O propsito deste trabalho apresentar uma subdiviso da famlia lin-
gustica Tup-Guaran com base no conhecimento que atualmente temos dela. Embora o conhecimento das lnguas Tup-Guaran tenha aumentado consi- deravelmente nos ltimos 25 anos, desde a publicao de minha classifcao anterior (Rodrigues 1958a, b), sobretudo devido documentao e anlise de grande nmero de lnguas, no est, entretanto ainda sufcientemente de- senvolvido de modo a poder-se lanar mo de todos os aspectos fonolgicos, gramaticais e lexicais das diversas lnguas. A maior parte dos resultados dos estudos realizados neste quarto de sculo continua indita e, por isso, pou- co disponvel para a pesquisa comparativa. Por essa razo, a proposta aqui apresentada se baseia numa seleo limitada de elementos fonolgicos e lexi- cais, com recurso apenas marginal a informaes gramaticais, e tem carter necessariamente provisrio. No obstante, acredito que a presente proposta oferece bastante consistncia do ponto de vista da lingustica histrica e que poder revelar-se til como um modelo hipottico de desmembramento his- trico das lnguas e, em certa medida, dos povos Tup-Guaran, a ser testado no s pelos linguistas, mas sobretudo tambm pelos antroplogos, em vista de argumentos sociais e culturais. Preliminarmente, quero referir-me brevemente s noes de parentesco lingustico gentico e de protolngua. Duas ou mais lnguas so consideradas geneticamente aparentadas quando compartilham propriedades estruturais e lexicais tais e tantas, que, em seu conjunto, no se possam explicar nem como consequncias independentes de princpios universais da linguagem, nem como resultado de um processo de aquisio pelos falantes de uma lngua em eventual interao social com os falantes de outra; a hiptese que se pe, ento, a de que as lnguas em questo sejam manifestaes diferenciadas do que foi no passado uma mesma lngua e que as propriedades compartilhadas Relaes internas na famlia lingustica Tup-Guaran Aryon DallIgna Rodrigues Revista Brasileira de Lingustica Antropolgica 234 sejam a herana comum conservada sem diferenciao ou apenas com dife- renciaes menos profundas. Esta hiptese se baseia em duas propriedades conhecidas das lnguas em geral: (a) toda lngua est em constante mudana e (b) as mudanas numa comunidade lingustica no coincidem necessariamente com as mudanas em outra comunidade. Desde o momento em que uma comunidade se divide em duas, com consequente interrupo parcial ou total da comunicao entre os membros dos dois segmentos, comea a haver mudanas lingusticas descoin- cidentes em cada um destes, as quais passam a caracterizar um processo dife- rencial crescente. O maior ou menor grau de diferenciao observvel entre as lnguas em dado momento basicamente uma funo do tempo decorrido entre o incio do processo a ciso da comunidade original e o momento da observao. O processo de ciso pode repetir-se algum tempo depois, afe- tando qualquer das lnguas resultantes. Os termos dialeto, (lngua da mesma) famlia, (lngua do mesmo) tronco, (lngua do mesmo) flo so usados pelos lin- guistas para indicar diversos graus de diferenciao. Esses termos implicam, portanto, diferentes profundidades temporais entre o momento da observao e a lngua comum original tomada em considerao. Essa lngua comum em cada caso considerado o que se chama de protolngua. A protolngua de um flo tem profundidade temporal maior que a de um tronco, a profundidade temporal da protolngua de um tronco maior que a da protolngua de uma famlia, e a profundidade temporal da protolngua de uma famlia maior que a da protolngua de um grupo de dialetos. Esse modelo de multiplicao de lnguas por ciso de comunidades lin- gusticas no esgota os casos de surgimento de novas lnguas. Um caso com- plementar o da interao de duas lnguas numa mesma comunidade bi- linguismo com subsequente reduo a uma s lngua com propriedades dominantes de uma das duas, mas com caractersticas devidas outra. Dife- rentes situaes sociais podem dar lugar a uma grande variedade de relaes entre duas lnguas num contexto bilngue, levando a resultados bastante di- versos quando da reduo do bilinguismo a uma s lngua. Qalquer famlia lingustica pode incluir lnguas que tenham resultado de um processo dessa natureza. A classifcao das lnguas dos povos Tup num tronco Tup que abrange diversas famlias deve ser entendida como refetindo esse modelo gentico. As lnguas das famlias Tup-Guaran, Tupar, Mond, Arkm, Ramarma, Munduruk e Jurna provm de protolnguas (Proto-Tup-Guaran, etc.), as quais, por sua vez, so oriundas de uma protolngua mais remota, o Proto- 1. Algumas reconstrues de palavras do Proto-Tup publiquei em Hanke, Swadesh e Rodrigues 1958; algumas outras em Rodrigues 1966 e 1980. Relaes internas na famlia lingustica Tup-Guaran Volume 3, Nmero 2, Dezembro de 2011 Aryon DallIgna Rodrigues 235 -Tup. Alm das famlias mencionadas, o tronco Tup integrado tambm pelas lnguas Awet, Maw (Sater) e Purubor, as quais no se fliam ime- diatamente a nenhuma famlia em particular (ou, o que no fundo a mesma coisa, so membros nicos de trs famlias adicionais). At agora tanto o Awet quanto o Maw vinham sendo includos na fa- mlia Tup-Guaran (Rodrigues 1958a, b, 1971). O melhor conhecimento de ambos (para o Awet v. Emmerich e Monserrat 1972, Monserrat 1976; para o Maw vrios manuscritos de A. e S. Graham, Summer Institute of Linguis- tics, Braslia), deixa claro, entretanto, que so to aberrantes, cada um a sua maneira, em relao a todas as outras lnguas includas naquela famlia, que sua associao com elas deve ser procurada num outro plano. Sua excluso da famlia Tup-Guaran permite ter nesta um conjunto consideravelmen- te homogneo de lnguas, cuja comparao em detalhe pode ser realizada mais abrangentemente em todos os aspectos da estrutura lingustica, o que por sua vez permite empreender a reconstruo da respectiva protolngua a