Você está na página 1de 170

BOBBIO, Norberto, BOVERO, Michelangelo.

Sociedade e Estado na Filosofia Poltica


Moderna. (trad. arlos Nelson o!tinho" #$ ed. S%o Pa!lo& Brasiliense, '(().
PRIMEIRA PARTE
O *odelo +!snat!ralista
Norberto Bobbio
O carter do jusnaturalismo
E*bora a id,ia do direito nat!ral re*onte - ,.oca cl/ssica, e n%o tenha cessado de 0i0er
d!rante a Idade M,dia, a 0erdade , 1!e 1!ando se fala de 2do!trina2 o! de 2escola2 do direito
nat!ral, se* o!tra 1!alifica3%o, o!, *ais bre0e*ente, co* !* ter*o *ais recente e n%o ainda
acolhido e* todas as lng!as e!ro.,ias, de 24!snat!ralis*o2, a inten3%o , referir5se -
re0i0esc6ncia, ao desen0ol0i*ento e - dif!s%o 1!e a antiga e recorrente id,ia do direito
nat!ral te0e d!rante a idade *oderna, no .erodo 1!e intercorre entre o incio do s,c!lo 7VII
e o fi* do 7VIII. Seg!ndo !*a tradi3%o 4/ consolidada na seg!nda *etade do s,c!lo 7VII 5
*as 1!e h/ alg!* te*.o, co* f!nda*ento, te* sido .osta e* disc!ss%o 5, a escola do direito
nat!ral teria tido !*a .recisa data de incio co* a obra de 8!go 9r:cio (';<<5')=;", De iure
belli ac pacis, .!blicada e* ')=;, do>e anos antes do ?isco!rs de Ia *,thode de ?escartes.
Mas n%o te* !*a data de encerra*ento ig!al*ente clara, ainda 1!e n%o ha4a d@0idas sobre os
e0entos 1!e assinalara* o se! fi*& a cria3%o das grandes codifica3Aes, es.ecial*ente a
na.oleBnica, 1!e .!sera* as bases .ara o renasci*ento de !*a atit!de de *aior re0er6ncia
e* face das leis estabelecidas e, .or conseg!inte, da1!ele *odo de conceber o trabalho do
4!rista e a f!n3%o da ci6ncia 4!rdica 1!e to*a o no*e de .ositi0is*o 4!rdico. Por o!tro lado,
, be* conhecida ta*b,* a corrente de .ensa*ento 1!e decreto! o s!a *orte& o historicis*o,
es.ecial*ente o historicis*o 4!r5
'C
'# 5 NORBERDO BOBBIO
dico, 1!e se *anifesta *!ito e* .artic!lar na Ele*anha (onde, de resto, a escola do direito
nat!ral encontrara s!a ./tria de ado3%o", co* a Escola hist:rica do direito. Ede*ais, se
1!is,sse*os indicar .recisa*ente !*a data e*ble*/tica desse .onto de chegada, .odera*os
escolher o ano da .!blica3%o do ensaio 4!0enil de 8egel, Ueber die wissenschaftlichen
Behandlungsarten des Naturrechts (Sobre os di0ersos *odos de tratar cientifica*ente o
direito nat!ral", .!blicado e* '<F=. Nessa obra, o fil:sofo G c!4o .ensa*ento re.resenta a
dissol!3%o definiti0a do 4!snat!ralis*o, e n%o s: do *oderno, co*o 0ere*os no final G
s!b*ete a !*a crtica radical as filosofias do direito 1!e o .recedera*, de 9r:cio a Hant e
Fichte.
Sob a 0elha eti1!eta de 2escola do direito nat!ral2, esconde*5se a!tores e correntes *!ito
di0ersos& grandes fil:sofos co*o 8obbes, Ieibni>, IocJe, Hant, 1!e se oc!.ara* ta*b,*,
*as n%o .reci.!a*ente, de .roble*as 4!rdicos e .olticos, .ertencentes a orienta3Aes
di0ersas e .or 0e>es o.ostas de .ensa*ento, co*o IocJe e Ieibni>, co*o 8obbes e HantK
4!ristas5fil:sofos, co*o P!fendorf, Dho*asi!s e Lolff, ta*b,* di0ididos 1!anto a .ontos
essenciais da do!trina (Lolff, .ara dar*os a.enas !* eMe*.lo, , considerado co*o o
antiP!fendorf"K .rofessores !ni0ersit/rios, a!tores de tratados escol/sticos 1!e, de.ois de se!s
disc.!los, tal0e> ning!,* *ais tenha lidoK e final*ente, !* dos *aiores escritores .olticos
de todos os te*.os, o a!tor de O Contrato Social.
Por o!tro lado, en1!anto .ara os 4!ristas5fil:sofos a *at,ria do direito nat!ral co*.reende
tanto o direito .ri0ado 1!anto o direito .@blico (e *!ito *ais o .ri*eiro 1!e o seg!ndo", .ara
os o!tros, e* es.ecial .ara os tr6s grandes, .or c!4a obra se *ede ho4e a i*.ortNncia do
4!snat!ralis*o, e e* f!n3%o dos 1!ais tal0e> 0alha ainda a .ena falar de !* 2direito nat!ral
*oderno2 contra.osto ao *edie0al e ao antigo 5 esto! *e referindo a 8obbes, IocJe e
Ro!ssea! 5, o te*a de s!as obras , 1!ase eMcl!si0a*ente o direito .@blico, o .roble*a do
f!nda*ento e da nat!re>a do Estado. E*bora a di0is%o entre !*a e o!tra historiografia
.artic!lar se4a !*a con0en3%o, 1!e .ode ta*b,* ser deiMada de lado e 1!e, de 1!al1!er
*odo, , .reciso e0itar considerar co*o !*a *!ra5
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE 5';
lha intrans.on0el, n%o h/ d@0ida de 1!e !ns .ertence* .rinci.al*ente - hist:ria das
do!trinas 4!rdicas, en1!anto os o!tros .ertence* -1!ela das do!trinas .olticas.
ont!do, a.esar da dis.aridade dos a!tores co*.reendidos sob as insgnias da *es*a escola,
o!, o 1!e , sinBni*o, do *es*o 2is*o2, e n%o obstante o 1!e de artificial, e .or s!a 0e> de
2escol/stico2, eMiste e* .roceder .or escolas o! .or 2is*os2, n%o se .ode di>er 1!e tenha sido
!* ca.richo falar de !*a escola do direito nat!ral. ?ela se falo!, , 0erdade, co* d!as
.ers.ecti0as di0ersas& .elos .r:.rios f!ndadores e se!s seg!idores, co* a finalidade de
constr!ir !*a /r0ore geneal:gica frondosa e, al,* do *ais, co* !* il!stre antecessor, de
1!e* eles .!desse* tirar 0antage* e arg!*ento .ara se considerare* co*o ino0adores 1!e
deiMara* .ara tr/s !* .assado de erros e de barb/rieK .elos ad0ers/rios, .ara os 1!ais, !*a
0e> esgotado o i*.!lso criador da escola, o fato de .Br todos os se!s co*.onentes,
indistinta*ente, n!* @nico alinha*ento torna0a *ais f/cil acertar no al0o, co* a finalidade
de dese*bara3ar5se de !*a 0e> .ara se*.re de !* erro f!nesto. En1!anto a .ri*eira
.ers.ecti0a .er*ite5nos ca.tar a1!ilo contra o 1!e os criadores e os fi,is seg!idores da escola
se o.!sera*, a seg!nda nos .er*ite co*.reender o 1!e a eles foi contra.osto .or se!s
crticos& co*o se sabe, n%o h/ *odo *elhor .ara co*.reender as linhas essenciais de !*
*o0i*ento de .ensa*ento 1!e consider/5lo do .onto de 0ista das teses alheias 1!e ele nego!
e do .onto de 0ista das .r:.rias teses 1!e fora* negadas .elos o!tros.
Pois be*& tanto !*a 1!anto o!tra .ers.ecti0a con0erge* .ara tra>er - l!> !* .rinc.io de
!nifica3%o da1!ilo 1!e a*bas as .artes con0iera* cha*ar de !*a 2escola2. Esse .rinc.io
n%o reside nesse o! na1!ele conte@do, *as consiste certa*ente n!* *odo de se a.roMi*ar do
est!do do direito e, e* geral, da ,tica e da filosofia .r/tica& n!*a .ala0ra, no 2*,todo2. Entre
!* e o!tro, a diferen3a est/ no 4!>o de 0alor& o 1!e .ara os defensores constit!i !* tt!lo de
*,rito, .ara os detratores re.resenta !* ite* de ac!sa3%o. O *,todo 1!e !ne a!tores t%o
di0ersos , o *,todo racional, o! se4a, a1!ele *,todo 1!e de0e .er*itir a red!3%o do direito e
da *oral (be* co*o da .oltica", .ela .ri*eira 0e> na hist:ria da refleM%o sobre a cond!ta
h!*ana, a !*a ci6ncia de*onstrati0a.
') 5 NORBERDO BOBBIO
E* o!tras .ala0ras& tanto os seg!idores 1!anto os ad0ers/rios considera*5se a!tori>ados a
falar de 2escola2 en1!anto esta constit!i !*a !nidade n%o ontol:gica, n%o *etafsica ne*
ideol:gica, *as si* *etodol:gica. E *elhor .ro0a disso, de resto, , o fato de ter .re0alecido
o !so (.elo *enos a .artir da crtica da escola hist:rica" de cha*ar o direito nat!ral *oderno
de 2direito racional2&
'
te*os a1!i !* indicador do fato de 1!e a1!ilo 1!e caracteri>a o
*o0i*ento e* se! con4!nto n%o , tanto o ob4eto (a nat!re>a", *as o *odo de abord/5Io (a
ra>%o", n%o !* .rinc.io ontol:gico (1!e .ress!.oria !*a *etafisica co*!* 1!e, de fato,
4a*ais eMisti!", *as !* .rinc.io *etodol:gico.
N%o 1!e ineMista* di0erg6ncias entre os 4!snat!ralistas (.ode*os dora0ante cha*/5los
assi*", ta*b,* no 1!e se refere ao ob4eti0o co*!*. No o.@sc!lo 4!0enil sobre o direito
nat!ral, 8egel se .ro.!sera eMa*inar (e criticar" as 2di0ersas *aneiras de tratar
cientifica*ente o direito nat!ral2, disting!indo entre os e*.iristas, co*o 8obbes, 1!e .arte*
de !*a an/lise .sicol:gica da nat!re>a h!*ana, e os for*alistas, co*o Hant e Fichte, 1!e
ded!>e* o direito de !*a id,ia transcendental do ho*e*. Danto , assi* 1!e .enetro! na
tratadstica corrente no fi* do s,c!lo, n%o saberia di>er se .or infl!6ncia direta de 8egel, o
!so de reser0ar o no*e de 2direito racional2 so*ente .ara a do!trina Jantiana. No incio do
se! *on!*ental tratado, Lolff critica se! *ais direto ri0al, P!fendorf, n%o co*o o ha0ia feito
Ieibni>, .or ra>Aes *etafsicas e i*.licita*ente de .oltica c!lt!ral, *as !nica*ente .or
ra>Aes *etodol:gicas& P!fendorf, di> ele, .assa .or !* escritor 1!e trato! cientifica*ente o
direito nat!ral, *as est/ efeti0a*ente t%o longe do 0erdadeiro *,todo cientfico co*o 2o c,!
da terra2.
=
ont!do, essas di0erg6ncias 5 e o!5
('" P* dos teMtos *ais recentes e a!tori>ados da historiografia 4!rdica, F.LiaecJer,
Privotrechtsgeschichte der Neuzeit unter besonderer Berclcsichtigung der deutschen Entwiclung!
"#ttinger, $andenhoe u% &uprecht, '()Q, dedica !* ca.it!lo - 2,.oca do direito racional2, ... =#(5
C#Q.
(=" E .assage* *erece ser citada na integra& $ulgo Pulfendorfius ius naturae de'onstrasse diciiur(
eni'vero )ui sic sentiunt% 'ethodi de'onstrativae satis ignaros sese probant! et )ui vel in 'athesi% vel
in operibus nostris philosophicis fuerit versatus! )uantu' a veritate distet iudiciu' abunde intelliget%
*egat ea! )uae de 'ethodophilosophica% eade' o'ni'o cu' scientifica% seu de'onstrativa +%%!, co-
SOIEBE?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE 'Q
tras 1!e se .oderia* arrolar 5 n%o cancela* o intento co*!*, ainda 1!e esse tenha sido
reali>ado de *odos di0ersos, !* intento 1!e .er*ite considerar !nitaria*ente os 0/rios
a!tores& a constr!3%o de !*a ,tica racional, se.arada definiti0a*ente da teologia e ca.a> .or
si *es*a, .recisa*ente .or1!e f!ndada final*ente n!*a an/lise e n!*a crtica racional dos
f!nda*entos, de garantir 5 be* *ais do 1!e a teologia, en0ol0ida e* contrastes de o.iniAes
insol@0eis 5 a !ni0ersalidade dos .rinc.ios da cond!ta h!*ana. 8istorica*ente, o direito
nat!ral , !*a tentati0a de dar !*a res.osta tran1Rili>adora -s conse1R6ncias corrosi0as 1!e
os libertinos tinha* retirado da crise do !ni0ersalis*o religioso. N%o h/ a!tor da escola 1!e
n%o to*e .osi3%o diante do .irronis*o e* *oral, do 1!e ho4e cha*ara*os de relati0is*o
,tico. Na a*.Ia Introd!3%o - trad!3%o francesa da .rinci.al obra de P!fendorf 5 introd!3%o
1!e .ode ser considerada co*o !* 0erdadeiro *anifesto da escola 5, BarbeSrac, de.ois de ter
citado, entre o!tras, !*a c,lebre .assage* de Montaigne,
C
1!e .Ae e* d@0ida o direito
nat!ral .elo fato de n%o ha0er Ts!.osta lei da nat!re>a 1!e n%o tenha sido desa!tori>ada .or
!* o! *ais .o0os, res.onde co* !*a cita3%o de Fontenelle& 2Sobre , t!do o 1!e di> res.eito
- cond!ta dos ho*ens, a ra>%o te* decisAes nlPito seg!ras& o *al , 1!e ela n%o ,
cons!ltada2.
#
O
'entati su'us +%%%, et in)uirat! nu' Pulfendorfius regulis eiusde' satisfecerit( nisi eni' in r%e
'anifesta caecutire .lelit! eunde' a 'ethodo scientifica tantu' abesse deprehendet! )uantu' distat a
te/a coelu' (hristian Lolff, 0us naturae 'ethodo scientificapertractatu', 1!e cito da edi3%o de
FranJf!rt e Iei.>ig,de 'Q)#, 0ol. I, U =, .. =".
(C" 2?e resto, s%o 0erdadeira*ente c!riosos 1!ando, .ara dar alg!*a certe>a -s leis, afir*a* 1!e,
entre elas, h/ alg!*as est/0eis, .er.,t!as e i*!t/0eis, 1!e eles cha*a* de nat!rais e 1!e s%o
i*.ressas no g6nero h!*ano .ela condi3%o de s!a .r:.ria eMist6ncia. E, dessas, h/ 1!e* conte tr6s,
1!e* 1!atro, 1!e* *ais, 1!e* *enos& .ro0a 1!e isso , !* signo t%o incerto 1!anto o resto. Ora, eles
s%o t%o desafort!nados (.!" 1!e, dessas. tr6s o! 1!atro leis escolhidas, n%o h/ nenh!*a 1!e n%o se4a
contraditada e des*entida, n%o .or !* s: .o0o, *as .or *!itos2 (Montaigne, TEssais, 1!e cito da trad.
italiana de F. 9ara0ini, Mil%o, Edel.hi, '()), 0ol. I, .. QQF".
(#" Fontenelle, Dialogues des 'orts anciens avec des 'ode'es, ?i/logo V, Sur les pr12ug1s (os
interloc!tores s%o Estrat%o e Rafael", 1!e cito de Entretiens s!r les .l!ralit,s des *ondes, no0a edi3%o
a!*entada do ?ialog!es des *orts, Paris, che> Ia 0e!0e Br!net, 'Q)=, .. C)Q. Essa .assage* , citada
.or BarbeSrac no incio do U ; do se! i*.ortante Pr,face d! trad!cte!r ao ?e i!re nat!rae et genti!*
de P!fendorf. ?e.ois, ele co*enta& Ill fa!t lTa0o!er, - lThonte d! genre h!*ain, cette scien5
'< 5 NORBERDO BOBBIO
1!e era .reciso, 4!sta*ente, era a.render a cons!lt/5la. E no0a ci6ncia da *oral, 1!e nascia
co* o .ro.:sito de a.licar ao est!do da *oral as *ais refinadas t,cnicas da ra>%o, c!4os
res!ltados fora* t%o s!r.reendentes no est!do da nat!re>a, de0ia ser0ir .ara essa finalidade.
Se h/ !* fio 0er*elho 1!e *ant,* !nidos os 4!snat!ralistas e .er*ite ca.tar !*a certa
!nidade de ins.ira3%o e* a!tores diferentes sob *!itos as.ectos, , .recisa*ente a id,ia de
1!e , .oss0el !*a 20erdadeira2 ci6ncia da *oral, entendendo5se .or ci6ncias 0erdadeiras as
1!e ha0ia* co*e3ado a a.licar co* s!cesso o *,todo *ate*/tico. reio 1!e ho4e ning!,*
est/ *ais dis.osto a conceder - obra de 9r:cio, co* rela3%o - f!nda3%o do 4!snat!ralis*o
*oderno, o .osto de honra 1!e lhe foi atrib!do .or se! disc.!lo P!fendorf, .or obra de
1!e* nasce! e se trans*iti! a lenda de !* 9r:cio .ai do direito nat!ral.
;
Mes*o
.rescindindo das infl!6ncias 1!e
ce (al!de - ci6ncia *oral o! 2science des *oe!rs2, co*o ele a cha*a" 1!i de0oit 6tre Ia grande alfaire
des ho**es. et lTob4et de to!tes le!rs recherches, se tro!0e de to!s te*.s eMtr,*e*ent neglig,e.
Nessas .o!cas linhas, est/ contido o te*a f!nda*ental da escola do direito nat!ral e o .rogra*a 1!e a
caracteri>o! .or dois s,c!los.
(;" +/ e* s!a .ri*eira obra, Ele*entor!* i!ris.r!dentiae !ni0ersalis libri d!o, de '))F, - 1!al ele
confiara a .ri*eira te*er/ria *as i*.osterg/0el tentati0a de eM.or a ci6ncia do direito co*o ci6ncia
de*onstrati0a, P!fendorf 5 de.ois de ter declarado 1!e, at, ent%o, a ci6ncia do direito 2n%o fora
c!lti0ada na *edida eMigida .ela s!a necessidade e .ela s!a dignidade2 5 eM.ressa a s!a .r:.ria di0ida
de reconheci*ento a a.enas dois a!tores, 9r:cio e 8obbes. N!*a obra .!blicada *!itos anos de.ois,
Eris scandica, 1!e ad0ersos libras de i!re nat!rali et genti!* obiecta dil!!nt!r (')<)", escrita .ara
esclarecer os se!s criticos, P!fendorf reafir*a a con0ic3%o de 1!e o direito nat!ral 2so*ente nesse
s,c!lo co*e3o! a ser elaborado de for*a a.ro.riada2, tendo sido, nos s,c!los .assados, .ri*eiro
desconhecido .elos antigos fil)sofos, es.ecial*ente .or Erist)teles, c!4o ca*.o de in0estiga3%o
restringia5se - 0ida e aos cost!*es das cidades gregas, de.ois *esclado, ora aos .receitos religiosos
nas obras dos te)logos, ora -s regras de !* direito hist)rico trans*itido n!*a co*.ila3%o arbitr/ria e
lac!nosa, co*o era o direito ro*ano, - obra dos 4!ristas. Mais !*a 0e>, .or sobre a t!rba dos .edantes
e litigiosos co*entadores dos teMtos sagrados o! de leis de !* .o0o re*oto, ele0a*5se os dois a!tores
aos 1!ais se de0e a .ri*eira tentati0a de fa>er do direito !*a ci6ncia rigorosa& 9r:cio e 8obbes.
?e 9r:cio,bfendorf di> 1!e, antes dele, 2n%o ho!0e ning!,* 1!e disting!isse eMata*ente os direitos
nat!rais dos direitos .ositi0os e tentasse dis.B5Ios n!* siste*a !nit/rio e co*.leto (in .leni
sSste*atis rot!nditate*"2. Essa .assage* se encontra n!* esbo3o de hist:ria do direito nat!ral, an
1!al P!fendorf dedica o .ri*eiro ca.t!lo do escrito S.eci*en contro0ersiar!* circa i!s nat!rae i.si
n!.er *otar!*, 1!e fa> .arte da s!.racitada Eris scandica. O ca.it!lo, intit!lado ?e origine et
.rogress! disci.linae i!ris nat!ralis, foi .or *i* trad!>ido .ela .ri*eira 0e> e* italiano n!* .e1!eno
0ol!*e .ara !so did/tico, Sa*!ele P!fendorf, Princi.i di diritto nat!rale,
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE 5 '(
ele sofre!, e 1!e fora* re.etida*ente .ostas e* e0id6ncia co* co*.ara3Aes dificil*ente
ref!t/0eis, da neo5escol/stica es.anhola 1!e o .recede! i*ediata*ente,
)
o estilo de s!a obra,
es.ecial*ente 1!ando co*.arado a !* 8obbes, !* S.ino>a o! !* IocJe, , ainda o estilo do
4!rista tradicional, 1!e abre ca*inho e se *o0e atra0,s das o.iniAes dos 4!ristas anteriores e
n%o d/ !* .asso se* se a.oiar na a!toridade dos cl/ssicos. Para o .ai do 4!snat!ralis*o
*oderno, o fato de ter sido !* dos 1!atro a!tores .referidos de 9ia*battista Vico 5 o
.ri*eiro grande ad0ers/rio do racionalis*o 4!rdico e ,tico 5 seria !* estranho destino, caso
o atrib!to lhe co!besse de .leno direito. Doda0ia, n%o se .ode negar, ta*b,* 9r:cio .resto!
!*a ho*enage*, e*bora discreta e se* efeitos 0is0eis no desen0ol0i*ento do se! trabalho
de 4!rista, ao *odo de .roceder dos *ate*/ticos, 1!ando 5 nos ProlegB*enos ao De iure belli
ac pacis 5 afir*a s!a inten3%o de co*.ortar5se co*o os *ate*/ticos 1!e, eMa*inando as
fig!ras, fa>e* abstra3%o dos cor.os reais (U )F". Na realidade, se cabe a alg!,* o disc!t0el
tt!lo de 9alile! das ci6ncias *orais (disc!t0el, .or1!e da a.licabilidade do *,todo *oral -s
ci6ncias *ate*/ticas se disc!te ainda ho4e e a disc!ss%o n%o est/ de *odo alg!* esgotada",
esse alg!,* n%o , 9r:cio, *as si* o ad*irador de 9alile!& Dho*as 8obbes.
on0encido de 1!e a desorde* da 0ida social, desde a sedi3%o ao tiranicdio, desde o
s!rgi*ento das fac3Aes at, a g!erra ci0il, de.endia das do!trinas errBneas, de 1!e tinha* sido
a!tores os escritores antigos e *odernos sobre 1!estAes .olticas, be* co*o do es.rito de
seita ali*entado .or *a!s te:logos, e co*.arando a conc:rdia 1!e reina0a no ca*.o
2Piccola Biblioteca de Filosofia e Pedagogia2, D!ri*, Para0ia, '(#C (=VT ed., '()'", ... '5'<. Efir*ei
1!e 8obbes, e n%o 9r:cio, de0e ser considerado o 0erdadeiro5iniciador do 4!snat!ralis*o *oderno,
e* *e! artigo 28obbes e il gi!snat!ralis*o2, in Ri0ista ritica di storia della filosofia, '()=, ... #Q'5
<), agora recolhido no 0ol!*e ?a 8obbes a MarM, N/.oles, Morano, '();, ... ;'5Q#.
()" I. tanto aT contrib!i3%o f!nda*ental de 9. E*brosetti, I .res!..osti teoWogici e s.ec!lati0i della
conce>ione gi!ridica di 9ro>io, Bolonha, Xanichelli, '(;;, 1!anto as obser0a3Aes criticas de E.
?roetto, 2ITalternati0a teologica nella conce>ione gi!ridica di 9ro>io2, in Ri0ista lnterna>ionale di
Filosofia dei ?iritto, '(;), ...
C;'5)C, .osterior*ente re.!blicadas e* E. ?roetto, St!di gro>iani, 2P!bblica>ioni dellTlstit!to di
Scien>e Politiche dellTPni0ersit- di DOMo2, D!ri*, 9ia..ichelli, '()<, ... =#F5=;#.
=F 5 NORBERDO BOBBIO
das disci.linas *ate*/ticas co* o reino da disc:rdia se* tr,g!a e* 1!e se agita0a* as
o.iniAes dos te:logos, dos 4!ristas e dos escritores .olticos, 8obbes afir*a 1!e os .iores
*alefcios de 1!e sofre a h!*anidade seria* eli*inados 2se se conhecesse* co* ig!al
certe>a as regras das a3Aes h!*anas, tal co*o se conhece* a1!elas das grande>as das
fig!ras2.
Q
2O 1!e cha*a*os de leis da nat!re>a 5 .recisa ele, de.ois de as ter en!*erado 5 n%o
s%o *ais do 1!e !*a es.,cie de concl!s%o eMtrada .ela ra>%o sobre o 1!e se de0e fa>er o!
deiMar de fa>er2.
<
E, no Ie0iat%, es.ecifica& concl!sAes o! teore*as.
(
Se , 0erdade 1!e a
geo*etria , 2a @nica ci6ncia co* 1!e at, agora ?e!s resol0e! .resentear o g6nero h!*ano2, a
@nica ci6ncia 2c!4as concl!sAes tornara*5se agora indisc!t0eis2, ao fil:sofo *oral c!*.re
i*it/5laK *as, .recisa*ente de0ido - falta de !* *,todo rigoroso, a ci6ncia *oral foi at,
ent%o a *ais *altratada. P*a reno0a3%o dos est!dos sobre a cond!ta h!*ana s: .ode ter
l!gar atra0,s de !*a reno0a3%o do *,todo.
No ca*.o das ci6ncias *orais, do*inara .or longo te*.o, incontrastada*ente, a o.ini%o de
Erist:teles, seg!ndo a 1!al 5 no conheci*ento do 4!sto e do in4!sto 5 n%o , .oss0el atingir a
*es*a certe>a a 1!e chega o raciocnio *ate*/tico, e 1!e , .reciso nos contentar*os co*
!* conheci*ento .ro0/0el& 2Seria t%o incon0eniente 5 ele afir*ara eMigir de*onstra3Aes de
!* orador 1!anto contentar5se co* a .robabilidade nos raciocnios de !* *ate*/tico2.
'F
Y
conhecido o .eso dessa o.ini%o no est!do do direito. ?!rante s,c!los, a ed!ca3%o do 4!rista se
dera atra0,s do ensina*ento da t:.ica, isto ,, dos l!gares de onde se .ode* eMtrair
arg!*entos .r: o! contra !*a o.ini%o, atra0,s da dial,tica o! arte de 1!erelar e da ret:rica o!
arte de con0encer, o! se4a, atra0,s de disci.linas 1!e resta* na esfera da l:gica do .ro0/0el e
n%o
(Q" Essa .assage* se encontra na E.istola dedicatoria do ?e ci0e, 1!e 4/ cont,* integral*ente o
.rogra*a da .oltica 2geo*etrico *ore de*onstrata2. Ver e* Dh. 8obbes, O.ere .olitiche, ed. de N.
Bobbio, 2lassici .olitici2, cole3%o dirigida .or I. Fir.o, D!ri*, Ptet, '(;(, .. )F.
(<" ?e ci0e, *, CCK trad. it. cit., .. '='.
((" 2(..." concW!sions or theore*s2& cI. ed. M. OaJeshott, OMford, BlacJZell, '(;', .. 'F#K trad. it. de
9. Micheli, Floren3a, Ia N!o0a Italia, '(Q), .. ';#.
('F" Erist:teles, Ytica a NicB*aco, 'F(# b.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE 5 ='
de0e* ser conf!ndidas co* a l:gica .ro.ria*ente dita, 1!e analisa e .rescre0e as regras dos
raciocnios de*onstrati0os. Est!dos recentes eM.lorara* *ais do 1!e se fi>era no .assado a
hist:ria da l:gica 4!rdica e .!sera* e* desta1!e a rela3%o entre h!*anis*o 4!rdico e
dis.!ta sobre o *,todo, ligada - reno0a3%o dos est!dos dial,ticos (de Rodolfo Egricola a
Pietr!s Ra*!s"& o floresci*ento de tratados de dial,tica legal chega n%o cas!al*ente at, o
li*iar da no0a 'ethodus, insta!rada .ela escola do direito nat!ral.
''
Et, o *o*ento e* 1!e o
4!rista , considerado, n%o diferente*ente do te:logo, co*o !* co*entador de teMtos, ele te*
de a.render as 0/rias regras 1!e de0e* ser0ir - co*.reens%o (co'prehensio" e - e0ent!al
co*.le*enta3%o do teMto (e3tensio", be* co*o - sol!3%o das antino*ias entre !*a .assage*
e o!tra, o!, n!*a .ala0ra, as regras da interpretatio. Para a no0a 'ethodus, ao contr/rio, a
tarefa do 4!rista n%o , *ais a interpretatio, e si* a de'onstratio. Se a inter.reta3%o foi o
*,todo tradicional da 4!ris.r!d6ncia, o *,todo da no0a ci6ncia do direito ser/ 5 - i*ita3%o
das ci6ncias *ais e0ol!das 5 a de*onstra3%o. O grande debate entre h!*anistas e
2bartolistas2, entre 'os gallicus e 'os italicus, 1!e .or *ais de !* s,c!lo tinha contra.osto
os ino0adores aos tradicionalistas, era !*a contro0,rsia 1!e di>ia res.eito, se*.re e a.enas, a
di0ersos *odos de entender a interpretatio& o ob4eto sobre o 1!al trabalha0a o 4!rista. Fosse
esse !* seg!idor do *,todo eMeg,tico o! do *,todo hist:rico, era se*.re !* direito escrito,
!* direito .ositi0o 1!e, e*bora eMcelente o! considerado co*o tal, es.e5
(''" Refiro5*e, e* .artic!lar, aos est!dos de ?. Maffe', 9li ini>i dellT!*anesi*o gi!ridico, Mil%o,
9i!ffr,, '(;)K V. Piano Mortari, ?ialettica e gi!ris.r!den>a. St!dio s!i trattati di dialettica legale dei
seco 7VI, Mil%o, 9i!ffr,, '(;;K 2onsidera>ioni s!gli scritti .rogra**atici dei gi!risti dei seco 7VI2,
in St!dia et doc!*enta histori-e et i!ris, '(;;, ... =Q)5CF=K 2Ia siste*atica co*e ideale !*anistico
nellTo.era di Francesco onnano2, in St!di in onore de 9aetano Xingali, Mil%o, 9i!ffr,, '();, 0ol.
''I, ... ;;(5Q'K E. Ma>>acane, Science, logica e ideologia nella gi!ris.rod!>en>a tedesca dei seco
7VI, Mil%o, 9i!ffr,, '(Q'. E, al,* do *ais, . Vasoli, Ia dialletica e Ia retorica dellT!*anesi*o.
2In0entio2 e 2*etodo2 nella c!lt!ra dei 7V e 7VI secolo, Mil%o, Feltrinelli, '()<. 5 Entre os est!dos
estrangeiros, gostaria de recordar o de 9. Hirsh, 9estalten !nd Proble*e a!s 8!*anis*!s !nd
+!ris.r!den>. Ne!e St!dien !nd DeMte, Berli*, de 9r!Ster, '()(, e a eMcelente *onografia sobre !*
dos *aiores 4!ristas e dial,ticos da ,.oca, la!di!s anti!nc!la. Ein Basler +!rist !nd2 8!*anist des
'). +ahrh!nderts, Basil,ia, Verlag 0on 8elbing [ Iichtenhanh, '(QF.
== 5 NORBERDO BOBBIO
cial*ente se liberado dos estragos 1!e nele introd!>ira a co*.ila3%o 4!stiniana, co*o
afir*a0a* os h!*anistas, era nada *ais e nada *enos 1!e !* con4!nto de teMtos a sere*
inter.retados correta*ente.
O .asso dado .ela 4!ris.r!d6ncia c!lta al,* da *era inter.reta3%o e co*.le*enta3%o do teMto
foi a1!ele 1!e a oriento! .ara a id,ia do 2siste*a2& da nascera*, co* fre1R6ncia cada 0e>
*ais r/.ida a co*e3ar da .ri*eira *etade do s,c!lo 7VI, as 0/rias tentati0as de redigire in
arte' o direito, o! se4a, de .ro.or crit,rios .ara a ordena3%o da i*ensa *at,ria das leis
ro*anas, e* 0e> de co*ent/5las seg!ndo a orde* e* 1!e ha0ia* sido trans*itidas. Mas
ta*b,* a siste*/tica !sa0a, .ara s!as .r:.rias constr!3Aes, *ateriais 4/ dados, 1!e era*
se*.re a1!eles fornecidos .elo direito ro*ano, o! se4a, .or !* direito hist:rico& *ostra0a,
1!ando *!ito, a .r:.ria .refer6ncia .elas Instit!i3Aes, isto ,, .or !* teMto *ais siste*/tico, e
n%o .elo ?igesto. Seria interessante, *as n%o , este o local, *ostrar 1!e !* .rocesso id6ntico
ocorrera no ca*.o da teologia, onde a dis.!ta sobre os teMtos e o *odo de inter.ret/5los
cederia .a!latina*ente o terreno - teologia racional, ao racionalis*o testa, - id,ia de !*a
religi%o nat!ral, 1!e est/ .ara a religi%o .ositi0a e .ara a eMegese dos teMtos, atra0,s dos 1!ais
!*a religi%o .ositi0a , an!nciada e trans*itida, do *es*o *odo co*o o direito nat!ral est/
.ara o direito ro*ano e a co*.ila3%o 4!stiniana.
S: se co*.reende a no0idade do direito nat!ral se este for co*.arado co* a sit!a3%o do
est!do do direito antes da 0irada, o! se4a, se n%o for dado !* *ni*o de aten3%o, co*o
di>a*os h/ .o!co, a t!do isso de 1!e ele , a nega3%o. Pro.ondo a red!3%o da ci6ncia do
direito - ci6ncia de*onstrati0a, os 4!snat!ralistas defende*, .ela .ri*eira 0e> co* tal *.eto
na hist:ria da 4!ris.r!d6ncia, a id,ia de 1!e a tarefa do 4!rista n%o , a de inter.retar regras 4/
dadas, 1!e en1!anto tais n%o .ode* deiMar de se ressentir das condi3Aes hist:ricas na 1!al
fora* e*itidas, *as , a1!ela 5 be* *ais nobre 5 de descobrir as regras !ni0ersais da cond!ta,
atra0,s do est!do da nat!re>a do ho*e*, n%o di0ersa*ente do 1!e fa> o cientista da nat!re>a,
1!e final*ente deiMo! de ler Erist:teles e se .Bs a .erscr!tar o c,!. Para o 4!snat!ralista, a
fonte do direito n%o , o Corpus iuris, *as a 2nat!re>a das coisas2. 2E ra>%o
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE =C
5 di> P!fendorf 5, *es*o no estado nat!ral, .oss!i !* crit,rio de a0alia3%o co*!*, seg!ro e
constante, o! se4a, a nat!re>a das coisas, 1!e se a.resenta do *odo *ais f/cil e acess0el na
indica3%o dos .receitos gerais da 0ida e da lei nat!ral2.
'=
E* s!*a& o 1!e os 4!snat!ralistas
eli*ina* do se! hori>onte , a interpretatio& *es*o 1!e os 4!ristas contin!e* a co*entar as
leis, o 4!snat!ralista n%o , !* int,r.rete, *as !* descobridor. +a*ais foi notado co*o
*ereceria s65lo o fato de 1!e o .roble*a da inter.reta3%o e de s!as 0/rias for*as de
argu'enta e de loci, sobre as 1!ais os 4!ristas de todos os te*.os 0ersara* rios de tinta, , !*
.roble*a 1!e desa.arece 1!ase inteira*ente nos tratados de direito nat!ral. o* o a0an3o da
2escola2, as t:.icas e as dial,ticas, todas as regulae docendi e discendi, 1!e di>e* res.eito -
l:gica do .ro0/0el 0%o desa.arecendo. E recente redescoberta da ret:rica, en1!anto t,cnica
do disc!rso .ers!asi0o, contra.osta - l:gica t,cnica do disc!rso de*onstrati0o,
'C
be* co*o o
reconheci*ento de 1!e as o.era3Aes intelect!ais reali>adas .elos 4!ristas e* s!a f!n3%o de
int,r.retes .ertence* - .ri*eira, .ode ser0ir .ara il!strar o car/ter es.ecfico do
4!snat!ralis*o, co* !*a nitide> da 1!al, e* geral, n%o h/ tra3o nas hist:rias da escola.
E*bora co* certa si*.lifica3%o, , lcito afir*ar 1!e o 4!snat!ralis*o foi a .ri*eira (e
ta*b,* a @lti*a" tentat0a de ro*.er o neMo entre o est!do do direito e a ret:rica co*o teoria
da arg!*enta3%o, abrindo tal est!do .ara as regras da de*onstra3%o.
('=" P!fendorf, ?e i!re nat!rae et genti!*, I. lI, ca.o lI, U (K trad. cit., .. Q(. f. ta*b,* I. lI, ca.o
*, U <& 2Se* d@0ida, os .receitos da reta ra>%o s%o .rinci.ios 0erdadeiros, 1!e concorda* co* a
nat!re>a das coisas, obser0ada e eMa*inada atenta*ente2 (trad. cit., .. 'FQ".
('C" Refiro5*e, co*o o leitor 4/ co*.reende!, - obra de h. Perel*an, t%o 0asta 1!e n%o .ode ser
a.resentada eMa!sti0a*ente n!*a nota, e de resto bastante conhecida .ara n%o carecer de *!itas
cita3Aes. Ii*ito5*e a assinalar .ara os 4!ristas a coletNnea de ensaios ?iritto. *orale e filosofia,
N/.oles, 9!ida, '(QC, be* co*o a @lti*a coletNnea, IoTe*.ire rh,tori1!e. Rh,tori1!e et
arg!*entation, Paris, Vrin, '(QQ. Mas n%o se de0e es1!ecer, na *es*a dire3%o, o li0ro de Dh.
ViehZeg, Do.iJ !nd +!ris.r!den>, M!ni1!e, . 8. BecJsche Verlagsb!chhandI!ng, '(;C (trad. it.,
Mil%o, 9i!ffr,, '()=, 1!e, *es*o .artindo de .ress!.ostos di0ersos, chega a res!ltados an/logos".
Razo e histria
O .ri*eiro a ter .lena consci6ncia da i*.ortNncia dessa ino0a3%o, a .onto de b!scar 4!stific/5
la critica*ente e f!nda*ent/5la teorica*ente, foi P!fendorf. Ele co*.reende! .erfeita*ente
ser necess/rio, antes de *ais nada, li*.ar o terreno da .erniciosa a!toridade de Erist:teles, a
1!e* se de0e a o.ini%o, re.etida acritica*ente d!rante s,c!los, de 1!e no est!do das coisas
*orais s: se .ode5alcan3ar !* conheci*ento .ro0/0el. Nat!ral*ente, .ara se conseg!ir na
ci6ncia *oral a *es*a certe>a 1!e se te* nas ci6ncias nat!rais, , .reciso ter id,ias sobre 1!al
, o ob4eto da .ri*eira. E teoria 1!e ele defende a esse res.eito , t%o engenhosa 1!e te0e !*a
infl!6ncia direta sobre IocJe& ao lado dos entes fsicos, sobre c!4a eMist6ncia est%o todos de
acordo, eMiste* ta*b,* os entes *orais, errada*ente negligenciados at, ent%o .ela *aioria
dos a!tores. Os entes *orais s%o *odalidades das a3Aes h!*anas 1!e s%o atrib!das a estas
.elas regras .ostas .or 1!e* det,* a a!toridade legti*a de i*.or leis aos ho*ens. En1!anto
os entes fsicos deri0a* direta*ente da cria3%o, os entes *orais deri0a* de !*a i*.osi3%o e
.ress!.Ae*, en1!anto tais, deter*inadas regras. O 1!e a ci6ncia *oral de0e est!dar , a
confor*idade o! desconfor*idade das a3Aes h!*anas -s regras estabelecidas. \!anto -s
regras, elas .ode* ser conhecidas co* certe>a 1!ando se abandona o terreno .o!co confi/0el
das leis .ositi0as, 1!e *!da* de .as .ara .as, e se considera a nat!re>a do ho*e*, s!as
.aiMAes, se!s careci*entos,
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE =;
as condi3Aes ob4eti0as de s!a eMist6ncia, as finalidades .ara as 1!ais tende. P!fendorf n%o
chega at, a aceita3%o da tese de 8obbes, de.ois acolhida .or Vico, seg!ndo a 1!al a certe>a
das coisas *orais de.ende do fato de sere* cria3%o nossa, tal co*o as figriras geo*,tricasK
*as recha3a ta*b,* a tese o.osta, seg!ndo a 1!al eMiste* coisas boas o! */s e* si *es*as&
bondade e *aldade s%o no3Aes se*.re relati0as -s leis estabelecidas (as leis nat!rais s%o
indireta*ente estabelecidas .or ?e!s" 1!e, en1!anto tais, i*.Ae* o! .robe* o! .er*ite*
fa>er algo.
Mais o! *enos nos *es*os anos e* 1!e P!fendorf escre0ia s!as obras, S.ino>a trabalha0a
na Ethica, no 4ractatus theologico-politicus e no 4ractatus politicus. Basta recordar 1!e,
nesse @lti*o, reto*ando o *oti0o hobbesiano da .oltica racional, ele escre0e& 2Eo dedicar5
*e - .oltica, .ortanto, n%o *e .ro.!s nada de no0o e de i*.ensado, *as a.enas de*onstrar,
co* arg!*entos certos e irref!t/0eis, o! ded!>ir da .r:.ria condi3%o da nat!re>a h!*ana,
a1!eles .rinc.ios 1!e concorda* .erfeita*ente co* a .r/ticaK e, .ara .roceder nessa
in0estiga3%o cientfica co* a *es*a liberdade de es.rito co* 1!e cost!*a*os nos a.licar -
*ate*/tica, fi> !* est!do sobre as a3Aes h!*anas se* rir ne* chorar2.
'
Da*b,* IocJe,
e*bora *!ito diferente de S.ino>a, a .onto de ser considerado co*o a anttese do a!tor da
Ethica, .elo *enos do .onto de 0ista *etafsico e gnosiol:gico, .erseg!i! d!rante toda a
0ida, e*bora se* s!cesso, o ideal de !*a ,tica de*onstrati0aK e isso n%o esca.o! a
BarbeSrac, o 1!al, .ara defender a *es*a tese, a.ela .ara a a!toridade do Ensaio sobre o
intelecto h!*ano, citando alg!*as de s!as ./ginas.
=
Ele n%o te* nenh!*a d@0ida sobre o
fato de 1!e, se a
('" S.ino>a, Dratact!s.olitic!s, ca.o I, U#.
(=" f. o U = do Pr1face du traducteur, 4/ citado, onde BarbeSrac desen0ol0e o te*a da
de*onstrabilidade da ci6ncia *oral *ediante o to.os cl/ssico seg!ndo o 1!al n%o , 0erossi*il 1!e o
riador tenha dotado os ho*ens de fac!ldades s!ficientes .ara descobrir e de*onstrar co* certe>a
!*a 1!antidade de coisas es.ec!lati0as, es.&cial*ente !* grande n@*ero de 0erdades *ate*/ticas, e
n%o nos tenha feito ca.a>es de conhecer e de estabelecer co* a *es*a e0id6ncia as */Mi*as da
*oral. O arg!*ento .rinci.al 1!e ele ad!> e* fa0or da de*onstrabilidade da ci6ncia *oral , o
arg!*ento .!fendorfiano, reto*ado .or IocJe& n%o se trata, na ci6ncia *oral, de conhecer a ess6ncia
das coisas, *as de eMa*inar e co*.arar as rela3Aes entre as a3Aes h!*anas e as regras estabelecidas.
E esse .onto, refere5se grande .arte do U '< do
=) 5 NORBERDO BOBBIO
id,ia de !* ser s!.re*o e a id,ia do ho*e* co*o ser racional fosse* de0ida*ente
consideradas, a *oral .oderia ser colo. cada entre 2as ci6ncias s!scet0eis de de*onstra3%o2,
o! se4a, 1!e, 2de .ro.osi3Aes e0identes .or si *es*as, *ediante conse1R6ncias necess/rias,
n%o *enos incontest/0eis 1!e as da.
*ate*/tica, .oder5se5ia* eMtrair as *edidas do 4!sto e do in4!sto, se alg!,* 1!isesse se
dedicar a essa ci6ncia co* a *es*a indiferen3a e aten3%o 1!e .Ae na o!tra2.
C
Para dar !*
eMe*.lo (n%o *!ito con0incente, na 0erdade", acrescenta i*ediata*ente de.ois 1!e !*a
.ro.osi3%o co*o 2onde n%o h/ .ro.riedade, n%o h/ in4!sti3a2 , 2t%o certa 1!anto 1!al1!er
de*onstra3%o encontrada e* E!clides2. E* o!tro local, chega *es*o a afir*ar 1!e o ho*e*
, *ais a.to ao conheci*ento *oral 1!e ao conheci*ento dos cor.os fsicos, e an!ncia
0itoriosa*ente& 2a *oral , a ci6ncia a.ro.riada e a grande tarefa da h!*anidade e* geral, a
1!al te* enor*e interesse na .es1!isa de se! su''u' bonu' e , ta*b,* a.ta a tal
.es1!isa2.
#
Precisa*ente e* 0irt!de da s!a a!toridade de grande l:gico e de grande 4!rista, o
1!e Ieibni> escre0e! sobre o *,todo da 4!ris.r!d6ncia d/ a .lena *edida do significado e da
no0idade da conce.3%o *ate*ati>ante na ci6ncia do direito& 2E teoria do direito incl!i5se
entre a1!elas 5 escre0e ele 1!e n%o de.ende* de eM.eri*entos, *as de defini3Aes2K e, logo
a.:s, co*o confir*a3%o, ad!> ser .oss0el co*.reender 1!e algo , 4!sto *es*o 1!ando n%o
ha4a ning!,* 1!e .ossa fa>65lo 0igorar, n%o di0ersa*ente do 1!e ocorre e* *ate*/5
ca.o III do Ii0ro IV, os UU ') e 'Q do ca.o 7I do Ii0ro lIi, os UU <,( e 'F do ca.o IV do Ii0ro IV do
Ensaio locJeano, o! se4a, as .assagens *ais conhecidas onde IocJe eM.ressa s!a .r:.ria con0ic3%o e
en!ncia se!s .r:.rios arg!*entos e* fa0or da tese de 1!e a ci6ncia *oral , 2s!scet0el de
de*onstra3%o2 (1!e , a *es*a eM.ress%o !sada .or BarbeSrac". ?e.ois, ele co*enta& 2f& assi* 1!e
raciocina esse grande fil:sofo. Ed!>i*os 1!e as de*onstra3Aes das 0erdades es.ec!lati0as s%o be*
*ais co*.leMas e de.ende* de !* n@*ero de .rinci.ios *aior do 1!e as de*onstra3Aes das regras da
*oral. Para con0encer5se disso, basta co*.arar os Ele*entos de geo*etria co* !* .e1!eno siste*a
*et:dico dos de0eres 1!e a lei nat!ral .rescre0e aos ho*ens (a refer6ncia , ao ?e officio ho*inis et
ci0is de P!fendorf"K ao *es*o te*.o 1!e se co*.ro0ar/ a 0erdade do 1!e digo, reconhecer5se5/
ta*b,*, e* *inha o.ini%o, 1!e , inco*.ara0el*ente *ais f/cil co*.reender os .rinci.ios e os
raciocnios desse li0ro do 1!e os teore*as, .roble*as e de*onstra3Aes da1!ele2.
(C" IocJe, En EssaS concerning 8!*an Pnderstanding, I. IV, ca.o ''', U '<.
(#" Ibid., I. IV, ca.o 7II, U ''.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE =Q
tica, onde 2as rela3Aes arit*,ticas s%o 0erdadeiras, *es*o 1!e n%o ha4a 1!e* n!*ere ne*
eMista* coisas a n!*erar2.
;
EM.licando e* o!tro local 1!ais s%o as caractersticas das
]ci6ncias necess/rias e de*onstrati0as, 1!e n%o de.ende* dos fatos, *as !nica*ente da
ra>%o^, incl!i entre essas, al,* da l:gica, da *ate*/tica, da geo*etria e da ci6ncia do
*o0i*ento, ta*b,* 2a ci6ncia do direito2.
)
Iniciando s!a obra de ius naturale, 'ethodo
scientifica pertractatu', Lolff n%o hesita e* afir*ar 1!e t!do o 1!e for*a ob4eto da *es*a
2de0e ser de*onstrado2, 4/ 1!e G se , 0erdade 1!e a ci6ncia consiste no habitus de'onstrandi,
o direito nat!ral o! se 0ale do 'ethodus de*onstrati0a o! n%o , ci6ncia.
Q
N%o h/ *elhor
co*.ro0a3%o desse ideal co*!* a todos os 4!snat!ralistas, o de !*a ci6ncia de*onstrati0a
do direito, 1!e a rec!sa !nNni*e do arg!*ento do 2consenso2, o! se4a, da tese 5 *ais !*a 0e>
aristot,lica 5 de 1!e as leis nat!rais s%o as leis co*!ns a todos os .o0os o!, *ais
li*itada*ente, a todos os .o0os ci0ili>ados, e 1!e, .ortanto, s%o infer0eis n%o de
considera3Aes gerais sobre a nat!re>a h!*ana, n%o da 2nat!re>a das coisas2, *as,
ind!ti0a*ente, atra0,s de !* est!do co*.arado das di0ersas legisla3Aes. Erist:teles dissera&
]+!sto nat!ral , o 1!e te* .or toda .arte a *es*a efic/cia^K
<
e cero sentenciara& ]E*
1!al1!er coisa, o consenso de todos os .o0os de0e ser considerado lei de nat!re>a. O
consenso de todos , a 0o> da nat!re>a^.( Mas 4/ 9r:cio afir*ara ha0er
(;" Ieibni>, Ele*enta i!ris nat!ralis, 1!e cito da edi3%o de V. Mathie! dos Scritti .olitici de Ieibni>,
D!ri*, Ptet, '(;', .. <).
()" Ieibni>, M,ditations s!r Ia notion co**!ne de 4!stice, ed. cit., .. ='(.
(Q" Lolff, +!s nat!ralis *ethodo scientifica .ertractat!*, ed. cit., ProlegB*ena, U =.
(<" Erist:teles, Ytica a NicB*aco, ''C# b. Drata5se da c,lebre .assage* na 1!al Erist:teles disting!e o
4!sto nat!ral do 4!sto legal. Efir*ando 1!e .or 4!sto aat!ral se entende o 1!e te* e* toda .arte a
*es*a eficNcia, .ode deiMar entender 1!e , .oss0el concl!ir 1!e Tse .ode* inferir as .rescri3Aes
obser0ando o 1!6 , .raticado entre os di0ersos .o0os, .recisa*ente 2e* toda .arte2.
((" cero, D!sc!lanae, I, 'C5#. Essa , a .rinci.al .assage* in0ocada .elos defensores do f!nda*ento
consens!al da lei nat!ral. O consenso de todos os .o0os, en1!anto 0o> da nat!re>a, , a .ro0a 5 a @nica
.ro0a 5 de 1!e eMiste* leis nat!rais.
Danto , 0erdade 1!e o arg!*ento .rinci.al dos c,ticos , *ostrar 1!e n%o hN nelIh!*a lei 1!e se4a
acolhida .or todos os .o0os, o! se4a, 1!e tenha 2e* toda .arte2 a *es*a eficNcia. Na .assage* 4N
citada, Montaigne co*enta a do!trina dos 1!e afir*a* a eMist6ncia de leis nat!rais a .artir da
2!ni0ersalidade do consenso2 co* as T SlgllOntes .ala0ras& 2N%o hN nada e* 1!e o *!ndo se4a t%o
di0erso co*o no 1!e se
=< 5 NORBERDO BOBBIO
dois *odos .ara .ro0ar 1!e !*a instit!i3%o , direito nat!ral, !* a .riori, 1!e se f!nda na
considera3%o da nat!re>a das coisas, e o!tro a posteriori, 1!e se f!nda no est!do dos
cost!*es e das leis dos 0/rios .o0osK *es*o n%o tendo to*ado .osi3%o e* fa0or de !* o! de
o!tro, ele .recisara 1!e o .ri*eiro era *ais rigoroso, en1!anto o seg!ndo esta0a *ais ao
alcance de todos, .or,* le0a0a a concl!sAes a.enas .ro0/0eis.
'F

\!e* desato! o n:, *ais !*a 0e>, foi 8obbes, 1!e nego! todo 0alor ao arg!*ento a
posteriori, afir*ando, co* rela3%o ao consenso dos .o0os *ais ci0ili>ados, n%o ser claro a
1!e* caberia estabelecer 1!ais seria* os .o0os ci0ili>ados e 1!ais n%oK e, co* rela3%o ao
consenso de todo o g6nero h!*ano, arg!*ento! entre o!tras coisas 1!e, assi* co*o 1!e*
0iola !*a lei geral*ente o fa> co* o .r:.rio consenso, do consenso de todos os ho*ens
.ode5se inferir t!do e o contr/rio de t!do.
''
E* De iure naturae et gentiu', P!fendorf 5
*ostrando, ta*b,* sobre esse .onto t%o i*.ortante de ser 8obbes e n%o 9r:cio o 0erdadeiro
ins.irador da no0a 'ethodus acolhera o .onto de 0ista hobbesiano, co*entando as teses de
Erist:teles e de cero co* o seg!inte 4!>o& 2Mas esse *odo de f!ndar o direito nat!ral,
al,* de ser a posteriori e nada deiMar entender sobre a ra>%o .ela 1!al o direito nat!ral dis.Bs
desse *odo e n%o da1!ele o!tro, , ta*b,* inseg!ro (lubricus" e re.leto de infinitas
dific!ldades2.
'=
?e.ois de ter
refere aos cost!*es e -s leis. P*a coisa a1!i , abo*in/0el e alh!res , honrada, ,o*o a habilidade de
ro!bar e* Es.arta. Os casa*entos entre .arentes s%o .roibidos entre n:s sob .ena de *orte, e alh!res
s%o honrados. (o.." O infanticdio, o .arricdio, a co*!nidade das *!lheres, o tr/fico de ob4etos
ro!bados, a licen3a diante de 1!al1!er 0ol!.t!osidade, e* s!*a, n%o h/ nada de t%o eMcessi0o 1!e
n%o se4a ad*itido nos !sos de alg!* .o0o2 (edo cito, 0ol. I, .. QQ'".
('F" 9r:cio, ?e i!re belli ac .acis, Io I, ca.o I, U '=. 8/ nesse teMto !*a distin3%o entre o consenso
de todos os .o0os e consenso dos .o0os *ais fi0ili>ados. E distin3%o , acolhida .or 8obbes, 1!e
critica a legiti*idade de a*bos co*o f!nda*ento do direito nat!ral. o*o a!tores da .ri*eira tese,
9r:cio cita 8er/clito, Erist:teles, cero, S6neca e \!intilianoK co*o defensores da seg!nda, Porfrio,
EndrBnico de Rodes, Pl!tarco e ainda Erist:teles.
(''" 8obbes, ?e ci0e, lI, I, ed. cito, ... (#5Q. Da*b,* e* s!a .ri*eira obra T.oltica, El,*ents of IaZ
Nat!ral and Politic, Parte I, ca.o 7V, U '.
('=" P!fendorf, ?ie i!re nat!rae et genti!*, I. lI, ca.o ''', U Q (na antologia de P!fendorf .or *i*
trad!>ida e 4/ citada, o teMto se encontra nas ..o (<5(". Essa .assage* de P!fendorf , in0ocada .or
BarbeSrac e* se! co*ent/rio ao trecho de
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE 5 =(
eM.osto a orige* contrat!alista do Estado, enfrenta a ob4e3%o dos 1!e se .erg!nta* co*o ,
.oss0el 1!e os Estados tenha* tido tal orige*, res.ondendo do seg!inte *odo& 2Nada
i*.ede 1!e se .ossa indagar sobre a orige* de !*a instit!i3%o raciocinando sobre ela
(ratiocinando", 1!ando dessa instit!i3%o n%o *ais resto! nenh!* doc!*ento hist:rico2.
'C
_ critica dos arg!*entos retirados do consenso, IocJe dedico! !* dos ensaios 4!0enis sobre
a lei nat!ral, 1!e at, h/ .o!co resto! in,dito, o 1!into, intit!lado significati0a*ente 5 lei de
natureza n6o pode ser conhecida co' base no consenso universal dos ho'ens&
'#
nele` IocJe
disting!e o conieIlSO dos cost!*es do consenso das o.iniAes, e afir*a 1!e, en1!anto o
.ri*eiro n%o .ro0a nada, 4/ 1!e n%o eMiste a3%o *al0ada co* a 1!al os ho*ens n%o tenha*
consentido, o seg!ndo .ode ser0ir a.enas .ara re0elar a lei nat!ral, *as n%o .ara de*onstr/5
la, .or1!e, e*bora .odendo fa>er crer *ais &`rte*ente 1!e a1!ela , !*a lei de nat!re>a, n%o
conseg!e &&tOS dar da *es*a !* conheci*ento *ais seg!ro& *ais !*a `. a de*onstra3%o s:
.ode ser obtida .or *eio da ded!3%o a .artir dos .rinc.ios, n%o da an/lise das cren3as
alheias. 2O `e eMiste, de fato, de t%o celerado, de t%o atro> e contr/rio a
9rocio citado e* nota anterior, afir*ando a .ro.:sito do *,todo a .osteriori& 2Essa aira de
.ro0ar o direito nat!ral n%o , de grande !tilidade, .or1!e a.enas as */&*as *ais gerais do
direito nat!ral fora* acolhidas .ela *aior .arte das na3Aes.
`0e ta*b,* */Mi*as *!ito e0identes, c!4o contr/rio foi considerado .or *!ito >*.o co*o
coisa indiferente *es*o nos .ases *ais ci0ili>ados. Y o 1!e .arece ter `do co* o horri0el
cost!*e de eM.or os rec,*5nascidos2 (cito seg!ndo a edi3%o X*cesa da obra grociana, Ie
droit de Ia g!erre et de Ia .aiM, na trad!3%o de +ean `Srac, da 1!al eMiste* *!itas edi3AesK a
1!e tenho e* *e! .oder , a de Basi.b. editada .or E*an!el Do!*eisen, 'Q)<, e a .assage*
citada se encontra no 'TF'.
&. ... ;C5#". BarbeSrac co*.ara a e0i`6ncia co* a eM.eri6ncia, e *ostra co*o ne* e*.re o
1!e , e0idente , ta*b,* confir*ado .ela eM.eri6ncia. Esse contraste eIttre T&2 1!e , e0idente
(- ra>%o" e o 1!e , de fato .raticado .elos di0ersos .o0os de0e ind!>ir . iI:sofo *oral a n%o
confiar na .ro0a 1!e .ode ser ded!>ida do consenso de todos os Kc2TOS, ainda 1!e se trate dos
*ais ci0ili>ados.
('C" P!fendorf, ?e i!re nat!rae ,i genti!*, I. VII, ca.o lI, U <, trad. cit., TK ')<. Essa
afir*a3%o , feita .or P!fendorf a .ro.:sito da teoria dos dois contratos ` se .Ae* co*o
f!nda*ento ao Estado (sobre os 1!ais 0oltare*os adiante", e de0e ErTrir .ara de*onstrar 1!e
f!ndar o Estado e* !*a o! *ais con0en3Aes , !*a eMi.ia racional antes de ser !*a
concl!s%o retirada da hist:ria.
('#" IocJe, 2En leM nat!rae cognosci .otest eM ho*in!* consens!d2, in Es... on the IaZ of
Nat!re, ed. .or L. 0on IeSden, OMford, larendon Press, '(;#, 2TP ')F5<(.
555
CF
NORBERDO BOBBIO
todo direito e 4!sti3a 1!e n%o tenha conseg!ido alg!*a 0e> obter.o consenso, o! *elhor, a
con4!ra de !*a *!ltid%o enlo!1!ecidad2.'; O citado ensaio de IocJe, 1!e co*e3a co* essas
.ala0ras, , dedicado e* grande .arte a !*a escandali>ada den@ncia de todas as tor.e>as de
todos os atos celerados, de todas as lo!c!ras 1!e enche* as narra3Aes dos historiadores.
2\!ase n%o eMiste 0cio, ne* 0iola3%o da lei de nat!re>a, n%o eMiste aberra3%o *oral 1!e, .ara
1!e* conhece a hist:ria !ni0ersal e .ara 1!e* obser0a as a3Aes h!*anas, n%o de*onstre
facil*ente ter sido, e* alg!*a .arte do *!ndo, n%o s: ad*itida .ri0ada*ente, *as ta*b,*
a.ro0ada .ela a!toridade .@blica e .elo cost!*e2. ') O fato de 1!e se este4a diante de !*
retrato *aneirista, .recisa*ente da literat!ra ins.irada no .irronis*o *oral, n%o an!la 1!e
!* desabafo desse g6nero n%o deiMe d@0idas sobre a atit!de do racionalis*o ,tico diante da
hist:ria considerada co*o !*a conf!s%o da 1!al , in@til b!scar !*a eM.lica3%o.
Nada .ode fa>er co*.reender *elhor a i*.ortNncia da rec!sa do arg!*ento do consenso, a
1!al , co*!* a todos os 4!snat!ralistas, do 1!e a obra do .ri*eiro grande antagonista do
4!snat!ralis*o, 1!e se baseia .rinci.al*ente na redescoberta e no confiante e*.rego desse
arg!*ento. E Scien>a N!o0a Pri*a ('(Q;" co*e3/, n%o cas!al*ente& co* as seg!intes
.ala0ras& 2O direito nat!ral das na3Aes nasce! certa*ente . co* os cost!*es co*!ns das
*es*as2 .'Q E, ainda *ais eM.licita*ente, na Scien>a N!o0a Seconda, Vico en!ncia o
.rinci.io de 2o 1!e , sentido co*o 4!sto .or todos o! .ela *aior .arte dos ho*ens de0e ser a
regra da 0ida e* sociedade2, ao 1!e se seg!e o conselho, dado a 1!e* 21!iser esca.ar2 d,sses
li*ites 1!e Tde0e* ser os confins da h!*ana ra>%o2, de 1!e 2ele se c!ide .ara n%o esca.ar de
toda a h!*anidade2 . '<
(';" Ibid., .. ')'. (')" Ibid., .. ')).
('Q" 9. B. Vico, Ia scien>a n!o0a .ri*a, ed. .or F. Nicolini, B/ri, Iater>a, '(C', .. (.
('<" 9. B. Vico, Ia scien>a n!o0a (seg!ndo a edi3%o de 'Q##", ed. .or F.
Nicolini, B/ri, Iater>a, '(=<, 0oI. I, .. 'C', .ar. C)F. ?esse di0erso *odo de f!ndar o direito
nat!ral, seg!e5se ta*b,* !* diferente *odo de entender as d!as caractersticas da
i*!tabilidade e da !ni0ersalidade. Para Vico, o direito nat!ral n%o , !* direito estatica*ente
eterno, *as , !* direito 1!e 2corre no te*.o2, o 1!e significa
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE C'
o neMo 1!e !ne os a!tores habit!al*ente incl!dos na &s..`+a do direito nat!ral .ode ser
deter*inado, co*o disse&*cs. n%o a.enas co* base no 1!e eles concordante*ente ne.n,*,
*as ta*b,* co* base no 1!e neles e e* s!as teorias n &g!al*ente negado concorde*ente.
Se* d@0ida, .ara fa` desses a!tores !* gr!.o !nit/rio, contrib!ra* ta*b,* .> se!s
ad0ers/rios, entre os 1!ais Vico .ode ser considerado &&c*o o .ri*eiro. Se o 4!snat!ralis*o
acreditara .oder desco&rir leis !ni0ersais da cond!ta .ara al,* da hist:ria, re*on5&a&ado5se -
nat!re>a do ho*e* abstrada das condi3Aes 1!e .&Xrennina* as leis *!t/0eis de .o0o .ara
.o0o, de ,.oca .ara 6.oca, e, ao fa>er isso, co*batera !*a *e*or/0el batalha .&o!tra o
.rinc.io de a!toridade, do*inante no est!do do di`, o historicis*o 5 e* s!as 0/rias for*as 5
re.Bs e* `%o de honra, contra a crtica racionalista, a a!toridade ` hist:ria, condenando e*
bloco, indiscri*inada*ente, to4os os 1!e, *es*o .ertencendo a orienta3Aes *etafsicas di.&&
TIT2SCS, *es*o chegando a concl!sAes .olticas o.ostas, *as .goa'*ente fascinados .elo
s!cesso das ci6ncias fsicas e atra&..os .ela id,ia de encontrar !*a orde* racional no *!ndo
h!IPIlO, tal co*o os grandes cientistas, de ?escartes a NeZton, .&&eTia* encontrado !*a
orde* racional no cos*o, tinha* se `nhado no sentido de constr!ir !* siste*a !ni0ersal do
`eito, o! se4a, !* siste*a 0/lido .ara 1!al1!er te*.o e .ara S&Ma.l1!er l!gar. .
E* Es origens do historicis*o, MeinecJe escre0e& 2Doda
.e s!a eternidade consiste e* se! eterno .rocesso de re.rod!3%o e de reali>a3%o na .&&saTria,
.or toda .arte onde se acenda !*a centelha de h!*anidade. ?e resto, , 5..ersal n%o no sentido
de 1!e se4a ig!al 2e* toda .arte2, co*o dissera Erist:teles, a no sentido de 1!e , ig!al o se!
.rocesso de reali>a3%o atra0,s do estado das fIE@Iias, das re.@blicas her:icas, d` re.@blicas
.o.!lares, dos .rinci.ados, e e* a reto*o ao .rinc.io de.ois da decad6ncia da @lti*a fase.
Portanto, seg!ndo ...5F. errara* os tr6s grandes4!snat!ralistas (9r:cio, Selden e P!fendorf",
2os 1!ais &?do; os tr6s 1!ere* 1!e, .or ci*a de se!s siste*as do direito nat!ral de fil:sofos,
lV&<ba transcorrido desde o .rinc.io do *!ndo o direito nat!ral das gentes co* consa
!nifor*idade de cost!*es2 (I! scien>a n!o0a .ri*a, cit., .. '')". E* s!*a, KIIIE 1!e*,
co*o Vico, considera o direito nat!ral co*o algo *!t/0el seg!ndo as 1&a&as e os .o0os, a
0ariedade .dos cost!*es 5 1!e , o arg!*ento cl/ssico, .or !* &.i?. dos .irronistas contra os
racionalistas, e, .or o!tro, dos racionalistas contra os `alistas 5 n%o .ro0a nada& n%o , !*
arg!*ento .ara dar ra>%o aos .irronis5. ne* !*a boa ra>%o .ar/ ref!tar o arg!*ento do
consenso.
