GT Histria do Jornalismo Coordenao: Prof. Dra. Marialva Barbosa (UFF) Discusses sobre a intrnseca rela!"o entre memria# identidade e im$rensa Ana Lucia S. nne % Pode!os "o!ar co!o #on"o de #ar"ida #ara es"e ar"i$o a afir!ao %& consensual de 'ue e(is"e u!a in"r)nseca relao en"re memria e a cons"ruo de identidades* 'ue "e! sido e(#lorada #or diversos au"ores. A #ro#os"a des"e "rabal+o , refle"ir sobre es"a relao* adicionando - refle(o al$u!as considera.es sobre o #a#el da !)dia nes"e #rocesso* e! es#ecial o %ornalis!o i!#resso. % & 'emria( constru!"o coletiva a $artir de demandas do $resente Maurice /alb0ac+s con"ribuiu defini"iva!en"e co! as Ci1ncias Sociais ao #ro#or o concei"o de memria coletiva e ao definir os 'uadros sociais 'ue co!#.e! es"a !e!2ria. Para o au"or* no e(is"e !e!2ria #ura!en"e individual* #os"o 'ue "odo indiv)duo es"& in"era$indo e sofrendo a ao da sociedade* a"rav,s de suas diversas a$1ncias e ins"i"ui.es sociais. A for"e influ1ncia de . Dur3+ei! #ode ser sen"ida na conce#o da memria coletiva co!o a'uela 'ue , referendada #elo(s) $ru#o(s) co! o 'ual se convive e do 'ual e("ra)!os nossas le!branas. 4 #reciso no es'uecer 'ue as le!branas* ao con"r&rio das refer1ncias +is"2ricas* #er"ence! ao e es"o no indiv)duo* !as isso no as "orna! 5nicas e individuais. Mes!o a le!brana a#aren"e!en"e !ais #ar"icular #ossui u! car&"er #ar"icularis"a* re!e"endo a u! $ru#o* a u! con"e("o de in"erao. Assi!* /alb0ac+s e!#reende u!a du#la a#ro#riao: de u! lado* u"ili6a a noo "o cara e! Dur3+ei! de 'ue os fatos sociais (e a memria seria u! deles) ao !es!o "e!#o 'ue #ode! ser encon"rados na consci1ncia individual* dela inde#ende! e se ori$ina! de u!a consci1ncia cole"iva* 'ue ao es"ar e! "odos no es"& e! lu$ar nen+u!* #or"an"o ao es"udar a #ar"e es"uda7se "a!b,! o "odo8 de ou"ro* #ercebe 'ue na in"erao e no si$nificado co!u! 'ue as le!branas "1! #ara o $ru#o , 'ue se for!a a !e!2ria cole"iva* e! u!a refer1ncia dire"a aos #recei"os 0eberianos. Co!o cl,ia Bosi de!ons"ra* as coloca.es de /alb0ac+s 1 Graduada em Comunicao Social pela PUC/RJ, Mestre e Doutora em Antropologia Social pelo PPGAS/Museu acional/U!RJ, "olsista rec#m$doutora pelo PR%D%C/CAP&S no Programa de P's$Graduao em Comunicao da Uni(ersidade !ederal !luminense/U!!, onde coordena o )a"orat'rio de M*dia e +dentidade ,)AM+-. so u!a con"ra#osio - viso de Ber$son acerca da !e!2ria* onde es"a , concebida co!o #er"encen"e - esfera individual* e! u!a aborda$e! !ais #sicolo$i6an"e. 9
Para /alb0ac+s* u!a 'ues"o funda!en"al acerca da memria coletiva* en'uan"o fa"o social* seria a sua ancora$e! #ara cada indiv)duo. ! 'ue lia!es se a#2ia! os +o!ens no #resen"e #ara recu#erare! o ca!in+o de vol"a #ara o #assado: ;ue elos se alo%a! en"re #assado e #resen"e #ara 'ue deles #ossa!os a"ivar o 'ue c+a!a!os de !e!2ria: no s2 lia!es e elos en"re o #assado e #resen"e* !as en"re as diversas conce#.es individuais acerca do #assado. Para se "er uma memria coletiva , #reciso in"erli$ar as diversas !e!2rias dos indiv)duos 'ue fa6e! #ar"e do $ru#o iden"ificado co!o #ro#rie"&rio da'uela !e!2ria. Se a memria #ode ser #ensada co!o u!a a#ro#riao do #assado* #ensada co!o u!a fon"e #rovedora de recursos #ara a cons"ruo de u! fu"uro #oss)vel* en"o no deve ser #ensada "a!b,! co!o u! e!ba"e de vers.es* e! al$uns #on"os conver$en"es* e! "an"os ou"ros confli"an"es: ! sua #ar"ici#ao na Confer1ncia <A cons"ruo do "e!#o e os fu"uros #oss)veis=* >in+ide Mus+a3o%i ? u"ili6ou a +is"2ria de @as+o!on co!o analo$ia #ara #ensar a /is"2ria. De u! fa"o co!u!* "r1s envolvidos cria! vers.es diferen"es* e cada u!a corres#onde a u! valor es","ico* defende Mus+a3o%i. Cada u! elabora a verso !ais bela* cu%o #ro#2si"o o dei(a !ais recon+ecido #ublica!en"e e! "er!os de valores co!uns. As vers.es do #assado* as diferen"es aborda$ens +is"2ricas* as memrias coletivas 'ue so acionadas #elos a$en"es sociais so reveladoras de #reocu#a.es encon"radas no #resen"e. Ar%un A##adurai de!ons"rou 'ue o #assado deve ser #ensado co!o a fon"e #ara a cons"ruo* no #resen"e* de u!a !e!2ria 'ue ancore iden"idades e* #rinci#al!en"e* co!o u! ins"ru!en"o de #oder. Mas o #assado no #ode ser vis"o co!o do"ado de u! es"o'ue ines$o"&vel* su%ei"o a 'ual'uer a#ro#riao. Ao con"r&rio* e(is"e! li!i"a.es nes"e uso do #assado co!o recurso* dadas e(a"a!en"e #ela +is"2ria dos acon"eci!en"os. le co!#reende 'ue o #assado fornece u! universo de si$nificados 'ue so dis#u"ados confli"iva!en"e* no e(is"indo* #or"an"o* u!a +ar!onia de vers.es. A / 0%S+ ,1123,14$13-. So"re as concep5es de 0ergson acerca da mem'ria, (er 0&RGS%, 6enri. Matire et mmoire. +n7 Oeuvres. Paris, PU!, 1141. 8 Con9er:ncia ;<r:s tempos para o aman=>, compartil=ada por 6a?@ard AlAer, no e(ento ;A construo do tempo e os 9uturos poss*(eis>, BC citado anteriormente. D APPADURA+ ,1121,/E/-. Bo #resen"e* os $ru#os envolvidos nes"a dis#u"a #elo #assado vo ad!inis"rar es"es si$nificados* vo #os"ular a condio de $uardadores e or$ani6adores des"a !e!2ria* #ois is"o "e! u! for"e #eso #ol)"ico. Me"odolo$ica!en"e* A##adurai su$ere 'ue o #es'uisador faa uso de 'ua"ro di!ens.es #ara #erceber 'ue "oda a#ro#riao do #assado es"& calcada e! al$uns as#ec"os for!ais* 'ue seria!: autoridade* continuidade* profundidade e interdependncia. C 'ue o au"or indica , 'ue o universo si!b2lico do #assado no , u! !anancial ines$o"&vel #ara a cons"ruo de vers.es de !e!2ria e +is"2ria* ao con"r&rio* ,* co!o su$ere o ")"ulo do ar"i$o* u! <recurso escasso=. (is"e! #on"os de ancora$e! 'ue so funda!en"ais* 'ue es"o sedi!en"ados #ela #r2#ria +is"orio$rafia* re"o!ando a'ui a id,ia de quadro de acontecimentos. Bo bas"a reler o #assado confor!e as #re"ens.es do $ru#o e! "er!os de #resen"e* , #reciso 'ue +a%a v)nculos en"re es"a #re"enso e os ves")$ios !a"eriais desse #assado* #ara 'ue "al verso se sus"en"e. Bes"e sen"ido* , #reciso "er +avido u!a +is"2ria. Den"re os acon"eci!en"os do #assado* os $ru#os iro buscar os s)!bolos 'ue e!#res"e! !ais sen"idos -s suas necessidades do #resen"e* !as es"es s)!bolos no so ili!i"ados. Da!b,! E. Peel* analisando as conce#.es do #assado no #resen"e Ijesa* a#on"a #ara a relao dial,"ica en"re es"es dois !arcos "e!#orais. Se$undo o au"or* !e"odolo$ica!en"e o #es'uisador deve se #er$un"ar co!o os $ru#os sociais* no #resen"e* a#ro#ria!7se do #assado* !as* #rinci#al!en"e* deve a"en"ar #ara o #or'u1 des"a a#ro#riao. ;ue si$nificados "1!* no #resen"e* de"er!inadas conce#.es +is"2ricas* ou !e!2rias cole"ivas: Peel "a!b,! a#on"a* no decorrer de seu "rabal+o* a in"r)nseca relao en"re as a#ro#ria.es do #assado e a cons"ruo de !e!2rias co! a #osio #ol)"ica 'ue os $ru#os 'uere! ocu#ar den"ro dos 'uadros sociais do #resen"e. Fuardar a !e!2ria , ser do"ado de u! con+eci!en"o #rofundo* diferen"e do con+eci!en"o su#erficial #ar"il+ado #elo +o!e! co!u!. Con+eci!en"os sobre o #assado confere! ao seu #or"ador au"oridade. Bes"a busca de #ro#riedade e au"oridade sobre o "e!#o e sobre a #r2#ria sociedade Ijesa* , #oss)vel #erceber co!o os a$en"es sociais con%u$a! conce#.es +is"2ricas de u! "e!#o linear co! ou"ras de "e!#os c)clicos* onde* e! u!a es"ru"ura* , #oss)vel a#reender even"os si$nifica"ivos e reescrever a +is"2ria e a !e!2ria a #ar"ir des"es #on"os. Peel e!#reende inclusive u!a an&lise e"i!ol2$ica das #alavras acionadas nes"e "rabal+o de re!e!orao #ara de!ons"rar co!o +& u! for"e co!