Revista Brasileira de Gesto de Negcios FECAP Ano 6 Nmero 15 Agosto 2004
7 RESUMO Esic aiiigo icm como ob|ciivo analisai sc o iuiismo iuial ouc sci aoniauo como uma alicinaiiva uc uivci- silicaao cconomica aia a Zona ua Maia uo Esiauo uc Pcinambuco. A iincial lonic cconomica ucsia icgiao c a agioinusiiia canaviciia. No cnianio, csia aiiviuauc vcm ciucnuo uinamismo com o cncciiamcnio uas aii- viuaucs uc um gianuc nmcio uc uniuaucs iouuioias uc acai c lcool, agiavanuo a siiuaao uc obicza uc milhaics uc cssoas quc vivcm ncsia icgiao. O mcio iuial csi assanuo oi um ioccsso uc gianucs iiansloima- ocs, iais aliciaocs vao ucsuc a invcisao iauical uas coi- icnics migiaiiias aic o suigimcnio uc novas aiiviuaucs cconomicas nao iccisamcnic agicolas. O Tuiismo Ruial, uma aiiviuauc luiiaiiva, vcm scnuo aoniauo como uma vivcl alicinaiiva uc uivcisilicaao cconomica aia a Zona ua Maia uo Esiauo uc Pcinambuco, uianic ua ciisc ua agio- inusiiia canaviciia. Caiaciciizaua clas bclczas naiuiais, hisiiicas c aiquiicionicas, csia icgiao vcm icgisiianuo o cicscimcnio uc ial aiiviuauc. PALAVRAS-CHAVE Tuiismo Ruial, uivcisilicaao cconomica c agioinusiiia canaviciia. ABSTRACT This aiiiclc aims io analyzc whcihci ihc iuial iouiism can bc inuicaicu as an oiion loi cconomic uivcisilicaiion ol Zona ua Maia ol ihc Siaic ol Pcinambuco. Thc main cconomic souicc ol ihis icgion is sugai-canc agiiculiuial inuusiiy. Howcvci, ihis aciiviiy is losing uynamism wiih ihc cnu ol aciiviiics ol a laigc numbci ol sugai anu alcohol iouucing lanis, ihcicby aggiavaiing ihc ovciiy conuiiion ol ihousanus ol colc who livc in ihai icgion. Ai ihc momcni, iuial cnviionmcni asscs ihiough a ioccss ol gicai changcs, liom ihc iauical invcision ol migiaioiy cuiicnis io ihc acaiancc ol ncw cconomic aciiviiics, which aic noi ncccssaiily agiiculiuial. Ruial iouiism, a luii-aciivc aciiviiy, is icscnily consiucicu as a lcasiblc alicinaiivc ol cconomic uivcisilicaiion loi Zona ua Maia" ol ihc Siaic ol Pcinambuco, bcloic ihc ciisis cxciicnccu by sugai-canc agiiculiuial inuusiiy. Chaiaciciizcu by ihc naiuial, hisioiical anu aichiiccionic bcauiy, ihis icgion iccoius ihc giowih ol such aciiviiy. KEY-WORDS Ruial iouiism, cconomic uivcisilicaiion anu sugai- canc agiiculiuial inuusiiy. INTRODUCAO A ciisc ua agioinusiiia canaviciia agiavou a siiua- ao ua oulaao quc vivc na Zona ua Maia uo Esia- uo uc Pcinambuco, amlianuo os alios nuiccs, | cxisicnics, uc ioblcmas scio-cconomicos. Dianic ucsia siiuaao o govcino uo csiauo |uniamcnic com a iniciaiiva iivaua csiao sc mobilizanuo com o ob|c- iivo uc muuai a siiuaao uc misciia cxisicnic ncsia localiuauc. Esics agcnics vm buscanuo alicinaiivas uc uivcisilicaao cconomica comlcmcniai a culiuia ua cana-uc-acai. O EnJo Je Pe.rnbuo, o.:g:rnIere, :rIn un eoro:n que g:.n.n e o.ro Jn nrn-Je-n,- n., ee:nIere rn .eg:no Jn Zorn Jn Ann. Co o nn. Jo eo e, .:r:nIere, o n uJnr- ,n rn oII:n Je ubIJ:o e nbe.u.n eoro:n, nIe.rn:.n eno erJo bunJn e .:.uJe Jn queJn nerunJn Jen n:.:JnJe eoro:n` SICSU, 2000, . SS). Vivcnuo cm conuiocs icciias, a oulaao ucsia icgiao solic com giavcs ioblcmas sociais como, oi cxcmlo, alios nuiccs uc anallabciismo, ucsnuiiiao c ucscmicgo. A uivcisilicaao uc aiivi- uaucs cconomicas, agicolas ou nao, como, iambcm, a iccsiiuiuiaao c moucinizaao ua agioinusiiia A Pluiiaiiviuauc na Zona ua Maia uc Pcinambuco: o Tuiismo Ruial como uma vivcl alicinaiiva cconomica HegInnIdo ]ooe 1nzIInI ]unIoz Ae.nrJo e AJ:r:.n,no e Deer.oI.:ero Fu.nI - UEFPE. {|icailiniCaol.com| Teznnndo ]ooe dn 5II+n P.o. EnuIJnJe SnIe:nrn Jo No.Jee - EASNE. e.rnrJoInIeg.eIon:I.o VnIdecI 1Ioon TIILo P.o. EnuIJnJe Je Ae.nJo AIo - EAAA. {wiiICnlinI.com.bi| Revista Brasileira de Gesto de Negcios FECAP Ano 6 Nmero 16 Dezembro 2004 S REGINAIDO ]OSE CARIINI ]UNIOR / IERNANDO ]OSE DA SIIVA / WAIDECK IISBOA IIIHO canaviciia na Zona ua Maia c a csciana c/ou gaian- iia uc uias mclhoics aia a oulaao quc vivc ncsia icgiao mcigulhaua cm incciiczas c ucccocs. D:nre Jo :re.o .obIen e.uu.n: e or- uru.n: er.ernJo eIo eo. ng.oeun.:o, oo queJn Je .oJu:.:JnJe, .eJu,no Jo .e,o Je e.