C=
NORBERDO BOBBIO
a tarefa do historicis*o consisti! e* enfra1!ecer e tornar *:0elo rgido .ensa*ento
4!snat!ralista, co* s!a f, na in0ariabilidade dos s!.re*os ideais h!*anos e na ig!aldade
absol!ta e eterna da nat!re>a h!*ana. '( \!ando MeinecJe fala do 4!snat!ralis*o, n%o se
refere a.enas ao *oderno, *as ta*b,*, .elo *enos abstrata*ente, ao 4!snat!ralis*o .erene,
1!e .or dois *il6nios constit!i! .ara o ho*e* ocidental 2a estrela .olar e* *eio a todas as
te*.estades da hist:ria2K =F *as, de fato, os 4!snat!ralistas co* os 1!ais , obrigado a acertar
contas s%o os4!snat!ralistas dos s,c!los 7VII e 7VIII.
E Ro!ssea! 5 considerado seg!ndo !* 4!>o trans*itido atra0,s da filosofia .oltica da
Resta!ra3%o, 1!e te* e* Ro!ssea! o se! grande ini*igo, co*o o eMtre*o floresci*ento do
racionalis*o ,tico e do abstratis*o .oltico 5, refere5se roce, 1!ando condena as
2constr!3Aes geo*,tricas e *ecNnicas2 de toda a escola do direito nat!ral, criadas 1!ando 2se
desen0ol0ia e crescia a ci6ncia *ate*/tica da nat!re>a, e o h/bito *ental, 1!e nela se
for*a0a, era transferido .ara toda .arte, .ara a filosofia, a hist:ria, a .oltica2 .=' ont!do, ,
0erdade 1!e o historicis*o, e* todas as s!as for*as, n%o se li*ito! a fa>er !*a crtica
*etodol:gica do 54!snat!ralis*o, .or1!e 5 *!ito fre1Rente*ente 5 a crtica *etodol:gica n%o
foi *ais do 1!e .reteMto .ara !*a crtica .oltica. ?esse *odo, a crtica .oltica te0e .elo
*enos d!as faces o.ostas (e *!itas o!tras inter*edi/rias"& a conser0adora, 1!e 0i! no
abstratis*o do direito de ra>%o o .rinc.io da s!b0ers%o da orde* constit!daK e a
re0ol!cion/ria, 1!e 0i! no *es*o abstratls*o a il!s%o, *as a.enas a il!s%o, sen%o *es*o o
enganoso .reteMto de !*a no0a orde* f!ndada na
('(" F. MeinecJe, Ie origini delWo storicis*o, trad. it., Floren3a, Sansoni, '(;#, .. #.
(=F" Ibid., .. 7l.
(='" Esse 4!>o .ode ser lido nos Ele*enti di .olitica ('(=;", 1!e cito de B.
roce, Etica e .olitica, B/ri, Iater>a, C` ed., '(#;, .. =;Q. E .assage* citada contin!a,
s!r.reendente*ente, do seg!inte *odo& 2f caracterstico 1!e a no0a ci6ncia 1!e ent%o s!rgi!,
conce*ente - ati0idade h!*ana, fosse .recisa*ente a ci6ncia *ate*ati>ante da !tilidade, a
Erit*,tica .oltica (co*o inicial*ente foi .cha*ada" o! Econo*ia, co*o a cha*a*os n:s. O
li0ro de Ro!ssea! , !*a for*a eMtre*a, o! !*a das for*as eMtre*as, e certa*ente a *ais
fa*osa, da escola 4!snat!ralista2 (.. =;Q". Sobre essas teses de roce, d. o co*ent/rio de 9.
otroneo, roce e W,ill!*inis*o, N/.oles, 9iannini, '(QF, ... 'Q<5<C.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE CC
Iiberdade e na ig!aldade, en1!anto a liberdade e a ig!aldade efeti0a*ente rei0indicadas era*
li*itadas e .arciais, n%o !* be* de todos, *as !* be* da classe hege*Bnica. E crtica
*etodol:gica, ao contr/rio, te0e se*.re !*a @nica face& o 4!snat!ralis*o, desse .onto de
0ista, , ac!sado de ter 1!erido est!dar o *!ndo da hist:ria co* os *es*os instr!*entos
conceit!ais co* os 1!ais os fsicos est!dara* o *!ndo da nat!re>a, e, ao fa>er isso,
ter*inara* 5 o 1!e n%o de0e .arecer !* trocadilho 5 .or 2desnat!r/5lo2.
O modelo hobbesiano
E crtica anti4!snat!ralista do historicis*o atingia sobret!do a teoria .oltica 1!e a do!trina
do direito nat!ral criara e di0!lgara. o*o 4/ disse*os, no N*bito da escola do direito nat!ral
fora* co*.reendidos alg!ns dos *aiores escritores .olticos dos s,c!los 7VII e 7VIII, de
8obbes a Ro!ssea!. E hist:ria da filosofia .oltica da1!eles dois s,c!los coincide e* grande
.arte co* .a hist:ria do 4!snat!ralis*o&
ning!,* .ode escre0er a hist:ria das id,ias .olticas da ,.oca 1!e intercorre entre o
Renasci*ento e o Ro*antis*o se* le0ar e* conta, al,* dos escritos .olticos estrita*ente
entendidos, ta*b,* os grandes tratados de direito nat!ral, de P!fendorf a B!rla*a1!i. o*
rela3%o - tradi3%o 4!rdica anterior, a tratadstica do direito nat!ral re.resenta !*a ino0a3%o
.ara a 1!al , .reciso cha*ar *ais !*a 0e> a aten3%o` na siste*ati>a3%o geral do direito, ela
co*.reende, ao l-do do direito .ri0ado, .ara o 1!al era* orientadas de *odo eMcl!si0o as
tentati0as de redigere i!s in arfe* dos 4!ristas do Renasci*ento (c!4a *at,ria era o.?igesto",
ta*b,* o direito .@blico. Es grandes dis.!tas *etodol:gicas, 1!e tinha* di0idido entre si os
tradicionalistas e os h!*anistas, *anifestara*5se .redo*inante*ente no terreno do direito
.ri0ado. E id,ia de 1!e o direito ro*ano fosse ratio scri.ta, e, en1!anto tal, desfr!tasse do
.ri0il,gio de !*a 0alidade 1!e se .er.et!a e se reno0a no te*.o, era !*a do!trina 1!e se
referia ao i!s.
.ri0at!*, n%o ao i!` .!blic!*. N%o 1!e o direito ro*ano n%o
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE C;
constit!sse !* f!nda*ento confi/0el .ara a sol!3%o de alg!ns .roble*as ca.itais ta*b,* do
direito .@blico& basta .ensar na i*.ortNncia 1!e, desde a ,.oca dos glosadores, te0e a leM de
i*.erio (sobre a 1!al falare*os adiante", co* a finalidade de estabelecer o f!nda*ento e os
li*ites da soberani-, .ara dar cor.o a !*a teoria da legiti*idade. Mas direito .ri0ado e
direi* .@blico .er*anecia* habit!al*ente se.arados.
En1!anto o direito .ri0ado se fora desen0ol0endo se* a.arente sol!3%o de contin!idade
atra0,s da inter.retatio dos 4!ristas 5 cha*ados a resol0er contro0,rsias 1!e, *es*o nascendo
de !*a sociedade di0ersa da sociedade ro*ana, contin!a0a* a en0ol0er de 1!al1!er *odo
instit!tos t.icos de direito .ri0ado, co*o .ro.riedade, contratos, testa*entos 5, o direito
.@blico *oderno nascera de conflitos de .oder desconhecidos na sociedade antiga& antes de
*ais nada, o conflito entre .oder es.irit!al e .oder fe*.oral, 1!e constit!i! .or alg!ns
s,c!los o .rinci.al arg!*ento da tratadstica .oltica, e, .or conseg!inte, o conflito entre
regna e i*.eri!*, o! a1!ele entre regna e ci0itates.
Ind!bita0el*ente, o direito .@blico 5 o!, .ara di>er *elhor, a1!ele e*bri%o de direito .@blico
1!e se fora elaborando d!rante a Idade M,dia 5 a.ro0eitara5se grande*ente das .rinci.ais
categorias do direito .ri0ado& basta .ensar na e1!i.ara3%o entre i*.eri!* e do*ini!*, 1!e
.er*itia analisar o .oder soberano atra0,s das refinadas categorias e*.regadas .ara a
deco*.osi3%o e reconstr!3%o dos direitos do .ro.riet/rio e dos direitos reais e* geralK e,
sobret!do, - teoria do .act!* o! dos di0ersos.acta, 1!e de0ia* ser0ir .ara eM.licar as
rela3Aes entre soberano e s@ditos, e .er*itira tratar 4!ridica*ente, o! se4a, co*o !*a 1!est%o
a ser resol0ida recorrendo5se - l:gica do disc!rso 4!rdico, o .roble*a f!nda*ental da
obriga3%o, o! *elhor, dos li*ites da obriga3%o, da obedi6ncia -s leis .or .arte dos s@ditos (o
.roble*a, co*o de.ois ser/ cha*ado, da obriga3%o .oltica"& Mas, a !*a siste*/tica geral do
direito, 1!e co*.reendesse ao *es*o te*.o e co* ig!al dignidade tanto o direito .ri0ado
1!anto o direito .@blico, 4a*ais se chegara antes da tratadstica do direito nat!ral. Se se de0e
reconhecer - escola do direito nat!ral o *,rito de ter feito a *aior tentati0a 4a*ais reali>ada
at, ent%o de dar !*a siste*ati>a3%o geral - *at,ria 4!rdica, de racionali>ar o
C)
NORBERDO BOBBIO
direito, esse *,rito lhe de0e ser reconhecido *ais ainda no N*bito do direito .@blico 1!e no
do direito .ri0ado.
o*.are*os a .ri*eira grande obra .olitica, 1!e assinala o inicio do 4!snat!ralis*o .olitico
e do trata*ento racional do .roble*a do Estado, o ?e ci0e de 8obbes, ' co* a *aior obra
.olitica e de direito .@blico 1!e a .recede& o ?e Ia r, .!bli1!e (';Q)" de +ean Bodin& (E
co*.ara3%o , licita .or1!e, n!*a conce.3%o essencial*ente legalista do Estado, co*o a 1!e
aco*.anha o nasci*ento do Estado *oderno e co*.reende toda a escola do direito nat!ral,
n%o , .ossi0el disting!ir nitida*ente entre a filosofia .olitica e o direito .@blico.g E
diferen3a 1!anto ao *odo de tratar os .roble*as nas dPas obras 5 *ais !*a 0e>, a diferen3a
e* rela3%o ao *,todo 5 , enor*e. Y a diferen3a 1!e intercorre entre o *,tAdo .tradicional do
4!rista, 1!e eMtrai s!as .r:.rias sol!3Aes da an/lise dos .recedentes a!tori>ados e das
s!gestAes oferecidas .elo est!do da hist:ria, e o *,todo 2geo*,trico2, o 1!al, .rescindindo
de t!do o 1!e .ode* ter dito os a!tores .recedentes e n%o le0ando e* considera3%o o
ensina*ento da hist:ria, b!sca o ca*inho de !*a reconstr!3%o *era*ente racional da orige*
e do f!nda*ento do Estado. Os tratados de filosofia .olitica anteriores a 8obbes se a.oia0a*
*onotona*ente sobre dois .ilares, a .onto de a.arecere* fre1Rente*ente co*o nada *ais
1!e !*a re.eti3%o do 4/ dito& a Poltica de Erist:teles e o direito ro*ano, o!, *ais
.recisa*ente, 'I7+.!,las .assagens do odeM referentes - fonte do .oder i*.erial e 1!e, a
.artir dos glosadores, ha0ia* sido inter.retadas de 0ariados *odos. ?essa inter.reta3%o
deri0ara !*a densa rede de o.iniAes da 1!al nenh!* escritor .olitico considera0a .oder
.rescindir. Einda recente*ente, foi obser0ada e doc!*entada a estreita analogia de estr!t!ra
entre o tratado de Bodin e o de Erist:teles, be* co*o 2o .anora*a *edie0alista, e* se!
con4!nto2, 1!e se *anifesta a 1!e* anotar as
('" E .ri*eira edi3%o , de ')#=K a seg!nda, destinada a di0!lga3%o .@blica, , de ')#Q. O
tit!lo eMato , Ele*enta.hiloso.hica de ci0e. +/ e* ')#F, 8obbes co*.!sera !*a .ri*eira
reda3%o de se! siste*a filos:fico, co* refer6ncia .artic!lar - filosofia .olitica, Dhe Ele*ents
F' IaZ Nat!ral and Politic, .!blicado e* s!a for*a orio ginal so*ente e* '<<( .or F.
rAnniesK trad. it., .or E. Pacchi. Floren3a, Ia N!o0a Italia, '()<.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE CQ
cita3Aes 4!rdicas da R,.!bli1!e. = +!nta*ente co* a a!toridade da hist:ria, co*o h/ .o!co
obser0a*os, 8obbes 0arre ta*b,* a a!toridade de Erist:teles, contra 1!e* to*a .osi3%o
desde as .ri*eiras ./ginas do ?e ci0e, contra.ondo - hi.:tese do ho*e* nat!raliter social,
acolhida *ediocre*ente at, 9r:cio (incl!si0e", a hi.:tese do ho*o ho*ini l!.!sK e n%o
.arece le0ar e* conta a eMist6ncia de !* direito .@blico 1!e fa> a.elo ao direito ro*ano,
e*bora !tili>e alg!ns de se!s conceitos f!nda*entais, co*o o do .acto 1!e ser0e de
fhnda*ento ao .oder estatal e o do Estado co*o .essoa *oral. 8obbes fa> tab!la rasa de
todas as o.iniAes anteriores e constr:i s!a teoria sobre as bases s:lidas, indestr!t0eis, do
est!do da nat!re>a h!*ana e dos careci*entos 1!e essa nat!re>a eM.ressa, be* co*o do
*odo 5 diKj @nico *odo .oss0el, dados a1!eles .ress!.ostos 5 de satisfa>er tais
careci*entos.
No tocante ao .roble*a cr!cial do f!nda*ento e da nat!re>a do Estado, .ode5se co* 4!ste>a
falar 5 a co*e3ar .or 8obbes 5 de !* *odelo 4!snat!ralista, C adotado, e*bora co* not/0eis
0aria3Aes, .elo *enos at, 8egel incl!do5eMcl!do, .or alg!ns dos *aiores fil:sofos .olticos
da ,.oca *oderna. Se, na teoria geral do direito, o 1!e a.roMi*a os escritores do direito
nat!ral, .er*itindo falar de !*a escola do direito nat!ral, , 5 co*o 4/ disse*os 5 o *,todo,
sobret!do 1!ando co*.arado co* o das grandes escolas 4!rdicas 1!e a .recedera* e a
s!cedera*, no 1!e se refere ao direito .@blico e - do!trina do Estado as obras 4!snat!ralistas,
a1!elas 1!e se!s criadores e se!s ad0ers/rios considera* co*o tais, s%o caracteri>adas n%o s:
.elo .rocedi*ento racionali>ante, o! se4a, .or !* *,todo, co*o ta*b,* .or !* *odelo
te:rico (t%o geral 1!e .ode ser .reenchido co* os *ais di0ersos conte@dos", 1!e re*onta a
8obbes e do 1!al s%o de0edores, *ais o! *enos consciente*ente, tanto S.ino>a 1!anto
P!fendorf, tanto IocJe 1!anto Ro!ssea! (e cito .ro.osital*ente a!tores diferentssi*os co*
rela3%o ao conte@do ideol:gico dos se!s
(=" M. Isnardi Parente, Introd!>ione a +. Bodin, I sei libri dello stato, na cole3%o dos 2lassici
.olitici2, dirigida .or I. Fir.o, D!ri*, Ptet, '()#, 0ol. I, .. =C.
(C" Reto*o e desen0ol0o o te*a tratado no ensaio 2'' *odello gi!snat!ra+istico2, in Ri0ista
Inte*a>ionale di Filosofia dei ?iritto, '(QC, ... )FC5==.
C<
NORBERDO BOBBIO
escritos". Falando de 2*odelo2, 1!ero fa>er entender i*ediata*ente 1!e, na realidade
hist:rica, !* .rocesso de for*a3%o da sociedade ci0il, tal co*o o ideali>ado .elos
4!snat!ralistas, 4a*ais te0e l!gar& na e0ol!3%o das instit!i3Aes %e onde nasce! o Estado
*oderno, ocorre! a .assage* do Estado fe!dal .ara o Estado de esta*entos, do Estado de
esta*entos .ara a *onar1!ia absol!ta, da *onar1!ia absol!ta .ara o Estado re.resentati0oK
*as o Estado co*o .rod!to da 0ontade racional, co*o , o caso da1!ele a 1!e se refere*
8obbes e se!s seg!idores, , .!ra id,ia do intelecto.
O *odelo , constit!do co* base e* dois ele*entos f!nda*entais& o estado (o! sociedade"
de nat!re>a e o estado (o! sociedade" ci0il. Drata5se de !* *odelo clara*ente dicotB*ico, no
sentido de 1!e terti!* non dat!r& o ho*e* o! 0i0e no estado de nat!re>a o! 0i0e no estado
ci0il. N%o .ode 0i0er ao *es*o te*.o e* !* e o!tro. ?a dicoto*ia .rinci.al, estado de
nat!re>aWestado ci0il, os 4!snat!ralistas fa>e* e* cada o.ort!nidade, co*o ocorre co* toda
dicoto*ia, ora !* !so siste*/tico, na *edida e* 1!e os dois ter*os ser0e* .ara
co*.reender toda a 0ida social do ho*e*K ora !* !so historiogr/fico, 1!ando o c!rso da
hist:ria , eM.licado co*o .assage* do estado de nat!re>a .ara o estado ci0il e,
e0ent!al*ente, co*o !*a recada do estado ci0il no estado de nat!re>aK ora !* !so
aMiol:gico, na *edida e* 1!e a cada !* dos ter*os , atrib!do !* 0alor antit,tico co*
rela3%o ao o!tro (.ara 1!e* atrib!i !* 0alor negati0o ao estado de nat!re>a, o estado ci0il
te* !* 0alor .ositi0o, e 0ice50ersa".# Entre os dois estados, h/ !*a rela3%o de contra.osi3%o&
o estado nat!ral , o estado n%o .oltico, e o estado .oltico , o estado n%o nat!ral.
E* o!tras .ala0ras, o estado .oltico s!rge co*o anttese do estado nat!ral, do 1!al te* a
f!n3%o de eli*inar os defeitos, e
(#" Sobre esses tr6s !sos dos siste*as conceit!ais, deti0e5*e .ela .ri*eira 0e> no artigo 2Ia
grande dicoto*ia2, e* St!di in *e*oria de arlo Es.osito, P/d!a, eda*, '(Q#, ... ='<Q5
==FF (e, de.ois, no 0ol!*e ?alla str!tt!ra alia f!n>ione, N!o0i st!di di teoria dei diritto,
Mil%o, o*!nit-, '(QQ, ... '#;5)C". E 2grande dicoto*ia2 de 1!e falo , a distin3%o entre
direito .ri0ado e direito .@blico. 5 Vali5*e da id,ia ta*b,* na an/lise da teoria cl/ssica das
for*as de go0erno, tanto no artigo 2Vico e Ia teoria delle for*e di go0erno2, in Bolettino dei
entro di St!di Vichiani, '(Q<, ... ;5=Q, 1!anto no 0erbete 2?e*ocra>iaW?ittat!ra2 da
Enciclo.edia Eina!di, 0aI. IV, ... ;C;5;< (.!blicado e* '(Q<". .
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE C(
o estado nat!ral ress!rge co*o anttese do estado .oltico, 1!ando esse deiMa de c!*.rir a
finalidade .ara a 1!al foi instit!do. E contra.osi3%o entre os dois estados consiste no fato de
sere* os ele*entos constit!ti0os do .ri*eiro indi0d!os sing!lares, isolados, n%o associados,
e*bora associ/0eis, 1!e at!a* de fato seg!indo n%o a ra>%o (1!e .er*anece oc!lta o!
i*.otente", *as as .aiMAes, os instintos o! os interessesK o ele*ento constit!ti0o do seg!ndo
, a !ni%o dos indi0d!os isolados e dis.ersos n!*a sociedade .er.,t!a e eMcl!si0a, 1!e , a
@nica a .er*itir a reali>a3%o de !*a 0ida confor*e a ra>%o.
Precisa*ente .or1!e estado de nat!re>a e estado ci0il s%o concebidos co*o dois *o*entos
antit,ticos, a .assage* de !* .ara o!tro n%o ocorre necessaria*ente .ela .r:.ria for3a das
coisas, *as .or *eio de !*a o! *ais con0en3Aes, o! se4a, .or *eio de !* o! *ais atos
0ol!nt/rios dos .r:.rios indi0d!os interessados e* sair do estado de nat!re>a, o! se4a, e*
0i0ere* confor*e a ra>%o. Na *edida e* 1!e , antit,tico ao estado de nat!re>a, o estado
ci0il , !*T estado 2artificial2, .rod!to, co*o se diria ho4e, de c!lt!ra e n%o de nat!re>a (da a
a*bigRidade do ter*o 2ci0il2, 1!e significa ao *es*o te*.o 2.oltico2, de ci0itas, e
ci0ili>ado, de ci0ilitas". ?iferente. *ente do 1!e ocorre co* 1!al1!er o!tra for*a de
sociedade nat!ral, e* 1!e o ho*e* .ode 0i0er inde.endente*ente de s!a 0ontade 5, co*o ,
o caso, seg!ndo a tradi3%o, da sociedade fa*iliar e da sociedade senhorial 5 o .rinc.io de
legiti*a3%o da sociedade .oltica , o consenso.
O modelo aristotlico
Ind!>5*e a falar de *odelo ta*b,* a considera3%o de 1!e, na filosofia .oltica anterior - do
direito nat!ral, ti0era l!gar d!rante s,c!los !*a reconstr!3%o da orige* e do f!nda*ento do
Estado co*.leta*ente di0ersa e, sob todos os as.ectos, o.osta, na 1!al , .oss0el (e @til"
.erceber !* *odelo alternati0o. Drata5se do *odelo 1!e .ode ser cha*ado co* 4!ste>a, e*
f!n3%o do se! a!tor, de 2aristot,lico2, assi* co*o o o.osto .ode co* ig!al direito ser
cha*adB de 2hobbe`iano2, *es*o le0ando e* conta 1!e n%o foi certa*ente 8obbes 1!e* o
in0ento!, dado 1!e a id,ia da orige* con0encional do Estado 4/ era conhecida na Entig!idade
e te0e c!rso es.ecial*ente na Idade M,dia at, a redescoberta de Erist:telesK *as foi a 8obbes
1!e se referira* todos os escritores s!bse1Rentes. ?esde as .ri*eiras ./ginas da Poltica,
Erist:teles eM.lica a orige* do Estado en1!anto .oPs `! cidade, 0alendo5se n%o de !*a
constr!3%o racional, *as de !*a reconstr!3%o hist:rica das eta.as atra0,s das 1!ais a
h!*anidade teria .assado das for*as .ri*iti0as -s for*as *ais e0ol!das de sociedade, at,
chegar - sociedade .erfeita 1!e , o Estado. Es eta.as .rinci.ais s%o a fa*lia (1!e , a for*a
.ri*iti0a de sociedade" e a aldeia. o* s!as .r:.rias .ala0ras&
2E co*!nidade 1!e se constit!i .ara a 0ida de todos os dias , .or nat!re>a a fa*lia (...". E
.ri*eira co*!nidade 1!e deri0a da !ni%o de *ais de !*a fa*lia, 0oltada .ara satisfa>er !*a
necessidade n%o *ais cotidiana, , a aldeia (...". E co*!5
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE #'
nidade .erfeita de *ais de !*a aldeia constit!i agora a cidade, 1!e alcan3o! o 1!e se cha*a
de ni0el de a!to5s!fici6ncia, e 1!e s!rge .ara tornar .ossi0el a 0ida e s!bsiste .ara .rod!>ir as
condi3Aes de !*a boa eMist6ncia2 .' S%o s!r.reendentes a d!ra3%o, a contin!idade, a
estabilidade, a 0italidade de 1!e de.! .ro0a esse *odo de descre0er a orige* do Estado. k
*edida 1!e a.resenta a e0ol!3%o da sociedade h!*ana co*o !*a .assage* grad!al de !*a
sociedade *enor .ara !*a *ais a*.la, res!ltante da !ni%o de 0/rias sociedades
i*ediata*ente inferiores, .Bde f/cil e docil*ente ser estendido a o!tras sit!a3Aes, - *edida
1!e as di*ensAes do Estado, o! se4a, da sociedade a!to5s!ficiente e co*o tal .erfeita,
crescia*, .assando da cidade - .ro0incia, da .ro0incia ao reino, do reino ao i*.,rio. Na
l:gica desse ti.o de reconstr!3%o do Estado, , eMe*.lar a longa se1R6ncia en!nciada .or
Do**aso a*.anella no inicio dos se!s Eloris*os .olticos (escritos nos .ri*eiros anos do
s,c!lo 7VII"&
2E .ri*eira !ni%o o! co*!nidade , a do *acho e da f6*ea.
E seg!nda, a dos geradores e dos filhos. E terceira, a dos senhores e ser0idores. E 1!arta , de
!*a fa*ilia. E 1!inta, de *ais de !*a fa*ilia n!*a 0ila. E seMta , a de *ais de !*a 0ila e*
!*a cidade. E s,ti*a, a de *ais de !*a cidade n!*a .ro0incia. E oita0a, a de 0/rias
.ro0incias n!* reino. E nona , a *ais de !* reino sob !* i*.,rio. E d,ci*a , a de *!itos
i*.,rios sob *ais de !* cli*a e *eridianos o! sob o *es*o. E d,ci*a5.ri*eira , a de todos
os ho*ens sob a es.,cie h!*ana2 . = Essa .assage* .er*ite 0er, entre o!tras coisas, co*o o
*odelo aristot,lico chego! inalterado at, o li*itar da no0a erKl.. Einda e* ?e Ia r, .!bli1!e ,
Bodin d/ inicio ao trata*ento da *at,ria co* a seg!inte defini3%o de Estado& 2Por Estado,
entende5se o go0erno 4!sto 1!e se eMerce co* .oder soberano sobre di0ersas fa*ilias e sobre
t!do o 1!e elas t6* e* co*!* entre si2 . C Mais adiante, tendo de co*entar a .arte da
defini3%o 1!e se refere a 2di0ersas fa*ilias2, eM.lica 1!e
('" Erist:teles, Poltica, '=;= a.
(=" D. a*.anella, Eforis*i .olitici, ed. .or I. Fir.o, D!ri*, 9ia..ichelli, '(#', at. C, .. <(.
(C" +. Bodin, I sei Wibri deWWa re.!bbWica, ed. cit., .. ';(.
#=
NORBERDO BOBBIO
a fa*lia 2, a 0erdadeira orige* do Estado e constit!i s!a .arte f!nda*ental2 . # O a!tor da
*aior obra .oltica antes de 9r:cio, +ohannes Elth!si!s, define a ci0itas, o! se4a, a
consociatio .olitica, co*o !*a sociedadeT6le seg!ndo gra! (*as .ode ta*b,* ser de terceiro
o! 1!arto, seg!ndo as .assagens inter*edi/rias, se* 1!e a l:gica do *odelo de0a ser
*odificada", o! se4a, co*o !*a sociedade 1!e res!lta da agrega3%o de sociedades *enores,
das 1!ais as fa*lias s%: as .ri*eiras na orde* do te*.o& Pni0ersitas haec est .l!ii!*
coni!g!*, +a*iliar!* et collegor!*, in eode* loco habitanti!*, certis legib!s +acta
consociatio. Vocat!r alias ci0itas. ; E.:s ter iniciado a eM.osi3%o falando da consociatio
#F*estica, isto ,, da fa*lia. (ca.. ''", Elth!si!s .assa .ara a consociatio .ro.in1!or!*, o!
se4a, a al``i` (ca.. '''", de.ois .ara as es.,cies inferiores da societas ci0iles, os col,gios,
1!e s%o associa3Aes n%o *ais nat!rais .or,* artificiais (ca.. IV", .ara chegar a gra!s
s!cessi0os, *ediante crc!los 1!e se a*.lia* cada 0e> *ais, - ci0itas (na 1!al disting!e !*a
2r@stica2 e !*a 2!rbana2", e, final*ente, .assa das ci0itates, atra0,s das .ro0inciae, at, o
regn!* (1!e corres.onde ao Estado .ro.ria*ente dito, na ace.3%o *oderna da .ala0ra",
definido co*o !ni0ersalis *aior consociatio (ca.. 7". O fato de 1!e, inde.endente*ente da
1!antidade e da 1!alidade dos gra!s, 0ari/0eis de a!tor .ara a!tor, a teoria .oltica alth!siana
ainda se desen0ol0a inteira*ente no interior do es1!e*a reconstr!ti0o grad!alista .ro.osto
.or Erist:teles, , algo atestado do *odo *ais claro .oss0el .elo .r:.rio a!tor, 1!ando afir*a
5 no .rinc.io do ca.t!lo V 5 1!e a sociedade h!*ana .assa das sociedades .ri0adas .ara as
sociedades .@blicas certis gradib!s ac .rogressionib!s.
k reconstr!3%o racional .ro.osta .elos 4!snat!ralistas, o *odelo tradicional contra.Ae !*a
reconstr!3%o hist:rica (ainda 1!e !*a hist:ria i*agin/ria". O .onto de .artida n%o , !*
abstrato estado de nat!re>a, no 1!al os ho*ens se encontraria* antes da constit!i3%o do
Estado, e 1!e o .recede
(#" Ibid.,..IQ=.
(;" +. Elth!si!s, PoWitica *etodice digesta, ca.o V, <, 1!e cito da edi3%o de .
+. Friedrich, na cole3%o 28ar0ard Political \assics2, a*bridge Pni0ersitS Press, '(C=, .. ='.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE #C
l:gica e n%o cronologica*ente, *as a sociedade nat!ral origin/ria, a fa*lia, , !*a for*a
es.ecfica, concreta, historIca*ente deter*inada, da sociedade h!*ana. En1!anto \
*oadelo5hobbesiano , dicotB*ico e fechado (o! o estado de nat!re>a o! o estado ci0il", o
*odelo aristot,lico , .l!ral e aberto 5 (do .ri*eiro ao @lti*o gra!, os gra!s inter*edi/rios
.ode* 0ariar de n@*ero". En1!anto no .ri*eiro *odelo, .recisa*ente en1!anto dicotB*ico,
!* dos dois ter*os , a anttese do o!tro 5 e, .ortanto, estado de nat!re>a e estado ci0il s%o
colocados !* diante do o!tro n!*a rela3%o de antagonis*o 5, no seg!ndo *odelo, entre a
sociedade .ri*iti0a e origin/ria e a sociedade @lti*a e .erfeita 1!e , o Estado, h/ !*a rela3%o
de contin!idade o! de e0ol!3%o o! de .rogress%o, no sentido de 1!e, do estado de fa*lia ao
estado ci0il, o ho*e* .asso! atra0,s de fases inter*edi/rias 1!e fa>e* do Estado, n%o a
anttese do estado .r,5.oltico, *as o desag!ado!ro nat!ral, o .onto de chegada necess/rio, a
concl!s%o de certo *odo 1!ase .redeter*inada de !*a s,rie *ais o! ,*enos longa de eta.as
obrigat:rias. Se , 0erdade 1!e a anttese entre as d!as5 fig!ras da \icoto*ia no *odelo
4Vlsnat!ralist` de.ende do fato de 1!e a .ri*eira fig!ra re.resenta o indi0d!oa no *o*ento
do se! isola*ento, o!, .ara !sar !*a c,lebre eM.ress%o de 8egel, o 2siste*a da ato*stica2, e
a seg!nda o re.resenta !nido e* soc`ade co* o!tros indi0d!os, , ig!al5 #*ente 0erdade 1!e
o grad!alis*o do seg!ndo *odelo de.ende dA fato de 1!e, desde a orige*, os indi0d!os s%o
a.resentados co*o re!nidos e* sociedade. ?a res!lta 1!e a .assage* de !*a fase .ara
o!tra, en1!anto .assage* de !*a for*a de sociedade .ara !*a o!tra *aior (se* .or isso ser
*ais e0ol!da", , !*a transfor*a3%o n%o 1!alitati0a, *as .redo*inante*ente 1!antitati0a.
Final*ente, a .assage* de !*a fase .ara o!tra, do estado .r,5.oltico .ara o estado .oltico,
.recisa*ente na *edida e* 1!e ocorre .or !* .rocesso nat!ral de eMtens%o das sociedades
*enores - sociedade *aior, n%o se de0e a !*a con0en3%o 5 o! se4a, a !* ato de 0ontade
racional 5, *as ocorre atra0,s do efeito de ca!sas nat!rais, atra0,s da a3%o de condi3Aes
ob4eti0as, reb!s i.sis 5 dictantib!s, co*o diria Vico, tais co*o a a*.l,ia3%o do territ:rio, o
a!*ento da .o.!la3%o, a necessidade de defesa, a car6ncia de obter os *eios necess/rios -
s!bsist6ncia, a di0is%o
##
NORBERDO BOBBIO
do trabalho, etc., co* a conse1R6ncia de 1!e o Estado, e* 0e> de ser concebido co*o ho*o
artificialis, n%o , *enos nat!ral 1!e a fa*lia. Nesse 1!adro, o .rinc.io de legiti*a3%o da
sociedade .oltica n%o , *ais o consenso, .or,* o estado de necessidade, o!, *ais
si*.les*ente, a .r:.ria nat!re>a social do ho*e*.
o*.arando entre si as caractersticas diferenciadoras dos dois *odelos, e*erge* co*
nitide> alg!*as das grandes alternati0as 1!e caracteri>a* o longo ca*inho da refleM%o
.oltica at, 8egel& a" conce.3%o racionalista o! hist:ricosociol:gica da orige* do EstadoK b"
o Estado co*o anttese o! co*o co*.le*ento do ho*e* nat!ralK c" conce.3%o indi0id!alista
e ato*i>ante e conce.3%o social e orgNnica do EstadoK
d" teoria contrat@alista o! nat!ralista do f!nda*ento do .oder estatalK e" teoria da legiti*a3%o
atra0,s do consenso o! atra0,s da for3a das coisas. Essas alternati0as refere*5se aos
.roble*as da orige* (a", da nat!re>a (b", da estr!t!ra (c", do f!nda*ento (d", da legiti*idade
(e" da1!ele s!*o .oder 1!e , o .oder .oltico e* rela3%o a todas as o!tras for*as de .oder
do ho*e* sobre o ho*e*.
?e todas as diferen3as entre os dois *odelos, a *ais rele0ante .ara !*a inter.reta3%o
hist:rica e (co* todas as ca!telas do caso" ideol:gica de a*bos , a 1!e se refere - rela3%o
indi0d!oW sociedade. No *odelo aristot,lico, est/ no incio a sociedade (a sociedade fa*iliar
co*o n@cleo de todas as for*as sociais .osteriores"K no *odelo hobbesiano, est/ no .rinc.io
o indi0d!o. No .ri*eiro caso, o estado .r,&.Altico .or eMcel6ncia, o! se4a, a sociedade
fa*iliar entendida no sentido a*.lo de organi>a3%o da casa (oiJos" 5 o .ri*eiro li0ro da
Poltica de Erist:teles , dedicado ao go0erno da casa o! econo*ia 5, onde .or 2casa2 se
entende tanto a sociedade do*,stica 1!anto a sociedade senhorial, , !* estado no 1!al as
rela3Aes f!nda*entais s%o rela3Aes entre s!.erior e inferior e, .ortanto, s%o rela3Aes de
desig!aldade, co*o , o caso, .recisa*ente, das rela3Aes entre .ai e filhos e senhor e ser0os.
No seg!ndo caso, o estado .r,5.oltico, o! se4a, o estado de nat!re>a, sendo !* estado de
indi0d!os isolados, 1!e 0i0e* fora de 1!al1!er organi>a3%o social, , !* estado de liberdade
e de ig!aldade, o! de inde.end6ncia rec.rocaK e , .recisa*ente esse estado 1!e constit!i a
condi3%o .reli*inar necess/ria da
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE #S
hi.:tese contrat!alista, 4/ 1!e o contrato .ress!.Ae e* se! s!rgi*ento s!4eitos li0res e ig!-is.
?o *es*o *odo co*o, no estado de nat!re>a, s%o nat!rais a liberdade e a ig!aldade, no
estado social do *odelo aristot,lico s%o nat!rais a de.end6ncia e a desig!aldade. En1!anto
estado de indi0d!os li0res e ig!ais, o estado de nat!re>a , o local dos direitos indi0id!ais
nat!rais, a .artir do` 1!ais , constit!da de 0/rios *odos e co* diferentes res!ltados .olticos
5 a sociedade ci0il.
E .artic!lar i*.ortNncia desse contraste se re0ela no fato de ser a ele 1!e se refere
.rinci.al*ente a inter.reta3%o corrente 1!e fa> do *odelo 4!snat!ralista o refleMo te:rico e,
ao *es*o te*.o, o .ro4eto .oltico da sociedade b!rg!esa e* for*a3%o. ?essa inter.reta3%o,
os tra3os *ais destacados s%o os seg!intes& a" o estado de nat!re>a , o local das rela3Aes *ais
ele*entares entre os ho*ens, idest das rela3Aes econB*icas& en1!anto tal, ele re.resenta a
descoberta da esfera econB*ica co*o distinta da esfera .olticaK da esfera .ri0ada co*o
`istinta da esfera .@blica, descoberta 1!e , .r:.`ia de !*a sociedade na 1!al desa.arece a
conf!s%o entre .oder econB*ico e .oder .oltico 1!e , caracterstica da sociedade fe!dalK b"
essa esfera das rela3Aes econB*icas , regida .or leis .r:.rias de eMist6ncia e de
desen0ol0i*ento, 1!e s%o as leis nat!rais& en1!anto tal, ela re.resenta o *o*ento da
e*anci.a3%o da classe 1!e se .re.ara .ara tornar5se. econo*ica*ente do*inante co* rela3%o
- sit!a3%o eMistel'teK c" en1!anto estado no 1!al os. s!4eitos s%o indi0d!os sing!lares,
abstrata*ente in,de.endentes !ns dos o!tros e, .ortanto, e* contato o! e* conflito entre si
eMcl!si0a*ente .or *eio da .osse e da troca rec.roca de bens, o estado de nat!re>a reflete a
0is%o indi0id!alista da sociedade e da hist:ria, co*!*ente considerada co*o !* tra3o
distinti0o da conce.3%o do *!ndo e da ,tica b!rg!esasK d" a teoria contrat!alista, o! se4a, a
id,ia de !* Estado f!ndado sobre o consenso dos indi0d!os destinados a dele fa>er .arte,
re.resenta a tend6ncia da classe, 1!e se *o0e no sentido da e*anci.a3%o .oltica e n%o s:
econB*ica e social, no sentido de .Br sob o .r:.rio controle o *aior instr!*ento de
do*ina3%o de 1!e se ser0e !* gr!.o de ho*ens .ara obter obedi6nciaK e* o!tras .-la0ras,
reflete a id,ia de 1!e !*a classe 1!e se enca*inha no sentido de se tornar econB*ica e
ideologica*ente do*inante
#)
NORBERDO BOBBIO
de0e con1!istar ta*b,* o .oder .oltico, o! se4a, de0e criar o Estado - s!a i*age* e
se*elhan3aK e" a`tese de 1!e o .oder , legti*o s: na *edida e* 1!e , f!ndado sobre o
consenso , .r:.ria de 1!e* l!t% .ara con1!istar !* .oder 1!e ainda n%o .oss!i, e de.ois,
!*a 0e> con1!istado o .oder, .assa a defender a tese contr/riaK f" final*ente, OS ideais de
liberdade e de ig!aldade, 1!e encontra* se! l!gar de reali>a3%o no estado de nat!re>a, ainda
1!e !* l!gar i*agin/rio, indica* e .rescre0e* !* *odo de conceber a 0ida e* sociedade
antit,tico ao tradicional, seg!ndo o 1!al a sociedade h!*ana , constr!da co* base n!*a
orde* hier/r1!ica tendencial*ente est/0el, 4/ 1!e confor*e - nat!re>a das coisas, e
caracteri>a* a1!ela conce.3%o libert/ria e ig!alit/ria 1!e ani*a .or toda .arte os
*o0i*entos b!rg!eses contra os 0nc!los sociais, ideol:gicos, econB*icos e .olticos 1!e
obstac!li>a* s!a ascens%o.
P*a .ro0a a contrario da r!.t!ra 1!e o *odelo 4!snat!ralista introd!> na conce.3%o cl/ssica,
be* co*o do significado ideol:gico5.oltico 1!e essa r!.t!ra ass!*e no desen0ol0i*ento
das refleMAes sobre a for*a3%o do Estado *oderno, .ode ser eMtrada da seg!inte obser0a3%o&
a .artir do do*nio 1!ase incontrastado do *odelo 4!snat!ralista, se*.re 1!e , reeM!*ado o
*odelo cl/ssico, .artic!lar*ente atra0,s de !*a reto*ada da rea0alia3%o da fa*lia co*o
orige* da sociedade .oltica e co*o local .ri0ilegiado da 0ida econB*ica, e 1!e o Estado ,
fig!rado co*o !*a fa*lia e* ta*anho a*.liado (conce.3%o .aternalista do .oder .oltico",
co* a conse1Rente nega3%o de !* estado origin/rio constit!do .or indi0d!os li0res e ig!aisK
se*.re 1!e , feita !*a crtica acerba contra o contrato social, co* a conse1Rente afir*a3%o
da nat!ralidade do EstadoK se*.re 1!e , ref!tada a anttese entre estado de nat!re>a e estado
ci0il, co* a conse1Rente conce.3%o do Estado co*o contin!a3%o necess/ria da sociedade
fa*iliar, isso ocorre .or obra de escritores reacion/rios (entendendo .or 2reacion/rios2 os 1!e
s%o hostis -s grandes *!dan3as econB*icas e .olticas de 1!e foi .rotagonista a b!rg!esia".
S%o eMe*.los t.icos Robert Fil*er, !* dos @lti*os defensores da resta!ra3%o *on/r1!ica
de.ois da Re0ol!3%o Inglesa, e arl I!dZig 0on 8aller, !* dos *ais conhecidos escritores
.olticos da Resta!ra3%o de.ois da Re0ol!3%o Francesa.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE #Q
o al0o .olitico de Fil*er , a teoria da liberdade nat!ral dos ho*ens, da 1!al decorre a
afir*a3%o (.or ele 4!lgada inf!ndada e bl/sfe*a" de 1!e os ho*ens t6* o direito de escolher
a for*a de go0erno 1!e .refere*. Para Fil*er, a @nica for*a de go0erno legOti*a , a
*onar1!ia, .or1!e o f!nda*ento de todo .oder , o direito 1!e te* o .ai de co*andar os
filhosK e os reis s%o o! originaria*ente os .r:.rios .ais, o!, nodecorrer do te*.o, os
descendentes dos .ais o! os se!s delegados. E conce.3%o ascendente do .oder, .r:.ria das
teorias contrat!alistas, Fil*er contra.Ae !*a conce.3%o rigida*ente descendente& o .oder
4a*ais se trans*ite, seg!ndo Fil*er, 1.e baiMo .ara ci*a, *as se*.re de ci*a .ara baiMo. E
.artir do*o*ento e* 1!e o .aradig*a de toda for*a de .oder do ho*e* sobre o ho*e* , o
.oder do .ai sobre os filhos, entre a sociedade .olitica e a sociedade fa*iliar n%o eMiste, .ara
Fil*er, !*a diferen3a essencial& h/ a.enas !*a diferen3a de gra!. Ve4a*os co*o ele se
eM.ressa& 2Se se co*.ara* os direitos nat!rais. de !* .ai co* os de !* rei, n%o
.ercebere*os o!tra diferen3a al,* da a*.lit!de e da eMtens%o& co*o o .ai de !*a fa*lia,
assi* o rei estende sobre *!itas fa*lias a s!a .reoc!.a3%o .ara conser0ar, n!trir, 0estir,
instr!ir e defender toda a co*!nidade2. ) N%o di0ersa*ente se *anifesta 8aller, o 1!al,
*es*o n%o conhecendo a obra de Fil*er, declara 1!e o tt!lo 2.arece indicar !*a eMata id,ia
f!nda*ental2 Q(e*bora, co*o ele ad0erte logo a.:s, eMcessi0a*ente restrita". P* dos
.ro.:sitos *ais insistente*ente re.etidos e* s!a obra f!nda*ental, Resta!ration der Staats5
Lissenschaft (Resta!ra3%o da ci6ncia .oltica", de '<')5'<=F, , o de *ostrar 1!e 2os
agr!.a*entos h!*anos...deno*inados de Estados n%o difere* .or nat!re>a, *as so*ente e*
gra!, das o!tras rela3Aes sociais2. < Essa tentati0a , .erseg!ida atra0,s de !* ata1!e contin!5
o contra as
()" R. Fil*er, Patriarcha or the Nat!ral PoZer of Hings (')<F", 1!e cito da edi3%o de I.
PareSson, .!blicada co*o a.6ndice aos ?!e trattati dei go0erno ci0ile, de IocJe, D!ri*, Ptet,
=&T ed. re0ista, '()F, ca.o ', U 'F, .. #)=.
(Q" . I. 0on 8aller, Resta!ration der Staats5Lissenschaft ('<')5'<=F", 1!e cito da edi3%o de
M. Sanci.riano, na cole3%o dos 2lassici .olitici2, D!ri*, Ptet, '()C, 0ol. I, .. ';#.
(<" Ibid., .. 'CF. O grifo , nosso.
#<
NORBERDO BOBBIO
0/rias for*as ass!*idas .ela teoria contrat!alista, considerada !*a 21!i*era2, e .or *eio da
tese seg!ndo a 1!al o Estado n%o , *enos nat!ral 1!e as for*as *ais nat!rais da 0ida social.
Essi*, n%o , .oss0el tra3ar nenh!*a diferen3a entre as sociedades nat!rais e a1!elas
falsa*ente cha*adas de 2ci0is2& 2E Entig!idade ignora0a, co*o ainda ho4e o *!ndo inteiro
ignora (co* eMce3%o das escolas filos:ficas", toda a ter*inologia 1!e se fa> .assar .or
cientfica e 1!e estabelece !*a essencial diferen3a entre o estado de nat!re>a e o estado ci0il2
. ( Portanto, dado 1!e os Estados n%o s%o criados *ediante !* ato da ra>%o h!*ana, *as se
for*ara* atra0,s de !* .rocesso nat!ral, 2a diferen3a entre os Estados e as de*ais rela3Aes
sociais consiste a.enas na inde.end6ncia, o! se4a, n!* *ais alto gra! de .oder e de
liberdade2. 'F N%o se .oderia di>er de *odo *ais claro 1!e, entre sociedades .r,estatais e
Estado, h/ !*a diferen3a de gra! e n%o !*a anttese. Na cadeia finita de 0/rias sociedades,
!*a sobre a o!tra, , ine0it/0el 1!e se cheg!e a !*a sociedade da. 1!al as o!tras de.enda* e
1!e, .or s!a 0e>, n%o de.ende de nenh!*a o!tra.
Essa sociedade @lti*a , o Estado. Mas a .r:.ria sociedade .ode se tornar Estado e .ode
.erder a 1!alidade de Estado se* *!dar s!a .r:.ria nat!re>a.
((" Ibid.. .. #Q=. ('F" Ibid., .. #Q).
O estado de natureza
orno disse*os, o *odelo hobbesiano sofre! *!itas 0aria3Aes na literat!ra dos s,c!los 7VII
e 7VIII, 1!e .ode* ser agr!.adas e* to*o de tr6s te*as f!nda*entais& o .onto de .artida (o
estado de nat!re>a", o .onto de chegada (o estado ci0il" e o *eio atra0,s do 1!al ocorre a
.assage* de !* .ara o!tro (o contrato social".
Es 0aria3Aes referentes ao car/ter do estado de nat!re>a concentra*5se .rinci.al*ente e*
to*o destes tr6s .roble*as& a" se o estado de nat!re>a , !* estado hist:rico o! so*ente
i*aginado (!*a hi.:tese racional, !* estado ideal, etc."K b" se , .acfico o! belicosoK c" se ,
!* estado de isola*ento (no sentido de 1!e cada indi0d!o 0i0e .or s!a conta, se* ter
necessidade dos o!tros" o! social (ainda 1!e se trate de !*a sociedade .ri*iti0a".
a" O .roble*a do car/ter hi.ot,tico o! hist:rico do estado de nat!re>a foi colocado
correta*ente 4/ .or 8obbes, e*bora s!a sol!3%o n%o tenha sido fre1Rente*ente entendida. O
1!e e* 8obbes , !*a .!ra hi.:tese da ra>%o , o estado de nat!re>a !ni0ersal, o! se4a, a1!ela
condi3%o na 1!al os ho*ens teria* 0i0ido o! seria* destinados a T0i0er todos 4!ntos e ao
*es*o te*.o e* estado de nat!re>a, e da 1!al deri0aria co*o conse1R6ncia (!*a
conse1R6ncia l:gica e n%o hist:rica" o bell!* o*ni!* contra o*nes. O estado de nat!re>a
!ni0ersal 4a*ais eMisti! e n%o eMistir/ 4a*ais (s!a eMist6ncia .rolongada no te*.o teria le0ado
o! le0aria - eMtin3%o
;F
NORBERDO BOBBIO
da h!*anidade". O 1!e eMisti! e contin!a a eMistir de fato , !* estado de nat!re>a n%o
!ni0ersal *as .arcial, circ!nscrito a certas rela3Aes entre ho*ens o! entre gr!.os e* certas
circ!nstNn1as de te*.o e de l!gar. 8obbes ta*.o!co cr6, co*o ao contr/rio crer/ Ro!ssea!,
1!e o estado de nat!re>a !ni0ersal tenha eMistido .elo *enos !*a 0e> no te*.o, no incio da
hist:ria da h!*anidade, o! se4a, n%o considera ser .oss0el identificar o estado de nat!re>a
co* o estado origin/rio. Eli/s, considera 0eross*il 1!e, 2desde a cria3%o at, ho4e, o g6nero
h!*ano 4a*ais este0e n!*a sit!a3%o inteira*ente se* sociedade2 .' Os casos de estado de
nat!re>a .arcial, o! se4a, hist:rico o! historica*ente .oss0el, s%o sobret!do tr6s& '" o estado
da rela3%o entre gr!.os sociais inde.endentes, e* .artic!lar, no te*.o de 8obbes, entre
Estados soberanos (ta*b,* 8egel, e*bora ironi>e a hi.:tese do estado de nat!re>a,
reconhece 1!e os Estados soberanos 0i0e* reci.roca*ente e* estado de nat!re>a"K =" o
estado e* 1!e se encontra* os indi0d!os d!rante !*a g!erra ci0il, o! se4a, 1!ando se
dissol0e a sociedade .oltica e se entra e* estado de anar1!iaK C" o estado e* 1!e encontra*
certas sociedades .ri*iti0as, tanto as dos .o0os sel0agens da ,.oca, co*o alg!ns gr!.os de
ndios da E*,rica, 1!anto as dos .o0os b/rbaros da Entig!idade agora ci0ili>ados. Na
fig!ra3%o hobbesiana do estado de nat!re>a, confl!e* tr6s ins.ira3Aes di0ersas& a
re.resenta3%o do estado ferino da sociedade h!*ana, seg!ndo a conce.3%o e.ic!riana
trans*itida .or I!cr,cio no 1!into li0ro do ?e rer!* nat!raK = as descri3Aes de 0ia4antes ao
No0o M!ndo, co*o foi doc!*entado recente*ente, de *odo a*.lo e ad*ir/0el, .or
Iand!cciK C e as 0i0as i*.ressAes da g!erra ci0il inglesa. #
('" 8obbes, \!estions cance*ing WibertS. necessitS and chance (');)", 1!e cito das English
LorJs, ed. Moleshott, 0ol. V, .. '<C.
(=" M!lta1!e .er coel!* soWis 0ol0entia l!stra I 0!lgi0ago 0ita* tractabant *ore fe2ar!*,
0ersos (C'5C=. lNa trad!3%o .ort!g!esa de Egostinho da Sil0a (?a Nat!re>a, S%o Pa!lo, Ebril
!lt!ral, cal. 2Os Pensadores2, 0ol. V, '(QC, .. '')", te*os& 2E, en1!anto *!itos l!stros se
desenrola0a* .elo c,! *arcados .elo Sol, le0a0a* eles !*a 0ida errante - *aneira dos
ani*ais bra0ios2 .'
(C" S. Iand!cci, lfilosofi e le *acchine (';<F5'Q<F", B%ri, Iater>a, '(Q=, e* .artic!lar, no
1!e se refere a 8obbes, ...''#5#=.
(#" N%o se* !*a re*inisc6ncia liter%ria de D!cdides, 1!e descre0era co* cores obsc!ras a
g!erra ci0il, desencadeada e* orcira e* #=Q a..& 2E tal .onto de
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE ;'
m distin3%o i*.lcita na teoria hobbesiana entre estado de nat!re>a !ni0ersal (a.enas
hi.ot,tico" e estado de nat!re>a .arcial (historica*ente .oss0el", P!fendorf de! !*a for*a
eM.lcita, ao disting!ir o estado de nat!re>a .!ro o! absol!to da1!ele li*itado& 2o* efeito,
.ode5se considerar o g6nero h!*ano de dois *odos& o! se. concebe* todos os ho*ens e*
se! con4!nto e sing!lar*ente considerados, 0i0endo e* estado de liberdade nat!ralK o! ent%o
se considera* alg!ns deles ligados entre si n!*a sociedade ci0il e !nidos co* os o!tros
a.enas .elo 0nc!lo da co*!* h!*anidade2. ; Da*b,* IocJe, de.ois de ter descrito o
estado de nat!re>a co*o *era abstra3%o, o! se4a, co*o o estado no 1!al os ho*en` 0i0e* o!
.oderia* 0i0er se fosse* t%o ra>o/0eis a .onto de res.eitare* as leis nat!rais, .erg!nta se
4a*ais ho!0e ho*ens e* estado de nat!re>a e onde estaria* elesK e res.onde ad!>indo alg!ns
casos, o dos soberanos de go0ernos
ferocidade chego! a1!ela g!erra ci0il, e .arece! ainda *ais tre*enda, .or1!e foi a
.ri*eira&.*ais tarde, ta*b,* toda a 9r,cia, .ode5se di>er, foi .or ela abalada etc.2 (''I, <=".
N%o , .reciso es1!ecer 1!e 8obbes trad!>ira, na .ri*eira .arte de s!a 0ida, a hist:ria da
g!erra no Pelo.oneso, .!blicada e* Iondres e* ')=(, inter.reted 5 co*o se l6 no
frontis.icio 5 Zith faith and diWigence i**ediatelS o!t of the 9reeJ bS Dho*as 8obbes. Sobre
a centralidade do te*a da g!erra ci0il e* 8obbes, cha*ei .artic!lar*ente a aten3%o no ensaio
dedicado ao a!tor do Ie0iat% no 0oI. ''' da Storia delle idee .olitiche econo*iche e sociali,
dirigida .or I. Fir.o, D!ri*, Ptet, '(Q(.
9ostaria, .or,*, de citar .elo *enos !* trecho 1!e n%o se encontra nas obras .olticas e 1!e,
.recisa*ente .or isso, , ainda *ais decisi0o. No .ri*eiro ca.it!lo do ?e cor.ore. tratando da
!tilidade da filosofia, 8obbes escre0e& 2Mas la !tilidade da filosofia *oral e ci0iln de0e ser
*ens!rada n%o tanto .elas 0antagens 1!e deri0a* do conheci*ento dela 1!anto .elas
cala*idades e* 1!e incorre*os .or ignorNncia da *es*a.
El,* do *ais, todas as cala*idades 1!e .ode* ser e0itadas co* a inter0en3%o ati0a do
ho*e* nasce* da g!erra, e* .artic!lar da g!erra ci0il& dessa, co* e4eito, deri0a* *assacres,
desola3%o, falta de todas as coisas2 (I, Q". ?e todas as inter.reta3Aes do estado de nat!re>a, a
1!e te* *enor credibilidade , a1!ela 1!e, nestes @lti*os anos, incri0el*ente, te0e *aior
s!cesso. Refiro5*e - obra de . B. Mac.herson, Dhe Political DheorS of Possessi0e
Indi0id!alis*, OMford, larendon Press, '()=, na 1!al se afir*a 5 co* fracas .ro0as 5 1!e,
descre0endo o estado de nat!re>a, 8obbes descre0e na realidade, ainda 1!e
inconsciente*ente, a sociedade de *ercado. ?o *es*o a!tor, el. ta*b,* a introd!3%o -
edi3%o do Ie0iathan , Peng!in BooJs, '()<, na 1!al a tese , reafir*ada. 8obbes teria !sado
2!* *odelo *ental 1!e, esti0esse ele o! n%o consciente disso, corres.onde a.enas -
sociedade de *ercado b!rg!esa2 (.. C<", co* a conse1R6ncia de 1!e 2os *odelos .or ele
constr!idos fora* *odelos b!rg!eses2 e, .ortanto, o n@cleo .rinci.al de s!a ci6ncia , 2!*a
ci6ncia da sociedade b!rg!esaT2 (..'=".
(;" P!fendorf, ?e i!re nat!rae et genti!*, I. lI, ca.o lI, U ', trad. it. cit.,..)C.
;=
NORBERDO BOBBIO
inde.endentes, o de dois ho*ens n!*a ilha deserta, o de 2!* s!3o e !* indiano nas florestas
da E*,rica2, ) e o do soberano de !* Estado e* face de !* estrangeiro e* se! territ:rio.Q
?e resto, tal co*o 8obbes, ta*b,* IocJe considera a dissol!3%o do Estado co*o !* retorno
ao estado de nat!re>a& n!*a .assage*, identifica eM.licita*ente o estado de nat!re>a co* a
anar1!ia. < O estado de nat!re>a, ao contr/rio, , re.resentado co*o !* estado hist:rico .or
Ro!ssea!, 1!e na .ri*eira .arte do ?isco!rs s!r lTorigine de lTin,galit, (?isc!rso sobre a
orige* da desig!aldade", de 'Q;C, identifica o estado de nat!re>a co* o estado .ri*iti0o da
h!*anidade, ins.irando5se, co*o se sabe, na literat!ra sobre o 2bo* sel0age*2. Mas trata5se
de !*a hist:ria i*agin/ria 1!e te* !*a f!n3%o eMe*.lar, na *edida e* 1!e de0e ser0ir .ara
de*onstrar a& decad6ncia da h!*anidade a .artir do *o*ento e* 1!e esse sai! desse estado
.ara entrar na 2sociedade ci0il2, be* co*o a necessidade de !*a reno0a3%o das instit!i3Aes
1!e n%o .ode andar se.arada de !*a reno0a3%o *oral. En1!anto os a!tores anteriores
disting!e* nitida*ente entre a hi.:tese racional e o dado hist:rico, Ro!ssea! ele0a o dado
hist:rico (o 1!e ele cr6 .oder ser considerado co*o !* dado hist:rico" a !*a id,ia da ra>%o.
O 1!e .ara os a!tores .recedentes , so*ente !* dos casos de estado de nat!re>a real, ,
considerado .or Ro!ssea! co*o o caso eMe*.lar, co*o o estado de nat!re>a .or eMcel6ncia.
Mas ta*b,* e* Ro!ssea!, n%o diferente*ente dos o!tros, o estado de nat!re>a , ao *es*o
te*.o !* fato hist:rico e !*a id,ia reg!ladora, ainda 1!e nele 5 be* *ais dA 1!e e* se!s
.redecessores 5 fato hist:rico e id,ia reg!ladora se4a* f!ndidos con4!nta*ente.
b" E 1!est%o sobre a 1!al se deti0era* fre1Rente*ente os crticos do direito nat!ral 5 se o
estado de nat!re>a , !* estado de g!erra o! de .a> 5 , ta*b,* ela, e* grande .arte, !*a
1!est%o irrele0ante e 1!e le0a a e1!0ocos 1!ando se 1!er co*.reender a .ec!liaridade do
*odelo 4!snat!ralista. o* efeito, se se acredita .oder contra.or !*a 0is%o a oti*ista a
()" +. IocJe, DZo Dreatises F' 9o0e**ent ('()F", Seg!ndo Dratado, U '#.
(Q" Ibid.,U(.
(<" Ibid., U ==;.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE ;C
!*a .esSi*ista do estado de nat!re>a, n%o se conseg!ir/ 4a*ais co*.reender .or 1!e !*a
das caractersticas co*!ns a todos os 4!snat!ralistas , a tese de 1!e , .reciso sair do estado de
nat!re>a e .or 1!e , @til (8obbes e IocJe" o! necess/rio (S.ino>a" o! algo i*.osto .elo
de0er (Hant" instit!ir o estado ci0il& se, .or estado .acfico, entende5se !* estado bo*
en1!anto contra.osto ao estado de g!erra considerado co*o *a!, e o estado 1e nat!re>a , !*
estado .acfico, o estado ci0il n%o teria 4a*ais nascido, o!, .elo *enos, de0eria ser
considerado n%o co*o o estado da ra>%o, *as co*o o estado da est!ltice h!*ana.
E id,ia de 1!e o estado de nat!re>a , !* estado de g!erra a.arece co*o o f!nda*ento da
Tconstr!3%o hobbesiana& o .ri*eiro ca.t!lo do ?e ci0e , dedicado a eM.or todos os
arg!*entos e* fa0or da tese de 1!e o estado de nat!re>a , !* estado de g!erra. 8obbes foi
seg!ido .or S.ino>a, o 1!al 5 co* !*a eM.ress%o hobbesiana 5 afir*o! 1!e os ho*ens, sendo
s!4eitos a .aiMAes, 2s%o entre si nat!ral*ente ini*igos2 . ( o* !*a ref!ta3%o direta, *as na
0erdade for3ada, de alg!ns arg!*entos de 8obbes, P!fendorf afir*o! 1!e 5 .or .oder o
ho*e* no estado de nat!re>a esc!tar n%o s: a .aiM%o, *as ta*b,* a ra>%o, 21!e n%o lhe
s!gere certa*ente ade1!ar5se so*ente aos .r:.rios interesses2 5 esse estado , !* estado de
.a>. 'F P*a afir*a3%o desse ti.o, .or o!tro lado, n%o te* nenh!* efeito sobre a se1R6ncia
do raciocnio 1!e le0a P!fendorf, co*o 8obbes e S.ino>a, a fa>er co* 1!e os ho*ens saia*
do estado de isola*ento e b!s1!e* 0i0er e* sociedade. Se o estado de nat!re>a , .or !*
lado, !* estado de .a>, ele ,, .or o!tro, !* estado de infelicidade e, .ortanto, !* estado
negati0o, .or ca!sa de d!as caractersticas nat!rais e contradit:rias do ho*e*, 1!e s%o o
a*or de si (.recisa*ente a1!ele a*or de si 1!e Ro!ssea! 4!lgar/ co*o .ositi0o e disting!ir/
do a*or .r:.rioV", 1!e o i*.ele a .reoc!.ar5se eMcl!si0a*ente co* a .r:.ria conser0a3%o, e
a fra1!e>a (infir*itas", o! se4a, a ins!fici6ncia das .r:.rias for3as, 1!e o
((" S.ino>a, Dractat!s.oWitic!s, ca.o lI, U '#.
('F" P!fendorf, ?e i!re nat!rae et genti!*, I. lI, ca.o lI, U (, trad. it. cit., ..Q(.
;#
NORBERDO BOBBIO
obriga a !nir se!s .r:.rios esfor3os aos dos o!tros. ?esde Plat%o, a ra>%o f!nda*ental .ela
1!al os ho*ens se re@ne* e* sociedade foi se*.re a necessidade da di0is%o do trabalho. O
te*a fora reeM!*ado ta*b,* .or S.ino>a no Dratado teol:gico5.oWftico (')QF", .!blicado
dois anos antes do tratado de P!fendorf& 2(..." Se os ho*ens n%o se .restasse* socorro *@t!o,
faltaria* tanto o te*.o 1!anto a ca.acidade de fa>ere* o 1!e lhes , .oss0el e* 0ista do
.r:.rio s!stento e da .r:.ria conser0a3%o. o* efeito, ne* todos s%o ig!al*ente h/beis e*
t!doK ne* cada !* seria .or si s: ca.a> de obter a1!ilo de 1!e indi0id!al*ente te* *ais
necessidade2. '' P!fendorf reto*a essa id,ia 1!ase co* as *es*as .ala0ras& 2(..." .ara ter
!*a 0ida cB*oda, h/ se*.re necessidade de recorrer - a4!da de coisas e de ho*ens, 4/ 1!e
cada !* n%o dis.Ae de energia e de te*.o .ara .rod!>ir, se* a colabora3%o alheia, o 1!e ,
*ais @til e s!*a*ente necess/rio2 . '= o*o se 06, o .roble*a rele0ante .ara eM.licar a
orige* da 0ida social n%o , tanto se o estado de nat!re>a , .acfico o! belicoso, *as se , !*
estado .ositi0o o! negati0o. Para P!fendorf, esse estado 5 *es*o sendo !* estado de .a> 5
contin!a a ser !* estado negati0o, ainda 1!e .or !*a ra>%o (a *is,ria, a indig6ncia, a
.obre>a" diferente da .rinci.al ra>%o adotada .or 8obbes (digo 2.rinci.al2, .or1!e o estado
de nat!re>a hobbesiano ,, al,* de 0iolento, ta*b,* *iser/0el". Mas .recisa*ente o 1!e
i*.orta n%o , 1!e ele n%o se4a !* estado de g!erra, *as 1!e se4a de tal orde* 5 *es*o n%o
sendo !* estado de g!erra 5 1!e n%o .er*ite a sobre0i06ncia e o desen0ol0i*ento ci0il da
h!*anidade.
Da*b,* IocJe descre0e o estado de nat!re>a co*o !* estado de .a> e, .ara afastar at,
*es*o a *enor s!s.eita de ser hobbesiano, declara5o eM.ressa*ente& 2De*os a1!i
clara*ente a diferen3a entre o estado de nat!re>a e o estado de g!erra, os 1!ais, e*bora
alg!ns os tenha* conf!ndido, s%o t%o distintos entre si co*o o s%o !* estado de .a>,
bene0ol6ncia, assist6ncia e conser0a3%o rec.roca, e !* estado de hostilidade, *al0ade>a,
0iol6ncia e destr!i3%o rec.ro5
(''" S.ino>a, Dractat!s theologico5.olitic!s, ca.o 0.
