inglcsa, franccsa, sao as froniciras
229
oliicas dos Esiados rcscciivos. A dificuldadc
auicniica nao radica, ois, ncsic ou no ouiro
rollcna cconnico quc csicja lcvaniado, nas
cn quc na forna da vida ullica cn quc sc
Iavian dc novcr as caacidadcs cconnicas c
incongrucnic cono o iananIo dcsias. A ncu vcr,
a scnsaao dc ncnoscalo, dc inoicncia quc
alruna incgavclncnic csics anos viialidadc
curocia, nuirc-sc dcssa dcsroorao cnirc o
iananIo da oicncialidadc curocia aiual c o
fornaio da organizaao oliica cn quc icn dc
aiuar. O arranco ara rcsolvcr as gravcs qucsics
urgcnics c iao vigoroso cono quando nais o
icnIa sido; nas iroca no ncsno insianic con
as rcduzidas jaulas cn quc csia alojado, con as
cqucnas nacs cn quc aic agora vivia
organizada a Euroa. O cssinisno, o dcsanino
quc Iojc csa solrc a alna coniincnial arccc-nc
nuiio ao da avc dc asa larga quc ao laicr os
rcngios sc fcrc conira as gradcs da jaula.
A rova disso c quc a conlinaao sc rccic
cn iodas as dcnais ordcns, cujos faiorcs sao cn
aarcncia iao difcrcnics do cconnico. Por
ccnlo, na vida iniclcciual. Todo lon
iniclcciual da AlcnanIa, da Inglaicrra ou da
Frana scnic-sc Iojc afogado nos liniics dc sua
naao, scnic sua nacionalidadc cono una
liniiaao alsoluia. O rofcssor alcnao ja viu
claro quc c alsurdo o csiilo dc roduao a quc o
olriga scu ullico incdiaio dc rofcssorcs
230
alcnacs, c scnic falia da sucrior lilcrdadc dc
crcssao quc dcsfruian o cscriior franccs ou o
cnsasia inglcs. Vicc-vcrsa, o Ioncn dc lciras
arisicnsc conca a conrccndcr quc csia
csgoiada a iradiao dc nandarinisno liicrario, dc
vcrlal fornalisno, a quc o condcna sua
rovcnicncia franccsa, c rcfcriria, conscrvando
as nclIorcs qualidadcs dcssa iradiao, inicgra-la
con algunas viriudcs do rofcssor alcnao.
Na ordcn da oliica inicrior aconiccc a
ncsna coisa. Nao sc analisou ainda a fundo a
csiranIssina qucsiao dc or quc anda iao cn
agonia a vida oliica dc iodas as grandcs nacs.
Diz-sc quc as insiiiuics dcnocraiicas caran
cn dcsrcsigio. Mas isso c jusiancnic o quc
conviria clicar. Porquc c un dcsrcsigio
csiranIo. Fala-sc nal do Parlancnio cn ioda a
aric; nas nao sc vc quc cn ncn una das quc
conian sc inicnic sua sulsiiiuiao, ncn scqucr
quc cisian crfis uioicos dc ouiras fornas dc
Esiado quc, ao ncnos idcalncnic, arcan
rcfcrvcis. Nao Ia, ois, quc crcr nuiio na
auicniicidadc dcsic aarcnic dcsrcsigio. Nao
sao as insiiiuics, cn quanio insiruncnio dc
vida ullica, as quc vao nal na Euroa, nas as
iarcfas cn quc cnrcga-las. Falian rogranas
dc iananIo congrucnic con as dincnscs
cfciivas quc a vida cIcgou a icr dcniro dc cada
indivduo curocu.
231
Ha aqui un crro dc oiica quc convcn corrigir
dc una vcz ara scnrc, orquc cnfara cscuiar
as inccias quc a ioda Iora sc diz, or ccnlo, a
roosiio do Parlancnio. Eisic ioda una scric
dc oljccs validas ao nodo dc conduzir-sc os
Parlancnios iradicionais; nas sc sc ionan una
a una, vc-sc quc ncn una dclas crniic a
conclusao dc quc dcvc surinir-sc o Parlancnio,
nas, clo conirario, iodas lcvan or via dircia c
cvidcnic ncccssidadc dc rcforna-lo. Ora lcn. o
nclIor quc Iunanancnic odc dizcr-sc dc algo c
quc ncccssiia scr rcfornado, orquc isso inlica
quc c inrcscindvcl c quc c caaz dc nova vida.
O auionovcl aiual saiu das oljccs quc sc
ouscran ao auionovcl dc 1910. Mas a
dcscsiina vulgar cn quc caiu o Parlancnio nao
roccdc dcssas oljccs. Fala-sc, or ccnlo,
quc nao c cficaz. Nos dcvcnos cniao crguniar.
Para quc nao c cficaz? Porquc a cficacia c a
viriudc quc un uicnslio icn ara roduzir una
finalidadc. Ncsic caso a finalidadc scria a soluao
dos rollcnas ullicos cn cada naao. Por isso
ciginos dc qucn roclana a incficacia dos
Parlancnios quc clc ossua una idcia clara dc
qual c a soluao dos rollcnas ullicos aiuais.
Porquc do conirario, sc cn ncnIun as csia
Iojc claro, ncn ainda icoricancnic, cn quc
consisic o quc Ia quc fazcr, nao icn scniido
acusar dc incficacia os insiruncnios
insiiiucionais. Mais valia rccordar quc janais
232
insiiiuiao alguna criou na Iisioria Esiados nais
fornidavcis, nais cficicnics quc os Esiados
arlancniarcs do scculo XIX. O faio c iao
indiscuivcl quc csquccc-lo dcnonsira franca
csiuidcz. Nao sc confunda, ois, a ossililidadc
c a urgcncia dc rcfornar rofundancnic as
Asscnllcias lcgislaiivas, ara fazc-las ainda
nais" cficazcs, con dcclarar sua inuiilidadc.
O dcsrcsigio dos Parlancnios nao icn nada
quc vcr con scus noiorios dcfciios. Proccdc dc
ouira causa, alIcia dc iodo a clcs no quc diz
rcsciio a uicnslios oliicos. Proccdc dc quc o
curocu nao salc cn quc cnrcga-los, dc quc
nao csiina as finalidadcs da vida ullica
iradicional; cn suna, dc quc nao scnic ilusao
clos Esiados nacionais cn quc csia inscriio c
risionciro. Sc sc olIa con un ouco dc cuidado
cssc fanoso dcsrcsigio, o quc sc vc c quc o
cidadao, na naior aric dos ascs, nao scnic
rcsciio a scu Esiado. scria inuiil sulsiiiuir o
dcialIc dc suas insiiiuics, orquc o
irrcsciiavcl nao sao csias, nas o Esiado ncsno,
quc sc ananicou.
Pcla rincira vcz, ao irocar o curocu cn
scus rojcios cconnicos, oliicos, iniclcciuais,
con os liniics dc sua naao, scnic quc aquclcs
qucr dizcr, suas ossililidadcs dc vida, scu csiilo
viial sao inconcnsuravcis con o iananIo do
coro colciivo cn quc csia cnccrrado. E cniao
233
dcscolriu quc scr inglcs, alcnao ou franccs c scr
rovinciano. Dcarou-sc, ois, con quc c
ncnos" quc anics, orquc anics o inglcs, o
franccs c o alcnao acrcdiiavan, cada qual or si,
quc cran o univcrso. Esic c, arccc-nc, a
auicniica origcn dcssa inrcssao dc dccadcncia
quc acIaca o curocu. Porianio, una origcn
urancnic niina c aradoal, ja quc a
rcsunao dc Iavcr ninguado nascc
rccisancnic dc quc crcsccu sua caacidadc c
iroca con una organizaao aniiga, dcniro da
qual ja nao calc.
Para dar ao diio un aoio lasiico quc o
susicnic, ionc-sc qualqucr aiividadc concrcia.
or ccnlo, a falricaao dc auionovcis. O
auionovcl c invcnio urancnic curocu.
Enircianio, Iojc c sucrior a falricaao noric-
ancricana dcssc aricfaio. Conscqucncia. o
auionovcl curocu csia cn dccadcncia. Todavia,
o falricanic curocu indusirial c iccnico dc
auionovcis salc nuiio lcn quc a sucrioridadc
do roduio ancricano nao roccdc dc ncnIuna
viriudc csccfica usufruda clo Ioncn dc
uliranar, nas acnasncnic dc quc a falrica
ancricana odc ofcrcccr scu roduio scn
dificuldadc alguna a ccnio c vinic nilIcs dc
Ioncns. Inaginc-sc quc una falrica curocia
vissc anic si una arca ncrcaniil fornada or
iodos os Esiados curocus c suas colnias c scus
roiciorados. Ningucn duvida dc quc cssc
234
auionovcl rcvisio ara quinIcnios ou scisccnios
nilIcs dc Ioncns scria nuiio nclIor c nais
laraio quc o Ford". Todas as graas cculiarcs
da iccnica ancricana sao quasc osiiivancnic
cfciios c nao causas da anliiudc c
Ionogcncidadc dc scu ncrcado. A
racionalizaao" da indusiria c conscqucncia
auionaiica dc scu iananIo.
A siiuaao auicniica da Euroa viria,
orianio, a scr csia. scu nagnfico c longo
assado a faz cIcgar a un novo csiadio dc vida
ondc iudo crcsccu; nas s vczcs as csiruiuras
solrcvivcnics dcssc assado sao anas c incdcn
a aiual cansao. A Euroa fcz-sc cn forna dc
cqucnas nacs. En ccrio nodo, a idcia c o
scniincnio nacionais foran sua invcnao nais
caracicrsiica. E agora vc-sc olrigada a sucrar-
sc a si ncsna. csic o csqucna do drana
cnornc quc sc rcrcscniara nos anos vindouros.
Salcra lilcriar-sc dc solrcvivcncias, ou ficara
risioncira ara scnrc dclas? Porquc ja ocorrcu
una vcz na Iisioria quc una grandc civilizaao
norrcu or nao odcr sulsiiiuir sua idcia
iradicional dc Esiado...

VI

235
Conici cn ouiro lugar a aiao c noric do
nundo grcco-ronano, c quanio a ccrios
orncnorcs, rcorio-nc ao quc ali dissc(73}. Mas
agora odcnos considcrar o assunio dcsdc ouiro
asccio.
Crcgos c laiinos aarcccn na Iisioria
alojados, cono alclIas cn sua colncia, dcniro dc
urlcs, dc olcis. Esic c un faio quc ncsias
aginas ncccssiianos ionar cono alsoluio c dc
gcncsc nisicriosa; un faio dc quc Ia quc ariir
ial cono o zoologo aric do dado lruio c
inclicado dc quc o sIc vivc soliiario,
crralundo, crcgrino, ao asso quc a alclIa
vcrnclIa so cisic cn cnanc consiruior dc
favos(74}. O caso c quc a cscavaao c a arqucologia
nos crniicn vcr algo do quc Iavia no solo dc
Aicnas c no dc Fona anics dc quc Aicnas c Fona
cisiisscn. Mas o iransiio dcsia rc-Iisioria,
urancnic rural c scn caraicr csccfico, ao
lroiar da cidadc, fruia dc nova csccic quc da o
solo dc anlas as cnnsulas, fica arcano; ncn
scqucr csia claro o nco cinico cnirc aquclcs
ovos roio-Iisioricos c cssas csiranIas
conunidadcs, quc aorian ao rccriorio Iunano
una grandc inovaao. a dc consiruir una raa
ullica c cn iorno una cidadc fccIada ao
cano. Porquc, con cfciio, a dcfiniao nais ccria
do quc c a urlc c a olis arccc-sc nuiio con a
quc conicancnic sc da do canIao. rodcia-sc o
local dc un oo con aranc nuiio acriado c
236
icn-sc un canIao. O ncsno aconiccc con a
urlc ou olis quc conca or scr un luraco. o
foro, o agora; c iudo o nais c rcicio ara
asscgurar cssc luraco, ara dcliniiar scu
coniorno. A olis nao c rinordialncnic un
conjunio dc casas Ialiiavcis, nas un lugar dc
ajuniancnio civil, un csao dcnarcado ara
funcs ullicas. A urlc nao csia fciia, cono a
calana ou o donus, ara roicgcr-sc da
inicncric c cngcndrar, quc sao nisicrcs
rivados c faniliarcs, nas ara discuiir solrc a
coisa ullica. Noic-sc quc isio significa nada
ncnos quc a invcnao dc una nova classc dc
csao, nuiio nais nova quc o csao dc
Einsicin. Aic cniao so cisiia un csao. o
cano, c nclc sc vivia con iodas as
conscqucncias quc isso iraz ara o scr do
Ioncn. O Ioncn cancsino c iodavia un
vcgcial. Sua cisicncia, quanio cnsa, scnic c
qucr conscrva a nodorra inconscicnic cn quc
vivc a lania. As grandcs civilizacs asiaiicas c
africanas foran ncsic scniido grandcs vcgciacs
aniroonorfas. Mas o grcco-ronano dccidc
scarar-sc do cano, da naiurcza", do cosnos
gcoloianico. Cono c isso ossvcl? Cono odc o
Ioncn sulirair-sc ao cano? Ondc ira, sc o
cano c ioda a icrra, sc c o iliniiado? Muiio
sinlcs. liniiando un cdao dc cano ncdianic
uns nuros quc oonIan o csao incluso c finiio
ao csao anorfo c scn fin. Eis aqui a raa.
237
Nao c, cono a casa, un inicrior" fccIado or
cina, igual s covas quc cisicn no cano, nas
quc c ura c sinlcsncnic a ncgaao do cano.
A raa, ncrcc dos nuros quc a lalizan, c un
cdao dc cano quc volia cosias ao rcsio, quc
rcscindc do rcsio c sc oc a clc. Esic cano
ncnor c rclcldc, quc raiica sccao do cano
infiniio c sc rcscrva a si ncsno dianic dclc, c
cano alolido, c, orianio, un csao sui
gcncris, novssino, cn quc o Ioncn sc lilcria dc
ioda conunidadc con a lania c o aninal, dcia
csics fora c cria un anliio aric urancnic
Iunano. o csao civil. Por isso Socraics, o
grandc urlano, irlicc ciraio do suno quc
rcssuna a olis, dira. Eu nao icnIo nada quc
vcr con as arvorcs no cano; cu so icnIo qucr
vcr con os Ioncns na cidadc". Quc soulcran
disso janais o Iindu, o crsa, ncn o cIincs, ncn
o cgcio?
Aic Alcandrc c Ccsar, rcscciivancnic, a
Iisioria da Crccia c dc Fona consisic na luia
inccssanic cnirc csscs dois csaos. cnirc a
cidadc racional c o cano vcgcial, cnirc o jurisia
c o lalrcgo, cnirc o ius c o rus.
Nao sc cnsc quc csia origcn da urlc c una
ura consiruao ninIa c quc so lIc corrcsondc
una vcrdadc sinlolica. Con rara insisicncia, no
ciraio rinario c nais fundo dc sua ncnoria
conscrvan os Ialiianics da cidadc grcco-laiina a
238
lcnlrana dc un synoilisnos. Nao Ia, ois, quc
soliciiar os icios; lasia iraduzi-los. Synoilisnos
c acordo dc ir vivcr junios; orianio,
ajuniancnio, csiriiancnic no dulo scniido fsico
c jurdico dcssc vocalulo. A discrsao vcgciaiiva
cla canina succdc a conccniraao civil na
cidadc. A urlc c a sucr-casa, a sucraao da
casa ou ninIo infra-Iunano, a criaao dc una
cniidadc nais alsiraia c nais alia quc o oilos
faniliar. a rcullica, a oliica, quc nao sc
conc dc Ioncns c nulIcrcs; nas dc cidadaos.
Una dincnsao nova, irrcduivcl s rinigcnias c
nais roinas ao aninal, ofcrccc-sc ao cisiir
Iunano, c ncla vao r os quc anics so cran
Ioncns suas nclIorcs cncrgias. Dcsia nancira
nascc a urlc, dcsdc logo cono Esiado.
En ccrio nodo, ioda a cosia ncdiicrranca
nosirou scnrc una csonianca icndcncia a
csic iio csiaial. Con nais ou ncnos urcza, o
Noric da frica (Cariago a cidadc} rccic o
ncsno fcnncno. Iialia nao saiu aic o scculo XIX
do Esiado-cidadc, c nosso Lcvanic cai cn quanio
odc no canionalisno, quc c un rcssalio daqucla
nilcnaria insiraao(75}.
O Esiado-cidadc, cla rclaiiva cqucncz dc
scus ingrcdicnics, crniic vcr clarancnic o
csccfico do rincio csiaial. Por una aric, a
alavra csiado" indica quc as foras Iisioricas
conscgucn una conlinaao dc cquillrio, dc
239
asscnio. Ncsic scniido significa o conirario do
novincnio Iisiorico. o Esiado c convivcncia
csialilizada, consiiiuda, csiaiica. Mas csic
caraicr dc inolilidadc, dc forna quicia c
dcfinida, oculia, cono iodo cquillrio, o
dinanisno quc roduziu c susicn o Esiado. Faz
csqucccr, cn suna, quc o Esiado consiiiudo c so
o rcsuliado dc un novincnio anicrior dc luia, dc
csforos, quc a clc icndian. Ao Esiado
consiiiudo rcccdc o Esiado consiiiuinic, c csic
c un rincio dc novincnio.
Con isio qucro dizcr quc o Esiado nao c una
forna dc socicdadc quc o Ioncn acIa
rcscnicada, nas quc ncccssiia forja-la
cnosancnic. Nao c cono a Iorda ou a irilo c
dcnais socicdadcs fundadas na consanguinidadc
quc a Naiurcza sc cncarrcga dc fazcr scn
colaloraao con o csforo Iunano. Pclo
conirario, o Esiado conca quando o Ioncn sc
afana or fugir da socicdadc naiiva dcniro da
qual o sanguc o inscrcvcu. E qucn diz o sanguc,
diz ianlcn qualqucr ouiro rincio naiural; or
ccnlo, o idiona. Originariancnic o Esiado
consisic na ncscla dc sangucs c lnguas.
sucraao dc ioda socicdadc naiural. ncsiio c
lurilnguc.
Assin, a cidadc nascc or rcuniao dc ovos
divcrsos. Consiroi solrc a Icicrogcncidadc
zoologica una Ionogcncidadc alsiraia dc
240
jurisrudcncia(76}. Esia claro quc a unidadc
jurdica nao c a asiraao quc roclc o
novincnio criador do Esiado. O inulso c nais
sulsianiivo quc iodo dirciio, c o roosiio dc
cnrcsas viiais naiorcs quc as ossvcis s
ninusculas socicdadcs consanguncas. Na gcncsc
dc iodo Esiado vcnos ou cnircvcnos scnrc o
crfil dc un grandc cnrcsario.
Sc olscrvanos a siiuaao Iisiorica quc
rcccdc incdiaiancnic o nascincnio dc un
Esiado, cnconirarcnos scnrc o scguinic
csqucna. varias colciividadcs cqucnas cuja
csiruiura social csia fciia ara quc viva cada qual
dcniro dc si ncsna. A forna social dc cada una
scrvc so ara una convivcncia inicrna. Isio
indica quc no assado vivcran cfciivancnic
isoladas, cada una or si c ara si, scn nais
coniaios quc os ccccionais con as linirofcs.
Mas a csic isolancnio cfciivo succdcu dc faio
una convivcncia cicrna, solrciudo cconnica.
O indivduo dc cada colciividadc nao vivc ja so
dcsia, nas aric dc sua vida csia iravada con
indivduos dc ouiras colciividadcs con os quais
concrcia ncrcaniil c iniclcciualncnic. Solrcvcn,
ois, un dcscquillrio cnirc duas convivcncias. a
inicrna c a cicrna. A forna social csialclccida
dirciios, cosiuncs" c rcligiao favorccc a
inicrna c dificulia a cicrna, nais anla c nova.
Ncsia siiuaao, o rincio csiaial c o novincnio
quc lcva a aniquilar as fornas sociais dc
241
convivcncia inicrna, sulsiiiuindo-as or una
forna social adcquada nova convivcncia
cicrna. Aliquc-sc isio ao noncnio aiual
curocu, c csias crcsscs alsiraias adquirirao
figura c cor.
Nao Ia criaao csiaial sc a ncnic dc ccrios
ovos nao c caaz dc alandonar a csiruiura
iradicional dc una forna dc convivcncia, c, alcn
disso, dc inaginar ouira nunca sida. Por isso c
auicniica criaao. O Esiado conca or scr una
olra dc inaginaao alsoluia. A inaginaao c o
odcr lilcriador quc o Ioncn icn. Un ovo c
caaz dc Esiado na ncdida cn quc saila
inaginar. Da quc iodos os ovos icnIan iido un
liniic cn sua cvoluao csiaial, rccisancnic o
liniic inosio cla Naiurcza a sua faniasia.
O grcgo c o ronano, caazcs dc inaginar a
cidadc quc iriunfa da discrsao cancsina,
dciivcran-sc nos nuros urlanos. Houvc qucn
quis lcvar as ncnics grcco-ronanas nais alcn,
qucn icniou lilcria-las da cidadc; nas foi vao
cncnIo. A cscuridao inaginaiiva do ronano,
rcrcscniada or Druio, cncarrcgou-sc dc
assassinar Ccsar a naior faniasia da
aniiguidadc . Inoria-nos nuiio aos curocus
dc Iojc rccordar csia Iisioria, orquc a nossa
cIcgou ao ncsno caiulo.