- nJo e no.e I:n:o nJ.e.o, o Tu.:o Fu.nI n.eern-e oo :o.nre nIe.rn:.n Je n:.:- JnJe eoro:n que .e nInr,nrJo .oo.,oe :g- r::n:.n...` CERQUEIRA, 200S). Dianic ua cicsccnic icocuaao ambicnial c ua ncccssiuauc uc um coniaio mais niimo com a naiu- icza, ou o mcio naiuial", com comuniuaucs iiauicio- nais" c scus cosiumcs c valoics, novas loimas alicina- iivas uc iuiismo como, oi cxcmlo, o Tuiismo Ruial vcm ganhanuo csao. Scnuo iucniilicauo, iambcm, como um ioulsoi uo ucscnvolvimcnio cnugcno - local - cssas novas iniciaiivas csiao balizauas numa ucmanua mais cisonalizaua, mcnos uiscnuiosa, mais culiuial c ccolgica, quc lcvam cm consiuciaao a susicniabiliuauc c as iucniiuaucs locais. Assim scnuo, loi ucscnvolviuo um ioblcma uc csquisa quc assim sc uclinc: O Tuiismo Ruial ouc sci aoniauo como uma vivcl alicinaiiva cconomica aia a Zona ua Maia uo Esiauo uc Pcinambuco. O SETOR SUCROALCOOLEIRO NO ESTADO DE PERNAMBUCO Mcsmo cm ucclnio c aicscnianuo um quauio uc csiagnaao, a aiiviuauc canaviciia ainua c a iin- cial lonic cconomica ua Zona ua Maia uc Pcinam- buco. Esic csiauo, quc | loi o maioi iouuioi uc cana-uc-acai c uciivauos uo as, vcm ciucnuo iouo o scu uinamismo c, aiualmcnic, c o 4 maioi iouuioi uo Biasil, aiis uos Esiauos uc Sao Paulo, Paian c Alagoas. A ng.o:rJ.:n u.o-nIooIe:.n n:rJn e n n:- .:JnJe eoro:n n: :o.nre Jo EnJo Je Pe.rnbuo, nen. Jee .:. e.JerJo en,o .ere n ou.o enJo b.n:Ie:.o - Sno PnuIo e AIngon -, oo .oJuo. Je n,n. e nIooI, e Je .:. en :rJ- .:n JeI:rnrJo e .oJu,no e e :o.nr:n Jer- .o Jo .o.:o EnJo` ANDRADE, ANDRADE, 2001, . 61). Aiualmcnic, a iouuao uc cana no Noiucsic c mais inicnsa cm uois csiauos. A aiiviuauc icicscnia ...) 10% uo PIB uc Pcinambuco" MATAIS, 200S). A Zona ua Maia uc Pcinambuco nos mcscs uc scicmbio a maio, ciouo cm quc as usinas iniciam a moagcm ua cana, icm a sua cconomia aqucciua. No cnianio, no ciouo uc cniicssalia csia icgiao cnlicnia sciias ciiscs cconomicas c sociais, aicscn- ianuo um quauio uc obicza c misciia. A caaciuauc uc gciaao uc cmicgo na agioinusiiia canaviciia uo Esiauo uc Pcinambuco, mcsmo aicscnianuo um quauio uc csiagnaao, c signilicanic. ...) ncnhu- ma culiuia loi mais imoiianic aia Pcinambuco uo quc a ua cana-uc-acai. Aiualmcnic, csiima-sc quc 100 mil cssoas uccnucm ua cana no Esiauo" TORRES, 200S). A cxiinao uo Insiiiuio uo Acai c uo Alcool - IAA) coniiibuiu, loiicmcnic, aia o agiavamcnio ua siiuaao ua agioinusiiia canaviciia cm Pcinam- buco. Das 4S uniuaucs labiis uc Pcinambuco, 17 nao ociaiam na salia 96/97. As quc ociaiam, cm sua maioiia, o lizciam cm conuiocs icciias" BARROS, 199S, .6). Alcm uo ioblcma ciiauo, aniciioimcnic, os clciios ua scca, as uviuas com uivcisos cicuoics c a lalia uc invcsiimcnio cm iccno- logia ua iouuao, iambcm, coniiibuiam aia a ciisc uo scioi. (...) o No.Jee, e e ee:nI Pe.rnbuo, n.e- ern u .eIn:.o n.no eroIog:o rn .oJu,no Je n,n. o .eIn,no no SuJee, e ne o .eIn,no n ou.n n.en Je .oJu,no ro urJo. Erqunro n .oJu:.:JnJe Jn :rJ.:n Jo n,n. rn Au.n- I:n e Je 11. /In, e Sno PnuIo e Je 1u. /In, e Pe.rnbuo en .oJu:.:JnJe e Je .B /In` BARROS, 199S, .61). O cusio uc iouuao ua cana-uc-acai cm Pci- nambuco csi bcm acima uos cnconiiauos nas ouiias icgiocs uo as. Tal laio ucvc-sc, cniic ouiios laio- ics, a qucsiocs ioogilicas c climiicas. A ucsvania- gcm iccnolgica laz com quc Pcinambuco cica comciiiiviuauc no ccniio nacional c munuial. A ciiaao acima ucixa claia a uilcicna iccnolgica cniic Pcinambuco c Sao Paulo. Esia sc icllcic, uiic- iamcnic, na clicincia iouuiiva com uma uilcicn- a uc 171,0% i/ha lavoivcl ao Esiauo uc Sao Paulo, o iincial ccniio canaviciio uo as. Mcsmo com um quauio auvciso, a cxcciaiiva uo scioi canaviciio cinambucano no quc sc iclcic as cxoiiaocs na salia aiual c uc cicscimcnio. Em Pcinambuco, a cxcciaiiva c cxoiiai ccica uc 60 Revista Brasileira de Gesto de Negcios FECAP Ano 6 Nmero 16 Dezembro 2004 9 A PIURIATIVIDADE NA ZONA DA MATA DE PERNAMBUCO: O TURISMO RURAI COMO UMA VIAVEI AITERNATIVA ECONOMICA mil ionclauas uc acai, num cicscimcnio uc S,% sobic a salia assaua" GUARDA, 200S). No cnianio, uianic ua siiuaao gcial uo scioi, c imoiianic quc sc busqucm alicinaiivas cconomi- cas aia a Zona ua Maia uc Pcinambuco quc vcnham minimizai a siiuaao icciia viviua cla oulaao ua Zona ua Maia. O EnJo Je Pe.rnbuo, o.:g:rnIere, :rIn un eoro:n que g:.n.n e o.ro Jn nrn-Je-n,- n., ee:nIere rn .eg:no Jn Zorn Jn Ann. Co o nn. Jo eo e, .:r:nIere, o n uJnr,n rn oII:n Je ubIJ:o e nbe.u.n eoro:n, nIe.