('=" P!fendorf, ?e i!re nat!rae et genti!*, I. lI, ca.o III, U (, trad. ito cit., .olllo
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE ;;
ca2 . 'C Mas, en1!anto estado de .a> !ni0ersal, , t%o hi.ot,tico 1!anto o estado !ni0ersal de
g!erra de 1!e fala 8obbes. 8i.ot,tico no sentido de 1!e seria !* estado de .a> se os ho*ens
fosse* todos e se*.re racionais& s: o ho*e* racional obedece -s leis nat!rais se*
necessidade de ser a isso coagido. Mas, 4/ 1!e os ho*ens n%o s%o todos racionais, as leis
nat!rais .ode* ser 0ioladasK e, 0isto 1!e de !*a 0iola3%o nasce o!tra, .ela a!s6ncia no estado
de nat!re>a de !* 4!i> s!.er .artes, o estado de nat!re>a a.resenta contin!a*ente o risco de
degenerar n!* estado de g!erra, o! *elhor, 2o estado de g!erra, !*a 0e> iniciado,
.rosseg!e2. '# Essi*, o estado de nat!re>a , hi.otetica*ente !* estado de .a>, *as se torna
de fato !* estado de g!erra& , s!.,rfl!o acrescentar 1!e n%o dt" estado hi.ot,tico, *as do
estado de fato , 1!e nasce a eMig6ncia da sociedade ci0il. N%o *!ito di0ersa , a .osi3%o
Jantiana& na realidade, Hant n%o se coloca eM.ressa*ente o .roble*a de saber se o estado de
nat!re>a , belicoso o! .acfico, *as 5 cha*ando5o de 2.ro0is:rio2, e* contraste co* o estado
ci0il, 1!e cha*a de 2.ere*.t:rio2 5 *ostra clara*ente 1!e o estado de nat!re>a , !* estado
incerto, inst/0el, inseg!ro, desagrad/0el, no 1!al 2o ho*e* n%o .ode contin!ar a 0i0er
indefinida*ente2 . '; E .osio%o de Ro!ssea! , !* .o!co *ais co*.leMa, .or1!e s!%
conce.3%o do desen0ol0i*ento hist:rico da h!*anidade n%o , di/dica 5 estado de nat!re>a o!
estado ci0il 5, co*o no caso dos escritores .recedentes, onde o .ri*eiro *o*ento , negati0o
e o seg!ndo .ositi0o, *as tri/dica 5 estado de nat!re>a, sociedade ci0il, re.@blica (f!ndada no
contrato social" 5, onde o *o*ento negati0o, 1!e , o seg!ndo, a.arece colocado entre dois
*o*entos .ositi0os. O estado ori5
('C" IocJe, DZo Dreatises, Seg!ndo Dratado, U '(.
('#" Ibid.,U=F.
(';" E corres.ond6ncia da distin3%o entre estado de nat!re>a e estado ci0il co* a distin3%o
entre estado de direito .ro0is:rio e estado de direito .ere*.t:rio , f!nda*ental .ara
co*.reender a rela3%o entre estado de nat!re>a e sociedade ci0il e* Hant.
Na Rechtslehre (1!e , a .ri*eira .arte da Meta.hSsiJ der Sitten, 'Q(Q", ele reto*a - 1!est%o
0/rias 0e>es& no U (, a .ro.:sito do 2*e!2 e do 2te!2 eMterioresK no U ';, a .ro.:sito do tt!lo
de a1!isi3%oK no U ##, a .ro.:sito da constit!i3%o do Estado. Para !* co*ent/rio desses
trechos, re*eto ao *e! c!rso sobre ?ireito e Estado no .ensa*ento de E*an!el Hant, ed.
brasileira, Braslia, Editora da Pni0ersidade de Braslia, '(<#, ... (# e ss.
;)
NORBERDO BFBBIF
gin/rio do ho*e* era !* estado feli> e .acifico, 4/ 1!e o ho*e* 5 n%o tendo o!tros
careci*entosal,* `da1!eles 1!e .odia satisfa>er e* contato co* a nat!re>a 5 n%o se 0ia no
de0er ne* de se !nir ne* de co*bater os .r:.rios se*elhantes. Mas era !* estado 1!e n%o
.odia d!rarK .or !*a s,rie de ino0a3Aes, a .rinci.al das 1!ais foi a instit!i3%o da .ro.riedade
.ri0ada, ele degenero! na sociedade ci0il (entenda5se&
ci0ili>ada", onde ocorre o 1!e 8obbes i*aginara ocorrer no estado de nat!re>a, o! se4a, a
conflagra3%o de conflitos contn!os e destr!ti0os .ela .osse dos bens 1!e o .rogresso t,cnico
e a di0is%o do trabalho ha0ia* a!*entado .enor*e*ente.
\!ando Ro!ssea! escre0e 1!e 2as !s!r.a3Aes dos ricos, o banditis*o dos .obres, as .aiMAes
desenfreadas de todos2 gera* 2!* estado de g!erra .er*anente2, fa> eco a 8obbes& ') na
realidade, o 1!e Ro!ssea! critica e* 8obbes n%o , ter for*!lado a id,ia de !* estado de
g!erra total, *as de t65Io atrib!do ao ho*e* de nat!re>a e n%o ao ho*e* ci0il. Da*b,*
.ara Ro!ssea!, .ortanto, , .erfeita*ente irrele0ante a 1!est%o de saber se o estado de
nat!re>a , !* estado de .a> o! de g!erra. O 1!e i*.orta , 1!e, ta*b,* .ara ele, co*o .ara
t\dos os 4!snat!ralistas, o estado 1!e .recede o estado de ra>%o , !* estado negati0o e 1!e,
.ortanto, o estado de ra>%o, o estado no 1!al a h!*anidade de0er/ encontrar a sol!3%o de se!s
.r:.rios .roble*as *!ndanos, s!rge co*o anttese ao estado .recedente& a diferen3a entre
Ro!ssea! e os o!tros , 1!e, .ara esses, o estado .recedente , o estado de nat!re>a se4a esse
estado de g!erra efeti0a (8obbes e S.ino>a" o! de g!erra .otencial (IocJe e Hant", se4a !*
estado de *is,ria (P!fendorf" 5, en1!anto .ara Ro!ssea! , a 2soci,t, ci0ile2.
c" Se o .onto de .artida de !*a teoria racional da sociedade e do Estado de0a ser o indi0d!o
isolado o! associado, o indi0d!o en1!anto tal o! alg!*a for*a de sociedade, foi algo
re.etida*ente disc!tido no interior da .r:.ria escola do di5
(')" +.5+. Ro!ssea!, ?iseo!rs s!r iTorigine de lTin,galit, .ar*i les ho**es ('Q;#", 1!e cito de
Ro!ssea!, Seritti .olitici, ed. de P. Elatri, D!ri*, Ptet, '(QF, .. CCC. 2Entre o direito do *ais
forte e o direito do .ri*eiro oc!.ante, s!rgia !* conflito .er*anente, 1!e ter*ina0a so*ente
co* o f!ror de co*bates e assassinatos. E sociedade nascente cedia l!gar ao *ais horrendo
estado de g!erra2 (.. CCC". Mais !*a 0e>, o estado de g!erra , a .assage* obrigat:ria .ara o
nasci*ento do Estado& *ais !*a 0e>, o Estado , a antitese do estado de g!erra.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE .OIlnE MO?ERNE ;Q
reito nat!ral. Mais ainda do 1!e a sol!3%o dada -s d!as alternati0as anterior*ente
eMa*inadas, a sol!3%o do .roble*a de saber se o estado de nat!re>a era !* estado associal,
o! se4a, co*.osto de indi0d!os se* !*a necess/ria rela3%o entre si, o! social, ser0i! co*o
crit,rio de discri*ina3%o das 0/rias tend6ncias de filosofia .oltica d!rante o s,c!lo 7VIII.
E*contraste co* os defensores do direito nat!ral indi0id!al, 1!e ho4e .odera*os cha*ar de
indi0id!alistas, os o!tros 5 os defensores do direito nat!ral social 5 fora* ,cha*ados, 4/ no
s,c!lo 7VIII, de 2socialistas2. 'Q Na hist:ria do direito nat!ral, o Jantiano 8!feland cha*a
P!fendorf e se!s Tseg!idores de Socialisten, .or1!e 2f!nda* o direito nat!ral na 5sociedade2 .
'< Essa deno*ina3%o d!ro! *!ito te*.o e ,, ainda hF4e e*.regada .or Stah', na hist:ria da
filosofia do direito, 5antes *encionada, 1!ando 4/ agora o ter*o 2socialista2 ass!*i! !*
significado di0erso. '(2 Mas ta*b,* essa distin3%o de0e ho4e ser considerada critica*ente,
o! se4a, fora das .reoc!.a3Aes de ortodoMia. .religiosa 1!e le0ara* a encarar os escritores n%o
2socialistas2. o! se4a, os 1!e ha0ia* feito re*ontar as origens da h!*anidade a !* estado de
2sel0ageria2 (basta recordar as ac!sa3Aes dirigidas contra Vico .or ca!sa do se! 2estado
ferino2", co*o r,.robos. Se .or 2socialistas2 se entende* os 1!e contin!ara* a trans*itir a
conce.3%o aristot,lica do ho*e* co*o ani*al nat!ral*ente social 5 o! *o0ido, co*o
afir*ara 9r:cio, .elo a..etit!s societatis 5, nenh!* dos escritores 1!e contrib!ra* .ara
for*ar e desen0ol0er o *odelo 4!snat!ralista
('Q" F. Vent!ri, 2Socialisti e socialis*o nellTItalia dei Settecento2, in Ri0ista Storica Italiana,
'()C, ... '=(5#F.
('<" 9. 8!feland, Iehrsiit>e des Nat!rrechts, 1!e cito da =` ed., Iena, . 8.
!noTs Erben, 'Q(; (' ` ed., 'Q(F". E deno*ina3%o de 2socialistas2 dada a P!fendorf e se!s
seg!idores encontra5se no U ;(, no inicio de !*a bre0e hist:ria do direito nat!ral, na 1!al ,
.ro.osta !*a .eriodi>a3%o, disc!tida ta*b,* .elo nosso Ros*ini, e* Vor>eit (,.oca dos
.rec!rsores", Pnbesti**ete Xeit (,.oca de for*a3%o", 1!e co*.reende os tr6s grandes,
9r:cio, P!fendorf e Dho*asi!s, e Besti**te Xeit (,.oca da escola for*ada", de Dho*asi!s
.ara a frente. ?e Dho*asi!s, 8!feland di>& 2Inicial*ente a*igo dos socialistas, to*o!5se
de.ois se! .ri*eiro *ais i*.ortante ad0ersNrio2 (`)F".
8 (" F. StahI, ?ie Philoso.hie des Rechts nach geschichtlicher Ensicht, .!blicada e* .dois
0ol!*es, res.ecti0a*ente e* '<CF e '<CQ. Na .. 'QF da ed. italiana (D!ri*, '.<;;", fala5se de
Dho*asi!s 2socialista2.
;<
NORBERDO BOBBIO
.ode ser caracteri>ado co* essa deno*ina3%o. Ne* se1!er P!fendorf. E necessidade 1!e te*
o ho*e* de 0i0er 4!nto co* o!tros n%o deri0a, e* P!fendorf, co*o e* 9r:cio, de !*a
tend6ncia nat!ral .ara a sociedade, *as 5 co*o 0i*os 5 de d!as conce.3Aes ob4eti0as, o a*or
de si e a fra1!e>a, 1!e fa>e* co* 1!e a 0ida social a.are3a co*o dese4/0el .ara o ho*e*.
Essi* eM.licada, a 0ida e* sociedade a.arece *ais co*o o .rod!to de !* c/lc!lo racional,
de !* interesse, do 1!e de !* instinto o! de !* a..etit!sK ta*b,* .or isso, P!fendorf de0e
ser considerado, *ais !*a 0e>, co*o seg!idor de 8obbes e n%o de 9r:`io. ?e resto, .ara
todos os escritores at, agora eMa*inados, o estado de nat!re>a , o estado c!4o .rotagonista , o
indi0d!o sing!lar, eo* direitos e de0eres, co* instintos e interessesK o! se4a, e* rela3%o
direta*ente co* a nat!re>a, da 1!al retira os *eios .ara s!a .r:.ria sobre0i06ncia, e s:
indireta*ente, es.oradica*ente, co* os o!tros ho*ens. O dado origin/rio, !* dado diante do
1!al n%o se .ode i*aginar nada de *ais ade1!ado a !*a conce.3%o indi0id!alista da
sociedade, n%o , o a..etit!s societatis, *as o instinto de conser0a3%\, o conat!s sese
conser0andi de S.ino>a. O instinto de conser0a3%o *o0e tanto o ho*e* de 8obbes e de
S.ino>a 1!anto o de P!fendorf e de IocJe. N!* feli> isola*ento e* face dos o!tros ho*ens
transcorre a 0ida do ho*e* nat!ral de Ro!ssea!, *o0ido eMcl!si0a*ente .elo a*or de si 1!e
,, co*o se l6 no E*Wio, 2se*.re bo*2, e , o *eio atra0,s do 1!al o ho*e* satisfa> o
careci*ento f!nda*ental da .r:.ria conser0a3%o. Fato indi0id!al , o i!s in o*nia, do 1!al
.arte* tanto 8obbes 1!anto S.ino>a. E fr!to do esfor3o inteligente o! ca.cioso do indi0d!o
, o instinto f!nda*ental do estado de nat!re>a seg!ndo IocJe, e da sociedade ci0il seg!ndo
Ro!ssea!, 1!e s!bstit!i o estado de nat!re>a co*o *o*ento antit,tico do Estado& a
.ro.riedade. Hant fa> coincidir o direito nat!ral (contra.osto ao direito ci0il" co* o direito
.ri0ado (contra.osto ao .@blico".=F O direito nat!ral5.ri0ado
(=F" Sobre esse .onto f!nda*ental, le*os na Meta.hSsiJ der Sitten a seg!inte .assage*& 2E
di0is%o do direito nat!ral n%o reside (..." na distin3%o entre direito nat!ral e direito social, *as
na1!ela entre direito nat!ral e direito ci0il, o .ri*eiro dos 1!ais , cha*ado de direito .ri0ado
e o seg!ndo, de direito .@blico. E, co* efeito o o.osto do estado de nat!re>a n%o , o estado
social, *as o estado ci0il, .ois .ode *!ito
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE ;(
, essencial*ente, se n%o eMcl!si0a*ente, o direito 1!e reg!la as rela3Aes entre os indi0d!os&
n%o eMcl!si0a*ente, +/ 1!e reg!la ta*b,* a1!ela for*a .ri*iti0a e nat!ral de sociedade 1!e
, a fa*lia, be* co*o as associa3Aes .ri0adas. O .rinc.io indi0id!alista e* 1!e se ins.ira*
as teorias 4!snat!ralistas n%o eMcl!i 1!e eMista !* direito nat!ral social, o! se4a, !* direito
das sociedades nat!rais, co*o a fa*lia, e, .or conseg!inte, 1!e eMista* sociedades di0ersas
da sociedade ci0il o! .oltica. O 1!e se eMcl!i , 1!e a sociedade .oltica se4a concebida co*o
!* .rolonga*ento da sociedade nat!ral& a sociedade .oltica , !*a cria3%o dos indi0d!os, ,
o..rod!to da con4!n3%o de 0ontades indi0id!ais. E fa*lia fa> .arte do estado de nat!re>a,
*as n%o o s!bstit!i. E sociedade .oltica s!bstit!i o estado de nat!re>a, n%o o contin!a, ne* o
.rolonga, ne* o a.erfei3oa. Os dois ter*os da constr!3%o .er*anece* o indi0d!o, c!4o
reino , o estado de 5nat!re>a, e o Estado, 1!e n%o , !*a sociedade nat!ral. Es sociedades
nat!rais, o! se4a, n%o5.olticas, eMiste*K e ning!,* .ode cancel/Ias da hist:ria& *as, no
contraste .rinci.al entre indi0d!o e Estado, elas dese*.enha* !* .a.el sec!nd/rio, ao
contr/rio do 1!e ocorre no *odelo tradicional, onde t6* !` .a.el .ri*/rio. Y 0erdade,
8obbes ad*ite 1!e, n!*a sociedade .ri*iti0a, a fa*lia 5 a 2.e1!ena fa*lia2 5 ass!*a o
.osto do Estado,=' e 1!e, de fato, na e0ol!3%o da sociedade do .e1!eno gr!.o fa*iliar .ara o
grande Estado, eMista* Estados, co*o as *onar1!ias .atri*oniais, 1!e ass!*e* o as.ecto de
fa*lia` a*.liadasK == e , ig!al*ente 0erdade 1!e IocJe ad*ite 1!e 2os .ais de fa*lia, .or
!*a *!dan3a insens0el, tornara*5se ta*b,* os *onarcas .olticos2, =C e 1!e, na orige*
dos te*.os, os .ri*eiros go0ernos era* estados *on/r1!icos
be* eMistir sociedade no estado de nat!re>a, *as n%o !*a sociedade ci0il, 1!e garante o *e!
e o te! .orT*eio de leis .@blicas2 (ed. cit., .. #==". ?essa .assage*, na 1!al Hant es.ecifica
1!e a contra.osi3%o f!nda*ental n%o , entre direito indi0id!al e direito social, *as entre
direito nat!ral (a1!i incl!do o direito das sociedades nat!rais, co*o a fa*lia e as
associa3Aes contrat!ais" e direito ci0il (o! direito da sociedade ci0il, 1!e n%o de0e ser
conf!ndida co* as sociedades nat!rais", res!lta clara*ente .or 1!e o direito nat!ral coincide
co* o direito .ri0ado, e o direito .ositi0o nasce co* o di.
reito .@blico.
(='" 8obbes, Ie0iathan, ca.o 7VII.
(==" 8obbes, ?e ci0e, I7, 'FK Ie0iathan, ca.o 77.
(=C" IocJe, DZo Dreatises onf9o0ern*ent, Seg!ndo Dratado, U Q).
)F
NORBERDO BOBBIO
na *edida e* 1!e o .r:.rio .ai era reconhecido co*o rei. =# Mas , ig!al*ente claro 1!e, na
arg!*enta3%o de 8obbes e de IocJe, , .reciso disting!ir entre a descri3%o do 1!e ocorre! de
fato e* certas circ!nstNncias e a .ro.osta de !*a no0a for*a de legiti*a3%o .oltica. ?esse
.onto de 0ista, o! se4a, do .onto de 0ista do f!nda*ento de !* no0o .rinc.io de
legiti*idade, ne* a sociedade do*,stica ne* a sociedade senhorial oferece* !* *odelo
0/lido .ara a sociedade .oltica.
(=#" Ibid.. U 'FQ.
O contrato social
O .rinc.io de legiti*a3%o das sociedades .olticas , eMcl!si0a*ente o consenso. O te*a foi
colocado co* a */Mi*a .recis%o .or IocJe. E *elhor cha0e de leit!ra da seg!nda .arte dos
4/ citados DZo Dreatises of 9o0ern*ent (?ois tratados sobre o go0erno", 1!e te* co*o
s!btt!lo, e , conhecida co*o, En EssaS concerning the tr!e Original, EMtent and End of i0il
9o0ern*ent (Ensaio sobre a 0erdadeira orige*, eMtens%o e finalidade do go0erno ci0il", , a
1!e nos .er*ite inter.ret/5Io co*o !* longo e denso raciocnio dirigido no sentido de ref!tar
todos os 1!e conf!ndira* a sociedade .oltica co* a sociedade do*,stica e co* a sociedade
senhorial, be* co*o de de*onstrar 1!e o 1!e disting!e as tr6s for*as de sociedade , o
diferente f!nda*ento da a!toridade e, .ortanto, da obriga3%o de obedi6ncia, o! se4a, o di0erso
.rinc.io de legiti*idade. ?esde as .ri*eiras ./ginas, IocJe deiMa claro o se! .ro.:sito,
1!ando escre0e 1!e 2o .oder de !* *agistrado sobre !* s@dito .ode se disting!ir da1!ele de
!* .ai sobre os filhos, de !* senhor sobre o ser0o, de !* *arido sobre a *!lher, e de !*
dono sobre o se! escra0o2K .or isso, , .reciso *ostrar 2a diferen3a entre o go0ernante de !*a
sociedade .oltica, o .ai de !*a fa*lia e o ca.it%o de !*a galera2 .' Dr6s s%o os ti.os
cl/ssicos de f!nda*ento das obriga3Aes, co*o be* o sabe* os 4!ristas& eM generatione, eM
delicto, eM contrat!. ,TE obriga3%o do filho de obedecer ao .ai e -
('" Ibid.. U =.
)=
NORBERDO BOBBIO
*%e de.ende do fato de 1!e foi .or eles gerado, o! da nat!re>aK a obriga3%o do escra0o de
obedecer ao dono de.ende de !* delito co*etido, o! , o castigo .or !*a c!l.a gra0e (co*o
a de ter tra0ado !*a g!erra in4!sta e t65Ia .erdido"K a obriga3%o do s@dito de obedecer ao
soberano nasce do contrato. Isso significa di>er 1!e o go0ernante, ao contr/rio do .ai e do
dono de escra0os, necessita 1!e s!a .r:.ria a!toridade obtenha consenti*ento .ara 1!e se4a
considerada co*o legti*a. E* .rinc.io, !* soberano 1!e go0erna co*o !* .ai, seg!ndo o
*odelo do Estado .aternalista, o!, .ior ainda, co*o !* senhor de escra0os seg!ndo o *odelo
do Estado des.:tico, n%o , !* go0erno legti*o e os s@ditos n%o s%o obrigados a lhe
obedecer. , E*bora a teoria do contrato social fosse antiga e a*.la*ente !tili>ada .elos
legisladores da Idade M,dia, so*ente co* os 4!snat!ralistas ela se torna !*a .assage*
obrigat:ria da teoria .olticaK tanto 1!e ser/ co*!* a todos os crticos do direito nat!ral, de
8!*e a Bentha*, de 8egel a 8aller, deT Saint5Si*on a o*te, a ref!ta3%o desse estranho e
in@til eM.ediente (1!e dois a!tores t%o diferentes, co*o Bentha* e 8aller, !*
inde.endente*ente do o!tro, cha*a* de 21!i*era2". Entre os escritores antigos, ha0ia* se
referido a !* .oss0el e, e* alg!ns casos, efeti0a*ente ocorrido f!nda*ento contrat!alista
do Estado tanto Plat%o = 1!anto cero, o 1!al colocara na boca de Phil!s, .orta50o> das
id,ias c,ticas sobre a 4!sti3a, a seg!inte afir*a3%o 1!e ho4e dira*os de sabor hobbesiano&
Sed c!* aWi!* *et, et ho*o *onine* e ordo ordine*, t!* 1!ia ne*o sibi confidit, 1!ase
.actio fit inter .o.!V!* et .otentes, eM 1!o eMistit id 1!od Sci.io la!dabat, coni!nct!*
ci0itatis gen!s2. C O acordo ao 1!al tanto Plat%o 1!anto cero se refere* , a1!ela es.,cie de
.acto 1!e os es5.
critores *edie0ais iria* cha*ar de .act!* s!biectionis (so5
(=" 2Portanto, acontece o seg!inte& os reis e os .o0os de tr6s reinos (Es.arta, Ergos, Messina",
co* base nas leis estabelecidas e* co*!* .ara reg!lar as rela3Aes entre go0ernantes e
go0ernados, 4!rara*5se reci.roca*ente, !ns n%o to*are* *ais gra0oso o se! .oder co* o
.assar dos te*.os e co* a a*.lia3%o de s!as fa*ilias, os o!tros 4a*ais derr!bare* o .oder
r,gio e n%o .er*itire* 1!e o!tros tentasse* fa>65lo, en1!anto os reis obser0asse* essas
condi3Aes2 (Plat%o, Ieis, )<# a".
(C" icero, ?ere.!blica, III,'C.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE )C
bre O 1!al falare*os adiante". Mas, na tradi3%o sofistica, 1!e s!blinhara de *odo .artic!lar e
.ol6*ico o car/ter con0encional das leis e dos go0ernos e, .ortanto, do 4!sto e do in4!sto, e
de.ois na tradi3%o e.ic!riana, o acordo do 1!al nasce a 0ida social fa>ia .ensar no 1!e iria ser
cha*ado ent%o Tde .act!* societatis, co*o se .ode ler nesta c,lebre .assage* de E.ic!ro& 2E
4!sti3a n%o , algo 1!e eMiste e* si, *as so*ente nas rela3Aes rec.rocas e se*.re de
confor*idade co* os locais onde se estabelece !* acordo .ara n%o .ro0ocar ne* receber
dano2. #. Essa diferente inter.reta3%o do acordo origin/rio de*onstra co*o era .o!co
elaborado o cha*ado contrat!alis*o antigo e* co*.ara3%o co* OT *oderno. Para o
contrat!alis*o *edie0al, *ais i*.ortante fora a fa*osa .assage* de Pl.iano sobre a VeM de
i*.erio (o! se4a, sobre a lei da 1!al o i*.erador deri0a0a a a!toridade de fa>er leis", seg!ndo
a 1!al o 1!eTo .rnci.e delibera te* for3a de lei, .or1!e o .o.!V!s conferi!5lhe o .oder de
1!e originaria*ente so*ente ele, o .o0o, era tit!lar. ; Mais !*a 0e>, se a declara3%o contida
nessa .assage* .odia ser inter.retada co*o !* doc!*ento da orige* contrat!alista da
a!toridade, o .acto a 1!e ela se refere , o .acto de s!b*iss%o, c!4a condi3%o necess/ria e
ob4eti0a , a eMist6ncia do .o.!V!s co*o !ni0ersitas 4/ constit!da e inde.endente*ente do
*odo co*o foi constit!da. ?o reconheci*ento .reli*inar de !*a rela3%o entre .o.!V!s e
.rince.s, de resto, res!lta0a* d!as inter.reta3Aes contra.ostas do conte@do dessa rela3%o,
confor*e a atrib!i3%o da a!toridade ao .rnci.e fosse entendida co*o !*a aliena3%o total e,
.ortanto, n%o so*ente do eMerccio *as ta*b,* da tit!laridade do .oder (o transVatio
i*.erii", o! co*o !*a concess%o li*itada ora no te*.o ora ta*b,* no ob4eto, seg!ndo a
1!al o .rnci.e recebia do .o0o, de 1!ando e* 1!ando, o eMerccio *as n%o ta*b,* a
tit!laridade do .oder (o! concessio i*.erii".
Da*b,* o te*a do contrato social , a.resentado .elos di0ersos a!tores co* alg!*as
0aria3Aes, das 1!ais as d!as
(#" E.ic!ro, Rataese*entiae, 777III.
(;" 2\!od .rinci.i .lac!it legis habet 0igore* !t.ote c!* .o.!l!s ei et in e!* s!!*
i*.eri!* et .otestate* conferat2 (?. I, #, '".
)#
NORBERDO BOBBIO
*ais i*.ortantes refere*5se - *odalidade de reali>a3%o (s!b a" eo conte@do (s!b b".
Y *enos i*.ortante do 1!e .ara o estado de nat!re>a a 1!est%o relati0a - historicidade o! n%o
do ato. So*ente IocJe b!sca .ro0ar 1!e nada obsta a 1!e se .ossa considerar o contrato
origin/rio co*o !* fato hist:rico.) Mas IocJe te* de ref!tar !* ad0ers/rio, Fil*er, 1!e
defende! a legiti*idade da *onar1!ia absol!ta recorrendo - hist:ria (ainda 1!e a !*a hist:ria
sagrada, 1!e nada te* a 0er co* a hist:ria .rofana". ?e resto, ta*b,* .ara IocJe o contrato
ser0e .rinci.al*ente co*o instr!*ento necess/rio - finalidade de .er*itir a afir*a3%o de !*
certb .rinc.io de legiti*a3%o (a legiti*a3%o baseada no consenso" contra o!tros .rinc.ios.
Se a @nica for*a de legiti*a3%o do .oder .oltico , o consenso da1!eles sobre 1!e* esse
.oder se eMerce, na orige* da sociedade ci0il de0e ter eMistido !* .acto, se n%o eM.resso,
.elo *enos t/cito, entre os 1!e dera* 0ida a tal sociedade. Mais do 1!e !* fato hist:rico, o
contrato , concebido co*o !*a 0erdade de ra>%o, na *edida e* 1!e , !* elo necess/rio da.
cadeia de raciocnios 1!e co*e3a co* a hi.:tese de indi0d!os.
li0res e ig!ais. Se indi0d!os originaria*ente li0res e ig!aiS se s!b*etera* a !* .oder
co*!*, isso n%o .ode ter ocorrido a n%o ser .or *eio de !* acordo rec.roco. Nesse sentido,
(" contrato 5 al,* de !* f!nda*ento da legiti*a3%o 5 6 ta*b,* !* .rinc.io eM.licati0o. E
diferen3a entre o contrato co*o fato hist:rico e o contrato co*o f!nda*ento de legiti*a3%o ,
clara e* Ro!ssea!, onde o .acto entre ricos e .obres 1!e de! historica*ente orige* ao
Estado, tal co*o , descrito na seg!nda .arte do ?isc!rso sobre ti desig!aldade, , !* .acto
!rdido co* o engano (e .ortanto, a rigor, ilcito", Q en5
()" IocJe, DZo Dreatises, Seg!ndo Dratado, U 'FF e ss. Para afir*ar a realidade hist:rica do
contrato origin/rio, IocJe se ser0e de dois arg!*entos& a" desses contratos n%o se te*
geral*ente notcia .or1!e os .o0os n%o conser0ara* notcias de s!as origensK b" .ara alg!ns
Estados, co*o Ro*a e Vene>a, de c!4a orige* se te* notcia, a orige* contrat!al , certa.
(Q" Drata5se da c,lebre .assage* na 1!al Ro!ssea! eM.lica a orige* do Estado, o! *elhor, da
rela3%o de s!4ei3%o .olitica, no longo .erodo hist:rico 1!e est/ entre o fi* do estado de
nat!re>a e o incio da no0a co*!nidade f!ndada sobre o contrato social, i*aginando 1!e os
ricos conseg!ira* con0encer os .obres a se s!b*etere* ao .oder dos .ri*eiros, *ostrando
os .erigos da des!ni%o (ed. cit., .. CC#". e nesse .onto 1!e Ro!ssea! escre0e& 2Dodos
correra* ao encontro de s!as cadeias, acreditando
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE );
1!anto o 2contrato social2 atra0,s do 1!al o ho*e* corro*.ido da sociedade ci0il de0eria
reencontrar a felicidade, o! .elo *enos a .!re>a origin/ria, , .!ra id,ia reg!ladora da ra>%o.
o*o id,ia reg!ladora da ra>%o, final*ente, o contrato origin/rio , dec'arada*ente acolhido
.or Hant, 1!e n%o se .reoc!.a absol!ta*ente e* saber se o Estado te0e o! n%o co*o
f!nda*ento .r:.rio !* acordo entre os s@ditos. Eo contr/rio, ele considera 1!e a orige* do
.oder s!.re*o , .ara o .o0o 1!e est/ s!b*etido a `le algo 2i*.erscr!t/0el2 e, .ortanto, n%o
.ode se to*ar ob4eto de in0estiga3%o e de contro0,rsia, a n%o ser co* gra0e .erigo .ara a
sal0a3%o do Estado. < O 1!e i*.orta , o soberano dirigir o Estado co*o se se! .oder
esti0esse f!ndado n!* contrato origin/rio e ele de0esse .restar contas do *odo co*o o
eMerce aos se!s s@ditos. No ensaio Peber den 9e*`ins.r!ch& ?as *ag in der Dheorie richtig
sein, ta!gt aber nicht VRr die PraMis (Sobre o ditado co*!*&
Isso .ode ser 4!sto e* teoria, *as n%o 0ale na .r/tica", de 'Q(C, Hant 5 de.ois de ter
reconhecido a eMist6ncia5 de !* contrato origin/rio, 21!e , o @nico no 1!al se .ode f!ndar
!*a constit!i3%o ci0il !ni0ersal*ente 4!rdica entre os ho*ens e se .ode constit!ir !*a
co*!nidade2 5 nega 1!e se4a necess/rio .ress!.B5lo co*o !* fato hist:rico, dado 1!e,
en1!anto tal, co*o ele es.ecifica, tal contrato n%o seria se1!er .oss0elK e afir*a, ao
contr/rio, 1!e ele te* s!a realidade 2co*o si*.les id,ia da ra>%o2, no sentido de 1!e a id,ia
do contrato obriga 2todo legislador a fa>er leis co*o se essas de0esse* deri0ar da 0ontade
co*!* de todo !* .o0o e a considerar todo s@dito, en1!anto ele se 1!er cidad%o, co*o se
ti0esse dado o se! consenso a !*a tal 0ontade2. ( Nesse sentido,
garantire* a liberdade2. Essa afir*a3%o constit!i o .onto de .artida do ontrato Social. 1!e
co*e3a co* a n%o *enos c,lebre frase& 2O ho*e* nasce! li0reK e e* toda .arte se encontra
e*.cadeias2 .
(<" 2E orige* do .oder s!.erior , .ara o .o0o, 1!e est/ s!b*etido a ele, do .onto de 0ista
.olitico, algo i*.erscr!t/0elK o! se4a, o s@dito n%o de0e es.ec!lar s!til*ente sobre essa
orige*, co*o se se tratasse de !*a correta d@0ida co* rela3%o - obedi6ncia 1!e se de0e a tal
.oder (i!s contro0ers!*"2 (Meta.hSsiJ der Sitten. Rechts.
lehre, U #(". E .artir d: *o*ento e* 1!e a orige* do s!*o .oder , i*.erscr!t/0el, a b!sca
das origens de !* e0ent!al contrato origin/rio .or .arte do s@dito, 1!e n%o te* o direito de
fa>6.lo, n%o s) , .erfeita*ente in@til, *as ta*b,* cri*inosa, se feita co* a inten3%o de
2*!dar de.ois .ela for3a a constit!i3%o at!al*ente eMistente2 (U ;=".
((" Hant,Scritti.olitici, ed. cit., .. =)=.
))
NORBERDO BOBBIO
o contrato origin/rio dese*.enha s!a real f!n3%o, 1!e , a de constit!ir !* .rinc.io de
legiti*a3%o do .oder 1!e, co*o todos os .rinc.ios de legiti*a3%o (basta .ensar no .rinc.io
da2 orige* di0ina do .oder", n%o te* necessidade de ter deri0ado de !* fato real*ente
ocorrido .ara ser 0/lido.
a" Seg!ndo !*a o.ini%o co*!* dos escritores de direito .@blico, s%o necess/rias d!as
con0en3Aes s!cessi0as .ara dar orige* a !* Estado& o .act!* societatis, co* base no 1!al
!* certo n@*ero de indi0d!os decide* de co*!* acordo 0i0er e* sociedadeK e o .act!*
s!biectionis, co* base no 1!al os indi0d!os assi* re!nidos se s!b*ete* a !* .oder co*!*.
O .ri*eiro .acto transfor*a !*a *!ltit!do e* !* .o.!l!sK o seg!ndo, !*.o.!l!s
nPlV'aci0itas.
5P!fendoM&.f e a tratadstica de escola seg!e* a o.ini%o co*!* (acolhida ainda e* final do
s,c!lo 7VIII .or Ensel* Fe!erbach no .e1!eno tratado 4!0enil Enti58obbes, 1!e , de
'Q(<".'F Seg!ndo P!fendorf, 1!ando !*a *!ltid%o de indi0d!os 1!er .roceder - instit!i3%o
de !* Estado, de0e antes de *ais nada esti.!lar entre si !* .acto, 2co* o 1!al *anifeste a
0ontade de se !nir e* associa3%o .er.,t!a2, e de.ois, n!* seg!ndo *o*ento, a.:s ter
deliberado 1!al de0er/ ser a for*a de go0erno, se *on/r1!ica o! aristocr/tica o! de*ocr/.
tica, de0e chegar a 2!* no0o .acto .ara designar a1!ela .eso soa o! a1!elas .essoas -s 1!ais
de0e ser confiado o go0erno da associ,a3%o2 .'' P*a das ino0a3Aes de 8obbes foi a de
eli*inar !* do&
dois .actos& o .act!* !nionis, ideali>ado .or 8obbes, coa base no 1!al cada !* dos
indi0d!os 1!e co*.Ae* !*a *!ltid%o cede o direito de a!togo0ernar5se, 1!e .oss!i no
estad( de nat!re>a, a !* terceiro (se4a !*a .essoa o! !n".a asse* bl,ia", contanto 1!e todos
os o!tros fa3a* o *es*o&Dal.act( , ao *es*o te*.o !* .acto de sociedade e !* .acto de
s!b
('F" P. +. E. Fe!erbach, Enti58obbes oder Peber die 9ren>en der hAschte 9eZalt !nd das
XZangsrecht der BRrger gegen den Oberherrn, Erf!rt, 8enninl 'Q(<K ed. italiana, Mil%o,
9i!ffr,, '(Q=, ... =) e =(. Para !* co*ent/rio *ais .l2l f!ndo, el. M. E. attaneo, Ensel*
Fe!erbach filosofo e gi!rista, Mil%o, o*!nit '(QF.
(''" P!fendorf, ?e i!re nat!rae et genti!*, I. VII, ca.o =, UU Q e <, trad. cit ... ')#5);.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POO+DIE MO?ERNE )Q
*iss%o, 4/ 1!e os contratantes s%o os indi0d!os sing!lares entre si e n%o o .o.!V!s, .or !*
lado, e o f!t!ro .rince.s, .or o!tro, !* .acto de s!b*iss%o na *edida e* 1!e a1!ilo 1!e os
indi0d!os acorda* entre si , a instit!i3%o de !* .oder co*!* ao 1!al decide* se s!b*eter.
Por o!tro lado, 4/ e* 8obbes se an!ncia a diferen3a, 1!e ser/ gr/0ida de conse1R6ncias, entre
o .acto origin/rio da for*a de*ocr/tica de go0erno e o das de*ais for*as de go0erno
(aristocr/tica e *o&l/r1!ica". N!* trecho do ?e ci0e, ele di>& 2P* Estado de*ocr/tico n%o se
constit!i e* 0irt!de de .actos efet!ados entre os indi0d!os sing!lares, .or !* lado, e o .o0o,
.or o!tro, *as e* 0irt!de de .actos rec.rocos de cada !* co* todos os o!tros2.'= Essa id,ia
, confir*ada 1!ando ele di> 1!e o Estado aristocr/tico 2te* s!a orige* na de*ocracia2 'C e
na *oVlar1!ia, 1!e 2deri0a da a!toridade do .o0o, na *edida e* 1!e esse transfere o .r:.rio
direito, o! se4a, o .oder soberano, a !* indi0d!o2. '# Essas .assagens deiMa* clara*ente
enrender 1!e, en1!anto .ara as for*as aristocr/tica e *on/r1!ica s%o necess/rios os dois
.actos (n%o s: o de sociedade, *as ta*b,* o de s!b*iss%o", o! !* .acto co*.leMo,
constit!do .or !* contrato social seg!ido .or !*a doa3%o (assi* 8obbes inter.reta, no ?e
ci0e, o .acto de !ni%o", .ara a for*a de*ocr/tica basta !* @nico .acto, o! o .acto de
sociedade, 4/ 1!e 5 !*a 0e> constit!do o .o0o atra0,s do con&rato social 5 n%o , *ais
necess/rio !* seg!ndo .acto de s!b*iss%o, .ois esse seria !* .acto entre o .o0o e o .o0o e,
co*o tal, .erfeita*ente in@til. ?essa diferen3a e da dific!ldade 1!e dela deri0a, P!fendorf
ti0era .lena consci6ncia& ele obser0o! 1!e, co* rela3%o - for*a de go0erno de*ocr/tico,
2n%o res!lta *!ito. clara*ente a estr!t!ra do seg!ndo .acto, 4/ 1!e se trata das *es*as
.essoas 1!e, sob dois di0ersos as.ectos, co*anda* e obedece*2. Mas ele resol0era a
dific!ldade obser0ando 1!e, 2e*bora nos Estados de*ocr/ticos n%o .are3a tal0e> t%o
necess/rio 1!anto nos o!tros ti.os de Estado esse seg!ndo .acto, e* 0irt!de do 1!al o
soberano e os s@ditos
('=" 8obbes. ?eci0e. VII, Q.
('C" lbid., VII, <. DeMt!al*ente& 2Eristocratia si0e c!ria o.ti*at!* c!* s!**o i*.erio,
origine* habet a ?e*ocratia, 1!ae 4!s s!!* in lia* trasfert2.
('#" lbid., VII,8.
)<
NORBERDO BOBBIO
troca* eM.ressa*ente !*a .ro*essa sobre os res.ecti0os de 0eres a c!*.rir, de0e`se
i*aginar, cont@do, 1!e ele ocorrel .elo *enos tacita*ente2 .'; E red!3%o dos dois .actos a
!* s: foi co*.letada, e* bora de for*a *enos eM.lcita, e* S.ino>a& de for*a *eno
eM.lcita .or1!e, - diferen3a de 8obbes (e ta*b,*, co*o logo 0ere*os, de Ro!ssea!",
S.ino>a n%o en!ncia a f:r*!la d .acto, e, ali/s, no Dratado .oltico, s!a @lti*a obra, 1!e re;
to! inacabada, .assa .or alto do te*a do contrato social (*a n%o o eMcl!i, co*o .arece! a
alg!ns, .ois a ele se r.e+ere .el *enos !*a 0e>, no U 'C do Ii0ro '', 1!ando di>& 2se doi
entra* e* acordo e con4!ga* s!as for3as, a!*enta* o se .oder2". Mas agora a for*a de
go0erno 1!e ele te* 0ista eMcl!si0a*ente a de*ocr/tica. No c,lebre ca.t!lo 7VI d Dratado
teol:gico5.oltico, onde eM.Ae .ela .ri*eira 0e> s! teoria .oltica, li*ita5se a di>er, 1!ando os
ho*ens .ercebI ra* 1!e n%o *ais .odia* 0i0er no estado de nat!re>a& 2ti0I ra*
fir*issi*a*ente de estabelecer e acordar entre si reg!ll todas as coisas seg!ndo o dita*e da
ra>%o2. ') No estado ( nat!re>a, todo ho*e* (co*o, de resto, toda criat!ra" te&
tanto direito 1!anto .oderK e* o!tras .ala0ras, cada !* te o direito de fa>er o 1!e est/ e* se!
.oder fa>er. Se 8ob` dissera 1!e, no estado de nat!re>a, todo ho*e* te* !*ac reito sobre
todas as coisas (i!s in o*nia", S.ino>a es.ecifi.
correta*ente ao di>er 1!e o ho*e*, no estado de nat!re> te* !* direito sobre todas as coisas
1!e est%o e* se! .od (i!s in o*nia 1!ae .otest". (So*ente de ?e!s, ent%o, .odedi>er 1!e te*
!* direito sobre todas as coisas, a .artir I *o*ento e* 1!e, sendo oni.otente, o direito sobre
t!do 1!e est/ e* se! .oder coincide co* o direito sobre t!do." , conse1R6ncias 1!e deri0a*
dessa condi3%o nat!ral do ho*e n%o s%o diferentes das .re0istas .or 8obbes. Para sair de;
estado, a ra>%o s!gere a cada ho*e* entrar e* acordo cc todos os o!tros, de *odo 1!e 2cada
1!al transfira todo s .r:.rio .oder - sociedade, a 1!al ser/ assi* a @nica a dete+ s!*o direito
nat!ral sobre t!do, o! se4a, o s!.re*o .oder,
(';" P!fendorf, ?e i!re nat!rae et genti!*, I. VII, ca.o =, U <, trad. I ... ');5)).
(')" S.ino>a, Dractat!s theologico5.olitic!s, FF. italiana, .. C<F.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POPDIE MO?ERNE )(
1!al cada !*, o! li0re*ente o! .or te*or. dos castigos, de`r/ obedecer2 . 'Q .
Portanto, ta*b,* .ara p.ino>a, co*o .ara 8obbes, e*`ra co* !*a *oti0a3%o di0ersa, 1!e
eMa*inare*os *elhor adiante, o .acto social consiste n!* acordo .ara a constit!i`o de !*
.oder co*!*. O 1!e, 1!ando *!ito, disting!e S.ino>a de 8obbes , 1!e, en1!anto .ara
8obbes o .acto de nni%o .ode ser config!rado co*o !* contrato e* fa0Br de !* &erceiro
(co*o diria !* 4!rista", .ara p.ino>a 5 1!e nisso anteci.a clara*ente Ro!ssea! e o conceito
ti.ica*ente ro!ssea!niano da liberdade .oltica co*o a!tono*ia 5 o .r:.rio `cto de !ni%o
.re06 a transfer6ncia do .oder nat!ral de cada b* .ara a coleti0idade da 1!al cada !* , .arte.
?isso res!lta 1!e(.sasociedade, 21!e se define co*o a !ni%o de todos os &Z*ens, 1!e te*
coleti0a*ente .leno direito a t!do o 1tre5es/ e* se! .oder2 .ode ser cha*ada .ro.ria*ente
de 2de*ocracia2.'< Falando *ais adiante da nat!re>a do go0erno de*ocr/tico, 1!e lhe .arece
2o *ais nat!ral e o *ais confor*e - liberdade 1!e a nat!re>a .er*ite a cada !*2 (n%o se .ode
es1!ecer 1!e, .ara 8obbes, ao contr/rio, a *elhor for*a de go0erno , a *on/r1!ica", p.ino>a
define tal go0erno co*o a1!ele no 1!al 2ning!,* transfere a o!tros se! .r:.rio direito
nat!ral de *odo t%o definiti0o 1!e de.ois n`o se4a *ais cons!ltadoK *as o defere - *aior
.arte daT sociedade inteira, da 1!al ele , *e*bro2" '( concl!indo co* !*a frase, 1!e
en!.ncia o n@cleo do .ensa*ento ig!alit/rio, 1!e de.ois ser/ o de Ro!ssea!& 2Por esse
*oti0o, todos contin!a* a ser t%o ig!ais 1!anto o era* no anterior estado de nat!re>a2 . =F
Ro!ssea! elaborar/ a f:r*!la co* base na 1!al 2cada !*, !nii'&
do5se a todos, obedece a.enas a si *es*o, e .er*anece n%o *enos li0re do 1!e antes2 . ='
No f!ndo, Ro!ssea! n%o fe> *ais do 1!e eMtrair as eMtre*as conse1R6ncias da do!trina, 4/
an!nciada .or 8obbes, s!blinhada .or P!fendorf, for*!lada .or p.ino>a, seg!ndo a
('Q" Ibid., .. C<=. ('<" Ibid., .. C<=.
('(" Ibid., .. C<#. 5
(=F" Ibid., I. I, ca.o <, .. QC;.
(='" Ro!ssea!, ?! contrat social, I. I, ca.o ).
QF
NORBERDO BOBBIO
1!al, .VIa constit!i3%o do go0erno, 1!ando esse go0erno , o .g.\0erno de*ocr/tico, o! se4a, o
go0erno do .o0o sobre o .o0o, `aa !* @nico contrato, o contrato social. E instit!i3%o do
cor.o .oltico, na 1!al Ro!ssea! 06 a transfor*a3%o dos *!itos 2e!2 no @nico 2e! co*!*2,
ocorre instantanea*ente, 4/ 1!e a associa3%o de cada !* co* todos os o!tros e a s!b*iss%o
de cada !* a todos s%o !* @nico e *es*o ato. O .oder social .ersonificado na 0ontade geral
, o res!ltado da *odalidade .artic!lar na 1!al ocorre a associa3%o, 1!e , ao *es*o te*.o
!ni%o de todos e s!b*iss%o de todos ao todo. Eo contr/rio de P`fendorf, e de se! .redecessor
i*ediato, o genebrino B!rlaOna1!i, c!4as id,ias ele te* .resente, Ro!ssea! nega
eM.licita*ente 1!e, .ara instit!ir o go0erno, se4a neces5 t s/rio !* no0o .acto. No ca.o VII
da .arte ''' de O ontrato Social, intit!ladosignificati0a*ente2 E instit!i3%o do go0erno n%o
, !* contrato2, eM.lica 1!e a instit!i3%o do go0erno, o! do .oder eMec!ti0o, n%o ocorre
*ediante contrato .elo *enos .or tr6s ra>Aes& a" .or1!e a a!toridade s!.re*a n%o .ode 5 ne*
ser alienada, ne* ser *odificada co* a cria3%o de !* .oder ainda 1!e s!.eriorK b" .or1!e !*
contrato do .o0o co* essa o! a1!ela .essoa seria !* ato .artic!lar e a 0ontade geral .ode se
eM.ressar t%o5so*ente atra0,s de atos gerais o! leisK
c" .or1!e os contratantes estaria* entre si e* estado de nat!. re>a, o 1!e re.!gna o estado
ci0il !*a 0e> constit!do. ?a a concl!s%o .ere*.t:ria& 2N%o h/ sen%o !* contrato no
Estado, o da associa3%oK e este, .or si s:, eMcl!i 1!al1!er o!tro2.== Mediante o contrato
social, nasce 5 co* a 0ontade geral5 a soberania, .erfeita e* si *es*a. +/ 1!e a .rerrogati0a
da 0ontade geral , fa>er as leis, ela5 estabelece co* !* ato de soberania, co* !*a lei 5 1!e ,
!* ato !nilateral5, 1!e* de0er/ go0ernar, o! se4a, 1!e* ter/ o tt!lo .ara o eMerccio do
.oder eMec!ti0o. Dodos .ode* 0er a. afinidade entre o .ensa*ento de Ro!ssea! e de S.ino>aK
*as ning!,* de0e .erder de 0ista, en1!anto S.ino>a fala hobbesiana*ente e* 2.oder
co*!*2, Ro!ssea! fala de 2e! co*!*2. S.ino>a .Ae o acento no res!ltado do .acto, e* se!
as.ecto ob4eti0o. Ro!ssea! o fa> no no0o s!4eito 1!e dele deri0a, e* se! as.ecto s!b4eti0o.
(==" Ibid., I. *, ca.o ').
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDI.E MO?ERNE Q'
b" O ob4eto do contrato o! dos contratos ,.a transfer6ncia de todos o! de alg!ns direitos 1!e o
ho*e* te* no estado de nat!re>a .ara o Estado, de *odo 1!e o ho*e* nat!ral se torna
ho*e* ci0il o! cidad%o. Es 0/rias teorias contrat!alistas se disting!e* co* base tia
1!antidade e na 1!alidade dos direitos nat!rais a 1!e o ho*e* ren!ncia .ara transferi5Ios ao
Estado, o! se4a, confor*e a ren@ncia e a s!bse1Rente aliena3ao se4a* *ais o! *enos tais. ?e
todos os 4!snat!ralistas, o 1!e concebe! a aliena3%o *ais totali>ante foi Ro!ssea! (do 1!e
res!lta a ac!sa3%o 1!e lhe foi *o0ida de ser defensor de !*a 2de*ocracia totalit/ria2",
.recisa*ente o R\!ssea! 1!e inicia O ontrato Social .ole*i>ando co* a!tores co*o
9r:cio, 1!e considera0a* legti*o o ato .elo 1!al !* .o0o aliena s!a .r:.ria liberdade. Mas
o n@cleo do .ensa*ento de Ro!ssea! , a distin3%o entre a aliena3%o a o!tros e a aliena3%o a si
*es*o. O ho*e* , li0re so*ente 1!ando obedece - lei 1!e ele *es*o se de!. No estado de
nat!re>a, o ho*e* n%o , li0re (e*bora se4a feli>", .or1!e obedece n%o - lei, *as aos .r:.rios
instintosK na sociedade ci0il, f!ndada sobre a desig!aldade entre ricos e .obres, entre
o.ressores e o.ri*idos, o ho*e* n%o , li0re .or1!e certa*ente obedece a leis, *as a leis
.ostas n%o .or ele e si* .or o!tros 1!e est%o aci*a dele. O @nico *odo .ara tornar o ho*e*
li0re , 1!e ele at!e seg!ndo as leis e 1!e essas leis se4a* .ostas .or ele *es*o.,
E4ransfer6ncia total dos direitos nat!rais .ara o cor.o .oltico constit!do .ela totalidade dos
contratantes de0e ser0ir a essa finalidade, o! se4a, a de dar a todos os *e*bros desse cor.o
leis nas 1!ais o ho*e* nat!ral 1!e se torno! cidad%o reconhe3a a lei 1!e ele *es*o se teria
i*.osto no estado de nat!re>a, se nesse estado ti0esse .odido eMercer li0re*ente a .r:.ria
ra>%o.
No *o*ento e* 1!e nasce o cidad%o, cessa inteira*ente o ho*e* nat!ral. N%o se
co*.reende Ro!ssea! se n%o se entende 1!e, ao contr/rio de todos os de*ais 4!snat!ralistas,
.ara os 1!ais o Estado te* co*o finalidade .roteger o indi0d!o, .ara Ro!ssea! o cor.o
.oltico 1!e nasce do contrato social te* a finalidade de transfor*/5Io. O cidad%o de IocJea
, .!ra e si*.les*ente o ho*e* nat!ral .rotegidoK o cidad%o de Ro!ssea! , !* o!tro ho*e*.
2E .assage* do estado de nat!re>a .ara o estado ci0il 5 afir*a ele 5 .rod!> no ho*e* !*a
*!dan3a *!ito i*.ortante, s!bstit!indo e* s!a
Q=
NORBERDO BOBBIO
cond!ta o instinto .ela 4!sti3a e e*.restando -s s!as a3Aes a *oralidade de 1!e anterior*ente
era* .ri0adas2 .=C E*bora tradicional*ente considerado co*o te:rico do absol!tis*o,
8obbes n%o defende a tese da ren@ncia total.
Para ingressar na sociedade ci0il, o ho*e* 5 seg!ndo 8obbes 5 ren!ncia a t!do o 1!e torna
indese4/0el o estado de nat!re>aK *ais .recisa*ente, ren!ncia. - ig!aldade d` fato 1!e torna
.rec/ria a eMist6ncia at, *es*o dos *ais fortesK ao direito - liberdade nat!ral, o! se4a, ao
direito de agir seg!indo n%o a ra>%o *as as .aiMAesK ao direito de i*.or a ra>%o .or si, s:, isto
,, ao !so da for3a indi0id!alK ao direito sobre todas as coisas, isto ,, - .osse efeti0a de todos
os bens de 1!e te* for3a .ara se a.ro.riar. E finaPdK&tde e* f!n3%o do 1!al o ho*e* .
considera @til ren!nciar a todos esses bens , a sal0ag!arda do be* *ais .recioso, a 0ida, 1!e
no estado de nat!re>a torno!se inseg!ra .or ca!sa da a!s6ncia de !* .oder co*!*. Entende5
se 1!e o @nico direito ao 1!al o ho*e* n%o ren!ncia, ao instit!ir o estado ci0il, , o direito -
0ida. No *o*ento e* 1!e o Estado nao , ca.a> de asseg!rar a 0ida de se!s cidad%os .or
in,.cia, o! e* 1!e ele *es*o a a*ea3a .or eMcesso de cr!eldade, o .acto , 0iolado e o
indi0d!o reto*a s!a .r:.ria liberdade de se defender co*o acreditar *elhor.
\!ando S.ino>a, de.ois de ter eM.licado as ra>Aes .elas 1!ais os indi0d!os resol0era*
transferir se! .r:.rio direito sobre t!do ao Estado, afir*a 1!e 2a s!*a .odestade2 1!e disso
deri0a 2n%o , s!b*etida a nenh!*a lei, *as todos de0e* obedecer5lhe e* t!do2, e ta*b,*
1!e 2se n%o 1!ere* ser ini*igos do .oder constit!do e agir contra a ra>%o 1!e s!gere
defend65Io co* todas as .r:.rias for3as, s%o obrigados a eMec!tar absol!ta*ente todas as
ordens da s!.re*a a!toridade, *es*o no caso de 1!e ela i*.onha abs!rdos2, =# ele .arece
re.etir o te*a ti.ica*ente hobbesiano da obedi6ncia absol!ta. Mas, a.esar das se*elhan3as
literais, a l:gica e* 1!e se ins.ira o raciocnio s.ino>iano , di0ersa da hobbesiana&
os ho*ens sae* do estado de nat!re>a, seg!ndo 8obbes, .or ra>Aes de seg!ran3a (a b!sca da
.a>"K seg!ndo S.ino>a, .or ra>Aes de .ot6ncia P/ 1!e o direito se estende tanto 1!anto a
(=C" Ibid., I. *, ca.o <.
(=#" S.ino>a, Dractat!s theologico5.olitic!s, ed. cit., ... C<=5<C.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE QC
.ot6ncia& 21!anto *aior for o n@*ero dos 1!e se constit!e* e* !nidade, tanto *aior ser/ o
direito 1!e todos 4!ntos ad1!ire*2".=; O estado de nat!re>a , !* estado de rec.rocas
i*.ot6ncias e, .ortanto, de inseg!ran3a. Mas a .ot6ncia n%o , fi* e* si *es*aK e, 1!ando se
torna fi* e* si *es*a, o Estado se torna des.:tico. E 0erdadeira finalidade @lti*a do Estado
n%o , a .ot6ncia, *as a liberdade. Finis re.!blicae libertas est. =) Se, .ara 8obbes, o fi* do
Estado , tornar os ho*ens seg!ros, .ara S.ino>a esse fi* , torn/5Ios li0res, o! se4a, fa>er de
tal *odo 1!e cada ho*e* .ossa eM.licitar ao */Mi*o s!a .r:.ria ra>%o. E .ri*eira condi3%o
.ara 1!e o fi* do Estado , se reali>e , 1!e o ho*e*, ingressando no Estado, n%o abdi1!e do
direito de raciocinar& 2Ning!,* .ode obrigar ne* ser.
obrigado a transferir .ara o!tros (..." s!a .r:.ria fac!ldade de raciocinar li0re*ente e de
eM.ressar se! .r:.rio 4!>o sobre 1!al1!er coisa2.=Q Da*b,* .ara S.ino>a, .ortanto, a
ren@ncia aos direitos nat!rais n%o , total. En1!anto .ara 8obbes, 1!e considera 1!e a .a> , o
fi* do Estado, o direito irren!nci/0el , o direito - 0ida, .ara S.ino>a, 1!e considera a
liberdade co*o o fi* do Estado, o direito irren!nci/0el , o direito de .ensar co* a .r:.ria
cabe3a.
Na conce.3%o de IocJe, a transfer6ncia dos direitos nat!rais , .arcialssi*a. O 1!e falta ao
estado ae nat!re>a .ara ser !* estado .erfeito ,, sobret!do, a .resen3a de !* 4!i> i*.arcial,
o! se4a, de !*a .essoa 1!e .ossa 4!lgar, sobre a ra>%o e o erro se* ser .arte en0ol0ida.
Ingressando no estado ci0il, os indi0d!os ren!ncia* s!bstancial*ente a !* @nico direito, ao
direito de fa>er 4!sti3a .or si *es*os, e conser0a* rodos os o!tros, in .ri*is o direito de
.ro.riedade, 1!e 4/ nasce .erfeito no estado de nat!re>a, .ois n%o de.ende do reconheci*ento
de o!tros *as !nica*ente de !* ato .essoal e nat!ral, co*o , o caso do trabalho. Eli/s, a
finalidade e* f!n3%o da 1!al os indi0d!os instit!e* o estado ci0il , .rinci.al*ente a t!tela
da .ro.riedade (1!e, entre o!tras coisas, , a garantia da t!tela de !* o!tro s!*o be* 1!e , a
liberdade
(=;" S.ino>a, Dractat!s.olitic!s, ca.o I, U ';.
(=)" S.ino>a, Dractat!s theologico5.olitic!s, ed. cit., .. #<=.
(=Q" Ibid., .. #<F.
Q# 5 NORBERDO BOBBIO
.essoal". Se essa , a finalidade, disso res!lta 1!e n%o so*ente o direito - 0ida, co*o e*
8obbes, n%o a.enas o direito - liberdade de o.ini%o, co*o e* S.ino>a, *as ta*b,* e
sobret!do o direito de .ro.riedade , !* direito irren!nci/0el& 2Por .oder .oltico 5 di> IocJe,
.recisa*ente no incio do Seg!ndo tratado 5, entendo o direito de fa>er leis co* .enalidade de
*orte e, .or conseg!inte, co* toda .enalidade *enor, .ara o fi* de reg!la*entar e conser0ar
a .ro.riedade2.'< Pode5se di>er, e* sntese, ainda 1!e co* certa si*.lifica3%o& en1!anto os
indi0d!os de 8obbes e de S.ino>a ren!ncia* a todos os direitos, eMceto !*, os indi0d!os de
IocJe ren!ncia* a !* s: direito, o! se4a, conser0a* todos *enos !*.=(
(=<" IocJe, DZo Dreatises, Seg!ndo Dratado, U C. Sobre o significado de 2.ro.riedade2 e*
IocJe, 1!e ora designa a .ro.riedade e* sentido estrito, ora a so*a de todos os direitos
nat!rais do indi0d!o (co*o o .r:.rio IocJe di> eM.ressa*ente, U '=C", deti0e5*e *ais
a*.la*ente e* *e! c!rso !ni0ersit%rio sobre IocJe e iW diri!o nat!raWe, 9ia..ichelli, '()C,
... ='Q5'<.
(=(" Por1!e h/ .o!co cita*os B!rla*a1!i a .ro.:sito de Ro!ssea!, considero de certo
interesse recordar a s!a concl!s%o de 1!e, 20sto 1!e a liberdade ci0il (isto ,, a liberdade 1!e
o ho*e* ad1!ire a.enas na sociedade ci0il" , be* *ais i*.ortante do 1!e a liberdade
nat!ral, esta*os no direito de concl!ir 1!e o estado ci0il 1!e .ro.orciona ao ho*e* !*a tal
liberdade ,, de todos os estados do ho*e*, o *ais racional e, .or conse1R6ncia, o 0erdadeiro
estado de nat!re>a2 (d. Princi.es d! droit deWa nat!re et des gens, g0erdon, 'Q)<, 0oI. VI, ..
;F". Essa concl!s%o , a in0ers%o da tese hobbesiana seg!ndo a 1!al o estado ci0il , antit,tico
ao estado de nat!re>a.
E1!i, ao contr/rio, o estado ci0il ter*ina .or se tornar o 0erdadeiro estado nat!ral.
E .osi3%o de IocJe , inter*edi%ria entre as d!as& o estado ci0il n%o an!la o estado nat!ral
ne* o dissol0e e* si *es*o.
A sociedade civil
Es di0erg6ncias co* rela3%o -s *odalidades e ao conte@do do contrato social, e sobret!do
essas @lti*as, re.erc!te* nas 0aria3Aes sobre o te*a da sociedade ci0il. Essas 0aria3Aes
.ode* ser agr!.adas e* torno dos seg!intes .roble*as& a" se o .oder soberano , absol!to o!
li*itadoK b" se , indi0is0el o! di0is0elK c" se se .ode resistir a ele o! n%o. Es sol!3Aes dadas
aos tr6s .roble*as s%o estreita*ente ligadas&
1!e* .ensa na contra.osi3%o cl/ssica entre 8obbes e IocJe n%o tardar/ a .erceber 1!e,
en1!anto .ara 8obbes o .oder , absol!to, indi0is0el e irresist0el, .ara IocJe, ao contr/rio, ,
li*itado, di0is0el e resist0el.
a" Se .or .oder absol!to se entende !* .oder se* li*ites, nenh!* dos escritores de 1!e
esto! *e oc!.ando defende!, na 0erdade, o car/ter absol!to do .oder. Poder absol!to, nesse
sentido, , so*ente o de ?e!s. Eo contr/rio, a arg!*enta3%o , o!tra se se entende .or .oder
absol!to, co*o se de0e fa>er, legib!s sol!t!s. O fato de 1!e o soberano se4a li0re das leis,
significa 1!e ele , li0re das leis ci0is, o! se4a, das leis 1!e ele *es*o te* o .oder de criar.
Nesse sentido, declara*5se eM.licita*ente e* fa0or do .oder absol!to tanto 8obbes.
1!anto S.ino>a. E ta*b,* Ro!ssea!& 2Essi* co*o a nat!5T re>a d/ a t:do ho*e* !* .oder
absol!to sobre todos os se!s .r:.rios *e*bros, do *es*o *odo o .acto social d/ ao cor.o
.oltico !* .oder absol!to sobre todos os se!s .r:.rios *e*brosK e , esse *es*o .oder 1!e,
dirigido .ela 0ontade geral.
Q)
NORBERDO BOBBIO
to*a (..." o no*e de soberania2.' Da*b,* .ara Hant, ao .oder do soberano ,, nessa ace.3%o
do ter*o, absol!to. \!ando ele afir*a 1!e 2o soberano no Estado te* e* face dos s@ditos
a.enas direitos e nenh!* de0er (coati0o"2,= 1!er di>er 1!e o soberano, n%o i*.orta o 1!e
fa3a, n%o i*.orta a lei 1!e 0iole, n%o .ode ser s!b*etido a 4!lga*ento. N%o .ode ser
s!b*etido a 4!lga*ento .recisa*ente .or1!e n%o , obrigado 4!ridica*ente a res.eitar as leis
ci0is. O fato de 1!e o .oder soberano este4a aci*a das leis ci0is n%o 1!er di>er 1!e se4a !*
.oder se* li*ites& 1!er di>er 1!e os li*ites do se! .oder s%o li*ites n%o 4!rdicos (de direito
.ositi0o", *as de fato, o!, .elo *enos, s%o li*ites deri0ados da1!ele direito i*.erfeito, a o!
se4a, incoerc0el, 1!e , o direito nat!ral. (Para 1!e* considera 1!e n%o h/ o!tro direito al,*
do direito .ositi0o, na *edida e* 1!e atrib!i ao direito o tra3o caracterstico da
coercibilidade, os li*ites deri0ados do direito nat!ral s%o, .ro.ria*ente falando, ta*b,* eles
li*ites de fato, o!, .elo *enos, n%o se diferencia*, co* rela3%o ao .oder de resist6ncia dos
s@ditos, dos li*ites de fato." Ning!,* *elhor do 1!e S.ino>a esclarece! os ter*os da
1!est%o. 2Se .or lei se entende o direito ci0il (...", o! se4a, se essas .ala0ras s%o entendidas
literal*ente, n%o se .ode di>er 1!e o Estado se4a s!b*etido a leis o! 1!e .ossa delin1Rir.
o* efeito, as regras e os *oti0os de s!b*iss%o e de obedi6ncia 1!e o Estado de0e conser0ar
.ara s!a .r:.ria garantia n%o s%o de direito ci0il, *as de direitO5nat!ral (..."K e o Estado ,
obrigado a isso a.enas .ela *es*a ra>%o .or 1!e o ho*e* no estado nat!ral , obrigado (..." a
e0itar se *atar& de0er esse 1!e n%o i*.lica s!b*iss%o, *as denota a liberdade da nat!re>a
h!*ana2 . C ?esses li*ites nat!rais, alg!ns de.ende* da .r:.ria nat!re>a dos s@ditos 1!e o
Estado co*anda e, en1!anto eMternos ao Estado, tra>e* - l!> !*a i*.ossibilidade *aterial&
assi* co*o ning!,* .ode fa>er co* 1!e !*a *esa co*a gra*a, ta*b,* o Estado n%o .ode
obrigar !* ho*e* a 0oar. O!tros, be* *ais i*.ortantes, de.ende* da nat!re>a *es*a do
Estado, o! se4a, .Ae* e* a3%o !*a i*.ossibili5
('" Ro!ssea!, ?! contrat social, I. lI, ca.o #.