242
VII

Mcnics lucidas, o quc sc cIana ncnics
lucidas, nao Iouvc rovavclncnic cn iodo o
nundo aniigo nais quc duas. Tcnsioclcs c
Ccsar; dois oliicos. A coisa c surrccndcnic
orquc, cn gcral, o oliico, incluso o fanoso, c
oliico rccisancnic orquc c iorc(77}. Houvc,
scn duvida, na Crccia c cn Fona ouiros Ioncns
quc cnsaran idcias claras solrc nuiias coisas
filosofos, naicnaiicos, naiuralisias . Mas
sua claridadc foi dc ordcn cicnifica; isio c, una
claridadc solrc coisas alsiraias. Todas as coisas
dc quc fala a cicncia, scja cla qual for, sao
alsiraias, c as coisas alsiraias sao scnrc
claras. Dc soric quc a claridadc da cicncia nao
csia ianio na calca dos quc a fazcn cono nas
coisas dc quc falan. O csscncialncnic confuso,
iniricado, c a rcalidadc viial concrcia, quc c
scnrc unica. Qucn scja caaz dc oricniar-sc
con rccisao ncla; aquclc quc vislunlrc sol o
caos quc arcscnia ioda siiuaao viial a anaionia
sccrcia do insianic; cn suna, qucn nao sc crca
na vida, cssc c dc vcrdadc una ncnic lucida.
Olscrvai os quc vos rodcian c vcrcis cono
avanan crdidos cn sua vida; vao cono
sonanlulos, dcniro dc sua loa ou na soric, scn
icr a nais lcvc susciia do quc lIcs aconiccc.
Ouvi-los-cis falar cn fornulas iaaiivas solrc si
243
ncsnos c solrc scu coniorno, o quc indicaria quc
ossucn idcias solrc iudo isso. Porcn, sc
analisais sucrficialncnic cssas idcias, noiarcis
quc nao rcflcicn nuiio ncn ouco a rcalidadc a
quc arcccn rcfcrir-sc, c sc arofundais na
analisc acIarcis quc ncn scqucr rcicndcn
ajusiar-sc a ial rcalidadc. Pclo conirario. o
indivduo iraia con clas dc inicrcciar sua
roria visao do rcal, dc sua vida ncsna. Porquc
a vida c inicirancnic un caos ondc a criaiura
csia crdida. O Ioncn o susciia; nas aicrra-o
cnconirar-sc cara a cara con cssa icrrvcl
rcalidadc, c rocura oculia-la con un vcu
faniasnagorico ondc iudo csia nuiio claro. Nao
lIc inicrcssa quc suas idcias" nao scjan
vcrdadciras; cnrcga-as cono irincIciras ara
dcfcndcr-sc dc sua vida, cono csanialIos ara
afugcniar a rcalidadc.
Honcn dc ncnic lucida c aquclc quc sc
lilcria dcssas idcias" faniasnagoricas c olIa dc
frcnic a vida, c sc convcncc dc quc iudo ncla c
rollcnaiico, c sc scnic crdido. Cono isso c a
ura vcrdadc a salcr, quc vivcr c scniir-sc
crdido , qucn o acciia ja concou a
cnconirar-sc, ja concou a dcscolrir sua
auicniica rcalidadc, ja csia no firnc.
Insiiniivancnic, cono o naufrago, luscara algo
ara sc agarrar, c cssc olIar iragico, crcniorio,
alsoluiancnic vcraz orquc sc iraia dc salvar-sc,
lIc faculiara r ordcn no caos dc sua vida.
244
Esias sao as unicas idcias vcrdadciras; as idcias
dos naufragos. O rcsio c rciorica, osiura, niina
farsa. Qucn nao sc scnic dc vcrdadc crdido
crdc-sc incoravclncnic; c dizcr, nao sc
cnconira janais, nao ioa nunca con a roria
rcalidadc.
Isio c ccrio cn iodas as ordcns, ainda na
cicncia, nao olsianic scr a cicncia, dc scu, una
fuga da vida (a naior aric dos Ioncns dc
cicncia dcdicaran-sc a cla or icrror a dcfroniar
sua roria vida. Nao sao ncnics claras; da sua
noioria falia dc jciio anic qualqucr siiuaao
concrcia}. Nossas idcias cicnificas valcn na
ncdida cn quc nos icnIanos scniido crdidos
anic una qucsiao, cn quc icnIanos visio lcn
scu caraicr rollcnaiico c conrccndanos quc
nao odcnos aoiar-nos cn idcias rccclidas, cn
rccciias, cn lcnas ncn vocalulos. Qucn
dcscolrc una nova vcrdadc cicnifica icvc anics
quc iriiurar quasc iudo quc Iavia arcndido c
cIcga a cssa nova vcrdadc con as naos
sangrcnias or Iavcr jugulado inuncravcis
lugarcs conuns.
A oliica c nuiio nais rcal quc a cicncia,
orquc sc conc dc siiuacs unicas cn quc o
Ioncn sc cnconira dc rccnic sulncrso, qucira
ou nao qucira. Por isso c o icna quc nos crniic
disiinguir nclIor quais as ncnics lucidas c quais
as ncnics roiinciras.
245
Ccsar c o ccnlo naino quc conIcccnos
dc don ara cnconirar o crfil da rcalidadc
sulsianiiva cn un noncnio dc confusao
avorosa, cn una Iora das nais caoiicas quc Ia
vivido a Iunanidadc. E cono sc o dcsiino sc
Iouvcssc conrazido cn sullinIar a
ccnlaridadc, s a sua dirciia una nagnfica
calca dc iniclcciual, a dc Cccro, dcdicada
duranic ioda a sua vida a confundir as coisas.
O cccsso dc loa foriuna Iavia dcslocado o
coro oliico ronano. A cidadc iilcrina, dona da
Iialia, da EsanIa, da sia Mcnor, do Oricnic
classico c Iclcnsiico, csiava a onio dc rclcniar.
Suas insiiiuics ullicas iinIan una fora
nunicial c cran inscaravcis da urlc, cono as
anadradas csiao, sol cna dc consunao,
adscriias arvorc quc iuiclan.
A saudc das dcnocracias, quaisqucr quc
scjan scu iio c scu grau, dccndc dc un nscro
dcialIc iccnico. o roccdincnio clciioral. Tudo o
nais c sccundario. Sc o rcginc dc concios c
accriado, sc sc ajusia rcalidadc, iudo vai lcn;
sc nao, cnlora o rcsio narcIc oiinancnic, iudo
vai nal. Fona, ao concar o scculo I anics dc
Crisio, c onioicnic, rica, nao icn ininigos sua
frcnic. Enircianio, csia a onio dc fcncccr orquc
sc olsiina cn conscrvar un rcginc clciioral
csiuido. Un rcginc clciioral c csiuido quando
c falso. Havia quc voiar na cidadc. Ja os cidadaos
246
do cano nao odian assisiir aos concios. Mas
nuiio ncnos os quc vivian rcariidos or iodo o
nundo ronano. Cono as clcics cran
inossvcis, foi ncccssario falsifica-las, c os
candidaios organizavan ariidas dc caccic
con vcicranos do ccrciio, con ailcias do circo
quc sc cncarrcgavan dc roncr as urnas.
Scn o aoio dc auicniico sufragio as
insiiiuics dcnocraiicas csiao no ar. No ar csiao
as alavras. A Fcullica nao cra nais quc una
alavra". A crcssao c dc Ccsar. NcnIuna
nagisiraiura gozava dc auioridadc. Os gcncrais
da csqucrda c da dirciia Mario c Sila
cilian insolcncias cn vazias diiaduras quc nao
lcvavan a nada.
Ccsar nao clicou nunca sua oliica,
cnircicvc-sc cn fazc-la. Dava a casualidadc dc
quc cra rccisancnic Ccsar c nao o nanual dc
ccsarisno quc soi vir dcois. Nao icnos nais
rcncdio, sc qucrcnos cnicndcr aqucla oliica,
quc ionar scus aios c dar-lIcs scu nonc. O
scgrcdo csia cn sua faanIa caiial. a conquisia
das Calias. Para cnrccndc-la icvc dc sc dcclarar
rclcldc anic o Podcr consiiiudo. Por quc?
Consiiiuan o Podcr os rcullicanos, qucr
dizcr, os conscrvadorcs, os ficis ao Esiado-cidadc.
Sua oliica odc rcsunir-sc cn duas clausulas.
Princira, os iransiornos da vida ullica ronana
247
rovccn dc sua cccssiva cansao. A cidadc nao
odc govcrnar ianias nacs. Toda nova
conquisia c un dcliio dc lcsa-rcullica. Scgunda,
ara cviiar a dissoluao das insiiiuics c rcciso
un rncic.
Para nos a alavra rncic" icn un scniido
quasc oosio ao quc iinIa ara un ronano. Esic
cnicndia or ial rccisancnic un cidadao cono
os dcnais, nas quc cra invcsiido dc odcrcs
sucriorcs, a fin dc rcgular o funcionancnio das
insiiiuics rcullicanas. Cccro, cn scus livros
Solrc a Fcullica, c Salusiio, cn scus ncnoriais
a Ccsar, rcsuncn o cnsancnio dc iodos os
ullicisias cdindo un rincis civiiaiis, un
rccior rcrun ullicarun, un nodcraior.
A soluao dc Ccsar c ioialncnic oosia
conscrvadora. Conrccndc quc ara curar as
conscqucncias das anicriorcs conquisias
ronanas nao Iavia nais rcncdio scnao
rosscgui-las acciiando aic o fin iao cncrgico
dcsiino. Solrciudo urgia conquisiar os ovos
novos, nais crigosos cn un fuiuro nao nuiio
rcnoio quc as nacs corruias do Oricnic. Ccsar
susicniara a ncccssidadc dc ronanizar a fundo
os ovos larlaros do Ocidcnic.
Dissc-sc (Scnglcr} quc os grcco-ronanos
cran incaazcs dc scniir o icno, dc vcr sua vida
cono una dilaiaao na icnoralidadc. Eisiian
248
cn un rcscnic oniual. Eu susciio quc cssc
diagnosiico c crrnco, ou, clo ncnos, quc
confundc duas coisas. O grcco-ronano adccc dc
una surrccndcnic ccgucira ara o fuiuro. Nao o
vc, cono o dalionisia nao vc a cor vcrnclIa. Mas,
cn concnsaao, vivc radicalncnic no rcicriio.
Anics dc fazcr agora algo da un asso airas,
cono Lagariijo ao rojciar-sc ara naiar; lusca
no assado un nodclo ara a siiuaao rcscnic,
c infornado or aquclc ncrgulIa na aiualidadc,
roicgido c dcfornado clo cscafandro ilusirc.
Da quc iodo o scu vivcr c cn ccrio nodo rcvivcr.
Isio c scr arcaizanic c isio o foi quasc scnrc o
aniigo. Mas isso nao c scr inscnsvcl ao icno.
Significa sinlcsncnic un cronisno inconlcio,
dcfciiuoso da asa fuiurisia c con Iicrirofia dc
anianIos. Os curocus scnrc graviianos cn
dircao ao fuiuro c scniinos quc c csia a
dincnsao nais sulsiancial do icno, o qual,
ara nos, conca clo dcois" c nao clo anics".
Conrccndc-sc, ois, quc ao olIar a vida grcco-
ronana nos arca anacrnica.
Esia cono nania dc ionar iodo rcscnic con
as inas dc un ccnlo rcicriio, iransfcriu-sc
do Ioncn aniigo ao filosofo nodcrno. Tanlcn
clc rcirograda, indaga cn ioda aiualidadc un
rcccdcnic, ao qual dcnonina, con lindo
vocalulo dc cgloga, sua fonic". Digo isio orquc
ja os aniigos liografos dc Ccsar sc fccIan
conrccnsao dcsia cnornc figura suondo quc
249
iraiava dc iniiar Alcandrc. A cquaao inunIa-
sc. sc Alcandrc nao odia dornir cnsando nos
laurcis dc Milcadcs, Ccsar dcvia forosancnic
sofrcr dc insnia clos dc Alcandrc. E assin
succssivancnic. Scnrc o asso airas c o c dc
Iojc na cgada dc onicn. O filologo
conicnoranco rccrcuic o liografo classico.
Crcr quc Ccsar asirava a fazcr algo assin
cono o quc fcz Alcandrc c isio crcran quasc
iodos os Iisioriadorcs c rcnunciar
radicalncnic a cnicndc-lo. Ccsar c
aroinadancnic o conirario dc Alcandrc. A
idcia dc un rcino univcrsal c o unico quc os
cnarclIa. Mas csia idcia nao c dc Alcandrc,
nas vcn da Pcrsia. A inagcn dc Alcandrc icria
cnurrado Ccsar ara o Oricnic, ara o
rcsiigioso assado. Sua rcfcrcncia radical clo
Ocidcnic rcvcla nclIor a voniadc dc coniradizcr o
naccdnio. Mas, ainda nais, nao c un rcino
univcrsal, acnas, o quc Ccsar sc roc. Scu
roosiio c nais rofundo. Qucr un Incrio
ronano quc nao viva dc Fona, nas da crifcria,
das rovncias, c isso inlica a sucraao
alsoluia do Esiado-cidadc. Un Esiado ondc os
ovos nais divcrsos colalorcn, dc quc iodos sc
sinian solidarios. Nao un ccniro quc nanda c
una crifcria quc olcdccc, nas un giganicsco
coro social, ondc cada clcncnio scja or sua vcz
assivo c aiivo do Esiado. Tal c o Esiado
nodcrno, c csia foi a falulosa anicciaao dc scu
250
gcnio fuiurisia. Mas isso suunIa un odcr
ciraronano, anii-arisiocraia, infiniiancnic
clcvado solrc a oligarquia rcullicana, solrc scu
rncic, quc cra so un rinus inicr arcs. Esic
odcr cccuior c rcrcscnianic da dcnocracia
univcrsal so odia scr a Monarquia con sua scdc
fora dc Fona.
Fcullica! Monarquia! Duas alavras quc na
Iisioria irocan consianicncnic dc scniido
auicniico, c quc or isso c rcciso a iodo insianic
iriiurar ara ccriificar-sc dc sua cvcniual fora.
Scus Ioncns dc confiana, scus
insiruncnios nais incdiaios, nao cran arcaicas
ilusiracs da urlc, nas gcnic nova, rovinciais,
crsonagcns cncrgicos c cficicnics. Scu
vcrdadciro ninisiro foi Cornclio Dallo, un
Ioncn dc ncgocios gadiiano, un ailaniico, un
colonial".
Mas a anicciaao do novo Esiado cra
cccssiva. as calcas lcnias do Lacio nao odian
dar lrinco iao grandc. A inagcn da cidadc, con
scu iangvcl naicrialisno, incdiu quc os
ronanos visscn" aqucla organizaao novssina
do coro ullico. Cono odian fornar un
Esiado Ioncns quc nao vivian nuna cidadc?
Quc gcncro dc unidadc cra cssa, iao suiil c iao
nsiica?
251
Fciio una vcz nais. a rcalidadc quc
cIananos Esiado nao c a csonianca
convivcncia dc Ioncns quc a consanguinidadc
uniu. O Esiado conca quando sc olriga a
convivcr a gruos naiivancnic scarados. Esia
olrigaao nao c dcsnuda violcncia, nas quc
suc un roccsso inciiaiivo, una iarcfa conun
quc sc roc aos gruos discrsos. Anics quc
nada c o Esiado rojcio dc un fazcr c rograna
dc colaloraao. CIana-sc s cssoas ara quc
junias faan algo. O Esiado nao c
consanguinidadc, ncn unidadc lingusiica, ncn
unidadc icrriiorial, ncn coniiguidadc dc
Ialiiaao. Nao c nada naicrial, incric, dado c
liniiado. un uro dinanisno a voniadc do
fazcr algo cn conun , c ncrcc a isso a idcia
csiaial nao csia or ncnIun icrno fsico(78}.
Agudssina a conIccida cnrcsa oliica dc
Saavcdra Fajardo. una flccIa, c dclaio. Ou
solc ou dcscc". Isso c o Esiado. Nao una coisa,
nas un novincnio. O Esiado c cn iodo insianic
algo quc vcn dc c vai ara. Cono iodo
novincnio, icn un icrninus a quo c un
icrninus ad qucn. Coric-sc or qualqucr Iora a
vida dc un Esiado quc o scja vcrdadcirancnic, c
sc acIara una unidadc dc convivcncia quc
arccc fundada cn ial ou qual airiluio naicrial.
sanguc, idiona, froniciras naiurais". A
inicrrciaao csiaiica nos lcvara a dizcr. isso c o
Esiado. Mas logo advcriinos quc cssa agruaao
252
Iunana csia fazcndo algo conunal.
conquisiando ouiros ovos, fundando colnias,
fcdcrando-sc con ouiros Esiados; qucr dizcr, quc
cn ioda Iora csia sucrando o quc arccia
rincio naicrial dc sua unidadc. E o icrninus
ad qucn, c o vcrdadciro Esiado, cuja unidadc
consisic rccisancnic cn sucrar ioda unidadc
dada. Quando cssc inulso ara o nais alcn
ccssa, o Esiado auionaiicancnic sucunlc, c a
unidadc quc ja cisiia c arccia fisicancnic
cincniada raa, idiona, fronicira naiural
nao scrvc dc nada. o Esiado sc dcsagrcga, sc
discrsa, sc aioniza.
So cssa dulicidadc dc noncnios no Esiado
a unidadc quc ja c c a nais anla quc rojcia
crniic conrccndcr a csscncia do Esiado
nacional. Salido c quc ainda nao sc logrou dizcr
cn quc consisic una naao, sc danos a csic
vocalulo una accao nodcrna. O Esiado-cidadc
cra una idcia nuiio clara, quc sc via con os
olIos da cara. Mas o novo iio dc unidadc
ullica quc gcrninava cn galos c gcrnanos, a
insiraao oliica do Ocidcnic, c coisa nuiio
nais vaga c fugidia. O filologo, o Iisioriador
aiual, quc c dc scu arcaizanic, cnconira-sc anic
csic fornidavcl faio quasc iao crlco cono
Ccsar c Taciio quando con sua icrninologia
ronana qucrian dizcr o quc cran aquclcs
Esiados inciicnics, iransalinos c ulira-rcnanos,
ou lcn os csanIois. CIanan-nos civiias, gcns,
253
naiio, crcclcndo quc ncnIun dcsics noncs
coincidc con a coisa(79}. Nao sao civiias, cla
sinlcs razao dc quc nao sao cidadcs(80}. Mas
ncn scqucr calc indcfinir o icrno c aludir con
clc un icrriiorio dcliniiado. Os ovos novos
irocan con suna facilidadc dc iorrao, ou clo
ncnos anlian c rcduzcn o quc ocuavan.
Tanouco sao unidadcs cinicas gcnics,
naiioncs. Por nuiio longc quc rccorranos, os
novos Esiados aarcccn ja fornados or gruos
dc nacionalidadcs indccndcnics. Sao
conlinacs dc sangucs difcrcnics. Quc c, ois,
una naao, ja quc nao c ncn conunidadc dc
sanguc, ncn adscriao a un icrriiorio, ncn coisa
alguna dcsia ordcn?
Cono scnrc aconiccc, ianlcn ncsic caso
una ulcra sulnissao aos faios nos da a cIavc.
Quc c quc salia aos olIos quando rcassanos a
cvoluao dc qualqucr naao nodcrna" Frana,
EsanIa, AlcnanIa? Sinlcsncnic isio. o quc
cn ccria daia arccia consiiiuir a nacionalidadc
aarccc ncgado nuna daia osicrior. Princiro, a
naao arccc a irilo, c a nao-naao a irilo dc ao
lado. Dcois a naao sc conc dc duas irilos,
nais iardc c una conarca c ouco dcois c ja
iodo un condado ou ducado ou rcino". A naao c
Lcao, nas nao Casicla; dcois c Lcao c Casicla,
nas nao Aragao. cvidcnic a rcscna dc dois
rincios. un, variavcl c scnrc sucrado
irilo, conarca, ducado, rcino", con scu idiona
254
ou dialcio ; ouiro, crnancnic, quc salia
lilcrrino solrc iodos csscs liniics c osiula
cono unidadc o quc aquclc considcrava
rccisancnic cono radical coniraosiao.
Os filologos cIano assin aos quc Iojc
rcicndcn dcnoninar-sc Iisioriadorcs"
raiican o nais dclicioso irusno quando aricn
do quc agora, ncsia daia fugaz, ncsics dois ou
ircs scculos, sao as nacs do Ocidcnic c sucn
quc Vcrcingciori ou quc Cid Cancador qucrian
ja una Frana dcsic Saini-Malo a Esiraslurgo
rccisancnic ou una Sania dcsdc Finisicrrc
a Cilraliar. Esics filologos cono o ingcnuo
dranaiurgo fazcn quasc scnrc quc scus
Icrois arian ara a gucrra dos Trinia Anos.
Para nos clicar cono sc fornaran a Frana c a
EsanIa, sucn quc a Frana c a EsanIa
rccisiian cono unidadcs no fundo das alnas
franccsas c csanIolas. Cono sc cisiisscn
franccscs c csanIois originariancnic anics dc
quc a Frana c a EsanIa cisiisscn! Cono sc o
franccs c o csanIol nao fosscn sinlcsncnic
coisas quc foran fornadas cn dois nil anos dc
faina!
A vcrdadc ura c quc as nacs aiuais sao
acnas a nanifcsiaao aiual daquclc rincio
variavcl, condcnado crciua sucraao. Essc
rincio nao c agora o sanguc ncn o idiona,
osio quc a conunidadc dc sanguc c dc idiona
255
na Frana ou na EsanIa foi cfciio, c nao causa,
da unificaao csiaial; cssc rincio c agora a
fronicira naiural".
Esia lcn quc un dilonaia cnrcguc cn
sua csgrina asiuia csic concciio dc froniciras
naiurais, cono uliina raiio dc suas
arguncniacs. Mas un Iisioriador nao odc
cnirincIcirar-sc airas dclc cono sc fossc un
rcduio dcfiniiivo. Ncn c dcfiniiivo, ncn scqucr
suficicnicncnic csccfico.
Nao sc csquca qual c, rigorosancnic
roosia, a qucsiao. Traia-sc dc avcriguar quc c o
Esiado nacional o quc Iojc cosiunanos
cIanar naao , a difcrcna dc ouiros iios dc
Esiado, cono o Esiado-cidadc ou, indo ao ouiro
circno, cono o Incrio quc Augusio fundou(81}.
Sc sc qucr fornular o icna dc nodo ainda nais
claro c rcciso, diga-sc assin. Quc fora rcal
roduziu cssa convivcncia dc nilIcs dc Ioncns
sol una solcrania dc Podcr ullico quc
cIananos Frana, ou Inglaicrra, ou EsanIa, ou
Iialia, ou AlcnanIa? Nao foi a rcvia conunidadc
dc sanguc, orquc cada un dcsscs coros
colciivos csia rcgado or iorrcnics crucnias
nuiio Icicrogcncas. Nao foi ianouco a unidadc
lingusiica, orquc os ovos Iojc rcunidos cn un
Esiado falavan ou falan ainda idionas
difcrcnics. A rclaiiva Ionogcncidadc dc raa c
lngua dc quc Iojc gozan suondo quc isso
256
scja un gozo c rcsuliado da rcvia unificaao
oliica. Porianio, ncn o sanguc ncn o idiona
fazcn o Esiado nacional; clo conirario, c o
Esiado nacional qucn nivcla as difcrcnas
originarias dc glolulo vcrnclIo c son ariiculado.
E scnrc aconicccu assin. Poucas vczcs, ara
nao dizcr nunca, icra o Esiado coincidido con
una idcniidadc rcvia dc sanguc ou idiona. Ncn
a EsanIa c Iojc un Esiado nacional orquc sc
falc cn ioda cla o csanIol(82}, ncn foran
Esiados nacionais Aragao c CaialunIa orquc cn
ccrio dia, arliirariancnic cscolIido, coincidisscn
os liniics icrriioriais dc sua solcrania con os da
fala aragoncsa ou caiala. Esiaranos nais
roinos da vcrdadc sc, rcsciiando a casusiica
quc ioda rcalidadc ofcrccc, nos inclinasscnos a
csia rcsunao. ioda unidadc lingusiica quc
alarca un icrriiorio dc alguna cicnsao c quasc
ccriancnic rcciiiado dc alguna unificaao
oliica rcccdcnic(83}. O Esiado icn sido scnrc
o grandc iurginao.
Ha nuiio icno quc isio consia, c c nuiio
csiranIa a olsiinaao con quc, cnircianio, sc
crsisic cn dar nacionalidadc cono
fundancnios o sanguc c o idiona. Nisso cu vcjo
iania ingraiidao cono incongrucncia. Porquc o
franccs dcvc sua Frana aiual, c o csanIol sua
aiual EsanIa, a un rincio X, cujo inulso
consisiiu rccisancnic cn sucrar a csirciia
conunidadc dc sanguc c dc idiona. Dc soric quc
257
a Frana c a EsanIa consisiirian Iojc no
conirario do quc as iornou ossvcis.
Igual icrgivcrsaao concic-sc ao qucrcr
fundar a idcia dc naao nuna grandc figura
icrriiorial, dcscolrindo o rincio dc unidadc,
quc sanguc c idiona nao roorcionan, no
nisiicisno gcografico das froniciras naiurais".
Trocanos aqui con o ncsno crro dc oiica . O
acaso da daia aiual nosira-nos as cIanadas
nacs insialadas cn anlos iorrcs do
coniincnic ou nas ilIas adjaccnics. Dcsscs
liniics aiuais qucr fazcr-sc algo dcfiniiivo c
csiriiual. Sao, dizcn, froniciras naiurais", c
con sua naiuralidadc" significa-sc una cono
nagica rcdcicrninaao da Iisioria cla via
iclurica. Mas csic niio volaiiliza-sc
incdiaiancnic sulncicndo-o ao ncsno
raciocnio quc invalidou a conunidadc dc sanguc
c dc idiona cono fonics da naao. Tanlcn aqui,
sc rciroccdcnos alguns scculos, surrccndc-nos
a Frana c a EsanIa dissociadas cn nacs
ncnorcs, con suas incviiavcis froniciras
naiurais". A nonianIa froniciria scria ncnos
roccr quc o Pirincu ou os Alcs c larrcira
lquida ncnos caudalosa quc o Fcno, o asso dc
Calais ou o csirciio dc Cilraliar. Mas isso acnas
dcnonsira quc a naiuralidadc" das froniciras c
ncrancnic rclaiiva. Dccndc dos ncios
cconnicos c lclicos da coca.
258
A rcalidadc Iisiorica da fanosa fronicira
naiural" consisic sinlcsncnic cn scr un
csiorvo cansao do ovo A solrc o ovo D.
Porquc c un csiorvo dc convivcncia ou dc
gucrra ara A, c una dcfcsa ara D. A idcia dc
fronicira naiural" inlica, ois, ingcnuancnic,
cono nais naiural ainda quc a fronicira, a
ossililidadc da cansao c fusao iliniiada cnirc
os ovos. Pclo visio, so un olsiaculo naicrial
lIcs c un frcio. As froniciras dc onicn c dc
aniconicn nao nos arcccn Iojc fundancnios da
naao franccsa ou csanIola, clo conirario.
csiorvos quc a idcia nacional cnconirou cn scu
roccsso dc unificaao. Nao olsianic o quc,
qucrcnos airiluir un caraicr dcfiniiivo c
fundancnial s froniciras dc Iojc, acsar dc quc
os novos ncios dc irafcgo c gucrra anularan sua
cficacia cono csiorvos.
Qual icn sido cniao o acl das froniciras na
fornaao das nacionalidadcs, ja quc nao icn sido
o fundancnio osiiivo dcsias? A coisa c clara c
dc suna inoriancia ara cnicndcr a auicniica
insiraao do Esiado nacional dianic do Esiado-
cidadc. As froniciras scrviran ara consolidar cn
cada noncnio a unificaao oliica ja alcanada.
Nao foran, ois, rincio da naao, nas ao
conirario. a rincio foran csiorvo, c dcois,
una vcz alIcada, foran ncio naicrial ara
asscgurar a unidadc.
259
Pois lcn. caiancnic o ncsno acl
corrcsondc raa c lngua. Nao c a
conunidadc naiiva dc una ou ouira o quc
consiiiuiu a naao, nas ao conirario. o Esiado
nacional cnconirou-sc scnrc, cn scu afa dc
unificaao, frcnic s nuiias raas c s nuiias
lnguas, cono con ouiros ianios csiorvos.
Doninados csics cncrgicancnic, roduziu una
rclaiiva unificaao dc sangucs c idionas quc
scrviu ara consolidar a unidadc.
Nao Ia, ois, ouiro rcncdio scnao dcsfazcr a
icrgivcrsaao iradicional adccidas cla idcia dc
Esiado nacional c Ialiiuar-sc a considcrar cono
csiorvos rinarios ara a nacionalidadc
rccisancnic as ircs coisas cn quc sc acrcdiiava
consisiir. E claro quc ao dcsfazcr una
icrgivcrsaao scrci cu qucn arca concic-la
agora.
rcciso rcsolvcr-sc a rocurar o scgrcdo do
Esiado nacional cn sua cculiar insiraao cono
ial Esiado, cn sua oliica ncsna, c nao cn
rincios forasiciros dc caraicr liologico ou
gcografico.
Por quc, afinal das conias, sc acrcdiiou
ncccssario rccorrcr a raa, lngua c icrriiorio
naiivos ara conrccndcr o faio naravilIoso das
nodcrnas nacs? Pura c sinlcsncnic, orquc
ncsias acIanos una iniinidadc c solidaricdadc
260
radical dos indivduos con o Podcr ullico
dcsconIccidas no Esiado aniigo. En Aicnas c cn
Fona so uns quanios Ioncns cran o Esiado; os
dcnais cscravos, aliados, rovincianos,
colonos cran acnas sudiios. Na Inglaicrra, na
Frana, na EsanIa, ningucn foi nunca so
sudiio do Esiado, nas scnrc ariiciou dclc,
uno con clc. A forna, solrciudo jurdica, dcsia
uniao con c no Esiado, icn sido nuiio difcrcnic
confornc os icnos. Tcn Iavido grandcs
difcrcnas dc condiao social c csiaiuio cssoal,
classcs rclaiivancnic rivilcgiadas c classcs
rclaiivancnic osicrgadas; nas, sc sc inicrrcia
a rcalidadc cfciiva da siiuaao oliica cn cada
coca c sc rcvivc scu csriio, aarccc cvidcnic
quc iodo indivduo sc scniia sujciio aiivo do
Esiado, ariicic c colalorador. Naao no
scniido quc csic vocalulo cniic no Ocidcnic dc
Ia nais dc un scculo significa a uniao
Iiosiaiica" do Podcr ullico c a colciividadc or
clc rcgida.
O Esiado c scnrc, qualqucr quc scja sua
forna riniiiva, aniiga, ncdicval ou nodcrna
, o conviic quc un gruo dc Ioncns faz a
ouiros gruos Iunanos ara junios cccuiar
una cnrcsa. Esia cnrcsa, quaisqucr quc
scjan scus iraniics inicrncdiarios, consisic,
finalncnic, cn organizar ccrio iio dc vida
conun. Esiado c rojcio dc vida, rograna dc
aao ou conduia Iunanos, sao icrnos
261
inscaravcis. As difcrcnics classcs dc Esiado
nasccn das nanciras scgundo as quais o gruo
cnrcsario csialclca a colaloraao con os
ouiros. Assin, o Esiado aniigo nao accria nunca
a fundir-sc con os ouiros. Fona nanda c cduca
os iialioias c as rovncias, nas nao os clcva a
uniao consigo. Na ncsna urlc nao conscguiu a
fusao oliica dos cidadaos. Nao sc csquca quc,
duranic a Fcullica, Fona foi, a rigor, duas
Fonas. o Scnado c o ovo. A unificaao csiaial
nao assou nunca dc ncra ariiculaao cnirc os
gruos quc crnancccran cicrnos c csiranIos
uns aos ouiros. Por isso o Incrio ancaado nao
odc coniar con o airioiisno dos ouiros, c icvc
dc sc dcfcndcr cclusivancnic con scus ncios
lurocraiicos dc adninisiraao c dc gucrra.
Esia incaacidadc dc iodo gruo grcgo c
ronano ara fundir-sc con ouiros rovcn dc
causas rofundas quc nao convcn crscruiar
agora, c quc finalncnic sc rcsuncn cn una. o
Ioncn aniigo inicrrciou a colaloraao cn quc,
qucira-sc ou nao, o Esiado consisic, dc una
nancira sinlcs, clcncnial c iosca; a salcr.
cono dualidadc dc doninanics c doninados(84}. A
Fona iocava nandar c nao olcdcccr; aos dcnais,
olcdcccr c nao nandar. Dcsia soric, o Esiado sc
naicrializa no onocriun, no coro urlano quc
uns nuros dcliniian fisicancnic.
262
Mas os ovos novos irazcn una
inicrrciaao do Esiado ncnos naicrial. Sc clc c
un rojcio dc cnrcsa conun, sua rcalidadc c
urancnic dinanica. un fazcr, a conunidadc na
aiuaao. Scgundo isio, forna aric aiiva do
Esiado, c sujciio oliico, iodo aquclc quc rcsic
adcsao cnrcsa raa, sanguc, adscriao
gcografica, classc social, fican cn scgundo lano.
Nao c a conunidadc anicrior, rcicriia,
iradicional c incnorial cn suna, faial c
irrcfornavcl a quc roorciona iiulo ara a
convivcncia oliica, nas a conunidadc fuiura no
cfciivo fazcr. Nao o quc fonos onicn, nas o quc
vanos fazcr ananIa junios, nos rcunc cn
Esiado. Da a facilidadc con quc a unidadc
oliica lrinca no Ocidcnic solrc iodos os liniics
quc arisionaran o Esiado aniigo. E c quc o
curocu, rclaiivancnic ao Iono aniiquus, sc
conoria cono un Ioncn alcrio ao fuiuro, quc
vivc conscicnicncnic insialado nclc c dclc dccidc
sua conduia rcscnic.
Tcndcncia oliica ial avanara
incoravclncnic ara unificacs cada vcz nais
anlas, scn quc Iaja nada quc cn rincio a
dcicnIa. A caacidadc dc fusao c iliniiada. Nao
so dc un ovo con ouiro, nas o quc c nais
caracicrsiico ainda do Esiado nacional. a fusao
dc iodas as classcs sociais dcniro dc cada coro
oliico. Confornc crcscc a naao, icrriiorial c
cinicancnic, vai-sc fazcndo nais una a
263
colaloraao inicrior. O Esiado nacional c cn sua
raiz ncsna dcnocraiico, nun scniido nais
dccisivo quc iodas as difcrcnas nas fornas dc
govcrno.
E curioso noiar quc, ao dcfinir a naao
fundando-a nuna conunidadc dc rcicriio,
acala-sc scnrc or acciiar cono a nclIor a
fornula dc Fcnan, sinlcsncnic orquc ncla sc
ajunia ao sanguc, o idiona c as iradics conuns
un airiluio novo, c sc diz quc c un lclisciio
coiidiano". Mas, cnicndc-sc lcn o quc csia
crcssao significa? Nao odcnos dar-lIc agora
un conicudo dc signo oosio ao quc Fcnan lIc
insufla, c quc c, cnircianio, nuiio nais
vcrdadciro?

VIII

Tcr glorias conuns no assado, una voniadc
conun no rcscnic; Iavcr fciio junios grandcs
coisas, qucrcr fazcr ouiras nais; cis aqui as
condics csscnciais ara scr un ovo... No
assado, una Icrana dc glorias c rcnorsos; no
orvir, un ncsno rograna ara rcalizar... A
cisicncia dc una naao c un lclisciio
coiidiano".
264
Tal c a conIccidssina scnicna dc Fcnan.
Cono sc clica sua ccccional foriuna? Scn
duvida, cla graa da noia. Esia idcia dc quc a
naao consisic nun lclisciio coiidiano ocra
solrc nos cono una lilcraao. Sanguc, lngua c
assado conuns sao rincios csiaiicos, faiais,
rgidos, incrics; sao riscs. Sc a naao
consisiissc nisso c cn nais nada, a naao scria
una coisa siiuada s nossas cosias, con o quc
nao icranos nada quc fazcr. A naao scria algo
quc sc c, nas nao algo quc sc faz. Ncn scqucr
icria scniido dcfcndc-la quando algucn a aiaca.
Qucira-sc ou nao, a vida Iunana c consianic
ocuaao con algo fuiuro. Dcsdc o insianic aiual
nos ocuanos do quc solrcvcn, Por isso vivcr c
scnrc, scnrc, scn ausa ncn dcscanso, fazcr.
Por quc nao sc rcarou cn quc fazcr, iodo fazcr,
significa rcalizar un fuiuro? Inclusivc quando
nos cnircganos a rccordar. Fazcnos ncnoria
ncsic scgundo ara lograr algo no incdiaio, ainda
quc nao scja nais quc o razcr dc rcvivcr o
assado. Esic nodcsio razcr soliiario sc nos
arcscniou Ia ouco cono un fuiuro dcscjavcl;
or isso o fazcnos. Consic, ois. nada icn
scniido ara o Ioncn, scnao cn funao do
orvir(85}.
Sc a naao consisiissc nao nais quc cn
assado c rcscnic, ningucn sc ocuaria dc
dcfcndc-la conira un aiaquc. Os quc afirnan o
265
conirario sao Iiocriias ou ncniccaios. Mas
aconiccc quc o assado nacional rojcia
alicianics rcais ou inaginarios no fuiuro.
Parccc-nos dcscjavcl un orvir no qual nossa
naao coniinuc cisiindo. Por isso nos
nolilizanos cn sua dcfcsa; nao clo sanguc,
ncn clo idiona, ncn clo conun assado. Ao
dcfcndcr a naao dcfcndcnos nosso ananIa, nao
nosso onicn.
Isso c o quc rcvcrlcra na frasc dc Fcnan. a
naao cono ccclcnic rograna ara ananIa. O
lclisciio dccidc un fuiuro. Quc ncsic caso o
fuiuro consisia nuna crduraao do assado nao
nodifica cn nada a qucsiao; unicancnic rcvcla
quc ianlcn a dcfiniao dc Fcnan c arcaizanic.
Porianio, o Esiado nacional rcrcscniaria un
rincio csiaial nais roino ura idcia dc
Esiado quc a aniiga olis ou quc a irilo" dos
aralcs, circunscriia clo sanguc. Dc faio, a idcia
nacional conscrva nao ouco lasiro dc adscriao
ao assado, ao icrriiorio, raa; nas or isso
ncsno c surrccndcnic noiar cono ncla iriunfa o
uro rincio dc unificaao Iunana cn iorno a
un inciianic rograna dc vida. Mais. cu diria quc
cssc lasiro dc rcicriio c cssa rclaiiva liniiaao
dcniro dc rincios naicriais nao icn sido ncn
sao or conlcio csoniancos nas alnas do
Ocidcnic, nas quc roccdcn da inicrrciaao
crudiia dada clo ronaniicisno idcia dc naao.
266
Dc Iavcr cisiido na Idadc Mcdia cssc concciio
oiioccniisia dc nacionalidadc, a Inglaicrra, a
Frana, a EsanIa, a AlcnanIa, icrian ficado
incisicnics(86}. Porquc cssa inicrrciaao
confundc o quc inulsa c consiiiui una naao
con o quc ncrancnic a consolida c conscrva.
Nao c o airioiisno diga-sc dc una vcz
qucn fcz as nacs. Crcr o conirario c o irusno
a quc ja aludi c quc o rorio Fcnan adniic cn
sua fanosa dcfiniao. Sc ara quc cisia una
naao c rcciso quc un gruo dc Ioncns conic
con un assado conun, cu nc crgunio cono
cIanarcnos a cssc ncsno gruo dc Ioncns
cnquanio vivia cn rcscnic isso quc visio Iojc c
un assado. Pclo visio cra foroso quc cssa
cisicncia conun fcncccssc, assassc, ara quc
udcsscn dizcr. sonos una naao. Nao sc
advcric aqui o vcio grcnial do filosofo, do
arquivisia, sua oiica rofissional quc lIc incdc
vcr a rcalidadc quando nao c rcicriia? O filologo
c qucn ncccssiia ara scr filologo quc, anics dc
iudo, cisia un assado; nas a naao, anics dc
ossuir un assado conun, icvc dc criar cssa
conunidadc, c anics dc cria-la icvc dc sonIa-la,
dc qucrc-la, dc rojcia-la. E aic quc icnIa o
rojcio dc si ncsna ara quc a naao cisia,
ainda quc nao sc alcancc, ainda quc fracassc a
cccuao, cono aconicccu ianias vczcs.
Falaranos cn ial caso dc una naao nalograda
(or ccnlo, DorgonIa}.
267
Con os ovos do Ccniro c da Ancrica
Mcridional icn a EsanIa un assado conun,
raa conun, linguagcn conun, c, cnircianio,
nao forna con clcs una naao. Por quc? Falia so
una coisa, quc, clo visio, c a csscncial. o fuiuro
conun. A EsanIa nao soulc invcniar un
rograna dc orvir colciivo quc airassc csscs
gruos zoologicancnic afins, O lclisciio
fuiurisia foi advcrso EsanIa, c dc nada
valcran cniao os arquivos, as ncnorias, os
anicassados, a airia". Quando Ia aquilo, iudo
isso scrvc dc foras dc consolidaao; nas iao
soncnic(87}.
Vcjo, ois, no Esiado nacional una csiruiura
Iisiorica dc caraicr lclisciiario. Tudo quc alcn
disso arca scr, icn un valor iransiiorio c
canlianic, rcrcscnia o conicudo, ou a forna, ou
a consolidaao quc cn cada noncnio rcqucr o
lclisciio. Fcnan cnconirou a alavra nagica,
quc csioura dc luz. Ela nos crniic vislunlrar
caiodicancnic o scgrcdo csscncial dc una naao,
quc sc conc dcsics dois ingrcdicnics. rinciro,
un rojcio dc convivcncia ioial nuna cnrcsa
conun; scgundo, a adcsao dos Ioncns a cssc
rojcio inciiaiivo. Esia adcsao dc iodos cngcndra
a inicrna solidcz quc disiinguc o Esiado nacional
dc iodos os aniigos, nos quais a uniao sc roduz
c nanicn or rcssao cicrna do Esiado solrc os
gruos dsarcs, cnquanio aqui nascc o vigor
csiaial da cocsao csonianca c rofunda cnirc os
268
sudiios". Na rcalidadc, os sudiios sao ja o Esiado
c nao o odcn scniir isio c o novo, o
naravilIoso, da nacionalidadc cono algo
csiranIos a clcs.
Enircianio, Fcnan anula ou quasc scu
accrio, dando ao lclisciio un conicudo
rciroscciivo, quc sc rcfcrc a una naao ja fciia,
cuja crciuaao dccidc. Eu rcfcriria irocar-lIc
o signo c fazc-lo valcr ara a naao in siaiu
nasccndi. Esia c a oiica dccisiva. Porquc, cn
vcrdadc, una naao nao csia nunca fciia. Nisio
sc difcrcncia dc ouiros iios dc Esiado. A naao
csia scnrc ou fazcndo-sc ou dcsfazcndo-sc.
Tcriiun non daiur. Ou csia ganIando adcscs ou
csia crdcndo-as, confornc scu Esiado
rcrcscnic ou nao no noncnio una cnrcsa
vivaz.
Por isso o nais insiruiivo scria rcconsiruir a
scric dc cnrcsas uniiivas quc succssivancnic
inflanaran os gruos Iunanos do Ocidcnic.
Eniao vcr-sc-ia cono dclas icn vivido os
curocus, nao so no ullico, nas aic cn sua
cisicncia nais rivada; cono ircinaran" ou sc
dcsnoralizaran, na ncdida dc quc Iouvcssc ou
nao cnrcsa visia.
Ouira coisa nosiraria clarancnic cssc
csiudo. As cnrcsas csiaiais dos aniigos, or
isso quc nao inlicavan a adcsao fundcnic dos
269
gruos Iunanos solrc os quais sc icniavan, or
isso quc o Esiado roriancnic ial ficava scnrc
inscriio cn una liniiaao faial irilo ou urlc
, cran raiicancnic liniiadas. Un ovo o
crsa, o naccdnio ou o ronano odia
sulncicr unidadc dc solcrania quaisqucr
orcs do lancia. Cono a unidadc nao cra
auicniica, inicrna ncn dcfiniiiva, nao csiava
sujciia a ouiras condics scnao cficacia lclica
c adninisiraiiva do conquisiador. Mas no
Ocidcnic a unificaao nacional icvc dc scguir
una scric incoravcl dc ciaas. Dcvcria csiranIar
nais o faio dc quc na Euroa nao icnIa sido
ossvcl ncnIun incrio do iananIo quc
alcanaran o crsa, o dc Alcandrc ou o dc
Augusio.
O roccsso criador dc nacs icvc scnrc na
Euroa csic riino. Princiro noncnio. O cculiar
insiinio ocidcnial, quc faz scniir o Esiado cono
fusao dc varios ovos cn una unidadc dc
convivcncia oliica c noral, conca a aiuar
solrc os gruos nais roinos gcografica, cinica
c linguisiicancnic. Nao orquc csia roinidadc
fundc a naao, nas orquc a divcrsidadc cnirc
roinos c nais facil dc doninar. Scgundo
noncnio. Pcrodo dc consolidaao, cn quc sc
scnicn os ouiros ovos alcn do novo Esiado
cono csiranIos c nais ou ncnos ininigos. o
crodo cn quc o roccsso nacional iona un
asccio dc cclusivisno, dc fccIar-sc cn si
270
ncsno dcniro do Esiado; cn suna, o quc Iojc
dcnoninanos nacionalisno. Mas o faio c quc
cnquanio sc scnic oliiicancnic os ouiros cono
csiranIos c concorrcnics, convivc-sc cconnica,
iniclcciual c noralncnic con clcs. As gucrras
nacionalisias scrvcn ara nivclar as difcrcnas
dc iccnica c dc csriio. Os ininigos Ialiiuais vao
sc fazcndo Iisioricancnic Ionogcncos(88}. Pouco
a ouco vai sc dcsiacando no Iorizonic a
conscicncia dc quc csics ovos ininigos
cricnccn ao ncsno crculo Iunano quc o nosso
Esiado. Nao olsianic, coniinuanos
considcrando-os cono csiranIos c Iosiis.
Tcrcciro noncnio. O Esiado goza dc lcna
consolidaao. Eniao surgc a nova cnrcsa. unir-
sc aos ovos quc aic cniao cran scus ininigos.
Crcscc a convicao dc quc sao afins con o nosso
cn noral c inicrcsscs, c quc junios fornanos un
crculo nacional anic ouiros gruos nais
disianics c ainda nais csirangciros. Eis aqui
nadura a nova idcia nacional.
Un ccnlo csclarcccra o quc icnio dizcr. Soi
afirnar-sc quc cn icno do Cid cra ja a EsanIa
Sania una idcia nacional, c ara
sucrfciaao da icsc acrcsccnia-sc quc scculos
anics ja S. Isidoro falava da nac EsanIa". A
ncu vcr, isso c un crro crasso dc crscciiva
Iisiorica. No icno do Cid csiava sc concando a
urdir o Esiado Lcao-Casicla, c csia unidadc lcon-
casicla cra a idcia nacional do icno, a idcia
271
oliiicancnic cficaz. Sania, ao conirario, cra
una idcia rincialncnic crudiia; cn iodo caso,
una dc ianias idcias fccundas quc dciou
scncadas no Ocidcnic o Incrio ronano. Os
csanIois" Iavian sc acosiunado a scr
rcunidos or Fona nuna unidadc
adninisiraiiva, nuna dioccsc do Daio Incrio.
Mas csia noao gcografico-adninisiraiiva cra
ura rcccao, nao niina insiraao, c cn nodo
algun asiraao.
Por nuiia rcalidadc quc sc qucira dar a cssa
idcia no scculo XI, rcconIcccr-sc-a quc nao cIcga
scqucr ao vigor c rccisao quc ja icn ara os
grcgos do IV a idcia da Hcladc. E, nao olsianic, a
Hcladc nao foi nunca vcrdadcira idcia nacional. A
cfciiva corrcsondcncia Iisiorica scria nclIor
csia. a Hcladc foi ara os grcgos do scculo IV, c
Sania ara os csanIois" do XI c ainda do XIV,
o quc a Euroa foi ara os curocus" no scculo
XIX.
Mosira isio cono as cnrcsas dc unidadc
nacional vao cIcgando sua Iora do nodo cono
os sons cn una nclodia. A ncra afinidadc dc
onicn icra dc cscrar aic ananIa ara cnirar cn
cruao dc insiracs nacionais. Mas, or scu
iurno, c quasc ccrio quc cIcgara sua Iora.
Agora cIcga ara os curocus a sazao cn
quc a Euroa odc convcricr-sc cn idcia
272
nacional. E c nuiio ncnos uioico crcr nisso Iojc
assin cono o Iouvcra sido vaiicinar no scculo XI
a unidadc da EsanIa c da Frana. O Esiado
nacional do Ocidcnic, quanio nais ficl crnanca
a sua auicniica sulsiancia, ianio nais
dirciancnic caninIa ara sc dcurar nun
giganicsco Esiado coniincnial.