- rn:.n eno erJo bunJn e .:.uJe Jn queJn nerunJn Jen n:.:JnJe eoro:n` SICSU, 2000, . SS). A laniaao uc cana-uc-acai cm icas imiiias ua Zona ua Maia uc Pcinambuco ucvc sci iccnsaua. O iucal c lani-la cm locais lanos, oucnuo uiili- zai a mccanizaao na colhciia. Esia aiiiuuc icllciii, signilicaiivamcnic, na clcvaao ua iouuiiviuauc. Nas icas imiiias aia o culiivo ua cana-uc-acai ucvcm sci iniiouuziuas novas aiiviuaucs. PLURIATIVIDADE: UMA NOVA GESTAO DO RURAL O mcio iuial csi assanuo oi um ioccsso uc gianucs iiansloimaocs cm iouo o munuo. Tais alic- iaocs vao ucsuc a invcisao iauical uas coiicnics migiaiiias aic o suigimcnio uc novas aiiviuaucs cconomicas nao iccisamcnic agicolas. As iiansloi- maocs lazcm aaiccci um amlo ucbaic no mcio cicnilico, cm busca uc uma nova ucliniao uo mun- uo iuial. Uma csquisa ua Associaao Biasilciia uc An.Ie:rg Ruial ABMR) mosiiou quc o nmcio uc iouuioics iuiais quc cxciccm aiiviuaucs nao agi- colas uobiou uuianic os anos 90. Essc nmcio as- sou uc 20% aia 40%" CAMPANHOIA, SIIVA, 2000, .146). E imicscinuvcl lcvai-sc cm conia as aiivi- uaucs iuiais nao-agicolas, uccoiicnics ua cicsccnic uibanizaao uo camo como, oi cxcmlo, moiauia, o Tuiismo Ruial, c ouiios scivios, alcm uc aiiviuaucs uc icscivaao uo mcio ambicnic, c cqucnos ncg- cios ligauos a agioccuiia inicnsiva como, oi cxcm- lo, a isciculiuia, hoiiiculiuia, lloiiculiuia, c ciiaao uc cqucnos animais, iouos cm busca uc nichos io- cios a sua insciao cconomica no mcicauo. Cha- mai csias aiiviuaucs uc novas, signilica uizci iambcm quc, cmboia muiias uclas sc|am scculaics, no cnianio somcnic h ouco icmo vcm ganhanuo imoiincia como aiiviuaucs cconomicas. A .nro.n,oe eIn qun: e nnJo, rn I:n JenJn, o e:o .u.nI b.n:Ie:.o or.:bue n.n rno or:Je.n-Io oo eer:nIere ng.IoIn. A :Jer::n,no Jo .u.nI o o ng.IoIn e.Jeu o er- :Jo qunrJo u:n n:.:JnJe ::nere u.bn- rn nn.n n e. Jeer.oI.:Jn ro e:o .u.nI, ge.nIere e oIeero n n:.:JnJe ng.IoIn` CAMPANHOIA, SIIVA, 2000, . 14). Uma aiiviuauc luiiaiiva quc vcm sc ucsiacanuo no Biasil c o Tuiismo Ruial. Uma uas caiacicisiicas maicanics ucsia aiiviuauc c a iniciaao na mcsma ioiicuauc nao acnas ucsic novo scgmcnio iuis- iico, mas uc ouiias aiiviuaucs c/ou culiuias comlc- mcniai a icnua uo iiabalhauoi iuial. E urJ:nIere .eorIe:Jo o g.nrJe oer- :nI b.n:Ie:.o n.n n :Inrn,no Je J:.e.o eg- ero Je u.:o, Jo qun: o n: :o.nre or- :run erJo o oJeIo oI e .n:n`. Dee oer:nI u.ge o u.:o .u.nI que urnere o o eo- u.:o e n.eernJo u ero.e .e:ero e..:o.:nI, rno Jeor:Je.nrJo qunIque. .eg:no Jo nI` RODRIGUES, 2001, . 7). Tiuas aniciioimcnic como aiiviuaucs amauoias, assaiam a alicinaiivas uc cmicgo c icnua no mcio iuial, cnvolvcnuo vciuauciias caucias iouuiivas iclaiivamcnic comlcxas c solisiicauas no iamo ua uisiiibuiao, comunicaao c cmbalagcm. O quc h uc novo, cniicianio, na uiscussao sobic luiiaiiviuauc c quc sc conicsia a uioia uc quc o mcio iuial ucvc sci ocuauo quasc quc cxclusivamcnic oi um iio uc agiiculioi: aquclc caaz uc iciiiai iniciia- mcnic uc sua uniuauc iouuiiva scus mcios uc io- uuao c ucscnvolvimcnio. Ho|c, aquclcs iouuioics quc nao iciiiam uc suas ioiicuaucs o csscncial uc sua icnua, mas quc iccnchcm a lunao social, nao icmunciaua clo mcicauo, uc manici vivo c ovoa- uo o mcio iuial sao caua vcz mais valoiizauos. TURISMO RURAL: UM NOVO OLHAR SOBRE O CAMPO A cxloiaao uo iuiismo icm amliauo a lonic uc icnua aia os mcmbios uas lamlias uos agiicul- ioics, alcm uc iniiouuzii uma sciic uc iiansloima- ocs nos hbiios, iiicas c valoics locais, quc alcia- Revista Brasileira de Gesto de Negcios FECAP Ano 6 Nmero 16 Dezembro 2004 10 REGINAIDO ]OSE CARIINI ]UNIOR / IERNANDO ]OSE DA SIIVA / WAIDECK IISBOA IIIHO iam iolunuamcnic a uinmica scio-cconomica uos mcsmos. No Tu.:o Fu.nI In u o.e :rer:.o n .e- e..n,no e .nIo.:.n,no Jo Inb:o, oue e eu- I:n.:JnJe Ion:, o que nnbn .o.onrJo, ro orno o o u.:n u.bnro, n: n.nr,nJo eoro:n e o:nIere, u :re.nb:o nuJn.eI e In.or:o- o, orJe nbn n n.e bere::n-e: que .eebe, o .o.:en.:o .u.nI, .eerIe n Inurn .o.onJn eIn un J:nr:n Je g.nrJe er.o,`orJe n o:n noree` e que .::n, o u.:n u.bnro, n:n. un u.:o:JnJe e ree:JnJe Je .:.er:n. o :Ie, o orno J:.eo e J:e.er:nJo, n:I:n. e eonI, or- .:.erJo o u J:n n J:n onIere J::ro Jn un .o:rn ou` ZIMMERMANN, 1996, . 