partir de uma base mais slida. Por outra parte, a inegvel maior afnidade que o Awet e o Maw mostram com a Tup-Guaran deve levar postula- o de (pelo menos) uma protolngua intermediria entre o Proto-Tup e o Proto-Tup-Guaran, a menos que as caractersticas Tup-Guaran de qualquer deles se revele resultante de um processo de contacto lingustico (o Maw apresenta acentuada infuncia lexical da Lngua Geral Amaznica, que deve ter-se desenvolvido nos sculos XVII, XVIII e XIX, mas no seguro que suas outras caractersticas Tup-Guaran sejam to recentes; o Awet, por sua vez, mostra infuncia lexical do Kamayur, mas ainda no possvel avaliar as relaes histricas entre esses dois idiomas Tup que foram encontrar-se no Alto Xingu). As lnguas da famlia Tup-Guaran compartilham um grande nmero de propriedades, tanto de estrutura como de lxico. Destas seleciono algumas como diagnsticas no s para efeito de incluso de uma lngua na famlia, mas tambm para excluso de lnguas geneticamente aparentadas, porm em nvel mais remoto: 2. Para facilitar a composio tipogrfca, evita-se neste trabalho o emprego de alguns smbolos fonticos no disponveis. Para tanto, adotaram-se as seguintes convenes: y usado para a vogal alta central no arredondada; j para o i assim como para a fricativa lveo-palatal sonora; dj para a africada lveo-palatal sonora; x para a fricativa lveo- palatal surda; ts para a africada alveolar surda; tx para a africada lveo-palatal surda; ng para a nasal velar; b para a fricativa bilabial sonora; f para a fricativa bilabial surda; para a oclusiva glotal. Um asterisco (*) marca, como usual, fonemas e palavras reconstrudos de uma protolngua. Revista Brasileira de Lingustica Antropolgica 236 (a) Prefxos marcadores de sujeito comuns aos verbos intransitivos e tran- sitivos em oraes independentes, incluindo formas iguais a, ou derivveis fo- nologicamente de: a- "eu", ere- "voc", ja- "eu e voc", oro- "eu e ele", pe- "voc e ele", o- "ele, eles" (tambm "eu, voc e ele"). (b) Pronomes pessoais exprimindo possuidor, sujeito de verbos descritivos e objeto direto, assim como sujeito de verbos intransitivos em oraes depen- dentes, incluindo formas iguais a, ou derivveis fonologicamente de: (i) tx "eu", (e) n "voc", jan "eu e voc", or "eu e ele", pe () "voc e ele" (tambm atx "eu, voc e ele"). (c) Prefxos relacionais incluindo r-, que assinala que o determinante da palavra prefxada a palavra que a precede imediatamente, aplicvel a uma classe de palavras que inclui "olho", "rosto", "lbio inferior", "sangue", "corpo", "folha", "casa", "nome"; p. ex., Tupinamb pay r-es "olho do paj", xe r-es "meu olho". (d) O fonema j (ou equivalente lveo-palatais ou alveolares; tx, dj, , z) em palavras como jatxy "lua", jak "jacu", jy "machado", jur "boca", ajur "papagaio", j "vasilha de barro", kuj "mulher", jb "amarelo", paj "xam", peju "soprar". (e) O fonema tx (ou ts, s, h ou zero) em palavras como tx "me", txk "larva", -txuu "morder, mastigar", -watx, -utx "grande", -ubitxb "grande, importante, chefe", txm "corda", -etx "olho", txoo "animal de caa". (f) O fonema ts (ou s, h, ou zero) em palavras como ts "ir", tset "so mui- tos", otsenb "ele o ouve", pytsats "novo", potsng "remdio", pytsyk "pegar", pyts- "noite". (g) As palavras it "pedra" e er "mel, abelha" com i (e no wi, im kwi ou ky). (h) Vocabulrio bsico incluindo formas derivveis fonologicamente de: jatx "lua", ybk "cu", -at "fogo", jepeb "lenha", ybyr "pau", -ap "raiz", ka "mato", -etx "olho", t "nariz, bico", jur "boca", nm "orelha", jyb "brao", poti "peito", -etym "(canela da) perna", -o "carne", ab "pessoa, quem?", ma "coi- sa, que?", pir "peixe", wyr "ave", kuy "mulher", puk "comprido", porng "bo- nito", -ob "verde/azul", pb "baixo, chato, plano", moky "dois", man "morrer", meng "dar", jeng "falar", ap "fazer", at "andar", -epjk "ver", ma "olhar". (i) A palavra petm (e no p) "fumo, tabaco" (literalmente "tabaco plan- tado"). Esse conjunto de caractersticas poderia ser ampliado, mas mesmo assim restrito parece sufciente para a identifcao de qualquer lngua como mem- bro da famlia Tup-Guaran, assim como para a excluso de quaisquer outras lnguas. Uma enumerao ampla, ainda que no exaustiva, das lnguas que constituem a famlia Tup-Guran a seguinte: Amanay, Anamb, Apiak, Arawet, Asurin do Tocantins (Akuwa), Asurin do Xingu, Av (Canoeiro), Relaes internas na famlia lingustica Tup-Guaran Volume 3, Nmero 2, Dezembro de 2011 Aryon DallIgna Rodrigues 237 Chiriguano (Ava), Emrillon, Guaj, Guajajra, Guran Antigo, Guran Pa- raguaio, Guarayo (Guaray), Guayak (Ach), Hor (Jor), Izoceo (Chan), Kaiw (Kayov, Pi), Kamayur, Kayab, Kokma, Kokamya (Cocamilla), Lngua Geral Amaznica (Nheengat), Lngua Geral Paulista (Tup Austral), Mby (Guaran), andva (Txirip), Omgua, Parakan, Parintintn, Sirion, Suru (Majetre), Takunyap, Tapiet, Tapirap, Temb, Tup-Kawahb (Tup do Machado, Pawat, Wirafd, etc.), Tupinamb, Turiwra, Urub, Wayamp, Wayampipuk, Xet (Serra dos Dourados). Dentro desse conjunto de umas quarenta lnguas Tup-Guaran podem dis- tinguir-se subconjuntos segundo o compartilhamento de certas propriedades mais especfcas, que podemos estabelecer com referncia ao Proto-Tup-Gua- ran. As propriedades escolhidas so basicamente fonolgicas e sua seleo se deve essencialmente experincia pessoal do autor na observao compa- rativa das lnguas desta famlia, mas tambm ao fato de que so propriedades mais facilmente identifcveis nos dados presentemente disponveis. Outras propriedades fonolgicas e grande parte das propriedades gramaticais e lexi- cais no podem ainda ser utilizadas comparativamente para todo esse amplo conjunto de lnguas, devido insufcincia da documentao. Por exemplo, o item lexical para "morcego" confrma a distino entre os subconjuntos I e II: tanto no Guaran Antigo, quanto em lnguas Guaran modernas, como o Guaran Paraguaio, o Mby e o Xet, o