IX

Acnas as nacs do Ocidcnic rccncIcn
scu aiual crfil surgc cn iorno dclas c sol clas,
cono un fundo, a Euroa. E csia a unidadc dc
aisagcn cn quc sc vai novcr dcsdc o
Fcnascincnio, c cssa aisagcn curocia sao clas
ncsnas, quc scn advcrii-lo concan ja a
alsirair dc sua lclicosa luralidadc. Frana,
Inglaicrra, EsanIa, Iialia, AlcnanIa, clcjan
cnirc si, fornan ligas coniraosias, dcsfazcn-
nas, rcconcn-nas. Mas iudo isso, gucrra cono
az, c convivcr dc igual ara igual, o quc ncn na
az ncn na gucrra odc nunca fazcr Fona con o
ccliilcro, o galo, o lriianico c o gcrnano. A
Iisioria dcsiacou cn rinciro icrno as qucrclas
c, cn gcral, a oliica, quc c o icrrcno nais iardio
ara a csiga da unidadc; nas, cnquanio sc
laialIava nuna glcla, cn ccn sc concrciava
con o ininigo, crnuiavan-sc idcias c fornas dc
273
aric c ariigos da fc. Dir-sc-ia quc aquclc fragor dc
laialIas foi so una icla airas da qual ianio nais
icnazncnic iralalIava a acfica olicira da
az, cnircicccndo a vida das nacs Iosiis. En
cada nova gcraao, a Ionogcncidadc das alnas
sc acrcsccniava. Sc sc qucr nais caiidao c nais
cauicla, diga-sc dcsic nodo. as alnas franccsas c
inglcsas c csanIolas cran, sao c scrao iao
difcrcnics cono sc qucira; nas ossucn un
ncsno lano ou arquiiciura sicologicos c,
solrciudo, vao adquirindo un conicudo conun.
Fcligiao, cicncia, dirciio, aric, valorcs sociais c
croiicos vao scndo conuns. Ora lcn. cssas sao
as coisas csiriiuais dc quc sc vivc. A
Ionogcncidadc rcdunda, ois, naior quc sc as
alnas fosscn dc idcniico calilrc.
Sc Iojc fizcsscnos lalano dc nosso
conicudo ncnial oinics, nornas, dcscjos,
rcsuncs , noiaranos quc a naior aric dc
iudo isso nao vcn ara o franccs dc sua Frana,
ncn ara o csanIol dc sua EsanIa, nas do
fundo conun curocu. Hojc, con cfciio, csa
nuiio nais cn cada un dc nos o quc icn dc
curocu quc sua orao difcrcncial dc franccs,
csanIol, cic. Sc sc fizcssc a ccricncia
inaginaria dc sc rcduzir a vivcr urancnic con o
quc sonos, cono nacionais", c cn olra dc ncra
faniasia sc ciirassc do Ioncn ncdio franccs
iudo quc usa, cnsa, scnic, cn viriudc dc
rcccao dos ouiros ascs coniincniais, scniiria
274
icrror. Vcria quc nao lIc cra ossvcl vivcr so
disso; quc as quairo quinias arics dc scu Iavcr
niino sao lcns jaccnics curocus.
Nao sc vislunlra quc ouira coisa dc nonia
ossanos fazcr os quc cisiinos ncsic lado do
lancia sc nao c rcalizar a roncssa quc Ia
quairo scculos significa o vocalulo Euroa. So sc
oc a isso o rcjuzo das vclIas nacs", a idcia
dc naao cono assado. Agora sc vai vcr sc os
curocus sao ianlcn filIos da nulIcr dc Loi c
sc olsiinan cn fazcr Iisioria con a calca
virada ara iras. A alusao a Fona, c, cn gcral, ao
Ioncn aniigo, scrviu-nos dc adnocsiaao; c
nuiio difcil quc ccrio iio dc Ioncn alandonc a
idcia dc Esiado una vcz quc cla sc lIc
cncasquciou. Aforiunadancnic, a idcia do Esiado
nacional quc o curocu, acrcclcndo-sc dcla ou
nao, irouc ao nundo, nao c a idcia crudiia,
filologica, quc sc lIc rcdicou.
Fcsuno agora a icsc dcsic cnsaio. Sofrc Iojc
o nundo una gravc dcsnoralizaao, quc cnirc
ouiros sinionas sc nanifcsia or una
dcsaiorada rclcliao das nassas, c icn sua
origcn na dcsnoralizaao da Euroa. As causas
dcsia uliina sao nuiias. Una das rinciais, o
dcslocancnio do odcr quc ouirora ccrcia solrc
o rcsio do nundo c solrc si ncsno nosso
coniincnic. A Euroa nao csia ccria dc nandar,
275
ncn o rcsio do nundo dc scr nandado. A
solcrania Iisiorica acIa-sc cn discrsao.
Ja nao Ia lcniiudc dos icnos", orquc
isio suc un orvir claro, rcfiado, incquvoco,
cono cra o do scculo XIX. Eniao acrcdiiava-sc
salcr o quc ia aconicccr ananIa. Mas agora
alrc-sc ouira vcz o Iorizonic ara novas linIas
incogniias, osio quc nao sc salc qucn vai
nandar, cono sc vai ariicular o odcr solrc a
icrra. Qucn, isio c, quc ovo ou gruo dc ovos;
orianio, quc iio cinico; orianio, quc idcologia,
quc sisicna dc rcfcrcncias, dc nornas, dc nolas
viiais...
Nao sc salc ara quc ccniro dc graviiaao
vao ondcrar cn un fuiuro roino as coisas
Iunanas, c or isso a vida do nundo cnircga-sc
a una cscandalosa inicrinidadc. Tudo, iudo quc
Iojc sc faz cn ullico c na vida rivada aic no
niino , scn nais cccao quc algunas arics
dc algunas cicncias, c rovisional. Accriara qucn
nao sc fic dc quanio Iojc sc arcgoa, sc osicnia,
sc cnsaia c sc cnconia. Tudo isso ira con nais
cclcridadc do quc vcio. Tudo, dcsdc a nania do
csoric fsico (a nania, nao o csoric cn si} aic a
violcncia cn oliica; dcsdc a aric nova" aic os
lanIos dc sol nas ridculas raias da noda. Nada
disso icn razcs, orquc iudo isso c ura
invcnao, no nau scniido da alavra, quc a faz
cquivalcr a caricIo lcviano. Nao c criaao do
276
fundo sulsiancial da vida; nao c afa ncn nisicr
auicniico. En suna. iudo isso c viialncnic falso.
Da-sc o caso coniradiiorio dc un csiilo dc vida
quc culiiva a sinccridadc c ao ncsno icno c
una falsificaao. So Ia vcrdadc na cisicncia
quando scniinos scus aios cono
irrcvogavclncnic ncccssarios. Nao Ia Iojc
ncnIun oliico quc sinia a incviialilidadc dc
sua oliica, c quanio nais circno c scu gcsio,
ianio nais frvolo, ncnos cigido clo dcsiino.
Nao Ia nais vida con razcs rorias, nao Ia
nais vida auiocionc quc a quc sc conc dc
ccnas iniludvcis. O rcsio, o quc csia cn nossa
nao cgar ou largar ou sulsiiiuir, c
rccisancnic falsificaao da vida.
A aiual c fruio dc inicrrcgno, dc un vazio
cnirc duas organizacs do nundo Iisiorico. a
quc foi, a quc vai scr. Por isso c csscncialncnic
rovisoria. E ncn os Ioncns salcn lcn a quc
insiiiuics dc vcrdadc scrvir, ncn as nulIcrcs
quc iio dc Ioncns rcfcrcn rcalncnic.
Os curocus nao salcn vivcr sc nao sc
lanan nuna grandc cnrcsa uniiiva. Quando
csia falia, cnvilcccn-sc, afrouan, dcsconjunia-
sc-lIcs a alna. Un conco disio ofcrccc-sc Iojc a
nossos olIos. Os crculos quc aic agora sc
cIanaran nacs cIcgaran Ia un scculo ou
ouco ncnos sua naina cansao. Ja nao sc
odc fazcr nada con clcs a nao scr iransccndc-
277
los. Ja nao sao scnao assado quc sc acunula
cn iorno c dclaio do curocu, arisionando-o,
lasirando-o. Con nais lilcrdadc viial quc nunca
scniinos iodos quc o ar c irrcsiravcl dcniro dc
cada ovo, orquc c un ar confinado. Cada naao
quc anics cra a grandc ainosfcra alcria, arcjada,
iransfornou-sc cn rovncia c inicrior". Na
sucrnaao curocia quc inaginanos, a
luralidadc aiual nao odc ncn dcvc
dcsaarcccr. Enquanio o Esiado aniigo
aniquilava o difcrcncial dos ovos ou o dciava
inaiivo fora ou cn suna o conscrvava
nunificado, a idcia nacional, nais urancnic
dinanica, cigc a crnancncia aiiva dcssc lural
quc scnrc foi a vida do Ocidcnic.
Todo o nundo crcclc a urgcncia dc un
novo rincio dc vida. Mas cono scnrc
aconiccc cn criscs arclIas alguns cnsaian
salvar o noncnio or una inicnsificaao
circnada c ariificial, rccisancnic do rincio
caduco. Esic c o scniido da cruao
nacionalisia" nos anos quc corrcn. E scnrc
rciio aconicccu assin. A uliina cIana, a
nais cicnsa. O dcrradciro susiro, o nais
rofundo. A vcscra dc dcsaarcccr, as froniciras
sc Iicrcsicsian as froniciras niliiarcs c as
cconnicas.
Mas iodos csics nacionalisnos sao lccos scn
sada. Tcnic-sc rojcia-los ara o fuiuro c scniir-
278
sc-a o cIoquc. Por a nao sc sai ara lado
ncnIun. O nacionalisno c scnrc un inulso
dc dircao oosia ao rincio nacionalizador.
cclusivisia, cnquanio csic c inclusivisia. En
coca dc consolidaao icn, or sua vcz, un valor
osiiivo c c una alia norna. Mas na Euroa iudo
csia dc solra consolidado, c o nacionalisno nao c
nais quc una nania, o rcicio quc sc ofcrccc
ara iludir o dcvcr dc invcnao c dc grandcs
cnrcsas. A sinlicidadc dc ncios con quc ocra
c a caicgoria dos Ioncns quc calia rcvclan dc
solra quc c o conirario dc una criaao Iisiorica.
So a dccisao dc consiruir una grandc naao
con o gruo dos ovos coniincniais iornaria a
dar ion ulsaao da Euroa. Voliaria cla a crcr
cn si ncsna, c auionaiicancnic a cigir nuiio
dc si, a discilinar-sc.
Mas a siiuaao c nuiio nais crigosa do quc
sc odc arcciar. Vao assando os anos c corrc-
sc o risco dc quc o curocu sc Ialiiuc a csic ion
ncnor dc cisicncia quc lcva agora; acosiunc-sc
a nao nandar ncn sc nandar. En ial caso, ir-sc-
ian volaiilizando iodas as suas viriudcs c
caacidadcs sucriorcs.
Mas unidadc da Euroa ocn-sc, cono
scnrc aconicccu no roccsso dc nacionalizaao,
as classcs conscrvadoras. Isio odc irazcr ara
clas a caiasirofc, ois ao crigo gcncrico dc quc a
279
Euroa sc dcsnoralizc dcfiniiivancnic c crca
ioda a sua cncrgia Iisiorica, ajunia-sc ouiro
nuiio concrcio c inincnic. Quando o conunisno
iriunfou na Fussia nuiios acrcdiiaran quc iodo
o Ocidcnic ficaria inundado cla iorrcnic
vcrnclIa. Eu nao ariicici dc scnclIanic
rognosiico. Pclo conirario. or aquclcs anos
cscrcvi quc o conunisno russo cra una
sulsiancia inassinilavcl ara os curocus, casia
quc s iodos os csforos c fcrvorcs dc sua
Iisioria na caria Individualidadc. O icno
corrcu, c Iojc voliaran iranquilidadc os
icncrosos dc ouirora. Voliaran iranquilidadc
quando cIcga jusiancnic a coca ara quc a
crdcsscn. Porquc agora sin odc dcrranar-sc
solrc a Euroa o conunisno dc roldao c
viiorioso.
MinIa rcsunao c a scguinic. agora, cono
anics, o conicudo do crcdo conunisia russa
nao inicrcssa, nao airai, nao dcscnIa un orvir
dcscjavcl aos curocus. E nao clas razcs
iriviais quc scus aosiolos, orfiados, surdos c
scn vcracidadc, cono iodos os aosiolos, socn
vcrlificar. Os lourgcois do Ocidcnic salcn nuiio
lcn quc, ncsno scn conunisno, o Ioncn quc
vivc cclusivancnic dc suas rcndas c quc as
iransniic a scus filIos icn os dias coniados. Nao
c isso o quc inuniza a Euroa ara a fc russa,
ncn c nuiio ncnos icnor. Hojc arcccn-nos
lasianic ridculos os arliirarios suosios cn quc
280
Ia vinic anos fundava Sorcl sua iaiica da
violcncia. O lurgucs nao c covardc, cono clc cria,
c aiualncnic csia nais disosio violcncia quc
os ocrarios. Ningucn ignora quc sc iriunfou na
Fussia o lolcIcvisno, foi orquc na Fussia nao
Iavia lurgucscs(89}. O fascisno, quc c un
novincnio ciii lourgcois, rcvclou-sc cono nais
violcnio quc iodo o olrcirisno junio. Nao c, ois,
nada disso o quc incdc ao curocu cnlalar-sc
conunisiicancnic, nas una razao nuiio nais
sinlcs c rcvia. Esia. quc o curocu nao vc na
organizaao conunisia un auncnio da fclicidadc
Iunana.
Enircianio rciio , arccc-nc nuiissino
ossvcl quc nos anos roinos a Euroa sc
cniusiasnc clo lolcIcvisno. Nao or clc ncsno,
nas acsar dclc.
Inaginc-sc quc o lano quinqucnal" scguido
Icrculcancnic clo Covcrno soviciico
conscguissc suas rcviscs c a cnornc ccononia
russa ficassc nao so rcsiaurada, nas culcranic.
Qualqucr quc scja o conicudo do lolcIcvisno,
rcrcscnia un cnsaio giganicsco dc cnrcsa
Iunana. Nclc os Ioncns alraaran
rcsoluiancnic un dcsiino dc rcforna c vivcn
icnsos sol a alia discilina quc cssa fc lIcs
injcia. Sc a naicria cosnica, indocil aos
cniusiasnos do Ioncn, nao faz fracassar
gravcncnic a icniaiiva, iao so quc lIc dcic via
281
un ouco franca, scu cslcndido caraicr dc
nagnfica cnrcsa irradiara solrc o Iorizonic
coniincnial cono una ardcnic c nova
consiclaao. Sc a Euroa, cnircianio, crsisic no
ignolil rcginc vcgciaiivo dcsics anos, frouos os
ncrvos or falia dc discilina, scn rojcio dc vida
nova, cono odcria cviiar o cfciio conianinador
daqucla cnrcsa iao roccr? E nao conIcccr o
curocu cscrar quc ossa ouvir scn sc accndcr
cssa cIanada a novo fazcr quando clc nao icn
ouira landcira dc scnclIanic aliancria quc
dcsfraldar ovanic. Conianio quc sirva a algo quc
dc un scniido vida c fugir do rorio vazio
cisicncial, nao c difcil quc o curocu cngula
suas oljccs ao conunisno, c ja quc nao or
sua sulsiancia, sc sinia arrasiado or sua
aiiiudc noral.
Eu vcjo na consiruao da Euroa, cono
grandc Esiado nacional, a unica cnrcsa quc
odcria coniraor-sc viioria do lano
quinqucnal".
Os iccnicos da ccononia oliica garanicn
quc cssa viioria icn nui cscassas rolalilidadcs
dc sua aric. Mas scria dcnasiado vil quc o
aniiconunisno cscrassc iudo das dificuldadcs
naicriais cnconiradas or scu advcrsario. O
fracasso dcsic cquivalcria dcrroia univcrsal. dc
iodos c dc iudo, do Ioncn aiual. O conunisno c
una noral" ciravaganic algo assin cono
282
una noral . Nao arccc nais dcccnic c fccundo
oor a cssa noral cslava una nova noral do
Ocidcnic, a inciiaao dc un novo rograna dc
vida?
283

XV. DESEMBOCA-SE NA VERDADEIRA QUESTO

Esia c a qucsiao. a Euroa ficou scn noral.
Nao c quc o Ioncn-nassa ncnosrczc una
aniiquada cn lcncfcio dc ouira cncrgcnic, nas
quc o ccniro dc scu rcginc viial consisic
rccisancnic na asiraao a vivcr scn sujciiar-sc
a noral alguna. Nao acrcdiicis una alavra
quando ouvirdcs os jovcns falar da nova noral".
Ncgo roiundancnic quc cisia cn lugar algun do
coniincnic gruo algun infornado or un novo
ciIos quc icnIa visos dc u'a noral. Quando sc
fala da nova" nao sc faz scnao concicr una
inoralidadc nais c luscar o ncio nais cnodo
ara assar coniralando.
Por cssa razao scria una ingcnuidadc lanar
cn rosio ao Ioncn dc Iojc sua falia dc noral. A
inuiaao nao lIc causaria a ncnor inrcssao,
ou nclIor, o lisonjcaria. O inoralisno cIcgou a
scr iao laraio quc qualqucr un alardcia ccrciia-
lo.
Sc dcianos dc un lado cono sc fcz ncsic
cnsaio iodos os gruos quc significan
solrcvivcncias do assado os crisiaos, os
idcalisias", os vclIos lilcrais, cic. nao sc
acIara cnirc iodos os quc rcrcscnian a coca
aiual un so cuja aiiiudc anic a vida nao sc
284
rcduza a crcr quc icn iodos os dirciios c
ncnIuna olrigaao. indifcrcnic quc sc nascarc
dc rcacionario ou dc rcvolucionario. or aiiva ou
or assiva, ao calo dc unas ou ouiras volias,
scu csiado dc anino consisiira, dccisivancnic,
cn ignorar ioda olrigaao c scniir-sc, scn quc
clc ncsno susciic or quc sujciio dc iliniiados
dirciios.
Qualqucr sulsiancia quc caia solrc una
alna assin, dara un ncsno rcsuliado, c sc
convcricra cn rcicio ara nao sc sujciiar a
nada concrcio. Sc sc arcscnia cono rcacionario
ou aniililcral, scra ara odcr afirnar quc a
salvaao da airia, do Esiado, da dirciio a alIcar
iodas as ouiras nornas c a nassacrar o roino,
solrciudo sc o roino ossui una
crsonalidadc valiosa. Mas a ncsna coisa
aconiccc sc da ara scr rcvolucionario. scu
aarcnic cniusiasno clo ocrario nanual, o
niscravcl c a jusiia social, lIc scrvc dc disfarcc
ara odcr dcscnicndcr-sc dc ioda olrigaao
cono a coricsia, a vcracidadc, c, solrciudo, o
rcsciio ou csiinaao dos indivduos sucriorcs.
Eu sci dc nao oucos quc ingrcssaran cn un ou
ouiro ariido ocrario acnas ara conquisiar
dcniro dc si ncsnos o dirciio a dcsrczar a
inicligcncia c ouar-sc aos salanalcqucs dianic
dcla. Quanio s ouiras Didaiuras, lcn vinos
cono afagan o Ioncn-nassa, aicando quanio
arccia cnincncia.
285
Essa csquivana a ioda olrigaao clica, cn
aric, o fcnncno, cnirc ridculo c cscandaloso,
dc quc sc icnIa fciio cn nossos dias una
laiaforna da juvcniudc" cono ial. Quia nao
ofcrca nosso icno irao nais groicsco. As
cssoas, conicancnic, sc dcclaran jovcns"
orquc ouviran quc o jovcn icn nais dirciios
quc olrigacs, ja quc odc dcnorar o
cunrincnio dcsias aic as calcndas grcgas da
nadurcza. Scnrc o jovcn, cono ial, considcrou-
sc iscnio dc fazcr ou Iavcr fciio faanIas. Scnrc
vivcu dc crcdiio. Isio sc acIa na naiurcza do
Iunano. Era cono un falso dirciio, cnirc irnico
c icrno, quc os nao jovcns conccdian aos noos.
Mas c csiucfacicnic quc agora o ioncn csics
cono un dirciio cfciivo, rccisancnic ara
airiluir-sc iodos os dcnais quc cricnccn so a
qucn icnIa fciio ja alguna coisa.
Enlora arca ncniira, cIcgou a fazcr-sc da
juvcniudc una cIaniagcn. En rcalidadc,
vivcnos un icno dc cIaniagcn univcrsal quc
iona duas fornas dc csgar conlcncniario. Ia a
cIaniagcn da violcncia c a cIaniagcn do
Iunorisno. Con un ou con ouiro asira-sc
scnrc ao ncsno. quc o infcrior, quc o Ioncn
vulgar ossa scniir-sc livrc dc ioda sujciao.
Por isso nao calc cnolrcccr a crisc rcscnic
nosirando-a cono o confliio cnirc duas norais
ou civilizacs, una caduca c a ouira cn alvor. O
286
Ioncn-nassa carccc sinlcsncnic dc noral,
quc c scnrc, or csscncia, scniincnio dc
sulnissao a algo, conscicncia dc scrvio c
olrigaao. Mas ialvcz c un crro dizcr
sinlcsncnic". Porquc nao sc iraia so dc quc
csic iio dc criaiura sc dcscnicnda da noral.
Nao; nao lIc faanos iao facil a iarcfa. Da noral
nao c ossvcl dcscnicndcr-sc sinlcsncnic. O
quc con un vocalulo falio aic dc granaiica sc
cIana anoralidadc, c una coisa quc nao cisic.
Sc vocc nao qucr sulncicr-sc a ncnIuna norna,
icn, vclis nolis, dc sujciiar-sc norna dc ncgar
ioda noral, c isio nao c anoral, nas inoral. E
una noral ncgaiiva quc conscrva da ouira a
forna cn oco.
Cono sc odc acrcdiiar na anoralidadc da
vida? Scn duvida orquc ioda a culiura c a
civilizacao nodcrna lcvan a cssc convcncincnio.
Agora rccolIc a Euroa as cnosas
conscqucncias dc sua conduia csiriiual.
Enlalou-sc scn rcscrvas clo dcclivc dc una
culiura nagnfica, nas scn razcs.
Ncsic cnsaio dcscjou-sc dcscnIar ccrio iio
dc curocu, analisando solrciudo scu
conoriancnio anic a civilizaao ncsna cn quc
nasccu. Inoriava fazcr assin orquc cssc
crsonagcn nao rcrcscnia ouira civilizaao quc
luic con a aniiga, nas una sinlcs ncgaao,
ncgaao quc oculia un cfciivo arasiiisno. O
287
Ioncn-nassa csia ainda vivcndo rccisancnic
do quc ncga c ouiros consiruran ou
acunularan. Por isso nao convinIa ncsclar scu
sicograna con a grandc qucsiao. quc
insuficicncias radicais adccc a culiura curocia
nodcrna? Porquc c cvidcnic quc, cn uliina
insiancia, dclas rovcn csia forna Iunana agora
doninanic.
Mas cssa grandc qucsiao icn dc crnancccr
fora dcsias aginas, orquc c cccssiva. Olrigaria
a dcscnvolvcr con lcniiudc a douirina solrc a
vida Iunana quc, cono un coniraonio, fica
cnirclaada, insinuada, nurnurada nclas. Talvcz
ossa cn lrcvc scr caliada.
288

EPLOGO PARA INGLESES

Daqui a ouco faz un ano quc nuna
aisagcn Iolandcsa, ondc o dcsiino nc Iavia
ccnirifugado, cscrcvi o Prologo ara franccscs
rincira cdiao oular dcsic livro. Naqucla daia
concava ara a Inglaicrra una das ciaas nais
rollcnaiicas dc sua Iisioria c Iavia nuiio
oucas cssoas na Euroa quc confiasscn nas
suas viriudcs laicnics. Duranic os uliinos
icnos falIaran ianias coisas quc, or incrcia
ncnial, sc icndc a duvidar dc iudo, aic da
Inglaicrra. Dizia-sc quc cra un ovo cn
dccadcncia. Nao olsianic c ainda arrosiando
ccrios riscos dc quc nao qucro falar agora , cu
assinalava con fc rolusia a nissao curocia do
ovo inglcs, a quc iivcra duranic dois scculos c
quc cn forna sucrlaiiva csiava cIanado a
ccrccr Iojc. O quc cniao nao inaginava c quc
iao raidancnic vicsscn os faios confirnar ncu
rognosiico c a incororar ninIa cscrana.
Muiio ncnos quc sc conrazcsscn con ial
rccisao cn ajusiar-sc ao acl dcicrninadssino
quc, usando un snil Iunorsiico, airilua cu a
Inglaicrra anic o Coniincnic. A nanolra dc
sancancnio Iisiorico quc icnia a Inglaicrra,
dcsdc ja, cn scu inicrior, c oricniosa. No ncio
289
da nais airoz iorncnia, o navio inglcs iroca iodas
as suas vclas, vira dois quadranics, cingc-sc ao
vcnio c a guinada dc scu lcnc nodifica o dcsiino
do nundo. Tudo isso scn una gcsiiculaao c
nuiio alcn dc iodas as frascs, incluso das quc
acalo dc rofcrir. cvidcnic quc Ia nuiias
nanciras dc fazcr Iisioria, quasc ianias cono dc
dcsfazc-las.
Ha varias ccniurias aconiccc criodicancnic
quc os coniincniais acordan una nanIa c,
coando a calca, cclanan. Esia Inglaicrra!..."
una crcssao quc significa surrcsa,
solrcssalio c a conscicncia dc icr a sua frcnic
algo adniravcl, nas inconrccnsvcl. O ovo
inglcs c, con cfciio, o faio nais csiranIo quc Ia
no lancia. Nao nc rcfiro ao inglcs individual,
nas ao coro social, colciividadc dos inglcscs.
O csiranIo, o naravilIoso nao cricncc, ois,
ordcn sicologica, nas ordcn sociologica. E
cono a sociologia c una das discilinas solrc as
quais as cssoas icn cn iodas as arics ncnos
idcias claras, nao scria ossvcl, scn nuiias
rcaracs, dizcr or quc c csiranIa c or quc c
naravilIosa a Inglaicrra. Ainda ncnos icniar a
clicaao dc cono cIcgou a scr cssa csiranIa
coisa quc c. Enquanio sc acrcdiic quc un ovo
ossui un caraicr" rcvio c quc sua Iisioria c
una cnanaao dcsic caraicr, nao Iavcra nancira
ncn scqucr dc iniciar a convcrsaao. O caraicr
nacional", cono iudo quc c Iunano, nao c un
290
don inaio, nas una falricaao. O caraicr
nacional vai sc fazcndo c dcsfazcndo c rcfazcndo
na Iisioria. En quc csc csia vcz ciinologia, a
naao nao nascc, sc faz. una cnrcsa quc da
lcn ou nal, quc sc inicia aos un crodo dc
cnsaios, quc sc dcscnvolvc, quc sc corrigc, quc
crdc o fio" una ou varias vczcs, c icn dc voliar
a concar, ou, clo ncnos, rcaiar. O inicrcssanic
scria rccisar quais sao os airiluios
surrccndcnics, or insoliios, da vida inglcsa nos
uliinos ccn anos. Dcois viria a icniaiiva dc
nosirar cono adquiriu a Inglaicrra cssas
qualidadcs sociologicas. Insisio cn cnrcgar csia
alavra, acsar do cdanic quc c, orquc airas
dcla csia o vcrdadcirancnic csscncial c fcriil. E
rcciso ciirar da Iisioria o sicologisno, quc ja
foi afugcniado dc ouiros aconiccincnios. O
ccccional da Inglaicrra nao jaz no iio dc
indivduo Iunano quc soulc criar.
solrcnancira discuivcl quc o inglcs individual
valIa nais quc ouiras fornas dc individualidadc
aarccidas no Oricnic c no Ocidcnic. Mas ncsno
aquclc quc csiinc o nodo dc scr dos Ioncns
inglcscs acina dc iodos os dcnais, rcduz o
assunio a una qucsiao dc nais ou dc ncnos. Eu
susicnio, or ninIa vcz, quc o ccccional, quc a
originalidadc circna do ovo inglcs radica cn
sua nancira dc ionar o lado social ou colciivo da
vida Iunana, no nodo cono salc scr una
socicdadc. Nisio sin c quc sc conirac a iodos
291
os dcnais ovos c nao c qucsiao dc nais ou dc
ncnos. Talvcz, no icno roino, sc nc ofcrca
ooriunidadc ara fazcr vcr iudo quc qucro dizcr
con isio.
Fcsciio scnclIanic Inglaicrra nao nos
cinc da irriiaao anic scus dcfciios. Nao Ia ovo
quc, olIado dcsdc ouiro, nao scja insuoriavcl. E
or csic lado ialvcz sao os inglcscs, cn grau
csccial, cascranics. E c quc as viriudcs dc un
ovo, cono as dc un Ioncn, vao clcvadas, c cn
ccria nancira, consolidadas, solrc scus dcfciios c
liniiacs. Quando cIcganos a cssc ovo, o
rinciro quc vcnos sao as suas froniciras, quc,
no noral cono no fsico, sao scus liniics. O
ncrvosisno dos uliinos ncscs fcz quc quasc
iodas as nacs iivcsscn vivido cncaraiiadas cn
suas froniciras; qucr dizcr, dando un csciaculo
cagcrado dc scus nais congcniios dcfciios. Sc sc
ajunia a isso quc un dos rinciais icnas dc
disuia icn sido a EsanIa, conrccndcr-sc-a
aic quc onio Ici sofrido dc quanio na Inglaicrra,
na Frana, na Ancrica do Noric rcrcscnia
aionia, cniorccincnio, vcio c falIa. O quc nais
nc surrccndcu c a dccidida voniadc dc nao
ionar conIccincnio das coisas quc Ia na oiniao
ullica dcsscs ascs; c o quc nais falia icnIo
scniido, a rcsciio da EsanIa, icn sido alguna
aiiiudc dc graa gcncrosa, quc c, a ncu juzo, o
nais csiinavcl quc Ia no nundo. No anglo-saao
nao cn scus govcrnos, nas sin nos ascs
292
icn sc dciado circular a iniriga, a frivolidadc, a
durcza dc calca, o rcjuzo arcaico c a Iiocrisia
nova scn lIcs r un liniic. Escuiaran-sc cn
scrio as naiorcs inlccilidadcs con ianio quc
fosscn indgcnas, c, cnircncnics, icn Iavido a
radical dccisao dc nao qucrcr ouvir ncnIuna voz
csanIola caaz dc csclarcccr as coisas, ou dc
ouvi-la dcois dc dcforna-la.
Isio nc lcvou, ainda convcncido dc quc
forava un ouco a conjuniura, a arovciiar o
rinciro rcicio ara falar solrc a EsanIa c
ja a susicacia do ullico inglcs nao iolcrava
ouira coisa falar scn arcccr quc dcla falava
nas aginas iniiiuladas Quanio ao acifisno...",
acrcsccniadas a scguir. Sc c lcncvolo, o lciior
nao csqucccra o dcsiinaiario. Dirigidas a inglcscs,
rcrcscnian un csforo dc aconodaao a scus
usos. Fcnunciou-sc nclas a iodo lrilIo" c vao
cscriias cn csiilo lasianic iclwicliano,
conosio dc cauiclas c cufcnisnos.
TcnIa-sc rcscnic quc a Inglaicrra nao c un
ovo dc cscriiorcs nas dc concrcianics, dc
cngcnIciros c dc Ioncns icdosos. Soulc or
isso forjar una lngua c una clocuao cn quc sc
iraia rincialncnic dc nao dizcr o quc sc diz, dc
insinuar c ainda nais dc iludir. O inglcs nao vcio
ao nundo ara dizcr, nas, ao conirario, ara
silcnciar. Con faccs inassvcis, osios airas dc
scus cacIinlos, vclan os inglcscs alcria solrc
293
scus rorios scgrcdos ara quc nao cscac
ncnIun. Isio c una fora nagnfica, c inoria
solrcnancira csccic Iunana quc sc conscrvc
iniacio cssc icsouro c cssa cncrgia dc
iaciiurnidadc. Mas, ao ncsno icno, dificulian
cnorncncnic a inicligcncia con ouiros ovos,
solrciudo con os nossos. O Ioncn do Sul
rocndc a scr garrulo. A Crccia, quc nos
cducou, soliou nossas lnguas c nos fcz
indiscrcios a naiiviiaic. O aiicisno Iavia
iriunfado solrc o laconisno, c ara o aicnicnsc
vivcr cra falar, dizcr, csganiar-sc, dando ao vcnio
cn fornas claras c cufnicas a nais arcana
iniinidadc. Por isso divinizaran o dizcr, o logos,
ao qual airiluan nagica oicncia, c a rciorica
acalou scndo ara a civilizaao aniiga o quc icn
sido a fsica ara nos ncsics uliinos scculos. Sol
csia discilina, os ovos ronanicos forjaran
lnguas conlicadas, nas dcliciosas, dc una
sonoridadc, una lasiicidadc c un garlo
inconaravcis; lnguas fciias fora dc
alavrcados infindavcis cn agora c raa, cn
alanquc, ialcrna c icriulia. Da quc nos
sinianos sfrcgos quando, aroinando-nos
dcsics cslcndidos inglcscs, os ouvinos cniiir a
scric dc lcvcs niados disliccnics cn quc
consisic scu idiona.
O icna do cnsaio quc scguc c a
inconrccnsao nuiua cn quc caran os ovos do
Ocidcnic qucr dizcr, ovos quc convivcn dcsdc
294
sua infancia. O faio c csiucfacicnic. Porquc a
Euroa foi scnrc cono una casa da vizinIana,
ondc as fanlias nao vivcn nunca scaradas,
nas sc nisiuran a ioda Iora sua doncsiica
cisicncia. Esics ovos quc agora sc ignoran iao
gravcncnic lrincaran junios quando cran
crianas nos corrcdorcs da grandc nansao
conun. Cono udcran cIcgar a nao sc cnicndcr
iao radicalncnic? A gcncsc dc iao fcia siiuaao c
longa c conlca. Para cnunciar so un dos nil
fios quc naquclc faio sc aian, adviria-sc quc o
uso dc sc convcricrcn uns ovos cn juizcs dos
ouiros, dc sc dcsrczar c injuriar orquc sao
difcrcnics, cnfin, dc sc crniiircn crcr as nacs
Iojc odcrosas quc o csiilo ou o caraicr" dc un
ovo ncnor c alsurdo orquc c lclica ou
ccononicancnic dclil, sao fcnncnos quc, sc
nao crro, janais sc Iavian roduzido aic os
uliinos cinqucnia anos. Ao cnciclocdisia franccs
do scculo XVIII, nao olsianic sua ciulancia c
sua cscassa duciilidadc iniclcciual, acsar dc
suor-sc dono da vcrdadc alsoluia, nao sc lIc
ocorria dcsdcnIar un ovo inculio" c
dcaucrado cono a EsanIa. Quando algucn o
fazia, o cscandalo quc rovocava cra rova dc quc
o Ioncn nornal dc cniao nao via, cono un
arvcnu, nas difcrcnas dc odcrio difcrcna dc
nvcl Iunano. Pclo conirario. c o scculo das
viagcns cIcias dc curiosidadc anavcl c
razcnicira cla divcrgcncia do roino. Esic foi
295
o scniido do cosnooliiisno quc coagula no scu
uliino icro. O cosnooliiisno dc Fcrgusson,
Hcrdcr, CociIc c o oosio do aiual
inicrnacionalisno". Nuirc-sc nao da cclusao
das difcrcnas nacionais, nas, clo conirario, dc
cniusiasno or clas. Dusca a luralidadc dc
fornas viiais con visias nao sua anulaao, nas
sua inicgraao. Lcna dclc foran csias alavras
dc CociIc. So iodos os Ioncns vivcn o
Iunano". O ronaniicisno quc lIc succdcu nao c
scnao sua caliaao. O ronaniico cnanorava-sc
dos ouiros ovos rccisancnic orquc cran
ouiros, c no uso nais coiico c inconrccnsvcl
susciiava nisicrios dc grandc salcdoria. E o
caso c quc cn rincio iinIa razao. , or
ccnlo, induliiavcl quc o inglcs dc Iojc,
Icrnciizado cla conscicncia dc scu odcr
oliico, nao c nuiio caaz dc vcr o quc Ia dc
culiura rcfinada, suiilssina c dc alio alcancc
ncssa ocuaao quc a clc lIc arccc a
ccnlar dcsocuaao dc ionar sol" a quc o
casiio csanIol soi dcdicar-sc conscicnicncnic.
Elc crc, orvcniura, quc o unicancnic civilizado c
vcsiir unas lonlacIas c dar ancadas nuna
lolinIa con una vara, ocraao quc
Ialiiualncnic sc dignifica dcnoninando-a dc
golf".
O assunio c, ois, dc nuiio cso, c as
aginas quc scgucn nao fazcn ouira coisa scnao
iona-lo clo lado nais urgcnic. Essc nuiuo
296
dcsconIccincnio iornou ossvcl quc o ovo
inglcs, iao arco cn crros Iisioricos gravcs,
concicssc o giganicsco dc scu acifisno. Dc
iodas as causas quc gcraran as rcscnics
dcsgraas do nundo, a quc ialvcz odc
concrciizar-sc nais c o dcsarnancnio da
Inglaicrra. Scu gcnio oliico crniiiu-lIc ncsics
ncscs corrigir con un csforo incrvcl dc sclf-
conirol o nais circno do nal. Porvcniura icnIa
coniriludo ara quc adoic csia rcsoluao a
conscicncia da rcsonsalilidadc conirada.
Solrciudo isio sc raciocina iranquilancnic
nas aginas incdiaias, scn cccssiva rcsunao,
nas con o cniranIavcl dcscjo dc colalorar na
rcconsiiiuiao da Euroa. Dcvo advcriir ao lciior
quc iodas as noias foran acrcsccniadas agora c
suas aluscs cronologicas Iao dc scr rcfcridas ao
corrcnic ncs.
Paris, alril, 1938.
297