4). Na scgunua mciauc ucsic scculo, a inusiiia uo iuiismo" icgisiiou um cicscimcnio signilicaiivo como lcnomcno social c laioi uc ucscnvolvimcnio cconomico nas icas icccioias. A busca clo lazci c o cio icllcic, uc um lauo, os ganhos auquiiiuos cla classc iiabalhauoia como, oi cxcmlo, aumcn- io uc saliios, llcxibiliuauc nas |oinauas uc iiaba- lho, lciias icmunciauas c inccniivos iolissionais. Alcm uisso, os avanos uos mcios uc iiansoiic c comunicaao ossibiliiaiam uma maioi mobiliuauc ua oulaao. Essc iuiismo, liuio uc uma socicuauc uc consu- mo, c conhcciuo como uc massa ou convcncional, c c oiganizauo inuusiiialmcnic, cm gianuc cscala, cm icas uc gianuc olciia uc cquiamcnios, sobiciuuo cm icgiocs cosiciias ou monianhosas, com caaci- uaucs aiiaiivas imoiianics como, oi cxcmlo, as bclczas naiuiais, hisiiicas, culiuiais, c icligiosas. Touavia, cm algumas siiuaocs, cssa loima uc cxloiaao iuisiica iambcm c iucniilicaua como uma ucvoiauoia uc aisagcns c ucgiauauoia uo mcio ambicnic, ucviuo a uma sciic uc cusios sociais c ambicniais icscnics como, oi cxcmlo, a cxul- sao ua oulaao local uos csaos iuisiicos, assim como o scu accsso icsiiiio a inlia-csiiuiuia. Tambcm, c visvcl o aumcnio uo cusio uc viua cm uccoiincia uc uma sciic uc laioics como, oi cxcmlo, a suci- valoiizaao imobiliiia, o aumcnio uos icos nas cocas uc alia csiaao, c os iiansioinos ocasionauos como, oi cxcmlo, a lalia uc gua, a sobiccaiga na icuc uc csgoios c os congcsiionamcnios no iinsiio. Dianic ua cicsccnic icocuaao ambicnial c ua ncccssiuauc uc um coniaio mais niimo com a naiu- icza, novas loimas alicinaiivas uc iuiismo como, oi cxcmlo, o Tuiismo Ruial
vcm ganhanuo csao. O u.:o, rn .e.JnJe, n. n.e Jo .eIn:orn- ero Iunro e e ob ee neo que o Tu.:o Fu.nI e o.nJo u Je eu oro o.e. O ner- J:ero e.ornI:.nJo e n:I:n. e no. :.e:r- JI.eI, Jer.o Je u nb:ere norIegnre e oro.n.eI, que :u.n o .:o n :I::JnJe Je o.n In.or:n, .o.onrJo u enJo Je eI.:o e que o u.:n :rn egu.nr,n Je e Jeon. Je un nn.n`, :nrJo onIere n .ornJe` ZIMMERMANN, 1996, . SS). Uma uas iinciais caiacicisiicas uo iuiismo no mcio iuial, c quc uilcicnic uo uc sol c mai, muiio conhcciuo no Biasil, nao ouc sci incluuo na caic- goiia uc iuiismo uc massa. O Tu.:o Fu.nI .oo.e o :re.nb:o er.e o Ioe Jn :JnJe e o e:o .u.nI, o .nrnger n.n o .oJuo. .u.nI e n.n o u.:n. O Tu.:o Fu.nI, e.egnJo oo u ro.o e ob:rnJo eoJo Je .oJu,no, e:uIn n:.:JnJe ge.nJo.n Je bere- I:o o:n:, uIu.n: e eoro:o` EMBRATUR, 1994, . 7). Scnuo iucniilicauo como um ioulsoi uo ucscn- volvimcnio cnugcno, cssas novas iniciaiivas csiao balizauas numa ucmanua mais cisonalizaua, mcnos uiscnuiosa, mais culiuial c ccolgica, quc lcvam cm consiuciaao a susicniabiliuauc c as iucniiuaucs locais. Essas moualiuaucs uc iuiismo sc uisiingucm uo iuiismo convcncional ucviuo, lunuamcnialmcn- ic, a sua uimcnsao - cqucna cscala - c a loima uc aioiiaao uo csao iuial, auiaua numa valoiiza- ao osiiiva uas loimas uc sociabiliuauc c ua viua no camo com a inicgiaao ua oulaao local. O :re.ee o. en oJnI:JnJe Je u.:o u.ge Jn orIuer:n Je Jo: no.e que or:Je.no ur- Jnern:: Je u InJo, o .e:ero Jn ouIn,no u.bnrn que e orer.n e n.en e.ooI:nrn Jern- ere o.onJn; Je ou.o, n ree:JnJe Je :ro.n. n n:.:JnJe eoro:n ro e:o .u.nI, o qunI e n- nJo o. .n:Jn e .:I.e: uJnr,n` RODRIGUES, 2001, . 