morcego designado por mop, ao passo que no Guaryo anra, termo que corresponde a anyr usado no Tupinamb do subconjunto III, no Temb do subconjunto IV e no Parintintn do subconjunto V; anyr ocorre tambm em Guaran, mas a designa uma espcie de pssaro, situao inversa do Guarayo, onde mpi que nome de pssaro. Entretanto, ainda no possvel acompanhar a distribuio desses dois nomes em todo o domnio Tup-Guaran. So os seguintes os sete subconjuntos propostos aqui tentativamente: Subconjunto I Caractersticas mais gerais em relao ao PTG: (a) perda das consoantes fnais; (b) conservao de *tx ou sua mudana em ts ou s; (c) mudana de *ts em h ou zero; (d) mudana de em *pw em kw ou k; (e) mudana de *pj em tx ou x. Lnguas e/ou dialetos: Guaran Antigo Mby Xet (Serra dos Dourados) Revista Brasileira de Lingustica Antropolgica 238 andva (Txirip) Kaiw (Kayov, Pi) Guaran Paraguaio Guayak (Ach) Tapiet Chiriguano (Ava) Izoceo (Chan) Exemplos: (a) PTG *aipotr "eu o quero", Mby aipot; (b) PTG *jatx "lua", Mby datx; (c) PTG *ots "ele vai", Guaran Antigo oh, Mby o; (d) PTG *opwerb "ele se recupera", Mby okwer; (e) PTG *atsepjk "eu o vejo", Mby aetx. Subconjunto II Caractersticas mais gerais em relao ao PTG: (a) perda das consoantes fnais; (b) fuso de *tx e *ts, ambos manifestos por ts ou s; (c) mudana de *pw em kw ou k; (d) conservao de *pj; (e) deslocamento do acento da ltima para a penltima slaba da palavra. Lnguas e/ou dialetos: Guarayo (Guaray) Sirion Hor (Jor) Exemplos: (a) PTG *aipetk "eu bato nele", Guarayo aipte; (b) PTG *jatx "lua", Guarayo jtsy; PTG *ots ele vai, Guarayo tso; (c) PTG *apwerb "eu me recupero", Guarayo akwra, Sirion akra; (d) PTG *atsepjk "eu o vejo", Guarayo atspja; (e) PTG *pir "peixe", Guarayo pra. Subconjunto III Caractersticas mais gerais em relao ao PTG: (a) conservao das consoantes fnais; (b) fuso de *tx e *ts, ambos manifestos como ts ou s; (c) conservao de *pw; (d) conservao de *pj; (e) conservao do acento. Lnguas e/ou dialetos: Tupinamb Lngua Geral Paulista (Tup Austral) Lngua Geral Amaznica (Nheengat) Relaes internas na famlia lingustica Tup-Guaran Volume 3, Nmero 2, Dezembro de 2011 Aryon DallIgna Rodrigues 239 Kokma Kokamya (Cocamilla) Omgua Exemplos: (a) PTG *aipotr eu o quero, Tupinamb aipotr; (b) PTG *jatx "lua", Tupinamb jasy; PTG *ots "ele vai", Tupinamb os; (c) PTG *opwerb "ele se recupera", Tupinamb opwerb; (d) PTG *atsepjk "eu o vejo", Tupinamb asepjk; (e) PTG *pir "peixe", Tupinamb pir. Subconjunto IV Caractersticas mais gerais em relao ao PTG: (a) conservao das consoantes fnais, com ou sem modifcaes; (b) fuso de *tx e *ts, ambos mudados em h; (c) mudana de *pw em kw; (d) mudana de *pj em tx ou ts; (e) mudana de *j em tx, ts, s ou z. Lnguas e/ou dialetos: Tapirap Av (Canoeiro) Asurin do Tocantins (Akuwa) Suru do Tocantins (Majetre) Parakan Guajajra Temb Exemplos: (a) PTG *oker ele dorme, Temb okr, Asurin do Tocantins ken, Parakan oken; (b) PTG *jatx "lua", Temb zah, Asurin do Tocantins txaha, Parakan txaa, Tapirap txhy ; PTG *ots "ele vai", Temb oh, Asu- rin do Tocantins ha; (c) PTG *opwerb "ele se recupera", Temb okwerw; (d) PTG *atsepjk "eu o vejo", Temb aetsk, Asurin do Tocantins atxang; (e) PTG *jakar "jacar", Temb zakar, Asurin do Tocantins txakare, Tapirap txkr. Subconjunto V Caractersticas mais gerais em relao ao PTG: (a) conservao das consoantes fnais; (b) fuso de *tx e *ts, ambos mudados em h ou zero; (c) mudana de *pw em f (bilabial); (d) mudana de *pj em s; (e) mudana de *j em dj; (f) marcas pronominais de 3 pessoa masculina, feminina e plural. Lnguas e/ou dialetos: Revista Brasileira de Lingustica Antropolgica 240 Kayab Asurin do Xingu Arawet (?) Exemplos: (a) PTG *akr eu durmo, Kayab aset, Asurin do Xingu akit; (b) PTG *jatx "lua", Asurin do Xingu djahy; PTG *ots "ele vai", Kayab o, Asurin do Xingu aha; (c) PTG *tseapwn (ou *tsyapwn) "cheira bem", Asuri- n do Xingu heafen; PTG *-akypwr "parte de trs", Kayab -akyfr-a "rastro"; (d) PTG *otsepjk "ele o v", Kayab wesk, Asurin do Xingu oesak; (e) PTG *jakar "jacar", Kayab jakar, Asurin do Xingu djakar; (f) Kayab nga py "p dele" (homem falando), ka py "p dele" (mulher falando), p "p dela" (h. f.), kyna py "p dela" (m. f.), ng py "ps deles, delas" (h. f.), w py "ps deles, delas" (m. f.) Subconjunto VI Caractersticas mais gerais em relao ao PTG: (a) conservao das consoantes fnais; (b) fuso de *tx e *ts, ambos mudados em h; (c) mudana de *pw em kw (Parintintn, Apiak) ou em fw, f (Tup-Ka- wahb); (d) conservao de *pj; (e) conservao de *j; (f) marcas pronominais de 3 pessoa masculina, feminina e plural, comuns ao homem e mulher. Lnguas e/ou dialetos: Parintintn (Kagwahb) Tup-Kawahb (Tup do Machado, Pawat, Wirafd, etc.) Apiak (?) Exemplos: (a) PTG *akr "eu durmo", Parintintn akr; (b) PTG *jatx "lua", Parintintn jahy; PTG *ots "ele vai", Parintintn oh; (c) PTG *tseapwn "cheira bem", Parintintn heakwn; PTG *-akypwr "parte de trs", Parintintn -akykwr-i "na ausncia"; (d) PTG *-epjk "ver", Parintintn apiag; (e) PTG *jacar "jacar", Parintintn jakar; (f) Parintintn ga p "p dele", h p "p dela", nga p "ps deles, delas". Subconjunto VII Caractersticas mais gerais em relao ao PTG: (a) conservao das consoantes fnais; (b) fuso de *tx e *ts, ambos mudados em h ou zero; (c) mudana de *pw em kw ou h; Relaes internas na famlia lingustica Tup-Guaran Volume 3, Nmero 2, Dezembro de 2011 Aryon DallIgna Rodrigues 241 (d) conservao de *pj em ts; (e) conservao de *j; Lngua: Kamayur Exemplos: (a) PTG *akr "eu durmo", Kamayur akt; (b) PTG *jatx "lua", Kamayur jay; PTG *ots "ele vai", Kamayur oh; PTG *pytsats "novo", Ka- mayur pya; (c) PTG *-pwr "amarrar", Kamayur -hwat; (d) PTG *-epjk "ver", Kamayur -etsk; (e) PTG *jacar "jacar", Kamayur jakar. Subconjunto VIII Caractersticas mais gerais em relao ao PTG: (a) perda parcial das consoantes fnais; (b) fuso de *tx, ambos mudados em h