QUANTO AO PACIFISMO

Ha vinic anos(90} a Inglaicrra scu Covcrno c
sua oiniao ullica cnlarcaran no acifisno.
Concicnos o crro dc dcsignar con csic unico
nonc aiiiudcs nui difcrcnics, iao difcrcnics quc
na raiica vccn a scr con frcqucncia
aniagnicas. Ha, con cfciio, nuiias fornas dc
acifisno. A unica quc cnirc clas cisic dc
conun c una coisa nuiio vaga. a crcna cn quc
a gucrra c un nal c a asiraao a clinina-la
cono ncio dc iraio cnirc os Ioncns. Mas os
acifisias concan a discrcar quando dao o
asso incdiaio c inicrrogan-sc aic quc onio c
cn alsoluio ossvcl o dcsaarccincnio das
gucrras. Enfin. a divcrgcncia iorna-sc sucrlaiiva
quando sc cn a cnsar nos ncios quc cigc
una insiauraao dc az solrc csic ugnacssino
glolo icrraquco. Talvcz fossc nuiio nais uiil do
quc sc inagina un csiudo conlcio solrc as
divcrsas fornas do acifisno. Dclc cncrgiria nao
cscassa claridadc. Mas c cvidcnic quc nao nc
corrcsondc agora ncn aqui fazcr un csiudo no
qual ficaria dcfinido con ccria rccisao o cculiar
acifisno cn quc a Inglaicrra scu Covcrno c
sua oiniao ullica cnlarcou Ia vinic anos.
298
Por ouira aric, cnircianio, a rcalidadc aiual
faciliia dcsgraadancnic o assunio. un faio
dcnasiado noiorio quc cssc acifisno inglcs
fracassou. Isso qucr dizcr quc cssc acifisno foi
un crro. O fracasso foi iao grandc, iao roiundo,
quc algucn icria dirciio a rcvisar raidancnic a
qucsiao c a sc crguniar sc nao c un crro iodo
acifisno. Mas cu rcfiro agora adaiar-nc
quanio ossa ao onio dc visia inglcs, c vou
suor quc sua asiraao az do nundo cra
una ccclcnic asiraao. Mas isso sullinIa ianio
nais quanio Iouvc dc crro no rcsio, a salcr, na
arcciaao das ossililidadcs dc az quc o
nundo aiual ofcrccia c na dcicrninaao da
conduia quc Ia dc scguir qucn rcicnda scr, dc
vcrdadc, acifisia.
Ao dizcr isio nao sugiro nada quc ossa lcvar
ao dcsanino. Pclo conirario. Por quc dcsaninar?
Talvcz as duas unicas coisas a quc o Ioncn nao
icn dirciio sao a ciulancia c scu oosio, o
dcsanino. Nao Ia nunca razao suficicnic ncn
ara un ncn ara o ouiro. Dasic advcriir o
csiranIo nisicrio da condiao Iunana
consisicnic cn quc una siiuaao iao ncgaiiva c
dc dcrroia, cono c Iavcr conciido un crro, sc
convcric nagicancnic cn una nova viioria ara
o Ioncn, acnas rcconIcccndo-o. O
rcconIccincnio dc un crro c or si ncsno una
nova vcrdadc c cono una luz quc dcniro dcsic sc
accndc.
299
Conira o quc acrcdiicn os jcrcnias, iodo crro
c una roricdadc quc acrcscc nosso Iavcr. En
vcz dc cIorar solrc clc convcn arcssar-sc a
clora-lo. Para isso c rcciso quc nos rcsolvanos
a csiuda-lo a fundo, a dcscolrir scn icdadc
suas razcs c a consiruir cncrgicancnic a nova
conccao das coisas quc isio nos roorciona.
Eu suonIo quc os inglcscs sc discn ja,
scrcnancnic, nas dccididancnic, a rciificar o
cnornc crro quc duranic vinic anos icn sido scu
cculiar acifisno c a sulsiiiu-lo or ouiro
acifisno nais crsicaz.
Cono quasc scnrc aconiccc, o dcfciio naior
do acifisno inglcs c, cn gcral, dos quc sc
arcscnian cono iiiularcs do acifisno icn
sido sulcsiinar o ininigo. Esia sulcsiina lIcs
insirou un diagnosiico falso. O acifisia vc na
gucrra un dano, un crinc ou un vcio. Mas
csquccc quc, anics disso c acina disso, a gucrra
c un cnornc csforo quc os Ioncns fazcn ara
rcsolvcr ccrios confliios. A gucrra nao c un
insiinio, nas un invcnio. Os aninais a
dcsconIcccn c c dc ura insiiiuiao Iunana,
cono a cicncia c a adninisiraao. Ela lcvou a un
dos naiorcs dcscolrincnios, lasc dc ioda
civilizaao. ao dcscolrincnio da discilina. Todas
as dcnais fornas dc discilina roccdcn da
rinigcnia, quc foi a discilina niliiar. O
acifisno csia crdido c convcric-sc cn nula
300
lcaicria sc nao icn rcscnic quc a gucrra c una
gcnial c fornidavcl iccnica dc vida c ara a vida.
Cono ioda forna Iisiorica, icn a gucrra dois
asccios. o da Iora dc sua invcnao c o da Iora
dc sua sucraao. Na Iora dc sua invcnao
significou un rogrcsso incalculavcl. Hojc,
quando asiranos a sucra-la, vcnos dcla
acnas a suja csadua, scu Iorror, sua
rusiicidadc, sua insuficicncia. Do ncsno nodo,
cosiunanos, scn nais rcflcao, naldizcr da
cscravidao, nao advcriindo o naravilIoso
rogrcsso quc rcrcscniou quando foi invcniada.
Porquc anics o quc sc fazia cra naiar os
vcncidos. Foi un gcnio lcnfciior da Iunanidadc
o rinciro quc idcou, cn vcz dc naiar os
risionciros, conscrvar-lIcs a vida c arovciiar
scu lalor. Augusio Conic, quc iinIa un grandc
scniido Iunano, qucr dizcr, Iisiorico, viu ja
dcsic nodo a insiiiuiao da cscravidao
lilcriando-sc das ioliccs quc Fousscau dissc
solrc cla c a nos nos corrcsondc gcncralizar
sua advcricncia, arcndcndo a olIar iodas as
coisas Iunanas sol cssa dula crscciiva, a
salcr. o asccio quc icn ao cIcgar c o asccio
quc icn ao ir. Os ronanos, nui financnic,
cncarrcgaran duas divindadcs dc consagrar
csscs dois insianics Adcona c Alcona, o dcus
do cIcgar c o dcus dc ir.
301
Por dcsconIcccr iudo isso, quc c clcncniar, o
acifisno iornou sua iarcfa dcnasiado facil.
Pcnsou quc ara clininar a gucrra lasiava nao
fazc-la ou, cn suna, iralalIar cn quc nao sc
fizcssc. Cono via ncla acnas una ccrcsccncia
sucrflua c norlida aarccida no iraio Iunano,
crcu quc lasiava ciira-la c quc nao cra
ncccssario sulsiiiu-la. Mas o cnornc csforo quc
c a gucrra, so odc scr cviiado sc sc cnicndc or
az un csforo ainda naior, un sisicna dc
csforos conlicadssinos, c quc, cn aric,
rcqucrcn a vcniurosa inicrvcnao do gcnio. O
ouiro c uro crro. O ouiro c inicrrciar a az
cono o sinlcs vazio quc a gucrra dciaria sc
dcsaarcccssc; orianio, ignorar quc sc a gucrra
c una coisa quc sc faz, ianlcn a az c una
coisa quc inoria fazcr, quc Ia quc falricar,
ondo na faina iodas as oicncias Iunanas. A
az nao csia a", sinlcsncnic, ronia ara quc
o Ioncn a gozc. A az nao c fruio csonianco dc
ncnIuna arvorc. Nada inorianic c arcscniado
ao Ioncn; clo conirario, icn clc dc fazc-lo, dc
consiru-lo. Por isso, o iiulo nais claro dc nossa
csccic c scr Iono falcr.
Sc sc aicndc a iudo isso, nao arcccra
surrccndcnic a crcna cn quc csicvc a
Inglaicrra dc quc o nais quc odia fazcr a favor
da az cra dcsarnar, un fazcr quc sc asscnclIa
ianio a un uro oniiir? Essa crcna c
inconrccnsvcl sc nao sc advcric o crro dc
302
diagnosiico quc lIc scrvc dc lasc, a salcr. a idcia
dc quc a gucrra roccdc sinlcsncnic das
aics dos Ioncns, c quc sc sc rcrinc o
aaionancnio, o lclicisno ficara asfiiado. Para
vcr con clarcza a qucsiao faanos o quc fazia
lord Kclvin ara rcsolvcr scus rollcnas dc
fsica. consiruanos un nodclo inaginario.
Inagincnos, cniao, quc cn ccrio noncnio iodos
os Ioncns rcnunciasscn gucrra, cono a
Inglaicrra, or sua aric, icniou fazcr. Acrcdiia-
sc quc lasia isso, nais ainda, quc con isso sc
Iavia dado o nais lrcvc asso cficicnic no
scniido da az? Crandc crro! A gucrra, rciianos,
cra un ncio quc Iavian invcniado os Ioncns
ara solucionar ccrios confliios. A rcnuncia
gucrra nao surinc csics confliios. Pclo
conirario, dcia-os nais iniacios c ncnos
rcsolvidos quc nunca. A auscncia dc aics, a
voniadc acfica dc iodos os Ioncns scrian
conlciancnic incficazcs, orquc os confliios
rcclanarian soluao, c, cnquanio nao sc
invcniassc ouiro ncio, a gucrra rcaarcccria
incoravclncnic ncssc inaginario lancia
Ialiiado so or acifisias.
Nao c, ois, a voniadc dc az o quc inoria
uliinancnic no acifisno. rcciso quc csic
vocalulo dcic dc significar una loa inicnao c
rcrcscnic un sisicna dc novos ncios dc iraio
cnirc os Ioncns. Nao sc cscrc ncsia ordcn
nada fcriil cnquanio o acifisno, dc scr un
303
graiuiio c cnodo dcscjo, nao assc a scr un
difcil conjunio dc novas iccnicas.
O cnornc dano quc aquclc acifisno irouc
causa da az consisiiu cn nao dciar-nos vcr a
carcncia das iccnicas nais clcncniais, cujo
ccrccio concrcio c rcciso consiiiui isso quc,
con un vago nonc, cIananos dc az.
A az, or ccnlo, c o dirciio cono forna dc
iraio cnirc os ovos. Pois lcn. o acifisno usual
dava cono suosio quc cssc dirciio cisiia, quc
csiava a disosiao dos Ioncns c quc so as
aics dcsics c scus insiinios dc violcncia
induzian a ignora-lo. Ora lcn. isio c gravcncnic
oosio vcrdadc.
Para quc o dirciio ou un rano dclc cisia c
rcciso. 1o., quc alguns Ioncns, csccialncnic
insirados, dcsculran ccrias idcias ou rincios
dc dirciio. 2o., a roaganda c cansao dcssas
idcias dc dirciio solrc a colciividadc cn qucsiao
(cn nosso caso, clo ncnos, a colciividadc quc
fornan os ovos curocus c ancricanos,
incluindo os donnios inglcscs da Occania}. 3o.,
quc cssa cansao cIcguc dc ial nodo a scr
rcdoninanic, quc aquclas idcias dc dirciio sc
consolidcn cn forna dc oiniao ullica". Eniao,
c so cniao, odcnos falar, na lcniiudc do icrno,
dc dirciio, qucr dizcr, dc norna vigcnic. Nao
inoria quc nao Iaja lcgislador, nao inoria quc
304
nao Iaja juizcs. Sc aquclas idcias scnIorcian dc
vcrdadc as alnas, aiuarao incviiavclncnic cono
insiancias ara a conduia s quais sc odc
rccorrcr. E csia c a vcrdadcira sulsiancia do
dirciio.
Pois lcn. un dirciio rcfcrcnic s naicrias
quc originan incviiavclncnic as gucrras nao
cisic. E nao so nao cisic no scniido dc quc nao
Iaja alcanado ainda vigcncia", isio c, quc nao
sc icnIa consolidado cono norna firnc na
oiniao ullica", cono nao cisic ncn scqucr
cono idcia, cono uro icorcna inculado na
ncnic dc algun cnsador. E nao Iavcndo nada
disso, nao Iavcndo ncn cn icoria un dirciio dos
ovos, rcicndc-sc quc dcsaarcan as gucrras
cnirc clcs? Pcrniia-sc-nc quc qualifiquc dc
frvola, dc inoral, scnclIanic rcicnsao. Porquc c
inoral rcicndcr quc una coisa dcscjada sc
rcalizc nagicancnic, sinlcsncnic orquc a
dcscjanos. So c noral o dcscjo quc c
aconanIado da scvcra voniadc dc aroniar os
ncios dc sua cccuao.
Nao salcnos quais sao os dirciios
suljciivos" das nacs c nao icnos ncn indcios
dc cono scria o dirciio oljciivo" quc ossa
rcgular scus novincnios. A rolifcraao dc
irilunais inicrnacionais, dc orgaos dc arliiragcn
cnirc Esiados, quc os uliinos cinqucnia anos
rcscnciaran, conirilui a oculiar-nos a
305
indigcncia dc vcrdadciro dirciio inicrnacional quc
adcccnos. Nao dcscsiino, dc nancira
ncnIuna, a inoriancia dcssas nagisiraiuras.
Scnrc c inorianic ara o rogrcsso dc una
funao noral quc aarca naicrializada cn un
orgao csccial clarancnic visvcl. Mas a
inoriancia dcsscs irilunais inicrnacionais icn
sc rcduzido a isso aic Iojc. O dirciio quc
adninisiran c, no csscncial, o ncsno quc ja
cisiia anics dc scu csialclccincnio. Con cfciio.
sc sc assa rcvisia s naicrias julgadas or csscs
irilunais, advcric-sc quc sao as ncsnas
rcsolvidas dc Ia nuiio cla dilonacia. Nao
significan rogrcsso algun inorianic no quc c
csscncial. na criaao dc un dirciio ara a
cculiar rcalidadc quc sao as nacs.
Ncn cra lciio cscrar naior fcriilidadc ncsia
ordcn, dc una ciaa quc sc iniciou con o
Traiado dc VcrsalIcs c con a insiiiuiao da
Socicdadc das Nacs, ara so nos rcfcrirnos aos
dois naiorcs c nais rcccnics cadavcrcs.
Fcugna-nc airair a aicnao do lciior solrc
coisas falidas, naliraiadas ou cn runas. Mas c
indiscnsavcl ara coniriluir un ouco a
dcscriar o inicrcssc ara novas grandcs
cnrcsas, ara novas iarcfas consiruiivas c
saluifcras. rcciso quc nao sc volic a concicr
un crro cono foi a criaao da Socicdadc das
Nacs; cnicndc-sc, o quc concrciancnic foi c
significou csia insiiiuiao na Iora dc scu
306
nascincnio. Nao foi un crro qualqucr, cono os
Ialiiuais na difcil faina quc c a oliica. Foi un
crro quc rcclana o airiluio dc rofundo. Foi un
crro Iisiorico. O csriio" quc rocliu ara
aqucla criaao, o sisicna dc idcias filosoficas,
Iisioricas, sociologicas c jurdicas dc quc
cnanaran scu rojcio c sua figura csiava ja
Iisioricancnic norio naqucla daia, cricncia ao
assado, c longc dc anicciar o fuiuro cra ja
arcaico. E nao sc diga quc c coisa facil roclanar
isio agora. Houvc Ioncns na Euroa quc ja cniao
dcnunciaran scu incviiavcl fracasso. Una vcz
nais aconicccu o quc c quasc nornal na Iisioria,
a salcr. quc foi rcdiia. Mas, una vcz nais,
ianlcn os oliicos nao fizcran caso dcsscs
Ioncns. Eviio rccisar a quc grcnio cricncian
os rofcias. Dasic dizcr quc na fauna Iunana
rcrcscnian a csccic nais oosia ao oliico.
Scnrc scra csic qucn dcva govcrnar, c nao o
rofcia; nas inoria nuiio aos dcsiinos
Iunanos quc o oliico oua scnrc o quc o
rofcia griia ou insinua. Todas as grandcs cocas
da Iisioria nasccran da suiil colaloraao cnirc
csscs dois iios dc Ioncn. ialvcz una das
causas rofundas do aiual dcsconccrio scja quc
Ia duas gcracs os oliicos sc dcclararan
indccndcnics c cancclaran cssa colaloraao.
Mcrcc disso roduziu-sc o vcrgonIoso fcnncno
dc quc, a csia aliura da Iisioria c da civilizaao,
navcguc o nundo nais dcriva quc nunca,
307
cnircguc a una ccga nccanica. Cada vcz c ncnos
ossvcl una sa oliica scn larga anicciaao
Iisiorica, scn rofccia. Talvcz as caiasirofcs
rcscnics alran dc novo os olIos dos oliicos
ara o faio cvidcnic dc quc Ia Ioncns, os quais,
clos icnas dc quc Ialiiualncnic sc ocuan, ou
or ossuir alnas scnsvcis cono finos
rcgisiradorcs ssnicos, rccclcn anics quc os
dcnais a visiia do orvir(91}.
A Socicdadc das Nacs foi un giganicsco
aarclIo jurdico criado ara un dirciio
incisicnic. Sua vacuidadc dc jusiia cncIcu-sc
fraudulcniancnic con a scniicrna dilonacia,
quc ao disfarar-sc dc dirciio coniriluiu
univcrsal dcsnoralizaao.
Fornulc-sc o lciior qualqucr dos grandcs
confliios quc Ia aiualncnic csialclccidos cnirc
as nacs, c diga-sc a si ncsno sc cnconira cn
sua ncnic una ossvcl norna jurdica quc
crniia, scqucr icoricancnic, rcsolvc-lo. Quais
sao, or ccnlo, os dirciios dc un ovo quc
onicn iinIa vinic nilIcs dc Ioncns c Iojc icn
quarcnia ou oiicnia? Qucn icn dirciio ao csao
nao Ialiiado do nundo? Esics ccnlos, os nais
ioscos c clcncniais quc odcn scr aoniados,
cn lcn visia o caraicr ilusorio dc iodo
acifisno quc nao conccc or scr una nova
iccnica jurdica. Scn duvida, o dirciio quc aqui sc
osiula c una invcnao nuiio difcil. Sc fossc
308
facil cisiiria Ia nuiio icno. difcil,
caiancnic iao difcil cono a az, con a qual
coincidc. Mas una coca quc assisiiu ao invcnio
das gconcirias nao-cuclidianas, dc una fsica dc
quairo dincnscs c dc una nccanica do
dcsconinuo, odc, scn csanio, cnfrcniar aqucla
cnrcsa c rcsolvcr-sc a aconcic-la. En ccrio
nodo, o rollcna do novo dirciio inicrnacional
cricncc ao ncsno csiilo quc csscs rcccnics
rogrcssos douirinais. Tanlcn aqui sc iraiaria
dc lilcriar una aiividadc Iunana o dirciio
dc ccria radical liniiaao quc scnrc adcccu. O
dirciio, con cfciio, c csiaiico, c nao dclaldc scu
orgao rincial sc cIana Esiado. O Ioncn nao
conscguiu ainda clalorar una forna dc jusiia
quc nao csicja circunscriia na clausula rclus sic
sianiilus. Mas c o caso quc as coisas Iunanas
nao sao rcs sianics, nas clo conirario, coisas
Iisioricas, qucr dizcr, uro novincnio, nuiaao
crciua. O dirciio iradicional c so rcgulancnio
ara una rcalidadc araliica. E cono a rcalidadc
Iisiorica nuda criodicancnic dc nodo radical,
cIoca, scn rcncdio, con a csialilidadc do
dirciio, quc sc convcric cn una canisa dc fora.
Mas una canisa dc fora osia nun Ioncn sao
icn a viriudc dc iorna-lo louco furioso. Da
dizia cu, rcccnicncnic , cssc csiranIo asccio
aiologico quc icn a Iisioria c quc a faz arcccr
cono una luia scniicrna cnirc os araliicos c
os cilciicos. Dcniro do ovo roduzcn-sc as
309
rcvolucs, c cnirc os ovos csialan as gucrras.
O lcn quc rcicndc scr o dirciio sc convcric cn
un nal, cono ja nos cnsina a Dllia. Por quc
ionasics o dirciio cn fcl c o fruio da jusiia cn
alsinio?" (Oscas, 6, 12}.
No dirciio inicrnacional, csia incongrucncia
cnirc a csialilidadc da jusiia c a nolilidadc da
rcalidadc, quc o acifisia qucr sulncicr qucla,
cIcga a sua naina oicncia. Considcrada no
quc ao dirciio inoria, a Iisioria c, anics dc
iudo, a nudana na divisao do odcr solrc a
icrra. E cnquanio nao cisian rincios dc
jusiia quc, ao ncnos cn icoria, rcgulcn
saiisfaioriancnic cssas nudanas do odcrio,
iodo acifisno c cna dc anor crdida. Porquc sc
a rcalidadc Iisiorica c isso anic iudo, arcccra
cvidcnic quc a injuria naina scja o siaiu quo.
Nao csiranIc, ois, o fracasso da Socicdadc das
Nacs, giganicsco aarclIo consirudo ara
adninisirar o siaiu quo.
O Ioncn ncccssiia un dirciio dinanico, un
dirciio lasiico c cn novincnio, caaz dc
aconanIar a Iisioria cn sua ncianorfosc. A
dcnanda nao c corliianic, ncn uioica, ncn
scqucr nova. Ha nais dc scicnia anos, o dirciio,
ianio civil cono oliico, cvolui ncsic scniido. Por
ccnlo. quasc iodas as consiiiuics
conicnorancas rocuran scr alcrias". Enlora
o ccdicnic scja un ouco ingcnuo, convcn
310
rccorda-lo, orquc nclc sc dcclara a asiraao a
un dirciio scnovcnic. Mas, a ncu juzo, o nais
fcriil scria analisar a fundo c icniar dcfinir con
rccisao , isio c, cirair a icoria quc nclc jaz
nuda o fcnncno jurdico nais avanado quc
sc roduziu aic Iojc no lancia. a DriiisI
ConnonwcaliI of Naiions. Dir-nc-ao quc isio c
inossvcl, orquc rccisancnic cssc csiranIo
fcnncno jurdico foi forjado ncdianic csics dois
rincios. un, o fornulado or Dalfour cn 1926
con suas fanosas alavras. Nas qucsics do
Incrio c rcciso cviiar o rcfining, discussing or
dcfining. O ouiro, o rincio da nargcn c da
clasiicidadc", cnunciado or sir Ausiin
CIanlcrlain cn scu Iisiorico discurso dc 12 dc
scicnlro dc 1925. Vcjan-sc as rclacs cnirc as
difcrcnics sccs do Incrio lriianico; a unidadc
do Incrio lriianica nao csia fciia solrc una
consiiiuiao logica. Nao csia scqucr lascada
nuna Consiiiuiao. Porquc qucrcnos conscrvar a
ioda coisa una nargcn c una clasiicidadc."
Scria un crro nao vcr ncsias duas fornulas
scnao cnanacs do ooriunisno oliico. Longc
disso, crcssan nui adcquadancnic a
fornidavcl rcalidadc quc c a DriiisI
ConnonwcaliI of Naiions c a dcsignan
rccisancnic sol scu asccio jurdico. O quc nao
fazcn c dcfini-la, orquc un oliico nao vcio ao
nundo ara isso, c sc o oliico c inglcs scnic quc
dcfinir algo c quasc concicr una iraiao. Mas c
311
cvidcnic quc Ia ouiros Ioncns cuja nissao c
fazcr o quc ao oliico, c csccialncnic ao inglcs,
csia roilido. dcfinir as coisas, cnlora csias sc
arcscnicn con a rcicnsao dc scr
csscncialncnic vagas. En rincio, nao c nais
ncn ncnos difcil dcfinir o iriangulo quc a ncvoa.
Inoriaria nuiio rcduzir a concciios claros cssa
siiuaao cfciiva dc dirciio quc consisic cn uras
nargcns" c sinlcs clasiicidadcs". Porquc a
clasiicidadc c a condiao quc crniic a un
dirciio scr lasiico, c sc sc lIc airilui una
nargcn, c quc sc rcvc scu novincnio. Sc cn
vcz dc cnicndcr csics dois caracicrcs cono ncras
iluscs c cono insuficicncias dc un dirciio, as
ionanos cono rcalidadcs osiiivas, c ossvcl
quc sc alran dianic dc nos as nais fcricis
crscciivas. Provavclncnic, a consiiiuiao do
Incrio lriianico arccc-sc nuiio ao nolusco dc
rcfcrcncia" dc quc falou Einsicin, una idcia dc
quc a rincio sc julgou inicligvcl c quc c Iojc
lasc da nova nccanica.
A caacidadc ara dcscolrir a nova iccnica
dc jusiia quc aqui sc osiula csia rc-fornada
cn ioda a iradiao jurdica da Inglaicrra nais
inicnsancnic quc na dc ncnIun ouiro as. E
isso nao ccriancnic or casualidadc. A nancira
inglcsa dc vcr o dirciio nao c scnao un caso
ariicular do csiilo gcral quc caracicriza o
cnsancnio lriianico, no qual adquirc sua
crcssao nais circna c dcurada o quc ialvcz c
312
o dcsiino iniclcciual do Ocidcnic, a salcr.
inicrrciar iudo quc c incric c naicrial cono
uro dinanisno, sulsiiiuir o quc nao arccc scr
scnao coisa" jaccnic, quicia c fia or foras,
novincnios c funcs. A Inglaicrra icn sido, cn
iodas as ordcns da vida, ncwioniana. Mas nao
crcio quc scja ncccssario dcicr-nc ncsic onio.
SuonIo quc ccn vczcs sc icra fciio consiar c
icra sido dcnonsirado con suficicnic orncnor.
Pcrniia-sc-nc acnas quc, cono cncdcrnido
lciior, nanifcsic ncu dcsidcraiun dc lcr un livro
cujo icna scja csic. o ncwionisno inglcs, fora da
fsica; orianio, cn iodas as dcnais ordcns da
vida.
Sc rcsuno agora ncu raciocnio, arcccra,
crcio cu, consiiiudo or una linIa sinlcs c
clara.
Esia lcn quc o Ioncn acfico sc ocuc
dirciancnic cn cviiar csia ou aqucla gucrra; nas
o acifisno nao consisic nisso, nas cn consiruir
a ouira forna dc convivcncia Iunana quc c a
az. Isio significa a invcnao c ccrccio dc ioda
una scric dc novas iccnicas. A rincira dclas c
una nova iccnica jurdica quc conccc or
dcscolrir rincios dc cquidadc rcfcrcnics s
nudanas da divisao do odcr solrc a icrra.
Mas a idcia dc un novo dirciio nao c ainda
un dirciio. Nao csqucanos quc o dirciio sc
313
conc dc nuiias coisas nais quc una idcia. or
ccnlo, fornan aric dclc os lccs dos
gcndarncs ou scus succdancos. iccnica do
uro cnsancnio jurdico dcvcn aconanIar
nuiias ouiras iccnicas ainda nais conlicadas.
Dcsgraadancnic, o rorio nonc dc dirciio
inicrnacional csiorva una clara visao do quc
scria cn sua lcna rcalidadc un dirciio das
nacs. Porquc o dirciio nos arcccria scr un
fcnncno quc aconiccc dcniro das socicdadcs, c
o cIanado inicrnacional" nos convida, clo
conirario, a inaginar un dirciio quc aconiccc
cnirc clas; qucr dizcr, nun vazio social. Ncssc
vazio social as nacs sc rcunirian, c ncdianic
un acio criarian una socicdadc nova, quc
scria, or nagica viriudc dos vocalulos, a
Socicdadc das Nacs. Mas isso iudo icn o ar dc
un calcnlour(92}, Una socicdadc consiiiuda
ncdianic un acio so c socicdadc no scniido quc
csic vocalulo icn ara o dirciio civil, isio c, una
associaao. Mas una associaao nao odc cisiir
cono rcalidadc jurdica sc nao surgc solrc una
arca ondc rcviancnic icn vigcncia ccrio dirciio
civil. Ouira coisa sao uras faniasnagorias. Essa
arca ondc a socicdadc ajusiada surgc c ouira
socicdadc rccisicnic, quc nao c olra dc
ncnIun acio, nas c o rcsuliado dc una
convivcncia invcicrada. Esia auicniica socicdadc
c nao associaao so sc arccc ouira no nonc.
Da o calcnlour.
314
Scn quc cu rcicnda rcsolvcr agora con
aiiiudc dognaiica, dc assagcn c avoadancnic,
as qucsics nais inirincadas da filosofia do
dirciio c da sociologia, aircvo-nc a insinuar quc
caninIa scguro qucn cija, quando algucn lIc
falc dc un faio jurdico, quc lIc indiquc a
socicdadc oriadora dcssc dirciio c rcvia a clc.
No vazio social nao Ia ncn nascc dirciio. Esic
rcqucr cono sulsiraio una unidadc dc
convivcncia Iunana, ial cono o uso c o cosiunc,
dos quais o dirciio c irnao ncnor, nas nais
cncrgico. A ial onio c assin, quc nao cisic
siniona nais scguro ara dcscolrir a cisicncia
dc una auicniica socicdadc quc a cisicncia dc
un faio jurdico. Turva a cvidcncia disio a
confusao Ialiiual quc adcccnos ao crcr quc
ioda auicniica socicdadc icn forosancnic dc
ossuir un Esiado auicniico. Mas c lcn claro
quc o aarclIo csiaial nao sc roduz dcniro dc
una socicdadc, nas nun csiadio nuiio avanado
dc sua cvoluao. Talvcz o Esiado roorciona ao
dirciio ccrias crfcics, nas c ncccssario
cnunciar anic lciiorcs inglcscs quc o dirciio cisic
scn o Esiado c sua aiividadc csiaiuiaria.
Quando falanos das nacs icndcnos a
rcrcscnia-las cono socicdadcs scaradas c
fccIadas cn si ncsnas. Mas isio c una
alsiraao quc dcia dc fora o nais inorianic da
rcalidadc. Scn duvida, a convivcncia ou iraio dos
inglcscs cnirc si c nuiio nais inicnsa quc, or
315
ccnlo, a convivcncia cnirc os Ioncns da
Inglaicrra c os Ioncns da AlcnanIa ou da
Frana. Mas c cvidcnic quc cisic una
convivcncia gcral dos curocus cnirc si, c,
orianio, quc a Euroa c una socicdadc, vclIa dc
nuiios scculos c quc icn una Iisioria roria
cono ossa ic-la cada naao ariicular. Esia
socicdadc gcral ossui un grau ou ndicc dc
socializaao ncnos clcvado quc o alcanado
dcsdc o scculo XVI clas socicdadcs ariicularcs
cIanadas nacs curocias. Diga-sc, ois, quc a
Euroa c una socicdadc nais icnuc quc a
Inglaicrra ou quc a Frana, nas nao sc ignorc
scu cfciivo caraicr dc socicdadc. A coisa inoria
sucrlaiivancnic, orquc as unicas
ossililidadcs dc az quc cisicn dccndcn dc
quc cisia ou nao cfciivancnic una socicdadc
curocia. Sc a Euroa c so una luralidadc dc
nacs, odcn os acficos dcscdir-sc
raidancnic dc suas cscranas(93}. Enirc
socicdadcs indccndcnics nao odc cisiir
vcrdadcira az. O quc cosiunanos cIanar assin
nao c nais do quc un csiado dc gucrra nnina
ou laicnic.
Cono os fcnncnos cororais sao o idiona c
o Iicroglifo, ncrcc ao qual cnsanos as
rcalidadcs norais, nao c rcciso dizcr o dano quc
cngcndra una crrnca inagcn visual convcriida
cn Ialiio dc nossa ncnic. Por csia razao
ccnsuro cssa figura da Euroa cn quc csia
316
aarccc consiiiuda or una nuliidao dc csfcras
as nacs quc so nanicn alguns coniaios
cicrnos. Esia nciafora dc jogador dc lilIar
dcvcria dcscscrar ao lon acifisia, orquc,
cono o lilIar, nao nos roncic nais
cvcniualidadc quc a caranlola". Corrijano-la,
ois. En vcz dc nos afigurarnos as nacs
curocias cono una scric dc socicdadcs livrcs,
inagincnos una socicdadc unica a Euroa ,
dcniro da qual sc roduziran grunos ou nuclcos
dc condcnsaao nais inicnsa. Esia figura
corrcsondc nuiio nais aroinadancnic quc a
ouira ao quc, con cfciio, foi a convivcncia
ocidcnial. Nao sc iraia con isso dc dcscnIar un
idcal, nas dc dar crcssao grafica ao quc
rcalncnic foi dcsdc a sua iniciaao, aos a noric
do crodo ronano, cssa convivcncia(94}.
A convivcncia, iao soncnic, nao significa
socicdadc, vivcr cn socicdadc ou fornar aric dc
una socicdadc. Convivcncia inlica so rclacs
cnirc indivduos. Mas nao odc Iavcr convivcncia
duradoura c csiavcl scn quc sc roduza
auionaiicancnic o fcnncno social or
ccclcncia, quc sao os usos usos iniclcciuais
ou oiniao ullica", usos dc iccnica viial ou
cosiuncs", usos quc dirigcn a conduia ou
noral", usos quc a incran ou dirciio" . O
caraicr gcral do uso consisic cn scr una norna
do conoriancnio iniclcciual, scniincnial ou
fsico quc sc inc aos indivduos, quciran ou
317
nao quciran. O indivduo odcra, or sua conia c
risco, rcsisiir ao uso; nas rccisancnic csic
csforo dc rcsisicncia dcnonsira nclIor quc
nada a rcalidadc coaciiva do uso, o quc
cIanarcnos sua vigcncia". Pois lcn. una
socicdadc c un conjunio dc indivduos quc
nuiuancnic sc salcn sulnciidos vigcncia dc
ccrias oinics c avaliacs. Scgundo isio, nao Ia
socicdadc scn a vigcncia cfciiva dc ccria
conccao do nundo, a qual aiua cono una
uliina insiancia a quc sc odc rccorrcr cn casos
dc confliio.
A Euroa icn sido scnrc un anliio social
uniiario, scn froniciras alsoluias ncn
dcsconiinuidadcs, orquc janais faliou cssc
fundo ou icsouro dc vigcncias colciivas"
conviccs conuns c ialuas dc valorcs
doiadas dcssa fora coaciiva iao csiranIa cn quc
consisic o social". Nao scria nada cagcrado
dizcr quc a socicdadc curocia cisic anics quc
as nacs curocias, c quc csias nasccran c sc
dcscnvolvcran no rcgao naicrnal daqucla. Os
inglcscs odcn vcr isio con alguna clarcza no
livro do Dawson. TIc Maling of Euroc.
Iniroduciion io iIc Hisiory of Eurocan Sociciy.
Enircianio, o livro dc Dawson c insuficicnic.
Esia cscriio or una ncnic alcria c agil, nas quc
nao sc lilcrou dc nodo conlcio do arscnal dc
concciios iradicionais na Iisioriografia, concciios
318
nais ou ncnos nclodranaiicos c niicos quc
oculian, cn vcz dc rcvclar, as rcalidadcs
Iisioricas. Poucas coisas coniriluirian a
aaziguar o Iorizonic cono una Iisioria da
socicdadc curocia, cnicndida cono acalo dc
aoniar; una Iisioria rcalisia, scn idcalizacs".
Mas csic assunio nunca foi visio, orquc as
fornas iradicionais da oiica Iisiorica iaavan
csia rcalidadc uniiaria quc cIanci, scnsu siricio,
socicdadc curocia" c a sulaniavan or un
lural as nacs , cono, or ccnlo,
aarccc no iiulo dc Fanlc. Hisioria dos ovos
gcrnanicos c ronanicos. A vcrdadc c quc csscs
ovos cn lural fluiuan cono ludics dcniro do
unico csao social quc c a Euroa. nclc sc
novcn, vivcn c sao". A Iisioria quc cu osiulo
nos coniaria as vicissiiudcs dcssc csao
Iunano c nos faria vcr cono scu ndicc dc
socializaao variou; cono, cn ocasics, dcsccu
gravcncnic fazcndo icncr a cisao radical da
Euroa c, solrciudo, cono a dosc dc az cn cada
coca csicvc na razao dircia dcssc ndicc. Esic
uliino asccio c o quc nais nos inoria ara as
aflics aiuais.
A rcalidadc Iisiorica ou, nais vulgarncnic
diio, o quc succdc no nundo Iunano, nao c un
anonioado dc faios solios, nas quc ossui una
csiriia anaionia c una clara csiruiura. Mais.
ialvcz c o unico no Univcrso quc icn or si
ncsno csiruiura, organizaao. Tudo o nais or
319
ccnlo, os fcnncnos fsicos carccc dcla. Sao