7). Exisicm uois gianucs asccios quc uilcicncia o Tuiismo Ruial uo convcncional. Em iimciio lugai, a iouuao agioasioiil c a quc icicscnia a maioi lonic uc icnua uas ioiicuaucs, icnuo o iuiismo como uma iccciia comlcmcniai. Em scgunuo lugai, as iiias aiiviuaucs agioasioiis consiiiucm cm si Revista Brasileira de Gesto de Negcios FECAP Ano 6 Nmero 16 Dezembro 2004 11 A PIURIATIVIDADE NA ZONA DA MATA DE PERNAMBUCO: O TURISMO RURAI COMO UMA VIAVEI AITERNATIVA ECONOMICA o iincial uilcicncial iuisiico. Assim, os iuiisias aia vivcicm a auiniica cxciincia no camo, ouciao ou nao aiiiciai uos alazcics uomcsiicos ou iouuiivos uas ioiicuaucs. Os cquiamcnios c as insialaocs manim-sc na loima oiiginal, ial qual a uiilizaua clos ioiiciiios c iiabalhauoics. Quan- uo amliauas c imoiianic quc conscivcm as mcs- mas caiacicisiicas aiquiicionicas. O TURISMO RURAL NO BRASIL O Tuiismo Ruial vcm scnuo cxloiauo no Bia- sil como uma aiiviuauc luiiaiiva, na maioiia uas vczcs comlcmcniai as aiiviuaucs agicolas ucscn- volviuas. Dianic uos ioblcmas cnlicniauos no mcio iuial, iincialmcnic nos cmiccnuimcnios uc cqucno oiic, alguns cmiccnucuoics vm bus- canuo alicinaiivas uc uivcisilicaao cconomica com- lcmcniai as suas aiiviuaucs iinciais. A gianuc alicinaiiva aia as ioiicuaucs iuiais no Biasil. A agiiculiuia c a ccuiia | nao sao iao icnivcis, c lazcnuciios com a coiua no cscoo ucscobicm quc oucm obici lucios abiinuo suas ioiicuaucs aia o iuiismo" SIIVA, VIIARINHO, DAIE, 2000, . 2). Esia aiiviuauc iuisiica vcm ganhanuo csao na ic- lcincia uos biasilciios, quc iocuiam os cncanios ua naiuicza c a iianquiliuauc uo camo, o quc ucs- ciia o inicicssc uc cmiccnucuoics ligauos nas mais uivcisas aiiviuaucs iuiais. E nIgur enJo Jo B.n:I, o Tu.:o Fu.nI .e.eern un Jn n:.:JnJe n: .eere n, n Jee:o J:o, n .e ge.nrJo .euInJo o::.o. P.ee..n o n.:or:o I:o.:o/uIu.nI e rnu.nI, n.:o.n n :r.n-e.uu.n, e.:e n qunI::n,no Jn no-Je-ob.n, no:nrJo n o.n,no .o::o- rnI, Jeer.oI.e n equern e eJ:n :rJ.:n (n.enrno e .oJuo nI:erI:o), :rer:.n n .nIo.:.n,no Je oJo o e:o rnu.nI e oe.:nI:.n- ,no Jo .oJuo .eg:orn:. A:, o Tu.:o or- .:bu: n.n n J:.e.::n,no Jn n:.:JnJe ro e:o .u.nI e nuero Jn .erJn Jo Ioe Jo no,...` CERQUEIRA, 200S). Sania Caiaiina loi o csiauo biasilciio ionciio no iuiismo uo mcio iuial. Essc ionciiismo, quc icvc incio no municio uc Ia|cs, ucu-sc cla ncccssi- uauc uc sc cnconiiai alicinaiivas uc uivcisilicaao cconomica aia o municio ciiauo, como iambcm uc sc ucscnvolvci uma nova conccao iuisiica. No Biasil, a cxciincia uc iuiismo ciiaua como mais aniiga cm icas iuiais c a uo municio uc Ia|cs, cm Sania Caiaiina. I nasccu como uma alicinaiiva ao aiovciiamcnio ua csiiuiuia cxisicnic nas lazcnuas c csincias uc ciiaao uc gauo uc coiic c lciiciio" SCHNEIDER, IIAIHO, 2000, . S6). Ouiios csiauos uo as vcm ucscnvolvcnuo o iuiismo no mcio iuial como uma aiiviuauc luiiaiiva. O iuiismo Ruial csi cm ucscnvolvimcnio iambcm cm ouiios Esiauos uo Biasil, iais como, aia cxcmlilicai: Pcinambuco, Paian, Esiiio Sanio, Pai, Minas Gciais cic., oi iniciaiiva uos Oigaos Oliciais c ioiiciiios iuiais" EMBRATUR, 1994, . 7). As conuiocs naiuiais, cniic ouiios laioics, laz ucsic scgmcnio iuisiico um gianuc aliauo aia a maximizaao uo ucscnvol- vimcnio local. ASPECTOS METODOLGICOS O Tuiismo Ruial cla sua caaciuauc uc gciaao uc cmicgo c icnua, como iambcm cla ooiiuni- uauc uc ucscnvolvimcnio ua agiiculiuia lamiliai vcm scnuo aoniauo oi alguns como uma nova alicina- iiva uc uivcisilicaao cconomica aia a Zona ua Maia uc Pcinambuco cm aialclo a culiuia canaviciia. Esic aiiigo busca comiccnuci a imoiincia ucsia aiivi- uauc, na icgiao ciiaua, c vciilicai sc icalmcnic csia ouc sci aoniaua como uma vivcl alicinaiiva cco- nomica aia a icgiao ua Maia uc Pcinambuco. Com a icalizaao uc uma csquisa uc naiuicza ucsciiiiva, buscou-sc icsonuci o ioblcma loimu- lauo, quc icm como ob|ciivo ccniial ucscicvci uc manciia analiica sc, icalmcnic, o iuiismo no mcio iuial na Zona ua Maia cinambucana ouc sci aon- iauo como uma vivcl alicinaiiva cconomica aia a icgiao cm qucsiao. Uma csquisa ucsciiiiva busca ucscicvci uc loima cxaia os laios c lcnomcnos ocoi- iiuos. TRIVINOS, 19S7). A iincial vaniagcm ucssc iio uc csquisa c a ossibiliuauc uc aiolunuai a ucsciiao uc uma uciciminaua icaliuauc. No quc sc iclcic a colcia uc uauos loiam uiilizauos iis ioccuimcnios iccnicos: a csquisa bibliogilica, a csquisa uocumcnial c a cniicvisia. A csquisa bibliogilica c ucscnvolviua a aiiii uc maiciial | claboiauo, consiiiuuo iincialmcnic uc livios c aiiigos cicnilicos" GII, 1991, . 