ou zero; (c) mudana de *pw em kw; (d) mudana de *pj em s; (e) conservao de *j; Lnguas e/ou dialetos: Takunyap Wayamp (Oyamp) Wayampipuk Emrillon Amanay Anamb Turiwra Guaj Urub Exemplos: (a) PTG *akr "eu durmo", Urub akr, Wayamp ke; PTG *po- tr "for", Urub putr, Wayamp pty, Wayampipuk potyr; (b) PTG *jatx "lua", Urub jah, Wayamp jy; PTG *ots "ele vai", Urub oh, Wayamp o; (c) PTG *-pwr "amarrar", Urub -kwa; PTG *-ppwr "amarrar as mos", Urub pukwr; (d) PTG *-epjk "ver", Urub -sak, Wayamp -sa "achar"; (e) PTG *jacar "jacar", Urub jakar, Wayamp jakar. No subconjunto I temos uma lngua documentada j h 350 anos, o Gua- ran Antigo (da Provncia de Guair de Montoya 1639, 1640) e do rio Uruguai (Aragona 1979), e as diversas variedades do Guaran moderno, nenhuma das quais se pode afrmar que seja a continuao direta daquela. Fora o Guaran Paraguaio, cujo uso se generalizou no Paraguai e no nordeste da Argenti- na durante o perodo colonial, o candidato mais provvel a descendente do Revista Brasileira de Lingustica Antropolgica 242 Guaran Antigo parece ser o andva (Txirip, Apapokva). O Mby man- tm ainda hoje um trao fonolgico mais conservador que o trao corres- pondente do Guaran Antigo o fonema tx, oriundo do PTG *tx o qual ts no Guaran Antigo. O Xet da Serra dos Dourados no noroeste do Paran, embora muito diferenciado em diversas propriedades fonolgicas e lexicais, est, quanto a suas caractersticas diagnsticas, ligado mais intimamente ao (Xet ne txo morderam-te, Mby ne mas txu, mas Kaiw ne su, Gua- ran Antigo ne tsu). J o Chiriguno mais provavelmente separou-se de um ancestral comum ao Mby e ao Guaran Antigo, portanto algum tempo antes da documentao deste ltimo. O Izoceo um dialeto do Chiriguno falado por descendentes dos ndios Chan, originalmente de lngua da famlia Aruk. O mesmo se d com o Tapiet, falado por um povo chaquenho pro- vavelmente de origem Matko. O Guayak (Ach), mais fortemente alterado na sua estrutura gramatical, coparticipa das propriedades diagnsticas deste subconjunto, aproximando-se mais particularmente do Mby (Guayak txu "morder", Mby txu; Guayak pytx "pegar", Mby pytx; Guayak ra, ra "levar", Mby ara "eu levo", etc.) O subconjunto II, situado to mais ao norte do subconjunto I, comparti- lha com este uma grande quantidade de propriedades, mas diferencia-se em alguns traos importantes. Os mais notveis destes so a no transformao de *ts em h e a no mudana de *pj em tx, conservadorismos que o Guarayo e o Sirion tm em comum s com o geografcamente longnquo subconjunto III, em que se incluem o Tupinamb da costa atlntica e o Kokma do alto Amazonas (PTG *ots "ele vai", Guarayo tso, Sirion so, Tupinamb os, Kokama tsu, em contraste com o Guaran Antigo oh, Chiriguno oh, Mby o); PTG *-epjk ver, Guarayo -pja, Sirion -a [proveniente intermedia- riamente de *-pa, com queda regular de p], Tupinamb -epjk, em contraste com o Guaran Antigo -etxg, Chiriguno -xa, Mby -tx. O Sirion, embora fortemente alterado a ponto de justifcar a hiptese que reiteradamente tem sido levantada de tratar-se de lngua falada por um povo originalmente no Tup, que teria sido Guaranizado, revela-se mais imediatamente ligado ao Guarayo, fato que casa bem com a situao geogrfca dos dois. O Hor o dialeto mais setentrional do Sirion. No subconjunto III, alm do Tupinamb documentado nos sculos XVI e XVII (Staden 1557, Lry 1578, Anchieta 1595, Araujo 1618, etc.), acrescento as duas lnguas gerais, que so suas descendentes diretas: a Paulista, que o Tup Austral de Martius (1867:99-122), e a Amaznica ou Nheengat, me- lhor conhecida que aquela e ainda hoje falada (Magalhes 1876, Tatevin 1910, Stradelli 1929, Silva 1961, etc.). Acrescento tambm o Kokma (com o qual o Kakamya e o Omgua so quase idnticos) porque este, apesar de fortemente diferenciado em sua gramtica, diretamente derivvel de formas como as Relaes internas na famlia lingustica Tup-Guaran Volume 3, Nmero 2, Dezembro de 2011 Aryon DallIgna Rodrigues 243 do Tupinamb (por exemplo, Kokma tsari "raiado", Tupinamb sar "est raiado"; Kokma tsni "ser preto", Tupinamb sn " preto"; Kokma jtsy "lua", Tupinamb jas; Kokma ju "chaga", Tupinamb j, etc.). Como o Kokma apresenta certas propriedades importantes no Tup, d a impresso de tratar-se de mais um caso de lngua Tup-Guaran adotada por um povo no Tup. Um dos fatos mais interessantes do Kokma a esse respeito que ele tem diferentes pronomes pessoais segundo o sexo do falante, e em dois casos o pronome dos homens no Tup, ao passo que o pronome das mulheres correlacionvel com o Proto-Tup-Guaran (e, portanto, com o Tupinamb): "eu " ta (no Tup), mas "eu " tse (PTG *its, Tupinamb is); "ele/ela " ri (no Tup), mas "ele/ela " i (PTG, Tupinamb *a, "esse de que voc fala"). Os pronomes referentes ao interlocutor tm uma s forma para os dois sexos, e essa Tup-Guaran: "voc" ne (Tupinamb en), "ns inclusivo (eu e voc)" ni (Tupinamb yan), "vocs" pe (Tupinamb p, pe). Para "ns exclusivo" h tambm duas formas, mas nenhuma delas de origem Tup: tnu , pnu , em contraste com PTG *or, Tupinamb or. Foi levantada a hiptese de que os Kokma seriam um povo Tup-Guaran oriundo do Baixo Amazonas, o qual teria migrado para o Alto Amazonas. A lngua Kokma no pode ser imediatamente associada nem com as lnguas do subconjunto VIII, que mais propriamente poderia ser considerado como baixo-amaznico (ao contrrio desse subconjunto o Kokma no mudou *tx e *ts em h ou zero: Kokma jtxy "lua", mas Turiwra jah, Amanaj jahr, Wayamp jy; Kokma kwartxi "sol", Turiwra kwarah, Amanaj kwarah, Wayamp kwary), nem com as lnguas dos subconjuntos IV (Tocantins- Araguaia), V (Mdio Xingu) e VI (Tapajs-Madeira) (Temb zah e kwarah, Asurin do Xingu djah e kwarah, Parintintn jah e kwarah). Ela compar- tilha mais propriedades fonolgicas com o Tupinamb: alm do Tupinamb jas "lua" e kwaras; "sol", considere-se tambm a manuteno da articulao