#onen"e de res"aurao* a #resena cons"an"e de u! refa6er* #ois na #r2#ria ace#o lin$G)s"ica* a id,ia de recu#erar o #assado evoca u!a criao sobre ele. A #resena de ru#"uras e con"inuidades na an&lise do #assado #ode ser #ercebida* #or"an"o* co!o u!a "en"a"iva de* a"rav,s de discursos cons"ru)dos a #ar"ir de evoca.es dis"in"as* oferecer u!a verso !e!orial sobre o #assado 'ue a"enda a de!andas es#ec)ficas do #resen"e. s"as #ossibilidades de a#ro#riao do #assado #ela via do #resen"e a#on"a! #ara u!a 'ues"o ainda !aior: a cons"ruo de fu"uros #oss)veis. Assi!* , no #resen"e 'ue a cons"ruo do #assado , dis#u"ada co!o recurso #ara a cons"ruo de u! fu"uro 'ue res#onda -s as#ira.es des"e #resen"e. Bes"e sen"ido* #arece #er"inen"e #ensar as es"ra",$icas de ar!a6ena!en"o e es'ueci!en"o do #assado. A cons"ruo dos !useus* cen"ros de !e!2ria e ins"i"u"os +is"2ricos co!o de#osi"&rios de u!a conce#o e verso da !e!2ria so indica"ivos des"e !ovi!en"o. C 'ue se $uarda e ar!a6ena , o 'ue se 'uer le!brar* #ois o no !ais vis"o "ende ao es'ueci!en"o. B,s"or Canclini a#on"a #ara es"a necessidade de criar !i"os e !onu!en"os de #reservao do #assado co!o !arcos funda!en"ais de cons"ruo de iden"idades* incluindo nes"e #rocesso os docu!en"os escri"os. Co!o disse Pierre Bora* #ode!os #erceber os !useus* ins"i"u"os +is"2ricos* casas de cul"ura* !onu!en"os* en"re ou"ros* co!o lu!ares de memria* cu%a funo , e(a"a!en"e !an"er a"ivo o #er"enci!en"o a de"er!inado v)nculo iden"ifica"2rio. H Canclini afir!a 'ue <"er u!a identidade seria* an"es de !ais nada* "er u! #a)s* u!a cidade ou u! bairro* u!a entidade e! 'ue "udo o 'ue , co!#ar"il+ado #elos 'ue +abi"a! esse lu$ar se "ornasse id1n"ico ou in"erca!bi&vel. Besses "erri"2rios a iden"idade , #os"a e! cena* celebrada nas fes"as e dra!a"i6ada "a!b,! nos ri"uais co"idianos=. I Bova!en"e vol"a!os - 'ues"o da autenticidade* %& evocada #or A##adurai. Bo , #oss)vel ancorar as re#resen"a.es do #assado so!en"e e! rela"os orais* , #reciso a !arca da au"en"icidade #ara le$i"i!ar "ais sen"idos. Por isso a in"ensa #reocu#ao e! er$uer e #reservar os lu!ares de memria (#rocesso no 'ual a !)dia ocu#a u! #a#el funda!en"al). /&* co!o a#on"a M. Polla3* u! "rabal+o cons"an"e de <en'uadra!en"o da !e!2ria=. 4 #reciso escol+er o 'ue vai ser le!brado e o 'ue deve ser es'uecido. Da!b,! Polla3 rei"era 'ue <as #reocu#a.es do !o!en"o cons"i"ue! u! ele!en"o de es"ru"urao 4 %RA, 112D. F CAC)++ ,1112,11E-. Gri9os do autor. da !e!2ria=. J Co!o /alb0ac+s* Polla3 insis"e no as#ec"o de cons"ruo da !e!2ria co!o u!a es"ra",$ia de a$en"es e a$1ncias sociais #ara ancorar iden"idades* #ois +&* se$undo o au"or* u!a <li$ao feno!en2lo$ica !ui"o es"rei"a en"re a !e!2ria e o sen"i!en"o de iden"idade=. K
Par"il+ando de ou"ras conce#.es %& a#on"adas a'ui* Polla3 des"aca a carac"er)s"ica de dis#u"a 'ue cerca a conce#o da !e!2ria e da iden"idade* <dis#u"adas e! confli"os sociais e in"er$ru#ais* e #ar"icular!en"e co! confli"os 'ue o#.e! $ru#os #ol)"icos diversos=. L Le!brar e es'uecer so u"ili6ados co!o es"ra",$ias #ol)"icas #elos $ru#os e! dis#u"a* co!o "a!b,! a#on"a cl,ia Bosi. MN Por"an"o* a !e!2ria cons"ru)da no #resen"e* a #ar"ir de de!andas dadas #or es"e e no necessaria!en"e #elo #assado e! si* #ode ser #ensada co!o fa"or funda!en"al #ara a cons"ruo de #er"enci!en"os sociais* aos !ais diversos n)veis associa"ivos. De cer"a for!a* a busca do con"role sobre a !e!2ria ins"i"ui u!a iden"idade #ara o a$en"e social nela envolvido* no sen"ido de $erar u! lu$ar den"ro de u!a rede es#ec)fica de circularidade e flu(o. n"o* a #rinc)#io* #ar"ici#ar co!o a$en"e nes"e #rocesso de cons"ruo de !e!2rias , u! #rocesso co!unicacional #or e(cel1ncia* #ois coloca o e!issor das !ensa$ens den"ro de u!a rede de flu(os de infor!ao 'ue l+e confere iden"idade co!o #ar"ici#an"e des"a rede. (is"e* #or"an"o* u!a in"ensa relao en"re a memria co!o #rocesso cole"ivo de cons"ruo do #assado a #ar"ir de de!andas do #resen"e e a confer1ncia de iden"idades sociais #ara a'ueles 'ue es"o envolvidos e! "al #rocesso. ) & A constru!"o da memria e as m*lti$las identidades Mic+ael Polla3 afir!a 'ue #ensar a cons"ruo da memria s2 , #oss)vel 'uando relacionada dire"a!en"e ao "e!a da identidade. Polla3 a#on"a 'ue* na cons"ruo da identidade* , #reciso levar7se e! con"a "r1s ele!en"os essenciais: a unidade f)sica (nova!en"e re!e"e!os - id,ia de lu$ar* ou se%a* - conce#o es#acial*)8 a con"inuidade den"ro do "e!#o (no s2 no sen"ido f)sico* !as !oral e #sicol2$ico* co!o frisa o au"or)8 e* final!en"e* <o sen"i!en"o de coer1ncia* ou se%a* de 'ue os diferen"es ele!en"os 'ue for!a! u! indiv)duo so efe"iva!en"e unificados.= MM
3 P%))AG ,111/, /ED-. 2 Idem, p./ED. 1 Idem, p./E4. 1E 0%S+, op. cit., pp./3$/2. 11 P%))AG, op. cit., p./ED. Filber"o Oel+o vai acrescen"ar* -s di!ens.es da memria e da identidade* a noo de projeto* "o!ando #or base a definio de Alfred Sc+u"6 co!o u!a <condu"a or$ani6ada #ara a"in$ir finalidades es#ec)ficas=. M9 Assi!* co!o e(#lica Oel+o:<... se a memria #er!i"e u!a viso re"ros#ec"iva !ais ou !enos or$ani6ada de u!a "ra%e"2ria e bio$rafia* o projeto , a an"eci#ao no fu"uro dessas "ra%e"2ria e bio$rafia* na !edida e! 'ue busca* a"rav,s do es"abeleci!en"o de ob%e"ivos e fins* a or$ani6ao dos !eios a"rav,s dos 'uais esses #odero ser a"in$idos.= M? Assi!* se #ensar!os a relao en"re !e!2ria e iden"idade a #ar"ir de u!a rede de a$en"es e a$1ncias sociais* co! seus flu(os e in"era.es* e no co!o u!a realidade dada e na"urali6ada* !as co! u! #rocesso de #er!anen"e cons"ruo e descons"ruo* #ode!os #erceber o 'uan"o a posi"#o dos a$en"es den"ro dessa rede* ou se%a* a cons"ruo de suas memrias e o es"abeleci!en"o de projetos* , clara!en"e cons"i"u"iva de identidades individuais e coletivas. Dais identidades #ode! ser #ensadas a #ar"ir dos indiv)duos* a #ar"ir de suas trajetrias e bio!rafias (co!o u! !ecanis!o de ascenso ou #res")$io)* a #ar"ir das refer1ncias dos a$en"es co!o inseridos e! #osi.es es#ec)ficas den"ro da rede (ou co!o identidades partiladas* do "i#o eu $ ns* ou co!o identidades contrastivas* no caso, identidades locais%!rupais, do "i#o ns & eles)* ou a #ar"ir de u!a refer1ncia 'ue a#ro(i!e "ais a$en"es e! u!a #ers#ec"iva enco!#assadora 'ue subli!e as diferenas a #ar"ir de in"eresses 'ue se sobre#on+a! (identidades coletivas%sociais%re!ionais%nacionais e"c* do "i#o ns ' eles $ todos ns). "odas essas #ossibilidades no so es"&"icas* !as fron"eirias e !2veis* co!o discu"irei a se$uir. Dessa for!a* no #ode!os #ensar a cons"ruo da identidade co!o al$o #ura!en"e individual ou cole"ivo* !as co!o u!a #er!anen"e ne$ociao en"re indiv)duo e sociedade. * #rinci#al!en"e* no #ode!os "o!ar "al cons"ruo co!o al$o es"&"ico ou #ron"o* !as 1/ SC6U<H, Al9red. Fenomenologia e relaes sociais ,Rio de Janeiro, Ha=ar, 1131- apud I&)6%, Gil"erto ,111D,1E1-. &m outro momento, descre(e Gil"erto Iel=o7 ;% proBeto, enJuanto conBunto de id#ias, e a conduta esto sempre re9eridos a outros proBetos e condutas localiKC(eis no tempo e no espao. Por isso # 9undamental entender a natureKa e o grau maior ou menor de a"ertura ou 9ec=amento das redes sociais em Jue se mo(em os atores. Posso me inspirar em um (aro de Plutarco, mas ten=o de le(ar "asicamente em conta os meus contemporLneos com Juem terei de lidar para atingir meus o"Beti(os. Sero aliados, inimigos ou indi9erentes, mas sero seus proBetos e condutas Jue do os limites dos meus. Uns sero mais importantes do Jue outros, mais rele(antes e signiMcati(os.> C9. I&)6% ,1121, 2-. 18 I&)6%, Gil"erto, idem, p. 1E1. Gri9os do autor. en"end17la co!o u! #rocesso #er!anen"e de in"erao e flu(os. MA Cu se%a* no #ode!os falar* 'uando #ensa!os e! "al #rocesso de cons"ruo* de u!a s2 identidade social* ou a identidade social* !as si! na confi$urao de m(ltiplas identidades* #or ve6es conver$en"es* e! ou"ras diver$en"es* !as se!