(=" Hant, Meta.hSsiJ der Sitten. Rechtslehre, U #( E.
(C" S.ino>a, Dractat!s.olitic!s, ca.o IV, US.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE QQ
dade racional (o! *oral". O Estado, en1!anto ente racional, n%o .ode deiMar de seg!ir os
dita*es da ra>%o, a n%o ser 1!e .retenda decretar s!a .r:.ria .erdi3%o. E teoria do Estado de
S.ino>a n%o , tanto !*a teoria do Estado absol!to 1!anto do Estado5.ot6nciaK e !* Estado ,
tanto *ais .otente 1!anto *ais s!a .ot6ncia for ra>o/0el, o! se4a, obedecer aos dita*es da
ra>%o, 1!anto *ais os go0ernantes n%o ab!sare* do se! .oder, 4/ 1!e so*ente en1!anto
go0ernare* nos li*ites da ra>%o .oder%o contar co* o consenso dos s@ditos. 2Se o Estado
n%o fosse s!b*etido a nenh!*a das leis o! regras gra3as -s 1!ais , o 1!e ,, n%o seria !*a
realidade nat!ral e si* !*a 1!i*era2.# Para conser0ar a .r:.ria a!toridade, o! se4a, .ara
contin!ar a *anter s!a .r:.ria nat!re>a, TF Estado n%o .ode reali>ar nenh!*a a3%o 1!e fa3a
desa.arecer o res.eito dos s@ditos e .ro0o1!e a re0olta& 2\!ando o soberano *ata e eM.olia
os s@ditos, se1Restra as *o3as, etc., a s!4ei3%o se transfor*a e* indigna3%o e, .or
conseg!inte, o estado ci0il se con0erte e* estado de hostilidade2. ; E san3%o .ela 0iola3%o de
!*a lei nat!ral o! da ra>%o ,, .or s!a 0e>, !* fato nat!ral, i a dissol!3%o do Estado, da 1!al
nasce !* no0o direito 1!e n%o , *ais o direito ci0il e si* o direito de g!erra, o @nico direito
1!e 0igora no estado de nat!re>a. o*o 0i*os a res.eito da irren!nciabilidade ao direito de
raciocinar e 4!lgar, !* o!tro li*ite do Estado deri0a do fato de 1!e ele de0e reg!lar, seg!indo
s!a nat!re>a, as a3Aes eMternas e n%o as internas& !*a das ra>Aes adotadas .or S.ino>a , a
liberdade de .ensa*ento ser incoerc0el, o! se4a, ser de tal orde* 1!e o Estado, .or *ais 1!e
fa3a, n%o .ode i*.edir !* indi0d!o de .ensar o 1!e .ensa (.ode a.enas i*.edi5Io de di>er o
ii!e .ensa"K e, de 1!al1!er *odo, n%o h/ san3%o de 1!e dis.onha 1!e se4a ca.a> de con0encer
!* fil:sofo a n%o crer na1!ilo e* 1!e cr6 (.ode a.enas transfor*/5Io n!* hi.:crita o! n!*
*/rtir". 2N%o fa>e* .arte do direito ci0il 5 di> S.ino>a todas a1!elas a3Aes -s 1!ais n%o se
.ossa ser ind!>ido .ela es.eran3a de .r6*ios o! .elo te*or de a*ea3as2 .)T El,* desses
li*ites 1!e .ode* ser cha*ados de necess/5
(#" Ibid., ca.o IV, U#.
(;" Ibid.
()" Ibid.. ca.o *, U<.
Q<
NORBERDO BOBBIO
rios, na *edida e* 1!e deri0a* da .r:.ria nat!re>a do Estado o! de ra>Aes ob4eti0as, n%o h/
escritor 1!e n%o reconhe3a li*ites 1!e deri0a* de considera3Aes de con0eni6ncia o! de
o.ort!nidade. Entre esses, os .rinci.ais s%o os 1!e se refere* - esfera dos interesses .ri0ados.
?i> 8obbes& 2Es leis n%o fora* in0entadas .ara re.ri*ir a iniciati0a indi0id!al, *as .ara
disci.lin/5Ia, do *es*o *odo co*o a nat!re>a dis.Bs as *argens dos rios n%o .ara estancar
o se! c!rso, *as .ara dirigi'F2.Q E Ro!ssea!& 2Dodos os ser0i3os 1!e !* cidad%o .ode
.restar ao Estado s%o .or .ele de0idos t%o logo o Estado osrecla*eK *a` o cor.o soberano,
.or s!a .arte, n%o .ode gra0ar os s@ditos co* nenh!*a cadeia 1!e se4a in@til -
co*!nidade2.< b" E*bora os defensores da indi0isibilidade do .oder soberano, co*o 8obbes
e Ro!ssea!, e os defensores da di0is%o de .oderes, co*o IocJe, Montes1!ie! e Hant, se4a*
habit!al*ente contra.ostos co*o re.resentantes de d!as teorias o.ostas, a contra.osi3%o 5 se
olha*os as coisas co* a aten3%o 1!e a co*.leMidade da *at,ria eMige 5 n%o , t%o e0idente
co*o .arece e co*o se s!.Ae. E 0erdade , 1!e a 2di0is%o2 1!e os defensores da
indi0isibilidade condena* nada te* a 0er co* a 2di0is%o2 1!e os ad0ers/rios defende*K e,
0ice50ersa, a concentra3%o 1!e estes co*bate* n%o corres.onde - . !nidade 1!e os o!tros
defende*. \!ando 8obbes afir*a 1!e o .oder soberano de0e ser indi0is0el e condena co*o
teoria sediciosa a tese contr/ria, o 1!e ele recha3a , a teoria do go0erno *isto, o! se4a, a
teoria 1!e afir*a co*o go0erno :ti*o a1!ele e* 1!e o .oder soberano est/ distrib!do entre
:rg%os di0ersos e* colabora3%o entre si, re.resentados cada !* .or tr6s di0ersos .rinc.ios
de 1!al1!er regi*e (o *onarca, os *elhores, o .o0o". \!ando Ig3Je defende a teoria da
di0is%o dos .oderes, o 1!e ele acoffie n%o , absol!ta*ente a teoria do go0erno *isto, *as si*
a teoria seg!ndo a 1!al os tr6s .oderes atra0,s dos 1!ais se eM.licita o .oder soberano 5 o
.oder legislati0o, o .oder eMec!ti0o e o .oder 4!dici/rio (*as, na realidade, os .oderes 1!e
IocJe le0a sobret!do e* conta s%o
(Q" 8obbes, ?eci0e, 7III,IS.
(<" Ro!ssea!, ?! contrat social, I. '', ca.o #.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE Q(
a.enas dois, o legislati0o e o eMec!ti0o" 5, de0e* ser eMercidos .or organis*os di0ersos. ?o
.onto de 0ista da !nidade 1!e .reoc!.a 8obbes, o Estado 1!e IocJe te* e* *ente n%o ,
*enos !nit/rio do 1!e o Estado hobbesiano& , 0erdade, decerto, 1!e o .oder eMec!ti0o e o
.oder legislati0o s%o atrib!dos a dois :rg%os di0ersos, res.ecti0a*ente o rei e o .arla*ento,
*as , ig!al*ente 0erdade 1!e o .oder s!.re*o , !* s:, o .oder legislati0o, e 1!e o .oder
eMec!ti0o de0e .er*anecer s!bordinado ao .ri*eiro& 2?e 1!al1!er *odo, desde 1!e o
go0erno s!bsiste, o .oder s!.re*o , o legislati0o, .ois o 1!e .ode dar leis a o!tros de0e
necessaria*ente lhe ser s!.erior2K( e, .or o!tro lado, 2o .oder eMec!ti0o, 1!ando n%o ,
colocado n!*a .essoa 1!e ta*b,* fa3a .arte do legislati0o, , e0idente*ente s!bordinado e
res.ons/0el .erante esse @lti*o, e .ode ser *!dado e transferido a bel5.ra>er2 . 'F So*ente
1!ando se le0a e* conta essa n%o5corres.ond6ncia entre os dois conceitos de di0is%o e,
res.ecti0a*ente, de indi0isibilidade do .oder soberano, !* dos 1!ais se refere - di0is%o dos
:rg%os (rei, cN*ara dos lordes e cN*ara dos co*!ns", en1!anto o o!tro refere5se - di0is%o das
f!n3Aes (legislati0a, eMec!ti0a, 4!dici/ria", , 1!e se .ode co*.reender o a.arente .aradoMo de
O ontrato Social, no 1!al Ro!ssea! afir*a ao *es*o te*.o a tese da indi0isibilidade da
soberania, co*o 8obbes, e a tese da di0is%o do .oder legislati0o e do .oder eMec!ti0o, be*
co*o a s!bordina3%o do seg!ndo ao .ri*eiro, co*o IocJe.lI E indi0isibilidade do .oder
soberano, .ela 1!al se entende 1!e a1!ele o! a1!eles 1!e det6* o .oder soberano n%o .ode*
di0idi5Io e* .artes distintas e inde.endentes, e a di0is%o entre .oder legislati0o e .oder
eMec!ti0o, .ela 1!al se considera dese4/0el 1!e as d!as f!n3Aes se4a* eMercidas.e* *odos e
.or :rg%os di0ersos, n%o s%o absol!ta*ente inco*.at0eis. E contradi3%o a.arece ainda
*enos e0idente se se le0a e* conta 1!e, dos dois *ales eMtre*os 1!e todo fil:sofo .oltico
encara co* .reoc!.a3%o, a anar1!ia e o
((" IoJe, DZo Dreatises, Seg!ndo Dratado, U ';F.
('F" Ibid.,U';=.
(''" No 1!e se refere - indi0isibilidade da soberania, cf. ?! contrat social, I. '', ca.o =.
\!anto - se.ara3%o entre .oder legislati0o e .oder eMec!ti0o e - s!bordina3%o do seg!ndo ao
.ri*eiro, cf. ibid.. I. *, ca.o '.
<F
NORBERDO BOBBIO
des.otis*o, a teoria hobbesiana da indi0isibilidade 0isa a re*ediar o .ri*eiro, en1!anto a
teoria locJeana da di0is%o 0isa a e0itar o seg!ndo. o*o 4/ foi 0/rias 0e>es obser0ado e o 1!e
h/ .o!co disse*os confir*a, o .aradoMo de Ro!ssea! consiste no fato de 1!e, co* s!a teoria
do contrato social, ele i*agino! !*a f:r*!la co* a 1!al 0isa sal0ar ao *es*o te*.o a
!nidade do Estado (.elo 1!e ele se .rofessa ad*irador de 8obbes" e a liberdade dos
indi0d!os (no 1!e ele , certa*ente 5 !* seg!idor de IocJe".
E tese de 1!e a se.ara3%o dos .oderes , !* re*,dio contra o des.otis*o , ratificada .or
Hant, o 1!al disting!e, co* rela3%o ao *odo de go0ernar, d!as for*as de Estado, a5re.@blica
e o des.otis*o& a re.@blica , caracteri>ada .ela se.ara3%o entre .oder eMec!ti0o e .oder
legislatiqTo, co*o ele afir*a a .ro.:sito do .ri*eiro artigo definitiqTo .ara a .a> .er.,t!a, o
1!al5 co* a finalidade de reali>ar as condi3Aes de !*a .a> estabeleci da entre os Estados 5
eMige 1!e todo Estado tenha !*a constit!i3%o re.!blicana. Mas ta*b,* Hant, s!blinhando a
i*.ortNncia da se.ara3%o dos .oderes, n%o .retende absol!ta*ente a*ea3ar a1!ela !nidade
do .oder soberano 1!e 8obbes dese4a0a. N!*a .erfeita racionali>a3%o (t%o .erfeita 1!e
.arece artificiosa" da teoria dos tr6s .oderes, Hant os considera ao *es*o te*.o co*o
coordenados, no sentido de 1!e se co*.leta* !* ao o!tro, co*o s!bordinados, no sentido de
1!e s%o de.endentes !* do o!tro, e co*o !nidos, no sentido de 1!e a !nidade deles .er*ite
ao Estado atingir s!a finalidade .rec.!a, 1!e , fa>er 4!sti3a sal0ag!ardando a liberdade. '=
N!*a o!tra .assage*, 1!e .ode .arecer n%o .erfeita*ente confor*e - .recedente, Hant
e1!i.ara os tr6s .oderes -s tr6s .ro.osi3Aes de !* silogis*o .r/tico, onde a .re*issa *aior ,
a lei, a *enor , o co*ando do eMec!ti0o, en1!anto a concl!s%o , a senten3a do 4!i>& nada
*ais !nit/rio do 1!e !* raciocnio silogsticO.'C \!al1!er 1!e se4a o se! 0alor, tal analogia ,
!*a co*.ro0a3%o de 1!e a teoria da se.ara3%o dos .oderes 4a*ais .Ae e* 1!est%o a !nidade
do .o. der soberano, co*o, ao contr/rio, .oderia ocorrer na teoria do go0erno *isto, 1!e fora
o .rinci.al al0o de 8obbes.
('=" Hant, Meta.hSsiJ der Sitten , U#<.
('C" Ibid., U #;.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE <'
" E .redo*inNncia dada a !* dos dois *ales eMtre*os, anar1!ia o! des.otis*o, re.erc!te
ta*b,* na sol!3%o 1!e os a!tores sing!lares d%o ao .roble*a da obedi6ncia e,
res.ecti0a*ente, do contr/rio da obedi6ncia, o! se4a, a resist6ncia.
\!e*, co*o 8obbes, considera co*o *al eMtre*o a anar1!ia, !* *al 1!e .ro0,* da
cond!ta irrefreada dos indi0d!os, tende a se colocar do lado do .rnci.e, c!4o .oder
considera irresisti0el, o! se4a, de tal nat!re>a 1!e, diante dele, o s@dito te* !nica*ente o
de0er de obedecer. \!e*, ao contr/rio, co*o IocJe, considera o des.otis*o co*o *al
eMtre*o, !* *al 1!e .ro0,* da cond!ta irrefreada do soberano, tende a se .Br do lado do
.o0o, ao 1!al atrib!i e* deter*inados casos o direito de resistir -s ordens do soberano, o!
se4a, de n%o obedecer. E teoria dos dois *ales , eM.ressa*ente in0ocada .or IocJe& 2Se , a
o.ress%o o! a desobedi6ncia 1!e constit!i a orige* .ri*eira da desorde* 5 di> ele 5 , !*a
1!est%o c!4a decis%o deiMo - i*.arcialidade da hist:ria2. '# Mas ele reconhece! 1!e a hist:ria
d/ ra>%o aos 1!e considera* co*o a ca!sa *ais fre1Rente dos t!*!ltos n%o as rebeliAes dos
.o0os (os 1!ais s%o *ais inclinados a s!.ortar 1!e a .ro*o0er sedi3Aes", *as a .re.ot6ncia
dos soberanos. Ra>%o .ela 1!al , .reciso .re0enir5se n%o tanto contra as .ri*eiras, co*o o
fa>e* os defensores de !*a f,rrea obedi6ncia, 1!anto contra as seg!ndas, e estabelecer 1!ais
s%o os casos e* 1!e desa.arece a obriga3%o da obedi6ncia. E *es*a teoria dos dois *ales ,
in0ocada, *as co* !* 4!>o de 0alor o.osto, .or S.ino>a. ?efensor co*o 8obbes da
obedi6ncia incondicional, o! se4a, da obedi6ncia -s leis *es*o 1!ando a1!eles a 1!e* s%o
dirigidas as considera* co*o in1!as, assi* arg!*enta&
2Se o ho*e* ra>o/0el de0e .or 0e>es fa>er, .or orde* do Estado, algo 1!e reconhece co*o
re.!gnante - ra>%o, esse *al , a*.la*ente co*.ensado .elo be* 1!e retira do .r:.rio estado
ci0il& co* efeito, , ta*b,* !*a lei da ra>%o 1!e, entre dois *ales, de0e5se escolher o *enor2
.'; Doda0ia, 1!ando se .assa das declara3Aes de .rinc.io .ara a an/lise dos casos concretos,
a alternati0a 5 ta*b,* nesse caso, co*o no caso do .roble*a. dos li*ites do .oder
('#" IocJe, DZo Dreatises, Seg!ndo Dratado, U=CF.
(';" S.ino>a, Dractat!s.oWitic!s, ca.o *, U).
<=
NORBERDO BOBBIO
soberano 5 a.arece *enos rgida& a sit!a3%o , *ais co*.leMa. P* intransigente te:rico da
obedi6ncia co*o , S.ino>a, reconhece2.co*o IocJe, 1!e 2os abalos, as g!erras e o des.re>o
o! 0iola3%o das leis n%o s%o i*.!t/0eis tanto - *aldade dos s@ditos 1!anto - */ constit!i3%o
do go0erno2 . ') Entes de *ais nada, , .reciso considerar 1!e a di0erg6ncia entre defensores
da obedi6ncia e defensores da resist6ncia refere5se ao caso do tirano e n%o ao do !s!r.ador (e
ao caso, a esse assi*il/0el, da con1!ista"& no caso do !s!r.ador, 8obbes n%o hesita e*
reconhecer o desa.areci*ento da obriga3%o de obedecer, 4/ 1!e 1!e* se a.ossa do .oder se*
ter tt!los .ara isso de0e ser considerado co*o !* ini*igo (!* ini*igo interno, - diferen3a
do con1!istador, 1!e , !* ini*igo eMterno"K e, diante do ini*igo, n%o h/ o!tro direito al,*
do direito de g!erra (1!e 0igora no estado de nat!re>a". 'Q No 1!e se refere ao caso do *a!
go0erno (no 1!al se en1!adra o do tirano", a diferen3a n%o , tanto entre 1!e* ad*ite e 1!e*
rec!sa o direito de resist6ncia, *as si* ao diferente *odo de estabelecer e* 1!e consiste !*
*a! go0erno, o! se4a, o go0erno contra o 1!al a desobedi6ncia se torna lOcita. Nessa orde* de
id,ias, rea.arece o contraste acerca da .redo*inNncia dada a !* o! a o!tro dos *ales
eMtre*os. Se, .ara IocJe, e e* geral .ara os 1!e co*bate* o des.otis*o, *a! go0erno , o
1!e ab!sa do .r:.rio .oder e trata os se!s s@ditos n%o co*o ho*ens racionais, *as co*o
escra0os o! crian3as (e o caso cl/ssico da tirania", .ara 8obbes e .ara S.ino>a *a! go0erno ,
o 1!e .eca n%o .or eMcesso, *as .or defeito, e 1!e, n%o garantindo satisfatoria*ente a
seg!ran3a dos .r:.rios s@ditos, n%o c!*.re s!a .r:.ria tarefa f!nda*ental de fa>er cessar do
*odo *ais absol!to .oss0el o estado de nat!re>a. Para 8obbes, 2a obriga3%o dos s@ditos e*
face do soberano d!ra en1!anto d!ra o .oder co* o 1!al ele , ca.a> de .roteg65los2. '<
S.ino>a, .artindo do .rinc.io de 1!e o direito , .oder e 1!e, .ortanto, o direito do Estado de
co*andar se estende at,
(')" Ibid.,ca.. V,U=.
('Q" 8obbes, ?e ci0e, VII, C.
('<" 8obbes, Ie0iathan, ca.o 77I.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE <C
o *o*ento e* 1!e se estende se! .oder, de.lora o Estado 1!e, 2n%o tendo asseg!rado de
*odo ade1!ado a conc:rdia2 , de*onstra 2n%o ter ass!*ido .lena*ente as r,deas do
go0erno2. P* Estado.(iesse ti.o, na *edida e* 1!e n%o conseg!i! eli*inar as ca!sas das
desordens, 2n%o difere e* *!ito do estado de nat!re>a, no 1!al cada !* 0i0e a se! talante e
e* contlr.!o .erigo de 0ida2 .'( ?e resto, as d!as for*as de *a! go0erno t6* !* car/ter
essencial e* co*!*& s%o o reino do *edo, e o reino do *edo , o contr/rio da sociedade ci0il,
1!e nasce .ara insta!rar o reino da .a> e da seg!ran3a. N%o .or 5acaso IocJe considera o
Estado des.:tico co*o o .rolonga*ento do estado da nat!re>aK e S.ino>a afir*a 1!e 2!*
.o0o li0re se rege *ais .ela es.eran3a do 1!e .elo *edo, en1!anto !* .o0o s!b4!gado, ao
contr/rio, 0i0e *ais no te*or do 1!e na es.eran3a2. =F (E rela3%o entre des.otis*o e *edo
ser/ celebri>ada .ela teoria do des.otis*o de Montes1!ie!." O .roble*a *ais difcil .ara
!*a teoria racional (o! 1!e .retende ser racional" do Estado , o de conciliar dois bens a 1!e
ning!,* est/ dis.osto a ren!nciar e 1!e s%o (co*o todos os bens @lti*os" inco*.at0eis& a
obedi6ncia e a liberdade.
S.ino>a .ro.Ae !*a sol!3%o 1!e ser/ acolhida ta*b,* .or Hant& de0er de obedi6ncia
absol!ta co* rela3%o -s a3Aes, direito de liberdade co* rela3%o aos .ensa*entos. Entrando no
estado ci0il, cada !* ren!ncia ao direito de agir seg!ndo se! .r:.rio arbtrio, n%o -1!ele de
raciocinar e de 4!lgar& 2En1!anto ning!,* .ode agir contra o decreto das soberanas
.odestades, , lcito a cada !*, se* lesar o direito, .ensar e 4!lgar e, .ortantol ta*b,* falar
contra o decreto .or elas e*anado, contanto 1!e si*.les*ente fale o! ensine, e defendendo o
1!e di> basea`do5se a.enas na ra>%o2. =' Hant , *!ito fir*e e* afir*ar a obriga3%o absol!ta
de obedecer - lei e e* negar todo e 1!al1!er direito de resist6nciaK e ele se eM.ressa sobre isso
co* !*a as.ere>a 1!e lhe foi fre1Rente*ente criticada. Se !*a lei .@blica, di> ele, ,
irre.reens0el, o! se4a, confor*e o direito, , ta*b,* irresist0el,
('.(" S.ino>a, Dractat!s.olitic!s, ca.o V, U=.
(=F" Ibid., ca.o V, U ).
(='" S.ino>a, Dractat!s theologico5.olitic!s, ca.o 77, ed. cit., .. #<C.
<#
NORBERDO BOBBIO
4/ 1!e a resist6ncia a ela teria l!gar seg!ndo !*/ */Mi*a 1!e, !ni0ersali>ada, destr!iria
1!al1!er constit!i3%o ci0il&
2ontra o s!.re*o legislador do Estado, n%o .ode ha0er nenh!*a o.osi3%o legti*a .or .arte
do .o0o, 4/ 1!e so*ente gra3as - s!b*iss%o de todos - s!a 0ontade !ni0ersal*ente
legisladora , .oss0el !* Estado 4!rdicoK .ortanto, n%o .ode ser e*itido nenh!* direito de
ins!rrei3%o (seditio", *enos ainda de rebeli%o (rebellio", e *enos do 1!e 1!al1!er o!tro de
atentados contra ele co*o indi0d!o (co*o *onarca" sob .reteMto de ab!so do .oder, e* s!a
.essoa o! e* s!a 0ida (*onarcho*achis*!s s!b s.ecie tSrannicidii"2 .== Mas a obedi6ncia
n%o eMcl!i a crtica& e, .ortanto, o 1!e , se! .ress!.osto, a liberdade de o.ini%o e de
eM.ress%o. No ensaio Las ist E!fJlsr!ng (O 1!e , o il!*inis*o", de 'Q<#, de.ois de ter
afir*ado 1!e o il!*inis*o 2n%o .recisa sen%o da liberdade, e da *ais inofensi0a de todas as
liberdades, o! se4a, a de fa>er !so .@blico da .r:.ria ra>%o e* todos os ca*.os2, elogia o
.rnci.e 1!e erigi! co*o */Mi*a de se! .r:.rio go0erno o seg!inte& 2Raciocine* en1!anto
1!isere* e sobre o 1!e 1!isere*, *as obede3a*2. =C .
El,* dessa sol!3%o, 1!e re.resenta a 1!intess6ncia do .ensa*ento liberal, eMiste* a.enas
o!tras d!as sol!3Aes& a sol!3%o locJeana da obedi6ncia n%o *ais absol!ta e si* relati0a, o!
se4a, condicionada ao res.eito .elo soberano de li*ites .reestabelecidos ao se! .oder
s!.re*oK e a sol!3%o ro!ssea!niana, 1!e reafir*a o de0er da obedi6ncia absol!ta, *as ao
*es*o te*.o afir*a 1!e so*ente na obedi6ncia absol!ta, 1!ando se entende .or obedi6ncia
a s!b*iss%o - lei 1!e cada !* .rescre0e! .ara si *es*o, consiste a liberdade (1!e ser/
ta*b,*& a sol!3%o de 8egel, e*bora ele se4a anti5ro!ssea!niano sob 0/rios as.ectos".
(==" Hant, Meta.hSsiJ der Sitten, U #( E. (=C" Hant, Scritti.olitici, cit., ..'#C.
O Estado seundo a razo
o fato de 1!e todas as 0aria3Aes do *odelo .or n:s consideradas (e 1!e n%o esgota* o
n@*ero. das 1!e .oderia* ser indicadas" se4a* o refleMo de diferentes .osi3Aes ideol:gicas e
tenha*, co*o conse1R6ncia, rele0antes i*.lica3Aes .olticas, re0elo!5se co* *!ita clare>a e
n%o necessita de !lteriores co*ent/rios. ?e0e ser ainda esclarecido 1!e, entre a estr!t!ra de
!* *odelo. e s!a f!n3%o ideol:gica, n%o s!bsiste a1!ele .aralelis*o .erfeito 1!e sera*os
tentados a i*aginar& o *es*o *odelo .ode ser0ir .ara a.oiar teses .olticas o.ostas, e a
*es*a tese .oltica .ode ser a.resentada co* *odelos di0ersos. Drata5se, de resto, do be*
conhecido a.roble*a da co*.leMa rela3%o, de *odo alg!* si*.les e si*.lific/0el, entre a
constr!3%o de !*a teoria e se! !so ideol:gico& rela3%o 1!e desencora4a o! de0,ria
desencora4ar os 1!e b!sca* corres.ond6ncias !n0ocas (dada tal teoria, te*5se deter*inada
ideologia" .
Se se escolhe co*o crit,rio .ara disting!ir as atit!des .olticas dos di0ersos a!tores a res.osta
1!e dera* - 0elha e se*.re recorrente dis.!ta sobre a *elhor for*a de go0erno, .ode*5se
disting!ir, grosso *odo, tr6s .osi3Aes, confor*e a .refer6ncia tenha sido dada ao go0erno
*on/r1!ico (8obbes",a ao de*ocr/tico (S.ino>a, Ro!ssea!" o! ao constit!cional
re.resentati0o (IocJe, Hant". E deri0a3%o da constr!3%o s.ino>iana a .artir da hobbesiana ,
e0idente e n%o , de *odo alg!* aten!/0el (co*o tenta* fa>er os 1!e considera* de0er
<)
NORBERDO BOBBIO
e0itar, .ara o a!tor 1!e a.recia*, a 0ergonha da red!ctio ad 8obbesi!*". Mas, 1!ando a*bos
se e*.enha* e* dar ll*a res.osta *oti0ada - .erg!nta sobre a *elhor for*a de go0erno
(8obbes no ca.o 7 do ?e ci0e, S.ino>a nos ca.it!los VI5I7 do Dratado .oltico", chega* a
concl!sAes o.ostas& .ara 8obbes, a *elhor for*a de go0erno , a *onar1!ia, en1!anto .ara
S.ino>a , a de*ocracia. Y bastante conhecido o 1!anto infl!i! sobre Ro!ssea! o *odelo.
hobbesianoK *as, do *odelo escolhido co*o g!ia, Ro!ssea! eMtrai n%o as conse1R6ncias
.oliticas de 8obbes, *as as de S.ino>a& a defini3%o dada .or S.ino>a da de*ocracia anteci.a
s!r.reendente*ente a f:r*!la de Ro!ssea!& 2lE de*ocracian define5se co*o a !ni%o de todos
os ho*ens 1!e t6* coleti0a*ente .leno direito a t!do o 1!e est/ e* se! .oder2.' ont!d,o, a
constr!3%o ro!ssea!niana n%o , ne* a de 8obbes ne* a de S.ino>a&
o *odo .elo 1!al ele fig!ra a distin3%o entre .oder legislati0o e .oder eMec!ti0o, co*o
distin3%o entre a 0ontade 1!e delibera e dirige e a *%o 1!e at!a, , de nitida deri0a3%o
locJeana.
Mas Ro!ssea! , defensor da de*ocracia direta, en1!anto IocJe defende e racionali>a o
regi*e da *onar1!ia constit!cional e re.resentati0a. Sobre a rela3%o IocJe5Hant no 1!e se
refere - for*a de go0erno, n%o Th/ necessidade de gastar *!itas .ala0ras& 1!ando contra.Ae a
re.@blica n%o - *onar1!ia, *as ao des.otis*o, Hant te* e* *ente o ideal da *onar1!ia
constit!cional, e n%o certa*ente o ideal s.ino>iano e *enos ainda o ro!ssea!niano da
de*ocraciaK ali/s, ele eMecra a de*ocracia co*o a .ior for*a de go0erno. ont!do, se
eMa*inar*os os ele*entos sing!lares daTconstr!3%o, n%o h/ d@0ida de 1!e alg!ns deles, e*
*inha o.ini%o os *ais significati0os 5 a teoria da obedi6ncia absol!ta aco*.anhada da
liberdade de o.ini%o 5 a.roMi*a*5no de S.ino>a. Hant , *!ito *ais estatista 1!e IocJe,
a.esar da di0is%o dos .oderes, *as , ao *es*o te*.o *enos de*ocr/tico 1!e S.ino>a e,
nat!ral*ente, 1!e Ro!ssea!, de 1!e*, cont!do, , *ais .r:Mi*o .elo se! estatis*o e de 1!e*
deri0o! a id,ia do contrato origin/rio co*o f!nda*ento de legiti*idade do .oder e a .r:.ria
f:r*!la desse contrato, seg!ndo o 1!al todos de.Ae* s!a liber5
('" S.ino>a, Dractat!s theologico5.olitic!s, ca., 7VI, ed. cit., .. C<=.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POItDIE MO?ERNE <Q
dade eMterna .ara reto*/5Ia na condi3%o de *e*bro de !* cor.o co*!*.=
N%o , di0ersa a concl!s%o a 1!e .ode*os chegar 1!ando eMa*ina*os n%o a sol!3%o dada ao
.roble*a da *elhor for*a de go0erno, *as a ideologia .oltica eM.ressa e* cada a!tor&
conser0adora (8obbes", liberal (S.ino>a, IocJe e Hant", re0ol!cion/ria (Ro!ssea!". O
significado ideol:gico de !*a teoria de.ende n%o de s!a estr!t!ra, *as do 0alor .ri*/rio ao
1!al ela ser0e& a orde*, a .a> social, a seg!ran3a, a liberdade indi0id!al estreita*ente ligada
- .ro.riedade, a ig!aldade social 1!e se reali>a n%o na liberdade indi0id!al *as na liberdade
coleti0a, e assi* .or diante. E f:r*!la hobbesiana do .acto de !ni%o dese.*.enha !*a
f!n3%o conser0adora e* 8obbes, radical5re0ol!cion/ria e* Ro!ssea!, en1!anto a ideolo`a
liberal acolhe e !tili>a .ara a *es*a finalidade, res.ecti0a*ente e* S.ino>a5Hant e e*
IocJe, d!as sol!3Aes o.ostas co* rela3%o ao .roble*a da obriga3%o .oltica (de0er de
obedi6ncia o! direito de resist6ncia".
Doda0ia, .ara al,* das 0aria3Aes estr!t!rais, at, *es*o nos li*ites de !* @nico *odelo, e
.ara al,* das di0erg6ncias ideol:gicas, todas as filosofias .olticas 1!e se en1!adra* no
N*bito do 4!snat!ralis*o t6* 5 co* rela3%o -s 1!e as .recede* e -s 1!e as s!cede* 5 !*a
caracterstica distinti0a co*!*& a tentati0a de constr!ir !*a teoria racional do Estado. Nas
.ri*eiras ./ginas, insisti*os no a*bicioso .ro4eto da cha*ada escola do direito nat!ral, a
co*e3ar .or 8obbes, de elaborar !*a ,tica, !*a ci6ncia do direito, !*a .oltica (ao 1!e se
acrescentar/, no final, !*a econo*ia", o!, e* s!*a, !*a filosofia .r/tica de*onstrati0a, isto
,, a.oiada e* .rinc.ios e0identes e ded!>ida (lesses .rinc.ios de *odo 'Fgica*ente
rigoroso. Esse .ro4eto c!l*ina na teoria do Estado, n%o s: .or1!e o Estado, e e* geral o
direito .@blico, constit!i a .arte final da teoria do direito e era at, ent%o a .arte teorica*ente
*enos desen0ol0ida, *as ta*b,* .or1!e , a1!ela a 1!e os .r:.rios 4!snat!ralistas dera*
*aior desta1!e, e 1!e deiMo! atr/s de si *aiores *arcas, tanto 1!e o 4!snat!ralis*o foi
geral*ente considerado co*o !*a corrente de filosofia .oltica.
(=" Hant, Meta.hSsiJderSitten,U#Q.
<<
NORBERDO BOBBIO
E eM.ress%o 2teoria racional do Estado2 te*, antes de *ais nada, !* significado
*etodol:gico, sobre o 1!al, de.ois do 1!e disse*os nas ./ginas anteriores, n%o , o caso de
insistir. \!ando *!ito, ser/ necess/rio acrescentar 1!e, .recisa*ente na teoria do Estado,
*anifesta5se *ais clara e *ais concreta*ente do 1!e e* 1!al1!er o!tro terreno o .ro.:sito
.!fendorfiano de se.arar a 4!ris.r!d6ncia da teologia. \nstr!ir racional*ente !*a teoria do
Estado significa .rescindir total*ente de 1!al1!er arg!*ento (e, .orlanto, de 1!al1!er
s!bsdio" de car/ter teol:gico, ao 1!al se*.re recorrera a do!trina tradicional, na tentati0a de
eM.licar a orige* da sociedade h!*ana e* s!as 0/rias for*asK o! se4a, e* o!tras .ala0ras,
significa b!sca eM.licar e 4!stificar !* fato .!ra*ente h!*ano co* o Estado .artindo do
est!do da nat!re>a h!*ana, das .aiMAes, dos instintos, dos a.etites, dos interesses 1!e fa>e*
do ho*e* !* ser soci/0elWinsoci/0el, o!, e* s!*a, .artindo dos indi0d!os 5 co*o dir/
Vico, e* to* de condena3%o, referindo5se a P!fendorf 5 2lan3ados neste *!ndo se* c!idado
e a4!da di0inos2. C k teoria do Estado co*o re*edi!* .eccati, 8obbes 5 e, e* s!as .egadas,
S.ino>a 5 contra.Ae a teoria do Estado co*o re*,dio .ara !* fato h!*anssi*o, as .aiMAes
h!*anas, consideradas 2n%o co*o 0cios, *as co*o .ro.riedades da nat!re>a h!*ana,
.ertinentes a ela do *es*o *odo 1!e - nat!re>a da at*osfera s%o .ertinentes o calor, o frio, a
te*.estade, o tro0%o e asse*elhados2 . # o* IocJe, co* os econo*istas, co* Hant, os
interesses ass!*ira* o l!gar das .aiMAes co*o *ola da 0ida social& *as a anttese interesse
indi0id!alWinteresse social, !tilidade i*ediataW!tilidade *ediata, 4a*ais eli*inar/ inteira*ente
a anttese, da 1!al .arti! a teoria racional do Estado, entre .TaiMAes (afetos" e ra>%o. Eli/s, as
d!as antteses .rocede* *escladas !*a - o!tra, *al disting!0eis !*a da o!tra, de *odo 1!e
o Estado a.arece e* cada o.ort!nidade e ao *es*o te*.o co*o o ente racional .or
eMcel6ncia e co*o o garante do interesse coleti0o, do @til *ediato, 1!e , o 20erdadeiro2 @til,
.recisa*ente o @til tal co*o , s!gerido .ela reta ra>%o. E hi.:5
(C" 9. B. Vico, Iascien>an!o0a.ri*a, ed. cit., U '<.
(#" S.ino>a, Dractat!s.olitic!s, ca.o I, U#.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE <(
tese do estado de nat!re>a e do conse1Rente contrato social fa> desa.arecer definiti0a*ente a
do!trina do n!lla .otestas nisi a ?eo, da 1!al Hant dar/ !*a 4!stifica3%o .!ra*ente racional&
a */Mi*a 5 di> ele 5 n%o te* finalidade 1!e a de fa>er co*.reender 1!e a orige* do .oder ,
i*.erscr!t/0el (*as, se , assi*, ent%o a do!trina da orige* di0ina do .oder .oder/ ser
tran1Rila*ente s!bstit!da .ela do!trina 1!e f!nda a legiti*idade do .oder !nica*ente na
tradi3%o, co*o a defendida .or Ed*!nd B!rJe, conte*.orNneo de Hant, 4/ 1!e a tradi3%o ,
t%o i*.erscr!t/0el 1!anto a 0ontade de ?e!s". E constr!3%o racional do Estado a0an3a .ari
.ass! co* o .rocesso de sec!lari>a3%o da a!toridade .oltica e, e* geral, da 0ida ci0il& n%o
.ode. ser dissociada, e*bora se4a difcil di>er se se trata de !* est*!lo o! de !* refleMo
(.ro0a0el*ente , a*bas as coisas", da1!ela .rof!nda transfor*a3%o das rela3Aes entre Estado
e Igre4a, .ela 1!al o Estado se torna cada 0e> *ais inde.endente da Igre4a, en1!anto a Igre4a
(a .artir do *o*ento e* 1!e entra e* cola.so o !ni0ersalis*o religioso e nasce* as Igre4as
nacionais" se torna cada 0e> *ais de.endente do Estado.
Por o!tro lado, 1!ando se fala e* teoria racional do Estado, a .ro.:sito do 4!snat!ralis*o, ,
.reciso saber ca.tar al,* do significado *etodol:gico 5 ta*b,* !* significado teorica*ente
be* *ais rico e historica*ente be* *ais rele0ante, 1!e se refere - nat!re>a e ao res!ltado da
constr!3%o e 1!e re0elar/ toda a s!a i*.ortNncia 1!ando o *odelo se for esgotando nas 0/rias
correntes anti4!snat!ralistas. o* !* .e1!eno n@*ero de .ala0ras, .ode5se eM.ressar a id,ia
nos seg!intes ter*os& a do!trina 4!snat!ralista do Estado n%o , a.enas !*a teoria racional do
Estado, *as ta*b,* , !*a teoria do Estado racional. Isso 1!er di>er 1!e ela dese*boca
n!*a teoria da racionalidade do Estado, na *edida e* 1!e constr:i o Estado co*o ente de
ra>%o .or eMcel6ncia, @nico no 1!al o ho*e* reali>a .lena*ente s!a .r:.ria nat!re>a de ser
racional. Se , 0erdade 1!e, .ara o ho*e* en1!anto criat!ra di0ina, eMtra eccWesia* n!lla
saW!s, , ig!al*ente 0erdade 1!e, .ara o ho*e* en1!anto ser nat!ral e racional, n%o h/
sal0a3%o eMtra re*.!blica*.
o* a s!a cost!*eira e .ere*.t:ria l!cide>, 8obbes eM.ressa esse conceito n!*a c,lebre
.asSage* 1!e .*Oe.&seF%s5
(F
NORBERDO BOBBIO
s!*ida 1!ase co*o e*ble*a da ele0a3%o do Estado a sede da 0ida racional& 2Fora do Estado,
te*5se o do*nio das .aiMAes, a g!erra, o *edo. E .obre>a, a inc@ria, o isola*ento, a
barb/rie, a ignorNncia, a bestialidade. No Estado, te*5se o do*nio da ra>%o, a .a>, a
seg!ran3a, a ri1!e>a, a dec6ncia, a sociabilidade, o refina*ento, a ci6ncia, a bene0ol6ncia2. ;
O *aior te:rico do Estado racional , S.ino>a& no ho*e*, as .aiMAes s%o t%o nat!rais 1!anto a
ra>%oK *as, no estado de nat!re>a, as .aiMAes tri!nfa* sobre a ra>%oK contra as .aiMAes, a
religi%o .ode .o!co o! nada, 4/ 1!e ela 0ale 2no *o*ento da *orte, 1!ando as .aiMAes 4/
fora* 0encidas .ela doen3a e o ho*e* est/ debilitado ao eMtre*o, o! nos te*.los, onde os
ho*ens n%o eMerce* rela3Aes de interesse,,K),so*ente a !ni%o de todos n!* .oder co*!*,
1!e refreie, co* a es.eran3a de .r6*ios o! co* o te*or de castigos, os indi0d!os 1!e
tende* nat!ral*ente a seg!ir *ais a cega c!.ide> do 1!e a ra>%o, .ode .er*itir ao ho*e*
alcan3ar do *elhor *odo .oss0el a *eta da .r:.ria conser0a3%o 1!e , a finalidade .rec.!a
.rescrita .ela ra>%oK na *edida, de resto, e* 1!e o Est`do, e so*ente o Estado, .er*ite ao
ho*e* reali>ar a s!.re*a lei da ra>%o, 1!e , a lei da .r:.ria conser0a3%o (da 20erdadeira
!tilidade2", ele de0e se co*.ortar, se 1!er sobre0i0er, racional*ente, de *odo di0erso do 1!e
ocorre co* os ho*ens no estado de nat!re>aK o! se4a, o ho*e* de0e se co*.ortar seg!indo
a.enas os dita*es da s% ra>%oK o indi0d!o n%o delin1Re se, no estado de nat!re>a, n%o seg!e a
ra>%oK o Estado, si*, .or1!e so*ente o Estado racional conseg!e conser0ar a .ot6n3ia 1!e ,
constit!ti0a da s!a nat!re>aK !* Estado n%o racional , i*.otenteK e !* Estado i*.otente n%o
, *ais !* Estado. O indi0d!o .ode encontrar ref@gio no Estado. Mas o Estadod O estado o!
, .otente (e, .ortanto, a!tBno*o" o! n%o , nada& *as, .ara ser .otente e a!tBno*o, de0e
seg!ir os dita*es da ra>%o. O Estado5.ot6ncia , ta*b,*, ao *es*o te*.o, o Estado5ra>%o.
S.ino>a a.rende! be* a li3%o do 2ag!dssi*o2, do 2s/bio2 Ma1!ia0el, de 1!e* , !*
ad*irador, e transfor*o!5a n!* frag*ento de !*a das *ais coerentes (e i*.iedosas"
conce.3Aes do ho*e* 4a*ais i*agi5
(;" 8obbes.?eci0e, 7.'.
()" S.ino>a. Dractat!s .\litic!s, ca.o I. U;.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE ('
nada. Es ra>Aes do Estado s%o, no final das contas, as ra>Aes da ra>%o& a racionali>a3%o do
Estado se con0erte na estati>a3%o da ra>%o, e a teoria da ra>%o de Estado se to*a a o!tra face
da teoria do Estado racional.
Para IocJe, as leis nat!rais s%o as .r:.rias leis da ra>%o.
Mas, .ara obser0ar as leis da ra>%o, s%o necess/rios seres racio anis , o!, *elhor di>endo, s%o
necess/rias condi3Aes tais 1!e .er*ita* a !* ser racional 0i0er racional*ente, o! se4a, seg!ir
os dita*es da ra>%o. Essas condi3Aes n%o eMiste* no estado de nat!re>a& eMiste* so*ente na
sociedade ci0il, a 1!al, .ortanto, config!ra5se ta*b,* e* IocJe co*o o @nico local e* 1!e
os ho*ens .ode* ter a es.eran3aade 0i0er seg!ndo as leis da ra>%o. Es leis ci0is, co* efeito,
n%o s%o 5 n%o de0eria* ser 5 nada *ais do 1!e as .r:.rias leis nat!rais *!nidas da1!ele tanto
de .oder coerciti0o ca.a> de obrigar ta*b,* os recalcitrantes a res.eit/5Ias. Por conseg!inte,
se os ho*ens 1!ere* 0i0er o *ais .oss0el racional*ente, de0e* ingressar na1!ela @nica
sociedade onde as leis nat!rais .ode* se transfor*ar e* 0erdadeiras leis, o! se4a, e* nor*as
de cond!ta 1!e n%o s%o a.enas for*al*ente 0/lidas, *as ta*b,* efica>es de fato. Essa
sociedade , o Estado. Para Hant, a sada do estado de nat!re>a e o ingresso no estado ci0il n%o
s%o a.enas conse1R6ncia de !* c/lc!lo !tilit/rio, co*o , o caso certa*ente e* 8obbes,
S.ino>a e IocJe, *as !* de0er *oralK n%o s%o !* i*.erati0o hi.ot,tico, n%o s%o *era regra
de .r!d6ncia (2se 1!eres a .a>, entra no estado ci0il2", *as !* i*.erati0o categ:rico, !*
co*ando da ra>%o .r/tica, !* de0er *oral& 2?o direito .ri0ado no estado nat!ral, decorre
agora o .ost!lado do direito .@blico& t! de0es, gra3as - rela3%o de coeMi`t6ncia 1!e se
estabelece ine0ita0el*ente entre ti e os o!tros ho*ens, sair do estado de nat!re>a .ara entrar
n!* estado 4!rdico2.Q Isso 1!er di>er 1!e, .elo *enos no tocante - 0ida de rela3%o, -s
condi3Aes de eMist6ncia da liberdade eMterna, o Estado te* !* 0alor intrnseco absol!to (da o
car/ter absol!to do .oder soberano e, conse1Rente*ente, da obedi6ncia 1!e lhe , de0ida"K n%o
, !* eM.ediente, !* re*,dio, c!4o 0alor de.enda do 0alor da finalidade, *as , !* ente *o5
(Q" Hant, Meta.hSsiJ der Sitten, U #=.
(= 5 NORBERDO BOBBIO
ral (*oral, obser0e5se, n%o ,ticoV". O indi0d!o n%o , li0re (no 1!e se refere - liberdade
eMterna" se n%o ingressa no reino do direitoK *as o reino go direito .erfeito , a1!ele no 1!al o
direito .ri0ado5nat!ral , s!b*etido ao direito .@blico5.ositi0o2 o!, e* s!*a, , a sociedade
ci0il. aN!*a hist:ria ideal da h!*anidade,co*o a1!ela 1!e 0ai da liberdade sel0age* do es.
tado de nat!re>a - liberdade refreada da sociedade ci0il, a instit!i3%o do Estado , !*
*o*ento decisi0o, a .onto de constit!ir !*a id,ia reg!ladora .ara o .ro4eto da1!ela f!t!ra
sociedade 4!rdica !ni0ersal .ara a 1!al tende o ho*e* e* s!a grad!al a.roMi*a3%o a !*a
for*a de eMist6ncia cada 0e> *ais confor*e - ra>%o.
O ato es.ecfico atra0,s do 1!al se eM.licita a racionalidade do Estado , a lei, entendida co*o
nor*a geral e abstrata, .rod!>ida .or !*a 0ontade racional, tal co*o o ,, .recisa*ente, a do
Estado5ra>%o. En1!anto geral e abstrata, a lei se disting!e do decreto do .rnci.e, atra0,s do
1!al se eM.ressa o arbtrio do soberano e se instit!i !*a legisla3%o de .ri0il,gio, criadora de
desig!aldade. En1!anto .rod!to de !*a 0ontade racional, a lei se disting!e dos cost!*es, dos
h/bitos, dos !sos herdados, das nor*as a 1!e de! 0ida a *era for3a da tradi3%o. O 1!e
caracteri>a o Estado , .recisa*erite o .oder eMcl!si0o de fa>er leis& 8obbes , contr/rio -
co**on laZ e n%o ad*ite o!tro direito al,* da1!ele 1!e decorre da 0ontade do soberano. O
2go0erno ci0il2 de IocJe se f!nda no .ri*ado do .oder legislati0o, o 1!al 2, n%o a.enas o
.oder s!.re*o da sociedade .oltica, *as .er*anece sagrado e i*!t/0el nas *%os e* 1!e a
h!*anidade o coloco!2. <T Ro!ssea! 06 na 0ontade geral o :rg%o de cria3%o das leis, e nas leis
distintas dos decretos do .oder eMec!ti0o, en1!anto a1!elas s%o se*.re 0oltadas .ara a
generalidade dos cidad%os, se* discri*ina3Aes 5 a destr!i3%o de todo .ri0il,gio e a garantia
da ig!aldade ci0il.
o*o foi 0/rias 0e>es obser0ado, !* dos as.ectos do .rocesso de racionali>a3%o do Estado,
considerado (basta .ensar e* MaM Leber" co*o caracterstica f!nda*ental da for*a3%o do
Estado *oderno, , antes de *ais nada a red!3%o de
(<" IocJe, DZo Dreatises, Seg!ndo Dratado, U 'C#.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POItDIE MO?ERNE (C
toda for*a de direito a direito estatal, co* a conse1Rente eli*ina3%o de todos os
ordena*entos 4!rdicos inferiores o! s!.eriores ao Estado, tanto 1!e se chega .o!co a .o!co
a estar diante de a.enas dois s!4eitos de direito, os indi0d!os, c!4o direito , o direito nat!ral
(1!e, de resto, , !* direito i*.erfeito", e o Estado c!4o direito , o direito .ositi0o (1!e , o
@nico direito .erfeito"K e* seg!ndo l!gar, , a red!3%o de toda .oss0el for*a de direito estatal
a direito legislati0o, do 1!al nascer/ a1!ela (s!.osta" .ositi0i>a3%o do direito nat!ral 1!e ,
constit!da .elas grandes codifica3Aes, e* es.ecial .ela na.oleBnica, e 1!e .retende, atra0,s
da eli*ina3%o da .l!ralidade das fontes de direito, asseg!rar a certe>a do direito contra o
arbtrio, a ig!aldade (ainda 1!e for*al" contra o .ri0il,gio, o!, e* s!*a, o Estado de direito
contra toda for*a de des.otis*o.
Do*ando co*o .onto de refer6ncia as d!as for*as t.icas de .oder legOti*o descritas .or
MaM L eber,5? .oder tradicional e o legal5racional (a terceira, o .oder caris*/tico, , !*a
for*a eMce.cional e, .or s!a .r:.ria nat!re>a, .ro0is:ria", n%o se .ode deiMar de obser0ar a
contrib!i3%o 1!e a filosofi%2.oltica do 4!snat!ralis*o de! - crtica do .oder tradicional e -
elabora3%o da teoria do .oder legal5racional. k *edida 1!e o 4!snat!ralis*o dese*boca no
leito da filosofia das l!>es, da 1!al se to*a o as.ecto 4!rdico5.oltico, a anttese .aiM%oWra>%o
, s!bstit!da (o! *elhor, co*.le*entada" .ela anttese cost!*e5lei, onde o .ri*eiro ter*o
re.resenta o de.:sito cada 0e> *elhor doc!*entado e n%o !lterior*ente a*.li/0el de t!do o
1!e o ho*e* .rod!>i! na hist:ria se* o s!bsdio da ra>%o. O .oder tradicional ,
caracteri>ado .ela cren3a na sacralidade do chefe e, .ortanto, .ela atrib!i3%o ao *es*o de !*
.oder arbitr/rio, n%o reg!lado .or nor*as gerais, 1!e decide caso .or caso (a 4!sti3a dos
Jadi"K .or !* ordena*ento 4!rdico co*.osto e* grande .arte .or nor*as cons!et!din/rias,
herdadas, e*endadas e at!ali>adas .elos 4!>esK .or rela3Aes .essoais o! de clientela entre o
.rnci.e e se!s f!ncion/riosK .or !*a conce.3%o .ate*alista do .oder 1!e, .artindo da
con.ce.3%o da fa*lia co*o Estado e* *iniat!ra, chega - conce.3%o do Estado co*o fa*lia
a*.liada.
?e todas as ./ginas anteriores, res!lto! de *odo bastante claro 1!e a filosofia .oltica do
4!snat!ralis*o eM.ressa !*a
(#
NORBERDO BOBBIO
teoria do .oder 1!e est/ nos ant.odas da teoria do .oder tradicional e 1!e cont,* todos os
.rinci.ais ele*entos da for*a de .oder 1!e Leber cha*o! de legal5racional& laici>,a3%o do
Estado e s!bordina3%o do .rnci.e -s leis nat!rais 1!e s%o as leis da ra>%oK .ri*ado da lei
sobre o cost!*e e sobre as nor*as criadas e* cada o.ort!nidade .elos 4!i>esK rela3Aes
i*.essoais, o! se4a, atra0,s das leis, entre .rnci.e e f!ncion/rios, de onde nasce o Estado
co* estr!t!ra b!rocr/tica, e entre f!ncion/rios e s@ditos, de onde nasce o Estado de direitoK e,
final*ente, conce.3%o anti.aternalista do .oder estatal, 1!e identifica IocJe, ad0ers/rio de
Robert Fil*er, co* Hant, o 1!al 06 reali>ado o .rinci.io do il!*inis*o, definido co*o a era
na 1!al o ho*e* final*ente se torno! ad!lto, no Estado 1!e te* co*o *eta n%o fa>er os
s@ditos feli>es, *as torn/5Ios li0res.
Eo contr/rio do *odelo aristot,lico, 1!e .rocede do circ!lo *enor .ara o circ!lo *aior .or
*eio de !*a .l!ralidade de gra!s inter*edi/rios, o *odelo 4!snat!ralista , 5 co*o disse*os 5
dicotB*ico& o! o estado de nat!re>a, o! a sociedade ci0il. O 1!e significa& o! tantos
soberanos 1!aritos s%o os indi0id!os, o! !* @nico soberano, feito de todos os indi0id!os
!nidos e* !* s: cor.o.
O Estado n%o , co*o !*a fa*ilia a*.liada, *as co*o !* grande indi0id!o, do 1!al s%o
.artes indissoci/0eis os .e1!enos indi0id!os 1!e lhe d%o 0ida& basta .ensar na fig!ra .osta no
frontis.icio do Ie0iat%, na 1!al se 06 !* ho*e* gigantesco (co* a coroa na cabe3a e, nas
d!as *%os, a es.ada e o b/c!lo, si* bolo dos dois .oderes", c!4o cor.o , co*.osto de 0/rios
ho*ens .e1!enos. Ro!ssea! eM.ressa o *es*o conceito ao definir o Estado co*o o 2e!
co*!*2, i*age* *!ito di0ersa da de 2.ai co*!*2. Na base desse *odelo, .ortanto, est/
!*a conce.3%o indi0id!alista do Estado, .or !* lado, e, .or o!tro, !*a conce.3%o estatista
(1!e significa racionali>ada" da sociedade. O! os indi0d!os se* Estado, o! o Estado
co*.osto a.enas de indi0id!os. Entre os indi0d!os e o Estado, n%o h/ l!gar .ara entes
inter*edi/rios. E ta*b,* essa , !*a eMtre*a si*.lifica3%o dos ter*os do .roble*a, - 1!al
cond!> ine0ita0el*ente !*a constit!i3%o 1!e 1!er ser racional e, en1!anto tal, sacrifica e*
no*e da !nidade as 0/rias e diferentes instit!i3Aes .rod!>idas .ela irracionalidade da bis5
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE (;
t:riaK *as , ta*b,*, ao *es*o te*.o, o refleMo do .rocesso de concentra3%o do .oder 1!e
*arca o desen0ol0i*ento do Estado *oderno. P*a 0e> constit!do o Estado, toda o!tra
for*a de associa3%o, incl!da a Igre4a, .ara n%o falar das cor.ora3Aes o! dos .artidos o! da
.r:.ria fa*lia, das sociedades .arciais, deiMa de ter 1!al1!er 0alor de ordena*ento 4!rdico
a!tBno*o. ?os .artidos, 8obbes di> 1!e de0e* ser con5 ( .denados, .or1!e ter*ina* .or ser
2!* Estado no Estado2&
o Estado o! , @nico e !nit/rio o! n%o , !* Estado. ondena o [rande n@*ero de
cor.ora3Aes, 1!e 2s%o co*o 0/rios Estados *enores nas entranhas de !* *aior, se*elhantes
a 0er*es no intestino de !* ho*e* nat!ral2.'O .
o* a /rida ling!age* do disc!rso racional, S.ino>a for5 ,.
*!la co* rigor l:gico a *es*a id,ia& 2?ado 1!e o direito soberano , definido .ela .ot6ncia
co*!* da *!ltid%o associada, , :b0io 1!e a .ot6ncia e o direito do Estado di*in!e* e*
ra>%o do *oti0oT 1!e ele *es*o oferece ao constit!ir5se de associa3Aes2.'' Seg!ndo
Ro!ssea!, 2.ara se ter a 0erdadeira eM.ress%o da 0ontade geral, , necess/rio 1!e n%o eMista*
no Estado sociedades .arciais, e 1!e cada cidad%o raciocine a.e, . b ,,'= nas co* a .ro.na ca
e3a .
((" 8obbes, ?eci0e, M*, 'C. .
('F" 8obbes, Ie0iathan, ca.o 77I7.
(''" S.ino>a, Dractat!s.olitic!s, ca.o *, U(.
('=" Ro!ssea!, ?! contrat social, I. lI, ca.o C.
O !im do jusnaturalismo
E id,ia do Estado5ra>%o chega at, 8egel, 1!e define o Estado co*o 2o racional e*5si e .ara5
si2. Mas 8egel , ta*b,* o crtico *ais i*.iedoso do 4!snat!ralis*o&' a ra>%o de 1!e ele fala
1!ando, desde o incio da Filosofia do direito, an!ncia 1!erer co*.reender o Estado co*o
!*a coisa racional e* si n%o te* nada a 0er co* a ra>%o dos 4!snat!ralistas, os 1!ais se
deiMara* sed!>ir *ais .ela id,ia de delinear o Estado tal co*o de0eria ser do 1!e .ela tarefa
de co*.reend65lo tal co*o ,. E, co* efeito, seg!ndo 8egel, n%o o co*.reendera*. E
2sociedade ci0il2, 1!e eles re.resentara* .artindo do estado de nat!re>a, n%o , o Estado e*
s!a realidade .rof!nda& , a.enas !* *o*ento no desen0ol0i*ento do es.rito ob4eti0o, 1!e
n%o co*e3a no estado da nat!re>a .ara ter*inar na sociedade ci0il, *as te* incio na fa*lia
(8egel reto*a o *odelo aristot,lico" .ara chegar ao Estado, .assando atra0,s da sociedade
ci0ilK essa , o *o*ento 1!e se sit!a entre a fa*lia e o Estado, e re.resenta, na categoria da
eticidade, o *o*ento negati0o, o! se4a, a fase do desen0ol0i*ento hist:rico e* 1!e ocorre,
.or !* lado, a desagrega3%o da !nidade fa*iliar, a co*e3ar .elo 2siste*a dos careci*entos2,
e, .or o!tro, n%o , ainda reconstit!da, *es*o atra0,s das .ri*eiras for5
('" ?esen0ol0i esse te*a no *e! artigo 28egel e il gi!snat!ralis*o2, in Ri0ista diFiloso4ia,
'()), ... CQ(.#FQ.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE (Q
*as de organi>a3%o social, co*o a ad*inistra3%o da 4!sti3a (na 1!al se dete0e IocJe" e co*o
a ad*inistra3%o .@blica (na 1!al se deti0era* os te:ricos do Estado do be*5estar", a !nidade
s!bstancial e n%o a.enas for*al, orgNnica e n%o a.enas *ecNnica, ,tica e n%o a.enas 4!rdica,
do Estado. Para ser !* Estado .ro.ria*ente dito, !* Estado real e n%o i*aginErio, !*
Estado tal co*o , e n%o co*o de0eria ser, falta - sociedade ci0il dos 4!snat!ralistas 5 seg!ndo
8egel 5 o car/ter essencial da 2totalidade orgNnica2. Os 4!snat!ralistas i*aginara* a
sociedade ci0il co*o !*a associa3%o 0ol!nt/ria de indi0d!os, en1!anto o Estado , a !nidad`
orgNnica de !* .o0o. olocara* co*o f!nda*ento dessa associa3%o, conf!ndindo5a
erronea*ente co* o Estado, !* contrato, o! se4a, !* instinto de direito .ri0ado, 1!e .ode
dar 0ida.a for*as de sociedade .arcial no estado de nat!re>a, *as certa*ente n%o ser0e .ara
eM.licar e 4!stificar o salto da nat!re>a - hist:ria, do *o*ento inicial do direito abstrato, onde
eMiste* a.enas indi0d!os e* l!ta entre si .elo rec.roco conheci*ento, ao *o*ento final do
Estado, 1!e de0e s!a constit!i3%o n%o ao arbtrio *eta5hist:rico de indi0d!os sing!lares, *as
- for*a3%o hist:rica concreta do 2es.rito do .o0o2. Se !* Estado fosse 0erdadeira*ente
nada *ais do 1!e !*a associa3%o f!nTdada co* base n!* acordo entre indi0d!os, g!iados
.ela ra>%o calc!ladora (1!e, .ara 8egel, , intelecto e n%o ra>%o", todo indi0d!o de0eria se
considerar li0re .ara ro*.er a associa3%o 1!ando s!a con0eni6ncia desa.arecesse e, .ortanto,
de arr!inar o Estado co* s!a .r:.ria a3%oK e, desse *odo, n%o se eM.licaria 4a*ais co*o !*
Estado assi*, - *erc6 dos se!s cidad%os, .!desse .retender, co*o de fato .retende, o
sacrifcio da 0ida desses *es*os cidad%os 1!ando est/ e* 4ogo a s!a .r:.ria sobre0i06ncia. =
o* 8egel, o *odelo 4!snat!ralista chego! - s!a concl!s%o. Mas a filosofia de 8egel , n%o
a.enas !*a anttese, *as ta*b,* !*a sntese. D!do o 1!e a filosofia .oltica do
4!snat!ralis*o crio! n%o , eM.!lso do se! siste*a, *as incl!do e s!.erado (o *es*o ocorre
co* o con4!nto dos conceitos herdados atra0,s do *odelo aristot,lico". No 1!e se refere
T(=" Sobre esse .onto, re*eto ao *e! artigo 2?iritto .ri0ato e diritto .!bblico in 8egel2 , in
Ri0ista di Filosofia, o!t!bro de '(QQ, ... C.=(.
(< 5 NORBERDO BOBBIO
- conce.3%o do Estado co*o *o*ento .ositi0o do desen0ol0i*ento hist:rico, co*o sol!3%o
.er*anente e necess/ria dos conflitos 1!e en0ol0e* os ho*ens na l!ta cotidiana .ela .r:.ria
conser0a3%o, co*o sada do ho*e* do 0entre da nat!re>a (.ara !sar a c,lebre eM.ress%o
Jantiana" a fi* de entrar n!*a sociedade g!iada .ela ra>%o 5 e* s!*a, co*o a1!ela esfera na
1!al a ra>%o h!*ana .ode final*ente eM.licitar s!a .r:.ria a!toridade contra a .re.ot6ncia
dos instintos 5, a filosofia do direito de 8egel , n%o !*a nega3%o, *as !*a s!bli*a3%o. N%o
se .ode ler a .assage* e* 1!e 8egel fala do Estado co*o ?e!s terreno se* .ensar no ?e!s
*ortal de 8obbes. E crtica 1!e 8egel dirige aos 4!snat!ralistas n%o , a de n%o tere* dado !*
4!>o .ositi0o sobre o Estado, *as a de n%o tere* sabido f!ndar tal4!>o de.ois de t65Io dadoK
n%o de n%o tere* .osto o Estado aci*a dos indi0d!os, *as n%o de t65Io .osto o s!ficiente e,
.or conseg!inte, de tere* feito dele !* todo co*.osto de .artes e n%o !*a totalidade 1!e
cria ela *es*a, e* se! .r:.rio seio, as .artes de 1!e , co*.ostaK n%o de n%o tere*
co*.reendido a f!n3%o racional do Estado, *as de se tere* detido no *eio do ca*inho,
to*ando o intelecto abstrato co*o se fosse a ra>%o. No f!ndo, 8egel , !* int,r.rete do
*es*o .rocesso hist:rico, a for*a3%o do Estado *oderno, do 1!al os 4!snat!ralistas tentara*
dar !*a reconstr!3%o racional, ideali>ando5o e, .ortanto, seg!ndo 8egel, defor*ando5o. O
Estado da Resta!ra3%o 1!e ele te* diante de si, !* Estado 1!e se reco*.Bs a.:s a
dilacera3%o da Re0ol!3%o Francesa, , a contin!a3%o e a reco*.osi3%o da1!ele *es*o Estado
1!e, no incio da era *oderna, i*.Bs s!a .r:.ria !nidade a !* *!ndo dilacerado .elas
g!erras religiosas.
E anttese do *odelo 4!snat!ralista n%o , a teoria do Estado hegeliano, *as a teoria da
soiedade 1!e nasce no incio do *es*o s,c!lo, 1!ando abre ca*inho a id,ia, a co*e3ar .or
Saint5Si*on 5 1!e Engels eMaltar/ co*o 2o es.rito *ais !ni0ersal de s!a ,.oca,,C 5, de 1!e a
0erdadeira re0ol!3%o do .erodo era n%o !*a re0ol!3%o .oltica co*o a Re0ol!3%o Francesa,
*as !*a re0ol!3%o econB*ica, o! se4a, a1!ela re0ol!3%o 1!e fe> nascer a 2sociedade
ind!strial2, e 1!e, .or
(C" F. Engels, Enti5?Rhring, in LerJe, ?iet>Verlag, 0aI. 77. .. =C.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE ((
conseg!inte, a sol!3%o dos .roble*as da 0ida associada de0e ser b!scada n%o no siste*a
.oltico, *as no siste*a social.
o* rela3%o - filosofia da hist:ria 1!e inter.reta o .rogresso hist:rico co*o .assage* da
sociedade nat!ral .ara o Estado e 06 no Estado a c!l*ina3%o, n%o s!.er/0el, desse .rocesso,
8egel .ertence ao *es*o *o0i*ento de id,ias dos escritores .recedentes. Da*b,* o se!
Estado s!rge co*o anttese e antdoto (e, .ortanto, co*o sol!3%o, co*o a @nica sol!3%o
.oss0el" .ara os conflitos 1!e nasce* .or ca!sa dos interesses egostas e* l!ta entre si. Mas,
.recisa*ente na ,.oca de 8egel, abre ca*inho !*a filosofia da hist:ria in0ertida, 1!e 06 o
.rogra*a hist:rico no *o0i*ento contr/rio, n!* *o0i*ento 1!e .rocede do Estado .ara a
sociedade se* Estado, o! se4a, 1!e 06 no Estado n%o o grande *ediador aci*a das .artes,
*as o instr!*ento de do*nio de !*a .arte sobre a o!tra, co*o Ro!ssea! 4N o ha0ia 0isto.