labial em Kokma tsakapry "depois de", e Tupinamb sakypwri "atrs dele", provenientes do PTG *tsakypwri, em contraste com o Parintintn hakykwri "em sua ausncia", o Temb haykw-pe, haykwr-amo "atrs dele", etc., em que a consoante labial *p do PTG foi substituda pela consoante velar k diante de w. Se o Kokma tivesse evoludo mais ou menos independentemente de maio- res interferncias de lnguas no Tup-Guaran, ele deveria ser considerado como mais afm ao Tupinamb, mas mais conservador que este quanto a pelo menos uma propriedade do Proto-Tup-Guaran, pois ele apresenta sis- tematicamente ts (ou tx diante de i) como refexo de *tx e *ts, enquanto que o Tupinamb tem s (ou x depois de i). Entretanto, como h fortes indicaes de que o Kokma deve ter resultado da interao entre uma lngua Tup-Guaran e uma lngua de outra fliao (ainda no identifcada), possvel que ts (e tx) Revista Brasileira de Lingustica Antropolgica 244 tenham substitudo s (e x) por serem fonemas existentes nessa outra lngua (note-se, entretanto, que o Omgua (Tessmann 1930) apresenta s e x: jse "lua", koaraxi "sol"). Assim sendo, no deve desprezar-se a possibilidade de que o Kokma resulte da migrao de um povo que falasse uma lngua muito mais prxima do Tupinamb. No subconjunto IV renem-se o Tapirap e o Asurin do Tocantins, que alm dos traos fonolgicos mencionados acima tm outros em comum, e o Guajajra e o Temb, que so praticamente dois dialetos de uma mesma ln- gua. Incluo tambm o Av ou Canoeiro: registro feito h poucos anos (1974) por Harrison (ms.) de uma amostra de sua lngua, embora limitado, sufcien- te no s para sugerir sua associao com este subconjunto, mas sobretudo para rejeitar a velha hiptese segundo a qual os Ava seriam descendentes de ndios Karij levados de So Paulo a Gois por uma bandeira. A manuteno sistemtica das consoantes fnais exclui a possibilidade de tratar-se de uma lngua do subconjunto I (Guaran): PTG "ele dorme", Av ker, Asurin do Tocantins ken, mas Guaran ok; PTG *amn "chuva", Av man, Asurin do Tocantins myn, mas Guaran am; PTG * manka "mandioca", Av mni- ka, Asurin do Tocantins maninga, mas Guaran mani; PTG *jawr "ona", Av txwar "cachorro", Asurin do Tocantins txawar-, mas Guaran djagw; PTG *jepeb "lenha", Av txepaw, mas Guaran djepe. Alm da manuteno das consoantes fnais (e tambm do sufxo nomina- tivo -a, que se v acima em mnika e que aparece tambm em outros nomes, como mbya "cobra", "casa"), o Av tem em comum com o Asurin do Tocan- tins e o Tapirap tambm a mudana de *j em tx (Tapirap txwr "cachorro", txepew "lenha") e com o mesmo Asurin o deslocamento do acento para a esquerda, fatos fonolgicos pelos quais tambm se distingue do Guaran (particularmente dos dialetos orientais do Guaran, entre os quais se acharia o Karij; os dialetos ocidentais, do Chaco boliviano, como o Chiriguno, tam- bm apresentam o acento deslocado para a esquerda). Enquanto no Guaran *tx do PTG tx, ts ou s (conforme o dialeto: Mby djatxy, Guaran Antigo jats, Guaran Paraguaio djas), no Av ele se converte em zero, oriundo de h, como em Asurin do Tocantins e em Tapirap: Av txy "lua", Asurin do Tocantins txahy-, Tapirap txh. A suposio de que a lngua dos Canoeiro ou Av seria um dialeto Guaran e confrmaria a hiptese de que os Canoeiros seriam descendentes de Kari- j fugidos para o serto foi manifestada primeiro por Couto de Magalhes em 1863, ao publicar umas cinquenta palavras daqueles ndios (Magalhes 1946:100-101); depois foi reapresentada por Nimuendaj (1914) e por Rivet (1924), com base nos mesmos dados de Couto de Magalhes. Visto que mais de cem anos se passaram do registro de Couto de Magalhes at o (re)des- cobrimento dos atuais Av e o registro de Harrison, poderia pensar-se que Relaes internas na famlia lingustica Tup-Guaran Volume 3, Nmero 2, Dezembro de 2011 Aryon DallIgna Rodrigues 245 talvez os Canoeiros referidos no sculo passado no sejam os mesmos que os atuais Av. Um confronto da lista de palavras de Couto de Magalhes com a de Harrison fala, entretanto, em favor de uma identidade. Tambm em Couto de Magalhes aparecem palavras mantendo as consoantes fnais e o sufxo nominativo: ar "sol" (Harrison r), oc "casa" (Harrison ka), uv "fecha" (cf. Asurin do Tocantins oywa). Para a "banana" o Av (Harrison) tem um nome que no se encontra em outras lnguas: maapar (o que signifca literalmente coisa recurvada); pois esse mesmo nome j aparece na lista de Couto de Magalhes: manapary (em que n deve ser erro tipogrfco por e). Tambm o nome para "machado" tem uma forma caracterstica no Av atual, txywr (da raiz PTG *j), a qual igualmente j se encontra naquela velha lista: dgigua (uma aproximao grfca de (r)). Conclumos que a lngua dos Canoeiro de Couto de Magalhaes era essencialmente a mesma que a dos atuais Av, a qual nitidamente distinta dos dialetos Guaran, entre os quais se situaria a lngua dos antigos Karij. Uma outra hiptese que poderia ser aventada a de que os Karij incor- porados s bandeiras nos sculos XVII e XVIII no falassem mais seu dialeto Guaran, mas usassem a Lngua Geral Paulista (Tup Austral), a qual, como vimos, descendia do Tupinamb. Esta hiptese no encontra, porm, apoio nos dados fonolgicos e lexicais, que no permitem identifcar os Av como falantes de uma lngua vinculada diretamente ao Tupinamb. Note-se tam- bm que a ocorrncia de um novo nome descritivo para a "banana" (maeapar "coisa recurvada") e a ausncia do nome (comparativo) dado pelos Tupinamb a essa fruta importada (pakb) parecem confrmar que os Av no represen- tam uma tradio Tupinamb ou de Lngua Geral. No subconjunto V pusemos o Kayab, o Asurin do Xingu e, tentativa- mente (por falta de dados), o Arawet. Esta associao do Asurin do Xingu com o Kayab se funda sobretudo no compartilhamento de *pj s e de *pw f e na presena em Asurin do Xingu do pronome ga "ele" (possivelmente tambm e "ela", mas traduzido por "ele" nos