faios solios aos quais o fsico icn quc invcniar
una csiruiura inaginaria. Mas cssa anaionia da
rcalidadc Iisiorica ncccssiia scr csiudada. Os
cdiioriais dos jornais c os discursos dc ninisiros
c dcnagogos nao nos dao noicia dcla. Quando a
csiudanos lcn, c ossvcl diagnosiicar con ccria
rccisao o lugar ou csiraio do coro Iisiorico
ondc a cnfcrnidadc radica. Havia no nundo una
anlssina c oicnic socicdadc a socicdadc
curocia . A foro dc socicdadc, csiava
consiiiuda or una ordcn lasica dcvido
cficicncia dc ccrias insiancias uliinas o crcdo
iniclcciual c noral da Euroa . Esia ordcn quc,
or laio dc iodas as suas sucrficiais
dcsordcns, aiuava nas canadas rofundas do
Ocidcnic, irradiaran duranic gcracs solrc o
rcsio do lancia, c s nclc, cn naior ou ncnor
cscala, ioda a ordcn dc quc cssc rcsio cra caaz.
Pois lcn. nada Iojc dcvcria inoriar ianio
ao acifisia cono avcriguar quc c o quc aconiccc
ncssas canadas rofundas do coro ocidcnial,
qual c scu ndicc aiual dc socializaao, or quc sc
volaiilizou o sisicna iradicional dc vigcncias
colciivas", c sc, a dcsciio das aarcncias,
conscrva alguna dcsias laicnic vivacidadc.
Porquc o dirciio c ocraao csonianca da
socicdadc, nas a socicdadc c convivcncia sol
insiancias. Podcria aconicccr quc Iojc cn dia
faliasscn cssas insiancias cn una roorao
320
scn ccnlo, ao longo dc ioda a Iisioria
curocia. Ncsic caso a cnfcrnidadc scria a nais
gravc quc sofrcu o Ocidcnic dcsdc Dioclcciano ou
os Scvcros. Isso nao qucr dizcr quc scja
incuravcl; qucr so dizcr quc fora ncccssario
cIanar ncdicos oiinos c nao qualqucr
iranscunic. Qucr dizcr, solrciudo, quc nao sc
odc cscrar rcncdio algun da Socicdadc das
Nacs, confornc foi c coniinua scndo, insiiiuio
anii-Iisiorico quc un naldizcnic odcria suor
invcniado cn un clulc cujos ncnlros rinciais
fosscn M. Piclwicl, M. Honais c congcncrcs.
O anicrior diagnosiico, indccndcnic dc quc
scja accriado ou crrnco, arcccra alsiruso. E o
c, con cfciio. Eu o lancnio, nas nao csia cn
nin cviia-lo. Tanlcn os diagnosiicos nais
rigorosos da ncdicina aiual sao alsirusos. Quc
rofano, ao lcr un fino canc dc sanguc, vc ali
dcfinida una icrrvcl cnfcrnidadc? Esforcci-nc
scnrc cn conlaicr o csoicrisno, quc c or si
un dos nalcs do nosso icno. Mas nao forjcnos
iluscs. Ha un scculo, or causas rofundas, c,
cn aric, rcsciiavcis, as cicncias dcrivan
irrcsisiivclncnic cn dircao csoicrica. una das
nuiias coisas cuja gravc inoriancia os oliicos
nao soulcran vcr, cnlora acIacados do vcio
oosio, quc c un cccssivo coicrisno. Por
cnquanio nao Ia scnao acciiar a siiuaao c
rcconIcccr quc o conIccincnio disianciou-sc
radicalncnic das convcrsacs dc lccr-iallc.
321
A Euroa csia Iojc dissocializada, ou, o quc c
o ncsno, falian rincios dc convivcncia quc
scjan vigcnics c a quc caila rccorrcr. Una aric
da Euroa csfora-sc cn fazcr iriunfar uns
rincios quc considcra novos", a ouira csfora-
sc cn dcfcndcr os iradicionais. Ora lcn, csia c a
nclIor rova dc quc ncn uns ncn os ouiros sao
vigcnics c crdcran ou nao alcanaran a viriudc
dc insiancias. Quando una oiniao ou norna
cIcgou a scr dc vcrdadc vigcncia colciiva", nao
rccclc scu vigor do csforo scnao in-la ou
susicnia-la cnrcgan gruos dcicrninados
dcniro da socicdadc. Pclo conirario. iodo gruo
dcicrninado rocura sua naina forialcza
rcclanando ara si cssas vigcncias. No noncnio
cn quc c rcciso luiar cn rol dc un rincio,
qucr dizcr quc csic nao c ainda ou dciou dc scr
vigcnic. Vicc-vcrsa, quando c con lcniiudc
vigcnic, Ia soncnic quc usa-lo, rcfcrir-sc a clc,
anarar-sc nclc, cono sc faz con a lci dc
gravidadc. As vigcncias ocran scu nagico
influo scn olcnica ncn agiiaao, quicias c
jaccnics no fundo das alnas, s vczcs scn quc
csias sc acrcclan dc quc csiao doninadas or
clas, c s vczcs crcndo inclusivc quc conlaicn
conira clas. O fcnncno c surrccndcnic, nas c
inqucsiionavcl c consiiiui o faio fundancnial da
socicdadc. As vigcncias sao o auicniico odcr
social, annino, incssoal, indccndcnic dc iodo
gruo ou indivduo dcicrninado.
322
Mas, invcrsancnic, quando una idcia crdcu
cssc caraicr dc insiancia colciiva, roduz una
inrcssao cnirc cnica c inquicianic vcr quc
algucn considcra suficicnic aludir a cla ara sc
scniir jusiificado ou forialccido. Ora lcn. isio
aconiccc ainda Iojc, con cccssiva frcqucncia, na
Inglaicrra c na Ancrica do Noric(95}. Ao advcrii-lo,
ficanos crlcos. Esia conduia significa crro, ou
una ficao dclilcrada? inoccncia ou c iaiica?
Nao salcnos a quc nos aicr, orquc no Ioncn
anglo-saao a funao dc sc crcssar, dc dizcr",
ialvcz rcrcscnic un acl difcrcnic quc nos
dcnais ovos curocus. Mas, scja un ou ouiro o
scniido dcssc conoriancnio, icno quc scja
funcsio ara o acifisno. Mais ainda, icria dc vcr
sc nao foi un dos faiorcs quc coniriluran ao
dcsrcsigio das vigcncias curocias o cculiar
uso quc dclas icn fciio a Inglaicrra. A qucsiao
dcvcra algun dia scr csiudada a fundo, nas nao
agora ncn or nin(96}.
Isso c quc o acifisia rccisa conrccndcr, dc
quc sc cnconira cn un nundo ondc falia ou csia
nuiio dcliliiado o rcquisiio rincial ara a
organizaao da az. No iraio dc uns ovos con
ouiros nao calc rccorrcr a insiancias sucriorcs,
orquc nao as Ia. A ainosfcra dc socialilidadc
cn quc fluiuavan c quc, inicrosia, cono un
cicr lcncfico cnirc clcs, lIcs crniia conunicar
suavcncnic, aniquilou-sc. Fican, ois, scarados
c frcnic a frcnic. Enquanio, Ia irinia anos, as
323
froniciras cran ara o viajor ouco nais quc
coluros inaginarios, iodos vinos cono ian
raidancnic cndurcccndo-sc, convcricndo-sc cn
naicria cornca, quc anulava a orosidadc das
nacs c as iornava Icrnciicas. A ura vcrdadc c
quc, Ia anos, a Euroa sc cnconira cn csiado dc
gucrra, cn un csiado dc gucrra
sulsiancialncnic nais radical quc cn iodo o scu
assado. E a origcn quc airilui a csia siiuaao
arccc-nc confirnado clo faio dc quc nao
soncnic cisic una gucrra viriual cnirc os ovos,
nas dcniro dc cada ovo Ia, dcclarada ou
rcarando-sc, una gravc discordia. frvolo
inicrrciar os rcgincs auioriiarios do dia cono
cngcndrados clo caricIo ou cla iniriga. Dcn
claro csia quc sao nanifcsiacs iniludvcis do
csiado dc gucrra civil cn quc quasc iodos os
ascs sc cnconiran Iojc. Agora sc vc cono a
cocsao inicrna dc cada naao sc nuiria cn loa
aric das vigcncias colciivas curocias.
Esia dcliliiaao suliianca da conunidadc
cnirc os ovos do Ocidcnic cquivalc a un cnornc
disianciancnio noral. O iraio cnirc clcs c
dificlino. Os rincios conuns consiiiuan una
csccic dc linguagcn quc lIcs crniiia cnicndcr-
sc. Nao cra, ois, iao ncccssario quc cada ovo
conIcccssc lcn a singulaiin a cada un dos
dcnais. Mas con isio frisanos a linIa dc nossas
considcracs iniciais.
324
Porquc cssc disianciancnio noral sc
conlica crigosancnic con ouiro fcnncno
oosio, quc c o quc insirou dc nodo concrcio
iodo csic ariigo. Fcfiro-nc a un giganicsco faio,
cujas caracicrsiicas convcn rccisar un ouco.
Ha quasc ncio scculo fala-sc dc quc os novos
ncios dc conunicaao dcslocancnio dc
cssoas, iransfcrcncia dc roduios c iransnissao
dc noicias aroinaran os ovos c unificaran
a vida no lancia. Mas cono scnrc aconiccc,
cssa oiniao cra un cagcro. Quasc scnrc as
coisas Iunanas concan or scr lcndas, c so
nais iardc sc convcricn cn rcalidadcs. Ncsic
caso, csia visio clarancnic Iojc quc sc iraiava so
dc una cniusiasia anicciaao. Alguns dos ncios
quc Iavian dc iornar cfciiva cssa aroinaao
cisiian ja cn rincio vaorcs, fcrrocarris,
iclcgrafo, iclcfonc . Mas ncn sc Iavia ainda
acrfcioado sua invcnao ncn sc Iavian osio
anlancnic cn scrvio, ncn scqucr sc Iavian
invcniado os nais dccisivos, cono sao o noior a
closao c a radio-conunicaao. O scculo XIX,
cnocionado anic as rinciras grandcs conquisias
da iccnica cicnifica, arcssou-sc a cniiir
iorrcnics dc rciorica solrc os avanos", o
rogrcsso naicrial", cic. Dc ial soric quc, afinal,
as alnas concaran a sc cansar dcsscs lugarcs
conuns, cnlora os acciiasscn cono vcrdicos,
isio c, ainda quc Iavian cIcgado a crsuadir-sc
dc quc o scculo XIX Iavia, con cfciio, rcalizado ja
325
o quc aqucla frascologia roclanava. Isio
ocasionou un curioso crro dc oiica Iisiorica quc
incdc a conrccnsao dc nuiios confliios aiuais.
Convcncido o Ioncn ncdio dc quc a ccniuria
anicrior cra a quc Iavia dado cunc aos grandcs
cnrccndincnios, nao sc acrcclcu dc quc a
coca scn ar dos invcnios iccnicos c dc sua
rcalizaao foran os uliinos quarcnia anos. O
nuncro c inoriancia dos dcscolrincnios, c o
riino dc scu cfciivo cnrcgo ncssa lrcvssina
ciaa, sucra cn nuiio iodo o rcicriio Iunano
ionado cn conjunio. Qucr dizcr, quc a cfciiva
iransfornaao iccnica do nundo c un faio
rcccnissino, c quc cssa nudana csia
roduzindo agora agora c nao dc Ia un scculo
suas conscqucncias radicais(97}. E isso cn
iodas as ordcns. Nao oucos dos rofundos
dcsajusics na ccononia aiual advcn da suliia
nudana quc causaran na roduao csics
invcnios, nudana qual nao icvc icno dc sc
adaiar o organisno cconnico. Quc una so
falrica scja caaz dc roduzir iodas as lanadas
clciricas ou iodos os saaios dc quc ncccssiia
ncio coniincnic c un faio dcnasiado aforiunado
ara nao scr, cnircianio, nonsiruoso. Isso
ncsno aconicccu con as conunicacs. Scn
iardana c dc vcrdadc, ncsics uliinos anos
rccclc cada ovo, a icno c Iora, ial quaniidadc
dc noicias c iao rcccnics solrc o quc sc assa
nos ouiros, quc rovocou nclc a ilusao dc quc,
326
con cfciio, csia cn os ouiros ovos ou cn sua
alsoluia incdiaao. Diio dc ouiro nodo. ara os
cfciios da vida ullica univcrsal, o iananIo do
nundo suliiancnic sc coniraiu, rcduziu-sc. Os
ovos sc cnconiran dc inroviso dinanicancnic
nais roinos. E isio aconiccc rccisancnic na
Iora cn quc os ovos curocus nais sc
disianciaran noralncnic.
Nao advcric o lciior, dc sociao, o crigoso dc
scnclIanic conjuniura? Salido c quc o scr
Iunano nao odc, scn nais ncn ncnos,
aroinar-sc a ouiro scr Iunano. Cono vinos
dc una das cocas Iisioricas cn quc a
aroinaao cra aarcnicncnic nais facil,
icndcnos a csqucccr quc scnrc foran nisicr
grandcs rccaucs ara aroinar-sc dcssa fcra
con vclcidadcs dc arcanjo quc cosiuna scr o
Ioncn. Por isso corrc ao longo dc ioda a Iisioria
a cvoluao da iccnica da aroinaao, cuja aric
nais noioria c visvcl c a saudaao. Talvcz, con
ccrias rcscrvas, udcssc dizcr-sc quc as fornas
da saudaao sao funao da dcnsidadc dc
ovoaao, orianio, da disiancia nornal a quc
csiao uns Ioncns dos ouiros. No Saara cada
iuarcguc ossui un raio csacial quc alcana
lasianics nilIas. A saudaao do iuarcguc
conca a ccn jardas c dura ircs quarios dc Iora.
Na CIina c no Jaao, ovos ululanics, ondc os
Ioncns vivcn, or assin dizcr, cnilIados, nariz
conira nariz, cn conacio forniguciro, a
327
saudaao c o iraio conlicaran-sc na nais suiil
c conlca iccnica dc coricsia; iao rcfinada, quc
ao circno oricnial lIc roduz o curocu a
inrcssao dc scr un grossciro c insolcnic, con
qucn, a rigor, so o conlaic c ossvcl. Ncssa
roinidadc sucrlaiiva iudo c fcridor c crigoso.
aic os rononcs cssoais sc convcricn cn
incriincncias. Por isso o jaoncs cIcgou a
cclui-los dc scu idiona, c cn vcz dc iu" dira
algo assin cono a naravilIa rcscnic", c cn
lugar dc cu" fara un salanalcquc c dira a
niscria quc Ia aqui".
Sc una sinlcs nudana da disiancia cnirc
dois Ioncns conoria scnclIanics riscos,
inagincn-sc os crigos quc cngcndra sua suliia
aroinaao cnirc os ovos, solrcvinda nos
uliinos quinzc ou vinic anos. Eu crcio quc nao sc
rcarou dcvidancnic ncsic novo faior c quc urgc
rcsiar-lIc aicnao.
Tcn sc falado nuiio csics ncscs da
inicrvcnao ou nao-inicrvcnao dc uns Esiados
na vida dc ouiros ascs. Mas nao sc falou, ao
ncnos con suficicnic cnfasc, da inicrvcnao quc
ccrcc Iojc dc faio a oiniao dc unas nacs na
vida dc ouiras, s vczcs nui rcnoias. E csia c
Iojc, a ncu juzo, nuiio nais gravc quc aqucla.
Porquc o Esiado c, afinal das conias, un orgao
rclaiivancnic racionalizado" dcniro dc cada
socicdadc. Suas aiuacs sao dclilcradas c
328
dosificadas cla voniadc dos indivduos
dcicrninados os Ioncns oliicos , aos quais
nao odc faliar un nnino dc rcflcao c scniido
dc rcsonsalilidadc. Mas a oiniao dc iodo un
ovo ou dc grandcs gruos sociais c un odcr
clcncniar, irrcflcivo c irrcsonsavcl, quc
adcnais ofcrccc, indcfcso, sua incrcia ao influo
dc iodas as inirigas. Isso nao olsianic, a oiniao
ullica scnsu siricio dc un as, quando oina
solrc a vida dc scu rorio as icn scnrc
razao" no scniido dc quc nunca c incongrucnic
con as rcalidadcs quc ajuza. A causa disso c
olvia. As rcalidadcs quc ajuza sao o quc
cfciivancnic assou o ncsno sujciio quc as
ajuza. O ovo inglcs, ao oinar solrc as grandcs
qucsics quc afcian sua naao, oina solrc faios
quc lIc aconicccran, quc ccrincniou cn sua
roria carnc c cn sua roria alna, quc vivcu c,
cn suna, sao clc ncsno. Cono vai, no csscncial,
cquivocar-sc? A inicrrciaao douirinal dcsscs
faios odcra dar ooriunidadc s naiorcs
divcrgcncias icoricas, c csias susciiar oinics
ariidisias susicniadas or gruos ariicularcs;
nas, or laio dcssas discrcancias icoricas", os
faios insofisiicavcis, gozados ou sofridos cla
naao, rcciiian ncsia una vcrdadc" viial, quc
c a rcalidadc Iisiorica ncsna c icn un valor c
una fora sucriorcs a iodas as douirinas. Esia
razao" ou vcrdadc" vivcnics, quc, cono airiluio,
icnos dc rcconIcccr a ioda auicniica oiniao
329
ullica" consisic, cono sc vc, cn sua
congrucncia. Diio con ouiras alavras olicnos
csia roosiao. c nainancnic inrovavcl quc
cn assunios gravcs dc scu as a oiniao
ullica" carca da infornaao nnina ncccssaria
ara quc scu juzo nao corrcsonda
organicancnic rcalidadc julgada. Padcccra
crros sccundarios c dc dcialIc, nas ionada con
aiiiudc nicroscoica nao c vcrossnil quc scja
una rcaao incongrucnic con a rcalidadc
inorganica a rcsciio dcla c, or conscguinic,
ioica.
Esiriiancnic o conirario aconiccc quando sc
iraia da oiniao dc un as solrc o quc aconiccc
cn ouiro. nainancnic rovavcl quc cssa
oiniao suria cn alio grau incongrucnic. O ovo
A cnsa c oina, la do fundo dc suas rorias
ccricncias viiais, quc sao difcrcnics das do
ovo D. Podc lcvar isio a ouira coisa quc nao o
jogo dos dcsroosiios? Eis aqui, ois, a rincira
causa dc una incviiavcl incongrucncia, quc so
odcria conirariar ncdianic una coisa nuiio
difcil, a salcr. una infornaao suficicnic. Cono
aqui falia a vcrdadc" do vivido, Iavcria quc
sulsiiiui-la or una vcrdadc dc conIccincnio.
Ha un scculo nao inoriava quc o ovo dos
Esiados Unidos sc crniiissc icr una oiniao
solrc o quc aconiccia na Crccia, c quc cssa
oiniao csiivcssc nal infornada. Enquanio o
330
Covcrno ancricano nao aiuassc, cssa oiniao cra
inocranic solrc os dcsiinos da Crccia. O nundo
cra cniao naior", ncnos conacio c clasiico. A
disiancia dinanica cnirc ovo c ovo c iao
grandc, quc, ao airavcssa-la, a oiniao
incongrucnic crdia ioidcz(98}. Mas, ncsics
uliinos anos, os ovos cniraran nuna circna
roinidadc dinanica, c a oiniao, or ccnlo,
dc grandcs gruos sociais noric-ancricanos csia
inicrvindo, dc faio dirciancnic cono ial
oiniao, c nao scu Covcrno na gucrra civil
csanIola. O ncsno digo da oiniao inglcsa.
Nada nais longc dc ninIa rcicnsao quc
ioda inicnao dc odar o arlirio a inglcscs c
ancricanos, discuiindo scu dirciio" a oinar
quanio csiincn solrc quanio lIcs araza. Nao c
qucsiao dc dirciio" ou da dcsrczvcl frascologia
quc soi anarar-sc ncssc iiulo. c una qucsiao,
sinlcsncnic, dc lon scniido. Susicnia quc a
ingcrcncia da oiniao ullica dc uns ascs na
vida dos ouiros c Iojc un faior incriincnic,
vcncnoso c gcrador dc aics lclicas, orquc
cssa oiniao nao csia ainda rcgida or una
iccnica adcquada iroca dc disiancia cnirc os
ovos. Tcra o inglcs ou o ancricano iodo o dirciio
quc cnicnda ara oinar solrc o quc assou c
dcvc aconicccr na EsanIa, nas cssc dirciio c
una injuria c nao sc acciia una olrigaao
corrcsondcnic. a dc csiar lcn infornado solrc
a rcalidadc da gucrra civil csanIola, cujo
331
rinciro c nais sulsiancial caiulo c sua
origcn, as causas quc a roduziran.
Mas aqui c ondc os ncios aiuais dc
conunicaao roduzcn scus cfciios; dcsdc logo,
daninIos. Porquc a quaniidadc dc noicias quc
consianicncnic rccclc un ovo solrc o quc
succdc cn ouiro c cnornc. Cono scra facil
crsuadir ao Ioncn inglcs dc quc nao csia
infornado solrc o fcnncno Iisiorico quc c a
gucrra civil csanIola ou ouira cncrgcncia
analoga? Salc quc os jornais inglcscs gasian
sonas forissinas cn susicniar corrcsondcnics
dcniro dc iodos os ascs. Salc quc, ainda quc
cnirc csscs corrcsondcnics nao oucos ccrccn
scu ofcio dc nancira aaionada c ariidisia, Ia
nuiios ouiros cuja inarcialidadc c
inqucsiionavcl c cuja caiidao cn iransniiir
dados caios nao c facil dc sucrar. Tudo isio c
vcrdadc, c orquc o c, c crigoso(99}. Pois c o caso
quc sc o Ioncn inglcs rcncnora nun lancc
d'olIos cnconirara quc aconicccran no nundo
coisas dc gravc inoriancia ara a Inglaicrra, c
quc a surrccndcran. Cono na Iisioria nada dc
algun rclcvo aconiccc dc rccnic, nao scria
cccssiva susicacia no Ioncn inglcs adniiir a
Iioicsc dc quc csia nuiio ncnos infornado do
quc suc crcr, ou quc cssa infornaao iao
coiosa sc conc dc dados cicrnos, scn fina
crscciiva, cnirc os quais cscaolc o nais
auicniicancnic rcal da rcalidadc. O ccnlo nais
332
claro disio, or suas fornidavcis dincnscs, c o
faio giganicsco quc scrviu a csic ariigo dc onio
dc ariida. o fracasso do acifisno inglcs, dc
vinic anos dc oliica inicrnacional inglcsa. Diio
fracasso dcclara csirondosancnic quc o ovo
inglcs acsar dc scus inuncros
corrcsondcnics salia ouco do quc rcalncnic
csiava aconicccndo nos dcnais ovos.
Fcrcscnicno-nos csqucnaiicancnic, a fin
dc cnicndc-la lcn, a conlicaao do roccsso
quc icn lugar. As noicias quc o ovo A rccclc do
ovo D susciian nclc un csiado dc oiniao
scja dc anlos gruos ou dc iodo o as . Mas
cono cssas noicias cIcgan Iojc con sucrlaiiva
raidcz, alundancia c frcqucncia, cssa oiniao
nao sc nanicn nun lano nais ou ncnos
conicnlaiivo", cono Ia un scculo, nas,
irrcncdiavclncnic, solrccarrcga-sc dc inicncs
aiivas c adoia incdiaiancnic un caraicr dc
inicrvcnao. Scnrc Ia, alcn disso, iniriganics
quc, or noiivos ariicularcs, sc ocuan
dclilcradancnic cn fusiiga-la. Vicc-vcrsa, o ovo
D rccclc ianlcn con alundancia, raidcz c
frcqucncia noicias dcssa oiniao rcnoia, dc scu
ncrvosisno, dc scus novincnios c icn a
inrcssao dc quc o csiranIo, con iniolcravcl
incriincncia, invadiu scu as, quc csia ali,
quasc rcscnic, aiuando. Mas csia rcaao dc
alorrccincnio nuliilica-sc aic cascraao
orquc o ovo D advcric ao ncsno icno a
333
incongrucncia cnirc a oiniao A c o quc cn D,
cfciivancnic, aconicccu. Ja c irriianic quc o
roino rcicnda inicrvir cn nossa vida, nas sc
alcn disso rcvcla ignorar conlciancnic nossa
vida, sua audacia rovoca cn nos frcncsi.
Enquanio cn Madri os conunisias c scus
afins olrigavan, sol as nais gravcs ancaas,
cscriiorcs c rofcssorcs a assinar nanifcsios, a
falar nas radios, cic., conodancnic scniados cn
scus cscriiorios ou cn scus clulcs, iscnios dc
ioda rcssao, alguns dos rinciais cscriiorcs
inglcscs assinavan ouiro nanifcsio ondc sc
garaniia quc csscs conunisias c scus afins cran
os dcfcnsorcs da lilcrdadc. Eviicnos os
csavcnios c as frascs, nas crniia-sc-nc
convidar o lciior inglcs a quc inaginc qual odc
scr ncu rinciro novincnio anic scnclIanic
faio, quc oscila cnirc o groicsco c o iragico.
Porquc nao c facil cnconirar naior incongrucncia.
Fclizncnic, cuidci duranic ioda ninIa vida dc
noniar cn ncu aarclIo sico-fsico un sisicna
nuiio foric dc inilics c dc frcios ialvcz a
civilizaao nao scja ouira quc cssa noniagcn
c, alcn disso, cono dizia Danic.
cIc saciia rcvisa vicn iu lcnia,
nao coniriluiu a dcliliiar ninIa surrcsa.
Ha nuiios anos quc nc ocuo cn fazcr noiar a
frivolidadc c a irrcsonsalilidadc frcqucnics no
334
iniclcciual curocu, quc dcnuncici cono un faior
dc rincira grandcza cnirc as causas da rcscnic
dcsordcn. Mas csia nodcraao quc or soric
osso osicniar, nao c naiural". O naiural scria
quc cu csiivcssc agora cn gucrra aaionada
conira csscs cscriiorcs inglcscs. Por isso c un
ccnlo concrcio do nccanisno lclicoso quc
criou o nuiuo dcsconIccincnio cnirc os ovos.
Ha uns dias, Allcrio Einsicin acrcdiiou icr
dirciio" a oinar solrc a gucrra civil csanIola c
ionar osscssao anic cla. Ora lcn, Allcrio
Einsicin usufrui una ignorancia radical solrc o
quc aconiccc na EsanIa agora, Ia scculos c
scnrc. O csriio quc o lcva a csia insolcnic
inicrvcnao c o ncsno quc Ia nuiio icno vcn
causando o dcsrcsigio univcrsal do Ioncn
iniclcciual, quc, or sua vcz, faz con quc o
nundo va dcriva, falio dc ouvoir siriiucl.
Noic-sc quc falo da gucrra civil csanIola
cono un ccnlo cnirc nuiios, o ccnlo quc
nais caiancnic nc consia, c nc rcduzo a
rocurar quc o lciior inglcs adniia or un
noncnio a ossililidadc dc quc nao csia lcn
infornado, a dcsciio dc suas coiosas
infornacs". Talvcz isio o nova a corrigir scu
insuficicnic conIccincnio das dcnais nacs,
suosio o nais dccisivo ara quc no nundo volic
a rcinar una ordcn.
335
Mas cis aqui ouiro ccnlo nais gcral. Ha
ouco, o Congrcsso do Pariido Lalorisia
rccIaou, or 2.100.000 voios conira 300.000, a
uniao con os conunisias, qucr dizcr, a fornaao
na Inglaicrra dc una Frcnic Poular". Mas cssc
ncsno ariido c a nassa dc oiniao quc
asiorcia ocuan-sc cn favorcccr c foncniar, do
nodo nais concrcio c cficaz, a Frcnic Poular"
quc sc fornou cn ouiros ascs. Dcio iniacia a
qucsiao dc sc una Frcnic Poular" c una coisa
lcncfica ou caiasirofica, c nc rcduzo a confroniar
dois conoriancnios dc un ncsno gruo dc
oiniao, c a sullinIar sua nociva incongrucncia.
A difcrcna nuncrica na voiaao c daquclas
difcrcnas quaniiiaiivas quc, scgundo Hcgcl, sc
convcricn auionaiicancnic cn difcrcnas
qualiiaiivas. Essas cifras nosiran quc, ara o
lloco do Pariido Lalorisia, a uniao con o
conunisno, a Frcnic Poular", nao c una
qucsiao dc nais ou dc ncnos, nas quc a
considcrarian cono una docna icrrvcl ara a
naao inglcsa. Mas c o caso quc, ao ncsno
icno, cssc ncsno gruo dc oiniao sc ocua cn
culiivar cssc ncsno nicrolio cn ouiros ascs, c
isio c una inicrvcnao, nais ainda, odcria dizcr-
sc quc c una inicrvcnao gucrrcira, osio quc
icn nao oucos caracicrcs da gucrra qunica.
Enquanio sc roduzan fcnncnos cono csic,
iodas as cscranas dc quc a az rcinc no nundo
sao, rciio, cnas dc anor crdidas. Porquc cssa
336
incongrucnic conduia, cssa dulicidadc da
oiniao lalorisia so irriiaao odc insirar fora
da Inglaicrra.
E nc arcccria vao oljciar quc cssas
inicrvcncs irriian una aric do ovo quc as
sofrc, nas conrazcn ouira. Esia c una
olscrvaao dcnasiado olvia ara quc scja
vcrdica. A aric do as favorccida
noncniancancnic cla oiniao csirangcira
rocurara, claro csia, lcncficiar-sc dcssa
inicrvcnao. Ouira coisa scria ura iolicc. Mas
or laio dcssa aarcnic c iransiioria graiidao
corrc o roccsso rcal do vivido clo as iniciro. A
naao acala or csialilizar-sc cn sua vcrdadc",
no quc cfciivancnic aconicccu, c anlos os
ariidos Iosiis coincidcn ncla, dcclarando-o ou
nao. Da quc acalan or sc unir conira a
incongrucncia da oiniao csirangcira. Esia so
odc cscrar agradccincnio crduravcl na
ncdida cn quc, or soric, accric ou scja ncnos
incongrucnic con cssa vivcnic vcrdadc". Toda
rcalidadc dcsconIccida rcara sua vingana.
Nao ouira c a origcn das caiasirofcs na Iisioria
Iunana. Por isso scra funcsia ioda icniaiiva dc
dcsconIcccr quc un ovo c, cono una cssoa,
cnlora dc ouiro nodo c or ouiras razcs, una
iniinidadc orianio, un sisicna dc scgrcdos
quc nao odc scr dcscolcrio, -ioa, dc fora .
Nao cnsc o lciior cn nada vago ncn nsiico.
Tonc qualqucr funao colciiva, or ccnlo, a
337
lngua. Dcn noiorio c quc suric raiicancnic
inossvcl conIcccr iniinancnic un idiona
csirangciro or nuiio quc o csiudcnos. E nao
scra una inscnsaicz crcr coisa facil o
conIccincnio da rcalidadc oliica dc un as
csiranIo?
Susicnio, ois, quc a nova csiruiura do
nundo convcric os novincnios da oiniao dc un
as solrc o quc aconiccc cn ouiro
novincnios quc anics cran quasc inocuos cn
auicniicas incurscs. Isio lasiaria ara clicar
or quc, quando as nacs curocias arccian
nais roinas a una sucrior unificaao,
concaran rccniinancnic a fccIar-sc dcniro dc
si ncsnas, a Icrnciizar suas cisicncias, unas
frcnic s ouiras, c a convcricr-sc as froniciras cn
cscafandros isoladorcs.
Eu crcio quc Ia aqui un novo rollcna dc
rincira ordcn ara a discilina inicrnacional,
quc corrc aralclo ao do dirciio, vcrsado nais
acina. Cono anics osiulavanos una nova
iccnica jurdica, aqui rcclananos una nova
iccnica dc iraio cnirc os ovos. Na Inglaicrra o
indivduo arcndcu a guardar ccrias cauiclas
quando sc crniic oinar solrc ouiro indivduo.
Ha a lci do lilclo c Ia a fornidavcl diiadura das
loas nanciras". Nao Ia razao ara quc nao sofra
analoga rcgulancniaao a oiniao dc un ovo
solrc ouiro.
338
Claro quc isio suc csiar dc acordo solrc
un rincio lasico. Solrc csic. quc os ovos,
quc as nacs cisicn. Ora lcn. o vclIo c laraio
inicrnacionalisno", quc cngcndrou as rcscnics
angusiias, cnsava, no fundo, o oosio.
NcnIuna dc suas douirinas ou aiuacs c
conrccnsvcl sc nao sc dcscolrc cn sua raiz o
dcsconIccincnio do quc c una naao c dc quc
isso quc sao as nacs consiiiui una fornidavcl
rcalidadc siiuada no nundo c con a qual Ia quc
coniar. Era un curioso inicrnacionalisno aquclc
quc cn suas conias csquccia scnrc o dcialIc dc
quc Ia nacs(100}.
Talvcz o lciior rcclanc agora una douirina
osiiiva. Nao icnIo inconvcnicnic cn dcclarar
qual c a ninIa, cnlora nc conIa a iodos os
riscos dc una cnunciaao csqucnaiica.
No livro TIc Fcvoli of iIc Masscs(101}, quc foi
lasianic lido cn lngua inglcsa, rougno c
anuncio o advcnio dc una forna nais avanada
dc convivcncia curocia, un asso frcnic na
organizaao jurdica c oliica dc sua unidadc.
Esia idcia curocia c dc signo invcrso quclc
alsiruso inicrnacionalisno. A Euroa nao c, nao
scra, a inicr-naao, orquc isso significa, cn
claras nocs dc Iisioria, un oco, un vazio c
nada. A Euroa scra a ulira-naao. A ncsna
insiraao quc fornou as nacs do Ocidcnic
coniinua aiuando no sulsolo con a lcnia c
339
silcnic rolifcraao dos corais. O ciravio
nciodico quc rcrcscnia o inicrnacionalisno
incdiu vcr quc so airavcs dc una ciaa dc
nacionalisno caccrlados sc odc cIcgar
unidadc concrcia c cIcia da Euroa. Una nova
forna dc vida nao conscguc insialar-sc no
lancia aic quc a anicrior c iradicional nao sc
icnIa cnsaiado cn scu nodo circno. As nacs
curocias cIcgan agora a scus onios cruciais c
a calcada scra a nova inicgraao da Euroa.
Porquc c disso quc sc iraia. Nao dc laninar as
nacs, nas dc inicgra-las, dciando ao Ocidcnic
iodo scu rico rclcvo. Ncsia daia, cono acalo dc
insinuar, a socicdadc curocia arccc
volaiilizada. Mas scria un crro crcr quc isio
significa scu dcsaarccincnio ou dcfiniiiva
discrsao. O csiado aiual dc anarquia c
sucrlaiiva dissociaao na socicdadc curocia c
una rova nais da rcalidadc quc csia ossui.
Porquc sc isso aconiccc na Euroa c orquc sofrc
una crisc dc sua fc conun, da fc curocia, das
vigcncias cn quc sua socializaao consisic. A
cnfcrnidadc or quc airavcssa c, ois, conun.
Nao sc iraia dc quc a Euroa csia cnfcrna, nas
quc gozcn dc lcna saudc csias ou as ouiras
nacs, c quc, orianio, scja rovavcl o
dcsaarccincnio da Euroa c sua sulsiiiuiao
or ouira forna dc rcalidadc Iisiorica or
ccnlo. as nacs solias ou una Euroa
oricnial dissociada aic raiz dc una Euroa
340
ocidcnial. Nada disio sc ofcrccc no Iorizonic ,
nas cono c conun c curocia a cnfcrnidadc, sc-
lo-a ianlcn o rcsialclccincnio. Dcsdc ja, vira
una ariiculaao da Euroa cn duas fornas
difcrcnics dc vida ullica. a forna dc un novo
lilcralisno c a forna quc, con un nonc
inrorio, sc cosiuna cIanar dc ioialiiaria". Os
ovos ncnorcs adoiarao figuras dc iransiao c
inicrncdiarias. Isio salvara a Euroa. Mais una
vcz ficara aicnic quc ioda forna dc vida rccisa
dc sua aniagonisia. O ioialiiarisno" salvara o
lilcralisno", dcsiilando solrc clc, dcurando-o,
c graas a isso vcrcnos dcniro cn lrcvc un novo
lilcralisno icncrar os rcgincs auioriiarios. Esic
cquillrio nccanico c rovisorio crniiira una
nova ciaa dc nnino rcouso, inrcscindvcl
ara quc volic a lroiar, no fundo dc losquc quc
as alnas ossucn, o nanancial dc una nova fc.
Esia c o auicniico odcr dc criaao Iisiorica, nas
nao nana no ncio da alicraao, c sin no rccaio
do cnsinancnio.