#re fluidas e !ovendo7se a #ar"ir de fron"eiras in"era"ivas. Passe!os a$ora ao e(a!e de"al+ado desses #on"os. Se 'uiser!os definir* a priori* a ca"e$oria identidade* deno"a"iva!en"e #oder)a!os u"ili6ar a ace#o dada #elo dicion&rio: <;ualidade de id1n"ico=. MH Assi!* e!bora o !es!o dicion&rio ci"ado "a!b,! defina iden"idade co!o <con%un"o de carac"eres #r2#rios e e(clusivos de u!a #essoa: no!e* idade* es"ado* #rofisso* se(o* defei"os f)sicos* i!#ress.es di$i"ais* e"c.=* a id,ia inicial re!e"e - #ers#ec"iva de se buscar al$o e! co!u! co! o ou"ro* e no so!en"e a'uilo 'ue l+e , 5nico. Por"an"o* se iden"idade re!e"e a "raos individuais* co!o os ci"ados aci!a* na'uilo 'ue #ode!os c+a!ar de identidade individual* e! "er!os $erais o 'ue confere iden"idade a u! indiv)duo es"& a"relado - sua insero social. Por"an"o* no , #oss)vel #ensar o concei"o de identidade se! #ensar a sua relao co! alteridade. MI !bora iden"idade* e! sua !a"ri6 e"i!ol2$ica se%a referen"e - idem* "ornar co!u!* o !es!o* id1n"ico* , #reciso levar e! con"a 'ue s2 se define o mesmo e! relao ao outro. Identidade* #or"an"o* , de sa)da u!a ca"e$oria "ransi"iva* 'ue i!#lica e! relao de se!el+ana e conco!i"an"e!en"e de diferena. Bes"e sen"ido* a cons"ruo da identidade* e! "er!os sociais* 'ue #ode!os en"ender a'ui co!o a !aneira #ela 'ual !e ve%o e dese%o ser vis"o #elos ou"ros* nunca ser& #ura!en"e individual (#ela #r2#ria !a"ri6 e"i!ol2$ica de indiv)duo* a'uele 'ue , 5nico* 'ue no se divide)* !as si! #ensada e! relao ao cole"ivo. MJ Identidade* #or"an"o* na sua di!enso social* , u! concei"o 'ue necessi"a do ou"ro #ara ser referendado* ou se%a* no se cons"r2i identidade #ara si e #or si. 4 #reciso 1D 0art= (ai propor como postura metodol'gica Jue se prioriKe a anClise dos processos Jue geram os modelos de identidade, mais do Jue a descrio do modelo em si. C9. 0AR<6 ,111F, pp.1$/-. 14 Ier"ete ;+dentidade>. +n7 Novo Dicionrio Aurlio de Lngua !ortuguesa. Rio de Janeiro, o(a !ronteira, 112F, p. 118. 1F Joo Pac=eco de %li(eira (ai o"ser(ar Jue ;o Jue e9eti(amente importa N e Jue constitui o 9ator dinLmico N # o processo compleOo de construo de sentido por um agente, Jue opera sempre com um c'digo cultural e uma l'gica espec*Mca, mas Jue igualmente registra, especula e traduK para os seus pr'prios termos a eOist:ncia de outros agentes e de outras culturas.> +n7 %)+I&+RA, Joo Pac=eco ,1111, p. /8-. 13 &. GoPman (ai demonstrar Jue no eOistem identidades puramente pessoais ou sociais, BC Jue am"as esto atra(essadas por processos de interao, em Jue a alteridade # determinante na conMgurao das identidades, mesmo as pessoais. C9. G%!!MA ,1132, F1$3/-. in"era$ir #ara 'ue ela faa sen"ido. Dessa for!a* a id,ia de identidade re!e"e* necessaria!en"e* aos processos de intera"#o en"re indiv)duos nu!a sociedade. MK Dal #reocu#ao a#arece clara!en"e no "rabal+o de al$uns au"ores 'ue se vol"ara! #ara es"a "e!&"ica. Assi!* @ober"o Cardoso de Cliveira vai afir!ar 'ue <a noo de iden"idade con",! duas di!ens.es: a #essoal (ou individual) e a social (ou cole"iva)=. A#oiado #elos "rabal+os de diversos ou"ros an"ro#2lo$os* ele vai afir!ar 'ue na noo de iden"idade <a #essoal e a social es"o in"erconec"adas* #er!i"indo7nos "o!&7las co!o di!ens.es de u! !es!o e inclusivo fenP!eno* si"uado e! diferen"es n)veis de reali6ao=. ML C 'ue faria a #on"e en"re essas duas di!ens.es* a #ar"ir da con"ribuio da Psicolo$ia* seria o do!)nio da iden"ificao* 'ue #er!i"iria 'ue indiv)duos buscasse! o #ar"il+a!en"o de u!a identidade co! ou"ros co! os 'uais se iden"ificasse!. Assi!* <a a#reenso dos !ecanis!os de iden"ificao= seria funda!en"al <#or'ue eles refle"e! a iden"idade em processo. Co!o , assu!ida #or indiv)duos e $ru#os e! diferen"es si"ua.es concre"as=. 9N Mais ainda* ele afir!a 'ue: <o concei"o de iden"idade #essoal e social #ossui u! con"e5do !arcada!en"e refle(ivo ou co!unica"ivo* #os"o 'ue su#.e rela.es sociais "an"o 'uan"o u! c2di$o de ca"e$orias des"inado a orien"ar o desenvolvi!en"o dessas rela.es=. 9M
A id,ia de 'ue a identidade , #rocessada e! con"e("os* co!o o#era.es co!unicacionais* a#arece colocada de ou"ra for!a* !as co! in"eno se!el+an"e* no "rabal+o de Lui6 Fernando Dias Duar"e. Sua #reocu#ao co! a ca"e$oria de identidade* 'ue* se$undo ele* <#er#assa o discurso da an"ro#olo$ia de !aneira ao !es!o "e!#o viva e encober"a* cen"ral e i!#l)ci"a* ub)'ua e a!b)$ua=* 99 fa6 co! 'ue ele indi'ue "r1s focos #ara sua observao. C #ri!eiro seria o da relao en"re <iden"idade #essoal= e <iden"idade social=. Assi!* <sob es"e Qn$ulo a 'ues"o da identidade ar"icula7se co! os #roble!as da dico"o!ia indiv)duoRsociedade e co! seus diversos corol&rios* en"re os 'uais o da !oderna 12 Q importante pensar as categorias ;indi(*duo> e ;sociedade> como tam"#m constru5es culturais e sociais. Como aMrma or"ert &lias7 ;... as id#ias gerais Jue as pessoas t:m de si como ;indi(*duos> e ;sociedades> so determinadas, em sua 9orma atual, por uma situao em Jue os seres =umanos, como indi(*duos e como sociedades, introduKem na (ida uns dos outros perigos e temores considerC(eis e "asicamente incontrolC(eis>.R C9. &)+AS, or"ert. "ociedade dos indivduos. Rio de Janeiro, Jorge Ha=ar &d, 111D, p. 3/. 11 %)+I&+RA, Ro"erto Cardoso,., p. D. /E Idem, p. 4. Gri9os do autor. /1 Idem, p. 4. // DUAR<& ,112F,3E-. #ar"il+a en"re os saberes <#sicol2$icos= e os saberes <sociol2$icos (...)=. 9? C se$undo foco es"aria li$ado <- "radio filos2fica do <#rinc)#io da iden"idade=* en'uan"o #rinc)#io da no7con"radio #aradi$!a"ica!en"e for!ulado no #os"ulado de Aris"2"eles se$undo o 'ual <u!a !es!a coisa* sob a relao de u! 5nico e !es!o "e!#o no #ode ser e no ser=. 9A C "erceiro foco re!e"eria -s no.es de <classificao= e <valor=* co! as 'uais o au"or vai "rabal+ar no decorrer do "e("o. Assi!* de !aneira breve* #ode!os #erceber 'ue as iden"idades vo ser #rocessadas na relao en"re indiv)duo e sociedade* es#ecial!en"e a #ar"ir de l2$icas +ierar'ui6an"es (e* nes"e sen"ido* o au"or fa6 re!iss.es cons"an"es - obra de L. Du!on") de classificao e valorao. Bes"e sen"ido* +& u!a di!enso social e !oral na cons"ruo da identidade* o 'ue i!#lica no recon+eci!en"o do ou"ro. 9H Assi!* a iden"idade* 'ue na "radio aris"o",lica se faria #or e(cluso da diferena* #ode ser co!#reendida co!o u! es#ao "a!b,! de conflitos e no s2 de semelan"as. Dal id,ia (a di!enso do confli"o co!o fundadora da iden"idade) a#arece na noo de identidade contrastiva #ro#os"a #or Cardoso de Cliveira ao abordar as rela.es in"er,"nicas. Assi!* a iden"idade ,"nica seria for%ada a #ar"ir de u! sis"e!a de <o#osi.es= ou con"ras"es=. 9I Dessa for!a* busca7se no #erder de vis"a o 'ue "ra6 a di!enso aris"o",lica da definio de identidade (a'uilo 'ue , id1n"ico* o !es!o) co! u!a aborda$e! 'ue d1 con"a do 'ue a confi$urao das iden"idades sociais "ra6 e! "er!os de confli"os e an"a$onis!os. C id1n"ico e o o#os"o #assa! a "er #esos #r2(i!os ou si!ilares na cons"ruo das iden"idades sociais. Feor$ Si!!el des"acou* e! seus "rabal+os* o #a#el e(ercido #elo conflito na confi$urao da relao en"re os $ru#os sociais. Se$undo Si!!el* o conflito "e! relevQncia sociol2$ica e(a"a!en"e #or causar ou !odificar in"eresses $ru#ais. Assi!