Mas Ro!ssea! se il!dira .ensando encontrar !*a no0a sol!3%o .oltica, e a.enas .oltica o!
se4a, i*aginando !*a for*a original de Estado, no 1!al a a!toridade absol!ta do todo fosse a
garantia da liberdade de todos, n%o o fi*, *as a .er.et!a3%o do estado de nat!re>a.
O bell!* o*ni!* contra o*nes, 1!e .ara 8obbes era a i*age* de !* estado origin/rio o!
de alg!ns *o*entos eMce.cionais, nos 1!ais a !nidade do Estado se dissol0e na anar1!ia da
g!erra ci0il, o! !* dado .er*anente, *as li*itado -s rela3Aes entre Estados soberanos, torna5
se .ara MarM a i*age* do estado .er*anente da sociedade ca.italista, caracteri>ada .ela
concorr6ncia econB*ica. Seg!ndo essa no0a filosofia da hist:ria, nenh!* Estado 5 e *enos
ainda o Estado da sociedade b!rg!esa 5 s!.ri*i! o estado de nat!re>a, 4/ 1!e o Estado, e*
0e> de ser o tri!nfo da ra>%o na Derra, co*o acredito! toda a filosofia .oltica de 8obbes a
8egel, , o *eio atra0,s do 1!al a classe econo*ica*ente do*inante *ant,* se! .r:.rio
do*nio. Da*b,* .ara IocJe, !* Estado des.:tico n%o era !*a sociedade ci0il, *as si* a
recada no estado de nat!re>a. Se todo Estado, .ela s!a .r:.ria ess6ncia co*o Estado, , !*
Estado des.:tico, , !*a ditad!ra de !*a classe sobre o!tra, ele , !*a for*a de con0i06ncia
na 1!al o estado de nat!re>a, e* 0e> de ser s!.ri*ido, , conser0ado e .otenciado. Por
conseg!inte, .ara sair do estado de nat!re>a, , .reciso n%o instit!ir o Estado, *as si* destr!5
lo. ?esse
'FF 5 NORBERDO BOBBIO
*odo, o *odelo 4!snat!ralista , co*.leta*ente in0ertido. In0ertido, 4/ 1!e a grande
dicoto*ia sociedade5Estado .er*anece, *as o !so aMiol:gico 1!e dela fa>e*,
res.ecti0a*ente, os te:ricos do Estado e os te:ricos do anti5Estado , o.osto.
E 1!est%o de saber 1!al das d!as filosofias da hist:ria a& 1!e 0ai de 8obbes a 8egel e 06 no
Estado o *o*ento c!l*inante da 0ida coleti0a, o! a 1!e, co*e3ando co* SaintSi*on,
.assando atra0,s do socialis*o !t:.ico e do socialis*o cientfico, eM.ressando5se .lena*ente
nas 0/rias for*as de anar1!is*o, .re06 e .ro4eta co*o fi* @lti*o da hist:2ria a destr!i3%o do
Estado 5 1!al delas inter.reto! *elhor o c!rso hist:rico do @lti*o s,c!lo, essa , !*a 1!est%o
a 1,e , difcil dar !*a res.ostaK e 1!e, de 1!al1!er *odo, transcende o nosso te*a.
SE9PN?E PERDE
O *odelo hegelo5*arMiano
Michelangelo Bo0ero
"ois modelos dicot#micos
Eo se est!dar a hist:ria da filosofia .oltica *oderna, a.onto!5se a .redo*inNncia de !*
certo *odelo te:rico, cha*ado de *odelo hobbesiano, do no*e de se! f!ndador, o! ta*b,*
de *odelo 4!snat!ralista 5 4/ 1!e, de 8obbes a Hant e ao .ri*eiro Fichte, foi !tili>ado .elos
re.resentantes *ais a!tori>ados da escola do direito nat!ral, 1!e, de resto, s%o todos o! 1!ase
todos os *aiores escritores .olticos dos s,c!los 7VII ti 7VIII 5, *odelo 1!e consiste n!*
siste*a de conceitos relati0a*ente s*.les, red!ti0el - grande dicoto*ia estado de
nat!re>aWestado ci0il, e c!4a estr!t!ra for*al, 4!nta*ente co* os ele*entos f!nda*entais,
.er*anece constante .ara a1!,* das .rof!ndas 0aria3Aes de conte@do introd!>idas .or cada
fil:sofo sing!lar. ' ?o *es*o *odo, acredito ser .oss0el indicar na dicoto*ia sociedade
ci0ilW sociedade .oltica o n@cleo de !* *odelo te:rico for*al*ente !nit/rio, 1!e contin!a
at, ho4e a ser !tili>ado de *odo .redo*inante .ara inter.retar a estr!t!ra das for*a3Aes
sociais conte*.orNneas, e 1!e cha*arei de *odelo hegelo5*arMiano.
('" Refiro5*e, al,* do ensaio contido no .resente 0ol!*e, ta*b,* a !* ensaio anterior de
N. Bobbio, ta*b,* ele intit!lado 2lI *odelo gi!snat!ralistice2 e a.resentado co*o
co*!nica3%o ao ''' ongresso Internacional de 8ist:ria do ?ireito, e* =) de abril de '(QC.
Foi .!blicado .ela .ri*eira 0e> na Ri0ista Interna>ionale di Filosofia dei ?iritto, '(QC, ...
)FC5==K e !*a seg!nda nas Etas da1!ele ongresso&
I&.a for*a>ione storica dei diritto *oderno in E!ro.a, Floren3a, I. OlschJi, '(QQ, 0ol. I, ...
QC5(C.
'F#
MI8EIEN9EIO BOVERO
N%o falo si*.les*ente de 2*odelo hegeliano2 .or1!e a1!ela dicoto*ia est/ longe de esgotar
o con4!nto de cBnc,Otos f!nda*entais e*.regados .or Regel ..ara delinear a ar1!itet!ra do
2Es.rito ob4eti0o2K= e ta*b,* .or1!e a1!ele .ar conceit!al n%o se a.resenta .ro.ria*ente
na for*a de dicoto*ia e* !* .ensa*ento 1!e, co*o o hegeliano, se*.re .rocede .or
trades. E n%o falo si*.les*ente de 2*odelo *arMiano2 .or1!e MarM, decerto, .Bs a1!ela
dicoto*ia en1!anto tal, *as .recisa*ente recolhendo5a, .or eMtra.ola3%o, da Filosofia do
direito de 8egelK e ta*b,* .or1!e, .ara al,* dos .ri*eiros escritos 4!0enis, n%o se
encontra* na obra de MarM sen%o es.arsas e frag*ent/rias refer6ncias ao .roble*a indicado
.or a1!ela grande anttese& refer6ncias das 1!ais dificil*ente se .oderia eMtrair !*a
constr!3%o 1!e tenha 0alor de *odelo, a n%o ser .rocedendo atra0,s de co*.ara3Aes e
*en3Aes -1!eles .ri*eiros escritos e, co* eles, necessaria*ente, - obra hegeliana.
Drata5se, .ortanto, de !* *odelo re5constr!do e* gabinete e a .osterioriK *as, creio, n%o
se* f!nda*ento. E* .ri*eiro l!gar, .or1!e 5 se nos li*itar*os a eMa*inar co* aten3%o a
insist6ncia de 8egel e* disting!ir e contra.or a esfera da sociedade ci0il - do Estado aC 4/
.odere*os .erceber 1!e esse .ar de conceitos, .arcial co* rela3%o ao siste*a do Es.rito
ob4eti0o, ad1!ire !* 0alor de *odelo, no 1!al se condensa, .or assi* di>er, o .roble*a
es.ecfico da sociedade *oderna. E* seg!ndo l!gar, .or1!e esse *odelo, e*ergente do
siste*a hegeliano, constit!i co*o talo .onto de .artida da refleM%o de MarM antes do se!
encontro co* a econo*ia .oltica, e constit!i ta*b,* o se! .onto de refer6ncia constante,
toda 0e> 1!e, na obra *ad!ra, a crtica da econo*ia o! a in0estiga3%o hist:rica refere*5se -
constr!3%o de !*a teoria da .oltica.
(=" E o!tra dicoto*ia 5 estado de nat!re>aWsociedade ci0il5 co*.reende as categorias
essenciais da1!ela se3%o do siste*a hobbesiano intit!lada ?e ci0e (1!e , .recedida, co*o se
sabe, .elas se3Aes intit!Iadas?e cOI.ore e ?e ho*ine", 1!e corres.onde ideal*ente - se3%o
do siste*a hegeliano dedicada ao Es.rito ob4eti0o.
(C" Indico, se* .retensAes eMa!sti0as, a.enas nas 9r!ndlinien der Philoso.hie des Rechts, os
.ar/grafos '<', =;Q, =;<, =)F, =)C, =);, =<<, =<(, CFC, C=F, co* as n!*erosas anota3Aes e
relati0os adendos. Esse li0ro ser/ a seg!ir citado co*o F?, seg!ido do n@*ero do .ar/grafo
e, 1!ando for o caso, de E .ara a anota3%o e de X .ara o adendo.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE 'F;
Se se 1!er ca.tar, n!*a .ri*eira a.roMi*a3%o, a id,ia *ais geral, e .or en1!anto gen,rica,
contida e* tal *odelo hegelo5*arMiano, .ode5se di>er 1!e ele inter.reta a realidade das
for*a3Aes sociais *odeOlas co* base na contra.osi3%o f!nda*ental entre !*a esfera social
contradit:ria e !*a esfera .oltica na 1!al as contradi3Aes s%o *ediati>adasK o!, 5co* !*a
f:r*!la ainda *ais es1!e*/tica, .ode5se di>er 1!e ele eM.ressa a cis%o social *oderna entre
cis%o social e reco*.osi3%o .oltica. No n0el dessa id,ia gen,rica, o *odelo hegelo5
*arMiano *ostra i*ediata*ente !*a analogia s!r.reendente e n%o eMtrnseca co* o *odelo
hobbesiano& nesse, a !*a condi3%o inicial de contrastes e conflit!alidades .otenciais o!
efeti0as, indicada .ela no3%o de stat!s nat!rae, , contra.osta !*a condi3%o na 1!al os
contrastes s%o s!.erados e* 0irt!de da !nifica3%o .oltica, 1!e deri0a da instit!i3%o do .oder
co*!* e, co* ele, da societas ci0ilis. De* sentido essa ho*ologia na estr!t!ra for*al dos
dois *odelos, o .ri*eiro dos 1!ais a.resenta a instNncia da cis%o social, en1!anto o seg!ndo
*ostra a instNncia da !nidade .olticad
o* todas as ca!telas de0idas ao alto gra! de abstra3%o, creio 1!e a res.osta .ode ser
afir*ati0a. ada !* dos dois *odelos dicotB*icos te* certa*ente ter*os .r:.rios, 1!e n%o
s%o identific/0eis i*ediata*ente co* os do o!tro, e a.resenta, atra0,s do tecido de rela3Aes
conceit!ais instit!das entre os se!s ter*os, !* .rinc.io es.ecfico de inter.reta3%o da
realidadeK o! se4a, coloca5se co*o !* *odo deter*inado e irred!t0el de for*!lar o
.roble*a social real 1!e ass!*e co*o ob4eto .r:.rio. Mas o fato de 1!e a*bas obede3a* a
!*a l:gica dicotB*ica, e 1!e as instNncias dos *e*bros de !*a e de o!tra dicoto*ia se4a*
ho*:logas, .ode ser entendido co*o indcio de !*a .roble*/tica co*!* e, e* @lti*a
instNncia, do fato de .ertencere* a !*a *es*a ,.oca. E* o!tras .ala0ras, entre os dois
*odelos, a co*.ara3%o , .oss0el e o contraste , significati0o, .recisa*ente .or1!e essas
diferentes (e, sob certos as.ectos, o.ostas" teorias do .oltico nasce* no terreno de !*a
*es*a realidade .roble*/tica, ainda 1!e e* di0ersos gra!s de desen0ol0i*ento e *at!ra3%o.
Drata5se do .roble*a 1!e se abre co* o declnio da sociedade tradicional (.ara !sar os ter*os
de Leber", co* a dissol!3%o dos 0nc!los orgNnicos (.ara !sar os ter*os de DAnnies" e das
re5
'F)
MI8EIEN9EIO BOVERO
la3Aes de de.end6ncia .essoal 1!e fa>ia* co* 1!e as for*a3Aes .r,5*odernas se
constit!sse* co*o !nidades. P* .ro&
able*a 1!e te* se! .rinc.io no dado irred!t0el da 2liberdade s!b4eti0a2, o! inde.end6ncia
.essoal, entendida .or 8egel co*o o tra3o 1!e assinala a diferen3a entre o *!ndo antigo e o
*!ndo *oderno&# e* f!n3%o disso, a ,.oca *oderna a.arece i*ediata*ente co*o a ,.oca
do indi0d!o, be* co*o do contraste entre o indi0d!o e a `cAleti0idadeK o!, .ara recordar
5os *o*entos essenciais e* 1!e 8obbes s!bdi0idi! o ?e ci0e, do contraste entre Iibertas e
Potestas.; O .roble*a de !*a ,.oca na 1!al a instNncia de liberdade se trad!> na cria3%o Tde
!* .oder de certo *odo instit!do .or s!4eitos 1!e lhe s%o .ress!.ostosK na 1!al a a!tono*ia
se transfor*a incessante*ente e* heterono*ia, e se*.re se 0olta a b!scar de no0o, .or
diferentes ca*inhos, o *odo de re5con0erter essa na1!ela.
E* se!s ter*os gen,ricos 5 ter*os 1!e .recisa*ente se refere* a toda !*a ,.oca 5, tt&ata5se
do .roble*a de !*a era 1!e ainda , a nossa& .elo *enos at, o *o*ento e* 1!e, no ocaso da
di0is%o social .or esta*entos e da de.end6ncia .essoal, de.ois do 1!e se to*o! for*al*ente
.oss0el o disc!rso sobre os direitos do ho*e*, n%o 0enha a se s!ceder a aboli3%o do go0erno
sobre os ho*ens, 1!al1!er 1!e se4a o significado .ositi0o dessa aboli3%o.
(#" f., .or eMe*.lo, F? =)= X e =QC X. Da*b,* .ara MarM, a afir*a3%o e a !ni0ersali>a3%o
da inde.end6ncia .essoal assinala, e* geral, a .assage* .ara o ti.o *oderno de organi>a3%o
social. Nos 9r!ndrisse der HritiJ der .olitischen OeJono*ie, Berli*, ?iet> Verlag, '(;C,
citados dora0ante co*o 9r!ndrisse, l65se na .. Q;&
2Es rela3Aes de de.end6ncia .essoal (de incio sobre !*a base inteira*ente nat!ral" s%o as
.ri*eiras for*as sociais (.. .". E inde.end6ncia .essoal f!ndada na de.end6ncia *aterial , a
seg!nda for*a i*.ortante na 1!al chega a se constit!ir !* siste*a de intercN*bio social
geral, !* siste*a de rela3Aes !ni0ersais2.
(;" Na 0erdade, as se3Aes f!nda*entais do ?e ci0e s%o tr6s& *as na @lti*a, Religio, ,
indicado o .roble*a da co*!nidade religiosa, 1!e 5 seg!ndo o .ro4eto hobbesiano 5 de0e
confl!ir sob a Potestas ci0il.
O $modelo heelo%mar&iano$
o ob4eto do .resente trabalho , o *odelo hegelo5*arMiano en1!anto tal, o! se4a, , o es1!e*a
conceit!al sociedade ci0ilWEstado .oltico na identidade for*al 1!e ele a.resenta 1!ando da
leit!ra dos teMtos hegelianos e dos teMtos *arMianos. S!a finalidade, o! .retens%o, , oferecer
!*a o.ort!nidade .ara a redescoberta e .ara a refleM%o de alg!ns significados de base do
neMo sociedadeWEstado, o 1!al, .or ter h/ *!ito .assado .ara a ling!age* co*!* e .or ser
fre1Rente*ente considerado co*o algo :b0io, , de *odo ig!al*ente fre1Rente 5 .ara !sar as
.ala0ras de 8egel5, 2.recisa*ente .or1!e not:rio, n%o conhecido2. +. O *,todo escolhido
.ara .enetrar no ob4eto e a.roMi*ar5se de nosso ob4eti0o ser/ !*a co*.ara3%o artic!lada e*
0/rios n0eis entre o *odelo hegelo*arMiano e o *odelo hobbesiano, na con0ic3%o de 1!e,
dado co*o hi.:tese o gen!s .roMi*!* 5 o! se4a, o terreno co*!* no 1!al se enra>a*
a*bos os *odelos, o .roble*a da cis%o social na ,.oca *oderna 5, os significados de base a
1!e nos referi*os .ossa* res!ltar dessa co*.ara3%o .or differentia s.eci4ica.
Mas a considera3%o de 8egel e MarM n!*a @nica s.ecies, e o .r:.rio !so da f:r*!la 2*odelo
hegelo5*arMiano2, .o5
('" fTo caso naPhano*enegie des 9eistes, trad. it. de E. de Negri, Floren3a, IaN!o0aItalia,
'()Q, 0ol. I, .. =;.
'F<
MI8EIEN9EIO BOVERO
de* fa>er .ensar 1!e a an/lise .arta de !*a leit!ra na 1!al se4a es*aecida, o! *es*o
an!lada, 1!al1!er distNncia entre 8egel e MarM. Por isso, , o.ort!no di>er desde logo 1!e o
fato de s!blinhar, nas conce.3Aes hegeliana e *arMiana, a identidade for*al do es1!e*a
sociedade ci0ilWEstado n%o significa de *odo alg!* .ress!.or !*a identidade s!bstancial
entre o *odo hegeliano e o *odo *arMiano de entender a estr!t!ra da for*a3%o social
*oderna. Se assi* fosse, .odera*os co* ra>%o ser ac!sado de 2*arMisti>ar2 8egel e
2hegeliani>ar2 MarM,= o 1!e n%o seria estranho, 4/ 1!e as d!as o.era3Aes s%o *!ito
dif!ndidas. Elas a.resenta*, ali/s, !* grande n@*ero de 0ariantes, c!4os ti.os .or assi*
di>er cl/ssicos 5 t%o conhecidos 1!e n%o , necess/ro il!str/5Ios co* eMe*.los 5 le0a* a 0er
e* MarM o si*.les herdeiro o! contin!ador de 8egel, a c!4a 2dial,tica do h!*ano2 ele teria
a.enas acrescentado !*a *aior aten3%o ao concreto, !*a certa bagage* de conheci*entos
e* *at,ria econB*ica e !*a boa dose de .rofetis*o re0ol!cion/rioK o! a 0er e* 8egel o
si*.les .rec!rsor de MarM, i*.edido de tornar5se ele *es*o !* MarM .ela infeli> condi3%o
do 2atraso ale*%o2 eWo! .or o.3Aes .essoais conser0adoras. Os dois ti.os de identifica3%o 5 o
1!e fa> co* 1!e MarM 4/ este4a e* s!bstNncia inteira*etnte e* 8egel, e o 1!e fa> co* 1!e
8egel 4/ se4a s!bstancial*ente !* *arMis*o co*.leto 5 s%o .ore* contrabalan3ados, no
.anora*a da crtica, .ela atit!de ig!al e contr/ria dos 1!e se dedica* a de*onstrar 1!e o 1!e
MarM disse , o co*.leto o.osto da1!ilo 1!e disse 8egel, e 0ice50ersa, o! dos 1!` se li*ita*
si*.les*ente a afir*ar !*a absol!ta estranhe>a entre as d!as conce.3Aes, 1!ase co*o se se
tratasse de *!ndos e ling!agens diferentes.
Parece5*e incontest/0el 1!e. eMiste !* 0nc!lo, e *es*o !*a contin!idade, entre 8eg`l e
MarM& MarM n%o a.enas co*e3a .ensando, *as contin!a a .ensar no interior de categorias
hegelianas, ainda 1!e as oriente .ara significados diferentes e desen0ol0a !*a conce.3%o
certa*ente ino0adora das *es*asK e , s!ficiente !*a leit!ra, *es*o a.ressada, dos
(=" Pso .ro.ositada*ente eM.ressAes si*ilares -s adotadas .or N. Bobbio,no conhecido
ensaio .ol6*ico 2EMist` !*a do!trina *arMista do Estadod2, incl!do e* \!al socialis*od,
ed. brasileira, Rio de +aneiro, .a> e Derra, '(<C.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIETPOIlDIE MO?ERNE 'F(
9r!ndrisse .ara con0encer5se disso.C Mas essa contin!idade n%o se resol0e n!*a identidade
o! n!*a se*elhan3a s!bstancial, *as si* n!*a distNncia 1!e, sob alg!ns as.ectos, n%o
.oderia ser *aior. E, toda0ia, essa distNncia entre 8egel e MarM n%o , inco*ens!r/0el co* a
1!e di0ide, .or eMe*.lo, !* 8obbes de @* IocJe, o! !* S.ino>a de !* Hant. E, assi*
co*o .ara 8obbes e IocJe, S.ino>a e Hant e *!itos o!tros , .oss0el reconstr!ir !*
es1!e*a conceit!al !nit/rio, 1!e n%o an!la as diferen3as 1!e se.ara* as conce.3Aes
sing!lares da sociedade e do Estado, as 1!ais, ali/s, e*erge* e* toda s!a significa3%o
.recisa*ente contra o .ano de f!ndo do *odelo co*!*, do *es*o *odo, .ara 8egel e
MarM, , .oss0el reconstr!ir !* *odelo categorial for*al*ente id6ntico, 1!e n%o di*in!i,
*as, ao contr/rio, creio, a*.lia a .ossibilidade de analisar e* s!a 4!sta l!> as grandes
diferen3as entre as d!as conce.3Aes.
Por o!tro lado, , .reciso acrescentar 1!e a analogia co* a rela3%o indicada entre as teorias
dos a!tores 4!snat!ralistas, !*a rela3%o de contin!idade e distNncia, de identidade for*al e de
0aria3Aes no conte@do, .ode esclarecer a.enas !* .ri*eiro as.ecto da rela3%o entre as
conce.3Aes hegeliana e *arMiana do neMo sociedadeWEstado& deter5se nela i*.lica
efeti0a*ente o risco de cair n!*a atit!de a.rioristica*ente red!ti0a. No 1!e se refere aos
4!snat!ralistas, de fato, ao car/ter !nit/rio do *odelo sociedade nat!ralV sociedade ci0il
corres.onde ta*b,* !*a filosofia .oltica !nit/ria 5 .elo *enos e* se!s f!nda*entos
essenciais 5, .ara c!4o leito .ode* se*.re ser recond!>idas as. 0ariantes conceit!ais
sing!laresK ao contr/rio, as 0ariantes 1!e es.ecifica* a 0ers%o *arMiana do *odelo sociedade
ci0ilWEstado .oltico e* rela3%o - 0ers%o hegeliana, se n%o 1!ebra* a identidade for*al de tal
(C" N%o *e refiro a1!i -s categorias *ais .ro.ria*ente 2l:gicas2, c!4a deri0a3%o da
l:gicai'egeliana , e0idente (.ara dar so*ente !* eMe*.lo, !* .o!co eMtrnseco .or,*
cla*oroso, basta 0er o es1!e*a .osto na .. '<) dos 9r!ndrisse, onde a *at,ria do ass!nto
2a.ital2, certa*ente n%o hegeliano, , ordenada co* base nos *o*entos hegelianos do
conceito"K refiro5*e -s .r:.rias categorias 1!e MarM e*.rega .ara inter.retar as.ectos
rele0antes da estr!t!ra econB*ico5social, da .oltica e da hist:ria& o concentrado de est!dos e
refleMAes contido nas 2For*as anteriores - .rod!3%o ca.italista2 (9r!ndrisse, ... CQ;5#'C"
est/ artic!lado seg!ndo es1!e*as conceit!ais hegelianos.
''F
MI8EIEN9EIO BOVERO
*odelo, co*.Ae*5se .or,* n!*a conce.3%o inco*.at0el co* os f!nda*entos da filosofia
.oltica 1!e 8egel eM.ressa0a atra0,s da1!ele *odelo.
Foi 4!sta*ente obser0adF# 1!e, diante da tradi3%o 4!snat!ralista, a filosofia .oltica hegeliana
coloca5se ao *es*o te*.o co*o dissol!3%o e c!l*ina3%o& dissol!3%o en1!anto ele critica e
recha3a o *odelo de 1!e ser0ia* os 4!snat!ralistas co*o instr!*ento conceit!al,
s!bstit!indo5o .or !* di0erso siste*a de categoriasK *as c!l*ina3%o na *edida e* 1!eK
co* o no0o *odelo, 8egel .erseg!e a *es*a *eta de !*a 4!stifica3%o racional do EstadoK
de *odo 1!e a filosofia hegeliana contin!a a ser !*a filosofia do Estado5ra>%o, tal co*o a
4!snat!ralista, ainda 1!e se4a !*a filosofia di0ersa, .ois 8egel atrib!i a racionalidade ao
Estado. E .ro.:sito de MarM, tal0e> se .!desse di>er, de *odo ig!al e contr/rio, 1!e s!a
conce.3%o da rela3%o sociedadeWEstado se coloca e* face da conce.3%o hegeliana co*o
c!l*ina3%o e dissol!3%o& c!l*ina3%o en1!anto le0a -s eMtre*as conse1R6ncias a distin3%o
entre o social e o .oltico teori>ada .or 8egel co*o tra3o caracterstico da sociedade
*odernaK e dissol!3%o na *edida e* 1!e o res!ltado inter.retati0o a 1!e le0a o *odelo
*odificado e radicali>ado , o.osto, concl!indo5se n%o na 4!stifica3%o, *as na des*istifica3%o
racional do EstadoK de *odo 1!e a conce.3%o *arMiana se a.resenta co*o a antifilosofia
.oltica, o! *elhor, co*o !*a teoria negati0a da .oltica. Por isso, correra*os o risco de
fornecer !*a i*age* hegeliani>ada de MarM se a distNncia entre as d!as conce.3Aes fosse
indicada a.enas na fig!ra das cha*adas 20ariantes2, e n%o ta*b,* na fig!ra da 2in0ers%o2. ;
N%o *e refiro tanto - fa*osa 2in0ers%o da dial,tica2K 1!ero a1!i di>er 1!e, in0ertida e* MarM
co* rela3%o a 8egel, , a .ers.ecti0a na 1!al o *odelo , lidoK e essa .ers.ecti0a instit!i !*a
tal rela3%o entre os ter*os do *odelo 1!e dela res!lta o sentido *ais geral de toda a
conce.3%o *ar5
(#" f. N. Bobbio, 28egel e il gi!snat!ralis*o2, in Ri0ista di Filosofia, '()), ...CQ(5#FQ. ..
(;" Nat!ral*ente, entre 20ariantes2 e 2in0ers%o2 h/ !*a estreita rela3%o&
ali/s, a in0ers%o, a *e! 0er, res!lta necessaria*ente da nat!re>a das 0ariantes, se 1!iser*os
cha*/5Ias assi*, 1!e MarM introd!>i! nos conceitos hegelil*os. Mas, neste local, .ode*os
a.enas *encionar o .roble*a.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE '''
Miana da estr!t!ra social *oderna& !*a conce.3%o 1!e *ostra a 0erdade .rofana do Estado
en1!anto 2?e!s terreno2 de 8egel no Estado co*o .rosseg!i*ento do direito do *ais forte, e
1!e abre a .ossibilidade de .ensar co*o f!t!ra condi3%o racional da h!*anidade !*a
sociedade se* Estado 2.olitico2. .
Nesse .onto, cabe 0er se 5 na tentati0a de e0itar 1!e a afir*a3%o da identidade for*al do
*odelo e, .ortanto, da orige* hegeliana das categorias *arMianas .!desse le0ar a !*a
2hegeliani>a3%o2 de MarM 5 n%o se cai! inconsciente*ente no erro o.osto, o de 2*arMisti>ar2
8egel.
E tere*os de reconhecer 1!e h/ .elo *enos !* as.ecto 5 4/ *encionado aci*a 5 .elo 1!al a
designa3%o co*o 2hegelo5*arMiano2 de !* *odelo 1!e se resol0e na dicoto*ia sociedade
ci0ilWEstado .olitico re.resenta !*a red!3%o da teoria hegeliana a ter*os *arMistas. N%o h/
d@0ida de 1!e o interesse da crtica .elo trata*ento hegeliano da sociedade ci0il foi e* certa
*edida n%o a.enas s!scitado, *as ta*b,* orientado no ti.o de enfo1!e, e condicionado nos
res!ltados inter.retati0os, .elas refer6ncias ao *es*o .resentes na obra de MarM, e*
.artic!lar na1!ela 5 citadssi*a 5 do 2Pref/cio2 de '<;( ontrib!i3%o - crtica da econo*ia
.oltica. E, *ais ainda, 1!e o est!do dos escritos 4!0enis de MarM, onde o .roble*a da
for*a3%o sociaf *oderna , tratado eM.licita*ente nos ter*os da dicoto*ia sociedade
ci0ilWEstado .olitico (*as a dicoto*ia 0olta ta*b,* nos escritos da *at!ridade", le0o! a
focali>ar a aten3%o na rela3%o corres.ondente 1!e eMiste na obra de 8egel. Essa es.,cie de
*edia3%o *arMiana f!nciono!, no *ais dasT 0e>es, co*o lente defor*ante& .or *eio dela, a
sociedade ci0il hegeliana foi identificada co* o 2siste*a dos careci*entos2, 1!e , a.enas o
se! *o*ento inicial, .erdendo5se assi* de 0ista 1!e ela , 4/ !*a estr!t!ra 4!rdico5
ad*inistrati0aK) e a rela3%o geral instit!da .or 8egel entre sociedade e Estado , *esclada e
conf!ndida co* a liga3%o .artic!lar entre tecido das rela3Aes econB*icas e reg!la5
()" 8egel fala *es*o de 2constit!i3%o 4!rdica2 e de 2constit!i3%o no .artic!lar2 (F? ';Q e
=);". de *odo 1!e se .oderia conf!ndi5Ia co* a onstit!i3%o .ro.ria*ente dita. a
2onstit!i3%o .oltica2 o! constit!i3%o do Estado. .
''=
MI8EIEN9EIO BOVERO
*enta3%o .oltico54!rdica dessas rela3Aes, 1!e e* 8egel , o 0nc!lo sit!ado inteira*ente no
interior da sociedade ci0il.
Mas o .onto , o seg!inte& *es*o 1!ando n%o se incorra e* tais erros de red!3%o, 4/ n%o ser/
.or si *es*o arbitraria*ente red!ti0o li*itar a an/lise da filosofia .r/tica hegeliana - rela3%o
entre sociedade ci0il e Estadod
o* efeito, nos Iinea*entos de filosofia do direito, 1!e cont,* a *ais desen0ol0ida teoria
hegeliana da .r/tica, o! do Es.rito ob4eti0o,Q essas categorias re.resenta* a.enas dois dos
tr6s *o*entos da @lti*a se3%o, intit!lada 2Eticidade2 e dedicada - an/lise da con0i06ncia
social& isolar tais *o*entos significa afastar do trata*ento das estr!t!ras coleti0as, o! se4a, da
di*ens%o da eticidade, a fa*lia, e, do trata*ento do Es.rito ob4eti0o e* se! con4!nto, toda
a di*ens%o indi0id!al, 1!e 8egel considera nas d!as se3Aes iniciais, intit!ladas
res.ecti0a*ente 2?ireito abstrato2 e 2Moralidade2 . N%o se .ode negar, de nenh!* *odo, 1!e
se trate de !*a red!3%o, ta*.o!co 1!e essa se a.resente co*o !*a 2*arMisti>a3%o2. Mas
.ode5se ad!>ir alg!ns arg!*entos e* s!a aefesa, tentando a.resent/5Ia co*o *arMisti>a3%o
24!stificada2, .elo *enos nos li*ites dos ob4eti0os a 1!e se .ro.Ae o .resente trabalho&
1!e n%o .retende !*a reconstr!3%o detalhada do .ensa*ento hegeliano e* si *es*o, ne* do
*arMiano, ne* *!ito *enos da diferen3a entre eles, *as se det,* no li*iar de !* es1!e*a
conceit!al co*!* e de s!a l:gica interna.
?entro desses li*ites, so! de o.ini%o 1!e a red!3%o , 4!stific/0el nas seg!intes condi3Aes& '"
1!e n%o constit!a !* desnat!ra*ento do. .ensa*ento .oltico de 8egel, o! se4a, 1!e a
ar*ad!ra conceit!al hegeliana .er*ita isolar a dicoto*ia sociedade ci0ilWEstado, se* 1!e isso
a.are3a co*o !*a a*.!ta3%o *ortfera, o!, .latonica*ente, co*o !* decal1!e *alfeito, e
.er*ita ainda elaborar sobre esse n@cleo !* dis5
(Q" M. Riedel *ostro! (St!dien >! 8egels Rechts.hiloso.hie, FranJf!rt, S!hrJa*., '()(,
ca.o I, 2Es.rito ob4eti0o e filosofia .r/tica2" co*o 8egel s!.era, co* o conceito de Es.rito
ob4eti0o, 2os .rinc.ios e as for*as siste*/ticas tradicionais da filosofia .r/tica2 (.. '=". Se
indico a1!i a teoria hegeliana do Es.rito ob4eti0o ainda co* o no*e de filosofia .r/tica, ,
.or1!e sob o no0o ter*o 8egel 0olta a siste*ati>ar conceitos e conte@dos co*.reendidos 4/
sob o 0elho ter*o .or toda a tradi3%o 5 co* a 1!al, .recisa*ente, b!sco co*.arar a teoria
hegeliana.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE ''C
c!rso de sentido co*.letoK =" 1!e tal n@cleo o! siste*a conceit!al .arcial .er*ita !*a
co*.ara3%o n%o dese1!ilibrada co* o ho*:logo siste*a conceit!al de MarM, e*bora e*
MarM ele ass!*a !* car/ter global (1!ando se entende o conceito *arMiano de Estado e*
sentido a*.lo, co*o s!.erestr!t!ra ta*b,* 4!rdica e ideol:gica", o! se4a, 1!e o fato de
.roceder a !* cote4o 8egel5MarM se* to*ar direta*ente e* considera3%o grande .arte das
categorias do siste*a hegeliano de filosofia .r/tica .n%o i*.li1!e !*a s!b5re.tcia atrib!i3%o
de significados *arMianos ao *odelo hegeliano 1!e constr!i*osK C" 1!e o *odelo constr!ido
(agora de0e*os defini5Io co*o 2*arM.iano5hegeliano2" .er*ita !*a co*.ara3%o n%o
dese1!ilibrada co* o *odelo 4!snat!ralista, o! se4a, n%o .ri0ilegia a .ers.ecti0a da liga3%o
8egel5 MarM e* detri*ento da1!ela entre 8egel e o 4!snat!ralis*o, e*bora a rela3%o *ais
direta co* o 4!snat!ralis*o se4a - .ri*eira 0ista .erce.t0el .elo lado das categorias
hegelianas eMcl!idas do *odelo.
Para 4!stificar, nas condi3Aes en!nciadas, o isola*ento da dicoto*ia sociedade ci0ilWEstado, ,
necess/rio enfrentar dois .roble*as gerais de inter.reta3%o da filosofia .r/tica hegeliana, 1!e
a1!i s: .ode* ser consideradas de *odo es1!e*/ti3o. E* .ri*eiro l!gar, o .roble*a da
fa*ilia e de s!a inser3%o co*o ter*o inicial do desen0ol0i*ento da eticidade,
desen0ol0i*ento 1!e constit!i .ara 8egel a 2de*onstra3%o cientfica do conceito de
Estado2&< nessa fig!ra, a fa*ilia .arece reto*ar o 0alor 1!e tinha no *odelo aristot,lico, e
1!e est/ a!sente tanto no *odelo 4!snat!ralista co*o na conce.3%o *arMiana. E* seg!ndo
l!gar, o .roble*a da rela3%o entre as .ri*eiras d!as se3Aes da Filosofia do direito, referentes
e* con4!nto - di*ens%o indi0id!al da 0ida .r/tica, e a @lti*a, referente - di*ens%o coleti0a&
as .ri*eiras .arece* .rosse. g!ir a tradi3%o 4!snat!ralista, da 1!al re.rod!>e* a di0is%o
f!nda*ental entre direito e *oral, seg!ndo o *es*o crit,rio de distin3%o entre eMterioridade e
interioridade, sendo 1!e de t!do isso n%o resta nenh!* tra3o na conce.3%o *arMianaK e a
@lti*a .arece se colocar no *es*o .lano da conce.3%o *ar5
(<" F? =;) E.
''#
MI8EIEN9EIO BOVERO
Miana, na *edida e* 1!e considera as di0ersas for*as de coleti0idade co*o totalidadeT,
en1!anto se *ostra estranha e a.arente*ente inco*.ar/0el - tradi3%o 4!snat!ralista. ?isso
res!lta clara*ente 1!e, se da filosofia .r/tica hegeliana se conser0a a.enas o es1!e*a .arcial
sociedade ci0ilWEstado, correse o risco, .or !* lado, de indicar !*a afinidade de *%o @nica
co* MarM, e, .or o!tro, de ignorar, *ediante a eMcl!s%o da fa*ilia, a heran3a da tradi3%o
cl/ssica aristot,lica, e, *ediante a eMcl!s%o do direito abstrato e da *oralidade, a heran3a da
tradi3%o *oderna 4!snat!ralista.
Essas heran3as t6* grande .eso na constr!3%o hegeliana, 1!e se .ro.Ae 5 ao acolh65Ias e
transfig!r/5Ias 5 co*o !* grandioso co*.6ndio siste*/tico de 2direito nat!ral e ci6ncia do
Estado2.( E, .or o!tro lado, .ode5se di>er 1!e a no0idade do siste*a hegeliano e*erge e se
concentra .recisa*ente na elabora3%o da dicoto*ia sociedade ci0ilWEstado, desconhecida .ela
tradi3%o antiga e *oderna de filosofia .oltica. P*a dicoto*ia 1!e n%o , certa*ente,
en1!anto tal, 2o2 *odelo de 8egel, *as 1!e de 1!al1!er *odo ressalta da ar1!itet!ra da obra
co*o a1!ela .or *eio da 1!al , enfrentado o .roble*a es.ecifico e !nit/rio da contradi3%o da
sociabilidade *oderna.
O fato de 1!e a1!ele .ar abar1!e tal .roble*a !nit/rio ainda 1!e, .ara 8egel, .arcial 5 , algo
1!e se .ode 0er bre0e*ente atra0,s da rela3%o 1!e se d/ entre tal .ar e os de*ais *o*entos
do Es.rito ob4eti0o.
No 1!e se refere ao conceito hegeliano de fa*ilia, e*bora ele conser0e !* 0alor de .osi3%o
e1!i0alente ao 1!e .oss!a o corres.ondente conceito cl/ssico no *iKjdelo aristot,lico, .erde
a1!elas caractersticas es.ecificas de c,l!la social 1!e se a!tore.rod!>, as 1!ais, no interior
da l:gica da1!ele *odelo, fa>ia* da fa*ilia e* sentido antigo o .ri*eiro ele*ento essencial
do .rocesso de for*a3%o do EstadoK desse *odo, o Estado
((" Nat!rrecht !nd StaatsZissenschaft i* 9r!ndrisse , .recisa*ente o s!btt!lo dado .or
8egel - Filosofia do direito. O cr!>a*ento de *oti0os recolhidos das d!as grandes tradi3Aes
na estr!t!ra siste*/tica dessa obra , il!strado, a *e! 0er do *odo *ais claro, .or N. Bobbio
e* s!a resenha sobre 2Ia filosofia gi!ridica di 8egel nelIT!lti*o decennio2, in Ri0ista ritica
di Storia della Filosofia, '(Q=, ... =(C5C'(, es.ecifica*ente ... CF(5'C. Sobre o te*a, s%o
i*.ortantes os trabalhos de M. RiedeI, H.58. IIting, +. Ritter, citados e disc!tidos na1!ela
resenha.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE '';
era re.resentado co*o !*a !nidade co*.osta de *!itas fa*lias. O .roble*a .oltico
*oderno, .ara 8egel, n%o , o da agrega3%o das fa*lias, *as o da resol!3%o n!*a totalidade
orgNnica dos indi0d!os co*o indi0d!os a!tBno*os, 1!e constit!e* o .ri*eiro .rinc.io da
sociedade ci0il. E* 8egel, a fa*lia 5 .erdendo o se! car/ter de local da re.rod!3%o
econB*ica e, e* .arte, ta*b,* o de local da for*a3%o c!lt!ral do indi0d!o 5 a.arece
sobret!do co*o !*a ilha do cora3%o no do*nio da ra>%o&'F se s!a 1!alidade de co*!nidade
orgNnica coloca5a necessaria*ente no do*nio do ,tico, s!as red!>idas f!n3Aes sociais a
fa>e* ass!*ir !* .a.el s!bordinado no terreno do .roble*a es.ecfico da sociedade
*oderna. 8egel , eM.lcito sobre esse .onto& 2Mas a sociedade ci0il s!btrai o indi0d!o a esse
0nc!lo lfa*iliarn, afasta !* do o!tro os co*.onentes desse 0nc!lo e os reconhece co*o
.essoas a!tBno*asK de resto, ela coloca no l!gar da nat!re>a inorgNnica eMterna e do terreno
.aterno, de onde o iridi0d!o obtinha s!a s!bsist6ncia, se! .r:.rio terreno, e s!b*ete a
eMist6ncia de toda a fa*lia - de.end6ncia dela tda sociedade ci0iln2K 2a fa*lia de0e
certa*ente .ro0er a ali*enta3%o dos se!s *e*bros indi0id!aisK *as, na sociedade ci0il, ela ,
algo s!bordinado e fornece a.enas a baseK ela n%o te* *ais !*a ati0idade t%o abrangente. Eo
contr/rio, a sociedade ci0il , a for3a eMtraordin/ria 1!e arrasta consigo o ho*e*, eMige dele
1!e trabalhe .ara ela, e 1!e se4a inteira*ente atra0,s dela e t!do fa3a .or se! inter*,dio2.l'
Sob esse as.ecto, .ortanto, n%o , de considerar !* decal1!e *alfeito o isola*ento da
dicoto*ia sociedade ci0ilWEstado co*o n@cleo conceit!al e* c!4o interior se coloca .ara
8egel o .roble*a da sociabilidade na ,.oca *oderna.
\!anto - rela3%o entre direito abstrato e *oralidade, .or !* lado, e eticidade .or o!tro,
li*ito5*e a1!i a recordar 1!e, na conce.3%o hegeliana do *!ndo da .r/tica, di*ens%o indi5
('F" o* efeito, a fa*lia 2te* co*o s!a deter*ina3%o a s!a !nidade 1!e se sente a si
*es*a, o a*or2 (F? ';<"K 1!anto - tarefa ed!cati0a, 8egel s!blinha 1!e a sociedade ci0il
2te* o de0er e o direito, diante do arbtrio e da acidentalidade dos genitores, de eMercer
0igilNncia e infl!6ncia sobre a ed!ca3%o, na *edida e* 1!e essa se refira - a.tid%o .ara
to*ar5se co*.onente da sociedade2 (F? =C(".
(''" F? =C< e X.
'')
MI8EIEN9EIO BOVERO
0id!al e di*ens%o coleti0a n%o so*ente se coloca* e* .lanos nitida*ente distintos, *as se
desen0ol0e* seg!ndo *:d!los l:gicos inde.endentes. Para 8egel, assi* co*o o todo n%o
res!lta da so*a de s!as .artes, do *es*o *odo a di*ens%o coleti0a n%o , deri0/0el da
di*ens%o indi0id!al. Portanto, ne* se1!er sob esse as.ecto .ode5se considerar co*o
arbitr/ria !*a considera3%o se.arada da categoria do ,tico. ?esse *odo, .arece5*e satisfeita
a .ri*eira condi3%o& , o siste*a global hegeliano, e* s!a .ec!liar artic!la3%o, 1!e .er*ite o
isola*ento do n@cleo conceit!al a1!i considerado. ?e resto e chega*os ao seg!ndo .onto 5, ,
na .ers.ecti0a do ,tico, o! se4a, das estr!t!ras coleti0as e de s!a l:gica es.ecfica, 1!e de0e
ser b!scado o sentido global da filosofia .oltica hegeliana. Por conseg!inte, a ado3%o dessa
.ers.ecti0a n%o i*.lica .or si s: a s!.er.osi3%o de !* sentido 2*arMiano2 -1!ela filosofia,
*as obedece a !* .rinci.io 1!e lhe , interno, o 1!al .ode ser sinteti>ado na f:r*!la do
.ri*ado do coleti0o o! da totalidade. o* efeito 5 terceiro .onto 5, a di*ens%o coleti0a , n%o
s: inde.endente da indi0id!al, *as te* !* car/ter f!ndante co* rela3%o a ela& , sobre
f!nda*ento da di*ens%o coleti0a 1!e ad1!ire* efeti0idade e 0erdade os as.`ctos e as
deter*ina3Aes conceit!ais referentes - 0ida eMterior e interior do indi0d!o. Mais !*a 0e>,
8egel , eM.lcito& 2E *oralidade e o *o*ento .recedente, o do direito for*al, s%o d!as
abstra3Aes c!4a 0erdade , so*ente a eticidade2K'= e ainda& na *edida e* 1!e 2as for*as
abstratas se re0ela* n%o co*o s!bsistentes .or si, *as co*o n%o 0erdadeiras2, 'C disso
res!lta 1!e 2os ele*entos 4!rdico e *oral n%o .ode* eMist#2 .or si, e de0e* ter co*o a.oio
e f!nda*ento o ele*ento ,tico2 .'# E des.eito das a.ar6ncias, .ortanto, n%o .oderia ser *ais
ntida a o.osi3%o entre 8egel e o 4!snat!ralis*o no terreno da rela3%o geral entre indi0d!o e
coleti0idade.
E 1!est%o, *!ito co*.leMa e decisi0a .ara o nosso te*a, *erece alg!*as considera3Aes
*enos es1!e*/ticas.
('=" F? CC >. ('C" F? C=X.
('#" F? '#' X.
'eel( Mar& e o )onto de )artida no abstrato
ontra a .ers.ecti0a indi0id!alista 1!e se eM.ressa atra0,s do *odelo 4!snat!ralista, a
conce.3%o hegeliana e* se! con4!nto, de *odo an/logo - de MarM, f!nda5se n!*a
reafir*a3%o da s!.erioridade da di*ens%o coleti0a no do*nio .r/tico. ?o .onto de 0ista da
teoria do direito nat!ral, o indi0d!o a.arece co*o s!4eito social so*ente no interior do
Estado .rod!to da 0ontade dos indi0d!os, *as 5 antes do indiVd!o co*o s!4eito social (o!
ci0il" 5 te*5se o indi0d!o si*.les*ente, se.arado e definido .or si, e esse @lti*o est/ na base
e se transfor*a na1!eleK ao contr/rio, na .ers.ecti0a hegeliana, a fig!ra e* 1!e o indi0d!o
a.arece i*ediata*ente co*o .essoa sing!lar, .or assi* di>er 2.!rificada2 de s!as
deter*ina3Aes sociais, , desde o incio definida co*o 2abstrata2K ' e n%o , .reciso recordar
1!e, e* MarM, a abstra3%o
('" E rela3%o abstratoWconcreto te* e* 8egel *il facetas. Para nossa arg!*enta3%o, .arece5
*e bastante ade1!ada a seg!inte obser0a3%o de Dh. L. Edorno e*Philoso.hie Der*inologie,
trad. it., D!ri*, Eina!di, '(Q;, 0ol. I, .. =Q& 2oncret!*, de concrescere, , o 1PeV cresce!
4!nta*enteK , o cresci*ento 4!nto e* anttese ao se.arado. E* 8egel, .ortanto, o concreto ,
o todo (. ..". Ebstratos, .or se! t!rno, s%o .recisa*ente o indi0d!o, o 1!e , isolado, o
*o*ento sing!lar 5 .or eMe*.lo, a s!b4eti0idade isolada e inde.endente dos ob4etos de 1!e se
oc!.a, o!, do o!tro lado, as .!ras coisas, inde.endente*ente dos *o*entos da *edia3%o .elo
.ensa*ento, os 1!ais est%o se*.re contidos nelas2. E es.ecfica diferen3a entre .essoa
concreta e .essoa abstrata , eM.licada co* clare>a .or N. Bobbio no ensaio 2?iritto .ri0ato e
diritto .!bblico in 8egel2, in Ri0ista di Filosofia,. n@*ero es.ecial dedicado a Regel e WF
Stato, '(QQ, ... C5=(, e* .artic!lar .. ').
''<
MI8EIEN9EIO BOVERO
do indi0d!o isolado .osto co*o orige* e f!nda*ento da rela3%o social , ironica*ente
definida co*o 2robinsonada2.
Portanto, as .ers.ecti0as hegeliana e *arMista con0erge* na tentati0a de f!ndar e* @lti*a
instNncia a di*ens%o indi0id!al na di*ens%o coleti0a. Por,*, en1!anto e* MarM isso ,
i*ediata*ente e0idente, na *edida e* 1!e as categorias do direito .ri0ado e da *oral (a
s!.erestr!t!ra 4!rdica e ideol:gica" recebe* !*a eM.lica3%o a .artir da an/lise das rela3Aes
f!nda*entais 1!e liga* os ho*ens na sociedade ci0il (a base", e* 8egel n%o te* l!gar !*a
ig!al e0id6ncia, 4/ 1!e a considera3%o do indi0d!o na d!.la fig!ra da .essoa 4!rdica e do
s!4eito *oral .recede a considera3%o das estr!t!ras coleti0as na eticidade. De* alg!*
significado essa analogia co* a .ers.ecti0a 4!snat!ralista e* rela3%o ao .onto de .artida no
abstratod
?ecerto, .ode5se .erceber na 0ers%o hegeliana !*a .recisa contin!idade co* a coloca3%o
*oderna dada .elo 4!snat!ralis*o ao .roble*a .oltico& no Ocidente e!ro.e!, 1!e 2sabe 1!e
todos s%o li0res2, o tra3o caracterstico da di*ens%o .r/tica 5 e, .or isso, ta*b,* o dVldo
ele*entar do .roble*a .oltico 5, , a.ontado no direito da .essoa (direito abstrato" e na
a!tono*ia do s!4eito (*oralidade". Mas o .roble*a , 1!e a liberdade indi0id!al interna e
eMterna n%o , .ara 8egel a do ho*e* do estado de nat!re>a 4!snat!ralista. Na 0erdade, 8egel
n%o rec!sa a no3%o de estado de nat!re>a&
critica a s!a 0is%o idlica dada .or Rocssea!, *as lo!0a 8obbes, .recisa*ente o f!ndador do
*odelo, .or ter entendido 2e* se! reto sentido2 tal conceito.= E, ta*b,* .ara 8egel, a
condi3%o nat!ral , a anttese e o longn1!o antecedente hist:rico da condi3%o ci0il. Isso ,
clara*ente afir*ado na 2grande2 Enciclo.,dia, onde o Nat!r>!stand , definido co*o o estado
e* 1!e ocorre a 2l!ta .elo reconheci*ento2, C e, co*o tal, , contra.osto - bRrgerliche
9esellschaft e ao Staat, significati0a*ente aco.lados .ara indicar a estr!t!ra ti.ica*ente
(=" f o 1!e se di> nas Ie>ioni s!llafilosofia dellastoria, trad. it., Floren3a, Ia N!o0a Italia,
'()Q, 0ol. *, =, ..'Q#.
(C" O local, de fato, , a1!ele onde , reto*ado no siste*a, no interior da se3%o sobre o Es.irito
ob4eti0o, o c,lebre ca.it!lo da Feno*enologia sobre a 2Inde.end6ncia e de.end6ncia da
a!toconsci6ncia& senhoria e `r0id%o2.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDlE MO?ERNE ''(
*oderna da for*a3%o social& 2a l!ta .elo reconheci*ento, cond!>i da na1!ela for*a at, os
eMtre*os, .ode ter l!gar t%oso*ente no estado de nat!re>a, onde os ho*ens eMiste* so*ente
co*o indi0d!os sing!lares, en1!anto desa.arece na sociedade ci0il e no Estado, 4/ 1!e
nesses est/ 4/ .resente o 1!e constit!i o res!ltado da1!ela l!ta, o! se4a, o ser5reconhecido2.#
O *oti0o hobbesiano do estado de nat!re>a co*o estado de g!erra entre os indi0d!os , be*
e0identeK e a analogia a.arece de *odo tal0e> ainda *ais .reciso n!* local i*ediata*ente
.recedente, 1!e .ode ser to*ado co*o eMe*.lo do *odo .elo 1!al !* te*a tradicional , ao
*es*o te*.o ass!*ido e transfig!rado .or 8egel& 2a*bos os s!4eitos a!toconscientes 1!e se
relaciona* !* co* o o!tro, na *edida e* 1!e t6* !* eMistir i*ediato, s%o nat!rais,
cor.:reos, .elo 1!e eMiste* no *odo de !*a coisa s!4eita a 0iol6ncia eMterna lo! ini*iga&
fre*der 9eZaltnK (..." *as, a.esar disso, s%o a.enas li0res e n%o .ode* ser tratados !* .elo
o!tro co*o !* si*.les eMistir i*ediato, co*o algo *era*ente nat!ral2.; Para s!.erar essa
contradi3%o, , necess/rio .recisa*ente 1!e os s!4eitos cheg!e* a se reconhecer tais co*o s%o
2seg!ndo o se! conceito, o! se4a, co*o ess6ncias n%o .!ra*ente nat!rais, *as si* li0res2.
Mas, acrescenta 8egel, 2isso n%o .ode ocorrer en1!anto eles esti0ere* en0ol0idos e* s!a
i*ediaticidade, e* s!a nat!ralidade. +/ 1!e essa , eMata*ente o 1!e os eMcl!i !* do o!tro e
os i*.ede de ser li0res !* .ara o o!tro, a liberdade eMige 1!e o s!4eito a!toconsciente ne*
deiMe s!bsistir s!a .r:.ria nat!ralidade, ne* tolere a nat!ralidade alheia, *as ao contr/rio,
indiferente e* face do eMistir, .onha e* 4ogo e* a3Aes i*ediatas sing!lares a s!a .r:.ria
0ida e a 0ida alheia co* o ob4eti0o de con1!istar a liberdade. Portanto, so*ente *ediante a
l!ta a liberdade .ode ser con1!istada& n%o basta .ara tanto a certe>a de ser li0re. So*ente
atra0,s disso, de 1!e o ho*e* .onha a si *es*o e aos o!tros e* .erigo de *orte, ele .ro0a
desse .onto de 0ista s!a a.tid%o - liber5
(#" En>SJWo.6idie der .hiWoso.hischen LlSsenschaften, U #C= X!s. Sir0o5*e da edi3%o
incl!ida nas LerJe in >Zan>ig B%nden, ed. .or E. Moldenha!er e H. M.
Michel, FranJf!rt, S!hrJa*., '()(.'(Q; (o local cito est/ no 0ol. 'F, .. =='". ?ora0ante, a
Enciclo.,dia ser/ citada co*o E seg!ida do n@*ero do .ar/grafo.
(;" E #C' X.
'=F
MI8EIEN9EIO BOVERO
dade2.) Mas a l!ta n%o ter*ina i*ediata*ente no reconheci*ento e, .ortanto, n!*a rela3%o
entre li0res, *as si* na s!b*iss%o de !* s!4eito ao o!tro e, .ortanto, n!*a rela3%o de
senhoria e ser0id%o& a 1!al, co*o di> 8egel, , 2o fenB*eno de onde s!rge a con0i06ncia dos
ho*ens co*o co*e3o dos Estados2 . Q E* s!*a, .recisa*ente .or1!e o estado de nat!re>a ,,
co*o dissera 8obbes, o reino da 0iol6ncia e do arbtrio,< ele , antes de *ais nada
inco*.at0el co* o estado de direito (o! se4a, condi3%o 4!rdica& Rechts>!stand", no 1!al
2todos s%o li0res2K e ta*.o!co .ode ser ass!*ido co*o o local no 1!al s%o .erce.t0eis os
0erdadeiros .rinc.ios desse @lti*o. Entre.
estado de nat!re>a e estado de direito, .ara 8egel, n%o eMiste a1!ela rela3%o de identidade 1!e
.er*itia aos 4!snat!ralistas reconhecer no estado de nat!re>a o local e* 1!e se *anifesta
i*ediata*ente o 2direito nat!ral2K *as bl*.o!co eMiste !*a rela3%o de deri0a3%o o! de
co*!nica3%o direta, co*o a1!ela 1!e .er*itia aos 4!snat!ralistas f!ndar sobre o direito
nat!ral, atra0,s do .acto social, a sociedade .oltica e o direito .ositi0o e, .ortanto, a
condi3%o ci0il. Para 8egel, entre estado de nat!re>a e estado de direito (o estado 1!e, .ara
esclarecer as coisas, constit!i o .onto de .artida da Filosofia do direito", h/ !* .rocesso de
transfor*a3%o t%o radical 1!e, se o estado de nat!re>a .ode ser 0isto co*o o l!gar do 1!al
decorre 2o co*e3o eMterno e feno*6nico dos Estados2, tal co*e3o n%o , .or,* 2o se!
.rinc.io s!bstancial2& consistindo, de fato, na 2s!b*iss%o a !* senhor2,( ele eMcl!i
.recisa*ente a1!ele estado de direito 5 o! sit!a3%o na 1!al 2todos s%o li0res2, 4/ 1!e .ara
8egel direito , eMist6ncia da liberdade 5 1!e , .ress!.osto indis.ens/0el do Estado e* s!a
20erdade2 e, ao *es*o te*.o, 1!e so*ente se reali>a no Estado. E* o!tras .ala0ras& co*
8egel, o .roble*a da orige* do Estado n%o coincide *ais, e, ao contr/rio, diferencia5se
nitida*ente do .roble*a de se! f!nda*ento 2seg!ndo o conceito2. E isso .reci5
()" Ibide*. (Q" E #CC E.
(<" f a defini3%o 1!e a.arece e* E ;F= E. Da*b,* e* F? (C, 8egel escre0e&
2(..." ein Nat!r>!stand. X!stand der 9eZalt Rberha!.t2 .
((" E #CC E.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE .OIlDIE MO?ERNE '='
sa*ente .or1!e, .ara 8egel, o 0erdadeiro direito de nat!re>a, a1!ele 1!e se deter*ina
seg!ndo a nat!re>a, o! se4a, seg!ndo o conceito, do ho*e*, n%o se encontra no estado de
nat!re>a, o 1!al, ao contr/rio, re.resenta a s!a nega3%oK e, do estado de nat!re>a, 2nada .ode
ser dito de *ais 0erdadeiro do 1!e o seg!inte& , .reciso sair dele2 .'F Portanto, a liberdade
indi0id!al co*o direito n%o e*erge no n0el do estado de nat!re>a, 1!e n%o conhece direito, e
ne* *es*o no n0el do estado 1!e o seg!e, o Estado des.:tico, o! da rela3%o entre senhoria
e ser0id%o, '' na *edida e* 1!e ela re.resenta !* *!ndo anterior - 2condi3%o
0erdadeira*ente ,tica2 da ,.oca *oderna, 2no 1!al o torto , ainda direito2& e isso , algo 1!e
ele te* e* co*!* co* todos a1!eles 2*!ndos2 1!e ad*ite* !*a for*a 1!al1!er de
escra0id%o, 4/ 1!e neles a liberdade n%o , ainda considerada co*o atrib!to do ho*e*
en1!anto ho*e*, *as a.enas co*o 1!alidade 1!e alg!ns obt6* do nasci*ento, e 1!e, .or
isso, te* ainda !*a deter*ina3%o nat!ral. Mas 8egel es.ecifica de *odo ine1!0oco 1!e 2o
.onto de 0ista (..." co* o 1!al se inicia o direito e a ci6ncia do direito 4/ se sit!a .ara al,* do
falso .onto de 0ista no 1!al o ho*e* , en1!anto , ser nat!ral2 P Na distNncia entre estado de
nat!re>a e estado de direito, .ode5se *ens!rar a diferen3a radical 1!e se.ara o .onto de
.artida hegeliano do .onto de .artida4!snat!ralista.
Essa diferen3a .er*ite ta*b,* redi*ensionar o alcance da analogia geral entre o *odelo
4!snat!ralista e a estr!t!ra global do siste*a hegeliano de filosofia .r/tica& analogia 1!e aflora
1!ando se reflete 1!e !* e o!tro .arte* da considera3%o do indi0d!o (n!* caso, estado de
nat!re>aK no o!tro, direito abstrato e *oralidade" .ara chegar - considera3%o da coleti0idade
(n!* caso, sociedade ci0ilK no o!tro, eticidade,
('F" E ;F= EK e d. ibid.& 2Na realidade, o direito e todas as s!as deter*ina3Aes f!nda*5se
a.enas na .ersonalidade li0re& n!*a a!todeter*ina3%o, 1!e , o contr/rio da deter*ina3%o
nat!ral2 .
(''" f assi* correta*ente inter.retada a c,lebre fig!ra da Feno*enologia .or S. Iand!cci,
Begel& Ia conscien>a e Ia storia, Floren3a, Ia N!o0a It/lia, '(Q), .. 'FF e ss., onde o a!tor
desen0ol0e alg!*as considera3Aes, 1!e .artilho, sobre o ensaio de V. 9oldsch*idt, 2f&tat de
nat!re et .acte de so!*ission che> 8egel2, in Re0!e Philoso.hi1!e de Ia France et de
lTYtranger, '()#.
('=" f. F? ;Q E e X.
'==
MI8EIEN9EIO BOVERO
1!e co*.reende, al,* da sociedade ci0il, a fa*ilia e o Estado". o* efeito, a condi3%o de
direito e* c!4o interior e*erge, .ara 8egel, a instNncia da liberdade do indi0d!o n%o , !*a
condi3%o associal o! i*.erfeita*ente social, co*o era o caso na re.resenta3%o 4!snat!ralista
do estado de nat!re>a, .or1!e 2a sociedade , a @nica condi3%o na 1!al o direito te* .s!a
realidade2 . 'C N%o so*ente o indi0d!o co* o 1!al se inicia o trata*ento hegeliano do
Es.rito ob4eti0o n%o estN e* estado de nat!re>a e si* e* estado de direito, e, .or isso, .ode
se .Br o .roble*a de s!a liberdade e de se! direito, *as ta*b,* o estado de direito en1!anto
tal , necessaria*ente estado de sociedade, e, .or isso, o. direito do indi0d!o n%o , 2direito
nat!ral2 no sentido 4!snat!ralista, o! se4a, no sentido de !* estado anterior ao estado de
sociedade e f!ndante co* rela3%o ao Estado& 8egel fala eM.licita*ente de 2direito abstrato
dos Estados *odernos2. '# E .ersonalidade de 1!e se oc!.a o direito abstrato (eM.ress%o 1!e,
e* 8egel, significa s!bstancial*ente direito .ri0ado" ,, do .onto de 0ista da Filosofia do
direito, si*.les*ente a categoria *ais ele*entar 1!e .ode ser .redicada de 1!al1!er s!4eito
h!*ano 1!e 0i0a no interior da organi>a3%o global da for*a3%o social *oderna.
Final*ente, se o .roble*a .ro.ria*ente .olitico 4!snat!ralista , o de fa>er confl!ir as li0res
0ontades indi0id!ais no cor.o social, s!.erando a contradi3%o de f!ndo entre a a!to. no*ia do
indi0d!o e a 0ida coleti0a, e* 8egel o .roble*a anNlogo da rela3%o entre 0ida dos
indi0d!os co*o inde.endentes e organis*o social5.olitico n%o se coloca no n0el da rela3%o
entre o direito abstrato (o! entre esse e a *oralidade, e* con4!nto" e a eticidade, *as ,
.roble*a interno -s estr!t!ras do ,tico. E condi3%o de liberdade indi0id!al , certa*ente o
.onto de .artida da considera3%o hegeliana da .rNtica, tal co*o no *odelo 4!snat!ralista, *as
essa condi3%o inicial n%o te* as caracteristicas e ne* *es*o a f!n3%o l:gica 1!e tinha o
estado de nat!re>a no *odelo 4!snat!ralista.
E isso .or1!e ela& a" , condi3%o de direito n%o anterior - orde* ci0ilK b" , condi3%o 0igente
n!*a orde* social n%o .recN5
('C" E SF= E.
('#" Ie>ioni s!Wla storia deWIa filosofia, cit., I, .. CQ=.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE '=C
ria ne* .ro0is:riaK c" , condi3%o a.enas abstrata, 1!e n%o .ode constit!ir o f!nda*ento do
concreto. E ca.acidade 4!rdica 1!e define a .essoa considerada abstrata*ente res!*ese a
!*a .!ra e si*.les fac!ldade o! .ossibilidade (todos .ode* .oss!ir li0re*ente, todos .ode*
trocar, o! se4a, esti.!lar contratos", da 1!al , inded!t0el a rela3%o necess/ria 1!e liga os
indi0d!os e* !* todo, a n%o ser 1!e considere*os o cor.o coleti0o co* os .arN*etros de
!*a associa3%o .ri0ada& *as esse , o caso .ara o 4!snat!ralis*o, n%o .ara 8egel.'; Portanto,
en1!anto o estado de nat!re>a e* 8egel conser0a o car/ter hobbesiano de estado da 0iol6ncia
e da o.ress%o, o.osto - condi3%o ci0il e* sentido a*.lo, .erde .or,* o car/ter de estado
.!ro da liberdade do indi0d!o e, .or conseg!inte, .erde ta*b,* a f!n3%o 1!e o estado de
nat!re>a 4!snat!ralista tinha en1!anto *o*ento do direito nat!ral 1!e f!nda o estado ci0ilK o
direito abstrato ad1!ire certa*ente o car/ter de *o*ento no 1!al se *anifesta a *ais
i*ediata liberdade do indi0d!o, *as ne* .or isso ad1!ire ta*b,* a f!n3%o 1!e
dese*.enha0a o *o*ento corres.ondente no *odelo 4!snat!ralista. o* efeito, assi* co*o
n%o , .oss0el b!scar o f!nda*ento da 0ida coleti0a o! ,tica no estado de nat!re>a, ta*b,*
n%o , .oss0el b!sc/5Io no direito .ri0ado.
?o .onto de 0ista hegeliano, n%o , *ais conceb0el a constr!3%o da di*ens%o coleti0a a .artir
dos indi0d!os considerados en1!anto .essoas& s: , .oss0el co*.reender a1!ela di*ens%o
1!ando se deter*ina o es.a3o da coleti0idade co*o es.a3o a!tBno*o e, e* @lti*a instNncia,
co*o o 0erdadeiro .rinc.io. O indi0d!o c!4a rela3%o co* a organi>a3%o da 0ida coleti0a se
.Ae co*o .roble*a n%o , a .essoa abstrata, s!4eito de rela3Aes for*ais acidentais, *as , a
.essoa concreta 1!e, ao .erseg!ir se! .r:.rio interesse .ri0ado, o! se4a, ao afir*ar s!a
.r:.ria indi0id!alidade, est/ essencial*ente e* rela3%o co* as o!tras indi0id!alidades& , o
cidad%o .ri0ado o! o ci0il, 4/ necessaria*ente inserido, ainda 1!e e* s!a a!tono*ia 5
(';" P* dos te*as recorrentes e* 8egel , a critica -s teorias contrat!alistas, co* base nas
1!ais o Estado ass!*e o falso as.ecto de !*a associa3%o 1!e 2deri0a do arbitrio dos
associados2 (d. F? Q; E". Sobre o ass!nto, d. N. Bobbio, 2?iritto .ri0ato e diritto .!bblico in
8egel2, cito
'=#
MI8EIEN9EIO BOVERO
e, .or isso, de *odo contradit:rio 5, n!* todo o! di*ens%o coleti0a. Essa di*ens%o coleti0a
contradit:ria, a .artir da 1!al se .Ae o .roble*a da rela3%o entre indi0d!o e Estado, entre
a!tono*ia dos .ri0ados e .oder do organis*o .oltico s!.erior, , a sociedade ci0il.