4S). E imoiianic ucsiacai quc aia csic csiuuo loiam uiilizauos livios c aiiigos cicnilicos. Uiilizou-sc csic ioccuimcnio iccnico cicnilico oi sci clc inuicauo aia uclinii os limiics uo ioblcma ucliniuo. Revista Brasileira de Gesto de Negcios FECAP Ano 6 Nmero 16 Dezembro 2004 12 REGINAIDO ]OSE CARIINI ]UNIOR / IERNANDO ]OSE DA SIIVA / WAIDECK IISBOA IIIHO Ouiias lonics uc inloimaao loiam as anliscs uos uocumcnios ccuiuos clos igaos quc aiam o ucscnvolvimcnio uo Tuiismo Ruial no csiauo como, oi cxcmlo, o SEBRAE-PE. A equ:n JouernI neeIIn-e u:o n equ:n b:bI:og.n:n. A J:e.er,n eer:nI er.e nbn en rn rnu.e.n Jn ore. Erqunro n e- qu:n b:bI:og.n:n e u:I:.n urJnernIere Jn or.:bu:,oe Jo J:.e.o nuo.e ob.e Jee.:rnJo nuro, n equ:n JouernI .nIe-e Je ne.:n: que rno .eebe.n n:rJn u .nnero nrnII:o, ou que n:rJn oJe e. .eeInbo.nJo Je no.Jo o o obe:.o Jn equ:n` GII, 1991, .1). Ncssas colcias buscaiam-sc inloimaocs iclacio- nauas com as aiiviuaucs uo iuiismo no mcio iuial na Zona ua Maia uc Pcinambuco. Piocuiou-sc, ainua, vciilicai quais sao os laioics iclcvanics, quc aoniam o scu oicncial uc cicscimcnio c quais os onios quc iccisam sci coiiigiuos a onio uc gaianiii c soliui- licai uma osiao uc ucsiaquc no ccniio nacional. A cniicvisia c um cnconiio cniic uuas cssoas a lim uc quc uma uclas obicnha inloimaocs a icsci- io uc uciciminauo assunio, mcuianic uma convci- saao uc naiuicza iolissional" RAMPAZZO, 2002, . 10S). A cniicvisia ouc sci uo iio csiiuiuiaua c nao-csiiuiuiaua. A iimciia c caiaciciizaua clo laio uc o cniicvisiauoi scguii um ioiciio, icviamcnic, csiabclcciuo. Poi ouiio lauo, a scgunua c aqucla cm quc o cniicvisiauoi icm libciuauc aia auaiai suas cigunias uuianic a cniicvisia. Ncsic ioccuimcnio iccnico loiam uiilizauas cniicvisias scmi-csiiuiuiauas icalizauas com a icsiucnic ua Associaao Pcinam- bucana uc Tuiismo Ruial c Ecolgico - APETTUR. Tambcm, loiam cniicvisiauos 6 cmiccnucuoics uo iuiismo no mcio iuial, nas quais os scus cquiamcn- ios cnconiiam-sc localizauos na Zona ua Maia uo Esiauo. As icsosias obiiuas sao aicscniauas no iicm anlisc uos icsuliauos. Esias loiam alocauas cm blo- cos, lcvanuo cm consiuciaao a similaiiuauc cniic ambas. Abaixo uas icsosias cnconiia-sc um bicvc comcniiio ucscnvolviuo clos auioics. ANLISE DOS RESULTADOS 1 O Tuiismo Ruial ouc sci aoniauo como uma nova alicinaiiva cconomica aia a Zona ua Maia uc Pcinambuco. Poiquc. Valc icssaliai quc iouos os cniicvisiauos icson- uciam sim. As |usiilicaiivas aoniauas loiam: A ossibiliuauc uc gciaao uc cmicgo c icnua, A maximizaao uc novas ooiiuniuaucs uc ncgcios na icgiao. 2 Quais os onios loiics uo scioi no csiauo. A gianuc uivcisiuauc uc bclczas naiuiais c aiqui- icionicas, A hisiiia uo Esiauo uc Pcinambuco, A uivcisiuauc culiuial - gasiionomica, aiicsa- naios, lolcliica c icligiosa. S Quais os onios liacos ioblcmas) cnlicniauos. A lalia uc uivulgaao, Pcssoal nao qualilicauo, Inlia-csiiuiuia uclicicnic como, oi cxcmlo, o accsso, sinalizaocs aia iucniilicai os cquia- mcnios uisonvcis c os municios cnvolviuos, Ialia uc aoio uo govcino uo csiauo. 4 Quais sao as ooiiuniuaucs aia o scioi cm Pcinambuco. A ossibiliuauc uc sanai o gianuc xouo iuial, O laio uc Pcinambuco sci um uos oiiocs uc cniiaua ua Euioa no Biasil, O laio uc Pcinambuco ici as mais bclas iaias uo munuo como aiiaiivo aia os iuiisias uo nosso as c uo cxiciioi. Assim, as liucianas ucsic scgmcnio iuisiico icm a missao uc mos- iiai c cncaniai os iuiisias quc aqui viciam clo liioial, iambcm, com a bclcza c a vasia culiuia uo nosso iniciioi, como alicinaiiva c/ou como coniinuiuauc uc suas lciias. Quais sao as ncccssiuaucs cmcigcnciais aia o scioi no csiauo. Divulgaao uo Tuiismo Ruial, Invcsiimcnio cm inlia-csiiuiuia, Caaciiaao iolissional aia cmiccnucuo- ics c iolissionais uo scgmcnio, Maioi cnvolvimcnio uo govcino uo csiauo. 