Paris, dczcnlro, 1937.
341

DINMICA DO TEMPO
AS VITRINAS MANDAM

Dizcn quc o dinIciro c o unico odcr quc
aiua solrc a vida social. Sc olIanos a rcalidadc
con una oiica dc rcicula fina, a roosiao c
nais falsa quc vcrdica. Mas icn ianlcn scus
dirciios a visao dc rcicula grossa, c cniao nao Ia
inconvcnicnic cn acciiar cssa icrrvcl scnicna.
Enircianio, icranos dc lIc iirar c lIc r
alguns ingrcdicnics ara quc a idcia fossc
luninosa. Pois aconiccc quc cn nuiias cocas
Iisioricas sc falou o quc agora sc fala, c isio
convida a susciiar ou quc nunca foi vcrdadc ou
quc o icn sido cn scniidos nui divcrsos. Porquc
c csiranIo quc icnos solrcnodo difcrcnics
coincidan cn onio iao rincial. En gcral, nao
sc dcvc fazcr nuiio caso do quc as cocas
assadas disscran dc si ncsnas, orquc c
foroso dcclara-lo cran nui ouco inicligcnics
a rcsciio dc si. Esia crsicacia solrc o rorio
nodo dc scr, csia clarividcncia ara o rorio
dcsiino c coisa rclaiivancnic nova na Iisioria.
No scculo VII anics dc Crisio corria ja or
iodo o Oricnic do Mcdiicrranco o aoicgna
342
fanoso. CIrcnaia, cIrcnaia ancr! Scu dinIciro,
scu dinIciro c o Ioncn!" No icno dc Ccsar
dizia-sc o ncsno, no scculo XIV o c cn
circulaao nosso iurlulcnio ionsurado dc Hiia, c
no XVII, Cngora faz disso lciras. Quc
conscqucncia iiranos dcsia nonoiona
insisicncia? Quc o dinIciro, dcsdc quc sc
invcniou, c una grandc fora social? Isso nao cra
ncccssario sullinIar. scria una calinada. En
iodas csias lancniacs insinua-sc algo nais.
Qucn as usa crcssa con clas, clo ncnos, sua
surrcsa dc quc o dinIciro icnIa nais fora da
quc dcvia icr. E dc ondc nos vcn cssa convicao,
scgundo a qual o dinIciro dcvia icr ncnos
influcncia da quc cfciivancnic ossui? Cono nao
nos Ialiiuanos ao faio consianic dcois dc
ianios c ianios scculos, c quc scnrc nos colIc
dc surrcsa?
, ialvcz, o unico odcr social quc ao scr
rcconIccido nos rcugna. A roria fora lruia
quc Ialiiualncnic nos indigna acIa cn nos un
cco uliino dc sinaiia c csiina. Inciia-nos a
rccIaa-la criando una fora aralcla, nas nao
nos insira asco. Dir-sc-ia quc nos sullcvan
csics ou os ouiros cfciios da violcncia; orcn cla
ncsna nos arccc un siniona dc saudc, un
nagnfico airiluio do scr vivcnic, c
conrccndcnos quc o grcgo a divinizassc cn
Hcrculcs.
343
Eu crcio quc csia surrcsa, scnrc rcnovada,
anic o odcr do dinIciro cnccrra una orao dc
rollcnas curiosos ainda nao aclarados. As
cocas cn quc nais auicniicancnic c con nais
dolcnics griios sc lancniou cssc odcrio, sao,
cnirc si, nuiio difcrcnics. Enircianio, odc
dcscolrir-sc nclas una noia conun. sao scnrc
cocas dc crisc noral, icnos nuiio iransiiorios
cnirc duas ciaas. Os rincios sociais quc
rcgcran una idadc crdcran scu vigor c ainda
nao anadurcccran os quc vao incrar na
scguinic. Cono? Scra quc o dinIciro nao ossui,
a rigor, o odcr quc, dclorando-o, sc lIc airilui
c quc scu influo so c dccisivo quando os dcnais
odcrcs organizadorcs da socicdadc sc rciiraran?
Sc assin fossc cnicndcranos un ouco nclIor
cssa csiranIa ncscla dc sulnissao c dc asco quc
anic clc scnic a Iunanidadc, cssa surrcsa c
cssa insinuaao crcnc dc quc o odcr ccrcido
nao lIc corrcsondc. Pclo visio, nao o dcvc icr
orquc nao c scu, nas usurado s ouiras foras
auscnics.
A qucsiao c solrciudo conlicada c nao odc
scr rcsolvida cn dois icnos. So cono una
ossililidadc dc inicrrciaao vai iudo isio quc
digo. O inorianic c cviiar a conccao
cconnica da Iisioria, quc alIcia ioda a graa do
rollcna, fazcndo da Iisioria inicira una
nonoiona conscqucncia do dinIciro. Porquc c
dcnasiado cvidcnic quc cn nuiias cocas
344
Iunanas o odcr social do dinIciro foi nuiio
rcduzido c ouiras cncrgias alIcias ao cconnico
infornaran a convivcncia Iunana. Sc Iojc os
judcus ossucn o dinIciro c sao os donos do
nundo, ianlcn o ossuan na Idadc Mcdia c
cran o ccrcncnio da Euroa. Nao sc diga quc o
dinIciro nao cra a forna rincial da riqucza, da
rcalidadc cconnica nos icnos fcudais. Porquc,
ainda scndo isio vcrdadc c calilrando na dcvida
cifra o cso urancnic cconnico do dinIciro na
dinanica da ccononia ncdicval, nao Ia
corrcsondcncia cnirc a riqucza daquclcs judcus
c sua osiao social. Os narisias, ara adular
as coisas scgundo a auia dc sua icsc,
ncnosrczaran cccssivancnic a inoriancia da
nocda na ciaa rc-caiialisia da cvoluao
cconnica, c foi ncccssario dcois rcfazcr a
Iisioria cconnica daqucla idadc ara nosirar a
inoriancia cfciiva quc nos Esiados ncdicvais
iinIa o dinIciro Iclrcu.
Ningucn, ncn o nais idcalisia, odc duvidar
da inoriancia quc o dinIciro icn na Iisioria,
nas ialvcz ossa duvidar-sc dc quc scja un
odcr rinario c sulsianiivo. Talvcz o odcr
social nao dccndc nornalncnic do dinIciro,
nas, vicc-vcrsa, sc rcaric scgundo sc acIa
rcariido o odcr social, c vai ara o gucrrciro na
socicdadc lclicosa, nas vai ara o saccrdoic na
icocraiica. O siniona dc un odcr social
auicniico c quc cria jcrarquias, quc scja clc qucn
345
dcsiaca o indivduo no coro ullico. Pois lcn.
no scculo XVI, or nuiio dinIciro quc iivcssc un
judcu, coniinuava scndo un infra-Ioncn, c no
icno dc Ccsar os cavalciros", quc cran os nais
ricos cono classc, nao asccndian ao cunc da
socicdadc.
Parccc o nais vcrossnil quc scja o dinIciro
un faior social sccundario, incaaz or si ncsno
dc insirar a grandc arquiiciura da socicdadc.
una das foras rinciais quc aiuan no
cquillrio dc iodo ofcio colciivo, nas nao c a
nusa dc scu csiilo iccinico. Pclo conirario, sc
ccdcn os vcrdadciros c nornais odcrcs
Iisioricos raa, rcligiao, oliica, idcias , ioda
a cncrgia social vacanic c alsorvida or clc.
Diranos, ois, quc quando sc volaiilizan os
dcnais rcsigios rcsia scnrc o dinIciro, quc,
or scr clcncnio naicrial, nao odc volaiilizar-sc.
Ou, dc ouiro nodo. o dinIciro nao nanda nais
scnao quando nao Ia ouiro rincio quc nandc.
Assin sc clica cssa noia conun a iodas as
cocas sulnciidas ao incrio crcnaisiico quc
consisic cn scr icnos dc iransiao. Moria una
consiiiuiao oliica c noral, fica a socicdadc scn
noiivo quc jcrarquizc os Ioncns. Ora lcn. isio c
inossvcl. Conira a ingcnuidadc igualiiaria c
rcciso fazcr noiar quc a jcrarquizaao c o
inulso csscncial da socializaao. Ondc Ia cinco
Ioncns cn csiado nornal roduz-sc
346
auionaiicancnic una csiruiura jcrarquizada.
Qual scja o rincio dcsia c ouira qucsiao. Mas
algun icra dc cisiir scnrc. Sc os nornais
falian, un scudo rincio sc cncarrcga dc
nodclar a jcrarquia c dcfinir as classcs. Duranic
un noncnio o scculo XVII na Holanda, o
Ioncn nais invcjado cra aquclc quc ossua
ccria iulia rara. A faniasia Iunana, fusiigada
or cssc insiinio irrcrinvcl dc jcrarquia, invcnia
scnrc algun novo icna dc dcsigualdadc.
Mas, ainda liniiando dc ial soric a frasc
inicial quc da ocasiao a csia noia, cu nc
crgunio sc Ia alguna razao ara afirnar quc
cn nosso icno goza o dinIciro dc un odcr
social naior quc cn icno algun do assado.
Tanlcn csia curiosidadc c cosia c difcil dc
saiisfazcr. Sc nos cnvaidcccnos, iudo quc
aconiccc cn nossa Iora arcccr-nos-a unico c
ccccional na scric dos icnos. Ha, cnircianio,
a ncu juzo, una razao quc da rolalilidadc
clara susciia dc scr nosso icno o nais
crcnaisiico dc quanios foran. ianlcn idadc
dc crisc. os rcsigios Ia anos ainda vigcnics
crdcran sua cficicncia. Ncn a rcligiao ncn a
noral doninan a vida social ncn o coraao da
nuliidao. A culiura iniclcciual c arisiica c
avaliada ncnos quc Ia vinic anos. Fcsia so o
dinIciro. Mas, cono indiquci, isio aconicccu
varias vczcs na Iisioria. O novo, o cclusivo do
rcscnic c csia ouira conjuniura. O dinIciro icvc,
347
ara scu odcr, un liniic auionaiico cn sua
roria csscncia. O dinIciro c acnas un ncio
ara conrar coisas. Sc Ia oucas coisas ara
conrar, or nuiio dinIciro quc Iaja c or nuiio
livrc quc sc cnconirc sua aao dc confliios con
ouiras oicncias, scu influo scra cscasso. Isio
nos crniic fornar una cscala con as cocas dc
crcnaiisno c dizcr. o odcr social do dinIciro
ccicris arilus scra ianio naior quanias nais
coisas Iaja ara conrar, nao quanio naior scja
a quaniidadc do dinIciro ncsno. Ora lcn. nao
Ia duvida quc o indusirialisno nodcrno, cn sua
conlinaao con os falulosos rogrcssos da
iccnica, roduziu ncsics anos un cunulo ial dc
oljcios ncrcavcis, dc ianias classcs c qualidadcs,
quc o dinIciro odc dcscnvolvcr faniasiicancnic
sua csscncia. o conrar.
No scculo XVIII cisiian ianlcn grandcs
foriunas, nas Iavia ouco ara conrar. O rico,
sc qucria algo nais quc o lrcvc rccriorio dc
ncrcadorias cisicnic, iinIa dc invcniar un
aciiic c o oljcio quc o saiisfaria, iinIa dc luscar
o arificc quc o rcalizassc c dar icno a sua
falricaao. En iodo csic inirincancnio
inicrcalado cnirc o dinIciro c oljcio conlicava-
sc aquclc con ouiras foras csiriiuais
faniasia criadora dc dcscjos no rico, sclcao do
arificc, iralalIo iccnico dcsic, cic. dc quc sc
fazia, scn qucrcr, dccndcnic.
348
Agora un Ioncn cIcga a una cidadc c aos
quairo dias odc scr o nais fanoso c invcjado
Ialiianic dcla scn nais iralalIo quc asscar
anic as viirinas, cscolIcr os oljcios nclIorcs o
nclIor auionovcl, o nclIor cIacu, o nclIor
isquciro, cic. c conra-los. Calcria inaginar
un auinaio rovido dc un lolso cn quc
ncicssc nccanicancnic a nao c cIcgassc a scr o
crsonagcn nais ilusirc da urlc.
El Sol, 15 dc naio dc 1927.
349

JUVENTUDE
I

As variacs Iisioricas nao roccdcn nunca
dc causas cicrnas ao organisno Iunano, clo
ncnos dcniro dc un ncsno crodo Iisiorico
zoologico. Sc Iouvc caiasirofcs icluricas
diluvios, sulncrsao dc coniincnics, suliias
nudanas circnas dc clina , cono nos niios
nais arcaicos odc sc rccordar confusancnic, o
cfciio or clas roduzido iransccndcu os liniics
do Iisiorico c iransiornou a csccic cono ial. O
nais rovavcl c quc o Ioncn nao assisiiu nunca
a scnclIanics caiasirofcs. A cisicncia icn sido,
clo visio, scnrc nuiio coiidiana. As nudanas
nais violcnias quc nossa csccic conIcccu, os
crodos glaciais, nao iivcran caraicr dc grandc
csciaculo. Dasia quc duranic algun icno a
icncraiura ncdia do ano dcsa cinco ou scis
graus ara quc a glacializaao sc roduza. En
dcfiniiivo, quc os vcrcs scjan un ouco nais
frcscos. A lcniidao c suavidadc dcsic roccsso da
icno a quc o organisno rcaja, c csia rcaao dc
dcniro do organisno nudana fsica do
coniorno, c a vcrdadcira variaao Iisiorica.
Convcn alandonar a idcia dc quc o ncio,
nccanicancnic, nodclc a vida; orianio, quc a
350
vida scja un roccsso dc fora ara dcniro. As
nodificacs cicrnas aiuan so cono cciianics
dc nodificacs iniraorganicas; sao, a lcn dizcr,
crgunias quc o scr vivo rcsondc con una
anla nargcn dc originalidadc inrcvisvcl.
Cada csccic, c ncsno cada varicdadc, c ncsno
cada indivduo, aroniara una rcsosia nais ou
ncnos difcrcnic, nunca idcniica. Vivcr, cn suna,
c una ocraao quc sc faz dc dcniro ara fora, c
or isso as causas ou rincios dc suas
variacs dcvcn scr luscados no inicrior do
organisno.
Pcnsando assin, Iavia dc arcccr-nc
solrcnodo vcrossnil quc nos nais rofundos c
anlos fcnncnos Iisioricos aarca, nais ou
ncnos claro, o dccisivo influo das difcrcnas
liologicas nais clcncniais. A vida c nasculina ou
fcninina, c jovcn ou c vclIa. Cono sc odc
cnsar quc csics nodulos clcncniarssinos c
divcrgcnics da viialidadc nao scjan giganicscos
odcrcs lasiicos da Iisioria? Foi, a ncu juzo,
un dos dcscolrincnios sociologicos nais
inorianics o quc sc fcz, vai ara irinia anos,
quando sc advcriiu quc a organizaao social nais
riniiiva nao c scnao a narca na nassa colciiva
dcssas grandcs caicgorias viiais. scos c idadcs.
A csiruiura nais riniiiva da socicdadc sc rcduz
a dividir os indivduos quc a inicgran cn Ioncns
c nulIcrcs, c cada una dcsias classcs
scuais(102} cn ncninos, jovcns c vclIos, cn
351
classcs dc idadc. As fornas liologicas ncsnas
foran, or assin dizcr, as rinciras insiiiuics.
Masculinidadc c fcninilidadc, juvcniudc c
scncciudc, sao duas arclIas dc oicncias
aniagnicas. Cada una dcsias oicncias significa
a nolilizaao da vida ioda cn un scniido
divcrgcnic do quc ossui sua coniraria. Vccn a
scr cono csiilos divcrsos do vivcr. E cono iodos
cocisicn cn qualqucr insianic da Iisioria,
roduz-sc cnirc clcs una colisao, un forccjar cn
quc cada qual icnia arrasiar, cn scu scniido,
nicgra, a cisicncia Iunana. Para conrccndcr
lcn una coca c rcciso dcicrninar a cquaao
dinanica quc ncla dao cssas quairo oicncias, c
crguniar. Qucn odc nais? Os jovcns ou os
vclIos, qucr dizcr, os Ioncns naduros? O varonil
ou o fcninino? solrcnancira inicrcssanic
crscguir nos scculos as dcslocacs do odcr
ara una ou a ouira dcssas oicncias. Eniao
advcric-sc o quc dc anicnao dcvia rcsunir-sc.
quc, scndo rinica ioda vida, o c ianlcn a
Iisioria, c quc os riinos fundancniais sao
rccisancnic os liologicos; qucr dizcr, quc Ia
cocas cn quc rcdonina o nasculino c ouiras
scnIorcadas clos insiinios da fcninilidadc, quc
Ia icnos dc jovcns c icnos dc vclIos.
No scr Iunano a vida sc dulica orquc ao
inicrvir a conscicncia a vida rinaria sc rcflcic
ncla. c inicrrciada or cla cn forna dc idcia,
352
inagcn, scniincnio. E cono a Iisioria c, anics
dc iudo, Iisioria da ncnic, da alna, o
inicrcssanic scra dcscrcvcr a rojcao na
conscicncia dcsscs rcdonnios rinicos. A luia
nisicriosa quc nanicn nas sccrcias oficinas do
organisno a juvcniudc c a scncciudc, a
nasculinidadc c a fcninilidadc, rcflcic-sc na
conscicncia sol a csccic dc rcfcrcncias c
dcsdcns. CIcga una coca cn quc rcfcrc, quc
csiina nais as qualidadcs da vida jovcn, c
osc, dcscsiina as da vida nadura, ou lcn
acIa a graa naina nos nodos fcnininos dianic
dos nasculinos. Por quc aconicccn csias
variacs da rcfcrcncia, s vczcs suliias? Eis
aqui una qucsiao solrc a qual nao odcnos
ainda dizcr una so alavra clara(103}.
O quc rcalncnic nc arccc cvidcnic c quc
nosso icno sc caracicriza clo circno
rcdonnio dos jovcns. surrccndcnic quc cn
ovos iao vclIos cono os nossos, c dcois dc
una gucrra nais irisic quc Icroica, iona a vida
dc rccnic un asccio dc iriunfanic juvcniudc.
Na rcalidadc, cono ianias ouiras coisas, csic
incrio dos jovcns vinIa sc rcarando dcsdc
1890, dcsdc o fin dc sicclc. Hojc dc un lugar,
ananIa dc ouiro, foran dcsalojadas a nadurcza
c a ancianidadc. cn scu oosio sc insialava o
Ioncn jovcn con scus cculiarcs airiluios.
353
Eu nao sci sc csic iriunfo da juvcniudc scra
un fcnncno assagciro ou una aiiiudc
rofunda quc a vida Iunana ionou c quc
cIcgara a qualificar ioda una coca. E rcciso
quc assc algun icno ara odcr avcniurar
csic rognosiico. O fcnncno c dcnasiado
rcccnic c ainda nao sc odc vcr sc csia nova vida
in nodo juvcniuiis scra caaz do quc dcois
dirci, scn o quc nao c ossvcl a crduraao dc
scu iriunfo. Mas sc fosscnos aicndcr so ao
asccio do noncnio aiual, scrcnos forados a
dizcr. icn Iavido na Iisioria ouiras cocas cn
quc rcdoninaran os jovcns, nas nunca, cnirc
as lcn conIccidas,(104} o rcdonnio icn sido iao
circnado c cclusivo. Nos scculos classicos da
Crccia, a vida ioda organiza-sc cn iorno do cfclo,
nas junio a clc, c cono oicncia concnsaioria,
csia o Ioncn naduro quc o cduca c dirigc. A
arclIa Socraics-Alciladcs sinloliza nuiio lcn
a cquaao dinanica dc juvcniudc c nadurcza
dcsdc o scculo V no icno dc Alcandrc. O jovcn
Alciladcs iriunfa solrc a socicdadc, nas sol
condiao dc scrvir ao csriio quc Socraics
rcrcscnia. Dcsic nodo, a graa c o vigor juvcnis
sao osios a scrvio dc algo acina dclcs, quc lIcs
scrvc dc norna, dc inciiaao c dc frcio. Fona,
clo conirario, rcfcrc o vclIo ao jovcn c
sulncic-sc figura do scnador, do ai dc fanlia.
O filIo", cnircianio, o jovcn aiua scnrc dianic
do scnador cn forna dc oosiao. Os dois noncs
354
quc cnuncian os ariidos da luia nuliissccular
aludcn a csia dualidadc dc oicncias. aircios c
rolciarios. Anlos significan filIos", uns sao
filIos dc ai cidadao, casado scgundo lci do
Esiado c or isso Icrdciros dc lcns, ao asso quc
o rolciario c filIo no scniido da carnc, nao c
filIo dc algucn" rcconIccido, c ncro
dcsccndcnic c nao Icrdciro, rolc. (Cono sc vc a
iradiao caia dc aircio scria fidalgo}.
Para acIar ouira coca dc juvcniudc cono a
nossa, scria rcciso dcsccr aic o Fcnascincnio.
Fcassc o lciior raidancnic a scric dc cocas
curocias. O ronaniicisno, quc con una ou
ouira inicnsidadc inrcgna iodo o scculo XIX,
odc arcccr cn sua iniciaao un icno dc
jovcns. Ha nclc, cfciivancnic, una sulvcrsao
conira o assado c c un cnsaio dc sc afirnar a si
ncsna a juvcniudc. A Fcvoluao fizcra ialua
rasa da gcraao rcccdcnic c crniiiu duranic
quinzc anos quc ocuasscn iodas as cnincncias
sociais Ioncns nuiio noos. O jacolino c o
gcncral dc Donaaric sao raazcs. Enircianio,
ofcrccc csic icno o ccnlo dc un falso iriunfo
juvcnil, c o ronaniicisno ora dc nanifcsio sua
carcncia dc auicniicidadc. O jovcn rcvolucionario
c so o cccuior das vclIas idcias confcccionadas
nos dois scculos anicriorcs. O quc o jovcn afirna
cniao nao c a sua juvcniudc, nas rincios
rccclidos. nada iao rcrcscniaiivo cono
Folcsicrrc, o vclIo dc nascincnio. Quando no
355
ronaniicisno sc rcagc conira o scculo XVIII c
ara voliar a un assado nais aniigo, c os jovcns
ao olIar dcniro dc si so acIan inacicncia viial.
E a coca dos llascs, dos suicdios, o ar
rcnaiurancnic caduco no andar c no scniir. O
jovcn iniia cn si o vclIo, rcfcrc suas aiiiudcs
faiigadas c arcssa-sc a alandonar sua
nocidadc. Todas as gcracs do scculo XIX
asiraran a scr naduras o nais dcrcssa
ossvcl c scniian una csiranIa vcrgonIa dc sua
roria juvcniudc. Conarc-sc con os jovcns
aiuais varcs c fcncas quc icndcn a
rolongar iliniiadancnic sua nocidadc c sc
insialan ncla cono dcfiniiivancnic.
Sc danos un asso airas canos no scculo
vicilloi or ccclcncia, o XVIII, quc alonina dc
ioda qualidadc juvcnil, dcicsia o scniincnio c a
aiao, o coro clasiico c nu. o scculo do
cniusiasno clos dccrciios, quc csircnccc ao
asso dc Voliairc, cadavcr vivcnic quc assa
sorrindo dc si ncsno no sorriso inuncravcl dc
suas rugas. Para circnar ial csiilo dc vida fingc-
sc na calca a ncvc da idadc, c a cruca
cnoada colrc ioda icsia rinavcril Ioncn
ou nulIcr con una suosiao dc scsscnia
anos.
Ao cIcgar ao scculo XVIII ncsic viriual
roccsso icnos dc nos inicrrogar, ingcnuancnic
surrcsos. Para ondc foran os jovcns? Quanio
356
valc ncsia idadc arccc icr quarcnia anos. o irajc,
o uso, os nodos, sao so adcquados gcnic dcssa
idadc. Dc Ninon csiina-sc a nadurcza, nao a
confusa juvcniudc. Donina a ccniuria Dcscarics,
vcsiido csanIola, dc ncgro. Dusca-sc or ioda
a aric a raison c inicrcssa nais quc nada a
icologia. jcsuias conira Janscnio. Pascal, o
garoio gcnial, c gcnial orquc aniccia a
ancianidadc dos gcnciras.
El Sol, 9 dc junIo dc 1927.

II

Todo gcsio viial, ou c un gcsio dc donnio ou
un gcsio dc scrvidao. Tcriiun non daiur. O gcsio
dc conlaic quc arccc inicrolar-sc cnirc anlos
cricncc, a rigor, a un ou ouiro csiilo. A gucrra
ofcnsiva vai insirada cla scgurana na viioria c
aniccia o donnio. A gucrra dcfcnsiva soi
cnrcgar iaiicas vis, orquc no fundo dc sua
alna o aiacado csiina nais quc a si ncsno o
ofcnsor. Esia c a causa quc dccidc un ou ouiro
csiilo dc aiiiudc.
O gcsio scrvil o c orquc o scr nao graviia
solrc si ncsno, nao csia scguro dc scu rorio
valor c cn iodo insianic vivc conarando-sc con
ouiros. Ncccssiia dclcs cn una ou ouira forna;
357
ncccssiia dc sua arovaao ara sc iranquilizar,
quando nao dc sua lcncvolcncia c dc scu crdao.
Por isso o gcsio lcva scnrc una rcfcrcncia ao
roino. Scrvir c cncIcr nossa vida dc aios quc
icn valor so orquc ouiro scr os arova ou
arovciia. Tcn scniido olIados da vida dcsic
ouiro scr, nao da nossa vida. E csia c, cn
rincio, a scrvidao. vivcr dcsdc ouiro, nao dcsdc
si ncsno.
O csiilo dc donnio, or scu iurno, nao
inlica a viioria. Por isso aarccc con nais
urcza quc nunca cn ccrios casos dc gucrra
dcfcnsiva quc concluran con a conlcia dcrroia
do dcfcnsor. O caso dc Nunancia c ccnlar. Os
nunaniinos ossucn una fc inquclraniavcl cn
si ncsnos. Sua longa cananIa conira Fona
concou or scr dc ofcnsiva. Dcsrczavan o
ininigo c, con cfciio, o dcrroiavan una vcz c
ouira(105}. Quando nais iardc, rccolIcndo c
organizando nclIor suas foras sucriorcs, Fona
acria Nunancia, csia, dir-sc-a, iona a
dcfcnsiva, nas roriancnic nao sc dcfcndc,
cfciivancnic aniquila-sc, surinc-sc. O faio
naicrial da sucrioridadc dc foras no ininigo
convida ao ovo dc alna doninanic a rcfcrir sua
roria anulaao. Porquc so salc vivcr dcsdc si
ncsno, c a nova forna dc cisicncia quc o
dcsiino lIc roc scrvidao lIc c
inconcclvcl, lIc salc a ncgaao do vivcr ncsno;
orianio, c a noric.
358
Nas gcracs anicriorcs a juvcniudc vivia
rcocuada con a nadurcza. Adnirava os
naiorcs, rccclia dclcs as nornas cn aric,
cicncia, oliica, usos c rcginc dc vida ,
cscrava sua arovaao c icnia scu cnfado. So sc
cnircgava a si ncsna, ao quc c cculiar a ial
idadc, sulrciiciancnic c cono nargcn. Os
jovcns scniian sua roria juvcniudc cono una
iransgrcssao do quc c dcvido. Oljciivancnic sc
nanifcsiava isio no faio dc quc a vida social nao
csiava organizada cn visia dclcs. Os cosiuncs,
os razcrcs ullicos Iavian sido ajusiados ao
iio dc vida rorio ara as cssoas naduras, c
clcs iinIan dc sc conicniar con as zurraas quc
csias lIcs dciavan ou lanar-sc s csiroiniccs.
Aic no vcsiir vian-sc forados a iniiar os vclIos.
as nodas csiavan insiradas na convcnicncia da
gcnic naior. As noas sonIavan con o noncnio
cn quc sc vcsiirian voniadc", qucr dizcr, cn
quc adoiarian o irajc dc suas nacs. En suna, a
juvcniudc vivia a scrvio da nadurcza.
A nudana ocrada ncsic onio c faniasiica.
Hojc a juvcniudc arccc dona indiscuivcl da
siiuaao, c iodos os scus novincnios vao
saiurados dc donnio. En sua aiiiudc
iransarccc lcn clarancnic quc nao sc rcocua
o nnino con a ouira idadc. O jovcn aiual
Ialiia Iojc sua juvcniudc con ial rcsoluao c
dcnodo, con ial alandono c scgurana, quc
arccc cisiir so ncla. O quc a nadurcza cnsc
359
dcla nao lIc inoria un caracol; nais ainda. a
nadurcza ossui a scus olIos un valor roino
ao cnico.
Mudaran-sc as iornas. Hojc o Ioncn c a
nulIcr naduros vivcn quasc solrcssaliados,
con a vaga inrcssao dc quc quasc nao icn
dirciio a cisiir. Advcricn a invasao do nundo
cla nocidadc cono ial c concan a fazcr gcsios
scrvis. Dcsdc logo, iniian-na no irajar. (TcnIo
susicniado nuiias vczcs quc as nodas nao cran
un faio frvolo, nas un fcnncno dc grandc
iransccndcncia Iisiorica, olcdicnic a causas
rofundas. O ccnlo rcscnic csclarccc con
causiiva cvidcncia cssa afirnaao}.
As nodas aiuais csiao cnsadas ara coros
juvcnis, c c iragicnica a siiuaao dc ais c nacs
quc sc vccn olrigados a iniiar scus filIos c
filIas na induncniaria. Os quc ja andanos na
curva dcsccndcnic da vida vcno-nos na inaudiia
ncccssidadc dc icr dc dcsandar un ouco o
caninIo crcorrido, cono sc o Iouvcsscnos
crrado, c fazcr-nos dc grado ou nao nais
jovcns do quc sonos. Nao sc iraia dc fingir una
nocidadc quc sc auscnia dc nossa cssoa, nas
quc o nodulo adoiado cla vida oljciiva c o
juvcnil c nos fora a sua adoao. Cono con o
vcsiir, aconiccc con iudo o rcsio. Os usos,
razcrcs, cosiuncs, nodos, csiao ialIados
ncdida dos cfclos.
360
curioso, fornidavcl, o fcnncno, c convida
a cssa Iunildadc c dcvoao anic o odcr, ao
ncsno icno criador c irracional, da vida quc cu
fcrvorosancnic rcconcndci duranic ioda a
ninIa. Noic-sc quc cn ioda a Euroa a
cisicncia social csia Iojc organizada ara quc
ossan vivcr a gosio so os jovcns das classcs
ncdias. Os naiorcs c as arisiocracias ficaran
fora da circulaao viial, siniona cn quc sc
cnlaan dois faiorcs disiinios juvcniudc c
nassa doninanics na dinanica dcsic icno.
O rcginc dc vida ncdia acrfcioou-sc or
ccnlo, os razcrcs , c, cn iroca, as
arisiocracias nao soulcran criar ara si novos
rcfinancnios quc as disiancicn da nassa. So lIc
rcsia a conra dc oljcios nais caros, nas do
ncsno iio gcral quc os usados clo Ioncn
ncdio. As arisiocracias, dcsdc 1800 no oliico, c
dcsdc 1900 no social, icn sido lcvadas dc roldao,
c c lci da Iisioria quc as arisiocracias nao odcn
scr lcvadas dc roldao scnao quando rcviancnic
caran cn irrcncdiavcl dcgcncraao.
Mas Ia un faio quc sullinIa nais quc ouiro
algun csic iriunfo da juvcniudc c rcvcla aic quc
onio c rofundo o iransiorno dc valorcs na
Euroa. Fcfiro-nc ao cniusiasno clo coro.
Quando sc cnsa na juvcniudc, cnsa-sc anics
dc iudo no coro. Por varias razcs. cn rinciro
lugar, a alna icn una frcscura nais rolongada,
quc s vczcs cIcga a ornar a vclIicc da cssoa;
361
cn scgundo lugar, a alna c nais crfciia cn
ccrio noncnio da nadurcza quc na juvcniudc.
Solrciudo, o csriio inicligcncia c voniadc
c, scn duvida, nais vigoroso na lcniiudc da vida
quc cn sua ciaa asccnsional. Por scu iurno, o
coro icn sua flor scu alnc, dizian os grcgos
na csiriia juvcniudc, c, vicc-vcrsa, dccai
infalivclncnic quando csia sc iransc. Por isso,
dcsdc un onio dc visia sucrior s oscilacs
Iisioricas, or assin dizcr, sul sccic
acicrniiaiis, c indiscuivcl quc a juvcniudc rcndc
a naior dclcia ao scr olIada, a nadurcza, ao scr
ouvida. O adniravcl do noo c o scu cicrior; o
adniravcl do Ioncn fciio c sua iniinidadc.
Pois lcn. Iojc rcfcrc-sc o coro ao csriio.
Nao crcio quc Iaja siniona nais inorianic na
cisicncia curocia aiual. Talvcz as gcracs
anicriorcs rcndcsscn dcnasiado culio ao csriio
c salvo a Inglaicrra dcsdcnIaran
cccssivancnic a carnc. Era convcnicnic quc o
scr Iunano fossc adnocsiado c sc lIc rccordassc
quc nao c so alna, nas uniao nagica dc csriio
c coro.
O coro c or si ucrilidadc. O cniusiasno
quc Iojc dcscria inundou dc infaniilisno a vida
coniincnial, afrouou a icnsao do iniclccio c
voniadc cn quc sc rciorccu o scculo XIX, arco
dcnasiado rcicsado ara ncias dcnasiado
rollcnaiicas. Vanos dar un dcscanso ao coro.
362
A Euroa quando icn dianic dc si os
rollcnas nais avorosos cnircga-sc a unas
fcrias. Drinda clasiico o nusculo do coro
dcsnudo airas dc una lola dc fuiclol quc dcclara
francancnic scu dcsdcn a ioda iransccndcncia
voando clo ar con ar cn scu inicrior.
As associacs dc csiudanics alcnacs
soliciiaran cncrgicancnic quc sc rcduza o lano
dc csiudos univcrsiiarios. A razao quc davan nao
cra Iiocriia. urgia dininuir as Ioras dc csiudo
orquc clcs rccisavan do icno ara scus jogos
c divcrscs, ara vivcr a vida".
Esia aiiiudc doninanic quc Iojc icn a
juvcniudc arccc-nc significaiivo. So nc ocorrc
una rcscrva ncnial. Enircga iao conlcia a scu
rorio noncnio c jusia cnquanio afirna o
dirciio da nocidadc cono ial, anic a sua aniiga
scrvidao. Mas, nao c corliianic? A juvcniudc,
csiadio da vida, icn dirciio a si ncsna; nas or
scr un csiadio vai afciada incoravclncnic dc un
caraicr iransiiorio. FccIando-sc cn si ncsna,
coriando as onics c qucinando as navcs quc
conduzcn aos csiadios sulscqucnics, arccc
dcclarar-sc cn rclcldia c scaraiisno do rcsio da
vida. Sc c falso quc o jovcn nao dcvc fazcr ouira
coisa scnao rcarar-sc ara scr vclIo, ianlcn c
crro arvo iludir or conlcio csia cauicla. Pois c
o caso quc a vida, oljciivancnic, ncccssiia da
nadurcza; orianio, quc a juvcniudc ianlcn a
363
ncccssiia. rcciso organizar a cisicncia.
cicncia, iccnica, riqucza, salcr viial, criacs dc
ioda ordcn, sao rcqucridas ara quc a juvcniudc
ossa alojar-sc c divcriir-sc. A juvcniudc dc
agora, iao gloriosa, corrc o risco dc arrilar a una
nadurcza incia. Hojc goza o ocio florcsccnic quc
lIc criaran gcracs scn juvcniudc(106}.
Mcu cniusiasno clo asccio juvcnil quc a
vida adoiou nao sc dcicn scnao anic cssc icnor.
Quc vao fazcr aos quarcnia os curocus
fuiclolisias? Porquc o nundo c ccriancnic una
lola, nas icndo dcniro dc si nais do quc sinlcs
ar.
El Sol, 19 dc junIo dc 1927.
364

MASCULINO OU FEMININO?