Portanto, o confronto co* o 4!snat!ralis*o no terreno do .roble*a .oltico da sociedade
*oderna n%o de0e ser efet!ado ne* eMa*inando as se3Aes iniciais da Filosofia do direito 5
e*bora essas reto*e* a di0is%o 4!snat!ralista entre direito e *oral 5, 4/ 1!e nesse n0el n%o
s!rge e* 8egel o .roble*a do EstadoK ne* eMa*inando a estr!t!ra global do siste*a,
e*bora essa .are3a re.etir a bi.arti3%o 4!snat!ralista entre indi0d!o e coleti0idade, 4/ 1!e os
ter*os e a fig!ra da rela3%o s%o na realidade di0ersosK tal confronto de0e ser feito eMa*inando
a se3%o concl!si0a, e, T*ais .recisa*ente, a dicoto*ia entre sociedade ci0il e Estado, e* c!4o
interior se Vecoloca .ara 8egel o .roble*a da f!nda3%o !nit/ria da sociabilidade *oderna. O
confronto, ali/s, se i*.Ae nesses ter*os, n%o so*ente .or ca!sa da .resen3a a*big!a*ente
co*!*, nos dois *odelos, da categoria da sociedade ci0il, *as sobret!do .or1!e 8egel di>
1!e a sociedade ci0il conser0a e* si 5 de *odo s!r.reendente 5 .recisa*ente 2o resd!o do
estado de nat!re>a2 .') Es an/lises at, a1!i reali>adas eMige* !*a co*.ro0a3%o&
e essa s: .ode .ro0ir da .r:.ria co*.ara3%o entre a dicoto*ia 4!snat!ralista estado de
nat!re>aWsociedade ci0il e a dicoto*ia hegeliana sociedade ci0ilWEstado. Etra0,s dessa
co*.ara3%o, tentare*os reconstr!ir a identidade do *odelo hegelo*arMianoK e, na *edida e*
1!e se consiga deter*inar !* significado !nit/rio do es1!e*a conceit!al e* si *es*o, .ara
a1!,* das diferen3as 1!e es.ecifica* a 0ers%o hegeliana e a 0ers%o *arMiana do *odelo,
.odere*os ta*b,* considerar 4!stificada, de *odo *ais .ers!asi0o, a red!3%o aos li*ites
das fronteiras *arMianas do *ais a*.lo e co*.leMo siste*a conceit!al hegeliano.
(')" F? =FF EK e d. ta*b,* F? =<( E, onde se afinna 1!e a sociedade ci0il 2, o ca*.o de
batalha do interesse .ri0ado indi0id!al de todos contra todos2. co*o e0idente refer6ncia ao
heIW!* o*nK!* contra o*nes do estado nat!ral na tradi3%o hobbesiana.
*ual Mar& e +ual 'eel,
Mas , necess/rio ainda considerar !*a ob4e3%o, de sinal contr/rio co* rela3%o - anterior, 1!e
.oderia ser dirigida - considera3%o da dicoto*ia sociedade ci0ilWEstado co*o *odelo
2hegelo5*arMiano2. Fala*os at, agora dessa dicoto*a co*o de !* es1!e*a conceit!al 1!e
MarM recolhe! de 8egel e transfor*o! co* 0aria3Aes. Mas transfor*/5Ia no *odelo .or *eio
do 1!al se eM.ressa a teoria *arMiana do .oltico n%o significa tal0e> atrib!ir !*a eMcessi0a
i*.ortNncia ao .a.el 1!e essas categorias dese*.enha* na obra de MarMd N%o se correr/ o
risco de sobre.or ao .ensa*ento *arMiano concreto !* es1!e*a hegeliano 1!e lhe ,
s!bstancial*ente estranhod
Mais .recisa*ente& n%o se corre o risco de .ri0ilegiar a obra 4!0enil de MarM, na 1!al essa
dicoto*ia , es.ecifica*ente ob4eto de refleM%o, se* le0ar e* conta a fa*osa 2r!.t!ra2 entre
os escritos 4!0enis e as obras *aiores, nas 1!ais tal dicoto*ia, ainda 1!e rea.are3a alg!*as
0e>es, n%o *ais assinalaria o hori>onte conceit!al da refleM%o *arMiana sobre o .roble*a
.oltico da sociedade *oderna e, al,* do *ais, seria entendida n!* sentido inteira*ente
di0erso da1!ele dos escritos 4!0enisd E* s!*a, *ais !*a 0e>, t!do isso n%o constit!iria !*a
2hegeliani>a3%o2 de MarMd
?essa ob4e3%o, , se* d@0ida aceit/0el o dado inicial&
1!al1!er trata*ento referente - e*brion/ria teoria .oltica *arMiana n%o .ode ignorar o
.roble*a das 0/rias fases 1!e o .ensa*ento de MarM atra0esso! e, .or isso, de0e declarar
.re5
'=)
MI8EIEN9EIO BOVERO
0ia* ente - 21!al2 MarM .retende se referir 5 e .or 1!6.
Ecrescente*os, de resto, 1!e a *es*a coisa 0ale .ara 8egel.
Nossa escolha dos Iinea*entos de filosofia do direito co*o ter*o .ri0ilegiado de refer6ncia
.ara o est!do do se! .ensa*ento .ode s!scitar .er.leMidades na1!eles 1!e 4!lga* essa obra
*ais co*.ro*etida do 1!e o!tras co* as direti0as e os dese4os do .oder 0igente. Entre os
int,r.retes, co* efeito, 0e* se dif!ndindo a tend6ncia, n%o diria de el!dir a an/lise dos
Iinea*entos, *as .elo *enos de b!scar e* o!tros locais, co*o correti0o, eM.ressAes *ais
gen!nas do .ensa*ento hegeliano& nos escritos do .erodo de Iena, es.ecial*ente nos
cha*ados c!rsos de Real.hiloso.hie de '<FC5'<F# e de '<F;'<F), onde ha0eria !*a
a*bigRidade *enorK o! nos ciclos de Ii3Aes berlinenses sobre a filosofia do direito, 1!e
.er*anecera* in,ditas at, h/ .o!co, ' nasT 1!ais 8egel *ostra, co* rela3%o aos
Iinea*entos, *aior .reoc!.a3%o co* a racionalidade 1!e co* a efeti0idade.= Ning!,* .ode
di*in!ir a i*.ortNncia do est!do dos escritos de Iena .ara reconstr!ir *elhor o sentido do
hegelianis*oK *as insisto no fato de 1!e o siste*a conceit!al e* c!4o interior ad1!ire se!
.leno sentido a inter.reta3%o hegeliana da estr!t!ra social e .oltica *oderna est/ *!ito
distante de s!a elabora3%o definiti0a na1!eles escritos. O desen0ol0i*ento do .ensa*ento
.oltico hegeliano , *arcado .or contn!as tentati0as de resol0er o .roble*a da cis%o na 0ida
social *oderna& tal 0ida, e*bora se4a de 1!al1!er *odo 0ida coleti0a, n%o se a.resenta
i*ediata5
('" P!blicados e* # 0ol!*es .or H.58. llting co* o tt!lo Vorles!ngen Rber
Rechts.hiloso.hie '<'<5'<C', St!ttgart5Bad annsttat, Fro**ann58ol>boog Verlag, '(QC5
'(Q#. Foi .recisa*ente IIting, nas 2Introd!3Aes2 a esses 0ol!*es (agora recolhidas,
4!nta*ente co* o!tros escritos de IIting, e .arcial*ente re0istas .elo a!tor, no 0ol!*e
editado .or E. Dota, 8egel di0erso, B/ri, Iater>a, '(QQ", 1!e* se fa> fa!tor e int,r.rete, co*
base nas referidas Ii3Aes, de !*a no0a i*age* do 8egel .oltico, 2di0ersa2 e *ais
.rogressista do 1!e a i*age* 1!e a.arece a .artir dos 9r!ndlinien.
(=" Mas sobre a rela3%o 1!e 8egel instit!i .rogra*atica*ente entre real (efet!a"" e racional,
cf. agora as l@cidas obser0a3Aes de R. Bodei e* a.6ndice ao se! 2?ialettica e controllo dei
*!ta*enti sociali in 8egel2 (incl!do no o.@sc!lo 8egel e Leber, B/ri, ?e ?onato, '(QQ,
4!nta*ente co* !* ensaio de F. assano e co* 0/rias inter0en3Aes de B. de 9io0anni, 9.
antillo, R. Racinaro et ai.", es.ecial*ente nas ... ''C5==. Nesse teMto, Bodei desen0ol0e e
esclarece ainda *ais alg!*as teses contidas e* se! eMcelente li0ro Siste*a ed e.oca in
8egel, Bolonha, '' M!lino, '(Q;.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POPDIE MO?ERNE '=Q
*ente co* as caractersticas 2conciliadas2 de !*a 0erdadeira !ni0ersalidade. E cis%o te*
.ara 8egel s!a .rinci.al rai> na , eMist6ncia 2.ara si2 do ho*e*5consci6ncia crist%o, 1!e se
reencarna no indi0d!o isolado dos 4!snat!ralistas e, .osterior*ente, no s!4eito econB*ico
dos econo*istas cl/ssicos. Entes de '<'<5'<'(, os anos iniciais do .erodo berlinense, 1!e
.recede* a reda3%o dos Iinea*entos, concl!dos e* '<=F e .!blicados no ano seg!inte,
8egel n%o conseg!e encontrar !* f!nda*ento !nit/rio .ara a socialidade *oderna e,
.ortanto, ta*.o!co conseg!e conceber !*a 0erdadeira eticidade *oderna& a dissol!3%o da
liga3%o entre o indi0d!o e a co*!nidade, a .erda da ingen!idade do ,tico e a
2i*.ossibilidade de !* reto*o - bela eticidade antiga .arece* coincidir co* !*a
desagrega3%o ob4eti0a. O 1!e falta nos esbo3os de siste*a anteriores ao .erodo berlinense , o
conceito de sociedade ci0il e, .or conseg!inte, a1!ele conceito de Estado 1!e se define e*
rela3%o - sociedade ci0il&C o! se4a, falta .recisa*ente a1!ele *odelo 1!e , o @nico a .er*itir
a 8egel a co*.reens%o, e* s!a racionalidade, co*o !* todo orgNnico, da estr!t!ra social
*oderna. \!anto -s Ii3Aes berlinenses de filosofia do direito, se* d@0ida elas *ostra* !*a
atit!de a1!i e ali *ais fleM0el e aberta e cont6* adendos bastante significati0os ao trata*ento
da *at,ria tal co*o 8egel o efet!a na obra destinada ao .@blicoK *as ne* a1!ela atit!de ne*
esses adendos altera* s!bstancial*ente o arcabo!3o categorial do siste*a, ne* o significado
interno da1!ele n@cleo conceit!al 1!e, co*o *odelo, , o @nico 1!e a1!i nos interessa. O
rec!rso aos adendos 1!e a.arece* nas Ii3Aes res!lta 1!ase se*.re decisi0o .ara o
esclareci*ento do teMto .!blicado& *as isso n%o na1!ilo e* 1!e as Ii3Aes .ossa* diferir do
teMto, *as .recisa*ente no 1!e constit!i a s!a !nidade de f!ndo, isto ,, a estr!t!ra
ar1!itetBnica.#
(C" R. Bodei, na resenha 2St!di s!l .ensiero .olitico ed econo*ico di 8egel nellT!lti*o
trentennio2 (in Ri0ista ritica di Storia della Filosofia, '(Q=, ... #C;5)), .. #);", afir*a 1!e
2a fonte *ais i*ediata da .osterior contra.osi3%o entre sociedade ci0il e Estado2 de0e ser
b!scada na anttese entre bRrgerliche Ordn!ng e staatWiche Ordn!ng, da 1!al 8egel fala e*
se! escrito de '<'Q sobre a ?ieta de LRrtte*berg(cf. trad. it., in 9. L. F. 8egel,
Scritti.olitici, D!ri*, Eina!di, '(Q=".
(#" O .r:.rio lltng reconhece 1!e o 0alor .ri*eiro da Filosofia do direito consiste e* s!a
ar1!itet!ra, 1!e .er*anece s!bstancial*ente inalterada ta*b,* .
'=<
MI8EIEN9EIO BOVERO
Mas esse *odelo 5 0olta*os - ob4e3%o .rinci.al 5 .ode ser considerado co*o tal ta*b,* .ara
a teoria .oltica de MarMd Seg!ndo alg!ns int,r.retes, a dicoto*ia sociedade ci0ilWEstado
.oltico te* 0alor de es1!e*a te:rico f!nda*ental so*ente .ara os escritos 4!0enis e n%o .ata
os da *at!ridade.
Nesses, os referidos ter*os seria* !sados n!* sentido bastante diferente e, sobret!do, n%o
for*aria* *ais, e* s!a rela3%o, a1!ela fig!ra o.osicional 1!e s!rge nas obras anteriores& e
isso na *edida e* 1!e os *odelos l:gicos do MarM 4o0e*5hegeliano o! fe!erbachiano, co*
base nos 1!ais a fig!ra , constr!da2 seria* inco*.at0eis co* a cha*ada 2e.iste*ologia do
*odo de .rod!3%o2 1!e caracteri>a as obras *aiores. ?irei, de i*ediato, 1!e n%o .retendo de
nenh!* *odo .ri0ilegiar o 4o0e* MarM, *as, ao contr/rio, considerar o .ensa*ento
*arMiano no n0el de s!as eM.ressAes *ais *ad!ras, dando .artic!lar aten3%o aos 9r!ndrisse.
Mas, co*o se sabe e 4/ foi bastante re.etido, no legado liter/rio de MarM n%o h/ nada de
an/logo aos 9r!ndlinien hegelianos, o! se4a, n%o eMiste !*a teoria do .oltico *ad!ra e
desen0ol0ida, ne* !*a teoria da for*a3%o social *oderna 1!e abran4a as instNncias .olticas.
E, co*o 4/ disse, 1!al1!er tentati0a de eMtrair !* *odelo te:rico co*.leto a .artir das
dis.ersas e frag*ent/rias indica3Aes e* *at,ria .oltica das obras da *at!ridade corre o risco
de res!ltar algo gen,rico e, .ortanto, banal, o! ent%o fantasioso e, .ortanto, disc!t0el.
?e onde .ro0,*, .ortanto, o afir*ado 2*odelo2 *arMianod E* *inha o.ini%o, , .oss0el
re.ensar toda a .roble5
nas Ii3Aes e 1!e , de.ois re.etida nas d!as edi3Aes berlinenses da Enciclo.,dia ('<=Q e
'<CF", a*bas .osteriores ao @lti*o c!rso co*.leto de filosofia do direito ('<=#'<=;" (cf.
Ilting, 8egel di0erso, cit., .. '#F, n. ''". ?e resto, .recisa*ente Ilting , a!tor de !*
i*.ortante est!do sobre 2Ia str!tt!ra della Filosofia dei diritto di 8egel2, de '(Q' (agora
incldo na o.. cit., ... ;5C=". ?e 1!al1!er *odo, o rec!rso - *on!*ental edi3%o de Ilting ,
agora obrigat:rio .ara os est!diosos da filosofia .oltica e 4!rdica hegeliana. ont!do,
*es*o le0ando5a se*.re e* conta e fa>endo as de0idas co*.ara3Aes, .referi*os neste local
!tili>ar os adendos de 9ans, aos 1!ais se referi! !*a longa tradi3%o de int,r.retesK e o
fi>e*os tanto .or ca!sa dos li*ites deste trabalho, 1!e n%o te* co*o ob4eti0o !*a
reconstr!3%o filol:gica eMa!sti0a do .ensa*ento hegeliano co*o tal, tanto .or1!e os adendos
de 9ans se baseia* .recisa*ente nas Ii3Aes hegelianas, e 9ans 5 co*o afir*a o .r:.rio
Ilting (o.. cit..
... 'C; e.ss." 5 dese*.enho! co*o editor !* trabalho filol:gico rigoroso.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE '=(
*/tica .oltica do 4o0e* MarM - l!> dos conceitos f!nda*entais de an/lise social elaborados
.or MarM nas obras *aiores, e, co* bqlse e*T tais conceitos, a0aliar a .er*an6ncia dos
as.ectos sing!lares da conce.3%o 4!0enil. Es1!e*atica*ente (*as o es1!e*a , o fornecido
.elas indica3Aes a!tobiogr/ficas de MarM", .ode5se di>er 1!e a .rod!3%o *arMiana *ais
.ro.ria*ente te:rica desen0ol0e!5se ao longo de !* itiner/rio 1!e 0ai da an/lise da rela3%o
sociedade ci0ilWEstado ao est!do da anato*ia da sociedade ci0il *oderna o! sociedade
b!rg!esa. Para o ob4eto do .resente trabalho, o ter*o cha0e , *ais !*a 0e>, e co* toda
e0id6ncia, o de sociedade ci0il. No desen0ol0i*ento da in0estiga3%o de MarM, a 0irada
decisi0a coincide certa*ente co* a introd!3%o do conceito de ca.ital co*o rela3%o social (e,
.ortanto, e* geral, dos conceitos de 2*odo de .rod!3%o2, 2rela3Aes de .rod!3%o2, etc.", a
1!al .er*ite identificar a *oderne bRrgerliche 9esellschaft, co* base e* s!a estr!t!ra
interna, co*o sociedade ca.italista.
Pois be*& nos locais da obra *ad!ra onde ree*erge o .roble*a do Estado dentro da
.ers.ecti0a instit!da .ela no0a o! reno0ada no3%o de sociedade ci0il, ele contin!a a se
a.resentar nos ter*os das .ri*eiras in0estiga3Aes& e n%o a.enas no .lano leMical o .roble*a ,
aindaT for*!lado .or *eio da dicoto*ia 4!0enil bRrgerliche 9esellschaftW.olitischer Staat,
*as , il!strado co* arg!*entos reto*ados 1!ase literal*ente do .ri*eiros escritos.; Dais
indica3Aes teMt!ais 4/ seria* s!ficientes .ara confir*ar a tese de contin!idade na coloca3%o
do .roble*a, e*5
(;" Entre os escritos 1!e .oderia* ser indicados, gostaria de recordar a.enas o .ri*eiro
ensaio de reda3%o de E g!erra ci0il na Fran3a, escrito .or Man& e* ingl6s e* '<Q', onde
rea.arece* fre1Rente*ente as arg!*enta3Aes e at, *es*o as f:r*!las lingRsticas 4/
e*.regadas na HritiJ de '<#C e na conte*.orNnea l!denfrage. Por eMe*.lo, falando da
o*!`a, ele afir*a& 2Drato!5se da rea.ro.ria3%o .elo .o0o e .ara o .o0o da s!a .r:.ria 0ida
social2K e, .o!co de.ois& 2E o*!na , a for*a .oltica da s!a (das *assas .o.!laresn
e*anci.a3%o social, s!bstit!indo a for*a artificial (FFT" da sociedade2 (cito da trad. it., H.
Man&, Scritti s!lla o* !ne di Parigi, Ro*a, Sa*on- e Sa0elli, '(Q', ... '=F e ss.".
o*.are5s' essa cOloca3%o`n%o s: do .onto de 0ista leMical, OV? n!*erosas .assagens
1!ase identicas da Hriti de '<#C, *as ta*b,* do .onto de 0ista conceit!al, co* a fa*osa
concl!s%o da denfrage&
2So*ente 1!ando o ho*e* reconhece e organi>a as forces .ro.res co*o for3/s5so.ciais e,
.ortanto, n%o *ant,* se.arada de si *`s*o a for3a social na for*a de for3a .oltica,
so*ente ent%o se co*.leta a e*anci.a3%o h!*ana2 (cI. Scritti..olitici gZ.
0aniWi, ed. I. Fir.o, D!ri*, Eina!di, '(;F, .. C<;". T.T .T
'CF
MI8EIEN9EIO BOVERO
bora tal contin!idade se reali>e n!*a obra de a.rof!nda*ento e de corre3%o at, *es*o
radicalK e, de 1!al1!er *odo, a!tori>aria*, no .lano filol:gico, o cote4o e* .ositi0o entre as
.ri*eiras e as @lti*as ./ginas .olticas de MarM.) Y 0erdade 1!e cote4os, an/lises e eMegeses
desse ti.o a .ro.:sito do cor.!s da obra de MarM 4/ fora* re.etidos infinitas 0e>es, e,
nat!ral*ente, n%o a.lainara* as di0erg6ncias entre os int,r.retes. M/s o .onto 1!e a1!i
i*.orta s!blinhar ainda , o seg!inte& 1!al1!er 1!e se4a a distNncia entre o .ri*eiro e o @lti*o
MarM 1!e !*a o! o!tra an/lise consiga *ens!rar, .er*anece o fato de 1!e o .roble*a
.oltico *oderno e*erge ta*b,* nas obras *ad!ras dentro do hori>onte da cis%o entre
sociedade ci0il e Estado .oltico, !* hori>onte geral 1!e s!bordina a co*.reens%o da teoria
.oltica *arMiana e* s!a es.ecificidade - co*.reens%o dos significados *ais gerais do
es1!e*a conceit!al co*!*, e* s!a for*a, a 8egel e a MarM.
o* isso, 0olta*os ao .onto de .artida& o 1!e se i*.Ae , !* esfor3o cognosciti0o no sentido
do 2*odelo hegelo5*arMiano2 (.recisa*ente a dicoto*ia sociedade ci0ilWEstado" e* s!a
estr!t!ra for*al, 1!e n%o .ode ser a.enas !* .ress!.osto das in0estiga3Aes sobre o concreto,
*as de0e ser e* si *es*o reconhecido, tal 1!al ,, co*o .roble*a. E , esse .roble*a 1!e
.retende*os esclarecer a1!i atra0,s de !* confronto co* o *odelo 4!snat!ralista. 2 \!ase
n%o tenho necessidade de reafir*ar 1!e a cis%oW contra.osi3%o entre sociedade e Estado,
constit!indo o es1!e*a conceit!al co*.reensi0o e resol!tor e* c!4o seio se concreti>a*, na
es.ecificidade de s!as artic!la3Aes,. as conce.3Aes di0ergentes de 8egel e de MarM, ,
considerada a1!i
()" ?e 1!al1!er *odo, , so*ente atra0,s de !* cote4o analitico 1!e se .ode res.onder -
1!est%o de saber se e de 1!e *aneira a .ers.ecti0a *arMiana *ad!ra sobre o .roble*a
.oltico , di0ersa da conce.3%o 4!0enil. E ded!3%o de !*a i*.ossibilidade de co*.ara3%o
entre a teoria .oltica 4!0enil e a *ad!ra, f!ndada a .riori n!*a s!.osta inco*.atibilidade de
*odelos e.iste*ol:gicos, .eca .or abstrati0idade e teoricis*o. P* tal raciocinio, co*o ?.
Xolo obser0o! e* .ol6*ica co* Elth!sser, Po!lant>as e 9!astini (cf. Stato socialista e libert-
borghesi, B/ri, Iater>a, '(Q), es.ecial*ente ... '';5='", le0a a enri4ecer a .roble*/tica
.oltica *arMiana nos ter*os de !*a gen,rica sociologia das classes& desse *odo, ela n%o s)
res!lta e*.obrecida, *as ta*b,* se a.roMi*a de es1!e*as *ecanicistas 0!lgares, a.esar da
sofistica3%o conceit!al e lingRistica co* a 1!al 2, fre1Rente*ente a.resentada.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FILSOFIE POIlDIE MO?ERNE 'C'
si*.les*ente co*o o as.ecto geral for*al*ente co*!* a elas. E* o!tras .ala0ras& o 1!e
ser/ eM.osto nas ./ginas seg!intes n%o 1!er, ne* .oderia, ser considerado co*o !*a
tentati0a de inter.reta3%o global da filosofia .oltica de 8egel o! de MarM, ainda 1!e s: e*
s!as linhas *ais essenciais. No */Mi*o, .oder/ ser !tili>ada e* .osteriotes elabora3Aes
co*o !* incio, 1!ase co*o !*a introd!3%o geral a !*a leit!ra 1!e de0er/ dar !*a aten3%o
inteira*ente di0ersa aos *!itos .ontos .roble*/ticos e* 1!e se artic!la* 5 diferenciando5se
5 as constela3Aes de !*a e de o!tra teoria.
"uas ant-teses !undamentais
D aI co*o o *odelo 4!snat!ralista stat!s nat!raelsocietas ci0ilis, ta*b,* o *odelo hegelo5
*arMiano bRrgerliche 9esellschaftl.olitischer Staat a.resenta5se na fig!ra de !*a o.osi3%o.
Se eMa*inar*os os atrib!tos de cada ele*ento, atra0,s dos 1!ais se delineia, n!*a .ri*eira
a.roMi*a3%o, a face de !*a e de o!tra antino*ia, tais atrib!tos .arece* indicar !*a
corres.ond6ncia de ter*o a ter*o entre os dois *odelos, no sentido de 1!e ao stat!s nat!rae
do .ri*eiro .arece corres.onder no seg!ndo a bRrgerliche 9esellschaft, e - societas ci0ilis, o
.olitischer Staat. o* efeito, se societas ci0ilis no l,Mico 4!snat!ralista te* o significado de
sociedade .olitica, esse significado , ass!*ido no l,Mico hegeliano e *arMiano .elo StaatK e,
se a f!n3%o do stat!s nat!rae no .ri*eiro *odelo , a de indicar a condi3%o n%o .olitica
contr/ria, a *es*a f!n3%o no seg!ndo *odelo , ass!*ida .ela bRrgerliche 9esellschaft. E
isso ocorre a.esar do fato de 1!e a eM.ress%o bRrgerliche 9esellschaft trad!> literal*ente a
eM.ress%o latina societas ci0ilis e .arece indicar, ao contr/rio, !* neMo cr!>ado entre o
seg!ndo ter*o do .ri*eiro *odelo e o .ri*eiro ter*o do seg!ndo *odelo. Mas a hist:ria da
no3%o de sociedade ci0il na filosofia .olitica *oderna t *ostra .recisa5
('" f. N. Bobbio, 2li concetto di societ- ci0ile in 9ra*sci2, in V/rios a!tores, 9ra*sci e Ia
c!lt!ra conte*.oranea, Ro*a, Editori Ri!niti, '()(, 0aI. I, ...
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE 'CC
*ente !*a s,rie de transfor*a3Aes de significado atra0,s das 1!ais essa no3%o ter*ina .or
s!bstit!ir a de estado de nat!re>a, .elo *enos no sentido de 1!e o estado de nat!re>a
.refig!ra0a, na .ers.ecti0a 4!snat!ralista origin/ria, a1!ela sociedade econB*ica 1!e se torna
.a!latina*ente a sociedade ci0il distinta do Estado.
Essa s!bstit!i3%o .ela bRrgerliche 9esellschaft do stat!s nat!rae, e n%o do se! corres.ondente
lingRstico societas ci0ilis, , encontr/0el 5 e te* !* significado .r:.rio 5 so*ente n!* n0el
*!ito ele0ado de abstra3%o& o 1!e .er*ite co*.reender tanto a e*brion/ria sociedade
econB*ica e*ergente do estado de nat!re>a, 1!anto a sociedade ci0il do !so
.:s4!snat!ralista, na gen,rica deter*ina3%o negati0a de *o*entos n%o .olticos. Nesse n0el,
o .rocesso de transfor*a3%o do *odelo 4!snat!ralista .ara o *odelo hegelo5*arMiano .arece
.oder ser res!*ido e* d!as o.era3Aes si*.les& re*o3%o do estado de nat!re>a en1!anto
instr!*ento conceit!al inade1!ado a re.resentar o l!gar 2a1!,* do .oltico2, o es.a3o n%o
.oltico e* anttese ao 1!al se define o *o*ento .olticoK = e degrada3%o da sociedade ci0il
de *o*ento .oltico e s!.erior a *o*ento n%o .oltico e inferior. Mas , de obser0ar 1!e, sob
essa l!>, n%o a.arece *ais nenh!*a ces!ra radical entre os dois *odelos. o* efeito, os
ter*os da dicoto*ia .er*ace* s!bstancial*ente os *es*os& Estado e n%o5EstadoK e a
transfor*a3%o do .ri*eiro no seg!ndo *o*ento .arece 1!ase se res!*ir a !*a troca de
no*es, *arca sens0el da historici>a3%o da sit!a3%o co*.reendida no .ri*eiro *odelo sob a
categoria de estado de nat!re>a. Mas Ro!ssea! 4/ n%o ha0ia eM.licita*ente criticado os
iniciadores do 4!snat!5
Q;5'FF (agora, co* o!tros escritos do *es*o a!tor, no o.@sc!lo sob o tt!lo 9ra*sci e Ia
conce>ione della societ- ci0iWe, Mil%o, Feltrinelli, '(Q) led. brasileira& O conceito de
sociedade ci0il, Rio de +aneiro, 9raal, '(<=n"K id., 2S!lla no>ione di societ- cfVi'e2, in ?e
8o*ine, '()<, n. =#5;K id&, Societ- ci0ile2, no ?i>ionario di .olitica, ed. .or N. Bobbio e N.
Mate!cci, D!ri*, Ptet, '(Q).
(=" ?igo 2re*o3%o2, e n%o 2s!.ress%o2, .or1!e 0i*os 1!e e* 8egel a no3%o de estado de
nat!re>a , rec!.erada no Es.rito s!b4eti0o, a fi* de indicar 2o co*e3o eMterno e feno*6nico
dos Estados2 (d. s!.ra". E a *es*a no3%o, de resto, , ta*b,* reintrod!>ida no Es.rito
ob4eti0o, .ara al,* do Estado, a fi* de indicar a nat!re>a das rela3Aes internacionais (d. F?
CCC"K sobre o ass!nto, d. N. Bobbio, 28egel e il gi!snat!ralis*o2, cit., ... #FF5'.
'C#
MI8EIEN9EIO BOVERO
ralis*o *oderno .or tere* conf!ndido o ho*e* de nat!re>a co* o ho*e* da soci,t, ci0ile,
.rod!to hist:rico da ci0ili>a3%od C E .r:.ria atrib!i3%o do no*e bRrgerliche 9esellschaft ao
estado de nat!re>a historici>ado, .ortanto, n%o .arece ass!*ir !* significado eMcessi0a*ente
re0ol!cion/rio, *as config!rar5se co*o a res!ltante de d!as linhas de .ensa*ento anteriores&
a de IocJe5 Hant, na 1!al o estado nat!ral , 4/ !*a es.,cie de societasK e a de Ro!ssea!5
Ferg!son, na 1!al a sociedade ci0il , organi>a3%o coleti0a 1!e co*.reende o agir econB*ico
dos indi0d!os.# E isso .ara n%o falar de a!tores *enores, co*o E. I. SchIAier e E.
Fe!erbach, e* c!4as obras; a.arece de *odo eM.lcito, ainda 1!e *esclada co* es1!e*as
conceit!ais eMtrados da escola do direito nat!ral, a distin3%o 1!e ser/ hegeliana, e de.ois
*arMiana, entre bRrgerliche 9esellschaft e Staat. Essi*, a diferente inter.reta3%o do *o*ento
n%o .oltico, e da rela3%o desse co* o *o*ento .oltico, 1!e se eM.ressa atra0,s do es1!e*a
sociedade ci0ilW Estado co* rela3%o ao es1!e*a estado nat!ralWsociedade ci0il, .oderia
ta*b,* ser considerada co*o a @lti*a das grandes 0ariantes 1!e .ode* ser reconhecidas no
desen0ol0i*ento da teoria .oltica *oderna ina!g!rada .elo 4!snat!ralis*o. N!*a tal
.ers.ecti0a, ass!*iria desta1!e n%o tanto a liga3%o 8egel5MarM, indicada .ela for*a do
es1!e*a concei5t!al sociedadeWEstado, *as si* a1!ela *!dan3a de dire3%o .ela 1!al se .ode
di>er 1!e o *odelo *arMiano , a i*age* es.ec!lar*ente in0ertida do *odelo hegeliano, e
1!e, .or isso, ele ina!g!ra !*a no0a filosofia da hist:ria 5 do Estado - sociedade se* Estado
5, en1!anto e* 8egel se concl!i a .recedente 5 ali/s, as d!as .recedentes, a aristot,lica e a
hobbesiana, a*bas .ondo o Estado co*o *eta final, *as a .ri*eira .artindo da fa*lia, e a
seg!nda, da sociedade dos conflitos interindi0id!ais. +/ disse 1!e n%o .retendo5aten!ar a
rele0Nncia da1!ela in0ers%o, *as si* s!gerir a .ossibilidade
(C" f. '.5'. Ro!ssea!, ?isc!rso sAbre a desig!aldade (ed. italiana, in Seritti .olitici, ed. .or P.
Elatri, D!ri*, Ptet, '(QF, .. =<<".
(#" f. N. Bobbio, 9ra*sci ela conee>ione della soeiet- ci0ile, cit., ... 'Q5=Q.
(;" Res.ecti0a*ente,Ellge*einesStaatsreeht, 'Q(C, e Entihobbes, 'Q(<. f.
N. Bobbio, 2Societ- ci0ile2, no ?i>ionario di.olitiea, cit., U ''I.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POhDIE MO?ERNE 'C;
de est!d/5Ia co* base na identidade for*al entre o es1!e*a conceit!al hegeliano e o
*andano. Para 1!e* escre0e, , ind!bit/0el 1!e !*a 0irada decisi0a na e0ol!3%o da filosofia
.oltica *oderna de0e ser b!scada na f!nda3%o do *odelo sociedade ci0ilWEstado e* si
*es*o, na *edida e* 1!e ele reconstr:i de *odo no0o, e absol!ta*ente di0erso co* rela3%o
aos *odos .er*itidos .elo *odelo te:rico do*inante nos dois s,c!los anteriores, a estr!t!ra
co*.leMa e contradit:ria da for*a3%o social *oderna. Se isso , 0erdade, s!bsiste entre o
*odelo 4!snat!ralista e o *odelo hegelo5*arMiano, .ara al,* de toda contin!idade gen,rica 5
o!, se 1!iser*os, no interior do ca*.o de contin!idade 1!e .ode ser reconstr!do, e n%o se*
significa3%o, n!*a 0is%o de a*.lo alcance 5, !*a es.ecfica e ntida frat!ra.
Essa frat!ra co*e3a a se delinear 1!ando se reto*a, n!* n0el de *enor abstra3%o, o eMa*e
da no3%o de bRrgerWiche 9esellschaft e* rela3%o aos ele*entos do o!tro *odelo.
Se , 0erdade, seg!ndo as considera3Aes .recedentes, 1!e a bRrgerWiche 9esellschaft ass!*e
!*a f!n3%o corres.ondente - 1!e tinha o stat!s nat!rae, o arg!*ento da .!ra e si*.les
.assage* de f!n3%o re0ela5se ins!ficiente 1!ando se considera 1!e, e* s!a fisiono*ia de
con4!nto, a bRrgerlfche 9esellschaft a.roMi*a5se n%o .o!co da societas ci0iWis& co* isso,
re0ela5se 1!e a corres.ond6ncia lingRstica n%o , absol!ta*ente !* resd!o .ri0ado de
significa3%o. O trata*ento hegeliano da sociedade ci0il te*, sob *!itos as.ectos, !*a.liga3%o
e0idente co* o trata*ento 4!snat!ralista do *es*o conceito& e, de resto, . 8egel se refere
ta*b,* a essa @lti*a no *es*o l!gar onde afir*a 1!e 2a cria3%o da sociedade ci0il .ertence
ao *!ndo *oderno2.) No 1!e se refere a MarM, n%o , .or acaso 1!e ele, in0ocando
eM.licita*ente a no3%o hegeliana de bRrgerWiche 9esellschaft, indica a s!a *atri> no conceito
an/logo2 dos ingleses e dos franceses do s,c!lo 7VIII2. Q E bRrgerliche 9esellschaft,
.ortanto, re*ete n%o a a.enas !*, *as a a*bos os ele*entos do *odelo .recedenteK e, ao
()" F? '<= X. .
(Q" 2Pref/cio2 de '<;( aPara a crtica da econo*ia .olitica, ed. brasileira, in 2Os Pensadores2,
S%o Pa!lo, Ebril !lt!ral, 0oI. 777V, '(Q#, .. 'C;.
'C)
MI8EIEN9EIO BOVERO
*es*o te*.o, n%o , red!ti0el a nenh!* dos dois, ne* , .oss0el indicar !* 0nc!lo
.ri0ilegiado *ais co* !* do 1!e co* o!tro. o* efeito, os conceitos referidos antes co*o
se!s antecedentes 2il!stres2 5na linha do .ensa*ento IocJe5Hant, e na1!ela Ro!ssea!5
Ferg!son 5 s%o for*!la3Aes .artic!lares n%o de !* *es*o ele*ento, *as dos dois ele*entos
o.ostos do *odelo 4!snat!ralistaK e, .or o!tro lado, o no0o conceito de bRrgerliche
9esellschaft .ode a.resentar5se co*o sntese de a*bos - *edida 1!e, de cada !* deles, ,
retirado o 1!e fa>ia do *es*o, na .ers.ecti0a do *odelo 4!snat!ralista, a anttese do o!tro,
o! se4a, a deter*ina3%o origin/ria, a .ro.riedade essencial& - diferen3a da sociedade ci0il de
Ro!ssea!5Ferg!son, o no0o conceito de bRrgerliche 9esellschaft indica !*a condi3%o social
t%o n%o5.oltica 1!anto a sociedade nat!ral de IocJe5 HantK e, - diferen3a dessa @lti*a, indica
!*a condi3%o social n%o .ro0is:ria o! anterior - condi3%o ci0il, do *es*o *odo co*o a
sociedade ci0il de Ro!ssea!Ferg!son. E* o!tras .ala0ras& na l:gica do seg!ndo *odelo, a
sociedade ci0il, .or !* lado, , n%o5Estado e n%o , sociedade .oltica, de *odo 1!e a *atri>
da no3%o de bRrgerliche 9esellschaft n%o , encontr/0el !nilateral*ente no conceito an/logo
2dos ingleses e franceses do s,c!lo 7VIII2K .or o!tro lado, o n%o5Estado , sociedade ci0il e
n%o , sociedade nat!ral, de *odo 1!e a *atri> da no3%o de bRrgerliche 9esellschaft n%o ,
encontr/0el !nilateral*ente na1!ele conceito de stat!s nat!rae 1!e tinha o *es*o 0alor de
.osi3%o no interior do *odelo 4!snat!ralista. P* res!ltado e* .arte id6ntico e e* .arte
co*.le*entar .ode ser alcan3ado se to*a*os co*o .ri*eiro ter*o de co*.ara3%o a no3%o
.r,5hegeliana de sociedade ci0il e a cote4a*os co* os dois ele*entos do *odelo .osterior&
en1!anto a1!ela indica !*a coleti0idade organi>ada .olitica*ente e, .ortanto, coincide co* o
*o*ento do Estado, na l:gica desse @lti*o a sociedade ci0il , n%o5Estado, e n%o , sociedade
.oltica, e, reci.roca*ente, a sociedade .olti3a , Estado, e n%o , sociedade ci0il.
Res!*indo de *odo es1!e*/tico a co*.leMa .osi3%o da sociedade ci0il, ter*o5cha0e .ara
co*.reender a l:gica da transfor*a3%o do *odelo 4!snat!ralista no *odelo hegelo*arMiano,
eri1!anto ter*o co*!*, .ode5se di>er 1!e& co*o .ri*eiro ele*ento do seg!ndo *odelo, ela
cont,* de certo
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE 'CQ
*odo, red!>idos - !nidade, os dois ele*entos do .ri*eiro *odeloK do *es*o *odo 1!e,
co*o seg!ndo ele*ento do .ri*eiro *odelo, ela cont,* ta*b,* e* !nidade os 1!e 0ir%o a
ser os dois ele*entos do seg!ndo *odelo. Para obter !*a correta re.resenta3%o 0is!al da
rela3%o entre os dois *odelos, os ele*entos n%o de0er%o se dis.or na seg!inte fig!ra&
stat!s nat!rae societas ci0ilis
bRrgerliche 9esellschaft .olitischer Staat,
1!e s!gere a id,ia de !*a corres.ond6ncia ter*o a ter*o, *as si* nesta o!tra fig!ra&
stat!s nat!rae societas ci0ilis
bRrgerlicher 9esellschaft .olitischer Staat,
a 1!al, al,* de il!strar a .osi3%o da sociedade ci0il aci*a considerada, s!gere ta*b,* a
id,ia& a" de !* a0an3o no .onto de .artida do seg!ndo *odelo, no 1!al, co* efeito, a
bRrgerliche 9esellschaft n%o indica !*a condi3%o de 0ida .r/tica origin/ria o! de 1!al1!er
*odo anterior, co*o o stat!s nat!rae, *as co*.reende !*a .ri*eira di*ens%o da condi3%o
.resente, 1!e no o!tro *odelo res!*e5se inteira*ente na categoria da societas ci0ilisK b" de
!* geral desloca*ento de fase, e* 0irt!de do 1!al '" a bRrgerliche 9esellschaft afastase da
sociedade ci0il na *es*a .ro.or3%o e* 1!e se a.roMi*a da societas ci0ilis e =" a.roMi*a5se
dela na *es*a .ro.or3%o e* 1!e o .olitischer Staat se afasta.
Se .roceder*os a !* cote4o global co* base nesse es1!e*a, encontrare*os 1!e est/ a!sente,
e* cada !* dos dois *o*entos, o ele*ento 1!e a.arece no o!tro co*o ter*o a!tBno*o e
distinto da sociedade ci0il& no .ri*eiro *odelo, est/ a!sente o EstadoK no seg!ndo, o estado
de nat!re>aK *as n%o de *odo 1!e desa.arece* ta*b,* a f!n3%o o! as caractersticas
essenciais dos *es*os. ?isso res!lta 1!e a diferen3a .rof!nda entre os dois *odelos reside
no *odo e no l!gar e* 1!e !* e o!tro indica* a frat!ra, a cis%o f!nda*ental no ca*.o da
.r/tica. Se a*bos re.resenta* o ca*.o da .r/tica co*o cindido e* *o*entos contra.ostos,
os ter*os e a fig!ra da contra.osi3%o s%o di0ersos. E , isso 1!e .er*ite ca.tar,
'C<
MI8EIEN9EIO BOVERO
.ara cada !* deles, o significado *ais es.ecfico e essencial& se o *odelo 4!snat!ralista
instit!i a .ossibilidade de .ensar o indi0d!o inde.endente fora da .oltica, ro*.endo assi* o
bi*ilenar do*nio da tradi3%o cl/ssica aristot,lica, co* base na 1!al o ho*e* >oon .olitiJon
res!lta indefin0el fora de s!a rela3%o nat!ral5necess/ria co* o coleti0o, tradi3%o 1!e
sobre0i0e ainda no indi0d!o grociano definido .or !* nat!ral a..etit!s societatis. se esse , o
caso do *odelo 4!snat!ralista, o *odelo hegelo5*arMiano instit!i a .ossibilidade de .ensar o
.oltico fora do social e, reci.roca*ente, o social fora do .oltico, dissol0endo o 1!e
sobre0i0e da for*a conceit!al cl/ssica na tradi3%o 4!snat!ralista, .ara a 1!al toda !ni%o e
organi>a3%o social .lena a.resenta de *odo ainda n%o se.arado as instNncias da socialidade e
da .oltica.< E* o!tras .ala0ras& en1!anto o *odelo 4!snat!ralista coloca co*o rela3%o
f!nda*ental a1!ela 1!e se d/ entre indi0d!o e coleti0o, o *odelo hegelo5*arMiano coloca5a
entre d!as fig!ras do coleti0o, e reconhece na rec.roca se.ara3%o e relati0a a!tono*ia do
social e do .oltico e estr!t!ra f!nda*ental da for*a3%o social *oderna. Ve4a*os *elhor
co*o isso ocorre.
(<" Entendo a1!i .or 2sociabilidade2 !*a rela3%o 1!e abarca toda a *!ltid%o de indi0id!os& ,
nesse sentido 1!e fala*os de organi>a3%o social .lena. Essa es.ecifica3%o , necess%ria, 4% 1!e
os 4!snat!ralistas reconhecia* a eMist6ncia de societates nat!rales o! gr!.os h!*anos
*enores, co*o a fa*lia, no interior do estado de nat!re>a, .ara as 1!ais, e0idente*ente, 0ale
a distin3%o entre socialidade e .oliticidade. f., .or eMe*.lo, Hant na Metaflsica dos
cost!*es& 2O estado n%o54!ridico, o! se4a, a1!ele no 1!al n%o h% nenh!*a 4!sti3a distrib!ti0a,
cha*a5se estado nat!ral (stat!s nat!ralis". O 1!e lhe , contra.osto, e 1!e .oderia ser cha*ado
de estado arti. ficial (stat!s arti4icialis", n%o , (..." o estado social, *as o estado ci0il (stat!s
ci0ilis", (..." .or1!e ta*b,* no estado de nat!re>a .ode* eMistir sociedades legiti*as (.or
eMe*.lo, sociedade con4!gal, .aterna, do*,stica e* geral e si*ilares"2 (cito de Scritti
.olitici, D!ri*, Ptet, '(;), ... #(=5(C". \!ando, no teMto, fala*os de societas nat!ralis, n%o
nos referi*os a essas societates *inores, *as si* -1!elas re.resenta3Aes do estado de
nat!re>a 5 sobret!do de IocJe e de Hant 5 1!e .ode* fa>er .ensar n!*a es.,cie de societas
entre todos os s!4eitos nat!rais co*o indi0d!os sing!lares, na *edida e* 1!e elas
desen0ol0e* co*o inerentes - condi3%o nat!ral os instintos f!nda*entais do .direito .ri0ado,
o! do direito 1!e reg!la as rela3Aes entre .ri0ados, o! se4a, essencial*ente .ro.riedade e
contrato. Mas 1!e n%o se trata de !*a sociedade .ro.ria*ente dita, en1!anto tal distinta do
Estado, , o 1!e .retende*os *ostrar a1!i.
Para a distin.o entre sociedade e Estado
E bRrgerliche 9esellschaft se a.resenta, antes de *ais nada, co*o sociedade cindida e* se!s
*e*bros indi0id!ais, entre os 1!ais se .rocessa* rela3Aes 5 contatos e conflitos ditadas .elo
interesse .essoal. Sob esse .ri*eiro as.ecto, ela *ostra !*a clara analogia co* as
for*!la3Aes *ais *ad!ras da societas nat!ralisK *as, co*o a societas ci0ilis, ela , sociedade
consolidada e necess/ria. O 1!e na bRrgerliche 9esellschaft a.arece acrescentado co* rela3%o
ao ho*:logo .ri*eiro ter*o do *odelo 4!snat!ralista , a necessidade da rela3%o dos
indi0d!os na estr!t!ra coleti0a e, .ortanto, a solide> do 0nc!lo social e* 0irt!de do 1!al ela
n%o se a.resenta *ais co*o condi3%o .or ca!sa de s!a nat!re>a inst/0el e .ro0is:ria& 1!e ,,
.recisa*ente, a1!ilo 1!e o seg!ndo ter*o do *odelo 4!snat!ralista acrescenta ao se!
correlati0o .ri*eiro ter*o. Por,*, a societas nat!ralis atinge a condi3%o de socialidade
co*.leta e .erfeita, transfor*ando5se e* societas ci0ilis si0e .olitica, e so*ente en1!anto
sociedade .oltica ela , !ni%o o! socialidade garantida e f!ndada sobre bases s:lidasK a
bRrgerliche 9esellschaft, ao contr/rio, a.resenta5se co*o *o*ento de sociabilidade co*.leta
e* s!a se.ara3%o e contra.osi3%o co* rela3%o ao .olitischer Staat. Es ra>Aes da diferen3a
de0e* ser b!scadas, antes de *ais nada, no ti.o de l:gica global a 1!e cada *odelo obedece.
?entro da l:gica do *odelo 4!snat!ralista, o stat!s nat!rae, e*bora .ossa ser concebido co*o
!*a .ri*eira for*a de societas., n%o .ode, ao contr/rio, deiMar de a.resentar as carac5
'#F
MI8EIEN9EIO BOVERO
tersticas de !*a condi3%o inst/0el e .rec/ria, na *edida e* 1!e o tecido das reia3Aes sociais
2nat!rais2 , f!ndado inteira*ente no arbtrio dos indi0d!os. Os indi0d!os, .or nat!re>a li0re
e ig!ais !* e* face do o!tro, nenh!* dos dois reconhece no o!tro !* s!.erior nat!ral,
a.arece* e* condi3Aes de 5 e, .ela .r:.ria nat!re>a de se!s i*.!lsos e interesses eMcl!si0os,
.arece* ter a tend6ncia a 5 ro*.er o! s!b0erter a cada *o*ento a tra*a social, an!lando as
condi3Aes de !*a coeMist6ncia .oss0el co* base a.enas nos dita*es da reta ra>%o, o! da lei
nat!ral, e transfor*ando assi* o estado de nat!re>a n!* estado de g!erra. ?esse *odo, .ode5
se co*.reender a ra>%o .ela 1!al, dentro da .ers.ecti0a instit!da .elo *odelo 4!snat!ralista,
a sociedade n%o te* o!tra fig!ra real al,* da fig!ra .oltica, fora da 1!al n%o se d/
.ro.ria*ente 0nc!lo socialK e a sociedade ci0il ,, ao *es*o te*.o, sociedade e Estado&
dadas essas condi3Aes iniciais, !*a sociedade .ro.ria*ente dita, !*a !ni%o solid/ria s: .ode
s!bsistir onde, e e* 0irt!de do fato de, os indi0d!os aceitare* s!bordinar o se! arbtrio
nat!ral, de f/to ili*itado, a !*a .recisa nor*a co*!* (o direito 2ig!al2 na for*a da lei
.ositi0a" e*anada de !* .oder i*.arcial (o Estado co*o /rbitro da2 4!sti3a" e s!.erior (o
Estado co*o eMec!tor e garante de leis e 4!sti3a atra0,s do *ono.:lio da for3a". Y esse o
res!ltado necess/rio do .onto de .artida 4!snat!ralista& !*a necessidade 1!e le0a a
reconhecer o .roble*a f!nda*ental da 0ida social na contra.osi3%o entre indi0d!o e Estado,
nas for*as de integra3%o do indi0d!o no coleti0o e de co*.osi3%o do conflito entre liberdade
e .oder.
Na .ers.ecti0a do *odelo hegelo5*arMiano, o ca*.o das rela3Aes e do contraste entre
indi0d!o inde.endente , indicado na bRrgerliche 9esellschaft, 1!e nesse sentido re.resenta o
an/logo do stat!s nat!rae. Mas, se a bRrgerliche 9esellschaft se *ostra ta*b,* ela co*o
esfera da cis%o, do arbtrio e do acaso, n%o se res!*e .or,* a !* con4!nto de 0oli3Aes
indi0id!ais e de rela3Aes .rec/rias. Para 8egel, 2essa 0is%o ato *ista e abstrata desa.arece 4/
(..." na sociedade ci0il, onde o indi0d!o a.arece a.enas co*o co*.onente de !*a
!ni0ersalidade2.' E*bora nesse conteMto 8egel se refira .ro0a5
('" F? CFC E.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE '#'
0el*ente ao 0nc!lo do indi0d!o co* o esta*ento o! co* as associa3Aes ci0is de nat!re>a
cor.orati0a, , .oss0el estender o significado da afir*a3%o - rela3%o do indi0d!o co* a
estr!t!ra global da sociedade ci0il& a .essoa concreta, s!4eito de careci*entos e interesses
.ri0ados, e a!tor .or li0re escolha de s!a .r:.ria .rofiss%o, coloca5se co*o for*al*ente
inde.endente n%o fora (e antes", *as si* dentro da sociedadeK e a sociedade n%o ,
si*.les*ente a so*a das ca.richosas rela3Aes indi0id!ais, o ca*.o da refer6ncia geral
rec.roca ditada .or i*.!lsos e 0oli3Aes s!b4eti0asK ao contr/rio, a rela3%o rec.roca dos
indi0d!os, co* a .or3%o de arbitrariedade e acidentalidade 1!e cont,*, , o ca*inho atra0,s
do 1!al se reali>a necessaria*ente, e de *odo contradit:rio, 2!* siste*a de de.end6ncia
onilateral2, de tal *odo 1!e a s!bsist6ncia, o be*5estar e a .r:.ria liberdade5inde.end6ncia
for*al de cada indi0d!o 2so*ente e* tal coneM%o s%o reais e asseg!rados2. = E* o!tras
.ala0ras, as rela3Aes sociais n%o s%o f!ndadas a.enas no arbtrio dos s!4eitos e na
.artic!laridade das a3Aes indi0id!ais, co*o nas re.resenta3Aes da societas nat!ralis, onde s%o
a.enas rela3Aes inters!b4eti0as, tecido de rela3Aes se*.re constante*ente desfeito e refeito, e
n%o rela3Aes sociais, tecido conecti0o. E sociedade ci0il hegeliana n%o te* so*ente esse
.rinc.io, *as se f!nda ta*b,* no .rinc.io o.osto da !ni0ersalidade, na 1!al todos os
indi0d!os, *es*o e* s!a inde.end6ncia for*al, s%o necessaria*ente 0inc!lados. Danto 1!e
essa !ni0ersalidade, na sociedade ci0il hegeliana, *ostrase 2co*o f!nda*ento e for*a
necess/ria da .artic!laridade2KC na conce.3%o 4!snat!ralista, ao contr/rio, so*ente a
sociedade ci0il5.olitica a.arece co*o efeti0a !ni0ersitas e, antes dela, nada *ais h/ 1!e !*a
*!ltit!do.
N%o di0ersa*ente, MarM s!blinha 1!e 2a *@t!a e geral de.end6ncia dos indi0d!os,
reci.roca*ente indiferentes, constit!i o se! neMo social2.# Dal co*o nas re.resenta3Aes da
societas nat!ralis, assi* na realidade da sociedade ci0il *oderna o! sociedade b!rg!esa 2os
indi0d!os .arece* entrar e* contato rec.roco li0re e inde.endente (..." e trocar nessa
(=" F? '<C.
(C" F? '<#.
(#" 9r!ndrisse. .. Q#.
'#= 5 MI8EIEN9EIO BOVERO
liberdadeK *as eles .arece* tais so*ente a 1!e* abstrai (..." as condi3Aes de eMist6ncia nas
1!ais esses indi0d!os entra* e* contraste2. ; E, tal co*o .ara 8egel, os *e*bros da
sociedade ci0il .ode* atingir se!s fins .artic!lares 2so*ente na *edida e* 1!e eles *es*os
deter*ina* de *odo !ni0ersal o se! saber, 1!erer e fa>er, e se constit!e* co*o an,is da
cadeia dessa coneM%o2K ) assi*, .ara MarM, no .rocesso de troca generali>ada 1!e constit!i a
.ri*eira di*ens%o da totalidade social, os indi0d!os e* s!a .artic!laridade e liberdade s%o
obrigados a se ade1!ar a condi3Aes ob4eti0as e 0inc!lantes. E*bora as rela3Aes sociais
a.are3a* co*o bastante frag*ent/rias e dis.ersas, n!* *o0i*ento 1!e 2.arte de .ontos
infinita*ente di0ersos e 0olta a .ontos infinita*ente di0ersos2,T e 2e*bora os *o*entos
sing!lares desse *o0i*ento .ro0enha* da 0ontade consciente e das finalidades .artic!lares
dos indi0d!os, a totalidade do .rocesso se a.resenta co*o !*a coneM%o ob4eti0a 1!e nasce
nat!ral*ente, 1!e , certa*ente o res!ltado da intera3%o rec.roca dos indi0d!os conscientes,
*as n%o reside na consci6ncia deles ne* , s!bs!*ida eles en1!anto totalidade2.< ?e *odo
absol!ta*ente si*ilar, 8egel s!blinhara 1!e o .rocesso de for*a3%o da coneM%o !ni0ersal e
de ade1!a3%o dos indi0d!os - !ni0ersalidade 2n%o reside na consci6ncia desses co*.onentes
da sociedade ci0il en1!anto tais2.( E, assi* co*o 8egel afir*ara 1!e a !ni0ersalidade se
de*onstra, e* face da .artic!laridade dos fins indi0id!ais, 2en1!anto .ot6ncia, aci*a dessa
l.artic!lari5. daden 2 ,'F do *es*o *odo MarM reafir*a& 2a colis%o indi0id!al rec.roca deles
ldos s!4eitos conscientesn .rod!> !* .oder social estranho 1!e os s!bordinaK a s!a a3%o
rec.roca , !* .rocesso e !*a for3a inde.endente deles2. '' ?e *odo inteira*ente
conse1Rente, MarM assi* concl!i& 2a rela3%o social dos indi0d!os entre si co*o .oder 1!e se
fe> a!tBno*o
(;" lbid., .. <'.
()" F? '<Q.
(Q" 9r!ndrisse, .. 'F'.
(<" Ibid., .. '''.
((" F? '<Q.
('F" F? '<#.
(''" 9r!ndrisse, .. '''.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE '#C
aci*a dos indi0d!os 5 se4a ela re.resentada co*o for3a nat!ral, co*o acaso o! e* 1!al1!er
o!tra for*a 5 , !* res!ltado necessNrio do fato de 1!e o .onto de .artida n%o , o indi0d!o
social li0re2 r= Sob esse as.ecto, .ortanto, a bRrgerliche 9esellschaft res!lta o.osta - societas
nat!ralis tal co*o essa se a.resenta na .ers.ecti0a 4!snat!ralista& a 0ontade li0re, o arbtrio
dos *!itos indi0d!os, 1!ando esses s%o considerados co*o s!4eitos concretos, re0ela5se ela
*es*a co*o algo necessNrio, ainda 1!e se trate de !*a necessidade 1!e se constit!i .or *eio
dos *!itos atos de liberdade for*al.
+!nta*ente co* a 20is%o ato*ista e abstrata2 (8egel", 1!e n%o reconhece a for3a da 2coneM%o
ob4eti0a2 (MarM", tal co*o essa se desen0ol0e nat!ral*ente a .artir do entrecr!>a*ento das
rela3Aes inters!b4eti0as, desa.arece necessaria*ente 5 na .assage* do .ri*eiro .ara o
seg!ndo *odelo a1!ela .ers.ecti0a s!b4eti0ista e 0ol!ntarista e* c!4o interior a !ni%o social
.arece deri0ar a.enas do li0re conc!rso das 0ontades indi0id!ais. o* base na l:gica do
*odelo 4!snat!ralista, a sociedade .ro.ria*ente dita se config!ra co*o fr!to de !* contrato
coleti0o, .or *eio do 1!al cada indi0d!o ren!ncia ao se! isola*ento 2nat!ral2, ao se! self5
go0ern*ent o! .oder soberano e eMcl!si0o sobre si, .ara s!b*eter5se co* os o!tros a !*
go0ern*ent o! .oder co*!* 1!e, garantindo a coeMist6cia dos direitos de cada !* co* os
direitos de todos, asseg!ra a .r:.ria for*a da sociabilidade. V65se a1!i *ais de de .erto, 1!e,
no *odelo 4!snat!ralista, sociedade e Estado coincide*, no sentido de se incl!re* no *es*o
2es.a3o2 o! l!gar l:gico, o! se4a, do lado do seg!ndo *e*bro da di3oto*ia f!nda*ental&
fora do Estado, da !ni%o .oltica, n%o hN .ro.ria*ente sociedade, o! se4a, a sociedade do
estado nat!ral s: .ode ser considerada sociedade de *odo i*.r:.rio.
Poder5se5ia ob4etar 1!e a conce.3%o .redo*inante na escola do direito nat!ral considera
necessNrios - constit!i3%o do
('=" Ibid.K a *ai@sc!la do 2Ii0re2 ,5de MarMo ?e *odo n%o desse*elhante, 8egel5 falando
da liberta3%o do ho*e* ci0il da rgida necessidade nat!ral do careci*ento 5 s!blinha 1!e
2essa liberta3%o , for*al (.. F"F E tend6ncia do estado social - *!lti.lica3%o e es.ecifica3%o
indeter*inadas dos careci*entos, dos *eios e das fr!i3Aes (o.." , !* a!*ento .recisa*ente
infinito Wta de.end6ncia e da necessidade2 (F? '(;".
'##
MI8EIEN9EIO BOVERO
Estado n%o so*ente !*, *as dois contratos distintos& o .ri*eiro, recolhendo os ele*entos
indi0id!ais e dis.ersos da *!ltit!do na !ni0ersitas de !* .o0o, d/ l!gar - societas e, .or isso,
, cha*ado de.act!* societatisK o seg!ndo, cha*ado de .act!* s!biectionis, 4/ 1!e instit!i o
.oder co*!* e, co* ele, a rela3%o de s!bordina3%o dos go0ernados aos go0ernantes, d/ l!gar
ao Estado. o* base nesse es1!e*a, .arece 1!e a sociedade ad1!ire !*a fig!ra inde.endente
e dotada de alg!*a consist6ncia .r:.ria e* face do Estado. Pode5se b!scar !*a confir*a3%o
disso .recisa*ente na teoria 1!e, e* .ri*eiro l!gar o! *ais clara*ente do 1!e as o!tras,
.ode fa>er .ensar e* !*a societas no estado de nat!re>a 5 a de IocJe. Eli/s, ele n%o se det,*
eM.licita*ente sobre o .roble*a do *ecanis*o contrat!al .elo 1!al se chega - ci0il or
.olitical societS, 1!ando afir*a 1!e a dissol!3%o do go0erno, o! se4a, da rela3%o de
s!bordina3%o, n%o i*.lica i*ediata*ente a dissol!3%o da sociedade. Mas 1!e* 1!isesse
concl!ir a .artir disso 1!e, n!*a tal .ers.ecti0a, a societas res!ltante do .ri*eiro .acto n%o
ainda .oltico te* !* .r:.rio .rinc.io constit!ti0o, s:lido e* si *es*o, distinto e
inde.endente do .rinc.io da !nidade .oltica, n%o encontraria confir*a3%o nos teMtos. E
co**!nis o.inio do d!.lo contrato foi consolidada e 1!ase codificada .or P!fendorf.
Seg!ndo ele, co* a .ri*eira con0en3%o, a 1!e transfor*a !*a *!ltid%o e* !* .o0o, o!
se4a, 0inc!la os indi0d!os e* sociedade, os 2f!t!ros cidad%os2 *anifesta* si*.les*ente 2a
0ontade de se !nire* e* associa3%o .er.,t!a e de .ro0ere* co* delibera3Aes e ordens
co*!ns s!a .r:.ria sal0a3%o e seg!ran3a2K 'C e so*ente co* o seg!ndo .acto, o 1!e instit!i
o go0erno e, co* ele, a obriga3%o de obedi6ncia dos cidad%os, , for*ada a sociedade
.ro.ria*ente .oltica, o Estado. Mas disso res!lta clara*ente 1!e o .act!* societatis n%o
instit!i !*a sociedade a.oltica, !*a realidade 1!alitati0a*ente di0ersa da sociedade .oltica,
*as a.enas !*a sociedade .oRtica i*.erfeita e deficienteK
tanto , 0erdade 1!e P!fendorf 06 nessa associa3%o si*.les5
('C" S. 0on P!fendorf, ?e i!re nat!rae et genti!*, VII, =. ito da antologia de escritos de
P!fendorf, Princi.i di diritto nat!raWe, FF. .or N. Bobbio, D!ri*, Parana, '(#<,..')#.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE '#;
*ente a1!ela 1!e 2anteci.a, .or assi* di>er, os .ri*eiros e *ais r!di*entares ele*entos de
!* Estado2. '# E* s!*a, o ob4eti0o do .ri*eiro contrato contin!a a ser a cria3%o da
sociedade .oltica, a !ni%o das 0ontades indi0id!ais e .artic!lares na 0ontade @nica do cor.o
socialK s: 1!e ela resta !*a !ni%o .!ra*ente intencional en1!anto faltar a1!ela !ni%o das
for3as 1!e de0e to*ar efica> a 0ontade co*!*.
Portanto, do .act!* societatis, en1!anto distinto do .act!* s!biectionis e anterior a esse,
decorre !*a societas - 1!al falta o .oder .ara se to*ar efeti0a. Mas 1!e se trata de !*a
sociedade .oltica, ainda 1!e inco*.leta, , algo confir*ado de *odo literal .recisa*ente .or
IocJe, no local a 1!e antes nos referi*os& 2\!e* 1!iser falar co* certa clare>a da dissol!3%o
do go0erno de0e, e* .ri*eiro l!gar, disting!ir entre dissol!3%o da sociedade e dissol!3%o do
go0erno. O 1!e constit!i a co*!nidade, e le0a os ho*ens do li0re estado de nat!re>a .ara
!*a s: sociedade .oltica, , o acordo 1!e cada !* fa> co* os o!tros .ara se incor.orar co*
eles e deliberar co*o !* s: cor.o e, desse *odo, for*ar !*a @nica sociedade .oltica
distinta. O *odo habit!al, e 1!ase o @nico, .elo 1!al essa !ni%o se dissol0e , a in0as%o de
!*a for3a estrangeira (..."2 .'; Eo contr/rio, IocJe entende 1!e h/ *!itos *odos .elos 1!ais
o go0erno .ode se dissol0er, se* 1!e isso signifi5 .
1!e a dissol!3%o do 0nc!lo social. Mas 0a*os ler !* .o!co adiante& 2(..." 1!ando o go0erno
, dissol0ido, o .o0o te* a liberdade de .ro0er a si *es*o co* a instit!i3%o de !* no0o
legislati0o (..." .or1!e a sociedade n%o .ode 4a*ais, .or c!l.a de o!tros, .erder o direito
origin/rio e nat!ral 1!e te* de se conser0ar, o 1!e s: .ode fa>er co* !* legislati0o e co*
!*a e1!Nni*e e i*.arcial eMec!3%o das leis feitas .or ele2 . ') Mais !*a 0e> e do *odo
*ais claro, a sociedade , concebida so*ente s!b s.ecie .oliticaK o! se .ensa 1!e, fora do
Estado, a sociedade n%o te* efici6ncia e se dissol0e. E reto*a5se ao estado de nat!re>a,
en1!anto !* estado 1!e 5 n%o sendo .ol5
('#" Ibid. onse1Rente*ente, P!fendorf fala do .act!* s!biectionis co*o de !*a si*.les
c!l*ina3%o do .act!* societatis& 2?e.ois desse lseg!ndon .acto, o Estado est/ final*ente
.erfeito2 (ibid., .. ');".
(';" +. IocJe, DZo Dreatises of 9o0e**ent, lI, U =''.