6 Quais os obsiculos a scicm suciauos. Ioiialccimcnio ua Associaao Pcinambucana uc Tuiismo Ruial c Ecolgico - APETTUR, Maioi uivulgaao, Maioi aoio ua Emicsa uc Tuiismo uc Pcinam- buco - EMPETUR, Abciiuia uc linhas uc linanciamcnio. Revista Brasileira de Gesto de Negcios FECAP Ano 6 Nmero 16 Dezembro 2004 1S A PIURIATIVIDADE NA ZONA DA MATA DE PERNAMBUCO: O TURISMO RURAI COMO UMA VIAVEI AITERNATIVA ECONOMICA 7 O govcino csiauual aia o Tuiismo Ruial na Zona ua Maia uo csiauo. Dc quc loima. Os cniicvisiauos icsonuciam quc o aoio uauo clo govcino uo csiauo c iiiclcvanic. No cnianio, icsonuciam quc o scgmcnio uo iuiismo no mcio iuial uo Esiauo uc Pcinambuco vcm icccbcnuo um aoio subsiancial uo Scivio uc Aoio as Micio c Pcqucnas Emicsa - SEBRAE -PE. S O quc lcvou o scnhoi a) a invcsiii no iuiismo uo mcio iuial. Paia uivcisilicai as aiiviuaucs icalizauos no camo, Pcla ncccssiuauc ua comlcmcniaao ua icn- ua ciuiua nas aiiviuaucs agicolas c asioiis, Pcla qucua uo ico ua cana-uc-acai, Pcla uiliculuauc uc obicnao uc cicuiio agicola, Poi | ossuii cquiamcnio qualilicauo. COMENTRIO Dc acoiuo com o quc loi colciauo, csics cmiccn- ucuoics acicuiiam quc o iuiismo no mcio iuial, sc bcm iaiicauo, ouci iiazci icioinos signilicaiivos, alcm uc gaianiii cmicgo c icnua no mcio iuial. Quanuo ciguniauo sc csia aiiviuauc c uma alicina- iiva uc uivcisilicaao cconomica aia a icgiao csiu- uaua, iouos aliimaiam quc sim clo laio uc sua caaciuauc uc gciaao uc cmicgo c icnua. As ics- osias obiiuas ucmonsiiam a visao quc os cmiccnuc- uoics uo Tuiismo Ruial, ossucm no quc sc iclcic a siiuaao aiual ua aiiviuauc no Esiauo uc Pcinambu- co, como iambcm a ciscciiva uc scu cicscimcnio. Os onios loiics aoniauos ucmonsiiam o oicn- cial uo Tuiismo Ruial no Esiauo uc Pcinambuco. As bclczas naiuiais c aiquiicionicas ua Zona ua Maia uo csiauo, os hisiiicos cngcnhos uc cana-uc-acai c a amla uivcisiuauc culiuial icsgaiam c sc iiauu- zcm na iianquiliuauc olciiaua aquclcs quc buscam cnconiiai o quc uilicilmcnic nao cnconiiaiao no coiiuiano uibano. Quanuo ciguniauos sobic os onios liacos uo scioi, iouos os cniicvisiauo aoniaiam a ausncia uo govcino csiauual, ou sc|a, qucsiionaiam a sua lalia uc comiomciimcnio com o scioi. Esia mcsma ics- osia, iambcm, vcio a iona quanuo ciguniauo quais sao as ncccssiuaucs cmcigcnciais aia o scioi. A lalia uc uivulgaao uo iuiismo no mcio iuial loi icssaliaua oi iouos os cniicvisiauos quanuo ci- guniauos sobic: os onios liacos ucsic scgmcnio, as ncccssiuaucs cmcigcnciais, c os obsiculos a scicm suciauos. Tal siiuaao c cxlicaua, clo laio uc o Esiauo uc Pcinambuco, cla bclcza uc scu liioial, ici como vaniagcm comciiiiva aia sci cxloiaua quanuo ua uivulgaao uc scus onios loiics iuisii- cos, as suas linuas iaias uos scus liioiais noiic c sul, o quc ucixa um ouco uc lauo ouiias ooiiuniua- ucs iuisiicas. A lalia uc uma inlia-csiiuiuia sliua como, oi cxcmlo, o accsso c a sinalizaao uos cqui- amcnios, iambcm loiam aboiuauos. E imoiianic quc ha|a uma maioi inicgiaao cniic os iouuioics c o govcino csiauual. Esic ucvc ucscnvolvci aocs quc vcnham soliuilicai uma osi- ao uc ucsiaquc c lazci com quc o csiauo sc ioinc uma iclcincia nacional. O iuiismo no mcio iuial c uma vivcl ooiiuniuauc uc gciaao uc cmicgo c icnua no mcio iuial, comlcmcniai a ouiias aiivi- uaucs agicolas. CONSIDERACES FINAIS O Tuiismo Ruial c uma vivcl alicinaiiva cco- nomica aia a Zona ua Maia uo Esiauo uc Pcinam- buco, icgiao uccnucnic ua agioinusiiia canaviciia. E imoiianic ucsiacai quc o scioi sucioalcoolciio c cxiicmamcnic imoiianic aia a Zona ua Maia uc Pcinambuco oi sua oicncialiuauc uc gciaao uc cmicgo c icnua. Valc icssaliai quc a busca oi iais alicinaiivas nao icm o ob|ciivo uc ciiauic-lo. No cnianio, c imicscinuvcl quc a iouuao ua cana- uc-acai sc|a cm icas mais aioiiauas com con- uiocs climiicas c ioogilicas iucais, visanuo a maximizaao ua comciiiiviuauc uo scioi. As icas imiiias aia o scu culiivo ouciiam sci cxloia- uas oi ouiias aiiviuaucs cconomicas. O Tuiismo Ruial coniiibui aia a ciiaao uc cmic- gos, comlcmcnia a icnua lamiliai, c iooiciona a loimaao uc micio c cqucnas cmicsas uc scivios comlcmcniaics, uc iccciivos, uc aiicsanaio