poucos exemplos disponveis, Ni- cholson 1982), que corresponde ao Kayab nga "ele" (e "ela"). Estas lnguas so nicas em compartilhar essas trs propriedades. *pw f ocorre tambm em parte do subconjunto VI (no Tup-Kawahb, mas no no Parintintn nem no Apiak), mas a no ocorre *pj s. Os pronomes de 3 pessoa, masculino, feminino e plural, ocorrem tambm no subconjunto VI, inclusive no Parintin- tn; mas, enquanto neste ltimo h um s conjunto de pronomes de 3 pessoa (ga "ele", "ela", nga "eles, elas"), no Kayab h dois conjuntos paralelos, um para os falantes de cada sexo (nga "ele", "ela", ng "eles, elas" usados por pessoas do sexo masculino e ka "ele", kyna "ela", w "eles, elas" usados por pessoas do sexo feminino). O subconjunto V difere do subconjunto IV no s pela inexistncia neste de pronomes de 3 pessoa com distino de sexo e Revista Brasileira de Lingustica Antropolgica 246 nmero e pelo diferente tratamento de *pw (kw em IV, mas f em V) e de *j (tx, ts, ou z em IV, mas dj em V), mas tambm por outras diferenas fonolgicas (p. ex. o Kayab e o Asurin do Xingu no nasalizam as consoantes fnais, ao contrrio do que faz o Asurin do Tocantins e, em parte, o Tapirap: hakop "est quente", A. T. hakom: A. X. omonyk "ele sopra o fogo", A. T. omonyng; A. X. opotat "ele o quer", A. T. opotan, Tapirap apatn). Por outra parte, h alguns fenmenos fonolgicos que so comuns especifcamente ao Asurin do Xingu (no ao Kayab) e a lnguas do subconjunto IV (p. ex., o abaixa- mento das vogais posteriores do PTG, mudando *u em o e mudando *o em a; enquanto o abaixamento de *u geral nessas lnguas, o de *o a geral no Tapirap, mas se limita s slabas acentuadas orais em Asurin do Tocantins e Asurin do Xingu: PTG *ajur "papagaio", Tapirap txor, A. T. atxoro-hoa, A. X. ajoro-a; PTG *p "mo", Tapirap p, A. T. pa, A. X. pa; PTG *opotr "ele o quer", Tapirap apatn, A. T. opotan, A. X. opotat. O subconjunto VI est constitudo pelo Parintintn e pelo grupo de dialetos conhecido como Tup-Kawahb, Tup do Machado ou Paranawt, assim como pelo Apiak. O Parintintn praticamente idntico s lnguas dos Jma e dos Tenharn. Na fonologia so muito semelhantes s lnguas do subconjunto VI, mas o Apiak apresenta z em todas as ocorrncias de *j do PTG diante de vogal, e o Tup-Kawahb tem f (bilabial) como refexo do PTG *pw, ao passo que o Parintintn e o Apiak tm kw: Tup-Kawahb kyfra "atrs" (Rondon e Faria 1948), Parintintn -akykwri "ausncia", oriundos de *-akypwra e *-akypwri, respectivamente; Tup-Kawahb f "dedo" (Koch-Grnberg 1932), de *pw (neste caso o Parintintn no tem kw como, p. ex., o Guaran, mas pu, provavelmente por infuncia da palavra p "mo"). Em Tup-Kawahb tambm *p muda em f diante de u: fuk "rir" (Rondon e Faria 1948), de *puk, Parintintn puk. O subconjunto VII difere dos subconjuntos V e VI especialmente por no ter desenvolvido a srie de formas pronominais para a 3 pessoa, para distin- guir masculino, feminino e plural. Fonologicamente so muito semelhantes, o que levou Nimuendaj (1948:313) a declarar que o Kayab, o Apiak, o Kawahb e o Kamayur diferem muito pouco. Entretanto, este ltimo difere das lnguas dos subconjuntos V e VI tambm no tratamento das sequncias de fonemas *pw e *pj do PTG. No Kamayur o *p foi substitudo por h diante de w, o que se deu tambm diante de u: Kamayur hw "mo" (proveniente de "dedo"), hwerp "ressuscitar" (de *pwerb "recuperar-se"), huk "comprido" (de *puk) (cf. Parintintn pu, kwerp, puk). Por fm, o subconjunto VIII se distingue do subconjunto VII principal- mente pela perda das consoantes fnais e pela mudana de *pw em kw. O Wayamp, o Wayampipuk e o Emrillon, embora estabelecidos no Amap e na Guiana Francesa, migraram em tempos histricos para essa rea ao norte Relaes internas na famlia lingustica Tup-Guaran Volume 3, Nmero 2, Dezembro de 2011 Aryon DallIgna Rodrigues 247 do rio Amazonas, seguindo o vale do rio Jari; no sculo XVII achavam-se ndios Wayamp ainda no baixo Xingu (Mtraux 1927, Nimuendaj 1980). Os Urub e Guaj, hoje no Maranho, possivelmente se situaram mais a oeste nos sculos passados. A perda das consoantes fnais do PTG afeta essas lnguas em diferentes graus. O Wayamp perdeu sistematicamente todas as consoantes fnais, ao passo que o Wayampipuk conservou regularmente a consoante r e perdeu as demais; j o Urub perdeu em regra s a bilabial *b e a velar *ng, ten- do conservado todas as outras consoantes: PTG *kb "piolho", Wayamp ky, Wayampipuk ky, Urub ky; PTG akng "cabea", Wayamp k, Wayampi- puk ak, Urub ak; PTG *ptm "fumo", Wayamp pty, Wayampipuk pty, Urub pytm; PTG *mank "mandioca", Wayamp manio, Wayampipuk mano, Urub manik; PTG *prwr "pele tirada do corpo", Wayamp pre "pele", Wayampipuk prer, Urub pirr. Os subconjuntos acima delineados constituem no propriamente uma clas- sifcao interna da famlia lingustica Tup-Guaran, mas antes um ensaio de discriminao de sees dessa famlia caracterizadas pelo compartilhamento de algumas propriedades lingusticas, as quais podem servir para diagnosticar o desmembramento de todo o conjunto de lnguas Tup-Guaran visto como resultante histrico de uma protolngua pr-histrica. Embora uma melhor caracterizao desses subconjuntos requeira o recurso a maior nmero de propriedades lingusticas, gramaticais e lexicais, acredito que, enquanto no se faz um acmulo maior de dados e no se elaboram mais detalhes, o quadro aqui delineado permite tanto entrever algumas afnidades maiores que po- dem ou no correlacionar-se com afnidades estabelecidas por critrios no lingusticos, quanto pr em questo algumas hipteses gerais ou particulares presentes na literatura sobre a histria e a pr-histria dos povos Tup-Gua- ran. Este o caso de hipteses tais como a da origem Karij (Guaran) dos Av (Canoeiros) (Rivet 1924), a da origem Tamyo (Tupinamb) dos Tapirap (Kissenberth 1916, Mtraux 1927), a da origem Tupinamb dos Kawahb e dos Urub (Kracke 197817), ou