(')" Ibid., '', U ==F.
'#) 5 MI8EIEN9EIO BOVERO
tico 5 eMcl!i !* 0nc!lo social .ro.ria*ente dito. Por isso, na .ers.ecti0a 1!e o *odelo
4!snat!ralista instit!i, a .artir da .l!ralidade originNria de s!4eitos indi0id!ais li0res, o
.roble*a da cria3%o de !*a sociedade, o! se4a, da coneM%o dos indi0d!os, , i*ediata*ente
!* .roble*a .oltico, resol0endo5se co* a instit!i3%o da 0ontade soberana, @nica a .oder
s!.erar o arbtrio. Res!*indo, na1!ela .ers.ecti0a& '" o s!4eito li0re , .osto co*o anterior.-
sociedade e essa deri0a dele co*o !*a s!a li0re cria3%oK =" o 0nc!lo social , s!bordinado -
!nidade .oltica, e essa o torna efeti0o.
Na .ers.ecti0a 1!e se eM.ressa .or *eio do *odelo hegelo5*arMiano, a liberdade dos s!4eitos
n%o , ela *es*a o .rinc.io e a orige* da sociabilidadeK !*a sociedade Rberha!.t n%o ,
efeti0a*ente tal, n%o s!bsiste co*o coneM%o e* si necessNria se de.ender eMcl!si0a*ente,
co*o a societas ci0ilis 4!snat!ralista, de !* ato ainda 1!e coleti0o e concorde de 0ontades e
de se a.oiar a.enas no consenso eM.resso de se!s *e*bros. ?o *es*o *odo, o stat!s
nat!rae n%o .ode a.resentar nenh!*a for*a de sociabilidade ca.a> de se *anter, e isso n%o
tanto .or ca!sa do .otencial o! efeti0o desacordo dos s!4eitos sing!lares 5 .ois, ao contrNrio,
o.osi3Aes e contrastes caracteri>a* ta*b,* as rela3Aes inters!b4eti0as co* as 1!ais , tecida
a bRrgerliche 9esellschaft, e, e* geral, a for*a da cis%o torna a face da bRrgerliche
9esellschaft se*elhante - do stat!s nat!rae 5, *as antes .or ca!sa da a!s6ncia de 1!al1!er
0nc!lo ob4eti0o, no l!gar do 1!al , reconhecida co*o @nica for*a efica> o arbtrio s!b4eti0o,
1!e , .or s!a nat!re>a absol!to antes *es*o de ser dissol!tor. E bRrgerliche 9esellschaft,
.ri*eira for*a da coleti0idade, n%o , .ortanto instit!da .or !* deliberado ato associati0o,
1!e n%o a tornaria *ais 2social2 do 1!e o era o stat!s nat!rae na .ers.ecti0a 4!snat!ralistaK do
*es*o *odo co*o, do .onto de 0ista do *odelo hegelo5*arMiano, n%o a.arece co*o *ais
2social2 a societatis ci0ilis fr!to de !* contrato& !* e o!tra n%o conhece* 0nc!los ob4eti0os.
Mas, ao contrNrio, ela se constit!i co*o tal inde.endente*ente de (e e* contraste co*" as
inten3Aes conscientes dos se!s *e*bros indi0id!ais, se*.re 0oltadas .ara finalidades
.artic!lares& e, .recisa*ente .or isso, n%o de0e es.erar !*a il!s:ria e inefica> f!nda3%o no
conc!rso de 0ontades indi0id!ais li0res, tal co*o o stat!s na5
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE '#Q
t!rae .ara se trad!>ir e* societas ci0ilis. E bRrgerliche 9esellschaft, e* s!*a, 4/ ,
nat!ral*ente !*a sociedade ci0il, !*a coneM%o efeti0a e geral dos indi0d!os sing!lares,
inde.endente*ente do se! 1!erer s!b4eti0o e do se! consenso *anifesto 5 !* consenso 1!e,
red!>indo as *!itas 0ontades .artic!lares a !*a @nica 0ontade !ni0ersal, transfor*aria a
sociedade ci0il e* sociedade .oltica. E* o!tras .ala0ras, a sociedade ci0il do *odelo
hegelo5*arMiano cobre a /rea de !*a .ri*eira e f!nda*ental di*ens%o da sociedade
*oderna, e* c!4o interior os s!4eitos sing!lares, to*ados li0res co*o indi0d!os a!tBno*os
gra3as - dissol!3%o dos antigos 0nc!los de de.end6ncia .essoal, liga*5se necessaria*ente
entre si, .ara a1!,* da di*ens%o .oltica, co* base e* se!s .r:.rios careci*entos, interesses
e finalidades .ri0adas. Nesse sentido, a bRrgerliche 9esellschaft , 2.or nat!re>a2, e n%o 2.or
con0en3%o2 co*o a societas ci0ilis, a 1!al, .or isso, a.arecia co*o !*a instit!i3%o artificial.
Be* entendido, a estr!t!ra da rela3%o social necess/ria, a s!a 2anato*ia2, ser/ inter.retada
.or 8egel e .or MarM de *odos diferentes. 'Q
('Q" E an/lise das diferen3as transcende os ob4eti0os a 1!e *e .ro.!s. Mas !*a eMig6ncia de
clare>a no 1!e se refere - arg!*enta3%o desen0ol0ida at, a1!i s!gere 1!e fa3a*os !*a
*en3%o - 1!est%o 5 !*a *en3%o si*.lificadora e* se! es1!e*atis*o e, de 1!al1!er *odo,
be* distante de tocar e* todos os .ontos da 1!est%o.
Para 8egel, a rela3%o social necess/ria te* s!a rai> *aterial nos careci*entos sens0eis, 2esse
N*bito nat!ral da eMist6ncia h!*ana2 (Estetica, trad. it., D!ri*, Eina!di, '()Q, .. ''#"&
2careci*entos 1!e liga*, 1!e concatena*2 (0erJnR.fende BedRrfnisse" , co*o s%o cha*ados
e* F? '<', na *edida e* 1!e a necessidade co*o de.end6ncia da nat!re>a se transfor*a e*
de.end6ncia e necessidade social.
Pode5se 0er a1!i !*a reto*ada do te*a da infinnitas nat!ral 1!e le0a o ho*e* - !ni%o co*
os o!tros ho*ens. Mas, na idade *oderna, a necessidade nat!ral at!a sobre s!4eitos
for*al*ente inde.endentes (as .essoas 2.ri0adas2", os 1!ais, na de.end6ncia rec.roca, o!
necessidade de se referire* !ns aos o!tros .ara a satisfa3%o dos .r:.rios careci*entos,
ed!ca* (o! refina*" s!a nat!re>a e for*a* (o! c!lti0a*" a s!a .r:.ria liberdade for*al. ` o
*!ndo da c!lt!ra o! ci0ili>a3%o (Bild!ng", 1!e i*.lica .or si a eM.ans%o das fac!ldades e
a.tidAes da es.,cie, be* co*o do indi0id!o sing!lar, e se reali>a .or *eio da *!lti.lica3%o
dos careci*entos, da deco*.osi3%o do careci*ento concreto e* *!itos careci*entos
abstratos, a *oderna di0is%o t,cnico5f!ncional do trabalho. D!do isso to*a 2necessidade
total2 a de.end6ncia entre os ho*ens (F? '(<", *as ao *es*o te*.o i*.Ae - rela3%o
necess/ria entre eles a for*a da rela3%o de troca, 1!e se f!nda .recisa*ente sobre o
reconheci*ento da liberdade. O .rocesso 0ital co*o .rocesso necessaria*ente social n%o
.ode se desen0ol0er, - alt!ra da ci0ili>a3%o (1!e , a1!ela e* 1!e se encontra a sociedade
'#< 5 MI8EIEN9EIO BOVERO
Mas, .ara a1!,* das diferen3as, o .ri*eiro e f!nda*ental res!ltado consiste no fato de 1!e a
sociabilidade n%o a.arece *ais i*ediata*ente na fig!ra da .oliticidade. ?ado 1!e
ci0il, o! sociedade dos .ri0ados", a n%o ser .or *eio do eMercicio dos direitos do ho*e*
en1!anto .ri0ado. Por isso, a t!tela dos direitos indi0id!ais, o direito - .ro.riedade5liberdade,
e o direito - 0ida, , eMig6ncia interna da1!ele *ecanis*o social 5 .r:.rio da sociedade ci0il
co*o siste*a da 0ida .ri0ada 5 1!e se f!nda nos *es*os e, ao *es*o te*.o, e* s!a
acidentalidade e 2necessidade inconsciente2, os eM.Ae sob *!itos as.ectos ao risco de n%o
sere* tratados 2en1!anto direito2 (F? =CF". ?esse *odo, os indi0id!os e* s!a 1!alidade de
s!4eitos .ri0ados (entendo .or isso o BRrger ais Bo!rgeois de F? '(F E" s%o conectados na
sociedade ci0il n%o so*ente atra0,s do siste*a dos careci*entos, *as ta*b,* *ediante a
ad*inistra3%o da 4!sti3a (1!e t!tela a liberdade abstrata" e da ad*inistra3%o .@blica (1!e
garante a seg!ran3a da 0ida". Essi*, a sociedade ci0il hegeliana , !* siste*a n%o s:
econB*ico, *as ta*b,* 4!rdico e ad*inistrati0o, e, .or isso, , cha*ada tanto de
9esellschaft 1!anto de Staat. Mas, na *edida e* 1!e se refere ao do*inio do .artic!lar, o!
siste*a da 0ida .ri0ada, , Estado dos .ri0ados, c!4o .rinci.io e *eta , o indi0id!o .ri0ado
definido .or careci*entos e interesses eMcl!si0os e, .ortanto, .ri0atista ele .r:.rio e, co*o
tal, contra.osto ao Estado .ro.ria*ente dito, o! Estado 2.ro.ria*ente .oltico2 (F? =)Q",
en1!anto siste*a da 0ida .@blica, @nico de onde .rocede !*a 0ontade 0erdadeira*ente
!ni0ersal.
Da*b,* .ara MarM, o 0inc!lo social se f!nda na base *aterial do careci*ento&
os ho*ens t6* necessidade de .rod!>ir social*ente a s!a eMist6ncia, e toda .rod!3%o ,
necessaria*ente .rod!3%o social. E, ta*b,* .ara MarM, a di0is%o do trabalho , o *odo *ais
i*ediato no 1!al a rela3%o social na ,.oca *oderna se *ostra co*o necess/ria& !*a ,.oca
1!e a.arece co*o a ,.oca do indi0d!o, *as ao *es*o te*.o , a ,.oca da eM.ans%o das
rela3Aes sociais e, co* elas, dos careci*entos. Mas a di0is%o do trabalho e* MarM n%o
a.resenta si*.les*ente a s!a face t,cnico5f!nda*ental. E a rela3%o necess/ria 1!e es.ecifica
a sociedade *oderna co*o tal , certa*ente ta*b,* a rela3%o de troca, *as n%o so*ente
na1!ela for*a da 2troca si*.les2 1!e sit!a todos os s!4eitos, .ara al,* da di0is%o e* n0eis
hier/r1!icos, n!* @nico gra! de dignidade h!*ana (o gra! dos direitos do ho*e*". Isso 0ale
a.enas .ara a 2s!.erfcie2 da sociedade ci0il, co*o *ais de !*a 0e> se afir*a nos
9r!ndrisse, .ara a 2a.ar6ncia real2 seg!ndo a 1!al ela se *ostra co*o sociedade das trocas e
da li0re concorr6ncia (e, co*o tal, , sociedade 2b!rg!esa2 n%o i*ediata*ente no sentido de
classe, *as no sentido e* 1!e 2b!rg!6s2, bo!rgeois, , a fig!ra hist:rica e* 1!e a.arece, no
interior da for*a3%o social *oderna, o s!4eito co*!* e, .ortanto, todo ho*e* en1!anto
.essoa .ri0ada definida .elos .r:.rios direitos indi0id!ais". So*ente al,* dessa s!.erfcie ,
1!e se .ode ca.tar a1!ela rela3%o de troca 1!e constit!i, .ara MarM, a diferen3a es.ecfica da
sociedade *oderna& !*a rela3%o 1!e .ress!.Ae n%o si*.les*ente a liberdade do ho*e*
co*o cidad%o .ri0ado (o! ci0il5b!rg!6s", *as a 2liberdade2 .r:.ria da grande *aioria dos
ho*ens, a 2liberdade2 e* rela3%o - .ro.riedade dos *eios de .rod!3%o, e 1!e di0de os
s!4eitos e* d!as classes contra.ostas. ?esse *odo, a sociedade ci0il *oderna se re0ela co*o
sociedade b!rg!esa no sentido do do*nio de classe, o! co*o sociedade ca.italista, na
*edida e* 1!e a necessidade es.ecifica da rela3%o de troca social *oderna , a da rela3%o de
troca entre ca.ital e trabalho. Por isso, a bRrgerliche 9esellschaft , certa*ente o terreno de
a.lica3%o do direito .ri0ado, 1!e 0igora .lena*ente en1!anto tal na s!a
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE '#(
a base da sociabilidade n%o , *ais indicada na col!s%o 5 na integra3%o da li0re 0ontade dos
indi0d!os, 1!e constit!e* a 0ontade coleti0a o! geral 1!e con0erge no .oder co*!* 5, o
.lano da coneM%o .ro.ria*ente social se *ostra co*o algo distinto e se.arado do .lano da
coes%o .ro.ria*ente .olticaK
o! se4a, a orde* social a.arece n!*a fig!ra .r:.ria, e* o.osi3%o ao ordena*ento .oltico.
E sociedade ci0il da conce.3%o 4!snat!ralista, a*.la*ente do*inante na filosofia .o`tica dos
s,c!los 7VII e 7VIII, .ela .r:.ria nat!re>a do se! .rocesso constit!ti0o, n%o .ode deiMar de
se a.resentar indistinta*ente co*o societas ci0i!*, tecido conecti0o geral de rela3Aes entre
os ho*ens re!nidos e* sociedade 5 e 1!e se transfor*a*, nessa !ni%o, de ho*ens
si*.les*ente o! *e*bros de !*a ideal societas h!*ani generis, e* cidad%os o! *e*bros de
!*a es.ecfica co*!nidade real5, e co*o societas.olitica, organi>a3%o .@blica e coes%o dos
s!4eitos sociais dentro de rela3Aes de .oder est/0eisK ao contr/rio, ela s: s!bsiste co*o
societas ci0ilis na *edida e* 1!e , societas .olitica. Eo contr/rio, co* a crise do *odelo
4!snat!ralista, 1!e a*ad!rece entre o fi* do s,c!lo 7VIII e o incio do s,c!lo 7I7 e 1!e se
eM.ressa de *odo .leno no *odelo hegelo5*arMiano, os atrib!tos 2.oltico2 e 2ci0il2,
originaria*ente coincidentes, deri0ando res.ecti0a5
2s!.erfcie2 (onde ela se *ostra .ro.ria*ente co*o sociedade 2ci0il2 o! dos .ri0adosK o
4o0e* MarM incl!ia n!* conceito ainda a.enas 2s!.erfcial2 de sociedade ci0il ta*b,* a
Poli>ei, tal co*o 8egel, e isso n%o no co*entNrio ao teMto hegeliano, *as nas obser0a3Aes ao
art. < da onstit!i3%o francesa 2.rogressista2 de 'Q(C, referente - s!r,t,& cf. l!denfrage, ed.
cit., .. CQ(". Mas ela se constit!i e* s!a necessidade es.ecifica no ni0el estr!t!ral da rela3%o
ca.italista, e, .ortanto, define5se co*o siste*a econB*ico, e n%o ta*b,*, ao *odo de 8egel,
co*o siste*a ad*inistrati0o e 4!rVdico. Essi*, a bRrgerliche 9esellschaft n%o , *ais definida
ta*b,* co*o 2Estado2 dos .ri0ados, contra.osto en1!anto tal, .or 8egel, ao Estado
2.ro.ria*ente .olitico2. E isso .or1!e o Estado, 1!e tra> - realidade o direito (en1!anto
2condi3%o geral da .rod!3%o2& 9r!ndrisse, .. #'C" e *ediati>a os eMtre*os contra.ostos e
se!s conflitos, n%o 0ale *ais, .ara MarM, real*ente co*o !ni0ersal. Se ele se a.resenta co*o
tal, essa , s!a face il!s:ria (a 0ontade e a for3a gerais s%o 2co*!nidade2 so*ente na
a.ar6ncia"& a realidade efeti0a do Estado , o.osta, , .artic!lar, na *edida e* 1!e ele .Ae as
condi3Aes gerais de !* siste*a social (o! organi>a3%o da .rod!3%o" n%o so*ente .ri0atista,
*as f!ndado no do*inio de !*a classe e organi>ado de *odo a re.rod!>ir tal do*inio.
Portanto, a a3%o do Estado n%o est% necessaria*ente, de *odo direito, a ser0i3o da b!rg!esiaK
*as, de 1!al1!er *odo, se .Ae a ser0i3o do siste*a no 1!al e .elo 1!al a b!rg!esia eMiste
co*o classe do*inante.
';F
MI8EIEN9EIO BOVERO
*ente da grega .:lis e da latina ci0itas, tende* a se disting!irK o s!4eito social se d!.lica na
fig!ra do cidad%o .ri0ado o! ci0il5b!rg!6s (BRrger" e na do cidad%o .ro.ria*ente dito (.ara
designar o 1!al , c!nhado o ter*o .leon/stico de StaatsbRrger"K e a sociedade co*o
sociedade ci0il se se.ara do Estado co*o Estado .oltico. '< Por !* lado, a sociedade ci0il 4/
1!e n%o necessita da instit!i3%o de !* .oder co*!* .ara se f!ndar en1!anto coleti0idade
social efeti0a 5 n%o indica *ais generica*ente a estr!t!ra global da 0ida associada, *as indica
!* n0el de 0ida coleti0a es.ecifica*ente 2social2 o! 2ci0il2, en1!anto destacado e
contra.osto ao n0el es.ecifica*ente 2.oltico2K .or o!tro lado, o Estado .oltico 5 4/ 1!e n%o
res!lta da s!bs!n3%o de indi0d!os 1!e, de o!tro *odo, restaria* isolados, .ri0ados de
0nc!los efeti0os, a !* .oder co*!* e a !* ordena*ento .@blico 5 n%o coincide *ais co* a
sociedade ci0il e, .ortanto, n%o indica *ais generica*ente o con4!nto organi>ado da 0ida
coleti0a no as.ecto da s!a !nidade, *as indica !* n0el o! !* es.a3o da 0ida coleti0a
distinto e se.arado e* face da es.ecifica*ente social& , esse o es.a3o e* 1!e se coloca o
Estado *oderno .ro.ria*ente 2.oltico2, tal co*o , literal*ente designado .or Regel 1!anto
.or MarM, ainda 1!e seg!ndo crit,rios inter.retati0os o.ostos.
('<" Para toda essa .roble*/tica, el. M. Riedel, o.. cit., sobret!do os ca.t!los 2Dradi3%o e
re0ol!3%o na Filosofia do direito de 8egel2 e 2O conceito de Tsociedade ci0ilT e o .roble*a de
s!a orige* hist:rica2.
/ma com)ara.o entre os modelos
Nesse .onto, esta*os e* condi3Aes de .roceder a !*a co*.ara3%o global *elhor artic!lada
entre o *odelo 4!snat!ralista e o *odelo hegelo5*arMiano. Entes de *ais nada, , agora
.oss0el 0er *ais clara*ente co*o a dicoto*ia bRrgerliche 9esellschaftW.olitischer Staat
constit!i o desen0ol0i*ento, e* d!as instNncias contra.ostas, do 1!e .er*anecia !nido e
indiferenciado na no3%o 4!snat!ralista de societas ci0ilis. o* efeito, en1!anto essa
re.resenta0a a coleti0idade n!*a @nica fig!ra, ao *es*o te*.o social e .oltica, e*
contra.osi3%o - n%o5sociedade o! - sociedade e* si i*.erfeita, tal co*o era concebida toda
condi3%o .ri0ada de organi>a3%o .oltica, a1!ela dicoto*ia eM.ressa o! descre0e a se.ara3%o
efeti0a de dois n0eis da coleti0idade, o! a cis%o da .r:.ria coleti0idade e* d!as for*as o!
fig!ras reais e real*ente distintas. E* o!tras .ala0ras, a dicoto*ia reconhece o car/ter
essencial das for*a3Aes hist:rico5sociais *odernas no isola*ento e contra.osi3%o rec.rocos
de !*a estr!t!ra de base da sociabilidade e de !*a estr!t!ra s!.erior (e* sentido .ositi0o,
8egel" o! s!.erestr!t!ra (e* sentido negati0o, MarM"&
a estr!t!ra de base s!bsiste co*o coneM%o efeti0a e necess/ria entre indi0d!os sing!lares, os
1!ais .er*anece* decerto .essoal*ente li0res, s!b4eti0a*ente inde.endentes e* s!a
refer6ncia rec.roca en1!anto .ri0ados, *as s%o ligados atra0,s de !*a de.end6ncia ob4eti0a
geralK o! se4a, s!bsiste co*o estr!t!ra de rela3Aes necess/rias, 1!e s%o certa*ente reg!la5
';=
MI8EIEN9EIO BOVERO
das coerciti0a*ente .elo Estado, *as n%o t6* e* se! .rinci.io a refer6ncia ao co*ando
.@blico, e n%o deri0a* s!a necessidade e efici6ncia conecti0as 5 se! 0alor de 0inc!lo social da
!nidade .olitica no 1!erer5.oder co*!*K a estr!t!ra s!.erior o! s!.erestr!t!ra s!bsiste co*o
reco*.osi3%o dos s!4eitos sociais na !nidade de !* cor.o co*!*, 1!e se reali>a aci*a das
.artic!laridades indi0id!ais eMcl!si0as e se eM.ressa na !ni0ersalidade e obrigatoriedade de
co*andos gerais i*.erati0os s!stentados .ela for3a coleti0a da coa3%o .@blica. Por !* lado,
a bRrgerliche 9esellschaft se constit!i co*o tecido conecti0o real das a3Aes li0res dos
indi0id!os e, .ortanto, co*o estr!t!ra coleti0a, *as n%o co*o coleti0idade .olitica& se essas
a3Aes sing!lares s%o necessaria*ente s!bordinadas ao *ecanis*o i*.essoal do todo e,
.ortanto, social*ente deter*inadas, cont*!a* .or,* a se *o0er e a se reali>ar no .lano das
finalidades e interesses .ri0adosK .ortanto, os *e*bros da bRrgerliche 9esellschaft co*o
s!4eitos .ri0ados, *es*o no 1!adro da necessidade da coneM%o, n%o se dissol0e* na !nidade
de !* cor.o co*!* .ro.ria*ente dito, co*o a1!ele g!iado .or !*a @nica 0ontade, ne*
.ode* en1!anto tais dar 0ida a !* cor.o soberano 1!e se trad!>a n!*a organi>a3%o .@blica
do .oder. Por o!tro lado, o .olitischer Staat se constit!i co*o *o*ento da organi>a3%o e da
reg!la*enta3%o coleti0as, .or *eio da .rod!3%o de nor*as gerais e, .ortanto, co*o estr!t!ra
coesi0a e local de integra3%o da coleti0idade& cont!do, a for3a coesi0a do .olitischer Staat n%o
instit!i ela *es*a o estado de sociedade, ne* dela deri0a* a nat!re>a es.ecifica e a dinN*ica
interna das rela3Aes 1!e est%o na base da sociedadeK na 0erdade, a coes%o .olitica se reali>a
.ara al,*Waci*a da coneM%o .ro.ria*ente social. O *o*ento .olitico da coes%o *ediante
co*ando i*.erati0os5coati0os se isola do tecido conecti0o social, na *edida e* 1!e a for3a
o! efic/cia conecti0a .r:.ria de !* 0inc!lo n%o co*andado o! i*.osto, co*o o 1!e se
insta!ra co* o desen0ol0i*ento da sociedade *oderna entre os s!4eitos .ri0ados, e*anci.a o
*o*ento social do *o*ento .ro.ria*ente .olitico!nificador do Estado. Eo contr/rio, a
conce.3%o 1!e se eM.ressa na id,ia 4!snat!ralista de societas ci0ilis, n%o reconhecendo a1!ela
coneM%o efeti0a na di*ens%o da a3%o li0re dos .ri0ados, e, e* 0e> disso, ca.tando nessa
di*ens%o, !nica5
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POItDIE MO?ERNE ';C
*ente e de *odo abstrato, o lado desagregador do arbtrio indi0id!al, confia a coneM%o social
dos indi0d!os - s!a coes%o .oltica e encontra a rai> do 0nc!lo coleti0o na fictio de !*a
0ontade geral e consciente de constit!ir !* cor.o soberano.
O! se4a& essa conce.3%o n%o disting!e ainda entr, a sociedade ci0il e o Estado, e dissol0e ij
Estado na sociedade (co*!nidade" dos ho*ens ci0is (.essoal*ente li0res"& n%o di0ersa*ente,
1!anto - for*a, do conceito tradicional de co*!nidade .oltica, o! se4a, da1!ela ci0itas o!
societas ci0ilis 1!e indica0a .ro.ria*ente !*a !ni%o de li0res, ' e*bora essa *es*a
conce.3%o ca.te no .oltico, correta*ente, a s!a *oderna f!n3%o coesi0a5coati0a e o se!
*oderno car/ter de centro do .oder soberano 1!e se eMerce na for*a da lei.
?o *es*o *odo e reci.roca*ente, o *odelo hegelo5*arMiano n%o disting!e *ais a
sociedade ci0il do estado de nat!re>a, *as rec!.era s!as caractersticas e f!n3Aes. O no0o
*odelo, .ortanto, se.ara o Estado da sociedade ci0il - *edida 1!e& a" reinsere na sociedade
ci0il, historici>ados, os tra3os essenciais da condi3%o descrita no *odelo .recedente co*o
algo nat!ralK b" atrib!i - sociedade ci0il a f!n3%o de *o*ento contra.osto ao .oltico,
reconstit!indo desse *odo, n!* .lano di0erso, a for*a geral da dicoto*ia na 1!al 4/ o
*odelo anterior se config!ra0a. En1!anto no .ri*eiro *odelo a condi3%o na 1!al indi0d!os
co*o s!4eitos a!tBno*os interage*, , contra.ondo5se a1!,* de s!a co*.osi3%o .oltica,
a.resenta0a5se estado nat!ral, no d!.lo sentido de estado associal o! inco*.leta*ente social
e .rec/rio, e de *o*ento eMterno e anterior - sociedade ci0il, a 1!al, ao contr/rio,
re.resenta0a o *o*ento da coleti0idade co*.leta e organi>ada, en1!anto
('" Re.ito& 1!anto - for*a. Pois, co* rela3%o ao conte@do, a societas ci0ilis do *odelo
hobbesiano a.resenta !*a .rof!nda ino0a3%o, 1!e lhe ad0,* .recisa*ente do fato de
constit!ir5se a .artir dos s!4eitos nat!rais inde.endentes. Manfred Riedel, e* se! ensaio sobre
o conceito de sociedade ci0il, cit., n%o .arece dar *!ito .eso a essa diferen3a entre a antiga e
a *oderna societas ci0ilis, a fi* de .oder contra.or a*bas - bRrgerliche 9esellschaft
hegeliana. ont!do, tal diferen3a constit!i a sociedade ci0il de 8obbes co*o ter*o *,dio
ideal entre a de Erist:teles e a de Regel& e* sintese, se o fi* do ci0is antigo , a conser0a3%o
da ci0itas, e o fi* do BRrger *oderno , a conser0a3%o de si *es*o (e a b!sca de se!s
.r:.rios interesses .ri0ados", o fi* do ho*o ci0ilis 4!snat!ralista , o *es*o do BRrger, .or
*eio da instit!i3%o da ci0itas .
';#
MI8EIEN9EIO BOVERO
isso ocorre no .ri*eiro *odelo, no seg!ndo a *es*a co*.osi3%o a.arece co*o estado
social, ali/s co*o condi3%o .ro.ria*ente social e ci0il, *oderna e desen0ol0ida. = No
.ri*eiro caso, a correla3%o entre s!4eitos .essoal*ente li0res 1!e age* e* 0ista do interesse
.ri0ado era considerada de for*a abstrata e i*at!ra. E absol!ti>a3%o dos arbtrios indi0id!ais
le0a0a o! - i*age* de rela3Aes i*ediata*ente confliti0as e destr!ti0as, o! - de !* tecido
l/bil, .ri0ado de necessidade intrnseca e contin!a*ente a*ea3ado de dissol!3%oK e* s!*a,
.rod!>ia a id,ia de !*a sociedade e* @lti*a an/lise ineMistente, c!4o 0alor era sobret!do
constr!ti0o, o! se4a, o de !* .rinc.io hi.ot,tico a .artir do 1!al torna0a5se .oss0el
reconstr!ir e* s!a ess6ncia racional a fig!ra de !* estado ci0il. No seg!ndo caso, a condi3%o
geral de liberdade dos indi0d!os en1!anto .ri0ados , reconhecida, antes de *ais nada, e*
s!a historicidade co*o caracterstica t.ica das for*a3Aes sociais *odernasK 2.or nat!re>a2, o
ho*e* , !* ani*al greg/rio, absol!ta*ente de.endente do
(=" o atrib!to 2ci0il2 te* na filosofia .oltica *oderna !* d!.lo significado&
.or !* lado, indica algo .ertinente ao Estado (de ci0itas"K .or o!tro, algo de ed!cado,
.rogredido, refinado, 2ci0ili>ado2 (de ci0ilitas"o E d!.la 0al6ncia4% est% clara*ente .resente
e* 8obbes, o 1!al entende a condi3%o 2ci0il2 co*o a1!ela caracteri>ada tanto .ela orde*
.oltica 1!anto .ela dec6ncia e .elo refina*ento. O seg!ndo significado , .redo*inante no
?isco!rs s!r lTin,galit, de Ro!ssea! e no EssaS de Ferg!son, c!4a ci0il societS , trad!>ida e*
ale*%o, e* 'Q)<, co* a eM.ress%o bRrgerliche 9esellschafto Precisa*ente atra0,s dessas
@lti*as (e de o!tras" *edia3Aes, o atrib!to 2ci0il2 tende cada 0e> *ais a indicar, e* 0%rias
lng!as, o co*.orta*ento ed!cado, e*anci.ado e .rogredido da ca*ada citadina5b!rg!esa
(da cidade5b!rgo e n%o *ais de cidade5Estado", a ca*ada .ri0ada .or eMcel6nciaK desse *odo,
, in0ertida a .ri*eira ace.3%o, e 2ci0il2 de0e ser entendido, na *aioria dos casos, co*o
2.ri0ado2 contra.osto a 2.@blico2 o Isso 0ale ta*b,* .ara MarM, co*o b!s1!ei indicar aci*a
(do nota ))", e* todos os l!gares onde a bRrgerlich 9esellschaft , analisada en1!anto
2sociedade da li0re concorr6ncia2 o O !so agora do*inante, e recente*ente a.ro0ado .or + o
Egnoli e Mo acciari (d., res.ecti0a*ente, '.F Stato dei ca.itale, Mil%o, FeltrineIli, '(Q<, ..
'FK e ?ialettica e critica dei Politico, Mil%o, FeltrineIli, '(Q<, .o <", de trad!>ir se*.re a
bRrgerliche 9esellschaft de MarM .or 2sociedade b!rg!esa2 , eMcessi0a*ente rigido
co* rela3%o - co*.leMidade, e .or 0e>es a*bigRidade, do conceito *arMianoo Se* entrar
a1!i no *,rito da 1!est%o, de resto antiga e entediante, obser0o a.enas 1!e seg!indo a1!ele
!so .erde5se o sentido de *!itos trechos de MarM, constr!idos sobre a anttese entre
bRrgerliche 9esellschaft e .olitischer Staat& 1!e sentido teria contra.or ao Estado 2.oltico2
!*a sociedade 2b!rg!esa2 se, e* o!tros conteMtos, o .r:.rio Estado , definido co*o
2b!rg!6s2d
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE ';;
gr!.o, e so*ente co* o desen0ol0i*ento hist:rico da sociedade e dentro da sociedade
historica*ente desen0ol0ida , 1!e o ho*e* 5 contra.ondo a si 2as di0ersas for*as do
conteMto social (..." co*o !* .!ro instr!*ento .ara as s!as *etas .ri0adas2,C de *odo 1!e o
!ni0ersal 2lhes a.arece laos .ri0adosn co*o *eio2# 5 conseg!e efeti0a*ente isolar5se, o!
se4a, .Brse co*o indi0d!o. Mas a ,.oca 1!e gera 2o *odo de 0er do indi0d!o isolado ,
.recisa*ente a ,.oca das rela3Aes sociais .." at, agora *ais desen0ol0idas2. ; Portanto, a
condi3%o na 1!al os indi0d!os se a.resenta* libertos de 0nc!los nat!rais .r,5constit!dos, a
.onto do isola*ento deles a.arecer co*o algo nat!ral, , !*a condi3%o social efeti0a, e n%o
hi.ot,tica, co*o , o caso do estado de nat!re>a 1!e se torna0a sociedade real e co*.leta
so*ente co* a transfor*a3%o e* co*!nidade .oltica. Eli/s, ela define a di*ens%o
.ro.ria*ente (e* sentido estrito" 2social2 das for*a3Aes hist:ricas *odernas, o! se4a, indica
a1!ela 2sociedade2 1!e , tal fora e contra o .oltico, na *edida e* 1!e n%o se res!*e
i*ediata*ente na !nidade integrada do cor.o coleti0o, ne* se red!> si*.les*ente -
.l!ralidade desagregada e ato*i>ada de arbtrios eMcl!si0istas, *as s!bsiste na co5.resen3a
dos dois .rinc.ios o.ostos da a!tono*ia do .artic!lar e da coneM%o onilateral (8egel", o! da
inde.end6ncia .essoal e da de.end6ncia *aterial (MarM". En1!anto no stat!s nat!rae, *es*o
nos casos e* 1!e ele era a.resentado co*o societas e*brion/ria, o contraste entre os s!4eitos
a.arecia i*ediata*ente desagregador, a .onto de transfor*ar !*a sociedde e* si *es*o
d,bil n!*a sociedade i*.oss0el, no interior da bRrgerliche 9esellschaft os interesses
.ri0ados, e* s!a .r:.ria eMcl!si0idade e contradi3%o rec.roca, encontra*5se
necessaria*ente ligados n!*a de.end6ncia 2a todos os lados2. N%o tanto .or1!e, .erseg!indo
cada !* se! .r:.rio interesse, obtenha5se a!to*atica*ente o interesse geral 5 dessa
afir*a3%o, ali/s, .oder5se5ia ded!>ir 21!e cada !* obstac!li>a reci.roca*ente a afir*a3%o do
interesse do o!tro, de *odo 1!e, e* 0e> de !*a afir5
(C" 9r!ndrisse, .. ).
(#" F? '<Q.
(S" 9r!ndrisse, .. ).
';)
MI8EIEN9EIO BOVERO
*a3%o geral ..", res!lta !*a nega3%o geral2) 5, *as si* .or1!e 2o .r:.rio interesse .ri0ado
4/ , !* interesse social*ente deter*inado2& Q 2cada !* , fi* e* si *es*o, t!do o *ais ,
.ara ele nada. Mas, se* rela3Aes co* os o!tros, ele n%o .ode alcan3ar o N*bito de s!as
finalidades2K .or isso, 2e*bora crendo se *anter fir*e*ente no .artic!lar, o !ni0ersal e a
necessidade da coneM%o contin!a a ser a coisa .ri*eira e essencial2 . < E* o!tras .ala0ras& o
arbtrio indi0id!al, *es*o .ersistindo co*o tal, .erde a1!i o car/ter abstrato e a5hist:rico 1!e
tinha, en1!anto .ri!s absol!to, nas constr!3Aes 4!snat!ralistas& o 2siste*a da ato*stica2 ,,
.recisa*ente, 2siste*a2, e n%o se red!> - 2absol!ta s!bstanci`lidade dos .ontos2. ( Mas,
desse *odo, a sociedade *odenia co*o sociedade ci0il .ro.ria*ente n%o .oltica, a
insoci/0el sociedade dos ho*ens li0res, n%o , si*.les*ente sociedade dissociada nos in5
()" 9r!ndrisse, .. Q#. Da*b,* nesse trecho hN !*a clara re*inisc6ncia hegeliana. f. ali
Ii3Aes sobre a filosofia da hist)ria& 2E liberdade , concebida s: negati0a*ente 1!ando ,
i*aginada co*o se o s!4eito li*itasse co* rela3%o a o!tros s!a liberdade, de *odo 1!e essa
li*ita3%o coleti0a, o fato de 1!e todos obstac!li>a* !ns aos o!tros, deiMasse a cada 1!al o
.e1!eno l!gar no 1!al se .ode *o0er2 (trad. it., Floren3a, Ia N!o0a Italia, '(QQ, 0oI. I, ..
'F#". Doda0ia, nesse local, 8egel se refere - conce.3%o Jantiano5fichteana do Estado, e n%o -
rela3%o econB*ica entre interesse .ri0ado e interesse coleti0o. Sobre isso, .arece ha0er e*
F? !*a inclina3%o inicial no sentido da 0is%o oti*ista t.ica da econo*ia .oltica clNssica.
Mas, .ara essa co*o .ara o!tras 1!estAes, de0e5se acolher a inter.reta3%o de R. Bodei&
28egel, habit!al*ente, re.ete, re.rod!> e sit!a no siste*a .ontos de 0ista alheios ..". O!
se4a& n%o fala .or s!a ..r:.ria boca, na .ers.ecti0a do fRr !ns, *as deiMa 1!e Ta coisaT fale e
1!e se4a o desen0ol0i*ento s!bse1Rente a criticar ob4eti0a*ente, a redi*ensionar o carNter
absol!to de cada degra! do desen0ol0i*ento do con4!nto2. (f. 28egel e ITecono*ia .olitica2,
in S. Veca, ed., Begel e lTecono*ia .oltica, Mil%o, Ma>>otta, '(Q;, ... ;)5Q. O 0ol!*e incl!i
ta*b,* dois interessantes ensaios de R. Racinaro e M. Barale." (Q" 9r!ndrisse, .. Q#.
(<" F? '<= X, '<' X.
((" E .ri*eira eM.ress%o , conhecida .ela Enciclo.,dia (cI. o U ;=C"K *as ela 4N se encontra,
4!nta*ente co* a seg!nda, na ?iWferen> des Fichte sehen !nd SchellngTsehen SSste*s der
Philoso.hie, tr. ital., e* 8egel, Pri*i seritti eritici, Mil%o, M!rsia, '(Q', .. QF. Nesse escrito
4!0enil ('SF'", a.arece* ta*b,* o!tras no3Aes, co*o a de 2Estado de intelecto2, 1!e o
8egel da *at!ridade irN !tili>ar .ara a bRrgerlche 9esellsehaft. E analogia , s!r.reendenteK
*as, na anNlise da constr!3%o fichteana (!*a da1!elas e* 1!e, .ara recordar a eM.ress%o de
F? =;< E, 2conf!nde5se a sociedade ci0il co* o Estado2", o as.ecto da desagrega3%o ,
forte*ente acent!ado e i*ediata*ente contra.osto, se* .ossibilidade de concilia3%o, -
1!alidade orgNnica 1!e a .artir de ent%o 8egel se*.re atrib!i! ao Estado.
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIODIE MO?ERNE ';Q
di0d!os en1!anto indi0d!os .ri0ados e, .ortanto, n%o , so*ente sociedade ainda 2.or
associar2, tal co*o se *ostra0a na re.resenta3%o da societas nat!ralisK *as ,, ao *es*o
te*.o, dissocia3%o social na coneM%o necess/ria dos indi0d!os no .lano das rela3Aes
.ri0adas. Nesse sentido, a bRrgerliche 9esellschaft re.resenta !*a .ri*eira e e* si co*.leta
di*ens%o da coleti0idade, o! se4a, a.resenta5se co*o totalidade, e*bora se4a 2totalidade
relati0a2, 4/ 1!e nela 2a totalidade , o terreno da *edia3%o na 1!al todas as sing!laridades,
todas as dis.osi3Aes, todas as acidentalidades de nasci*ento e de fort!na torna*5se li0res2K
'F e, .or conseg!inte, , coleti0idade de *odo *ecNnico, o! se4a, de !* *odo 1!e re0ela a
.er*an6ncia da cis%o na .r:.ria coneM%o, f!ndando !*a sobre a o!tra. Na *edida e* 1!e ,
essa coneM%o (totalidade relati0a, siste*a da ato*stica", a bRrgerliche 9esellschaft n%o de0e
a.elar .ara !* Estado co*o s!a s!.re*a condi3%o de sociabilidade, o! se4a, n%o te*
necessidade de !* Estado 1!e a instit!a co*o sociedade efeti0a& ao contr/rio, dele tinha
necessidade a hi.ot,tica societas nat!ralis, co*o Hant o ha0ia co*.reendidoK desen0ol0endo
coerente*ente a l:gica i*.lcita no *odelo 4!snat!ralista, ele definia o Estado co*o 2o 1!e
for*a lo! .rod!>& *achtn a sociedade2. '' Mas, na *edida e* 1!e , a1!ela cis%o (totalidade
relati0a, siste*a da ato*stica", a bRrgerliche 9esellschaft en1!anto tal n%o , ca.a> .or si s:
de fiMar e garantir as condi3Aes gerais e* c!4o interior a liberdade5isola*ento dos indi0d!os
se desen0ol0e co*o coneM%o !ni0ersal, ne* de trad!>ir essas condi3Aes e*
('F" F? '<= X.
(''" f. Hant, o.. cit., .. #(C. Mas de0e5se i*ediata*ente obser0ar 1!e, co* o *es*o
arg!*ento, Hant introd!> !*a distin3%o entre a sociedade e o Estado& 2.or1!e entre 1!e*
te* o co*ando, o! se4a, o soberano (i*.erans", e o s@dito (s!bdit!s", n%o h/ nenh!*a
co*!nidadeK eles n%o s%o s:cios, *as !* , s!bordinado ao o!tro, e n%o coordenado, e os 1!e
s%o coordenados entre si de0e* se considerar co*o ig!ais e .recisa*ente na *edida e* 1!e
s%o s!b*etidos a leis co*!ns2 (ibid.".
Nessa id,ia da diferen3a de estr!t!ra entre a rela3%o social e a rela3%o .olitica 5 1!e, de resto,
n%o , no0a, .ois 4/ P!fendorf disting!ia entre a sociedade nascida do .ri*eiro contrato e o
Estado nascido do seg!ndo contrato co*o !*a societas ae1!alis e* contra.osi3%o a !*a
societas inae1!alis 5, de0e5se 0er a fig!ra .otencial da distin3%o entre bRrgerliche 9esellschaft
e .olitischer Staat. Mas seria errado to*/5Ia co*o !*a distin3%o e* ato& .or1!e, a1!i, a
rela3%o .ri0ada n%o , 4/ e* si social, *as 5 en1!anto rela3%o social 5 , .recisa*ente
instit!ida, 2.rod!>ida2 .elo Estado.
';<
MI8EIEN9EIO BOVERO
regras t,cnicas ade1!adas, ne*, *enos ainda, de .erseg!ir ati0a*ente o be* co*!*, a *eta
da coleti0idade en1!anto tal. E* o!tras .ala0ras& dado 1!e a sociedade ci0il te* co*o
coleti0idade so*ente !*a eMist6ncia ob4eti0a (1!ase 2nat!ral2, eMtra0ol!nt/ria, inde.endente
dos s!4eitos reais e incontrol/0eis .or eles", n%o , coleti0idade .ro.ria*ente a!tBno*aK ali/s,
en1!anto totalidade, ela eM.ressa .recisa*ente a heterono*ia dos s!4eitos sociais. E*bora
s!bsistente e* si *es*a co*o esfera distinta, n%o .ode .ro.ria*ente dar leis a si *es*aK
a.enas sofre, 2no ca*inho da necessidade inconsciente2, s!as .r:.rias 2leis *ateriais2
(MarM". ?isso res!lta 1!e de0e .oder s!bsistir !* *odo e !* l!gar onde a .l!ralidade dos
s!4eitos social*ente deter*inados, o! a sociedade dos interesses isolados e contra.ostos,
coag!le5se n!* s!4eito coleti0o en1!anto ente sing!lar, o Estado co*o for*a s!.erior da
coleti0idade e .co*o *o*ento .ro.ria*ente .oltico, ca.a> de .rod!>ir nor*as gerais
!ni0ersal*ente 0inc!lantes e de obter .ela coa3%o o res.eito -s *es*as. ?esse *odo, o
Estado& a" *ant,* e organi>a, fiMando e garantindo as 2regras do 4ogo2, a orde* social dada,
o! *elhor, .rod!>ida .elo desen0ol0i*ento hist:rico, tal co*o se *anifesta no n0el da
sociedade ci0il& *as, .recisa*ente .or isso, n%o o 2for*a2 o! .rod!>K b" config!ra5se co*o
esfera s!.erior da sociedade, e* c!4o interior os s!4eitos sing!lares, en1!anto cidad%os,
recebe* !*a deter*ina3%o di0ersa e o.osta -1!ela 1!e t6* co*o .essoas .ri0adas dentro da
esfera inferior da sociabilidade& e, .ortanto, co*o Estado .oltico, contra.Ae5se - sociedade
ci0il tanto 1!anto a !nidade orgNnica se contra.Ae - coneM%o *ecNnica, a finalidade coleti0a
ao interesse indi0id!al, o be* .@blico ao be*5estar .artic!lar o! .ri0ado.
Essas d!as faces o! as.ectos essenciais do Estado s%o a.reendidos do *odo *ais claro
.oss0el .or 8egel& contra o siste*a da 0ida .ri0ada e se!s co*.onentes, .or !* lado, o
Estado 2, !*a necessidade eMterna2 5 en1!anto , nas cha*adas leis *ateriais da econo*ia
1!e a bRrgerliche 9esellschaft encontra a s!a necessidade interna 5 e 2, .ara eles o .oder
(Macht" *ais alto2, o 1!e fiMa e i*.Ae coati0a*ente as condi3Aes 4!rdicas nas 1!ais o
.rocesso social .ode eM.licitarse na esfera ci0ilK .or o!tro lado, o Estado 2, a finalidade
i*anente deles ldo siste*a da 0ida .ri0ada e de se!s co*.o5
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE ';(
nentesn2, na *edida e* 1!e se .Ae co*o integra3%o dos interesses e das realidades
.artic!lares na realidade !ni0ersal da coleti0idade.'= ?o *es*o *odo 5 e*bora a1!i o
.roble*a se4a *ais co*.leMo e *!ito difcil de ser clara*ente definido 5, MarM encara o
Estado ora seg!ndo o as.ecto do do*nio, da 20iol6ncia concentrada e organi>ada2, ora
seg!ndo o as.ecto da co*!nidade, ainda 1!e il!s:ria. 'C Por !* lado, o Estado *ostra a face
do a.arelho b!rocr/tico, de !*a */1!ina 1!e se s!.er.Ae - sociedade, de *odo 1!e o .oder
a.arece co*o algo 1!e desce do 0,rtice .ara a base 5 onde os s!4eitos resiste* a ele o.ondo5
lhe os .r:.rios direitos ci0isK .or o!tro lado, o Estado *ostra a face de !* organis*o no 1!al
a .l!ralidade dos s!4eitos .ri0ados se agr!.a e* !nidade s!.erior, de *odo 1!e o .oder
a.arece co*o algo 1!e ascende da base ao 0,rtice 5 e* 0irt!de do eMerccio dos direitos
.olticos.
('=" F? =)'.
('C" f. aci*a, o final da nota )). E1!i, .arece5*e ainda interessante obser0ar a.enas 1!e,
1!ando MarM fala de .oder o! 0iol6ncia .oltica (*as 9eZalt , ta*b,* cada !* dos .oderes
constit!cionais do Estado e* 8egel", o Estado a.arece tendencial*ente na fig!ra do go0erno
e, e* tal fig!ra, , se*.re considerado co*o negati0o e* si *es*o. o* efeito, essa .arece
ser .ara MarM a realidade efeti0a do Estado& 2O direito do *ais forte2 1!e, co*o ele critica
nos econo*istas b!rg!eses, 2contin!a a 0i0er sob o!tra for*a ta*b,* no se! TEstado de
direitoT2 (9r!ndrisse, .. 'F". Eo contr/rio, 1!ando MarM fala do 1!erer .oltico o! da
co*!nidade .oltica, o Estado a.arece tendencial*ente na fig!ra do Parla*entoK e, e* tal
fig!ra, ele , considerado co*o negati0o so*ente en1!anto !ni0ersalidade il!s:ria (e, .or isso,
en1!anto re*ete - s!a fig!ra real, o .oder de go0erno", e n%o .or a1!ela 1!alidade *es*a de
co*!nidade, 1!e ele falsa*ente ass!*e. Por isso, se a realidade efet!al do Estado reside no
go0erno, e, .ortanto, na heterono*ia 1!e ele eM.ressa, s!a 0erdade , o n%o5Estado, o!, se
.referir*os, o Estado 2n%o5.oltico2, 1!e .ode 0aler co*o !ni0ersalidade efet!al co* a
reabsor3%o do Estado (as fa*osas 2f!n3Aes sociais gerais2" sob o .oder da sociedade. O
car/ter de co*!nidade 20erdadeira2 1!e o Estado, e* .artic!lar o hegeliano, rei0indica .ara
si .ode .ertencer de *odo efeti0o t%o5so*ente a !*a co*!nidade se* go0erno, o! se4a,
a!togo0ernada. Mas 5 acrescenta MarM 5 n%o certa*ente !*a co*!nidade na for*a das
co*!nidades .ri*iti0as, *as si* na de !*a associa3%o 1!e, en1!anto tal, .ress!.Ae a li0re
indi0id!alidade. .
"a 0nese 1 estrutura da sociedade moderna
Y dada assi*, e* s!a for*a *ais geral e essencial, a rela3%o entre os ter*os do *odelo
e*ergente no siste*a hegeliano de filosofia .r/tica, .osterior*ente isolado e fiMado co*o tal
.or MarMK *as, ao *es*o te*.o, *anifesta5se clara*ente a @lti*a e decisi0a diferen3a co*
o *odelo 4!snat!ralista. o* efeito, se a dicoto*ia bRrgerliche 9esellschaftl .olitischer Staat
re.rod!> a for*a da o.osi3%o entre !* *o*ento n%o .oltico (o! .!ra*ente social" e !*
*o*ento .oltico, tal co*o 4/ se deliena0a na dicoto*ia societas nat!ralisl societas ci0ilis,T a
.ri*eira dicoto*ia n%o a.resenta a1!ela o.osi3%o no *odo da s!cess%o, caracterstico da
seg!nda. No *odelo 4!snat!ralista, o *o*ento .!ra*ente social (n%o .oltico" , o de !*a
condi3%o social n%o efeti0a, 1!e se torna efeti0a so*ente no *o*ento s!bse1Rente, o da
sociedade .oltica, co* a aboli3%o da condi3%o contra.osta& .elo 1!e o seg!ndo *o*ento ,
.osterior e s!bstit!ti0o co* rela3%o ao .ri*eiro, no sentido de 1!e a .resen3a da societas
ci0ilis i*.lica a a!s6ncia, o! *elhor, o desa.areci*ento da societas nat!ralisK e .o!co
i*.orta, a1!i, se a societas ci0ilis , nega3%o o! racionali>a3%o da nat!ralidade. No *odelo
hegelo5*arMiano, o *o*ento .ro.ria*ente social, o! .roria*ente n%o .oltico, , o de !*a
condi3%o. social efeti0a, 1!e n%o , si*.les*ente s!bstit!da .or !* *o*ento s!bse1Rente,
*as, ao contr/rio, , conser0ada co*o *o*ento distinto e a!to5s!bsistente .ela config!ra3%o
da condi3%o contra.osta en1!anto *o*ento
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE ')'
.ro.ria*ente .oltico, o! se4a, n%o social& .elo 1!e os *o*entos res!lta* co5.resentes,
.ress!.Ae*5se e se deter*ina* reci.roca*ente e, 1!ando *!ito, disting!e*5se co*o inferior
e s!.erior. E* o!tras .ala0ras, os ele*entos do .ri*eiro *odelo, contra.ondo5se, co*.Ae*5
se na fig!ra de !* .rocesso diacrBnico, no 1!al o .onto de .artida e o .onto de chegada
assinala*, res.ecti0a*ente, a anttese e a a!s6ncia do o!troK e isso a.esar de a contradi3%o
f!nda*ental indi0d!o5sociedade, 1!e infor*a o *odelo, refletir5se na co*.leMidade
.roble*/tica do ele*ento concl!si0o e, .ortanto, .oder ser considerada co*o estr!t!ral. Por
o!tro lado, os ele*entos do seg!ndo *odelo, contra.ondo5se, co*.Ae*5se na fig!ra de !*a
estr!t!ra sincrBnica, na 1!al n0el inferior e n0el s!.erior se eMcl!e* e se i*.lica*
reci.roca*ente, e*bora .ossa .arecer 1!e re.ita* abstrata*ente os rit*os de !*a filosofia
dial,tica da hist:ria& !rna fiOosofia 1!e o.Ae - contraditoriedade das for*a3Aes *odernas,
originada da frag*enta3%o das antigas for*as co*!nit/rias 5 das 1!ais a fa*lia, no .resente,
re.ete o .aradig*a 5, a integridade de !*a co*!nidade reno0ada. P*a co*!nidade 1!e
8egel, o 1!al considera o Estado 2.ro.ria*ente .oltico2 co*o for*a s!.re*a da
co*!nidade ,tica, 06 no .resente, conciliando ao *es*o te*.o a contradi3%o
sociedadeWEstado no interior da .r:.ria estr!t!ra de se! ele*ento s!.eriorK e 1!e MarM, o 1!al
considera a .retens%o ,tica do Estado .oltico co*o il!s:ria, e, .ortanto, 4!lga co*o n%o
resol0ida a contradi3%o da for*a3%o social *oderna, transfere .ara o f!t!ro tia sociedade se*
Estado.
Mas a diferen3a entre a fig!ra .rocess!al na 1!al se a.resenta o *odelo 4!snat!ralista e a
fig!ra sincrBnica e* 1!e se a.resenta o *odelo hegelo5*arMiano .er*anece a1!,* de
1!al1!er .oss0el aten!a3%o, e *es*o de 1!al1!er a.ar6ncia e* contr/rio. ' E n%o de0e nos
esca.ar o fato de 1!e .recisa*ente a fig!ra di0ersa, .rocess!al o! sincrBnica, deter*ina o
('" Y sobret!do o anda*ento t.ico do disc!rso hegeliano, co* se!s 2desen0ol0i*entos2, 1!e
se .resta a ser entendido seg!ndo !*a grada3%o te*.oral& .or i`o, n%o serN ino.ort!no
recordar ainda 1!e o .r:.rio 8egel, falando 4!sta*ente do Estado, .reoc!.o!5se e* s!blinhar
a distin3%o entre desen0ol0i*ento l:gico, o! 2de*onstra3%o cientfica2, e origens hist:ricas&
cf., .or eMe*.lo, F? =;), =;< E.
')=
MI8EIEN9EIO BOVERO
significado es.ecfico dos conceitos sing!lares e a 0is%o global da realidade 1!e ,
.ossibilitada .or !*a e o!tra dicoto*ias.
EMa*inando a1!ela diferen3a, , .oss0el ca.tar sintetica*ente toda a distNncia 1!e eMiste
entre os dois *odelos e, ao *es*o te*.o, os ter*os ideais da .assage* de !* .ara o o!tro,
as o.era3Aes 1!e .reside* tal .assage* e 1!e .ode* ser agr!.adas n!*a es.,cie de c:digo
de transfor*a3%o. o* efeito& '" co* a s!.era3%o da instNncia 4!snat!ralista do isola*ento
nat!ral, e co* a rec!.era3%o da fig!ra de se! .ortador, o indi0d!o inde.endente, co*o
ele*ento si*.les da sociedade *oderna, desa.arece* ao *es*o te*.o o stat!s nat!rae 5
*o*ento da desagrega3%o origin/ria, necess/rio antecedente .ara a constr!3%o da societas
ci0ilis 5 e o .act!* !nionis 5 *o*ento da agrega3%o, necess/rio ter*o *,dio entre as o.ostas
condi3Aes nat!ral e ci0il. E* o!tras .ala0ras& o seg!ndo *odelo elide os antecedentes da
sociabilidade, n%o .or1!e s!.ri*a a instNncia da indi0id!alidade neles contida, *as na
*edida e* 1!e o indi0d!o a.arece 4!nta*ente co* a fig!ra *ais i*ediata da coleti0idade,
co*o se! ele*ento si*.les. E =", co* a distin3%o das instNncias contidas inse.ara0el*ente na
categoria de societas ci0ilis 5 a instNncia da coneM%o o! 0nc!lo social e a da co*.osi3%o o!
!nidade .oltica 5, e co* o reconheci*ento de s!a eM.licita3%o e* dois n0eis contra.ostos da
coleti0idade (.ri0ado e .@blico", , reintegrada a fig!ra da anttese, *as e* ter*os de siste*a
sincrBnico. E* o!tras .ala0ras& no seg!ndo *odelo, o .roble*a da for*a3%o social *oderna
, a.resentado co*o o .roble*a de d!as instNncias contra.ostas (do *es*o *odo co*o no
.ri*eiro *odelo& n!* caso, indi0d!o e sociedade .olticaK
no o!tro, sociedade ci0il e sociedade .oltica", n%o .or1!e o *odelo *ais recente co.ie o
anda*ento do *odelo *ais antigo, *as .or1!e transfor*a s!a fig!ra global de .rocess!al . ET
e* s*cro*ca.
N%o se trata de si*.les 4ogos for*ais& a diferen3a concl!si0a, e .or assi* di>er sint,tica,
n%O2 se refere si*.les*ente - s!.erfcie dos es1!e*as conceit!ais, *as corres.onde -
diferen3a de significado hist:rico 1!e se.ara as conce.3Aes do .roble*a *oderno .er*itidas
.or !* e .or o!tro *odelo.
Por !* lado, o *odelo 4!snat!ralista, e* se! .r:.rio anda*ento .rocess!al, eM.ressa a
as.ira3%o, e, ao *es*o te*.o,
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE ')C
reflete a tend6ncia hist:rica efeti0a, no sentido da ref!nda3%o de !*a orde* social global co*
base na 2no0a2 liberdade indi0id!al, a 2liberdade dos *odernos2, na *edida e* 1!e a orde*
.r,`*oderna .arecia desagregar5se .recisa*ente .or ca!sa do declinio de se! (o.osto"
f!nda*ento& o .rinc.io da de.end6ncia .essoal, *!lti.licado e* todos os n0eis .or *eio de
rela3Aes de s!bordina3%o. Dodas as 0al6ncias da rela3%o 1!e se d/ entre stat!s nat!rae e
societas ci0ilis re0ela* a ader6ncia desse es1!e*a ao .ro4eto dessa no0a for*a3%o social&
se , 0erdade 1!e a id,ia de !*a sociedade nat!ral .rec/ria decorre, .elo *enos e* .arte, de
!*a considera3%o abstrata da afir*a3%o da liberdade .essoal no *!ndo *oderno, , ta*b,*
0erdade 1!e a identifica3%o da liberdade co*o algo origin/rio e nat!ral .er*ite !*a
rei0indica3%o cada 0e> *ais radical dos direitos do ho*e*K se , 0erdade 1!e a eMig6ncia
i*.rescind0el de sair do stat!s nat!rae e a id,ia de !*a societas ci0ilis co*o algo !nificado
no .oder co*!* ter*ina* .or s!b0erter a instNncia da a!tono*ia indi0id!al, , ta*b,*
0erdade 1!e o .r:.rio .onto de .artida .osto no indi0d!o e a cria3%o contrat!al do Estado
.er*ite* o .ro4eto de !*a .olitica constit!ti0a*ente no0a. Y a .artir de 8obbes 1!e
co*e3a*os a assistir ao 2.rodigioso es.et/c!lo de co*e3ar a .artir do inicio e a .artir do
.ensa*ento2 a constr!3%o de !* Estado,= ainda 1!e se trate de !*a constr!3%o .!ra*ente
te:rica.
Por o!tro lado, o *odelo hegelo5*arMiano constit!i !*a tentati0a de inter.reta3%o da
estr!t!ra global da for*a3%o social *oderna tal co*o essa foi se reorgani>ando de.ois das
re0ol!3Aes, reflete a s!a c:ntraditoriedade e eM.ressa a eMig6ncia de co*.reender s!as leis
.r:.rias. E fig!ra da rela3%o instit!da entre bRrgerliche 9esellschaft e .olitischer Staat
eM.ressa n%o *ais a .assage* da dissocia3%o - associa3%o, *as si* a orde*5organi>a3%o 1!e
, .r:.ria da sociedade *oderna en1!anto constit!ti0a*ente dissociada, .ara al,* da antiga
orde* f!ndada sobre 0nc!los co*!nit/rios. E, en1!anto 8egel acredita descobrir co*o
.rinc.io interno da
(=" S%o as c,lebres .ala0ras 1!e 8egel dedica ao *o0i*ento re0ol!cionNrio franc6s, e a
Ro!ssea! co*o se! ins.irador ideal, e* F? =;< E.
')#
MI8EIEN9EIO BOVERO
no0a orde* !*a eticidade reno0ada, 1!e har*oni>a o s!4eito co* a estr!t!ra ob4eti0a, MarM
sondar/ n!* gra! de !lterior desen0ol0i*ento e n!* n0el de *aior .rof!ndidade as rela3Aes
de base da sociedade *oderna, enMergando e* s!a estr!t!ra global !*a contradi3%o 1!e a
le0a ao declnio.
2ibliora!ia
I
Vastssi*a, infind/0el, .ratica*ente inesgot/0el , a literat!ra filos:fica sobre a id,ia do
direito nat!ral, sobre as 0/rias for*as 1!e ass!*i! nas di0ersas correntes filos:ficas, sobre a
contra.osi3%o entre direito nat!ral e direito .ositi0o, etc., etc. M!ito *enos eMtensa, e de
nenh!* *odo satisfat:ria, , a literat!ra sobre a hist:ria do direito nat!ral, - 1!al se refere
essa bibliografia. Para !*a .ri*eira 0is%o global clara, 0er 9. Fasso, Storia dellafilosofia dei
diritto, 0ol. ''& ITet- *oderna, Bolonha, '()<, e a literat!ra nela citada. O!tras hist:rias de
car/ter geral& 9. de Monte*aSor, Storia dei diritto nat!rale, N/.oles, '(''K +. Sa!ter, ?ie
.hiWoso.hischen 9r!ndlagen des Nat!2echts. Pnters!ch!ngen >!r 9eschichte der Rechts!nd
Staatslehre, Viena, '(C= (e* .artic!lar o ca.o IV, ... ''C5()"K 8. Lel.
>el, Nat!rrecht !nd Materiale 9erechtigJeit, 9Attingen, '(;' (=V' ed., '()C"K E. Passerin
dTEntre0es, Ia dottrina dei diritto nat!rale, Mil%o, '(;# (=V' ed., '()CK ed. inglesa, '(;'"K E.
Verdross, Ebendl%ndische Rechts.hiloso.hie. Ihre 9r!ndlagen !nd 8a!.t.roble*e in
geschichtilicher For*, Viena, '()CK 9. Fasso, li diritto nat!rale, Ro*a, '()#K 9. Fasso, Ia
legge della 2ragione, Bolonha, '()#K E. Bri*o, Ies grands co!rants de Ia .hiWoso.hie d! droit
et de lTYtat, Paris, '()Q.
E* .artic!lar, sobre a hist:ria do direito nat!ral *oderno, 9. Solari, Ia sc!ola dei diritto
nat!rale nelle dottrine eticogi!ridiche dei secoli 7VII e 7VIII, D!ri*, '(F#K 9. Solari,
Filosofia dei diritto .ri0ato. I. Indi0id!alis*o e diritto .ri0ato, D!ri*, '('' (=V' ed., '(;("K I.
Ie F!r, 2Ia doctrine d! droit nat!rel de.!is le 7VIII si6cle et Ia doctrine *oderne2, in Rec!eil
des o!rs de lTEcad,*ie de ?roit International, 7VIII, '(=QK 9. 9!r0itch, I Tid,e d! droit
social. Notion et sSste*e d! droit social. 8istoire doctrinale de.!is le 7VII siecle4!s1!T- lafin
de 7I7 siecle, Paris, '(C=K E. assirer2, ?ie PhiWoso.hie der E!fJl%r!ng, DRbingen, '(C=
(Floren3a, '(C;"K 8. Fehr, ?ie E!strahl!ng des Nat!2echts der E!fJl%r!ng, Berna, '(C<K 8.
Dhie*e,
'))
BIBIIO9REFIE
?as Nat!rrecht !nd die e!ro.aische Pri0atsrechtsgeschichte, Basil,ia, '(#Q (=V' ed., '(;#"K
N. Bobbio, li diritto nat!rale dei secolo 7VIII, D!ri*, '(#QK
L. SchAnfeld, 9r!ndleg!ng der RechtsZissenschaft, St!ttgart e olBnia, '(;' (e* .artic!lar
o ca.t!lo intit!lado 2?er T*os geo*etric!sTTT, ... C='5C("K I. Stra!ss, Nat!ral Right and
8istorS, hicago, '(;C (Vene>a, '(;Q"K M. VilleS, 2Ies fondate!rs de lT&E&cole d! droit
nat!rel2, in Erchi0es de Philoso.hie d! ?roit, '()'K 9. Solari,Ia for*a>ione storica e
filosofica dello stato *oderno, D!ri*, '()=K . B. Mc.herson, Dhe .olitical theorS of
.ossessi0e indi0id!alis*, OMford, '()= (ed. brasileira& E teoria .oltica do indi0id!alis*o
.ossessi0o, Rio de +aneiro, Pa> e Derra, '(Q(nK S. otta, 2lI .ensiero .olitico deI ra>ionalis*o
e dellTill!*inis*o2, in N!o0e \!estioni di Storia Moderna, 0oI. '', Mil%o, '()#K M. VilleS,
o!rs dThistoire de Ia .hiloso.hie d! droit. Ia for*ation de Ia .ens,e 4!ridi1!e *oderne,
Paris, '()<K E.'. Erna!d, Ies origines doctrinales d! ode ci0ilfran3ais, Paris, '()(. Es
.rinci.ais do!trinas .olticas do4!snat!ralis*o est%o eM.ostas .or R. ?erath,, +ean5+ac1!es
Ro!ssea! et Ia scii*ce .oliti1!e de son te*.s, Paris, '(;F(=V' edi3%o, co* acr,sci*os,
'(QF".
No 1!e se refere - literat!ra es.ecfica sobre a escola do direito nat!ral na Ele*anha, ainda
ho4e , f!nda*ental, .ela ri1!e>a da infor*a3%o, R.
Stint>ing5E. Iandesberg, 9eschichte der de!tschen RechtsZissenschaft, M!ni1!e5Iei.>ig5
Berli*, '<<F5'('F, ) 0ols. (s%o dedicados - escola do direito nat!ral ale*%o todos os dois
to*os, P* .de teMto e !* de notas, da Parte I do 0oI. III". Ri1!ssi*o de infor*a3Aes , o
recente li0ro Tde E. ?Rfo!r, Ie *ariage dans lT,cole alle*ande d! droit nat!rel *oderne a!