c uc novas aiiviuaucs csoiiivas c uc lazci. Tambcm, con- iiibui aia a iomoao uc aiiviuaucs uuianic iouo o ano, uiminuinuo a sazonaliuauc cxisicnic. O Tuiismo Ruial laz com quc iuuo sc iiansloi- mc na ica onuc o homcm uo camo csi aiuanuo, ois no scgmcnio iuisiico cxisic a ncccssiuauc uc sc vcnuci aiicsanaio, ua iouuao uc culiniio icgi- onal, c uc alimcnios culiivauos naiuialmcnic como, oi cxcmlo, quci|os, uoccs, c gclcias. O iuiisia quc iiaz iccuisos aia o mcio iuial, iccisa uc uma csiiu- iuia aia quc o iouuio chcguc aic clc. Scnuo assim, c ncccssiio uma mao-uc-obia clicicnic quc ocia- Revista Brasileira de Gesto de Negcios FECAP Ano 6 Nmero 16 Dezembro 2004 14 REGINAIDO ]OSE CARIINI ]UNIOR / IERNANDO ]OSE DA SIIVA / WAIDECK IISBOA IIIHO cionalizc csscs scivios c quc s o homcm uo camo conhccc. E imicscinuvcl a aiiiciaao uo govcino uo csiauo aia alavancai csic scgmcnio iuisiico, quc icm oicncial aia maximizai a qualiuauc uc viua uc milhaics uc cssoas quc vivcm cm uma icgiao quc na coca ua salia ua cana-uc-acai vivc uma icali- uauc, | quc csia aiiviuauc c a iincial lonic uc icn- ua. No cnianio, na cniicssalia a misciia imcia ncsia localiuauc, scnuo incviivcl a busca ianio oi aiic uo govcino uo csiauo quanio ua iniciaiiva iivaua oi alicinaiivas uc uivcisilicaao cconomica. Duas aocs cmcigcnciais sao: o invcsiimcnio cm inlia- csiiuiuia c a uivulgaao uo iuiismo no mcio iuial ua Zona ua Maia uo csiauo. REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS ANDRADE, Manocl Coiicia uc Olivciia, ANDRADE, Sanuia Maiia Coiicia uc. A cana dc acar na Rcgiao da Mata pcrnambucana - Rccsiiuiuiaao iouuiiva ua ica canaviciia uc Pcinambuco nas uccauas uc S0 c 90: Imacio ambicnial, scio-cconomico c ol- iico. Rccilc: Euiioia Univcisiiiia ua UIPE, 2001. BARROS, Hcniiquc uc oig). Agricultura dc Pcrnam- buco: uma visao uc luiuio. Rccilc: Scciciaiia uc Agiicul- iuia / Univcisiuauc Icucial Ruial uc Pcinambuco, 199S. CAMPANHOIA, Clayion, SIIVA, ]osc Giaziano uc. O agioiuiismo como uma lonic uc icnua aia o cqucno agiiculioi biasilciio. In: AIMEIDA, ]oaquim Anccio, RIEDI, Miio Oigs.). Turismo Rural: Ecologia, Iazci c Dcscnvolvimcnio. Bauiu - SP: Euusc, 2000. .14-179. CERQUEIRA, Ciisiianc Aaicciua uc. Turismo rural como nova altcrnativa cconmica. Disonvcl cm: hii:// a. Esalq.us.bi> Accsso cm: 26 oui. 200S. EMPRESA BRASIIEIRA DE TURISMO - EMBRATUR. Manual opcracional do turismo rural. Biaslia: {s.n.|, 1994. GII, Anionio Cailos. Como claborar projctos dc pcs- quisa. S. cu. Sao Paulo: Ailas, 1991. GUARDA, Auiiana. Exoiiaao uc acai baic novo iccoiuc: iouuioics alagoanos csciam aiingii a maica uc 2,1 milhocs uc ionclauas cmbaicauas. Gazcta Mcrcantil. Sao Paulo, 29 ]an. 200S. Caucino Noiucsic .4. MATAIS, Anuicza. Sciiao icccbci RS 10 mi aia cana: lanamcnio uo lo canaviciio na icgiao vai gciai 10 mil cmicgos uiicios. Folha dc Pcrnam- buco. Rccilc, 27 Maio uc 200S. Caucino uc Econo- mia . 4. RAMPAZZO, Iino. Mctodologia cicntIica para alu- nos dos cursos dc graduaao c ps-graduaao. Sao Paulo: cuiocs Ioyola, 2002. RODRIGUES, Auyi Balasiicil Oig.). Turismo Rural: iiicas c ciscciiva. Sao Paulo: Conicxio, 2001. SICSU, Abiaham Bcnzaqucn. Inovaao c rcgiao. Rccilc: Univcisiuauc Cailica uc Pcinambuco - UNICAP, 2000. SIIVA, ]osc Giaziano ua, VIIARINHO, Cailylc, DAIE, Paul. ]. Tuiismo cm icas iuiais: suas ossibi- liuaucs c limiiaocs no Biasil. In: AIMEIDA, ]oaquim Anccio, IROIHIICH, ]osc Maicos, RIEDI, Miio Oigs.). Turismo rural c dcscnvolvimcnto sustcnt- vcl. Caminas - SP: Paiius, 2000. .1-62. SCHNEIDER, Scigio, IIAIHO, Anionio Vcianui. Aiiviuaucs nao agicolas c iuiismo iuial no Rio Gianuc uo Sul. In: AIMEIDA, ]oaquim Anccio, RIEDI, Miio Oigs.). Turismo Rural: Ecologia, Iazci c Dcscnvol- vimcnio. Bauiu - SP: Euusc, 2000. .1-S6. TORRES, Dalion. Imoiincia uo scioi no Esiauo c icconhcciua. Folha dc Pcrnambuco. Rccilc, 22 Ago. 200S. Caucino uc Economia .4. TRIVINOS, A. N. S. Introduao a pcsquisa cm cicn- cias sociais: a csquisa qualiiaiiva cm cuucaao. Sao Paulo: Ailas, 19S7. ZIMMERMANN, A. Turismo rural: um mouclo. Ilo- iianolis: Eu. uo Auioi, 1996.