a da origem Guaran dos Guaryo (Mtraux 1942:96) e dos Sirion (Holmberg 1969:10-11). Tambm as propostas de classifcao das lnguas e povos Tup-Guaran baseadas em hipotticos movimentos migratrios pr-histricos, como as de Loukotka (1950) e Susnik (1975), podem ser confrontadas com o desmembra- mento em subconjuntos aqui sugerido e questionadas quanto a sua compati- bilidade com a distribuio das propriedades lingusticas aqui consideradas. Referncias Anchieta, Joseph de. 1595. Arte de grammatica da lngua mais usada na costa do Brasil. Coimbra. (Tupinamb). Revista Brasileira de Lingustica Antropolgica 248 Aragona, Alonso de. 1979. Breve introduccin para aprender la lengua Gua- ran. Presentacin, edicin y notas por Bartomeu Meli. Amerndia, Revue dEthnolinguistique Amrindienne, 4:23-61. (Guaran Antigo). Araujo, Antonio de. 1618. Catecismo na lingoa braslica. Lisboa. (Tupinamb). Bendor-Samuel, David. 1972. Hierarchical structures in Guajajara. Norman: Summer Institute of Linguistics. (Guajajra). Bets, La Vera. 1981. Dicionrio Parintintn-Portugus, Portugus-Parintintn. Braslia: Summer Institute of Linguistics. (Parintintn). Boudin, Max H. 1963. O simbolismo verbal primitivo: anlise estruturalista de um dia- leto Tup-Guaran. Presidente Prudente: Faculdade de Filosofa, Cincias e Letras de Presidente Prudente. (Temb). ______. l966. Dicionrio de Tup moderno (dialeto Temb-tnthar do alto Guru- pi). So Paulo: Faculdade de Filosofa, Cincias e Letras de Presidente Prudente. (Temb). Bridgeman. Loraine I. 1961. Kawa (Guaran) phonology. International Journal Ame- rican Linguistics 27:329-34. (Kaiw). Coudreau, Henri. 1892. Vocabulaires mthodiques des langues Guayana, Aparai, Oyamp, Emrillon. Bibliothque Linguistique Amricaine 15. Paris. (Wayamp, Emrillon). ______. 1897. Voyage au Tapajoz. Paris. (Apiak). Dobson, Rose. 1973. Notas sobre substantivos da Kayab. Srie Lingustica 1:30-56. Braslia: Summer Institute of Linguistics. (Kayab). ______. 1976. Repetio em Kayab. Srie Lingustica 5:83-105. Braslia: Summer Ins- titute of Linguistics. (Kayab). Dooley, Robert A. 1982. Vocabulrio do Guaran: vocabulrio bsico do Guaran con- temporneo (dialeto do Brasil). Braslia: Summer Institute of Linguistics. (Mby). Ehrenreich, Paul. 1895. Materialien zur Sprachenkunde Brasiliens, IV: Vocabulare der Guajajara und Anamb (Para). Zeitschrif fr Ethnologie 27: 163-8. (Guajajra e Anamb). Emmerich, Charlote, e Ruth M. F. Monserrat. 1972. Sobre a fonologia da lngua Awet (Tup). Boletim do Museu Nacional, nova srie, Antropologia 25. Rio de Janeiro: Museu Nacional. (Awet). Faust, Norma. 1959. O sistema fonmico do Kokama. Srie Lingustica Especial, Rio de Janeiro: Museu Nacional. (Kokma). ______. 1972. Gramtica Cocama: lecciones para el aprendizaje del idioma cocama. Yarnacocha: Instituto Lingustica de Verano. (Kokma). Firestone, Homer L. 1965. Description and classifcation Sirion, a Tup-Guaran lan- guage. Haia: Mouton. (Sirion, Hor, Chiriguno). Gregores, Ema, e Jorge A. Surez. 1968. Colloquial Guaran. Haia: Mouton. (Guaran Paraguaio). Relaes internas na famlia lingustica Tup-Guaran Volume 3, Nmero 2, Dezembro de 2011 Aryon DallIgna Rodrigues 249 Hanke, Wanda, Morris Swadesh e Aryon D. Rodrigues. 1958. Notas de fonologia Mekens. Miscellanea Paul River 2:187-217. Mxico. Harrison, Carl H. 1971. Te morphophonology Asurin words. Studies (D. Bendor-Sa- muel, ed.) 21-71. Norman: Summer Institute of Linguistics. (Asurin do Tocantins). ______. 1975. Gramtica Asurin. Srie Lingustica 4. Braslia: Summer Institute of Linguistics. (Asurin do Tocantins). Hoeller, Alfredo. 1932a. Grammatik der Guarayo-Sprache. Guarayos (Dep. de S. Cruz de la Sierra) /Hall in Tirol. (Guaryo). ______. 1932b. Guarayo-Deutsches Wrterbuch. Guarayos (Dep. de S. Cruz de la Sier- ra) /Hall in Tirol. (Guaryo). Holmberg, Allan R. 1969. Nomads the long bow: the Sirion Eastern Bolivia. Garden City: Te Natural History Press. Jensen, Cheryl. 1984. O desenvolvimento histrico da lngua Wayamp, Dissertao de mestrado, Unicamp, Campinas. (Wayamp, Wayampipuk). Kakumasu, James Y. 1976. Gramtica gerativa preliminar da lngua Urub. Srie Lin- gustica 5:171-97. Braslia: Summer Institute of Linguistics. (Urub). Kissenberth, Wilhelm. 1916. Beitrag zur Kenntniss der Tapirap-Indianer Baessler, Archiv VI, Hef 1/2. Leipzig/Berlim. Koch-Grnberg, Teodor. 1932. Wrterlisten Tupy, Mau und Purubor. Journal de la Socit des Amricanistes de Paris 24:31-50. (Tup-Kawahb). Kracke, Waud H. 1978. Force and persuasion: leadership in an Amazonian society. Chicago: Te University of Chicago Press. Laraia, Roque de Barros, e Roberto da Malta. 1967. ndios e Castanheiros. So Paulo: Difuso Europeia do Livro. (Suru). Leite, Yonne F. 1977. Aspectos da fonologia e morfofonologia Tapirap. Lingustica VIII. Rio de Janeiro: Museu Nacional. (Tapirap). Lemle, M. 1971. Internal classifcation of the Tup-Guaran linguistic family, in D. Bendor-Samuel (ed.), Tupi Studies 1: 107-29. Norman: Summer Institute of Lin- guistics. Lry, Jean de. 1578. Histoire dun voyage fait en la terre du Brsil, autrement dite Amrique. La Rochelle. (Tupinamb). Loukotka, Cestmir. 1950. Les langues de la famille Tup-Guaran. Boletim de Etno- grafa e Lngua Tup-Guaran, Faculdade de Filosofa, Cincias e Letras. So Paulo: Universidade de So Paulo. Magalhes, J. V. Couto de 1876. O selvagem: I, Curso de lngua geral segundo Ollen- dorf compreendendo o texto original de lendas tupis. II, Origens, costumes, regio selvagem Rio de Janeiro. (Lngua Geral Amaznica). ______. 1946. Viagem ao Araguaia. So Paulo: Editora Nacional. (Av). Martius. Karl Friedrich Ph. von. 1867. Beitrge zur Ethnographie und Sprachenkunde Amerikas zumal Brasiliens. Band Il: Zur Sprachenkunde. Leipzig. (Lngua Geral Paulista). Revista Brasileira de Lingustica Antropolgica 250 Mayntzhusen, F. C. 1919-1920, Die Sprache der Guayaki. Zeitschrif fr Eigeborenen Sprachen 10:2-22. (Guayak). Mtraux, Alfred. 