7VIII siecle, Paris, '(Q=, c!4a .ri*eira .arte , dedicada a !*a.eM.osi3%o do .ensa*ento de
9r:cio, P!fendorf, Dho*asi!s e Lolff. O!tras obras& E. Lolf, 9roti!s, P!fendorf, Dho*asi!s.
?rei Ha.itel >!r 9estaltgeschichte der RechtZissenschaft, DRbingen, '(=QK E. Lolf, 9rosse
RechtsdenJer der de!tschen 9eistesgeschichte, DRbingen, '(C( (#V' ed., '()C"K M. L!ndt,
?ie de!tsche Sch!l*etha.hSsiJ des 'Q. +ahrh!ndert, DRbingen, '(C(K M. L!ndt, ?ie
de!tsche Sch!l*etha.hSsiJ i* Xeitalter der E!fJl%r!ng, DRbingen, '(#;K P. 8onigshei*, 2Ia
doctrine alle*ande d! droit nat!rel a!M 7VII e 7VIII si6cles2, in Erchi0es de Philoso.hie d!
?roit, '(C(K F. LieacJer, Pri0atsrechtsgeschichte der Ne!>,it, 9Attingen, '()QK P. Schiera, Wl
ca*eralis*o e lTassol!tis*o tedesco, Mil%o, '()< (e* .artic!lar o ca.o '' da Parte '', 2lI
caratteri ideologici dellTassol!tis*o tedesco2, ... =C'5)i".
Para !*a inter.reta3%o global do 4!snat!ralis*o, P. osta, Wl .rogetto gi!ridico. Ricerche s!lla
gi!ris.r!den>a dei liberalis*o classico, 0oI. I& ?a 8obbes a Bentha*, Mil%o, '(Q#,
es.ecial*ente a seMta se3%o, 2Ia *etafora gi!snat!ralistica2, ... =(C5C'F.
Sobre os te*as 1!e caracteri>a* o 4!snat!ralis*o *oderno, cf. .ara o conceito de nat!re>a,
9. ?eI Vecchio, Wl concetto della nat!ra e il .rinci.io dei diritto, D!ri*, '(F< (=V' ed.,
Bolonha, '(==K CV' ed. no 0ol!*e Press!.osti, concetto e .rinci.io dei diritto, Mil%o, '(;(".
Para o estado de nat!re>a, S. Iand!cci, Ilfilosofi e i sel0aggi (';<F5'Q<F", BNri, '(Q=, ca.o
'', 2Io stato di nat!ra2, ... (C5'Q<. Sobre o contrato social, 9. ?eI Vecchio, S!lla teoria dei
contratto sociale, Bolonha, '(F)K P. 9entile, S!lla dotrina dei contratto sociale, Bolonha,
'('CK 9. Richard, 2Ia criti1!e de
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE ')Q
lThS.oth6se d! contrat social a0ant + .5+. Ro!ssea!2, in Erchi0es de Philoso.hie d! ?roit,
'(CQK +. 9o!gh, Dhe social contract. E critical st!dS of its de0elo.*ent, OMford, '(C) (=Vi ed.,
'(CQ"K M. ?TEddio, ITidea dei contratto sociale dai sofisti alia rifor*a e il ?e .rinci.at! di
Mario Sala*onio, Mil%o, '(;#. Para a reconstr!3%o da hist:ria dos .rinci.ais conceitos da
filosofia .oltica *edie0al e *oderna, incl!si0e da id,ia do contrato social, contin!a
f!nda*ental O. 0on 9ierJe, +ohannes Elth!si!s !nd die EntZicJl!ng der nat!2echtlichen
Staatstheorien, Bresla!, '<<F (D!ri*, '(#C".
No 1!e se refere ao as.ecto *ais .ro.ria*ente *etodol:gico da teoria do direito nat!ral,
sobre o 1!al cha*ei. aten3%o no teMto, , de ca.ital i*.ortNncia o recente li0ro de L. RAd,
9eo*etrischer 9eist !nd Nat!2echt, M!ni1!e, '(QF, 1!e eMa*ina do .onto de 0ista do
*,todo as do!trinas de 8obbes, P!fendorf, Ieibni> e Lolff. Sobre o te*a, cf. ta*b,* 9.
Donelli, 2?er Streit Rber die *athe*atische Methode in der Philoso.hie in der ersten 8%lfte
des '<. +ahrh!nderts2, in Erchi0 fRr Philoso.hie, '(;(K e E.
?e Engelis, n *etodo geo*etrico nella filosofia dei Seicento, Pisa, '()#.
Sobre os a!tores sing!lares eMa*inados no teMto, indico e* seg!ida bibliografias essenciais,
co* .artic!lar refer6ncia ao te*a do direito nat!ral.
8!go 9r:cio (';<C5')#;" 5 DeMto& ?e i!re belli ac .acis, Parisis, '(=;K trad. italiana dos
Prolego*eni, aos c!idados de S. atalano e E. ?i arlo, Paler*o, '(#<K aos c!idados de 9.
FassB, Bolonha, '(#(. Obras bibliogr/ficas& +. Der Me!len, oncise bibliogra.hS of 8.
9roti!s, Ieiden, '(=;K +. Der Me!len e P. +. +. ?ier*anse, Bibliogra.hie des ,crits i*.ri*,s
de 8!go 9roti!s, 8aia, '(;FK Bibliogra.hie des ,crits s!r 8!go 9roti!s, 8aia, '()'. E
.rinci.al literat!ra sobre o .ensa*ento de 9r:cio , eMa*inada na 2Introd!>ione2 ao li0ro de
F. ?e Michelis, Ie origini storiche e c!lt!rali dei .ensiero di Pgo 9ro>io, Floren3a, '()Q.
Para a bibliografia, ainda , f!nda*ental L. S. M. Hnight, Dhe life and the ZorJs of 8!go
9roti!s, Iondres, '(=;. E* grande .arte biogr/ficos s%o os ensaios contidos no 0ol!*e de
V/rios E!tores, 8!go 9roti!s. EssaSs on his life and ZorJs selected for the occasion of the
tercentenarS of his 2?e i!re belli ac .acis2 Ieiden, '(=;. Sobre o se! .ensa*ento filos:fico5
4!rdico, cf. 0on athrein, 2'st 8!go 9roti!s der Begr!nder des Nat!rrechtsd2, in Erchi0 fRr
Rechts5 !nd Lirtschafts.hiloso.hie, '('F5'(''K E. Falchi, 2arattere e intento deI ?e i!re
belli ac .acis2, in Ri0ista Inte*a>ionale di Filosofia dei ?iritto, '(=;K 9. 9!r0itch, 2Ia
.hiloso.hie d! droit de 8. 9roti!s2, in Re0!e de M,ta.hSsi1!e et de Morale, '(=QK 9. Solari,
2lI i!s circa sacra nellTet- e nella dottrina di Pgo 9ro>io2, in St!difilosofico5gi!ridici dedicati
a 9. ?ei Vecchio, Modena, '(C' (agora e* St!di storici di filosofia dei diritto, D!ri*, '(#("K
Ph. MeSlan, 29roti!s et lT,cole d! droit nat!rel2, in 8o**age a 9roti!s, Ia!sanne, '(#)K E.
orsano, Pgo 9ro>io. IT!*anista, il teologo, il gi!rista, B/ri, '(#<K P. OttenZ%lder, X!r
Nat!2echetslehre des 8!go 9roti!s, DRbingen, '(;FK 9. E*brosetti, I .ress!..osti teologici e
s.ec!lati0i delle conce>ioni gi!ridiche di 9ro>io, Bolonha, '(;;K
E. ?roetto, St!di gro>iani, D!ri*, '()< (cont,* escritos 0/rios, .redo*inante*ente sobre o
.ensa*ento 4!rdico grociano, .!blicados entre,'(#= e '()#".
')<
BIBIIO9REFIE
Dho*as 8obbes (';<<5')Q(" 5 Obras& Dhe Ele*ents F' IaZ Nat!ral and Politic (')#F", trad.
it. de E. Pacchi, Floren3a, '()<K Ele*entor!* .hiloso.hiae sectio tertia de ci0e, Parisis,
'(#=, trad. it. de N. Bobbio, D!ri*, '(#<, =Vl ed., '(;(K Ie0iathan, Iondres, ');' (ed.
brasileira& Ie0iat%, trad. de +. P. Monteiro e M. B. Ni>>a da Sil0a, S%o Pa!lo, Ebril !lt!ral,
col. 2Os Pensadores2, 0oI. 7IV, '(Q#"K Behe*oth, Iondres, ')Q( (B/ri, '(Q<". Para o
.roble*a do 4!snat!ralis*o hobbesiano, f!nda*ental , 8.
Larrender, Dhe .olitical .hiloso.hS F' 8obbes. 8is theorS oWobligation, OMford, '(;Q.
O!tros escritos sobre o te*a es.ecfico da rela3%o entre 8obbes e o direito nat!ral, N.
Bobbio, 2Iegge nat!rale e legge ci0ile nella filosofia .olitica di 8obbes2, in St!di in *e*oria
de 9. Solari, D!ri*, '(;#K
M. E, attaneo, 'W .ositi0is*o gi!ridico inglese. 8obbes, Bentha*, E!stin, Mil%o, '()=K N.
Bobbio, 28obbes e il gi!snat!ralis*o2, in Ri0ista critica di storia dellalilosolia, '()=K ?. ?.
Ra.hael, 2Obligations and rights in 8obbesd2, in Philoso.hS, '()=K P. . MaSer Dasch,
Dho*as 8obbes !nd das Liderstandsrecht, DRbingen, '();K F. S. NeillS, Dhe anato*S F'
Ie0iathan, Iondres, '()<K ?. F. 9a!thier, Dhe logic F' Ie0iathan, OMford, '()(K 8obbes5
F:rsch!ngen, Berli*, '()(K E. 9riffin5ollart, 2Ygalit, nat!relle et soci,t, ci0ile che>
8obbes, IocJe et 8!*e2, in Ennales de lTlnstit!te de Philoso.hie (Br!Melas", '(QFK 9. M.
hiodi, Iegge nat!rale e legge .ositi0a nellafilosofia .olitica di Do**aso 8obbes, Mil%o,
'(QFK E. Pacchi,lntrod!>ione a 8obbes, B/ri, '(Q'K B. a*.bell, 2Prescri.tion and
?escri.tion in Political Dho!ght. Dhe ase for 8obbes2, in Dhe E*erican Political Science
Re0ieZ, '(Q'K fascc!lo de Enalesde Ia /tedra Francisco S!/re>, '(Q#K ?. Pasini, 2Pa!ra
reci.roca e .a!ra co*!ne in 8obbes2, in Proble*i di Filosofia Politica, Mil%o, '(QQK E.
Pia>>i, 2Stato e .ro.riet- nella teoria .olitica di D. 8obbes2, in M. Dronti, Stato e ri0ol!>ione
in lnghilterra, Mil%o, '(QQK M. Dronti, 28obbes e ro*Zel2, ibide*K E. Ioche, ?iritto e legge
in 8obbes, Sassari, '(Q<K ?. Neri, 2Ia teoria dellTobbligo .olitico in D. 8obbes. Proble*i e
inter.reta>ioni2, in \!ade*i dellTlstit!to 9. ?ella Vol.e, Messina, '(Q<K O. Nicastro,
lntrod!>ione a Behe*oth, B/ri, '(Q<.
Sa*!el 0on P!lendoif(')C=5')(#" 5 Obras& Ele*entor!* i!ris.r!dentiae !ni0ersalis libri
d!o, 8alae, '))F (=Vl ed., antabrigiae, ')Q=, edi3%o e* re.rod!3%o anast/tica, co* trad!3%o
inglesa, OMford, '(C',= 0ols."K
?e i!re nat!rae et genti!* libri octo, I!nd, ')Q=, trad. italiana .arcial .or N. Bobbio, in S.
P!fendorf, Princi.i di diritto nat!rale, D!ri*, '(#C. Ensaio biogr/fico& P. MeSer, Sa*!el
P!lendorf. Ein Beitrag >!r 9eschichte seines Iebens, 9ri**a, '<(;. O interesse .elo
.ensa*ento 4!rdico5filos:fico de P!fendorf , relati0a*ente recente. Por *!itos anos, o @nico
est!do orgNnico foi o de 8. Lel>el, ?ie Nat!rrechtslehre Sa*!el P!lendoifs, Iena, '(CF (=Vl
ed., '(;<". Seg!ira*5se, a bre0e distNncia de te*.o, as seg!intes *onografias& 8. Rabe,
Nat!rrecht !nd Hirche bei Sa*!el 0on P!lendoif, DRbingen, '(;<K I. Hrieger, Dhe .olitics F'
discretion. P!lendord and the acce.tance olnat!rallaZ, hicago5Iondres, '();K +. Br!fa!
Prats, Ia actit!d *etodica de P!lendoif S Ia config!raci:n de Ia ?isci.lina i!ris nat!ralis,
Madri, '()<K 8. ?en>er, Moral.hiloso.hie !nd Nat!rrechts bei S. P!lendoif, M!ni1!e, '(Q=.
Eo *estre de P!fendorf, refere5se o ensaio de L. RAd, 2Ehrard L eigels. Iehre 0on Entia
*oralia2, in Erchi0 fRr 9eschichte
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE ')(
der Philoso.hie, '()(K F. Paladini, ?isc!ssioni seicentesche s! Sa*!el P!lendorf, Bolonha,
'(Q<.
Bar!ch S.ino>a (')C=5')QQ" 5 Obras& Dractat!s theologico5.olitic!s, E*steloda*i, ')QF,
trad. italiana de E. 9iancott Boscherini e E. ?roetto, D!ri*, '(Q=K Dractat!s .oWitic!s (')Q)",
trad. it. de E. ?roetto, D!ri*, '(;< led. brasileira& Dratado .olitico, trad. de Man!el de astro,
S%o Pa!lo, Ebril !lt!ral, col. 2Os Pensadores2, 0oI. 7VII, '(QC, ... CF(5Q='. Os escritos
1!e elencare*os a seg!ir refere*5se eMcl!si0a*ente aos te*as de filosofia .oltica e 4!rdica
eMa*inados no teMto& E. Men>el, 2?er So>ial.
0ertrag bei S.ino>a2, in Xeitschrift lRr die Pri0at5 !nd Affentliches Recht, '(FQK 9. Solari, 2Ia
dottrina deI contratto sociale in S.ino>a2, in Ri0ista di Filosofia, '(=Q (de.ois e* St!di
storici difilosofia dei diritto, cit."K E. Men>el, 2S.ino>as Iebre 0on der 9eistesfreiheit2, in
Xeitschrift lRr Affentliches Recht, '(=(K 9. Solari, 2Ia .oltica religiosa di S.ino>a e Ia s!a
dottrina deI .
i!s sacr!* 2, in Ri0ista di Filosofia, '(CF (de.ois e* St!di storici di filosofia dei diritto, cit."K
L. EcJstein, 2?ie rechts.hiloso.hischen Iebren S.ino>as i* X!sa**enghan *it seiner
allge*einen Philoso.hie2, in Erchi0 lRr Recht5 !nd Lirtscha4ts.hiloso.hie, '(C=5'(CCK M.
Rances, 2Ies r,*iniscences s.ino>istes dans le contrat social de Ro!ssea!2, in Re0!e
PhiWoso.hi1!e, '(;'K I. S. Fe!er, S.ino>a and the rise olliberalis*, Boston, '(;<K
E. ?eregib!s, Iafilosofia etico5.olitica di S.ino>a, D!ri*, '()CK L. RAd, 2S.ino>as Iehre
0on der Societas2 , in Filosofia, '()Q e '()<K R. +. McSchea, Dhe.olitical .hiloso.hS F'
S.ino>a, No0a Ior1!e, '()<K E. ?roetto, 29enesi e stora deI Drattato teologico5.olitico2, in
St!di Prbinati, '()(K E.
Matheron, Indi0id! et co**!na!t, che> S.ino>a, Paris, '()(K . Signorile, PoWitica e
ragione. S.ino>a e il .ri*ato della .olitica, P/d!a, '(QFK .
9allicet al0etti, S.ino>a lettore de Machia0elli, Mil%o, '(Q=K E. 9iacotti Boscherini,
2Introd!>ione2 - ed. italiana do Dratatto teologico5.olitico, cit.K I. M!gnier5PoPet, Ia
.hiWoso.hie .oliti1!e de S.ino>a, Paris, '(Q)K !* fascc!lo do 9iornale ritico della
Filosofia Italiana, IVII, '(QQK M.
orsi, PoWitica e sagge>>a in S.ino>a, N/.oles, '(Q<.
+ohn IocJe (')C=5'QF#" 5 Obras& EssaSs on the laZ FInat!re('))O'))#", .!blicados .ela
.ri*eira 0e> .or L. 0on IeSden, OMford, '(;#, trad.
italiana de 9. Bedeschi e M. ristiani, B/ri, '(QCK DZo treatises F'FF0ern*ent, Iondres,
'()F, ed. crtica .or P. Iaslett, a*bridge, '()F, trad.
italiana de I. PareSson, D!ri*, '(#< led. brasileira do Seg!ndo tratado sobre o go0erno, trad.
de E. +acS Monteiro, S%o Pa!lo, Ebril !lt!ral, coI.
2Os Pensadores2, 0oI. 7VIII, '(QC, ... CQ5'CQ'. O interesse .elo 4!snat!ralis*o de IocJe foi
des.ertado .ela .!blica3%o dos Ensaios sobre a lei nat!ral, citados, ocorrida e* '(;#. E
co*e3ar .elo .r:.rio editor da coletNnea& L. 0on IeSden, 2+ohn IocJe on the laZ of nat!re2,
in Dhe PhiWoso.hical Re0ieZ, '(;<K R. PoPin, Ia.oliti1!e *orale de +ohn IocJe, Paris, '()FK
R. 8. oM, IocJe on Zar and .eace, OMford, '()FK . E. Viano, +ohn IocJe. ?ai
ra>ionalis*o allTill!*inis*o, D!ri*, '()F (a .ri*eira .arte, 2Filosofia e0ita ci0ile2, ,
dedicada ao .ensa*ento .olitico"K N. Bobbio, IocJe e il diritto nat!rale, D!ri*, '()=K M.
Seliger, Dhe liberal .olitics F' +ohn IocJe, Iondres, '()<K 8. Earsleff, 2Dhe state of nat!re
and the nat!re of *an in IocJe2, in +ohn IocJe. Proble*s and Per.ecti0es, OMford,
'QF
BIBIIO9REFIE
'()(K R. Eschcraft, 2IocJeTs state of nat!re. 8istorical fact or *oral fictiond2, in Dhe
E*ericanl Political Science Re0ieZ, '()(K +. ?!nn, Dhe .olitical tho!ght of +ohn IocJe. En
historical acco!nt of the arg!*ent of the DZo Dreatises of 9o0ern*ent, a*bridge, '()(K L.
E!cJen, Nat!rrecht !nd PolitiJ bei +ohn IocJe, FranJf!rt, '()( (B/ri, '(Q)"K 9. Bedeschi,
2IocJe filosofo della societ- ci0ile2, in 9iornale ritico della Filosofia Italiana, '(Q=K +. L.
9o!gh, +. IocJeTs Political Philoso.hS, OMford, '(QC (lVT5 ed., '(;F"K L. 0on IeSden, 2Ia loi,
Ia libert, et Ia .r,rogati0e dans Ia .ens,e .oliti1!e de +. IocJe2, in Re0!e Philoso.hi1!e de Ia
France e de ITYtranger, '(QCK H. Oli0ecrona, 2IocJe on the Origin of Pro.ertS2, in +o!rnal of
8istorS of Ideas, '(Q#K 2IocJe DheorS of E..ro.riation2, in Philoso.hical \!arterlS, '(Q#K
2Dhe Der* TPro.ertST in IocJeTs DZo Dreatises of 9o0e**ent2, in Erchi0 fRr Rechts5 !nd
So>ial.hiloso.hie, '(Q;K M. RostocJ, ?ie Iehre 0on der 9eZaltenteil!ng in der .olitischen
Dheorie 0on +. IocJe, Meisenhei* a* 9lan, '(Q#K 9. Xarone, +. IocJe& Scien>a e for*a della
.olitica, B/ri, '(Q;K R. E. 9oldZin, 2IocJeTs State of Nat!re in Political Science2, in Lestern
Political \!arterlS, '(Q)K +. 8. FranJlin, +. IocJe and the DheorS of So0ereignitS, a*bridge,
'(Q<.
9ottfried Lilhel* Ieibni> (')#)5'Q')" 5 Es teorias filos:fico54!ridicas de Ieibni> est%o
dis.ersas e* escritos frag*ent/rios e inco*.letosK
os .rinci.ais fora* .!blicados .or 9. Mollat, Rechts.hiloso.hisches a!s Ieibni>ens
!ngedr!cJten Schriften, Iei.>ig, '<<; (=VT5 ed. a*.liada, Mitteil!ngen a!s Ieibni>ens
!ngedr!cJten Schriften, Iei.>ig, '<(C"K trad. italiana de V. Mathie!, D!ri*, '(;'. Einda @til a
*onografia de E. R!cJ, ?ie Ieibni>sche Staatsidee a!s den \!ellen dargestellt, DRbingen,
'(F(. F!nda*entais, .ela ri1!e>a da doc!*enta3%o, os dois li0ros de 9. 9r!a, +!ris.r!dence
!ni0erselle et th,odic,e selon Ieibni>, Paris, '(;C, eIa 4!stice h!*aine selon Ieibni>, Paris,
'(;). Sobre .ontos sing!lares do se! .ensa*ento 4!rdico& 9. Solari, 2Metafisica e diritto in
Ieibni>2, in Ri0ista di Filosofia, '(#Q, e N. Bobbio, 2Ieibni> e P!fendorf2, ibid. Da*b,* 9.
Eceti, 2S!lla No0a Method!s discendae docendae1!e i!ris.r!dentiae di 9offredo 9!gliel*o
Ieibni>2, in +!s, '(;Q, e 2+aJob Dho*asi!s e il .ensiero filosofico5gi!ridico di Ieibni>2, in
+!s, '(;Q. Ede*ais, as d!as *ais recentes *onografias sobre o te*a& H. 8er*ann, ?as
StaatsdenJen bei Ieibni>, Bonn, '(;<, e 8. P. Schneider, +!stitia !ni0ersalis. \!elenst!dien
>!r 9eschichte der cristilichen Nat!rrecht bei 9. L. Ieibni>, FranJf!rt, '()Q.
hristian Dho*asi!s (');;5'Q=<" 5 Obras& Instit!iiones i!ris.r!dentiae di0inae, FranJf!rt e
Iei.>ig, ')<<, e F!nda*enta i!ris nat!rae et genti!* eM sens! co**!ni ded!cta in 1!ib!s
secern!nt!r .rinci.ia honesti, i!sti ac decori, 8alle, 'QF;. Escritos bio5 e bibliogr/ficos& M.
Fleisch*ann, hristian Dho*asi!s, Ieben !nd IebensZaerJ, 8alle, '(C'K R. IieberLirth,
hristian Dho*asi!s, sein Zissenschaftsliches IebensZerJ. Eine Bibliogra.hie, Lei*ar,
'(;;K 9. Si*son, Einer gegen Elle. ?ie Iebensbilder 0on hristian Dho*asi!s, M!ni1!e,
'()F. Sobre o .ensa*ento filos)fico4!rdico, a @nica *onografia co*.leta , a de F. Battaglia,
ristiano Do*asio, filosofo e gi!rista, Ro*a, '(C), - 1!al se seg!e a resenha crtica de 9.
Solari, 2ristiano Do*asio2, in Ri0ista di Filosofia, '(C( (de.ois e*
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE 'Q'
St!di storici di filosofia dei diritto, cit.". Para !*a considera3%o geral de se! .ensa*ento, cf.
E. Bloch, hristian Dho*asi!s. Ein de!tscher 9elehrter ohne Misere, Berli*, '(;C.
+eanT BarbeSrac (')Q#5'Q##" 5 Ph. MeSlan, +ean BarbeSrac et les d,b!ts de lTenseigne*ent d!
droit dans lTancienne Ecad,*ie de Ia!sanne.
ontrib!tion - lThistoire d! droit nat!rel, Ia!sanne, '(CQ.
hristian LoL(')Q(5'Q;#" 5 Obra& +!s nat!rae *ethodo scientifica .ertractat!*, FranJf!rt e
Iei.>ig, 'Q#F5'Q#<,< 0ols. E* geral, sobre a filosofia de Lolff& M. a*.o, hristiaro LoLe
il ra>ionalis*o .recritico, Mil%o, '(C(, = 0ols. Sobre o se! .ensa*ento ,tico, .oltico e
4!rdico, L.
Fra!endienst, hristian LoLals StaatsdenJer, Berli*, '(=QK . +oesten, hristian LoLs
9r!ndleg!ng der .raJtischen Philoso.hie, Iei.>ig, '(C'K
M. Dho*ann, 2hristian L olff et le droit s!b4ectif2, in Erchi0es de Philoso.hie d! ?roit,
'()#.
+ean5+ac1!es B!rla*a1!i (')(#5'Q#<" 5 9. 9agnebin, B!rla*a1!i et le droit nat!rel,
9enebra, '(##.
+ean5+ac1!es Ro!ssea! ('Q'=5'QQ<" 5 Obras .rinci.ais& ?isco!rs s!r lTorigine et les
fond,*ents de lTin,galit, ('Q;#" e ?! contrat social ('Q)=".
E*bas se encontra* nas d!as *ais recentes coletNneas de escritos .olticos de Ro!ssea!,
!*a editada .or P. Elatri, D!ri*, '(QF, e o!tra .or E. 9arin, B/ri, '(Q' led. brasileira&
?isc!rso sobre a orige* e os f!nda*entos da desig!aldade e ?o contrato social, trad. de
Io!rdes S. Machado, S%o Pa!lo, Ebril !lt!ral, coI. 2Os Pensadores2, 0oI. 77IV, '(QC, ...
=FQ5C=) e Q5';'n. E *elhor edi3%o co*entada do ontrato social , a organi>ada .or M.
8albZachs, Paris, '(#C. P*a c!idadosssi*a bibliografia sobre Ro!ssea! .oltico se encontra
na ed. italiana dos Scritti .olitici, ed. .or P. Elatri, cito Para o .roble*a da rela3%o entre
Ro!ssea! e o 4!snat!ralis*o, f!nda*ental , o li0ro de R. ?erath,, +ean5+ac1!es Ro!ssea! et
Ia science .oliti1!e de son te*.s, 4/ cito Mas s%o ta*b,* i*.ortantes d!as *onografias
recentes, e*bora ins.iradas e* d!as inter.reta3Aes o.ostas& I. Fetscher,
Ro!ssea!.olitischePhiloso.hie, Ne!Zied, '()F(Mil%o,'(Q="K e I. 9. rocJer, Ro!ssea!Ts
social contract. En inter.retati0e essaS, le0eland, '()< (D!ri*, '(Q'". Na recente literat!ra
italiana, cabe registrar& S. otta, 2Dh,orie religie!se et th,orie .oliti1!e che> Ro!ssea!2, in
V/rios E!tores, Ro!ssea! et Ia .hiloso.hi1!e .oliti1!e, Paris, '();, e I. olletti, 2Ro!ssea!
critico della societ- ci0ile2, in ?e 8o*ine, '()< (de.ois e* ldeologia,e societ-, B/ri, '()(".
?e.ois da bibliografia de Elatri, fora* .!blicados&
R. Polin, Ia .oliti1!e de Ia solit!de. Essai s!r +. 5+. Ro!ssea!, Paris, '(Q'K
P. asini, lntrod!>ione a Ro!ssea!, B/ri, '(Q#, co* bibliografiaK 9. Fo*i, Eliena>ione e
storia. Saggio s! Ro!ssea!, Bolonha, '(Q)K P. Pas1!al!cci, Ro!ssea! e Hant, = 0ols., Mil%o,
'(Q# e '(Q)K +. L. ha.*an, Ro!ssea! totalitario o liberaled, Iecce, '(Q#K E. Ill!*inati, +.5+.
Ro!ssea! e Ia fonda>ione dei 0alori borghesi, Mil%o, '(QQ.
l**an!el Hant ('Q=#5'<F#" 5 Obra .rinci.al& Meta.hSsiJ der Sitten. I. Rechtslehre,
HAnigsberg, 'Q(Q, trad. italiana, D!ri*, '('), no0a edi3%o re0ista, .or N. MerJer, B/ri, '(QF.
Para os escritos 4!rdicos e .olticos *enores, cf. Scritti .olitici e di filosofia della storia dei
diritto, D!ri*, '(;). Para !*a 0is%o de con4!nto do .ensa*ento .oltico Jantiano, 9.
'Q=
BIBIIO9REFIE
Vlachos, Ia .ens,e .oliti1!e de Hant, Paris, '()=. O!tras obras& +. Hraft, ?ie Methode der
Rechtstheorie in der Sch!le 0on Hant !nd Fries, Berli*, '(=#K L. 8aensel, Hants Iehre 0o*
Liderstansrecht. Ein Beitrag >!r SSste*atiJ der Jantischen Rechts.hiloso.hie, Berli*, '(=)K
9. Solari, 2Scien>a e *etafisica deI diritto in Hant2, in Etti della R. Eccade*ia delle scien>e
di Dorino, '(=) (de.ois e* St!di storici di filosofia dei diritto, cit."K 9. ;Flari, 2n concetto di
societ- in Hant2, Ri0ista di Filosofia, '(C#, (de.ois e* St!di storici, cit."K +. M!eller,
Hantisches StaatsdenJen !nd der .ressische Staat, Hit>ingen, '(;#K ?. Pasini, ?iritto, societ-
e stato in Hant, Mil%o, '(;QK N. Bobbio, ?iritto e stato nel .ensiero di E**an!ele Hant,
D!ri*, '(;Q (=VT ed., '()(" led. brasileira& ?ireito e Estado no .ensa*ento de E*an!el Hant,
trad. de Elfredo F ait, Braslia, Editora Pni0ersidade de Braslia, '(<#'TK V/rios E!tores, Ia
.hiloso.hie .oliti1!e de Hant, Paris, '()= (co* escritos de E. Leil, Dh. R!Sssen, M. VilleS, P.
8assner, N. Bobbio, I. L. BecJ, . +. Friedrich, R. Polin"K P. erroni, Hant e Ia fonda>ione
della categoria gi!ridica, Mil%o, '()=K I. Hrieger, 2Hant and the crisis of the nat!ral laZ2 , in
+o!*al of the BistorS of Ideas, '();K E. Ill!*inati, Hant .olitico, Floren3a, '(Q'K N. MerJer,
2Introd!>ione2 a Hant, Io Stato di diritto, Ro*a, '(QCK M. ?TEddio, 2Hant e Ia Re.!bblica
.latonica2, in n .ensiero .olitico, '(Q).
II
Begel5MarM. E rela3%o entre 8egel e MarM foi est!dada dos *ais di0ersos .ontos de 0ista e
e* f!n3%o dos *ais 0ariados te*as. Indicare*os a seg!ir, se* nenh!*a .retens%o eMa!sti0a
e co* *aior aten3%o -s contrib!i3Aes *ais recentes, a.enas os trabalhos 1!e, direta o!
indireta*ente, refere*5se aos .roble*as de filosofia .oltica tratados no .resente 0ol!*e& P.
Vogel, Begels 9esellschaftsbegriff !nd seine geschichtliche Fortbild!ng d!rch Ioren> 0on
Stein, MarM, Engels !nd Iassalle, Berli*, '(=;K S. 8ooJ, Fro* Begel to MarM, Iondres, '(C)
(Floren3a, '(Q="K H. IAZith, Von Begel >! Nietsche, X!ri1!e, '(#' (D!ri*, '(#("K . Entoni,
onsidera>ioni s! Begel e MarM, N/.oles, '(#)K +. 8S..olite, Yt!des s!r MarM et Begel,
Paris, '(;; (Mil%o, '();, =VT ed., '(QC"K I. Fetscher, 2?as Verh%ltnis des MarMis*!s >!
8egel2, in MarMis*!sst!dien, ''', DRbingen, '()F (ed. brasileira& 2Rela3%o entre *arMis*o e
8egel2, trad. de 8eidr!n M. da Sil0a, in I. Fetscher, Harl MarM e os *arMis*os, Rio de
+aneiro, Pa> e Derra, '(QF, ... #(5'#Q'K +. 8aber*as, Str!Jt!rZandel der OelfentlichJeit,
Ne!Zied, '()= led. brasileira& M!dan3a estr!t!ral da esfera .@blica, trad. de Fl/0io R. Hothe,
Rio de +aneiro, De*.o Brasileiro, '(<#nK +. Barion, Begel !nd die *arMistische Staatslehre,
Bonn, '()C, =VT ed., '(QFK R. de Iacharriere, Yt!des s!r Ia th,orie d,*ocrati1!e& S.ino>a,
Ro!ssea!, Begel, MarM, Paris, '()CK +. 8aber*as, Dheorie !nd PraMis, Ne!Zied5Berli*,
'()C, CVT ed., '()( (Bolonha, '(QC"K 9. 8ill*ann, MarM !nd Begel. Von der S.eJ!lation >!r
?ialeJtiJ, FranJf!rt, '())K S.E0ineri, 2Dhe 8egelian Origins of MarMTs
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE 'QC
Political Dho!ght2, in Dhe Re0ieZ F' Meta.hisics, '()QK 9. arbonara, 8egele MarM nella
.ole*ica dei diritto .!bblico, N/.oles, '()QK E. Massolo, 2Sche*a .er !na disc!ssione s!l
ra..orto 8egel5MarM2 ('(#Q5'(#<", in Id., Iogica hegeliana e filosofia conte*.oranea,
Floren3a, '()QK D. I.
Oiser*ann, 2MarM, 8egel et Ia conscience bo!rgeoisie dTa!4o!rdTh!i2, in Ia Pens,e, '()<K I.
olletti, li *arMis*o e 8egel, B/ri, '()(, =Vi ed., '(QCK
?. o*.osta, 28egel, MarM e Ia filosofia deI diritto2, in E1!inas, '(QFK I.
Elth!sser, 2S!r le ra..ort de MarM et 8egel2, in V/rios E!tores, 8egel et Ia .ens,e *oderne,
ed. .or +. dT8ondt, Paris, '(QFK O. PAggeler, 2?ie VerZirJlich!ng der .hiloso.hie. 8egel !nd
MarM2, in Philoso.hische Pers.eJti0en, '(QFK V/rios E!tores, 8egel et MarM. Ia .oliti1!e et
le r,el, Dra0a!M d! entre de Recherche et de ?oc!*entation s!r 8egel et s!r MarM, Poitiers,
'(Q'K 8. 8enrS, 2?e 8egel - MarM. Essai s!r Ia Triti1!e de Ia .hiloso.hie de ITYtat de 8egelT
de MarM2, in V/rios E!tores, 8o**age - +ean 8S..olite, Paris, '(Q'K 9. Iichtei*, Fro*
8egel to MarM, No0a Ior1!e, '(Q'K +. dT8ondt, ?e 8egel - MarM, Paris, '(Q=K M. Riedel,
SSste* !nd 9eschichte. St!dien >!* historischen Standort 0on 8egels Philoso.hie,
FranJf!rt, '(QCK 8. Iefeb0re, 8egel5MarM5Niet>sche, o! le roSa!*e des o*bres, Do!*ai,
'(Q;K +. Mader, XZischen 8egel !nd MarM, Viena5M!ni1!e, '(Q;K +. +. OTMailleS, 2MarMTs
TEcono*icsT and 8egelTs TPhiloso.hS of RightT& an EssaS on MarMTs 8egelianis*2, in Political
St!dies, '(Q)K R. ?e Ia Vega, Ideologie ais Pto.ie. ?er hegelianische RadiJalis*!s der
*arMistischen IinJen, Marb!rgo, '(QQ.
?e0e5se notar 1!e, recente*ente, e sobret!do na @lti*a d,cada, a rela3%o 8egel5MarM foi
est!dada sobret!do do .onto de 0ista da filosofia he. geliana, ao contr/rio do 1!e ocorria no
.assado, 1!ando era a teoria *arMiana 1!e constit!a o .onto de .artida e a .ers.ecti0a
adotada .ela *aioria es*agadora dos est!dos sobre o te*a. Por isso, s%o agora *ais
fre1Rentes as contrib!i3Aes sobre o ass!nto .ro0indas de es.ecialistas do .ensa*ento
hegeliano 1!e de es.ecialistas do .ensa*ento de MarM (, o caso, .or eMe*.lo, de O. PAggeler
e M. Riedel, citados aci*a". ?e resto, a an/lise da coneM%o 8egel5MarM a.arece 1!ase se*.re
co*o .ano de f!ndo, 1!ando n%o se sit!a no .ri*eiro .lano, dos est!dos sobre a teoria social
e .oltica de 8egel& e tais est!dos se *!lti.licara* eMtraordinaria*ente a .artir do
bicenten/rio de nasci*ento de 8egel ('(QF". Portanto, de0e5se d. ainda, e* .artic!lar, as
obras coleti0as, coletNneas de ensaios, fascc!los es.eciais de re0istas dedicados ao
.ensa*ento hegeliano a .artir da1!ela data, citados abaiMo.
8egel ('QQF5'<C'" 5 S%o n!*erosas as edi3Aes das obras hegelianas.
El,* das edi3Aes cl/ssicas *aiores (LerJe, Berli*, '<C=5'<#;, '< 0ols., aos 1!ais se
acrescenta e* '<<Q o 0ol!*e Briel 0on !nd an 8egelK Sii*tliche LerJe, St!ttgart, '(=Q5
'(C(, ed. .or 8. 9locJner, =) 0ols." e das tentati0as inco*.letas de edi3%o crtica .or .arte de
9. Iasson e +. 8off*eister (Sii*tliche LerJe. Hritische E!sgabe, Iei.>ig, '(F; e ss.K
Sii*tliche .LerJe. Ne!e Hritische E!sgabe, 8a*b!rgo, '(;= e ss.", h/ grande 1!antidade de
edi3Aes das obras sing!lares. P*a edi3%o das LerJe in >Zan>ig Biinden, ed. .or E.
Moldenha!er e H. M. Michel, foi .!blicada .or S!hrJa*., FranJf!rt, '()( e ;S. E* '()<,
.elo editor Meiner de 8a*b!rgo, inicio!5se
'Q#
BIBIIO9REFIE
a .!blica3%o das 9esa**elte LerJe, aos c!idados de !* grande n@*ero de es.ecialistas&
!*a edi3%o 1!e se .ro.Ae final*ente a ser co*.leta e 0erdadeira*ente crtica. El,* da /gil
St!diena!sgabe in C B%nden, ed. .or H.
IoZith e M. Riedel, FranJf!rt, '()<, , agora de f!nda*ental i*.ortNncia .ara a filosofia
.oltica hegeliana a edi3%o organi>ada .or H. 8. Ilting das Vorles!ngen Rber
Rechts.hiloso.hie '<'<5'<C', St!ttgart5Bad annstatt, '(QC5'(Q#, e* # 0ol!*es.
E .ri*eira grande bibliografia , a 1!e a.arece co*o a.6ndice ao ensaio de B. roce, id che
e 0i0o e cid che e *orto nellafilosofia di 8egel, B/ri, '(FQ. P*a discreta bibliografia sobre
os te*as da filosofia .oltica, aos c!idados de H. 9rRnder, a.arece co*o a.6ndice a +.
Ritter,8egel !nd diefran>Asische Re0ol!tion, oIunia5O.laden, '(;Q, .osterior*ente
at!ali>ada .ara a seg!nda edi3%o do ensaio, FranJf!rt, '();, e no0a*ente co*.letada, aos
c!idados de 9. antillo, no a.6ndice - trad. italiana do referido trabalho de Ritter, N/.oles,
'(QF. P*a s!*/ria bibliografia geral redigida .or R. Schneider concl!i o 0ol!*e 8egel.
EinfRhr!ng in seine Philoso.hie, ed. .or O. PAggeler, Freib!rgo5M!ni1!e, '<QQK .or fi*,
0e4a5se a :ti*a 2Bibliografia hegeliana '())5'(Q)2, de I. Marino e 9. Villa, no fascc!lo
es.ecial da Ri0ista di Filosofia dedicado a 28egel e 'F Stato2, e* '(QQ.
P*a eMtensa resenha de 2St!di hegeliani2 ('(;F" constit!i o ca.o VI do 0ol!*e de N.
Bobbio, ?a 8obbes a MarM, N/.oles, '();. ?o *es*o a!tor, , a resenha 2Ia filosofia
gi!ridica di 8egel nelIT!lti*o decennio2, in Ri0ista ritica di Storia della Filosofia, '(Q=K na
*es*a re0ista, a.arecera* as @teis e infor*adas resenhas de R. Bodei, 2St!di s!l .ensiero
.olitico ed econo*ico di 8egel nelIT!lti*o trentennio2, '(Q=K . esa, 28egel e Ia
ri0ol!>ione francese2, '(QCK I. Marino, 2Recenti st!di hegeliani in ling!a francese2 , '(Q#.
E*.las resenhas fora* .!blicadas e* n@*eros nor*ais da 8egel5St!dienK *as cf., e*
italiano, o recente trabalho de E. Bocca, 28egel nel bicentenario delIa nascita ed in alc!ni
recenti st!di italiani2, in Ennal della Sc!ola Nor*ale S!.eriore di Pisa, lasse di Iettere e
Filosofia, '(QQ.
P*a id,ia do .anora*a eMtraordinaria*ente rico e co*.leMo da 8egel5Forsch!ng
conte*.orNnea .ode ser for*!lada a .artir da s,rie de obras coleti0as e coletNneas de ensaios,
1!e se s!cede* ininterr!.ta*ente a .artir dos est!dos do bicenten/rio at, ho4e. Para a teoria
social e .oltica, cf.
sobret!do& as d!as coletNneas co* o *es*o tit!lo de 8egelTs Poltical Philoso.hS, !*a
organi>ada .or L. E. Ha!f*ann, No0a Ior1!e, '(QFK a o!tra .or X. Pelc>SnsJi, a*bridge,
'(Q'K Materialen >! 8egel Rechts.hiloso.hie, = 0ols., ed. .or M. Riedel, FranJf!rt, '(Q;K
8egel e 'F Stato, org. .or I. Marino, n@*ero es.ecial da Ri0ista di Filosofia, '(QQ. Mas cf.
ta*b,* as seg!intes obras coleti0as& St!dien >!r 8egels Rechts.hiloso.hie in P. d. S. S. R.,
Mosco!, '())K ?ie Re0ol!tion des 9eistes. Politisches ?enJen in ?e!tschland 'QQF5'<CF.
9oethe, Hant, Fichte, 8egel, 8!*boldt, ed. .or +. 9ebhardt, M!ni1!e, '()<K EJt!alt%t !nd
Folgen der Philoso.hie 8egels, ed. .or O. Negt, FranJf!rt, '(QFK 8egel('QQF5'(QF", Ennales
de Ia atedra S!/re>, '()(5'(QFK 8egel et la.ens,e *oderne, ed. .orI. dT8ondt, Paris, '(QFK
8egel. lTes.rit ob4ectif, lT!nit, de lThistoire, Iille, '(QFK 8egel !nd die Folgen, ed. .or 9. H.
Haltenbr!nner, Frib!rgo, '(QFK 8egel !nd
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIIDIE MO?ERNE 'Q;
Zir, ed. .or E. Iange, Berli*, '(QFK lnciden>a di 8egel, ed. .or F. Dessitore, N/.oles, '(QFK
Enciclo.edia TQ=, Istit!to dellTEnciclo.edia Italiana, Ro*a, '(Q'K 8egel. E ollection
ofritical EssaSs, ed. .or E. Mac IntSre, No0a Ior1!e, '(Q=K ITo.era e lTeredit- di 8egel, ed.
.or V. Verra, B/ri, '(Q=K X!* 8egel5 Verstiindnis *it !nserer Xeit, Beitriige *arMistisch5
leninistischer 8egel5Forsch!ng, ed. .or 8. IeS, Berli*, '(Q=K 8egel Bilan>.
X!r EJt!alitiit !nd lnaJt!alitiit der Philoso.hie 8egels, ed. .or R. 8eede e +. Ritter, FranJf!rt,
'('CK 8egel in der Sichit der ne!eren Forsch!ng, ed.
.or I. Fetscher, ?ar*stadt, '(QCK Dhe IegacS of 8egel, ed. .or +. +.
OTMalleS, H. L. Elgo>in, 8. P. Hain> e I. . Rice, Ts59ra0enhage, '(QCK
8egel et le siecle des l!*ieres, ed. .or +. dT8ondt, Paris, '(Q#K 8egel. EinfRhr!ng in seine
Philoso.hie, ed. .or O. PAggeler, Frib!rgo5M!ni1!e, '(QQ.
Para a .ers.ecti0a da 1!al .arte a leit!ra hegeliana a.resentada neste li0ro, d. sobret!do os
ensaios de N. Bobbio, 28egel e il gi!snat!ralis*o2, in Ri0ista de Filosofia, '())K 28egel e il
diritto2, in V/rios E!tores, lnciden>a di 8egel, cit., 2S!lla no>ione di ostit!>ione in 8egel2,
Enales de Ia atedra Francisco S!/re>, '(Q'K 2?iritto .ri0ato e diritto .!bblico in 8egel2, in
V/rios E!tores, 8egel e 'F Stato, cito Mas n%o se de0e es1!ecer a contrib!i3%o ainda 0/lida
de 9. Solari, 2lI concetto di societ- ci0ile in 8egel2 ('(C'", in ld., Ia filosofia .olitica, ed. .or
I. Fir.o, 0oI. '', Ro*aB/ri, '(Q#.
Entre os in@*eros trabalhos 1!e trata* de te*as e .roble*as abordados no .resente 0ol!*e,
.ode* a1!i ser s!*aria*ente indicados& H.
RosenJran>, 8egels Ieben, Berli*, '<##, rei*.ress%o, ?ar*stadt, '()C, trad. italiana,
Floren3a, '()), =&T ed., Mil%o, '(Q#K R. 8aS*, 8egel !nd seine Xeit, Berli*, '<;Q, rei*..,
8ildensein, '()=K H. Fischer, 8egels Ieben, LerJe !nd Iehre, = 0ols., 8eidelberg, '(F'K F.
Rosen>Zeig, 8egel !nd der Staat, = 0ols., M!ni1!e5Berli*, '(=F (Bolonha, '(Q)"K 8. E.
ReSb!rn, Dhe Ethical DheorS of 8egel, OMford, '(='K E. Passerin dTEntre0es, II fonda*ento
della filosofia gi!ridica di 8egel. D!ri*, '(=#K 9. 9iese, 8egels Staatsidee, 8alle, '(=QK 8.
9locJner, 8egel5IeMiJon, # 0ols., St!ttgart, '(C;5'(C(K 9. M!re, lntrod!ction to 8egel,
OMford, '(#F (Mil%o5N/.oles, '(;#"K H. IoZith, Von 8egel >! Niet>sche, X!ri1!e, '(#'K 8.
Marc!se, Reason and Re0ol!tion, No0a Ior1!e, '(#' led. brasileira& Ra>%o e re0ol!3%o, Rio
de +aneiro, Saga, '()<nK E. ?e Negri, lnter.reta>ione di 8egel, Floren3a, '(#C, =&T ed., '()(K
+. 8S..olite, 9,nese et str!ct!re de Ia Ph,no*enologie de 8egel, = 0ols., Paris, '(#)K E.
Ho460e, lntrod!ction - Ia lect!re de 8egel, Paris, '(#QK 9. I!J/cs, ?er +!nge 8egel, vber die
Be>ieh!ngen 0on ?ialeJtiJ !nd OeJono*ie, X!ri1!e5Viena, '(#< (D!ri*, #&T ed., '(Q;"K E.
Leil, 8egel et ITYtat, Paris, '(;F (Floren3a, '();"K +. Ritter, 8egel !nd die fran>Asische
Re0ol!tion, olBnia5O.laden, '(;) (N/.oles, '(QF"K +. N. FindlaS, 8egel, Iondres, '(;<
(Mil%o, '(Q="K F. 9r,goire, Yt!des hegeliennes& les .oints ca.ita!M d! sSste*e, Io!0ain,
'(;<K E. D. P.
Pe.er>aJ, Ie 4e!ne 8egel et Ia 0ision *orale d! *onde, 8aia, '()FK E.
Bloch, S!b4eJt5Ob4eJt. Erlii!ter!flgen >! 8egel, Berli*, '(#(, =&T ed., FranJf!rt, '()=
(Bolonha, '(Q;"K R. 9ara!dS, ?ie! est *orto Yt!de s!r 8egel, Paris, '()=K Dh. L. Edorno,
?rei .St!dien >! 8egel, FranJf!rt,
'Q)
BIBIIO9REFIE
'()C (Bolonha, '(Q'"K H. 8. Ilting, 28egels E!seinanderset>!ng *it der aristotelischen
PolitiJ2 , in Philoso.hisches lahrb!ch, '()C5'()#K L. R.
BeSer, 8egel5Bilder, HritiJ der 8egel5?e!t!ngen, Berli*, '()#K E. Fleisch*ann, Ia
.hiloso.hie .oliti1!e de 8egel, Paris, '()#K V. 9oldsch*idt, 2Ytat de nat!re et .acte de
so!*ission che> 8egel2, in Re0!e Philoso.hi1!e de Ia France et de lT,tranger, '()#K 9.
Rohr*oser, 28egel Iehre 0on Staat !nd das Proble* der Freiheit in der *ode*en
9esellschaft2, in ?er Staat, '()#K I. Sichirollo, 8egel, Ro*a, '())K +. dT8ondt, 8egel. Sa
Vie, son oe!0re a0ec !n eM.os, de sa .hiloso.hie, Paris, '()QK R. Mas.etiol, 2?roit, soci,t,
ci0ile et Ytat dans Ia .ens,e de 8egel2, in Erchi0es de Philoso.hie d! ?roit, '()QK +. dT8ondt,
8egel et son te*.s, Paris, '()<K +.
dT8ondt, 8egel secret, Paris, '()<K 8. F. F!lda, ?as Recht der Philoso.hie in 8egels
Philoso.hie des Rechts, FranJf!rt, '()<K R. 8oce0ar, St%nde !nd Re.r%sentation bei*4!ngen
8egel, M!ni1!e, '()<K F. Valentini, 2Es.etti della Tsociet- ci0ileT hegeliana2, in 9io*ale
ritico della Filosofia Italiana, '()<K B. Bo!rgeois, Ia .ens,e .oliti1!e de 8egel, Paris, '()(K
E. MeSer, 2Mechanische !nd organische Meta.hSsiJ .olitischer Philoso.hie2, in Erchi0 fRr
Begriffsgeschichte, '()(K E. PhilonenJo, 28egel criti1!e de Hant2 , in B!lletin de Ia Soci,t,
Fran3aise de Philoso.hie, '()(K M. Riedel, St!dien >! 8egels Rechts.hiloso.hie, FranJf!rt,
'()( (B/ri, '(Q;"K +. Ritter, Meta.hSsiJ !nd PolitiJ. St!dien >! Eristoteles !nd 8egel,
FranJf!rt, '()(K B.
Lill*s, Re0ol!tion !nd Protest, oder 9lan> !nd Elend des bRrgerlischen S!b4eJts (8obbes,
Fichte, 8egel, MarM, Marc!se", St!ttgart, '()(K B. ?e 9io0anni, 8egel e il te*.o storico
della societ- borghese, B/ri, '(QFK S.
Mercier5+osa, 28egel et Ia notion dT,tat de nat!re2, in Ia Pens,e, '(QFK M. Riedel,
BRrgerlische 9esellschaft !nd Staat bei 8egel, Ne!Zied5Berli*, '(QFK M. Rossi, ?a 8egel a
MarM. 8egel elo Stato, = 0ols., Mil%o, '(QFK
E. Leil, Essais et conf,rences, Paris, '(QFK B. de 9io0anni, 28egel, Ia ri0ol!>ione francese e
Ia societ- ci0ile2, in ritica MarMista, '(Q'K I. Fetscher, 8egel. 9rasse !nd 9ren>en, St!ttgart,
'(Q' (Mil%o, '(QC"K 9. I!J/cs, X!r Ontologie des gesellschaftlichen Seins, Ne!Zied5Berli*,
'(Q' e ss. (Ro*a, '(Q) e ss." led. brasileira .arcial& Ontologia do ser social. E 0erdadeira e a
falsa ontologia de 8egel, trad. de arlos Nelson o!tinho, S%o Pa!lo, i6ncias 8!*anas,
'(Q(nK P. Sal0!cci, Ie>ioni s!lla hegeliana 2Filosofia dei diritto& Ia societ- ci0ile2, Prbino,
'(Q'K S. E0ineri, 8egelTs DheorS of the Modern State, Iondres5No0a Ior1!e, '(Q= (Ro*a5
B/ri, '(QC"K H. 9ri**er, 28egel bRrgerlische 9esellschaft als Staat !nd die 9r!ndJategorien
einer so>ialZissenschaftlichen Staats lebre2, in 8egel lahrb!ch, '(Q'K 8. S.
8arris, 8egelTs ?e0elo.*ent& toZard the S!nlight 'QQF5'<F', OMford, '(Q=K N. MerJer,
?ialettica e storia, Messina, '(Q=K R. Racinaro, Ri0ol!>ione e societ- ci0ile in 8egel,
N/.oles, '(Q=K M. Riedel, 2Erbeit !nd 8andeln. 8egel !nd die Jo.e*iJanische Re0ol!tion
der .raJtischen Philoso.hie2, in 8egel5lahrb!ch '(Q','(Q=K 9. Bedeschi, Politica e stofia in
8egel, B/ri, '(QCK R. 8oce0ar, 8egel !nd der .re!ssische Staat, M!ni1!e, '(QCK N. M. I).e>
alera, El riesgo de 8egel sobre Ia libertad, 9ranada, '(QCK I. I!garini, 8egel dai *ondo
storica alia filosofia, Ro*a, '(QCK F.
MarJo0its, 28egel et le droit nat!rel2, in riti1!e, '(QCK R. Plant, 8egel, Iondres, '(QCK I.
Barbieri, 2Eticit- e totalit- in 8egel. Ia rescissione dei
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POPDIE MO?ERNE 'QQ
contratt!alis*o2, in Filosofia e societ-, '(Q#K P. erroni, Societ- ci0ile e Stato .olitico in
8egel, B/ri, '(Q#K N. MerJer, 2?ialettica hegeliana e *iseria tedesca2, in Id., MarMis*o e
storia delle idee, Ro*a, '(Q#K O. PAggeler, 28egels .olitische Philoso.hie in FranJf!rt2, in
8egel5St!dien, '(Q#K
R. Bodei, Siste*a ed e.oca in 8egel, Bolonha, '(Q;K R. Bodei5R. Racinaro5M. Barale, 8egel
e lTecono*ia .olitica, ed. .or S. Veca, Mil%o, '(Q;K
?. occo.al*erio, Scien>a dello Stato e filosofia .olitica in 8egel, Mil%o, '(Q;K R. Racinaro,
Realt- e concilia>ione in 8egel, B/ri, '(Q;K O. Rebo!l, 28egel criti1!e de Ia *orale de Hant2,
in Re0!e de M,ta.hSsi1!e et de Morale, '(Q;K 9. EhrZeiler, 8egels 9esellschaftslehre,
?ar*tad5Ne!Zied, '(Q)K S. E0ineri, 2Dhe ?ialectics of i0il SocietS in 8egelTs Dho!ght2, in
8egel+ahrb!ch '(Q;, '(Q)K ?. Borso, 8egel.olitico dellTes.erien>a, Mil%o, '(Q)K . esa,
8egel filosofo .olitico, N/.oles, '(Q)K H. 8. IIting, 2X!r ?ialeJtiJ in der
TRechts.hiloso.hieTTT, in 8egel +ahrb!ch '(Q;, '(Q)K 8.
Hi**erle, 28egels Nat!rrechet '<F=5'<F;W'<F), in 8egel5St!dien, '(Q)K
S. Iand!cci, 8egel& Ia conscien>a e Ia storia, Floren3a, '(Q)K 9. Marini, 2Es.etti siste*atici
della societ- ci0ile hegeliana2, in Filosofia, '(Q)K R.
Bodei5F. assano, 8egel e Leber, B/ri, '(QQK H. 8. Ilting, 8egel di0erso, B/ri, '(QQ (recolhe
trabalhos .arcial*ente reescritos .ara a edi3%o italiana"K I. I!garini5M. Riedel5R. Bodei,
Filosofia e societ- in 8egel, Drento, '(QQK M. acciari, ?ialettica e critica dei .olitico. Saggio
s! 8egel, Mil%o, '(Q<.
MarM ('<'<5'<<C" 5 S%o d!as as .rinci.ais edi3Aes das obras de MarM& MarM5Engels,
8istorisch5Jritische 9esa*ta!sgabe, Berli*5FranJf!rt5Mosco!, '(=Q5'(C;, '= 0ols., aos
c!idados de ?. Ria>ano0 e V. EdoratsJi, 1!e resto! inco*.letaK MarM5Engels, LerJe, Berli*,
'(;)5'()<,#F 0ols., aos c!idados dos Instit!tos de MarMis*o5Ieninis*o de Mosco! e de
Berli*. E .artir de '(Q=, os Editori Ri!niti de Ro*a iniciara* a .!blica3%o e* italiano das
O.ere co*.lete de MarM e Engels, .re0istas .ara ;F to*os.
Para a bibliografia dos escritos, ci. M. R!bel, Bibliogra.hie des oe!0res de Harl MarM, a0ec
en a..endice !n r,.ertoire des oe!0res de F. Engels, Paris, '(;)K eId., S!..l,*ent - Ia
bibliogra.hie des oe!0res de Harl MarM, Paris, '()F. Mas ci. o infor*ado elenco de 9. M.
Bra0o, 2Bibliografie e re.ertori *arM5engelsiani2, in ritica *arMista, '(Q)K e, do *es*o
a!tor, .ara a bibliografia das trad!3Aes italianas, MarM e Engels in ling!a italiana '<#<'()F,
Mil%o, '()=.
P*a bibliografia dos est!dos atinentes - teoria *ais es.ecifica*ente .oltica de MarM a.arece
co*o a.6ndice a ?. Xolo, Ia teoria co*!nista dellTestin>ione dello Stato, B/ri, '(Q#K !*a
o!tra, a*.liada .ara os est!dos de te*a .oltico relati0os a toda a tradi3%o do .ensa*ento
*arMista, .ode ser encontrada co*o a.6ndice - a*.la antologia organi>ada .elo *es*o ?.
Xolo, I *arMistK.e 'F Stato, Mil%o, '(QQ. ?o *es*o a!tor, 0e4a5se ainda a resenha crtica das
.rinci.ais .osi3Aes conte*.orNneas sobre o ass!nto, contida no ensaio Stato socialista e
libert- borghesi, Ro*a5B/ri, '(Q).
Da*b,* da infind/0elliterat!ra sobre o .ensa*ento *arMista, indica*os a1!i 5 se* .retens%o
eMa!sti0a 5 so*ente trabalhos 1!e tenha* liga3%o co* te*as e .roble*as de teoria .oltica
tratados no .resente 0ol!*e& F. Ien>, Staat !nd MarMis*!s, St!ttgart5Berli*, '(='K M. Edler,
'Q<
BIBIIO9REFIE
?ie Staatsa!lfas!ng des MarMis*!s, Viena, '(==K E. orn!, Harl MarM et Friedrich Engels, #
0ols., Paris, '(;;5'(QFK 8. Helsen, Dhe o**!nist DheorS ofIaZ, Iondres, '(;; (Mil%`,
'(;)"K +. g. al0e>, Ia .ens,e de Harl MarM, Paris, '(;) (D!ri*, '())"K L.E. D!ret>Ji, ?ie
EntZicJl!ng der Enscha!!ngen 0on MarM !nd Engels Rber den Staat, Berli*, '(;)K S.
L. Moore, Dhe riti1!e of a.italist ?e*ocracS. ETK Wntrod!ction to the DheorS of State in
MarM, Engels and Ienin, No0a Ior1!e, '(;QK D. Ra**, 2?ie JRnftige 9esellschaftsordn!ng
nach der Dheorie 0on MarM !nd Engels2, in MarMis*!sst!dien, '', DRbingen, '(;QK M.
R!bel, Harl MarM, Paris, '(;QK H. 8. Schonenb!rg, Ia g,nese de Ia conce.tion co**!niste
de WTYtat che> MarM et Engels 4!s1! Ten '<#<, Berli*, '()FK 9. Iichthei*, MarMis*, an
8istorical and ritical St!dS, No0a Ior1!e, '()' (Bolonha, '(Q'"K 8. Iottig, MarM !nd das
Recht, 8a*b!rgo, '()'K P. erroni, MarM e il diritto *oderno, Ro*a, '()=K M. Rossi, MarM
e Ia dialettica hegeliana, 0ol. '', Ro*a, '()=K 9. ?ella Vol.e, Ro!ssea! e MarM, Ro*a, #&T5
ed., '()#K I. Elth!sser, Po!r MarM, Paris, '(); fedo brasileira& E* fa0or de MarM, trad!3%o
de ?. Iindoso, Rio de +aneiro, Xahar, =&T5 ed., '(Q<nK 9. 8arneS5I. Lagner, 9r!ndlagen der
Dheorie des so>ialistischen Staates !nd Rechts, Iei.>ig, '();K V/rios E!tores, ?er
MarMis*!s. Seine 9eschichte in ?oJ!*enten, *, PolitiJ, ed. .or I. Fetscher, M!ni1!e, '();
(Mil%o, '(QF"K V/rios E!tores, Socialist 8!*anis*, No0a Ior1!e, '(); (B/ri, '(Q'"K P. H%gi,
9enesis des historischen Materialis*!s, Harl MarM !nd die ?Sna*iJ der 9esellschaft, Viena5
FranJf!rt5X!ri1!e, '(); (Floren3a, '()<"K R. Miliband, 2MarM and the State2, in Dhe Socialist
Register, '();K
V/rios E!tores, Ia .ens,e socialiste de0ant Ia r,0ol!tion fran3aise, Paris, '())K E. Botigelli,
9,nese d! socialis*e scientifi1!e, Paris, '()<K I. Fetscher, Harl MarM !nd der MarMis*!s,
M!ni1!e, '()Q le1. brasileira cito s!.ranK H. Horsch, Harl MarM, No0a Ior1!e, '(C< (B/ri,
'()("KTE. Bloch, vber Harl MarM, FranJf!rt, '()< (Bolonha, '(Q'"K L. Maihofer, ?e*oJratie
!nd So>ialis*!s. Recht !nd Staat in ?enJen des 4!ngen MarM, FranJf!rt, '()<K N.
Po!lant>as, Po!0oir .oliti1!e et cWasses sociales, Paris, '()< fedo brasileira& Poder .oltico e
cWasses sociais, S%o Pa!lo, Martins Fontes, '(<FnK R. Miliband, Dhe State in a.italist
SocietS, Iondres, '()( fedo brasileira& O Estado na sociedade ca.italista, trad!3%o de FannS
DabaJ, Rio de +aneiro, Xahar, '(Q=nK N. Po!lant>as, 2Dhe .roble* of ca.italist State2, in NeZ
Ieft Re0ieZ, '()(K R. Miliband, 2Dhe a.italist State&
Re.lS to NiJos Po!lant>as2, in NeZ Ieft Re0ieZ, '()(K 8. 9. 8a!.t5S.
Ieibfried, 2E**erh!ng >!r Hontro0erse Po!lant>as5Miliband2, in Hritische+!sti>, '(Q'K +.
Sanderson, En Inter.retation ofthe Politicalldeas of Harl MarM and Friedrich Engels, Iondres,
'()(K ?. occo.al*erio, Ia teoria .olitica di MarM, Mil%o, '(QFK R. Miliband, 2Stato e
ri0ol!>ione2, MonthlS Re0ieZ, ed. it., '(QFK P. Na0ille, Ie no!0ea! Ie0iathan. I& ?e
WTali,nation - la4o!issance, Paris, =&T5 ed., '(QFK 9. Vacca, Scien>a, Stato e critica di cWasse,
B/ri, '(QFK P. erroni, Deoria della crisi sociale in MarM, B/ri, '(Q'K V. 9erratana, Ricerche
di storia dei *arMis*o, Ro*a, '(Q=K
I. Basso, 2Societ- e Stato nella dottrina di MarM2, in Proble*i dei Socialis*o, '(QCK 9.
Bedeschi, 2Stato e ri0ol!>ione in MarM2, in Proble*i dei Socialis*o, '(QCK R. 9!astini,
2Elc!ne ta..e dei .ensiero di MarM s!llo
SOIE?E?E E ESDE?O NE FIIOSOFIE POIlDIE MO?ERNE 'Q(
Stato2, in Proble*i dei Socialis*o, '(QCK P. erroni, Deoria .olitica e socialis*o, Ro*a,
'(QCK B. ?e 9io0anni, 2MarM e 'F Stato2, in ?e*ocra>ia e diritto, '(QCK E. Balibar, in1
,t!des d! *at,rialis*e histori1!e, Paris, '(Q#K R. 9!astini, MarM. ?alla filosofia dei diritto
alla scien>a della societ-, Bolonha, '(Q#K . I!.orini, ?ialettica e *aterialis*o, Ro*a, '(Q#K
M. R!bel, MarM criti1!e d! *arMis*e. Essais, Paris, '(Q#K ?. Xolo, Ia teoria co*!nista
dellTestin>ione dello Stato, B/ri, '(Q#K F. hatelet5E. Pisier5+.5M. Vincent, Ies *arMistes et Ia
.oliti1!e, Paris, '(Q;K M. E0ans, Harl MarM, Iondres, '(Q;K N. MerJer, 2Metodo e storia
nella teoria *arMista dello Stato2, in ritica MarMista, '(Q)K ?. Xolo, Stato socialista e libert-
borghesi, B/ri, '(Q)K V/rios E!tores, Stato e teorie *arMiste, org.
.or 9. arandini, Mil%o, '(QQK R. Racinaro, 2Econo*ia e .olitica nel *arMis*o2, in ritica
MarMista, '(QQK B. ?e 9io0anni, 2Deoria *arMista e Stato2, in ritica MarMista, '(Q<K V/rios
E!tores, Stato e crisi delle istit!>ioni, org. .or Ielio Basso, Mil%o, '(Q<K . I!.orini, 2ritica
della .olitica e critica dellTecono*ia .olitica in MarM2, in ritica MarMista, '(Q<K E. +.
8obsbaZ*, 29li as.etti .olitici della transi>ione dai ca.italis*o al socialis*o2, in V/rios
E!tores, Storia dei *arMis*o, 0oI. I, D!ri*, '(Q< ted.
brasileira& 2Es.ectos .olticos da transi3%o do ca.italis*o ao socialis*o2, in 8ist:ria do
*arMis*o, 0ol. ', trad. de arlos Nelson o!tinho e Ne*,sio Salles, Rio de+aneiro, Pa> e
Derra, '(<F'.

Você também pode gostar