Nao Ia duvida quc nosso icno c icno dc
jovcns. O cndulo da Iisioria, scnrc inquicio,
asccndc agora clo quadranic nocidadc". O novo
csiilo dc vida concou nao Ia nuiio, c ocorrc quc
a gcraao roina ja aos quarcnia anos icn sido
una das nais inforiunadas quc cisiiran. Porquc
quando cra jovcn rcinavan ainda na Euroa os
vclIos, c agora quc cnirou na nadurcza dcara
quc o incrio sc iransfcriu ara a nocidadc.
Faliou-lIc, ois, a Iora dc iriunfo c dc donnio, a
ooriunidadc dc graia coincidcncia con a ordcn
rcinanic na vida. En suna. quc vivcu scnrc ao
rcvcs con o nundo, c, cono o csiurjao, icvc dc
nadar scn dcscanso conira a corrcnicza do
icno. Os nais vclIos c os nais jovcns
dcsconIcccn csic duro dcsiino dc nao Iavcr
fluiuado nunca; qucro dizcr, dc nunca Iavcr
scniido a cssoa cono lcvada or un clcncnio
favoravcl, c quc clo conirario dia aos dia c
lusiro aos lusiro icvc dc vivcr cn suscnso,
susicniando-sc a ulso solrc o nvcl da
cisicncia. Mas ialvcz csia ncsna
inossililidadc dc sc alandonar un so insianic
a discilinou c urificou solrcnancira. a
365
gcraao quc nais conlaicu, quc ganIou a rigor
nais laialIas c ncnos iriunfos icn gozado(107}.
Mas dcicnos or cnquanio iniacio o icna
dcssa gcraao inicrncdiaria c rcicnIanos a
aicnao solrc o noncnio aiual. Nao lasia dizcr
quc vivcnos cn icno dc juvcniudc. Con isso
nao fizcnos nais do quc dcfini-lo dcniro do riino
das idadcs. Mas ao lado dcsic aiua solrc a
sulsiancia Iisiorica o riino dos scos. Tcno dc
juvcniudc! Pcrfciiancnic. Mas, nasculino ou
fcninino? O rollcna c nais suiil, nais dclicado
quasc indiscrcio. Traia-sc dc filiar o sco dc
una coca.
Para accriar ncsia, cono cn iodas as
cnrcsas da sicologia Iisiorica, c rcciso ionar
un onio dc visia clcvado c lilcriar-sc dc idcias
csirciias solrc o quc c nasculino c o quc c
fcninino. Anics dc iudo c urgcnic dcsasir do
irivial crro quc cnicndc a nasculinidadc
rincialncnic cn sua rclaao con a nulIcr.
Para qucn cnsa assin, c nuiio nasculino o
fanfarrao quc sc ocua acina dc iudo dc coricjar
as danas c falar das loas fcncas. Esic cra o iio
dc varao doninanic cn 1890. irajc larroco,
solrccasaca cujas alas cacavan o vcnio,
lasirao, larla dc nosquciciro, calclo cn
voluias, un duclo or ncs. (O lon fisiononisia
das nodas dcscolrc logo a idcia quc insirava
csia. a oculiaao do coro viril sol una rofusa
366
vcgciaao dc icla c clanc. Ficavan so visia
naos, nariz c olIos. O rcsio cra falsificaao,
liicraiura iciil, larlcaria. una coca dc
rofunda insinccridadc. discursos arlancniarios
c rosa dc ariigo dc fundo"}(108}.
O faio dc quc ao cnsar no Ioncn sc
dcsiaquc rincirancnic scu afa cla nulIcr
rcvcla, or si so, quc ncssa coca rcdoninavan
os valorcs dc fcninilidadc. So quando a nulIcr c
o quc nais sc csiina c cncania icn scniido
arcciar o varao clo scrvio c culio quc a csia
rcnda. Nao Ia siniona nais cvidcnic dc quc o
nasculino, cono ial, c rcicrido c dcscsiinado.
Porquc assin cono a nulIcr nao odc cn
ncnIun caso scr dcfinida scn rcfcri-la ao varao,
icn csic o rivilcgio dc quc a naior c a nclIor
orao dc si ncsno c indccndcnic or conlcio
dc quc a nulIcr cisia ou nao. Cicncia, iccnica,
gucrra, oliica, csoric, cic., sao coisas cn quc o
Ioncn sc ocua con o ccniro viial dc sua
cssoa, scn quc a nulIcr icnIa inicrvcnao
sulsianiiva. Esic rivilcgio do nasculino, quc lIc
crniic cn anla ncdida lasiar-sc a si ncsno,
ialvcz arca irriianic. ossvcl quc o scja. Eu
nao o alaudo ncn o viiucro, nas ianouco o
invcnio. una rcalidadc dc rincira grandcza
con quc a Naiurcza, incoravcl cn suas
voniadcs, nos olriga a coniar.
367
A vcracidadc, ois, nc fora a dizcr quc iodas
as cocas nasculinas da Iisioria sc caracicrizan
cla falia dc inicrcssc cla nulIcr. Esia fica
rclcgada ao fundo da vida, aic o onio dc quc o
Iisioriador, forado a una oiica dc lonjura,
acnas a vc. No froniiscio Iisiorico aarcccn so
Ioncns, c, con cfciio, os Ioncns vivcn na coca
so con Ioncns. Scu iraio nornal con a nulIcr
fica ccludo na zona diurna c luninosa cn quc
aconiccc o nais valioso da vida, c sc rccolIc na
ircva, no sulicrranco das Ioras infcriorcs,
cnircgucs aos uros insiinios scnsualidadc,
aicrnidadc, faniliaridadc . Egrcgia ocasiao dc
nasculinidadc foi o scculo dc Pcriclcs, Scculo so
ara Ioncns. Vivc-sc cn ullico. agora, ginasio,
acanancnio, irirrcnc. O Ioncn naduro
assisic aos jogos dos cfclos nus c Ialiiua-sc a
disccrnir as nais finas qualidadcs da lclcza
varonil, quc o csculior vai concniar no narnorc.
Por sua aric, o adolcsccnic lclc no ar aiico a
flucncia dc alavras agudas quc lroia dos vclIos
dialciicos, scniados nos oriicos con o cajado na
aila. A nulIcr?... Sin, uliina Iora, no
lanqucic varonil, aarccc sol a csccic dc
flauiisias c danarinas quc cccuian suas
Iunildcs dcsirczas ao fundo, nuiio ao fundo da
ccna, cono aoio c ausa convcrsaao quc
languidccc. Alguna vcz, a nulIcr sc adiania un
ouco. Asasia. Por quc? Porquc arcndcu o
salcr dos Ioncns, orquc sc nasculinizou.
368
Enlora o grcgo icnIa salido csculir
fanosos coros dc nulIcr, sua inicrrciaao da
lclcza fcninina nao conscguiu dcsrcndcr-sc da
rcfcrcncia quc scniia cla lclcza do varao. A
Vcnus dc Milo c una figura nasculo-fcninil, una
csccic dc ailcia con scios. E c un ccnlo dc
cnica insinccridadc quc icnIa sido roosia ial
inagcn ao cniusiasno dos curocus duranic o
scculo XIX, quando nais clrios vivian dc
ronaniicisno c dc fcrvor cla ura, circna
fcninilidadc. O canonc da aric grcga ficou
inscriio nas fornas do noo dcsoriisia, c
quando isio nao lIc lasiou rcfcriu sonIar con o
Icrnafrodiia. ( curioso advcriir quc a
scnsualidadc novia da criana a faz
nornalncnic sonIar con o Icrnafrodiia; quando
nais iardc scara a forna nasculina sofrc or
un insianic anarga dcsilusao. A forna
fcninina lIc arccc cono una nuiilaao da
nasculina; orianio, cono algo inconlcio c
vulncrado}(109}.
Scria un crro airiluir csic nasculinisno,
quc culnina no scculo dc Pcriclcs, a una naiiva
ccgucira do Ioncn grcgo ara os valorcs da
fcninilidadc, c oor-lIc o suosio rcndincnio do
gcrnano anic a nulIcr. A vcrdadc c quc cn
ouiras cocas da Crccia anicriorcs classica
iriunfou o fcninino, cono cn ccrias ciaas do
gcrnanisno donina o varonil. Prccisancnic
csclarccc nclIor quc ouiro ccnlo a difcrcna
369
cnirc cocas dc un c ouiro sco o aconiccido na
Idadc Mcdia, quc or si ncsna sc dividc cn duas
orcs. a rincira, nasculina; a scgunda, dcsdc
o scculo XII, fcninina.
Na rincira Idadc Mcdia a vida icn o nais
rudc asccio. E rcciso gucrrcar coiidianancnic
c noiic concnsar o csforo con o alandono c
o frcncsi da orgia. O Ioncn vivc quasc scnrc
cn acanancnios, so con ouiros Ioncns, cn
crciua cnulaao con clcs solrc icnas viris.
csgrina, cavalaria, caa, lclida. O Ioncn, cono
diz un icio da coca, nao dcvc scarar-sc, aic a
noric, da crina dc scu cavalo c assara sua vida
sonlra da lana". Todavia cn icnos dc Danic
alguns nolrcs os Lanlcrii, os Soldanicri
conscrvavan, con cfciio, o rivilcgio dc scr
cnicrrados a cavalo(110}.
En ial aisagcn noral, a nulIcr carccc dc
acl c nao inicrvcn no quc odcnos cIanar
vida dc rincira classc. Enicndano-nos. cn
iodas as cocas dcscjou-sc a nulIcr, nas nao cn
iodas foi csiinada. Assin ncsia lronca idadc. A
nulIcr c rcsa dc gucrra. Quando o gcrnano
dcsics scculos sc ocua cn idcalizar a nulIcr,
inagina a valquria, a fcnca lcligcranic, virago
nusculosa quc ossui aiiiudcs c dcsirczas dc
varao.
370
Esia cisicncia dc ascro rcginc cria as
lascs rinciras, o sulsolo do orvir curocu.
Mcrcc a cla conscguiu-sc ja no scculo XII
acunular alguna riqucza, coniar con un ouco
dc ordcn, dc az, dc lcn-csiar. E cis aqui quc
raidancnic, cono cn ccrias jornadas dc
rinavcra, nuda a facc da Iisioria. Os Ioncns
concan a olir-sc na alavra c nos nodos. Ja
nao sc arccia o gcsio lronco, nas o gcsio
ncsurado, gracil. coninua cndcncia sulsiiiui
o solaiz c dcori quc qucr dizcr convcrsaao c
jogo. A nuiaao sc dcvc ao ingrcsso da nulIcr no
ccnario da vida ullica. A Coric dos Carolngios
cra cclusivancnic fcninina. Mas no scculo XII
as alias danas dc Provcna c DorgonIa icn a
audacia surrccndcnic dc afirnar, anic o Esiado
dos gucrrciros c anic a Igrcja dos clcrigos, o valor
csccfico da ura fcninilidadc. Esia nova forna
dc vida ullica, ondc a nulIcr c o ccniro, conicn
o gcrnc do quc, anic o Esiado c a Igrcja, vai sc
cIanar scculos nais iardc socicdadc". CIanou-
sc cniao coric" nas nao cono a aniiga coric
dc gucrra c dc jusiia, nas coric dc anor".
Traia-sc, nada nais nada ncnos, dc iodo un
novo csiilo dc culiura c dc vida...
El Sol, 26 dc junIo dc 1927.

II
371

Traia-sc, nada nais nada ncnos, dc iodo un
novo csiilo dc culiura c dc vida. Porquc aic o
scculo XII nao sc Iavia cnconirado a nancira dc
afirnar a dclcia da cisicncia, do nundanal anic
o cncrgico ialu" quc solrc iodo o icrrcno fizcra
cair a Igrcja. Agora aarccc a coricsia"
iriunfadora da clcrczia". E a coricsia" c, anics
dc iudo, o rcginc dc vida quc vai insirado clo
cniusiasno cla nulIcr. Vc-sc ncla a norna c o
ccniro da criaao. Scn a violcncia do conlaic ou
do anaicna, suavissinancnic, a fcninilidadc
clcva-sc a naino odcr Iisiorico. Cono acciian
csic jugo o gucrrciro c o saccrdoic, cn cujas
naos sc acIavan iodos os ncios da luia? Nao
calc nais claro ccnlo da fora indonavcl quc o
scniir do icno" ossui. A rigor, c iao odcroso
quc nao ncccssiia conlaicr. Quando cIcga,
noniado solrc os ncrvos dc una nova gcraao,
sinlcsncnic sc insiala no nundo cono una
roricdadc indiscuiida.
A vida do varao crdc o nodulo da ciaa
nasculina c sc conforna ao novo csiilo. Suas
arnas rcfcrcn ao conlaic a jusiia c o iorncio,
quc csiao ordcnados ara scr visios clas danas.
Os irajcs dos Ioncns concan a iniiar as linIas
do irajc fcninino, ajusian-sc ciniura c sc
dccoian aic o colo. O ocia dcia un ouco a
372
gcsia cn quc sc cania o Icroi varonil c iorncia a
irova quc foi invcniada
sol cr donnas lauzar(111}.
O cavalIciro dcsvia suas idcias fcudais ara
a nulIcr c dccidc scrvir" a una dana, cuja cifra
c no cscudo. Dcsia coca rovcn o culio
Virgcn Maria, quc rojcia nas rcgics
iransccndcnics a cnironizaao do fcninino,
aconiccida na ordcn sullunar. A nulIcr iorna-
sc idcal do Ioncn, c cIcga a scr a forna dc iodo
idcal. Por isso, no icno do Danic, a figura
fcninina alsorvc o ofcio alcgorico dc iudo quc c
sullinc, dc iudo quc c asiraao. No final das
conias, consia clo Ccncsc quc a nulIcr nao
csia fciia dc larro cono o varao, nas fciia dc
sonIo do varao.
Ecrciiada a uila ncsics csqucnas do
rcicriio, quc facilncnic odcranos nuliilicar,
volia-sc ao anorana aiual c conIccc no ncsno
insianic quc nosso icno nao c so icno dc
juvcniudc, nas dc juvcniudc nasculina. O dono
do nundo c Iojc o raaz. E o c, nao orquc o
icnIa conquisiado, nas a fora dc dcsdcn. A
nocidadc nasculina afirna-sc a si ncsna,
cnircga-sc a scus gosios c aciiics, a scus
ccrccios c rcfcrcncias, scn sc rcocuar con o
rcsio, scn acaiar ou rcndcr culio a nada quc nao
scja sua roria juvcniudc. surrccndcnic a
373
rcsoluao c a unaninidadc con quc os jovcns
dccidiran nao scrvir" a nada ncn a ningucn,
salvo idcia ncsna da nocidadc. Nada arcccria
nais olsolcio quc o gcsio rcndido c curvo con
quc o cavalIciro fanfarrao dc 1890 sc aroinava
da nulIcr ara lIc dizcr una frasc galanic,
rciorcida cono un caracol. As noas crdcran o
Ialiio dc scr galanicadas, c cssc gcsio cn quc Ia
irinia anos rcssunavan iodas as rcsinas da
virilidadc, cIciraria Iojc a cfcninancnio.
Porquc a alavra cfcninado" icn dois
scniidos nuiio divcrsos. Por un dclcs significa o
Ioncn anornal quc fisiologicancnic c un ouco
nulIcr. Esics indivduos nonsiruosos cisicn
cn iodos icnos, cono dcsviaao fisiologica da
csccic, c scu caraicr aiologico os incdc dc
rcrcscniar a nornalidadc dc ncnIuna coca.
Mas, cn scu ouiro scniido, cfcninado" significa
sinlcsncnic Ionnc fcnncs, o Ioncn nuiio
rcocuado con a nulIcr, quc gira cn iorno dcla
c disc suas aiiiudcs c cssoa cn visia dc un
ullico fcninino. En icnos dcsic sco, csscs
Ioncns arcccn nuiio Ioncns; nas quando
solrcvcn ciaas dc nasculinisno dcscolrc-sc o
quc nclcs Ia dc cfciivo cfcninancnio, acsar dc
scu asccio dc naia-nouros.
Hojc, cono scnrc quc os valorcs nasculinos
rcdoninaran, o Ioncn csiina sua figura nais
quc a do sco conirario c, conscqucnicncnic,
374
cuida dc scu coro c icndc a osicnia-lo. O vclIo
cfcninado" dcnonina csic novo cniusiasno dos
jovcns clo coro viril c cssc csncro con quc o
iraian, cfcninancnio, quando c o conirario. Os
raazcs convivcn junios nos csiadios c arcas dc
csorics. Nao lIcs inicrcssa nais quc scu jogo c a
naior ou ncnor crfciao na osiura ou na
dcsircza. Convivcn, ois, cn crciuo concurso c
cnulaao, quc vcrsan solrc qualidadcs viris.
fora dc conicnlar-sc nos ccrccios ondc o
coro aarccc iscnio dc falsificacs icicis,
adquircn una fina crccao da fsica varonil,
quc colra a scus olIos un valor cnornc. Noic-sc
quc so sc csiina a ccclcncia nas coisas dc quc
sc cnicndc. So csias ccclcncias, clarancnic
crcclidas, arrasian o anino c o
solrccolIcn(112}.
Da quc as nodas nasculinas icnIan
icndido csics anos a sullinIar a arquiiciura
nasculina do Ioncn jovcn, sinlificando un
iio dc irajc iao ouco rocio ara isso cono o
Icrdado do scculo XIX. Era nisicr quc sol os
iulos ou cilindros dc icla cn quc csic Iorrvcl
irajc cisic, sc afirnassc o coro do fuiclolisia.
Talvcz dcsdc os icnos grcgos nao sc icnIa
csiinado ianio a lclcza nasculina cono agora. E
o lon olscrvador noia quc nunca as nulIcrcs
falaran ianio c con ianio dcscaro cono agora
dos Ioncns sinaiicos. Anics, salian calar scu
375
cniusiasno cla lclcza dc un varao, sc c quc a
scniian. Convcn, ainda, aoniar quc a scniian
nuiio ncnos quc na aiualidadc. Un vclIo
sicologo Ialiiuado a ncdiiar solrc csics
assunios salc quc o cniusiasno da nulIcr cla
lclcza cororal do Ioncn, solrciudo cla lclcza
fundada na corrcao ailciica, nao c quasc nunca
csonianco. Ao ouvir Iojc con iania frcqucncia o
cnico clogio do Ioncn sinaiico lroiando dos
lalios fcnininos, cn vcz dc colcgir ingcnua c
sinlcsncnic. A nulIcr dc 1927 gosia
sucrlaiivancnic dos Ioncns sinaiicos", faz
un dcscolrincnio nais rofundo. a nulIcr dc
1927 dciou dc cunIar os valorcs or si ncsna c
acciia o onio dc visia dos Ioncns quc ncsia
daia scnicn, con cfciio, cniusiasno cla
cslcndida figura do ailcia. Vc, ois, nisso, un
siniona dc rincira caicgoria, quc rcvcla o
rcdonnio do onio dc visia varonil.
Nao scria oljcao conira isio quc alguna
lciiora, crscruiando sinccrancnic cn scu
inicrior, rcconIcccssc quc nao sc acrcclia dc
scr influda cn sua csiina da lclcza nasculina
clo arco quc dcla fazcn os jovcns. Dc iudo
aquilo quc c un inulso colciivo c roclc a vida
Iisiorica inicira cn una ou ouira dircao, nao
nos acrcclcnos nunca, cono nao nos
acrcclcnos do novincnio csiclar dc nosso
lancia, ncn a faina qunica cn quc sc ocuan
nossas cclulas. Cada qual crc vivcr or sua conia,
376
cn viriudc dc razcs quc suc crsonalssinas.
Mas o faio c quc sol cssa sucrfcic dc nossa
conscicncia aiuan as grandcs foras anninas,
os odcrosos alsios da Iisioria, soros
giganicscos quc nos nolilizan a scu caricIo.
Tanlcn salc lcn a nulIcr dc Iojc orquc
funa, orquc sc vcsic cono sc vcsic, orquc sc
csfalfa cn csorics fsicos. Cada una odcra dar
sua razao difcrcnic, quc icnIa alguna vcrdadc,
nas nao a lasianic. nuiia casualidadc quc
aiualncnic o rcginc da assisicncia fcninina nas
ordcns nais divcrsas coincida scnrc nisio. a
assinilaao ao Ioncn. Sc no scculo XII o varao
sc vcsiia cono a nulIcr c fazia sol sua
insiraao vcrsinIos dulcfluos, Iojc a nulIcr
iniia o Ioncn no vcsiir c adoia scus ascros
jogos. A nulIcr rocura acIar cn sua conlciao
as linIas do ouiro sco. Por isso o nais
caracicrsiico das nodas aiuais nao c a
ciguidadc do cncolrincnio, nas o oosio. Dasia
conarar o irajc dc Iojc con o usado na coca
dc ouiro Dirciorio naior 1800 ara
dcscolrir a csscncia varianic, ianio nais
crcssiva quanio naior c a scnclIana. O irajc
Dirciorio cra ianlcn una sinlcs iunica,
lasianic curia, quasc cono a dc agora.
Enircianio, aquclc nu cra un crvcrso nu dc
nulIcr. Agora a nulIcr vai nua cono un raaz.
A dana Dirciorio accniuava, cingia c osicniava o
airiluio fcninino or ccclcncia. aqucla iunica
377
cra o nais solrio ialIc ara susicniar a flor do
scio. O irajc aiual, aarcnicncnic iao gcncroso
na nudificaao, oculia, or scu iurno, anula,
cscanoicia, o scio fcninino.
una cquivocaao sicologica clicar as
nodas vigcnics or un suosio afa dc cciiar os
scniidos do varao, quc sc iornaran un ouco
indolcnics. Esia indolcncia c un faio, c cu nao
ncgo quc no dcialIc da induncniaria c das
aiiiudcs influa cssc roosiio inciiaiivo. nas as
linIas gcrais da aiual figura fcninina csiao
insiradas or una inicnao oosia. a dc sc
arcccr un ouco con o Ioncn jovcn. O
dcscaro c inudor da nulIcr conicnoranca
sao, nais quc fcnininos, o dcscaro c inudor dc
un raaz quc cnircga inicncric sua carnc
clasiica. Tudo conirario, ois, a una ciliao
lulrica c viciosa. Provavclncnic, as rclacs cnirc
os scos nunca foran iao sadias, aradisacas c
nodcradas cono agora. O crigo csia
vcrdadcirancnic na dircao invcrsa. Porquc
aconicccu scnrc quc as cocas nasculinas da
Iisioria, dcsinicrcssadas da nulIcr, rcndcran
csiranIo culio ao anor dorico. Assin foi no
icno dc Pcriclcs, no dc Ccsar, no Fcnascincnio.
, ois, una lolagcn crscguir cn nonc da
noral a lrcvidadc das saias cn uso. Ha nos
saccrdoics una nania nilcnar conira os
nodisnos. A rincios do scculo XIII, noia
378
LucIairc, os scrnonarios nao ccssan dc
fulninar conira a longiiudc cagcrada das saias,
quc sao, dizcn, una invcnao dialolica"(113}. En
quc ficanos? Qual a saia dialolica? A curia ou a
longa?
Qucn assou sua juvcniudc nuna coca
fcninina consicrna-sc dc vcr a Iunildadc con
quc Iojc a nulIcr, dcsironada, rocura insinuar-
sc c scr iolcrada na socicdadc dos Ioncns. A csic
fin acciia na convcrsaao os icnas dc rcfcrcncia
dos noos c fala dc csorics c dc auionovcis, c
quando assa a ronda dos coqucicis lclc cono
gcnic grandc. Esia dininuiao do odcr fcninino
solrc a socicdadc c causa dc quc a convivcncia
scja cn nossos dias iao ascra. Invcniora a
nulIcr da coricsia", sua rciirada do rinciro
lano social irouc o incrio da dcscoricsia. Hojc
nao sc conrccndcria un faio cono o aconiccido
no scculo XVII or noiivo da lcaiificaao dc
varios sanios csanIois cnirc clcs, Sanio
Inacio, S. Francisco Xavicr c Sania Tcrcsa dc
Jcsus . O faio foi quc a lcaiificaao sofrcu una
longa dcnora cla disuia surgida cnirc os
cardcais solrc qucn dcvia cnirar rinciro na
oficial lcaiiiudc. a dana Cccda ou os varcs
jcsuias.
El Sol, 3 dc julIo dc 1927.
379