1927. Migrations historiques des Tupi-Guarani. Journal de la Socit des Amricanistes de Paris 1911-45. ______. 1942. Te native tribes Eastern Bolivia and Western Mato Grosso. Handbook South American Indians, Smithsonian Institution, Bureau of American Ethnology, Bulletin 134. Washington, D. C.: Government Printing Ofce. Monserrat, Ruth M. Fonini. 1976. Prefxos pessoais em Aweti. Lingustica III. Rio de Janeiro: Museu Nacional. (Awet). Nicholson, Velda. 1978. Aspectos da lngua Asurin. Braslia: Summer Institute of Linguistics. (Asurin do Tocantins). ______. 1982. Breve estudo da lngua Asurin do Xingu. Ensaios lingusticos 5. Brasilia: Summer Institute of Linguistics. (Asurin do Xingu, Asurin do Tocantins). Nimuendaj, Curt. 1914a. Die Sagen von der Erschafung und Vernichtung der Welt als Grundlagen der Religion der Apapocva-Guaran. Zeitschrif fr Ethnologie 46:284-403. (andeva). ______. 1914b. Vocabulrios da Lngua Geral do Brasil nos dialetos dos Manaj do rio Ararandua, Temb do rio Acar Pequeno e Turiwra do rio Acar Grande, Est. do Par. Zeitschrif fr Etnologie 46:615-18. (Amanay, Temb, Turiwra). ______. 1932. Idiomas indgenas del Brasil. Revista del Instituto de Etnologia 2:543-618. Tucuman: Universidad Nacional de Tucuman. (Takunyap). ______. 1948. Te Cayab, Tapanyuna, and Apiac. Handbook South American Indians (Julian H. Steward, cd.) (Smithsonian Institution, Bureau of American Ethnology, Bulletin 143) 3:307-20. Washington, D. C.: Government Printing Ofce. ______. 1980. Mapa etno-histrico do Brasil e regies adjacentes. Braslia: Fundao Instituto Brasileiro de Geografa e Estatstica. Olson, Gary. 1978. Descrio preliminar de oraes Wajapi. Ensaios Lingusticos 3. Braslia: Summer Institute of Linguistics. (Wayamp). Olson, Roberta. 1978. Dicionrio por tpicos nas lnguas Oiampi (Waiapi)-Portugus. Ensaios Lingusticos 2. Braslia: Summer Institute of Linguistics. (Wayamp). Rivet, Paul. 1924. Les indiens Canoeiros. Journal de la Socit des Amricanistes de Paris 16:169-82. (Av). Rodrigues, Aryon D. 1953. Morfologia do verbo Tup. Letras 1:121-52. Curitiba. (Tu- pinamb). ______. 1955. Morphologische Erscheinungen einer Indianersprache. Mnchener- -Stdien zur Sprachwssenschaf 7:79-88. (Tupinamb). ______. 1958a. Die Klassifkation des Tup-Sprachstammes. Proceedings of the Tirty- -second International Congress of Americanists, Copenhagen 8-14 August 1956, pp. 679-84. Copenhague: Munskgaard. (Traduo: Classifcao do tronco lingustico Tup. Revista de Antropologia 12:99-104. 1964). Relaes internas na famlia lingustica Tup-Guaran Volume 3, Nmero 2, Dezembro de 2011 Aryon DallIgna Rodrigues 251 ______. 1958b. Classifcation of Tup-Guaran. International Journal American Lin- guistics 241231-4. ______. 1959. Phonologie der Tupinamb-Sprache. Dissertao de doutorado. Uni- versidade de Hamburgo. (Tupinamb). ______. 1966. Classifcao da lngua dos Cinta-Larga. Revista de Antropologia 14:27- 30. ______. 1970. Lnguas amerndias. Grande Enciclopdia Delta-Larousse, pp. 4034-36. Rio de Janeiro: Delta. ______. 1978. A lngua dos ndios Xet como dialeto Guaran. Cadernos de Estudos Lingustico 1:7-11. (Xet). ______. 1980. Tup-Guaran e Munduruk: evidncias lexicais e fonolgicas de pa- rentesco gentico. Estudos Lingusticos (Anais de Seminrios do GEL) 3:194-209. Rodrigues, Daniele M. Grannier. 1974. Fonologia do Guaran Antigo. Dissertao de mestrado. Unicamp, Campinas. (Guaran Antigo). Rondon, Cndido M. S. e Joo Barbosa de Faria. 1948. Glossrio geral das tribos sil- vcolas de Mato Grosso e outras da Amaznia e do Norte da Brasil, Rio de Janeiro: Conselho Nacional de Proteo aos ndios. (Tup-Kawahb). Ruiz (de Montoya), Antonio. 1639. Tesoro de la lengua Guaran. Madri. (Guaran An- tigo). ______.1640. Arte, y bocabulario de la lengua Guaran. Madri. (Guaran Antigo). Saelzer, Meinke. 1976. Fonologia provisria da lngua Kamayur. Srie Lingustica 5:131-70. Braslia: Summer Institute of Linguistics. (Kamayur). Schermair, Anselmo. 1957. Vocabulrio Sirion-Castellano. Innsbrucker Beitrge zur Kulturwissenschaf, Sonderhef 5. Innsbruck. (Sirion). SCHMIDT, Max. 1937. Los Tapiets. Revista de la Sociedad Cientfca del Paraguay 4 (2): 36-67. (Tapiet). ______. 1938. Los Chiriguanos e Izozs. Revista de la Sociedad Cientfca del Paraguay 4 (3): 1-115. (Chiriguno, Izoceo). Schuchard, Barbara. 1979. ande : Gramtica Guaran para castellano hablantes. Santa Cruz de la Sierra. (Chiriguno, Izoceo). Silva, Alcionlio B. Alves da. 1961. Discoteca etno-lingustico-musical das tribos dos rios Uaups, Iana e Cauaburi. So Paulo. (Lngua Geral Amaznica). Silva, Mrcio Ferreira da, 1981. A fonologia segmental Kamayur. Dissertao de Mestrado. UNICAMP, Campinas. (Kamayur). Staden, Hans. 1557. Wahrafig Historia und Beschreibung eyner Landtschaf der Wilden, Nacketen, Grimmigen Menschfresser Leuthen, in der Newenwelt America gelegen Marburg. (Tupinamb). Stradelli, Ermano. 1929. Vocabularios da lingua geral portuguez-nhecngat e Nheen- gat-portuguez, precedidos de um esboo de grammatica nhenga-umbu-sua mir e seguidos de contos em lingua geral Nheengat poranduua. Revista do Instituto Histrico e Geogrfco Brasileiro, tomo 104, vol. 158, pp. 9-768. (Lngua Geral Amaznica). Susnik, Branislava. 1975. Dispersin Tup-Guaran prehistrica: ensayo analtico. Asun- cin: Museo Etnogrfco Andrs Barbero. Tatevin, C. 1910. La langue Tapihiya dite Tup ou Neengatu (Belle Langue): grammai- re, dictionnaire et textes. Kaiserliche Akademie der Wissenschafen, Schrifen der Sprachkommission, Band II. Viena. (Lngua Geral Amaznica). Tessmann, Gnther. 1930. Die lndianer Nordost-Perus. Hamburg: Cram, De Gruyter & Co. (Kokma, Kokamya, Omgua). Vellard, J. 1934. Les Indiens Guayaki. Journal de la Socit de: Amricanistes de Paris 26:223-92, 27:175-244. (Guayak). Relaes internas na famlia lingustica Tup-Guaran