* o au"or cri"ica as /8 +dem, p. 31. Gri9o do autor. /D +dem, p. 31. A citao de Arist'teles, apud Duarte, 9oi eOtra*da de Meta#sica, cap. 4, li(ro S+. /4 A relao entre a construo da identidade pessoal e a Juesto moral, ou seBa, a relao (alorati(a em relao ao outro ,;strong e(aluation>-, tam"#m # eOplorada por C=arles <a?lor em "ources o# t$e "el#. %$e Ma&ing o# t$e Modern Identit'. Great 0ritain, Cam"ridge Uni(ersit? Press, 1121, p. D. /F AMrma o autor7 ;a identidade contrasti(a parece se constituir na ess:ncia da identidade #tnica, i.e., T "ase da Jual esta se deMne implica a aMrmao do n(s diante dos outros>. %)+I&+RA, Ro"erto, op. cit., p. 4. So"re a relao entre ;n's> e ;eles>, (er tam"#m o estudo de or"ert &lias acerca dos ;esta"elecidos> e dos ;outsiders>, em Jue o autor mostra como (o se construindo rela5es de conUito mas tam"#m de con(erg:ncias entre grupos Jue constr'em suas identidades como contrasti(as. C9. &)+AS ,/EEE, 11$4E-. an&lises reducionis"as 'ue visa! encon"rar a unidade dos indiv)duos e das sociedades* e! 'ue o confli"o seria e(clu)do co!o ob%e"o de es"udo. C au"or des"aca a i!#ossibilidade de u!a <#ure unifica"ion=* 9J de!ons"rando 'ue unidade e con"radio so cons"i"u"ivos da #essoa* ou se%a* "odo indiv)duo con",! e! si unidade e fra$!en"ao* e is"o se a#lica #ara #ensar!os sua insero den"ro de $ru#os sociais e da #r2#ria sociedade* be! co!o #ara #ensar!os na #r2#ria. Por"an"o* a id,ia de conflito "e! de ser #ercebida e! seu car&"er dial,"ico* #ois se o confli"o !arca a dissociao en"re indiv)duos* "a!b,! o#era no ca!#o associa"ivo* $erando esferas de ne$ociao e alianas. Por"an"o* "rabal+ar co! a di!enso do confli"o #er!i"e u!a o#erao 'ue abar'ue a co!#le(idade do #rocesso de cons"ruo das iden"idades sociais* 'ue seria <"+e resul" of bo"+ ca"e$ories of in"erac"ion=* ou se%a* "an"o a unidade 'uan"o a discordQncia. 9K
Assi!* as trajetrias individuais S 'ue confere! a esses indiv)duos "raos de identidade pessoal S so i!#or"an"es na confi$urao da rede de in"era.es sociais* criando al$uns #adr.es coletivos de identidade. Pode!os #erceber* en"o* co!o a memria desses a$en"es* be! co!o os projetos elaborados #or eles e! "er!os de insero #essoal e cole"iva* so funda!en"ais #ara a cons"ruo de suas identidades. Co!o a#on"a Oel+o: <o projeto e a memria associa!7se e ar"icula!7se ao dar si!nificado - vida e -s a.es dos indiv)duos* e! ou"ros "er!os* - #r2#ria identidade. Cu se%a* na cons"i"uio da identidade social dos indiv)duos* co! #ar"icular 1nfase nas sociedades e se$!en"os individualis"as* a memria e o projeto individuais so a!arras funda!en"ais.= 9L U"ili6ando a id,ia de F. Bar"+ ('uando ele for!ula suas "eorias acerca dos li!i"es dos $ru#os ,"nicos) de 'ue <o 'ue i!#or"a , a !anu"eno de u!a !es!a for!a or$ani6acional* a 'ual #rescreve u! #adro unificado de in"erao en"re os !e!bros e os no !e!bros da'uele $ru#o=* ?N Eoo Pac+eco de Cliveira oferece u!a refle(o acerca da #erce#o de co!o $ru#os ,"nicos !an"1! suas iden"idades: <A 5nica con"inuidade 'ue "alve6 se%a #oss)vel sus"en"ar , a'uela de* recu#erando o #rocesso +is"2rico vivido #or esse $ru#o* !os"rar co!o ele refabricou cons"an"e!en"e sua unidade e diferena fren"e a ou"ros $ru#os co! os 'uais es"eve e! in"erao. A e(is"1ncia de al$u!as ca"e$orias na"ivas de au"o7iden"ificao* be! co!o de #r&"icas in"era"ivas e(clusivas* /3 S+MM&) ,11FD, 14-. /2 Idem, p.14$1F. /1 I&)6%, Gil"erto, op. cit., p. 1E1. Gri9os do autor. 8E %)+I&+RA, Joo Pac=eco, op. cit., p. 13E$131. serve de al$u! !odo #ara deli!i"ar o $ru#o e! relao a ou"ros* ainda 'ue varie subs"ancial!en"e o con"e5do das ca"e$orias classifica"2rias e 'ue a &rea es#ec)fica de sociabilidade se !odifi'ue bas"an"e* e(#andindo7se ou con"raindo7se e! diferen"es con"e("os si"uacionais.= ?M Bes"e sen"ido* u!a con"ribuio relevan"e #ara o 'ue a'ui se #re"ende a#resen"ar #ode ser o "rabal+o de S"uar" /all acerca dos !ecanis!os de cons"ruo de identidades sociais e culturais na Ea!aica. /all #ar"il+a da id,ia de 'ue a iden"idade no #ode ser "o!ada de for!a cris"ali6ada* !as si! co!o u! #rocesso. ?9 #ro#.e duas !aneiras de se #ensar a <iden"idade cul"ural=* 'ue a'ui "o!o co!o refer1ncia #ara a iden"idade social. <D+e firs" #osi"ion defines Tcul"ural iden"i"UV in "er!s of one* s+ared cul"ure* a sor" of collec"ive Tone "rue selfV (...)=. ?? Seria* #or"an"o* u!a cons"ruo de iden"idades #or u! #ar"il+a!en"o de in"eresses e vis.es. Bo en"an"o* e(is"iria <a second* rela"ed bu" differen" vie0 of cul"ural iden"i"U. D+is second #osi"ion reco$nises "+a"* as 0ell as "+e !anU #oin"s of si!ilari"U* "+ere are also cri"ical #oin"s of dee# and si$nifican" difference (...)=. ?A Por"an"o* #ara o au"or* , i!#oss)vel #ensar a cons"ruo das iden"idades co!o resul"an"e so!en"e de #ar"il+a!en"os de #on"os co!uns* ou do es"abeleci!en"o de con"ras"es e o#osi.es. A #roduo da identidade* en'uan"o #rocesso* deve con"er os dois ei&os ou vetores* co!o ele !es!o c+a!a. ?H Ba confi$urao das redes sociais de !e!2ria e iden"idade* duas ou"ras di!ens.es #recisa! ser levadas e! con"a: o saber e o #oder. /& se!#re u! saber e! dis#u"a 'uando 81 Idem, p. 13/$138. 8/ Como eOplica 6all, ;+dentit? is not as transparent or unpro"lematic as @e t=inA. Per=aps instead o9 t=inAing o9 identit? as an alread? accomplis=ed 9act, @=ic= t=e ne@ cultural practices t=en represent, @e s=ould t=inA, instead, o9 identit? as a VproductionR, @=ic= is ne(er complete, al@a?s in process, and al@a?s constituted @it=in, not outside, representation.> C9. 6A)), Stuart, p. ///. 88 +dem, p. //8. 8D Idem, p. //4. ?H Se$undo o au"or* <0e !i$+" "+in3 of blac3 Caribbean iden"i"ies as Tfra!edV bU "0o a(es ou vec"ors* si!ul"aneouslU o#era"ive: "+e vec"or of si!ilari"U and con"inui"U8 and "+e vec"or of difference and ru#"ure. Caribbean iden"i"ies al0aUs +ave "o be "+ou$+" of in "er!s of "+e dialo$ic rela"ions+i# be"0een "+ese "0o a(es. D+e one $ives us so!e $roundin$ in* so!e con"inui"U 0i"+* "+e #as". D+e second re!inds us "+a" 0+a" s+are is #reciselU "+e es#ecience of #rofound discon"ini"U ...=. Idem* #. 99H. Acredi"o 'ue as #ro#os"as de S"uar" /all #ara #ensar a si"uao dos $ru#os ,"nicos no Caribe #ode! ser u"ili6adas* co! as devidas ada#"a.es* #ara o con"e("o #rocurei !a#ear na <*ai&ada Fluminense+. Conferir BB (9NN9). se confi$ura! as redes de !e!2ria e iden"idade. esse saber* ob%e"o de conflitos* , reves"ido #or u! status de verdade* co!o indica Foucaul". Por"an"o* a dis#u"a #or saber , reveladora de u!a dis#u"a #or poder* #elo con"role da infor!ao* #ela cons"ruo de u!a verso 'ue sobre#on+a7se -s de!ais e receba o estatuto de verdade* o 'ue i!#lica e! u!a dis#u"a #ela #r2#ria #osio social ocu#ada #or esses a$en"es. Assi!* Foucaul" vai afir!ar 'ue <a verdade no e(is"e fora do #oder ou se! #oder=. ?I