NOTAS
(1} Vcja-sc o cnsaio do auior iniiiulado "Hisiory
as a Sysicn", no volunc PIilosoIy and Hisiory.
Honagcs io Ernsi Cassircr, London, 1939 (V.
cdiao csanIola Hisioria cono sisicna. Madrid,
1942}. Vcja-sc o iono VI das Olras Conlcias do
auior.
(2} jusio dizcr quc foi na Frana, so na
Frana, ondc sc iniciou un csclarccincnio c nisc
au oini dc iodos csics concciios. En ouiro lugar
acIara o lciior alguna indicaao solrc isio c,
ainda nais, solrc a causa dc quc cssa iniciaao
sc nalograssc. Dc ninIa aric rocurci colalorar
ncsic csforo dc csclarccincnio ariindo da
rcccnic iradiao franccsa, sucrior ncsia ordcn
dc icnas s dcnais. O rcsuliado dc ninIas
rcflccs acIa-sc no livro, dc roina ullicaao,
El Ionlrc y la gcnic. Ncsic cnconirara o lciior o
dcscnvolvincnio c jusiificaao dc iudo quc acalo
dc dizcr.
(3} MonarcIic univcrscllc. dcu ousculcs,
1891, ag. 36.
(4} Ocuvrcs conlcics (Calnan-Lcvy}. Vol.
XXII, ag. 248.
380
(5} Na Inglaicrra as lisias dc rcsidcncias
indicavan junio a cada nonc o ofcio c classc da
cssoa. Por isso, junio ao nonc dos sinlcs
lurgucscs aarccia a alrcviaiura s. nol., qucr
dizcr, scn nolrcza. Esia c a origcn da alavra
snol.
(6} "La cocisicncc ci lc conlai dc rincics
divcrs". Cuizoi, Hisioirc dc La Civilisaiion cn
Euroc, ag. 35. En un Ioncn iao difcrcnic dc
Cuizoi cono Fanlc cnconiranos a ncsna idcia.
Logo quc na Euroa un rincio, scja qual for,
icnia o donnio alsoluio, cnconira scnrc una
rcsisicncia quc sc lIc oc dcsdc os nais
rofundos scios viiais." Ocuvrcs conlcics, 38,
ag., 110. En ouiro lugar (ionos 8 c 10, . 3}. 0
nundo curocu sc conc dc clcncnios dc
origcn divcrsa, cn cuja ulicrior coniraosiao c
luia vccn rccisancnic dcscnvolvcr-sc as
nudanas das cocas Iisioricas". Nao Ia ncsias
alavras dc Fanlc una clara influcncia dc
Cuizoi? Un faior quc incdc vcr ccrios csiraios
rofundos da Iisioria do scculo XIX c quc nao
csicja lcn csiudado o inicrcanlio dc idcias cnirc
a Frana c a AlcnanIa, diganos dc 1790 a 1830.
Talvcz o rcsuliado dcssc csiudo rcvclassc quc a
AlcnanIa rccclcu ncssa coca nuiio nais da
Frana quc invcrsancnic.
(7} Con ccria saiisfaao rcfcrc-sc Mnc. dc
Casarin quc falando o Paa Crcgorio XVI con o
381
cnlaiador franccs, dizia aludindo a clc. E un
gran ninisiro. Dicono quc non ridc nai".
Corrcsondancc avcc Mnc. dc Casarin, . 283.
(8} Sc o lciior dcscja infornar-sc, cnconirar-sc-
a, una c ouira vcz, con a fornula ilusoria dc quc
os douirinarios nao ossuan una douirina
idcniica, nas quc variava dc un ara ouiro.
Cono sc isio nao aconicccssc cn ioda cscola
iniclcciual c nao consiiiussc a difcrcna nais
inorianic cnirc un gruo dc Ioncns c un
gruo dc granofoncs
(9} Ncsics uliinos anos, M. CIarlcs H. PouiIas
ionou solrc si a faiiganic iarcfa dc dcsojar os
arquivos dc Cuizoi c ofcrcccr-nos nuna scric dc
voluncs un naicrial scn o qual scria inossvcl
cnrccndcr a ulicrior faina dc rcconsiruao.
Solrc Foycr-Collard nao Ia ncn isso. No fin dc
iudo c rcciso rccorrcr aos csiudos dc Faguci
solrc o idcariun dc un c ouiro. Nao Ia nada
nclIor, c cnlora scjan sunancnic vivazcs, sao
alsoluiancnic insuficicnics.
(10} Por ccnlo, ningucn odc ficar con a
conscicncia iranquila cnicndc-sc quc icnIa
conscicncia" iniclcciual quando inicrrciou a
oliica dc rcsisicncia" cono ura c
sinlcsncnic conscrvadora. dcnasiado
cvidcnic quc os Ioncns Foycr-Collard, Cuizoi,
Droglic, nao cran conscrvadorcs -ioa. A alavra
382
rcsisicncia", quc ao aarcccr na ciiaao dc
Fanlc docuncnia o influo dc Cuizoi solrc csic
grandc Iisioriador, iona, or sua vcz, una
suliia nudana dc scniido c, or assin dizcr,
cilc-nos suas arcanas vsccras quando cn un
discurso dc Foycr-Collard lcnos. Lcs lilcrics
ulliqucs nc soni as auirc cIosc quc dcs
rcsisicnccs". (Vcja-sc dc Daranic. La vic ci lcs
discours dc Foycr-Collard, II, 130}. Eis aqui una
vcz nais a nclIor insiraao curocia rcduzindo
a dinanisno iudo quc c csiaiico. O csiado dc
lilcrdadc suric dc una luralidadc dc foras quc
nuiuancnic sc rcsisicn. Mas os discursos dc
Foycr-Collard sao Iojc iao ouco lidos quc
arcccra incriincncia sc digo quc sao
naravilIosos, quc sua lciiura c una ura dclcia
dc iniclccao, quc c divcriida c aic alcgrc, c quc
consiiiucn a uliina nanifcsiaao do nclIor
csiilo caricsiano.
(11} Vcja-sc o ciiado cnsaio do auior. Hisioria
cono sisicna.
(12} Prcicndcn os alcnacs quc foran clcs os
dcscolridorcs do social cono rcalidadc difcrcnic
dos indivduos c anicrior" a csics. O Vollsgcisi
arccc-lIcs una dc suas idcias nais auiocioncs.
Esic c un dos casos quc nais rcconcndan o
csiudo ninucioso do inicrcanlio iniclcciual
franco-gcrnanico dc 1790 a 1830 a quc cn noia
anicrior nc rcfiro. Mas o icrno Vollsgcisi nosira
383
dcnasiado clarancnic quc c a iraduao do
voliairiano csrii dcs naiions. A origcn franccsa
do colciivisno nao c una casualidadc c olcdccc
s ncsnas causas quc fizcran da Frana o lcro
da sociologia c dc scu rcnovo cn 1890
(DurlIcin}.
(13} Vcja-sc Docirinc dc Saini-Sinon, con
iniroduao c noias dc C. Douglc c E. Halcvy (.
204, noia}. Alcn dc quc csia cosiao do saini-
sinonisno, fciia cn 1829, c una das olras nais
gcniais do scculo, o iralalIo acunulado nas
noias or MM. Douglc c Halcvy consiiiui una das
coniriluics nais inorianics quc cu conIco
ao cfciivo csclarccincnio da alna curocia cnirc
1800 c 1830.
(14} Olra facil c uiil quc algucn dcvcria
cnrccndcr, scria rcunir os rognosiicos quc cn
cada coca sc fazcn solrc o fuiuro roino. Eu
colccionci os suficicnics ara ficar csiucfaio
anic o faio dc quc icnIa Iavido scnrc alguns
Ioncns quc rcvccn o fuiuro.
(15} Siuari Mill. La lilcric, irad. Duoni-WIiic
(aginas 131-132}.
(16} Ccsannclic ScIrificn, I, 106.
(17} Hisioirc dc Jacqucs II, I, 843.
384
(18} Jc irouvc ncnc quc dcs oinions
arocIanics s'insinuani cu cu dans l'csrii
dcs Ionncs du grand nondc, qui rcglcni lcs
auircs ci doni dccndcni lcs affaircs, ci sc
glissani dans lcs livrcs la nodc disoscni iouics
cIoscs la rcvoluiion gcncralc doni d'Euroc csi
ncnaccc". Nouvcau Essais sur l'cnicndcncni
Iunain, IV, CIa. 16. O quc dcnonsira duas
coisas. Princira. quc un Ioncn, cn 1700, daia
aroinada cn quc Lcilniz cscrcvia isio, cra
caaz dc rcvcr o quc aconicccu un scculo
dcois; scgunda. quc os nalcs rcscnics da
Euroa sao oriundos dc rcgics nais rofundas
cronologica c viriualncnic do quc soi rcsunir-sc
(19} ... noirc sicclc qui sc croii dcsiinc
cIangcr lcs lois cn ioui gcnrc..." D'Alcnlcri.
Discours rclininairc l'Enciclocdic. Ocuvrcs.
1,56 (1821}.
(20} Cciic Ionncic, irrcrocIallc, nais
inrcvoyanic ci sucrficicllc rcvoluiion dc 1848
cui our conscqucncc, au loui dc noins d'un an,
dc donncr lc ouvoir l'clcncni lc lus csani, lc
noins clairvoyani, lc lus olsiincncni
conscrvaicur dc noirc ays". Fcnan. Qucsiions
conicnoraincs, XVI. Fcnan, quc cn 1848 cra
jovcn c sinaiizou con aquclc novincnio, vc-sc
olrigado na sua nadurcza a fazcr algunas
rcscrvas lcncvolas a scu favor, suondo quc foi
Ionrado c irrcrocIavcl".
385
(21} J. D. Carrc. La PIilosoIic dc Fonicncllc,
ag. 143.
(22} Vcja-sc Hisioria cono sisicna.
(23} En scu rologo a sua iraduao dc La
Lilcric, dc Siuari Mill, ag. 44.
(24} Nao c una sinlcs nancira dc falar, nas
sin vcrdadc ao c da lcira, osio quc valIa na
ordcn ondc a alavra vigcncia" icn Iojc scu
scniido nais incdiaio, a salcr, no dirciio. Na
Inglaicrra, aucunc larricrc cnirc lc rcscni ci lc
assc. Sans disconiinuiic lc droii osiiif rcnonic
dans l'Iisioirc jusqu'au icns inncnoriau. Lc
droii anglais csi un droii Iisioriquc.
Juridiqucncni arlani, il n'y a as d'ancicn droii
anglais". Don, cn Anglaicrrc ioui lc droii csi
aciucl, qucl qu'cn soii l'agc". Lcvy-Ullnann. Lc
sysicnc juridiquc dc l'Anglaicrrc, I, ags. 38/39.
(25} Vcja-sc o cnsaio Hcgcl y Ancrica, 1928, c
os ariigos solrc Los Esiados Unidos, ullicados
ouco dcois. (Vcjan-sc, rcscciivancnic, os
ionos II c IV dc Olras Conlcias}.
(26} En ncu livro Esana Invcriclrada,
ullicado cn 1921, nun ariigo dc El Sol,
iniiiulado Masas" (1926} c cn duas confcrcncias
dadas na Associaao Anigos dcl Aric, cn Ducnos
Aircs (1928}, ocuci-nc do icna quc o rcscnic
cnsaio dcscnvolvc. Mcu roosiio agora c rccolIcr
386
c conlciar o quc cu dissc cniao, dc nodo quc
suria una douirina organica solrc o faio nais
inorianic dc nosso icno.
(27} O iragico daquclc roccsso c quc,
cnquanio sc fornavan csias agloncracs,
concava o dcsovoancnio das caninas, quc
Iavia dc irazcr a dininuiao alsoluia no nuncro
dos Ialiianics do Incrio.
(28} Vcja-sc Esana invcriclrada, 1921, daia
dc sua rincira ullicaao cono scric dc ariigos
no jornal diario El Sol. (Vcja-sc ag. 35 do iono
III das Olras Conlcias}.
Arovciio csia ooriunidadc ara fazcr noiar
aos csirangciros quc gcncrosancnic cscrcvcn
solrc ncus livros, c cnconiran, s vczcs,
dificuldadcs ara rccisar a daia dc scu rinciro
aarccincnio, o faio dc quc quasc ioda a ninIa
olra saiu ao nundo usando a nascara dc ariigos
jornalsiicos; nuiia aric dcla lcvou nuiios anos
cn aircvcr-sc a scr livro (1946}.
(29} Nos cunIos das nocdas dc Adriano lccn-
sc coisas cono csias. Iialia Fcli, Sacculun
aurcun, Tcllus sialiliia, Tcnorun fcliciias.
aric o grandc rccriorio nunisnaiico dc CoIcn,
vcjan-sc algunas nocdas rcroduzidas cn
Fosiovizcff. TIc social and ccononic Iisiory of
iIc Fonan Enirc, 1926, lanina LII c 588, noia
6.
387
(30} Nao sc dcicn dc lcr as naravilIosas
aginas dc Hcgcl solrc os icnos saiisfciios cn
sua Filosofia dc la Iisioria, iraduao dc Josc
Caos. Fcvisia dc Occidcnic, 1a. cdiao, iono I,
ags. 41 c scguinics.
(31} O scniido original dc nodcrno",
nodcrnidadc" con quc os uliinos icnos sc
laiizaran a si ncsnos, crcssa nui
agudancnic cssa scnsaao dc aliura dos
icnos", quc agora analiso. Modcrno c o quc csia
osio scgundo o nodo. cnicndc-sc o nodo novo,
nodificaao ou noda quc cn ial rcscnic icnIa
surgido anic os nodos vclIos, iradicionais, quc
sc usaran no assado. A alavra nodcrno"
crcssa, ois, a conscicncia dc una nova vida,
sucrior aniiga, c ao ncsno icno o incraiivo
dc csiar aliura dos icnos. Para o nodcrno",
nao sc-lo cquivalc a cair laio o nvcl Iisiorico.
(32} La dcsIunanizacion dcl aric. (Vcja-sc ag.
353 do iono III dc Olras Conlcias}.
(33} Prccisancnic orquc o icno viial do
Ioncn c liniiado, rccisancnic orquc c norial,
ncccssiia iriunfar da disiancia c da iardana.
Para un Dcus cuja cisicncia c inorial, carcccria
dc scniido o auionovcl.
(34} No ior caso, c quando o nundo arcccra
rcduzido a una unica sada, scnrc Iavcria
duas. cssa c sair do nundo. Mas a sada do
388
nundo forna aric dcsic, cono dc una
Ialiiaao a oria.
(35} Assin, ja no rologo dc ncu rinciro livro.
Mcdiiacioncs dcl Quijoic, 1916. Nas Ailaniidas
aarccc sol o nonc dc Iorizonic. Vcja-sc o cnsaio
El origcn dcoriivo dcl Esiado, 1926, rccolIido no
iono VII dcl El Escciador. (Vcja-sc a ag. 607 do
iono II dc Olras Conlcias}.
(36} O nundo dc Ncwion cra infiniio; nas cssa
infiniiudc nao cra un iananIo, nas una vazia
gcncralizaao, una uioia alsiraia c inanc. O
nundo dc Einsicin c finiio, nas cIcio c concrcio
cn iodas as arics; orianio, un nundo nais
rico dc coisas c, cfciivancnic, dc naior iananIo.
(37} A lilcrdadc dc csriio, qucr dizcr, a
oicncia do iniclccio, ncdc-sc or sua
caacidadc dc dissociar idcias iradicionalncnic
inscaravcis. Dissociar idcias cusia nuiio nais
quc associa-las, cono dcnonsirou KIlcr cn
suas invcsiigacs solrc a inicligcncia dos
cIinanzcs. Janais o cnicndincnio Iunano icvc
cono agora naior caacidadc dc dissociaao.
(38} Esia c a origcn radical dos diagnosiicos
dc dccadcncia. Nao quc scjanos dccadcnics, nas
quc, disosios a adniiir ioda ossililidadc, nao
cclunos a da dccadcncia.
389
(39} Vcrcnos, cnircianio, cono calc rccclcr
do assado, ja quc nao una oricniaao osiiiva,
ccrios consclIos ncgaiivos. Nao nos dira o
rcicriio o quc dcvcnos fazcr, nas o quc dcvcnos
cviiar.
(40} Hcrnann Wcyl, un dos naiorcs fsicos
aiuais, conanIciro c coniinuador dc Einsicin,
cosiuna dizcr cn convcrsaao rivada quc sc
norrcsscn suliiancnic dcz ou dozc
dcicrninadas cssoas, c quasc ccrio quc a
naravilIa da fsica aiual sc crdcria ara scnrc
na Iunanidadc. Foi ncccssaria una rcaraao
dc nuiios scculos ara aconodar o orgao ncnial
alsiraia conlicaao da icoria fsica. Qualqucr
cvcnio odcria aniquilar iao rodigiosa
ossililidadc Iunana, quc c, alcn do nais, lasc
da iccnica fuiura.
(41} Por nuiio rico quc un indivduo fossc cn
rclaao con os dcnais, cono a ioialidadc do
nundo cra olrc, a csfcra dc facilidadcs c
conodidadcs quc sua riqucza odia roorcionar-
lIc cra nuiio rcduzida. A vida do Ioncn ncdio c
Iojc nais facil, cnoda c scgura quc a do nais
odcroso cn ouiro icno. Quc lIc inoria nao
scr nais rico quc ouiros, sc o nundo o c c lIc
roorciona nagnificas csiradas dc rodagcn, dc
fcrro, iclcgrafo, Ioicis, scgurana fsica c
asirina?
390
(42} Alandonada sua roria inclinaao, a
nassa, scja qual scja, lclcia ou arisiocraiica",
icndc scnrc, or afa dc vivcr, a dcsiruir as
causas dc sua vida. Scnrc nc arcccu una
caricaiura cngraada dcssa icndcncia a roicr
viian, vivcndi crdcrc causas, o quc aconicccu
cn Nijar, ovoado roino a Alncra, quando, cn
13 dc scicnlro dc 1759, sc roclanou rci a
Carlos III. Fcz-sc a roclanaao na raa da vila.
Dcois nandaran irazcr dc lclcr a iodo aquclc
grandc concurso, o qual consuniu scicnia c scic
arrolas dc vinIos c quairo odrcs dc aguardcnic,
cujo csriio os acalorou dc ial nodo, quc con
rcciidos vivas!" sc cncaninIaran ao dcosiio
nunicial dc irigo c dc suas janclas arrojaran o
ccrcal quc nclc Iavia c 900 rcais dc suas caias.
Dali assaran ao Esianco do Talaco c
nandaran jogar fora o dinIciro da Mcsada, c o
ialaco. Nas lojas fizcran o ncsno, nandando
dcrranar, ara nais auiorizar a funao, quanios
gcncros lquidos c concsivcis Iavia nclas. O
Esiado cclcsiasiico concorrcu con igual cficacia,
ois cn alias vozcs induziran as nulIcrcs a
sacudir fora o quc Iavia nas suas casas, o quc
cccuiaran con o naior dcsinicrcssc, ois nao
rcsiou nclas ao, irigo, farinIa,ccvada, raios,
caarolas, alnofarizcs, noriciros, ncn cadciras,
ficando a vila dcsiruda. Scgundo un acl do
icno cn odcr do scnIor SancIcz dc Toca,
ciiado cn Fcinado dc Carlos III, clo scnIor
391
Manucl Danvila, iono II, ag. 10, noia 2, Esic
ovoado, ara vivcr sua alcgria nonarquica,
aniquila-sc a si ncsno. Adniravcl Nijar! Tcu c o
orvir!
(43} iniclcciualncnic nassa aquclc quc anic
un rollcna qualqucr sc conicnia con cnsar o
quc loancnic cnconira cn sua calca. , clo
conirario, cgrcgio aquclc quc dcscsiina o quc
acIa scn rcvio csforo cn sua ncnic, c so
acciia cono digno dclc aquilo quc csia acina dclc
c cigc un novo csiirao ara alcana-lo.
(44} Vcja-sc Esana invcriclrada (1922}, ag.
156. (Vcja-sc ag. 35 do iono III dc O. C.}.
(45} Cono no anicrior iraia-sc so dc rciroirazcr
o vocalulo nolrcza" a scu scniido rinordial,
quc cclui a Icrana, nao Ia ooriunidadc ara
csiudar o faio dc quc ianias vczcs aarca na
Iisioria una nolrcza dc sanguc". Fica, ois,
iniacia csia qucsiao.
(46} Vcja-sc El origcn dcoriivo dcl Esiado, cn
El Escciador, iono VII. (Vcja-sc agina 607 do
iono II dc O. C.}
(47} Solrc a indocilidadc das nassas,
csccialncnic das csanIolas, ja falci cn Esana
invcriclrada (1922}, c ao diio ali rcncio-nc.
(Vcja-sc ag. 35 do iono III dc O. C.}
392
(48} Muiias vczcs lcvanici dc nin ara nin a
scguinic qucsiao. c induliiavcl quc scnrc icvc
dc scr ara nuiios Ioncns un dos iorncnios
nais angusiiosos dc sua vida o coniacio, o
cIoquc con a inlccilidadc alIcia. Cono c
ossvcl, cnircianio, quc nao sc icnIa icniado
nunca arccc-nc un csiudo solrc cla, un
cnsaio solrc a inlccilidadc?
(49} Nao sc rcicnda cscanoicar a qucsiao.
iodo oinar c icorizar.
(50} Sc algucn cn sua discussao conosco sc
dcsinicrcssassc dc sc ajusiar vcrdadc, sc nao
icn voniadc dc scr vcrdico, c iniclcciualncnic
un larlaro. Dc faio, cssa c a osiao do Ioncn-
nassa quando fala, da confcrcncias ou cscrcvc.
(51} Nao c rcciso dizcr quc quasc ningucn
lcvara a scrio csias crcsscs, c os nclIorcs
inicncionados as cnicndcrao cono sinlcs
nciaforas, ialvcz conovcnics. So algun lciior
lasianic ingcnuo ara nao crcr quc salc ja
dcfiniiivancnic o quc c a vida, ou, clo ncnos, o
quc nao c, sc dciara ganIar clo scniido
rinario dcsias frascs c scra rccisancnic qucn
vcrdadciras ou falsas as cnicnda. Enirc os
dcnais rcinara a nais cfusiva unaninidadc, con
csia unica difcrcna. uns cnsarao quc, falando a
scrio, vida c o roccsso cisicncial dc una alna,
c os ouiros, quc c una succssao dc rcacs
393
qunicas. Nao crcio quc nclIorc ninIa siiuaao
anic lciiorcs iao Icrnciicos rcsunir ioda una
nancira dc cnsar dizcndo quc o scniido
rinario c radical da alavra vida aarccc
quando a cnrcganos no scniido dc liografia c
nao no dc liologia. Pcla forissina razao dc quc
ioda liologia c cn dcfiniiivo so un caiulo dc
ccrias liografias, c o quc cn sua vida
(liografavcl} fazcn os liologos. Ouira coisa c
alsiraao, faniasia c niio.
(52} Esia folga dc novincnios anic o assado
nao c, ois, una ciulanic rclcldia, nas, clo
conirario, una clarssina olrigaao dc ioda
coca criica". Sc cu dcfcndo o lilcralisno do
scculo XIX conira as nassas quc incivilncnic o
aiacan, nao qucro dizcr quc rcnuncic a una
lcna lilcrdadc dianic dcssc rorio lilcralisno.
Vicc-vcrsa. o riniiivisno quc ncsic cnsaio
aarccc sol scu ior asccio c, or ouira aric, c
cn ccrio scniido, condiao dc iodo grandc avano
Iisiorico. Vcja-sc o quc, nao Ia oucos anos,
dizia cu solrc isio no cnsaio Diologia c
Pcdagogia", El Escciador, iono III. O aradoo
do sclvagisno". (Pagina 281 do iono II dc O. C.}
(53} Da quc, a ncu juzo, nao diz nada qucn
suc Iavcr diio algo dcfinindo a Ancrica do
Noric or sua iccnica". Una das coisas quc
criurlan nais gravcncnic a conscicncia
curocia c o conjunio dc juzos ucris solrc a
394
Ancrica do Noric quc sc ouvcn ccndidos aic
clas cssoas nais culias. un caso ariicular
da dcsroorao quc nais adianic aonio cnirc a
conlcidadc dos rollcnas aiuais c a
caacidadc das ncnics.
(54} A rigor, a dcnocracia lilcral c a iccnica sc
inlican c inicr-sucn or sua vcz iao
csirciiancnic quc nao c concclvcl una scn a
ouira, c, orianio, fora dcscjavcl un icrcciro
nonc, nais gcncrico, quc inclussc anlas. Essc
scria o vcrdadciro nonc, o sulsianiivo da uliina
ccniuria.
(55} Nao falcnos dc qucsics nais inicrnas. A
naior aric dos invcsiigadorcs ncsnos nao icn
Iojc a nais lcvc susciia da gravssina,
crigosssina crisc niina quc Iojc airavcssa sua
cicncia.
(56} Arisioiclcs. Mciafsica, 893 a 10.
(57} Ccniulica a nonsiruosidadc do faio quc
cono indiquci iodos os dcnais rincios
viiais oliica, dirciio, aric, noral, rcligiao sc
acIan cfciivancnic c or si ncsnos cn crisc,
cn, clo ncnos, iransiioria falIa. So a cicncia
nao falIa, clo conirario, dia a dia cunrc con
falulosos acrcscinos quanio roncic c nais do
quc roncic. Nao icn, ois, concorrcncia, nao
calc dcscular o dcsacgo or cla suondo o
395
Ioncn ncdio disirado or algun ouiro
cniusiasno dc culiura.
(58} Ja aqui cnircvcnos a difcrcna cnirc o
csiado das cicncias dc una coca c o csiado dc
sua culiura, quc daqui a ouco ocuara a nossa
aicnao.
(59} Una gcraao aiua cn ncdia duranic
irinia anos. Mas cssa aiuaao dividc-sc cn duas
ciaas c iona duas fornas. duranic a rincira
nciadc aroinadancnic dcssc crodo, a
nova gcraao faz a roaganda dc suas idcias,
rcfcrcncias c gosios, os quais, finalncnic,
adquircn vigcncia c sao o doninanic na scgunda
nciadc dc sua carrcira. Mas a gcraao cducada
sol scu incrio iraz consigo ouiras idcias,
rcfcrcncias c gosios, quc conca a injciar no ar
ullico. Quando as idcias, rcfcrcncias c gosios
da gcraao incranic sao circnisias, c or isso
rcvolucionarios, a nova gcraao c anii-circnisia
c anii-rcvolucionaria, qucr dizcr, dc alna
sulsiancialncnic rcsiauradora. Claro quc nao sc
dcvc cnicndcr rcsiauraao cono sinlcs volia ao
aniigo", o quc janais foran as rcsiauracs.
(60} Nao sc confunda o auncnio, c ainda a
alundancia dc ncios, con a solra. No scculo XIX
auncniavan as facilidadcs dc vida, c isso roduz
o rodigioso crcscincnio quaniiiaiivo c
qualiiaiivo da roria vida cono aonici
396
acina. Mas cIcgou un noncnio cn quc o
nundo civilizado, osio cn rclaao con a
caacidadc do Ioncn ncdio, adquiria un
asccio dcnasiado, cccssivancnic rico,
sucrfluo. Acnas un ccnlo disio. a scgurana
quc arccia ofcrcccr o rogrcsso (auncnio
scnrc crcsccnic dc vaniagcns viiais}
dcsnoralizou o Ioncn ncdio, insirando-lIc
una confiana quc c ja falsa, airofica, viciosa.
(61} Nisio, cono cn ouiras coisas, a
arisiocracia inglcsa arccc una cccao do diio.
Mas, o scr scu caso adniralilssino, lasiaria
dcscnIar as linIas gcrais da Iisioria lriianica
ara aicnicar quc csia cccao, cnlora o scja,
confirna a rcgra. Conira o quc soi dizcr-sc, a
nolrcza inglcsa icn sido a ncnos solrada" da
Euroa c icn vivido cn nais consianic crigo
quc ncnIuna ouira. E orquc icn vivido scnrc
cn crigo soulc c conscguiu scnrc fazcr-sc
rcsciiar o quc suc Iavcr crnanccido scn
dcscanso na lrccIa . Esquccc-sc o dado
fundancnial dc quc a Inglaicrra icn sido, aic
nui avanado o scculo XVIII, o as nais olrc
do Ocidcnic. A nolrcza salvou-sc or isso ncsno.
Cono nao cra alundanic dc ncios, icvc dc
acciiar, c cvidcnic, a ocuaao concrcial c
indusirial ignolil no coniincnic , isio c,
dccidiu-sc nuiio ccdo a vivcr ccononicancnic cn
forna criadora, c a nao aicr-sc aos rivilcgios.
397
(62} Vcja-sc OllricIi. Klina und Eniwicllung,
1923.
(63} O quc c a casa anic a socicdadc, c-o cn
cscala naior a naao anic o conjunio das nacs.
Una das nanifcsiacs, ao ncsno icno, nais
claras c volunosas do scnIoriiisno" vigcnic c,
cono vcrcnos, a dccisao quc algunas nacs
ionaran dc fazcr o quc csia na sua voniadc" na
convivcncia inicrnacional. A isso cIanan
ingcnuancnic nacionalisno". E cu, quc sinio
asco cla sujciao lcaia inicrnacionalidadc,
acIo, or ouira aric, groicsco cssc iransiiorio
scnIoriiisno" das nacs ncnos gradas.
(64} Qucn crc cocrnicancnic quc o sol nao
cai no Iorizonic, coniinua vcndo-o cair, c cono o
vcr inlica una convicao rinaria, coniinua
crcndo. O quc aconiccc c quc sua crcna
cicnifica dcicn, consianicncnic, os cfciios dc
sua crcna rinaria ou csonianca. Assin, csic
caiolico ncga con sua crcna dognaiica, sua
roria, auicniica crcna lilcral. Esia alusao ao
caso dcssc caiolico vai aqui so cono ccnlo
ara csclarcccr a idcia quc agora conIo; nas
nao sc rcfcrc a clc a ccnsura radical quc dirijo ao
Ioncn-nassa dc nosso icno, ao nocinIo
saiisfciio". Coincidc con csic so nun onio. O
quc lano cn rosio ao nocinIo saiisfciio" c a
falia dc auicniicidadc cn quasc iodo o scu scr.
Mas ainda csia coincidcncia arcial c so
398
aarcnic. O caiolico nao c auicniico cn una
aric dc scu scr iudo quc icn, qucira ou nao,
dc Ioncn nodcrno orquc qucr scr ficl a
ouira aric cfciiva dc scu scr quc c sua fc
rcligiosa. Isio significa quc o dcsiino dcssc
caiolico c cn si ncsno iragico. E ao acciiar cssa
orao dc inauicniicidadc cunrc con scu dcvcr.
O nocinIo saiisfciio", clo conirario, dcscria dc
si ncsno or ncra frivolidadc c dc iudo
rccisancnic ara cscaulir a ioda iragcdia.
(65} Envilccincnio, acanalIancnio, nao c
ouira coisa scnao o nodo dc vida quc rcsia a
qucn sc ncgou a scr o quc icn quc scr. Esic scu
auicniico scr nao norrc or isso, nas convcric-sc
cn sonlra acusadora, cn faniasna, quc lIc faz
scniir consianicncnic a infcrioridadc da
cisicncia quc lcva a rcsciio da quc iinIa quc
lcvar. O cnvilccido c o suicida solrcvivcnic.
(66} Para quc a filosofia incrc, nao c nisicr
quc os filosofos incrcn cono Plaiao quis
rinciro , ncn scqucr quc os incradorcs
filosofcn cono quis, nais nodcsiancnic,
dcois . Anlas as coisas sao, a rigor,
funcsissinas. Para quc a filosofia incrc, lasia
quc Iaja filosofia, qucr dizcr. lasia quc os
filosofos scjan filosofos. Ha quasc una ccniuria
os filosofos sao iudo, ncnos isso sao oliicos,
sao cdagogos, sao liicraios ou sao Ioncns dc
cicncia.
399
(67} Vcja-sc Esana invcriclrada, 1a. cdiao,
1921. (Vcja-sc ag. 35 do iono III das Olras
Conlcias}.
(68} Esia inagcn sinlcs da grandc nudana
Iisiorica cn quc sc sulsiiiui a surcnacia dos
nolrcs clo rcdonnio dos lurgucscs dcvc-sc a
Fanlc; nas claro c quc sua vcrdadc sinlolica c
csqucnaiica rcqucr nao oucos adiiancnios ara
scr conlciancnic vcrdadcira. A olvora c
conIccida dc icno incnorial. A invcnao da
carga nun iulo dcvcu-sc a algucn da
Lonlardia. Ainda assin, nao foi cficaz aic quc sc
invcniou a lala fundida. Os nolrcs" usaran cn
cqucnas doscs a arna dc fogo nas cra
dcnasiado cara. So os ccrciios lurgucscs,
nclIor organizados ccononicancnic, udcran
cnrcga-la cn grandc cscala. Fica, nao olsianic,
cono liicralncnic ccrio quc os nolrcs foran
dcrroiados dc nancira dcfiniiiva clo novo
ccrciio, nao rcrcscniados clo ccrciio dc iio
ncdicval dos lorguinIaos, rofissional, nas dc
lurgucscs, quc fornaran os suos. Sua fora
rinaria consisiiu na nova discilina c na nova
racionalizaao da iaiica.
(69} Mcrcccria a cna insisiir solrc csic onio
c fazcr noiar quc a coca das Monarquias
alsoluias curocias ocrou con Esiados nuiio
dclcis. Cono sc clica isio? Ja a socicdadc cn
iorno concava a crcsccr. Por quc, sc o Esiado
400
iudo odia cra alsoluio" , nao sc fazia nais
foric? Una das causas c a aoniada.
incaacidadc iccnica, racionalizadora,
lurocraiica, das arisiocracias dc sanguc. Mas
nao lasia isso. Alcn disso aconicccu no Esiado
alsoluio quc aquclas arisiocracias nao quiscran
anliar o Esiado cusia da socicdadc. Conira o
quc sc crc, o Esiado alsoluio rcsciia
insiiniivancnic a socicdadc nuiio nais quc o
nosso Esiado dcnocraiico, nais inicligcnic, nas
con ncnos scniido da rcsonsalilidadc Iisiorica.
(70} Fccordcn-sc as uliinas alavras dc
Sciinio Scvcro a scus filIos. Pcrnanccci unidos,
agai ao soldado c dcsrczai o rcsio.
(71} Vcja-sc Elic Halcvy. Hisioirc du culc
anglais au XIXc. sicclc (iono I, ag. 40, 1912}.
(72} Vcja-sc o cnsaio Hcgcl y Ancrica" cn El
Escciador. Tono VII, 1930. (Vcja-sc ag. 563 do
iono II dc O. C.}
(73} Vcja-sc o cnsaio Solrc la nucric dc Fona,
cn El Escciador. Tono VI, 1927. (Vcja-sc ag.
537 do iono II dc O. C.}
(74} Isio c o quc faz a razao fsica c liologica, a
razao naiuralisia", dcnonsirando con isso quc c
ncnos razoavcl quc a razao Iisiorica". Porquc
csia, quando iraia a fundo das coisas c nao dc
soslaio cono ncsias aginas, ncga-sc a
401
rcconIcccr cono alsoluio ncnIun faio. Para cla,
raciocinar consisic cn fluidificar iodo faio
dcscolrindo sua gcncsc. Vcja-sc, do auior, o
cnsaio Hisioria cono sisicna (F. dc O., 2a.
cdiao}. (Vcja-sc o iono VI dc O. C.}
(75} Scria inicrcssanic nosirar cono na
CaialunIa colaloran duas insiracs
aniagnicas. o nacionalisno curocu c o
cidadanisno dc Darcclona, cn quc crvivc
scnrc a icndcncia do vclIo Ioncn
ncdiicrranco. Eu ja dissc ouira vcz quc o
lcvaniino c o rcsio do Iono aniiquus quc Ia na
Pcnnsula.
(76} Honogcncidadc jurdica quc nao inlica
forosancnic ccniralisno.
(77} O scniido dcsia alruia asscvcraao
suc quc una idcia clara solrc o quc c a
oliica, ioda oliica a loa" cono a na sc
acIara no iraiado sociologico do auior iniiiulado
El Honlrc y la Ccnic.
(78} Vcja-sc do auior El origcn dcoriivo dcl
Esiado". cn El Escciador, iono VII, 1930. (Vcja-
sc agina 607 do iono II dc O. C.}
(79} Vcja-sc DoscI. Fundancnios ccononicos
y socialcs dc la civilizacion curoca. Scgunda
cdiao 1924, iono II aginas 3 c 4.
402
(80} Os ronanos nao sc rcsolvcran a cIanar
cidadcs s ovoacs dos larlaros, or nui
dcnso quc fossc o casario. CIanavan-nas fauic
dc nicu", scdcs araiorun.
(81} Salido c quc o Incrio dc Augusio c o
conirario do quc scu ai adoiivo, Ccsar, asirou a
insiaurar. Augusio ocra no scniido dc Poncu,
dos ininigos dc Ccsar. Aic Iojc, o nclIor livro
solrc o assunio c o dc Eduardo Mcycr. La
Monarquia dc Ccsar y cl Princiado dc Poncyo,
1918.
(82} Ncn scqucr cono uro faio c vcrdadc quc
iodos os csanIois falcn csanIol, ncn iodos os
inglcscs inglcs, ncn iodos os alcnacs alio-
alcnao.
(83} Fican fora, csia claro, os casos dc Koinon
c lngua franca, quc nao sao linguagcns
nacionais, nas csccificancnic inicrnacionais.
(84} Confirna isio o quc a rincira visia
arccc conirovcric-lo. a conccssao da cidadania a
iodos os Ialiianics do Incrio. Pois a
conscqucncia c quc csia conccssao foi fciia
rccisancnic ncdida quc ia crdcndo scu
caraicr dc csiaiuio oliico, ara sc convcricr ou
cn sinlcs carga c scrvio do Esiado ou cn ncro
iiulo dc dirciio civil. Dc una civilizaao cn quc a
cscravidao iinIa valor dc rincio nao sc odia
cscrar ouira coisa. Para nossas nacs", clo
403
conirario, foi a cscravidao un sinlcs faio
rcsidual.
(85} Scgundo isso, o scr Iunano icn
irrcncdiavclncnic una consiiiuiao fuiurisia;
qucr dizcr, vivc anics dc iudo no fuiuro c do
fuiuro. Nao olsianic, cu coniraus o Ioncn
aniigo ao curocu, dizcndo quc aquclc c
rclaiivancnic fccIado ao fuiuro, c csic,
rclaiivancnic alcrio. Ha, ois, aarcnic
coniradiao cnirc una c ouira icsc. Surgc cssa
aarcncia quando sc csquccc quc o Ioncn c un
cnic dc dois andarcs. or un lado c o quc c; or
ouiro icn idcias solrc si ncsno quc coincidcn
nais ou ncnos con sua auicniica rcalidadc.
Evidcnicncnic, nossas idcias, rcfcrcncias,
dcscjos, nao odcn anular nosso vcrdadciro scr,
nas sin conlica-lo ou nodula-lo. O aniigo c o
curocu csiao igualncnic rcocuados con o
orvir; nas aquclc sulncic o fuiuro ao rcginc do
assado, cnquanio nos dcianos naior
auiononia ao fuiuro, ao novo cono ial csic
aniagonisno, nao no scr, nas no rcfcrir,
jusiifica quc qualifiqucnos o curocu dc fuiurisia
c o aniigo dc arcaizanic. rcvclador quc acnas o
curocu dcscria c iona ossc dc si, conca a
cIanar a sua vida coca nodcrna". Cono c
salido, nodcrno" qucr dizcr o novo, o quc ncga o
uso aniigo. Ja nos fins do scculo XW conca-sc a
sullinIar a nodcrnidadc, rccisancnic nas
qucsics quc nais agudancnic inicrcssavan ao
404
icno, c fala-sc, or ccnlo, dc dcvoiio
nodcrna, una csccic dc vanguardisno na
nsiica icologia".
(86} O rincio das nacionalidadcs c,
cronologicancnic, un dos rinciros sinionas do
ronaniicisno fins do scculo XVIII.
(87} Agora vanos assisiir a un ccnlo
giganicsco c claro, cono dc laloraiorio; vanos
vcr sc a Inglaicrra accria a nanicr cn unidadc
solcrana dc convivcncia as difcrcnics orcs dc
scu Incrio, roondo-lIc un rograna airaiivo.
(88} Sc lcn cssa Ionogcncidadc rcsciia c
nao anula a luralidadc dc condics originarias.
(89} Dasiaria isso ara sc convcnccr dc una
vcz ara scnrc quc o socialisno dc Mar c o
lolcIcvisno sao dois fcnncnos Iisioricos quc
acnas icn alguna dincnsao conun.
(90} Esias aginas foran ullicadas no
nuncro dc junIo dc 1937 na rcvisia TIc
NinciccniI Ccniury.
(91} Ccria dosc dc anacronisno c conaiural
oliica. csia un fcnncno colciivo, c iodo o
colciivo ou social c arcaico rclaiivancnic vida
cssoal das ninorias invcnioras. Na ncdida cn
quc as nassas sc disiancian dcsias auncnia o
arcasno da socicdadc, c dc una nagniiudc
405
nornal, consiiiuiiva, assa a scr un caraicr
aiologico. Sc sc rcassa a lisia das cssoas quc
inicrvicran na criaao da Socicdadc das Nacs,
conclui-sc quc c nuiio difcil cnconirar alguna
quc ncrcccssc cniao, c nuiio ncnos ncrca
agora, csiinaao iniclcciual. Nao nc rcfiro, c
claro, aos ccris" c aos iccnicos, olrigados a
dcscnvolvcr c cccuiar os dcsaiinos daquclcs
oliicos.
(92} Os inglcscs, con lon acordo, rcfcriran
cIana-la dc liga". Isso cviia o cquvoco, nas, ao
ncsno icno, siiua a agruaao dc Esiados fora
do dirciio, consignando-a francancnic oliica.
(93} Solrc a unidadc c a luralidadc da
Euroa, conicnladas dc ouira crscciiva, vcja-
sc o Prologo ara franccscs, ncsia olra.
(94} A socicdadc curocia nao c, ois, una
socicdadc cujos ncnlros scjan as nacs. Cono
cn ioda auicniica socicdadc, scus ncnlros sao
Ioncns, indivduos Iunanos, a salcr, os
curocus, quc alcn dc scr curocus sao inglcscs,
alcnacs, csanIois.
(95} Por ccnlo. as aclacs a un suosio
nundo civilizado" ou a una conscicncia noral
do nundo", quc iao frcqucnicncnic fazcn sua
cnica aariao nas carias ao dircior dc TIc
Tincs.
406
(96} Ha ccnio c cinqucnia anos a Inglaicrra
fcriiliza sua oliica inicrnacional nolilizando
scnrc quc lIc convcn c so quando lIc
convcn o rincio nclodranaiico dc woncn
and cIildrcn", nulIcrcs c crianas"; cis ai un
ccnlo.
(97} Fican fora da considcraao os quc
odcnos cIanar dc invcnios clcncniais" o
nacIado, o fogo, a roda, o canasiro, a vasilIa,
cic. . Prccisancnic or scr o suosio dc iodos
os dcnais c Iavcr sido conscguidos cn crodos
nilcnarcs, c nuiio difcil sua conaraao con a
nassa dos invcnios dcrivados ou Iisioricos.
(98} Acrcsccnic-sc quc ncssas oinics
jogavan scnrc grandc acl as vigcncias
conuns a iodo Ocidcnic,
(99} Ncsic ncs dc alril, o corrcsondcnic dc
TIc Tincs cn Darcclona cnvia a scu jornal una
infornaao ondc rocura os dados nais
ninuciosos c as cifras nais caias ara dcscrcvcr
a siiuaao. Mas iodo o raciocnio do ariigo quc
noliliza c da un scniido a csscs dados
ninuciosos c a cssas cifras caias, aric dc
suor, cono dc coisa salida c quc iudo clica, o
Iavcr sido nossos anicassados os nouros. Dasia
isso ara dcnonsirar quc cssc corrcsondcnic,
qualqucr quc scja sua ocrosidadc c sua
inarcialidadc, c alsoluiancnic incaaz dc
407
infornar solrc a rcalidadc da vida csanIola.
cvidcnic quc una nova iccnica dc nuiuo
conIccincnio cnirc os ovos rcclana una
rcforna rofunda da fauna jornalsiica.
(100} Os crigos naiorcs quc cono nuvcns
ncgras ainda sc anonioan no Iorizonic, nao
rovccn dirciancnic do quadranic oliico, nas
do cconnico. Aic quc onio c incviiavcl una
avorosa caiasirofc cconnica cn iodo o nundo?
Os ccononisias dcvian dar-nos ocasiao ara quc
colrasscnos confiana cn scu diagnosiico. Mas
nao nosiran ncnIuna rcssa.
(101} Traduao inglcsa do rcscnic livro.
Ccorgc Allcn & Unwin, Londrcs.
(102} Aic o onio dc cisiir cn ccrios ovos
riniiivos dois idionas, un quc so falan os
Ioncns c o ouiro so ara as nulIcrcs.
(103} Ha, scn duvida, un faior quc colalora
ncsias nudanas cono cn iodos os do
organisno vivo, nas rcsisio a considcra-lo
dccisivo. o conirasic. A vida icn a condiao
incoravcl dc sc cansar, dc sc cnloiar ara un
csinulo, c ao ncsno icno, rcaliliiar-sc ara o
csinulo oosio. Sc no csiilo iciorico as figuras
aarcccn cn osiao vcriical, c sunancnic
rovavcl quc ouco icno dcois surgira ouiro
csiilo con as figuras cn osiao diagonal
(nudana da iniura iialiana dc 1.500 a 1.600}.
408
(104} Nao sc clica, a ncu juzo, a origcn dc
ccrias coisas Iunanas, cnirc clas o Esiado, sc
nao sc suc cn cocas nuiio riniiivas una
ciaa dc cnornc rcdonnio dos jovcns quc
dciou, con cfciio, nuiios vcsigios osiiivos nos
ovos sclvagcns do rcscnic.
(105} Qucn quiscssc coniar-nos con algun
dcialIc a gucrra dc Nunancia, as conscqucncias
quc irouc ara a vida ronana, nudanas
oliicas, rcforna das insiiiuics, cic., faria una
loa olra. Porquc o aralclisno con o noncnio
rcscnic da EsanIa c surrccndcnic c
luninoso.
(106} Do onio dc visia nais gcral, quc,
orianio, nao coniradiz o diio agora, icn scniido
dizcr quc a vida nao c scnao juvcniudc, ou quc
na juvcniudc culnina a vida, ou quc vivcr c scr
jovcn, c o rcsio c dcsvivcr. Mas isio valc ara un
concciio nais ninucioso dc juvcniudc quc o
Ialiiualncnic usado c ao qual csic cnsaio sc
acolIc.
(107} Un ccnlo dcsics conlaics cn quc a
viioria cfciiva nao dcu, scn cnlargo, o iriunfo ao
conlaicnic, odc scr visio na ordcn ullica. Os
quc conlaicran c cn rcalidadc vcnccran a vclIa
oliica scudo-arlancniaria, foran os
iniclcciuais" dcssa gcraao. E, cnircianio, or
razcs dc curioso csclIisno Iisiorico, o iriunfo
409
foi gozado clos quc nao conlaicran nunca cssc
rcginc cnquanio foi odcroso.
(108} O dia quc sc faa cn scrio a Iisioria do
uliino scculo, vcr-sc-a quc cssa gcraao c a
cfciivancnic culada do dcsajusic aiual da
Euroa.
(109} TcnIo idcia dc quc Frcud sc ocua
ninuciosancnic dcsic faio. Cono fazcn
dczcsscis anos quc li cssc auior, nao rccordo lcn
cn quc olra iraia o assunio; nas con alguna
rolalilidadc dirijo o lciior quc cniao sc
iniiiulava Trcs cnsaios solrc icoria scual.
(110} Vcja-sc a Cronaca, dc Fra Salinlcnc
(Parna; 1957, aginas 94/102}.
(111} So ara louvar as danas", diz o irovador
Ciraud dc DornclI.
(112} Por isio a csiinaao do cscriior na
EsanIa c scnrc falsa c a rigor nais olra da
loa voniadc quc dc sinccro cniusiasno. Pclo
conirario, na Frana icn o cscriior un fornidavcl
odcr social. Sinlcsncnic orquc os franccscs
cnicndcn dc liicraiura.
(113} AcIillc LucIairc, La socicic franaisc au
icns dc PIilic Augusic, ag. 376.
410

CoyrigIi.
Josc Oricga y Cassci
CoyrigIi da iraduao.
Hcrrcra FilIo
CoyrigIi da cdiao clcirnica.
Ed. Fidcndo Casiigai Morcs
Verso para eBook
eBooksBrasII.com

__________________
Agosio 2001
Vcrsao ara df Fcvcrciro 2005
Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
www.cloolslrasil.con

Você também pode gostar