As es"ra",$ias #ercebidas co!o u"ili6adas #elos !e!bros da rede #ode! ser en"endidas co!o #ar"e de u!a es"ra",$ia !aior* de controle do saber acerca da +is"2ria* o 'ue* e! "er!os relacionais* $eraria #osi.es de #oder #ara a'ueles 'ue a con"rolasse!. Dais esferas de #oder #oderia! ser relacionadas* #or e(e!#lo* co! con'uis"as individuais 7 co!o ascens#o social* prest)!io, ?J <sa"isfao de vaidades= 7* Mas "a!b,! co! con'uis"as cole"ivas* co!o a #ene"rao %un"o a ou"ras esferas de #oder S co!o os 2r$os #5blicos* a i!#rensa e os <circui"os acad1!icos= 7* ao recon+eci!en"o #5blico de u! "i#o de con+eci!en"o 'ue $era distin"#o social e #er!i"e u! #oder sobre os acervos e sobre a #r2#ria <verdade +is"2rica=. A lu"a #ela !e!2ria e* #or"an"o* #ela confi$urao das iden"idades* , u!a dis#u"a #ela narra"iva e #elo discurso* e! su!a* #ela #osse da #alavra. Bes"e sen"ido* o "rabal+o de Pierre Bourdieu revela7se funda!en"al* co!o %& indicado an"erior!en"e. Ao definir re!i#o co!o u! ca!#o de dis#u"as en"re os de"en"ores de u! saber* Bourdieu a#on"a clara!en"e co!o a autoridade sobre o !es!o desi$na u!a identidade valorada* 'ue servir& co!o si$no de distin"#o social. Assi!* <a dis"ino S no sen"ido corren"e do "er!o S , a diferena inscri"a na #r2#ria es"ru"ura do es#ao social #ercebida se$undo as ca"e$orias a#ro#riadas a essa es"ru"ura=. ?K Por isso* ele associa a distin"#o ao capital simblico S <ou"ro no!e da 8F Segundo !oucault, ;a (erdade # deste mundoW ela # produKida nele graas a mXltiplas coer5es e nele produK e9eitos regulamentados de poder. Cada sociedade tem seu regime de (erdade, sua ;pol*tica geral> de (erdade7 isto #, os tipos de discurso Jue ela acol=e e 9aK 9uncionar como (erdadeirosW os mecanismos e as instLncias Jue permitem distinguir os enunciados (erdadeiros dos 9alsos, a maneira como se sanciona uns e outrosW as t#cnicas e os procedimentos Jue so (aloriKados para a o"teno da (erdadeW o estatuto daJueles Jue t:m o encargo de diKer o Jue 9unciona como (erdadeiro.> C9. !%UCAU)< ,112F, p. 1/-. 83 MaO Ye"er 9eK di(ersas re9er:ncias Ts rela5es entre prestgio e poder. Assim, ele aMrma Jue ;todo VpoderR in=erente a la 9orma pol*tica lle(a en su seno una dinCmica espec*Mca7 puede constituir "ase de una pretensi'n espec*Mca al VprestigioR por parte de suas miem"ros, pretensi'n Jue inUu?e en su conducta eOterior>. C9. Y&0&R ,11DD, FF1-. 82 0%URD+&U ,1121,1DD-. dis"ino= ?L 7 'ue os a$en"es vo buscar no decorrer de suas dis#u"as #ela autoridade* re!e"endo* co!o %& di"o an"es* - associao en"re identidade e ierarquia. <Ba lu"a si!b2lica #ela #roduo do senso co!u! ou* !ais #recisa!en"e* #elo !ono#2lio da no!eao le$)"i!a co!o i!#osio oficial S is"o ,* e(#l)ci"a e #5blica S da viso le$)"i!a do !undo social* os a$en"es inves"e! o ca#i"al si!b2lico 'ue ad'uirira! nas lu"as an"eriores e sobre"udo "odo o #oder 'ue de"1! sobre as "a(ino!ias ins"i"u)das* co!o os ")"ulos=. AN Assi!* Bourdieu a#on"a #ara o car&"er performativo do discurso 'ue for!a identidades. AM Cu se%a* o discurso , u!a #r&"ica de institucionali,a"#o* de objetiva"#o da realidade* !as 'ue re'uer autoridade recon+ecida #ara 'ue! fala. A9 C 'ue es"aria e! %o$o* #or"an"o* <nas lu"as #ela iden"idade S esse ser #ercebido 'ue e(is"e funda!en"al!en"e #elo recon+eci!en"o dos ou"ros= S seria a <i!#osio de #erce#.es e de ca"e$orias de #erce#o.= A? Bes"e sen"ido* o discurso #assa a ocu#ar o lu$ar de arena #ara a dis#u"a das identidades* #os"o cen"ral nes"e e!ba"e. AA Por isso Foucaul" vai #ro#or u!a <$enealo$ia dos 81 Idem, p. 1D4. DE Idem, p. 1DF. D1 Ric=ard 0auman (ai indicar uma s#rie de elementos c=a(es para a construo do discurso per9ormati(o, como a utiliKao de c'digos especiais, de linguagem Mgurati(a e do apelo T tradio, entre outras, para a construo das identidades partil=adas. C9. 0AUMA, Ric=ard. )er*al Art as !er#omance. Massac=usetts, e@"ur? 6ouse Pu"lis=ers, 112E, pp. 14$/D. D/ Assim, ;a eMcCcia do discurso per9ormati(o Jue pretende 9aKer so"re(ir o Jue ele enuncia no pr'prio ato de o enunciar # proporcional T autoridade daJuele Jue o enuncia7 a 9'rmula ;eu autoriKo$(os a partir> s' # eo ipso uma autoriKao se aJuele Jue pronuncia estC autoriKado a autoriKar, tem autoridade para autoriKar. Mas o e9eito de con=ecimento Jue o 9ato da o"Beti(ao no discurso eOerce no depende apenas do recon=ecimento consentido TJuele Jue o det#mW ele depende tam"#m do grau em Jue o discurso, Jue anuncia ao grupo a sua identidade, estC 9undamentado na o"Beti(idade do grupo a Jue ele se dirige, isto #, no recon=ecimento e na crena Jue l=e concedem os mem"ros deste grupo assim como nas propriedades econZmicas ou culturais Jue eles t:m em comum ...>. 0%URD+&U, op. cit., pp.11F$113. D8 Idem, p. 113. DD &lisa"et= <onAin aponta para a necessidade de tomarmos as constru5es =ist'ricas como estrat#gias discursi(as. Assim, ;"ecause =istor?$as$recorded is a representation, it must "e understood as suc=. Ier"al representations are c=ains o9 @ords, eit=er spoAen or @ritten, ordered in patterns o9 discourse t=at represent e(ents. Arguments and opinions too are 9orms o9 @ords. Y=en @e grasp a =istorical 9act or interpretation, @e =a(e oursel(es made na eOtremel? compleO "unc= o9 interpretations to do so. !acts and opinions do not eOist as 9ree$standing o"Betcs, "ut are produced t=roug= grammar and larger con(entions o9 discourse @=ic= in turn are interpreted "? =earer or reader in order to register as suc=. Meanings eOist "ecause people mean and ot=ers "elie(e t=e? understand @=at @as meant>. C9. <%G+, p. /. saberes* dos discursos* dos do!)nios de ob%e"o=* AH #ois #ercebe a dis#u"a #elo poder* via discurso* co!o a dis#u"a #elo controle da verdade. AI Bes"e sen"ido* , i!#or"an"e #erceber!os a id,ia de ator posicionado co!o funda!en"al nes"e #rocesso. Cs diversos a$en"es anuncia! seus discursos a #ar"ir de #osi.es definidas* o 'ue clara!en"e direciona suas falas. Assi!* #ara Foucaul"* <o 'ue se deve levar e! considerao no in"elec"ual no ,* #or"an"o* To #or"ador de valores universaisV8 ele , al$u,! 'ue ocu#a u!a #osio es#ec)fica* !as cu%a es#ecificidade es"& li$ada -s fun.es $erais do dis#osi"ivo de verdade e! nossa sociedade=. AJ Da!b,! Bourdieu vai indicar 'ue <os a$en"es e $ru#os de a$en"es so assi! definidos #elas suas #osi.es rela"ivas nes"e es#ao=. AK
A id,ia de posicionamento ,* #or"an"o* funda!en"al #ara e(#licar as #r&"icas discursivas dos a$en"es ci"ados. Se "odo discurso , resul"ado de u!a posi"#o ocu#ada #elos a$en"es no ca!#o de dis#u"as* en"o "ais #osi.es no so es"&"icas. Ao con"r&rio* elas so situacionais* de#ende! do con"e("o e! 'ue os a"ores se a#resen"a!. U"ili6ando a id,ia #ro#os"a #or F. Bar"+* as #osi.es ocu#adas #or es"es a$en"es es"o !arcadas #or in"era.es sociais* cu%os li!i"es so fluidos. Assi!* se so os discursos 'ue confi$ura! as iden"idades* co!o ven+o assinalando* e se os a"ores vo for!ular suas #r&"icas discursivas a #ar"ir de #osi.es* e* final!en"e* se "ais #osi.es vo ser si"uacionais* de#endendo dos con"e("os e in"era.es nas 'uais "ais a"ores es"o inseridos* en"o #or conse$uin"e as identidades "a!b,! no so es"&"icas* subs"an"ivas* sendo !odificadas de acordo co! as si"ua.es de intera"#o social. Por"an"o* u"ili6ando a refer1ncia #ri!ordial de Bar"+* 'uando es"e for!ula sua "eoria acerca dos li!i"es de u! $ru#o ,"nico* AL #ode!os "o!&7la e!#res"ada #ara #ensar!os a cons"ruo de identidades e! sociedades comple&as e ad!i"ir!os 'ue as identidades no es"o li$adas a carac"er)s"icas indicadas a priori ou fi(as* !as deve! ser #ensadas a #ar"ir de fron"eiras !2veis* e! 'ue as #osi.es dos a"ores #ode! !udar de D4 !%UCAU)<, op. cit., p. 3. DF ;6C um com"ate ;pela (erdade> ou, ao menos, ;em torno da (erdade> N entendendo$se, mais uma (eK, Jue por (erdade no Juero diKer ;o conBunto das coisas (erdadeiras a desco"rir ou a 9aKer aceitar>, mas o ;o conBunto das regras segundo as Juais se distingue o (erdadeiro do 9also e se atri"ui ao (erdadeiro e9eitos espec*Mcos de poder>W entendendo$se tam"#m Jue no se trata de um com"ate ;em 9a(or> da (erdade, mas em torno do estatuto da (erdade e do papel econZmico$pol*tico Jue ela desempen=a.> Idem, p. 18. D3 Idem, p. 18. D2 0%URD+&U, op. cit., p. 18D. D1 0AR<6 ,11F1-. acordo co! de!andas e in"era.es 'ue se a#resen"e!* no a#enas fundadas na !e!2ria das in"era.es* !as "a!b,! e! #ro%e"os. Dessa for!a* iden"idades #ode! ser cons"ru)das* co!o #rocurei de!ons"rar* a #ar"ir de "ra%e"2rias individuais ou !arcos cole"ivos* !as sero se!#re sociais #ois i!#lica! e! #rocessos de al"eridade. Pode! ser #os"uladas* e! "er!os sociais eRou cul"urais* a #ar"ir do #ar"il+a!en"o de in"eresses diversos ou #or #rocessos e(cluden"es* nas c+a!adas iden"idades con"ras"ivas* den"ro de rela.es do "i#o <n2s= e <eles=* #or ve6es co!#le!en"ares* nou"ras confli"an"es. Por,!* co!o as fron"eiras cons"i"u"ivas das iden"idades so fluidas* #ois es"o e! #er!anen"e flu(o de in"era.es sociais* as iden"idades so !5l"i#las #or definio* inde#enden"e!en"e do "e!#o ou es#ao nos 'uais es"e%a! inseridas. Cs li!i"es #ara a cons"ruo das iden"idades so fluidos e as rela.es <n2s= ( <eles= so dinQ!icas e #rocessuais. Por"an"o* #ara al,! da dico"o!ia indiv)duo versus sociedade* a 'ues"o da identidade #recisa ser #ensada co!o u! #rocesso cons"an"e de cons"ruo e descons"ruo* e! 'ue os a"ores iro !udar seus posicionamentos e* #or"an"o* suas #r&"icas discursivas* de#endendo das si"ua.es in"era"ivas. HN @e"o!ando a id,ia #ro#os"a #or U. /anner6* +& u! cons"an"e flu&o de infor!a.es en"re os a$en"es inseridos na rede 'ue es"ou !a#eando* e "ais flu&os S "o!ados e! sen"ido se!el+an"e #or Bar"+ 'uando ele se refere -s correntes culturais 51 S vo !odificando* no decorrer do #rocesso* as cons"ru.es referen"es - identidade. Se* dessa for!a* es"e concei"o es"& associado a u!a noo de #er"enci!en"o e de e(cluso* "ais refer1ncias #ode! ser al"eradas no decorrer dos flu&os. + & Im$rensa# memria e identidade social Bo %o$o de cons"ruo das iden"idades sociais con"e!#orQneas* nes"e !ovi!en"o cons"an"e de flu(os e in"era.es* a !)dia ocu#a u! #a#el funda!en"al. Se co!#reende!os* a #ar"ir do 'ue foi desenvolvido a'ui* 'ue a !e!2ria , u!a di!enso funda!en"al na 4E )uiK !ernando Dias Duarte detecta uma diMculdade corrente de se perce"er essas ;mXltiplas possi"ilidades de classiMcao/identiMcao ao longo de um mesmo eiOo de signiMcao>, Jue seria ;uma caracter*stica uni(ersal da identidade>, o Jue geraria ;intrincados em"araos antropol'gicos, por 9ora da persist:ncia 9undamental do conceito aristot#lico de identidade na tradio do racionalismo ocidental>. Ier DUAR<& ,1124,8EE$8E1-. 41 Idem. cons"i"uio das iden"idades e 'ue envolve #r&"icas narra"ivas e $erencia!en"o do real a"rav,s das #r&"icas discursivas* a !)dia ,* #or definio* lu$ar cen"ral des"e #rocesso. Bo decorrer do s,culo WW* a !)dia* de u!a for!a $eral* e o %ornalis!o es#ecifica!en"e* #assara! #or !udanas es"ru"urais in"ensas. A id,ia da ob%e"ividade #assou a se "ornar a refer1ncia funda!en"al nes"e novo !odelo de %ornalis!o. A o#inio co!eou a ser de#reciada e(a"a!en"e #or seu car&"er sub%e"ivo. A #reocu#ao co! a verdade dos fa"os "ornou7se u!a obsesso. A funo do %ornalis"a #assou a ser no a de o#inar* !as a de infor!ar #ara for!ar. s"e #rocesso vai ser consolidado* de fa"o* a #ar"ir da d,cada de HN* !as se! d5vida iniciou7se %& no in)cio do s,culo. H9
A #r2#ria ins"i"uio da re#or"a$e! H? , u! ind)cio do 'ue fala!os a'ui. C re#2r"er , a "es"e!un+a ocular* a'uele 'ue vai es"ar onde ou"ros no es"ava! e se encarre$ar& de levar o fa"o aos ausen"es. C +o!e! con"e!#orQneo* 'ue via no cresci!en"o das cidades u! !o"ivo #er!anen"e de an$5s"ia e(a"a!en"e #ela #erda de u! con"role sobre a realidade circundan"e* de#osi"ou sobre es"e #rofissional* 'ue es"ava sur$indo co! a !isso de dese!#en+ar o #a#el descri"o aci!a* a credibilidade na e(#osio dos fa"os. C %ornalis"a* #rinci#al!en"e na funo do re#2r"er* #assou a ser o ol+ar da #r2#ria sociedade* an$us"iada co! a velocidade da !odernidade* 'ue l+e i!#edia de ver "udo o 'ue es"ava acon"ecendo - sua vol"a. C sur$i!en"o des"e novo #rofissional (a$ora u! assalariado 'ue vive #ara es"a #rofisso* e no !ais o escri"or ou #ol)"ico dile"an"e) "rou(e a !arca des"as "ransfor!a.es. A objetividade* con%u$ada aos ideais da i!#arcialidade e da neu"ralidade valora"iva* #assou a ser e(i$1ncia #ara a #r&"ica de u! %ornalis!o <verdadeiro= e #rofissional. A #r2#ria conce#o de fa"o e no")cia so vi"ais nes"e sen"ido. C fa"o seria o 'ue e!#irica!en"e e no valora"iva!en"e seria a#reendido da realidade. C %ornalis!o* se! d5vida* #assou a ser encarado co! u!a a#ro#riao e(a"a do real* e(a"a!en"e #or seu co!#ro!isso co! a <verdade=. A id,ia de 'ue es"ar)a!os lidando co! u!a verso* u! discurso cons"ru)do sobre u! real a ser a#ro#riado* foi #ra"ica!en"e i$norada. Profissionais e #5blico #assara! a dividir es"a conce#o acerca do %ornalis!o se! !aiores 'ues"iona!en"os. Se$undo Marialva Barbosa* <o 'ue o %ornal #rocurava difundir era* sobre"udo* u!a realidade cons"ru)da !as a#resen"ada co!o ver)dica. A i!#arcialidade do %ornalis!o era a !e"a !aior a ser buscada* co!o "a!b,! era a cons"ruo !ais acabada de 4/ Como demonstrou , em sua tese , Ana Paula Ri"eiro ,/EEE-. 48 Ier 6%0S0AYM ,1114,111-. sua au"o7i!a$e!=. HA Co!#ro!issado co! a ob%e"ividade e co! a verdade* o %ornalis"a re#or"aria so!en"e os fa"os* e no suas o#ini.es sobre ele. A o#inio* su#os"a!en"e* #assou a ser confinada e! es#aos deli!i"ados e recon+ecidos #or "odos* co!o os edi"oriais* as crPnicas* os ar"i$os de fundo e as car"as dos lei"ores. Al,! de re#or"ar so!en"e os fa"os* o %ornalis"a #assou a "er o #oder de classific&7los en'uan"o di$nos de sere! no"iciados. Fren"e - sucesso de fa"os 'ue acon"ecia! na vida co"idiana e a aus1ncia de es#ao e "e!#o #ara a "odos re$is"rar* coube ao #rofissional de %ornalis!o indicar 'uais devia! ser "ransfor!ados e! no")cias e* #or"an"o* e(#os"os ao do!)nio de u! #5blico a!#lo. Pierre Bora descreve co! #ro#riedade o #a#el dos !eios de co!unicao de !assa na #roduo dos acon"eci!en"os +is"2ricos con"e!#orQneos. <X!#rensa* r&dio* i!a$ens no a$e! a#enas co!o !eios dos 'uais os acon"eci!en"os seria! rela"iva!en"e inde#enden"es* !as co!o a #r2#ria condio de sua e(is"1ncia. A #ublicidade d& for!a - sua #r2#ria #roduo=. HH s"e #rocesso a"in$iu sua cul!inQncia na d,cada de HN* 'uando o %ornalis!o !undial #assou #or u! #rocesso de a!ericani6ao* +ibridi6ado co! carac"er)s"icas ")#icas do #rocesso !idi&"ico brasileiro. ! "er!os #r&"icos* o 'ue acon"eceu foi a celebrao des"as vis.es do %ornalis!o co!o sinPni!o de verdade* i!#arcialidade e ob%e"ividade. Mudanas vis)veis !arcara! a lin$ua$e! e a for!a dos %ornais* #or e(e!#lo. C !odelo do lead* e! 'ue o #ri!eiro #ar&$rafo deveria con"er as #rinci#ais infor!a.es da no")cia (o 'ue* onde* 'uando* 'ue!* #or 'ue e co!o)* efe"ivou7se co!o 5nico #oss)vel. A id,ia foi fa6er co! 'ue o lei"or* co! #ouco "e!#o dis#on)vel #ara a lei"ura de %ornais di&rios* #udesse se infor!ar so!en"e co! a lei"ura des"es #ri!eiros #ar&$rafos. Al,! disso* a lin$ua$e! "a!b,! devia #ri!ar #ela ob%e"ividade* se! abusos es"il)s"icos (fi$uras de lin$ua$e! !ais rebuscadas so banidas)* cor"e nos ad%e"ivos (sinal de valorao e no de neu"ralidade) e aus1ncia de narra"ivas e! #ri!eira #essoa. ! "er!os for!ais* +ouve u!a nova conce#o de dia$ra!ao. As i!a$ens $an+ara! es#ao* be! co!o os $r&ficos. A #ri!eira #&$ina devia funcionar co!o u! <card&#io de !a",rias=. D)"ulos e !anc+e"es #assara! a ser usadas co!o c+a!a"ivos #ara o lei"or* no s2 co! es"ra",$ias "i#o$r&ficas (cor#o e "i#o variados* uso de cores diferenciadas* locali6ao na #&$ina e"c)* !as #elo #r2#rio esforo de sere! u! resu!o #r&"ico do 'ue vai ser lido no in"erior da !a",ria. Bas 4D C9. 0AR0%SA ,111F,128-. 44 %RA ,1122,121-. Ier tam"#m )AC%U<UR& ,1114-. reda.es* iniciou7se u! #rocesso de descen"rali6ao* co! a i!#le!en"ao do sis"e!a de edi"orias. A id,ia era !oderni6ar o #rodu"o oferecido* #ara $aran"ir !ais lei"ores e concorrer co! a "eleviso* en"o u!a a!eaa e!er$en"e. Conco!i"an"e!en"e a es"e esforo de "ransfor!ar o %ornal e! u! ve)culo #or"ador da verdade e da ob%e"ividade* a'uele ca#a6 de ver e "radu6ir #ara o lei"or a realidade no vivenciada e(#eri!en"al!en"e #or cada u!* ou"ros %ornais "ril+ara! ca!in+os diferen"es. A id,ia era a#os"ar na es#e"aculari6ao da no")cia* HI no 'ue seria ba"i6ado nos s"ados Unidos de -ello. press e reba"i6ado* no Brasil* de <i!#rensa !arro!=. s"e ra!o do %ornalis!o enfocou o car&"er sensacionalis"a da no")cia* buscando evidenciar os as#ec"os $ro"escos eRou esca"ol2$icos da realidade. Deve!os a'ui* a #ar"ir de u!a dis"ino #ro#os"a #or @abaa e Barbosa* HJ #erceber a diferena en"re o a#elo ao sensacional* aos sen"idos sensoriais* 'ue seria carac"er)s"ico e ineren"e a 'ual'uer #rodu"o da co!unicao de !assa* en"re eles os %ornais i!#ressos* e o sensacionalis!o en'uan"o es"ra",$ia #ersuasiva* en'uan"o a#elo de !a"ri6 #sicol2$ica ao universo do $ro"esco* da se(ualidade* das #uls.es e da esca"olo$ia* co!o de!ons"ra* #or e(e!#lo* Muni6 Sodr,. HK
Bes"e sen"ido* +ouve u! inves"i!en"o #or #ar"e da i!#rensa sensacionalis"a e! #rodu6ir !a",rias cu%os con"e5dos abordasse! "e!as co!o a viol1ncia e! suas !ais diversas faces. Cs fait divers* 'ue "rabal+a!* #or u! lado* co! a a!bi$Gidade dos fa"os* recurso !idi&"ico #ara c+a!ar a a"eno sobre o inusi"ado a #ar"ir de %o$os de #alavras e 4F Q importante pensar Jue a espetaculariKao da not*cia (ia m*dia s' pode ser entendida dentro daJuilo Jue Gu? De"ord c=amou de ;sociedade do espetCculo>, em Jue ;o espetCculo na sociedade corresponde a uma 9a"ricao concreta da alienao>, tomando como medida a id#ia de Jue ;o espetCculo no # um conBunto de imagens, mas uma relao social entre pessoas, mediada por imagens>. Para De"ord, # a trans9ormao da cultura em mercadoria e o modo como a m*dia trans9orma esta Xltima em espetCculo, para uma sociedade Jue ao mesmo tempo a 9a"rica, o Jue constituiria a ;sociedade do espetCculo> e daria as condi5es adeJuadas para o surgimento de uma espetaculariKao da realidade nos meios de comunicao. Ier D&0%RD, Gu?. A "ociedade do +spetculo. Rio de Janeiro, Contraponto, 1113, pp.1$ D3. 43 RA0A[A, Carlos Al"erto e 0AR0%SA, Gusta(o. Dicionrio de ,omunica-o. So Paulo, \tica, 1123, p.481. 42 ;% grotesco parece ser, at# o momento, a categoria est#tica mais apropriada para a apreenso deste et$os escatol'gico da cultura de massa nacional. Realmente, o 9a"uloso, o a"errante, o maca"ro, o demente N enMm, tudo Jue T primeira (ista se localiKa numa ordem inacess*(el T ;normalidade> =umana N encaiOam$se na cultura do grotesco>. C9. S%DRQ, MuniK. A comunica-o do grotesco. Petr'polis, IoKes, 113/, p. 82. Gri9os do autor. So"re a est#tica do grotesco, (er tam"#m 0AG6<+, M. A ,ultura !opular na Idade Mdia e no .enascimento. So Paulo7 6ucitec, 0ras*lia7 &ditora da Uni(ersidade de 0ras*lia, 1118. in"en.es !ascaradas* e de ou"ro* co! a #ossibilidade de e(#lorar os fa"os co!o "e!as de diverso ou en"re"eni!en"o* es#e"aculari6ando o no"ici&rio* fora! usados e! lar$a escala* sendo 'ue al$uns %ornais #assara! a "er #rofissionais con"ra"ados e(a"a!en"e #ara es"e criar "ais faits/ 50 s"e "i#o da i!#rensa for%ou sua iden"ificao co! o #5blico a #ar"ir da e(#lorao sensacionalis"a (+o%e lar$a!en"e e(#lorada e! "odos os ra!os da !)dia). An"Pnio Serra* e! seu es"udo sobre o %ornal 1 2I3* de!ons"ra co!o se es"abeleceu* duran"e u!a cer"o #er)odo de sua +is"2ria* <u!a a#ro#riao do !rotesco e do escatol!ico #or #ar"e do %ornal* 'ue "er!ina #or na"urali6ar de"er!inadas e(clus.es e #reconcei"os sociais=. IN n'uan"o isso* a i!#rensa di"a <s,ria= "a!b,! es"ava for%ando es"ra",$ias #ara* se! #erder sua aura de ob%e"ividade* e(ercer u! %ornalis!o o#ina"ivo disfarado. C es"ilo <in"er#re"a"ivo= serviu #erfei"a!en"e a esse #ro#2si"o. Cs #on"os a", a'ui descri"os a#on"a! #ara u! as#ec"o funda!en"al do %ornalis!o na sociedade con"e!#orQnea. le* de u!a for!a ou de ou"ra das a'ui narradas* se a#resen"a co!o u! for!ador de o#inio* co!o u! cris"ali6ador de vis.es acerca do real. O&rios au"ores "1! #rocurado de!ons"rar co!o os !eios de co!unicao de !assa e* !ais es#ecifica!en"e* os %ornais* ocu#a! u! lu$ar #rivile$iado co!o for!adores e ar!a6enadores da !e!2ria social. Bes"e sen"ido* os %ornais #oderia! ser #ensados co!o cons"ru"ores eRou le$i"i!adores de lu!ares de memria* no sen"ido dado #or Pierre Bora. IM Mais #recisa!en"e: seria! eles* se no os lu!ares de memria (dadas as in"er#re"a.es !ais res"ri"as do concei"o)* co! cer"e6a es#aos #rivile$iados no ar'uiva!en"o e #roduo da !e!2ria con"e!#orQnea. Besse sen"ido* no +& co!o no assinalar* nas sociedades con"e!#orQneas* a in"r)nseca relao en"re os discursos !idi&"icos e a #roduo da !e!2ria (ou co!o dese%a Bora* u!a !e!2ria 'ue %& no , !e!2ria es#on"Qnea* !as #rodu6ida). I9
41 C9. 0AR<6&S, Roland. ;Structure du 9ait di(ers>. +n7 +ssais criti/ues. Paris, &ditions du Seuil, pp. 111$118. C9. tam"#m D&JAI+<&, !C"ia Ang#lica. ;% poder do 9ait$di(ers no Bornalismo7 =umor, espetCculo e emoo>. +n7 0AR0%SA, Marial(a ,org.-. +studos de 0ornalismo ,+-. Campo Grande, +ntercom, /EE1. FE Idem, pp.12$/E. Gri9os do autor. F1 &ssa relao # apontada por R+0&+R%, Ana Paula Goulart. A 1ist(ria do seu %empo. A imprensa e a produ-o do sentido $ist(rico. Rio de Janeiro, dissertao de Mestrado de9endida na &C%/U!RJ, 111F. F/ Marial(a 0ar"osa procurou demonstrar de Jue 9orma o tra"al=o Bornal*stico pode ser pensado como tra"al=o de enJuadramento da mem'ria. Segundo a autora, ;# preciso considerar, tam"#m, Jue o Bornalista, ao selecionar 9atos, relegar outros ao esJuecimento, escol=er a 9orma de sua narrati(a e ao deMnir o lugar na pCgina a ser ocupado pelo teOto, dirigindo um ol=ar su"Beti(o so"re o acontecimento, mant#m Assi!* se 'uiser!os analisar de 'ue for!a os %ornais* co!o #rodu"os da co!unicao de !assa* so funda!en"ais na cons"ruo de !e!2rias e iden"idades sociais na sociedade con"e!#orQnea* "e!os de en"ender co!o so cons"ru)das suas #r&"icas discursivas. A id,ia , #ensar co!o* a"rav,s da a#ro#riao de u! real %& fra$!en"ado* , #oss)vel cons"ruir u!a viso* ainda 'ue #arcial* ca#a6 de ser confundida co! o #r2#rio real. I? 4 a"ribu"o do discurso %ornal)s"ico con"e!#orQneo se #os"ular o #a#el de re!issor da verdade* "es"e!un+a do fa"o. Bo en"an"o* o 'ue ve!os , u!a a#ro#riao des"e real a"rav,s de es"ra",$ias enuncia"ivas* "an"o verbais co!o no7verbais. Cs discursos so for!ulados no s2 a #ar"ir do su%ei"o 'ue fala* !as "a!b,! na in"erao co! o su%ei"o 'ue recebe ou 'ue se su#.e 'ue receber&. s"a conce#o re!e"e - polifonia* associada ao dialo!ismo de 'ue fala M. Ba3+"in. As "eorias !ul"icul"uralis"as "1! a#on"ado #ara a !es!a relao. X!a$inar o discurso co!o do"ado de u! sen"ido 5nico e #or"ador de u!a 5nica vo6 , no conceb17lo co!o #rodu"o social* co!o a"#o social* no sen"ido #ro#os"o #or Ma( Yeber. IA !bora co! diferen"es #ers#ec"ivas* as "eorias do discurso de for!a $eral a#on"a! #ara o car&"er de cons"ruo social de "odo discurso* se! es'uecer os da !)dia. ssas a#ro#ria.es do real no so condu"oras de si$nificados #or elas !es!as. So sis"e!as re#le"os de re#resen"a.es si!b2licas 'ue de#ende!* #ara sua in"er#re"ao* "an"o do "rabal+o de ourives do #rodu"or no sen"ido de codific&7la ade'uada!en"e* co!o das condi.es do rece#"or #ara in"er#re"&7 las. A in"er#re"ao* de cer"a for!a* , o 'ue d& sen"ido ao discurso* "an"o 'uan"o sua #roduo. viden"e!en"e* #or se "ra"ar de u!a cons"ruo dial!ica* e! $rande !edida o discurso se ancora no real* na #r2#ria e(#eri1ncia dos rece#"ores* o 'ue direciona sua in"er#re"ao #ara os ca!in+os definidos #elo #rodu"or da !ensa$e!. Cs i!a$in&rios sociais so cons"ru)dos "a!b,! #or'ue +& u! #rocesso dial,"ico en"re os e!issores e os rece#"ores. Bo #ode!os i!a$inar ne! 'ue os #rodu"ores do discurso "en+a! o #oder soberano de #rodu6ir !ensa$ens fec+adas* 'ue sero decodificas de !aneira unifor!e #or "odos os como essencial nesse tra"al=o a dial#tica lem"rar e esJuecer. Aos relatos Jue de(em ser pereniKados, imortaliKados pela priso da pala(ra escrita, contrap5em$se outros Jue de(em ser relegados ao esJuecimento>. C9. 0AR0%SA, op. cit., p. 14F. F8 So"re a relao entre pro2eto e vis-o de mundo ,eidos-, c9. I&)6%, Gil"erto. Individualismo e ,ultura. Rio de Janeiro, Jorge Ha=ar, 1123, pp./F$/1. FD Y&0&R, MaO. ,onceitos *sicos de "ociologia. So Paulo, editora Moraes, 1123, pp.DE$DD. rece#"ores* ne! 'ue "ais discursos no se ancore! e! #ressu#os"os co!uns* !ui"as ve6es de base ideol2$ica* ca#a6es de condu6ir a in"er#re"ao. Bo en"an"o* no #ode!os #erder de vis"a de 'ue , nas rela.es de fron"eira* nas si"ua.es de in"erao* 'ue os discursos sociais so cons"ru)dos e a#ro#riados. Se! d5vida* as identidades sociais so for%adas* e! lar$a !edida* a #ar"ir dos discursos sociais* e a !)dia dese!#en+a #a#el cen"ral* co!o fala!os a'ui e #rocurare!os de!ons"rar. Bo en"an"o* as a#ro#ria.es desses discursos so !5l"i#las* o 'ue resul"a* obvia!en"e* e! #rocessos de iden"ificao "a!b,! !5l"i#los. Pode!os concluir* a #ar"ir dessas refle(.es a'ui a#resen"adas* 'ue as ca"e$orias da !e!2ria e da iden"idade* in"rinseca!en"e relacionadas den"ro dos #rocessos sociais con"e!#orQneos* no #ode! ser "o!adas se#arada!en"e ou de for!a es"&"ica. Deve! ser #ensadas den"ro de flu(os co!unicacionais* co!o u!a "essi"ura #er!anen"e reali6ada #or a$en"es e a$1ncias* 'ue cons"i"ue! redes de in"erao social. Cs diversos a$en"es envolvidos na #roduo das iden"idades sociais so su%ei"os #osicionados* 'ue #ossue! suas de!andas dadas #elas condi.es do #resen"e. As !e!2rias so narra"ivas sociais* #r&"icas discursivas* e!#reendidas na "r)#lice !i!ese #ro#os"a #or Paul @icouer. So "ecidas nas arenas de dis#u"as #or saber e #oder* so ob%e"o de ra6o e #ai(o* so fron"eiras !2veis 'ue serve! ao #resen"e* 'uando reelabora! o #assado* !as "a!b,! ao fu"uro* 'uando #ro%e"a! o devir. Bes"e %o$o* os a$en"es li$ados aos #rocessos !idi&"icos e(erce! u! #a#el funda!en"al* #ela for"e #ene"rao de seus discursos e #ela confi$urao de u! senso co!u! avali6ado #ela ca"e$oria sancionada da ob%e"ividade. ,iblio-rafia ABD@SCB* Benedic". <Xn"roduc"ion=. Ima!ined 4ommunities. London* Oerso* MLK?. APPADU@AX* Ar%un. <D+e #as" as a scarce resource=. Xn: 5an (n.s)* MI (9): 9NM79ML* MLKM. A@AZEC* Xnesi"a Soares. <Diferen"es #ero no !uc+o=. Xn: B@AFA* Eos, Lui6* PC@DC* S,r$io D. e FAUSDC BDC* An"Pnio (or$.). 3 encena"#o dos sentidos/ 5)dia, 4ultura e 6ol)tica. @io de Eaneiro* Diadori!RCCMP[S* MLLH. BAC>* Les/ 7e. etnicities and urban culture/ 8acisms and multiculture in -oun! lives. Be0 \or3* S". Mar"inVs Press* MLLI. BA@BCSA* Marialva. Imprensa, poder e p(blico. Bi"er2i* "ese de Dou"orado e! /is"2ria* UFF* MLLI. BA@D/* F. <A an&lise da cul"ura nas sociedades co!#le(as=. Xn: LAS>* Do!3e (or$.). 1 !uru, o iniciador e outras varia"9es antropol!icas. @io de Eaneiro* Con"raca#a* 9NNN. BA@D/* F.. <Xn"rodu"ion=. Xn: BA@D/* F. (or$.) :tnic ;roups and *oundaries< =e social or!ani,ation of cultural difference. London* Feor$e Allen ] Un0in* MLIL. BA@D/* F. 5odels of social or!ani,ation. London* @oUal An"+ro#olo$ical Xns"i"u"e Cccasional Pa#er* 9?* MLII. BA@D/S* @oland. <S"ruc"ure du fai" divers=. Xn: :ssais critiques. Paris* di"ions du Seuil. BAUMAB* @ic+ard. >erbal 3rt as 6erfomance. Massac+use""s* Be0burU /ouse Publis+ers* MLKN. BC>@* /o0ard. 1utsiders. Be0 \orf* Free Press* MLJ?. B@F@* Pe"er e LUC>MABB* D+o!as. 3 4onstru"#o ?ocial da 8ealidade. Pe"r2#olis* Oo6es* 9NN9. B@FSCB* /enri. 5ati@re et mAmoire. Xn: 1euvres. Paris* PUF* MLHL. BCSX* cl,a. 5emria e ?ociedade. So Paulo* D.A. ;ueiro6: di"ora da Universidade de So Paulo* MLKJ. BCU@DXU* P. 1 6oder ?imblico. Lisboa* Difel* MLKL. CABCLXBX* Bes"or. 4ulturas )bridas. SP* dus#* MLLK. DBC@D* FuU. 3 ?ociedade do :spetBculo. @io de Eaneiro* Con"ra#on"o* MLLJ. DEAOXD* F&bia An$,lica. <C #oder do fai"7divers no %ornalis!o: +u!or* es#e"&culo e e!oo=. Xn: BA@BCSA* Marialva (or$.). :studos de Cornalismo (X). Ca!#o Frande* Xn"erco!* 9NNM. DUA@D* Lui6 Fernando Dias. <Classificao e valor na refle(o sobre iden"idade social=. Xn: CA@DCSC* @u"+ (or$.). 3 3ventura 3ntropol!ica. @io de Eaneiro* Pa6 e Derra* MLKI* #.JN. DUA@D* Lui6 Fernando Dias. <^ vol"a da Xden"idade (e do seu Eo$o Fascinan"e)=. Xn: CLXOX@A* @ober"o Cardoso de (dir.). 3nuBrio 3ntropol!ico D5. @io de Eaneiro* De!#o Brasileiro* MLKI. LXAS* Borber". 1s :stabelecidos e os 1utsiders. @io de Eaneiro* Eor$e _a+ar d.* 9NNN. BB* Ana Lucia S. EFu!ar, meu ami!o, A mina *ai&ada+< memria, representa"#o social e identidade. Dese de Dou"orado e! An"ro#olo$ia #elo PPFASRMuseu BacionalRUF@E. @io de Eaneiro* 9NN9. FCUCAULD* Mic+el. 5icrof)sica do 6oder. @io de Eaneiro* edi.es Fraal* MLKI. FCFFMAB* rvin$. :sti!ma/ 7otas sobre a manipula"#o da identidade deteriorada. @E* Fuanabara* MLKK. /ALBYAC/S* Maurice. 3 5emria 4oletiva. So Paulo* O,r"ice* MLLN. /ALL* S"uar". <Cul"ural Xden"i"U and Dias#ora=. Xn: @UD/@FC@D* Eona"+an. Identit-/ 4ommunit-/ 4ulture/ 2ifference. London* La0rence ] Yis+ar"* MLLN. /ABB@_* Ulf. 4ultural 4omple&it-. Colu!bia Universi"U Press. Be0 \or3. MLL9. /CBSBAYB* ric/ :ra dos e&tremos/ SP* Cia das Le"ras* MLLH. >@C>/CO* Derric3 de/ 3 pele da 4ultura. Lisboa* @el2$io D`a$ua di"ora* MLLJ. LACCUDU@* Eean. <A /is"2ria X!edia"a=. Xn: L FCFF* E. 3 Gistria 7ova. So Paulo* Mar"ins Fon"es* MLLH. L FCFF* Eac'ues. Gistria e 5emria. Ca!#inas* di"ora da Unica!#* MLL9. L FCFF* Eac'ues. <Me!2ria=. Xn: nciclo#,dia inaudi. 5emriaHGistria. Ool M. Lisboa* X!#rensa Bacional 7 Casa da Moeda* MLKA. BC@A* Pierre. Fes lieu& de 5Amoire. Paris* Falli!ard* MLKA. BC@A* Pierre. <C re"orno do fa"o=. Xn: L FCFF* E. e BC@A* P/ Gistria< 7ovos 6roblemas. @io de Eaneiro* Francisco Alves* MLKK. C>AMU@A* E. \. <Si"ua"ional "+nici"U=. Xn: :tnic and 8acial ?tudies* A (A)* MLKM. CLXOX@A* Eoo Pac+eco de. :nsaios em 3ntropolo!ia Gistrica. @io de Eaneiro* di"ora da UF@E* MLLL. CLXOX@A* @ober"o C. de. Identidade, :tnia e :strutura ?ocial. So Paulo* ed. Pioneira* MLJI. PCLLAC>* Mic+ael. <Me!2ria e iden"idade social=. Xn: :studos Gistricos* H (MN). @io de Eaneiro* MLL9. PCLLAC>* Mic+ael. <Me!2ria* s'ueci!en"o* Sil1ncio. Xn: :studos Gistricos* 9 (?). @io de Eaneiro* MLKL. @XBX@C* Ana Paula Foular". 3 Gistria do seu =empo/ 3 imprensa e a produ"#o do sentido istrico. @io de Eaneiro* disser"ao de Mes"rado defendida na CCRUF@E* MLLI @XBX@C* Ana Paula Foular".
Imprensa e Gistria do 8io de Caneiro dos anos 50. @io de Eaneiro* "ese de Dou"orado e! Co!unicaoRUF@E* 9NNN. @XCCU@* Paul. =empo e 7arrativa. Ool. X. So Paulo: Pa#irus* MLLI. S@@A* An"Pnio. 1 2esvio 7osso de 4ada 2ia/ 3 representa"#o do cotidiano num jornal popular. @io de Eaneiro* Dois Pon"os* MLKI. SXMML* Feor$. 4onflict. Be0 \or3* D+e Free Press* MLIA. DA\LC@* C+arles. ?ources of te ?elf/ =e 5aIin! of te 5odern Identit-. Frea" Bri"ain* Ca!brid$e Universi"U Press* MLKL. OL/C* Filber"o. <Bio$rafia* Dra%e"2ria e Mediao=. Xn: OL/C* Filber"o e >USC/BX@* >arina. Mediao* Cul"ura e Pol)"ica. @io de Eaneiro* Aero#lano di"ora* 9NNM. OL/C* Filber"o. <Des"ino e Pro%e"o: u!a viso an"ro#ol2$ica=. Xn 1 2estino. Au"ores diversos. @io de Eaneiro* Derceira Mar$e! di"ora* MLKK. OL/C* Filber"o/ Individualismo e 4ultura. @io de Eaneiro* _a+ar* MLKM. OL/C* Filber"o. 6rojeto e 5etamorfose: An"ro#olo$ia das sociedades co!#le(as. @E* _a+ar* MLLA. YB@* Ma(.. :conomia J ?ociedad. M,(ico* Fondo de Cul"ura con2!ica* MLAA.