Você está na página 1de 4

V3N1A04OperaoEnsaio:Porumaestticadaresistncia

PublicaesRevistaTransformaes
ArtigosOriginais

OperaoEnsaio:Porumaestticadaresistncia

OperationEssay:Foranaestheticsofresistance

DailzaPineda 1
InstitutodePsicologia,UniversidadedeSoPaulo

RESUMO
Esteartigoesboaumarelaopossvelentreasideiasderesistncia,ticaeestticacontidasnaobraFoucaultiana.Isto,para
pensaraspotencialidadesdoexercciodapesquisaacadmicavinculadaaocontextosocialemqueseinsere.Pretendiautilizarme
doensaiocomomododiscursivoqueprivilegiaainveno,oinusitado,oumelhor,opensarquenoprvio,masquesefazno
atomesmodaescrita.Entendiesteensaio,portanto,comoexperinciaoportunidadededescobrirestenovogneroe,ao
mesmotempo,demeaventurarporele.
Palavraschave:RelaesdePoderResistnciaticaEnsaio
ABSTRACT
Thisarticleoutlinesapossiblerelationshipamongtheideasofresistance,aestheticsandethicsintheFoucault'swork,thinkingthe
potentialoftheacademicresearchrelatedtothesocialcontextinwhichitbelongs.Iintendtousetheessayfocusingondiscursive
invention,theunusual,orbetter,thethinkingthatisnotprior,butitisevenintheactofwriting.Ibelievethisessay,therefore,
asexperiencetheopportunitytodiscoverthisnewgenre.
Keywords:PowerResistanceEthicsEssay

1.Paracomear...
As'artesdaexistncia'devemserentendidascomoasprticasracionaisevoluntriaspelasquaisoshomensnoapenas
determinamparasimesmosregrasdeconduta,comotambmbuscamtransformarseemodificarseusersingular,efazerdesua
vidaumaobraquesejaportadoradecertosvaloresestticosequecorrespondaacertoscritriosdeestilo.
(Foucault,1983/2006b,p.198199).

Paracomear,assinalareiestegnerodiscursivoemquemeinsiroequeintitulaopresentetrabalho:oensaiocomooperao.
Estepoderiatersidoumtextocomotantosoutrosqueescreviaolongodestesanosdegraduaoeagorapsgraduao,maspor
opometodolgicaresolvofazerdeleensaio.Talvezpelosefeitosdeumcurso2quemedeixoucuriosa,dispostaaarriscar,a
aprender,enfim,aensaiarme.
Comonopoderiadeixardeser,influenciadapelootexto"AOperaoEnsaiosobreoensaiarsenopensamento,naescritae
navida"deJorgeLarrosa,queproduziucertofioparapercorrermosaolongodestesmesesedoqual,nestemomento,me
permitodestacaralgunspontosquemeforamessenciais,sobretudo,noquedizrespeitoideiaFoucaultianaderesistncia.A
meuver,conceitochaveparaaproblematizaodopresenteeparapensaraprpriaescrita,culminandona(e,pormeioda)
configuraodeumaestticacomapropostadepensararesistnciacomoarte,ouainda,comopossibilidadedeinvenodos
modosdevida.
Oensaioentendidocomoexercciodopensamento,comoexperimentao,enfim,comoatitudedaquelequeescolhedebruarse
sobreumproblemadoenopresente,daquelequeescolheescreveremprimeirapessoa.Sequiserem,umaexperinciacomo
aquelastantasqueconstituemnossasvidasequedeincionosaibamosondeiamdarnestesentido,umexercciodeinveno
edeautoria.
Larrosa(2004)insisteseroensaiouma"desrealizaodopresente",ouseja,questionamento,enfrentamento,estranhamentodo
quedetoenraizadoemnossasprticasatuaisnosparecelegtimoenatural.Oensaio,pois,resistncia,crtica,ticanas
palavrasdeFoucault(Em:Larrosa,2004p.41),"exercciodesi,nopensamento".

2.Aresistnciacomotemametodolgico
ApoiadanametodologiaFoucaultiana,teoalgumasconsideraessobreasrelaesdepoder:
1.Osjogosdepoderconstituemtodasasrelaes,soexercciosdetenso,ouainda,correlaodeforas.
2.Podernosubstantivo,ouseja,noalgoquesepossater,pormquesefaznoregistrodaaoverbo.
3.Exercciodepodernodominaodeumsujeitosobreoutro,masaodeumsobreaaodeoutro.
4.Ossujeitosseposicionamemumarede,estratgicaeregional,porondeopodervetorizadoescoa.
Dizerqueopodervetorial,dizerquepossuisentido,direo,alvo,pararesumir,estratgiadeaoe,aomesmotempo,
podernosubjetivo,nohumsujeitodopoder,masjogosdeforasqueconstituem(esoconstitudospor)sujeitos.Pensar
talvetorizaopermiteinstituirmosnopoderreversibilidadedeao,mobilidadeentreplosquepodemsealternarnoexerccio
deforaenoexerccioderesistnciasendoque,comoaFsicaClssicademonstra,umpressupeooutro.Aindasegundoos
ditamesdestadisciplina,avetorizaoeoprpriojogosopossveisnamedidaemquehajaummnimodesequilbrioentreas
foras,propiciandomovimentoetenso.
Destemodo,podemossuporumafaceeminentementeinstituintedarelao.Sabemosquequandoduasoumaisforasagem
sobreumcorpo,estesemovimentadeacordocomasomatriadasforasedosvetoresneleenvolvidos,impossveldeterminar
previamentequalsersuadireo,porquesetratadeumadireoefeitodaatuaodestasmltiplasforas.Nestesentido,as
relaesnosoapenasrepressoras,masprodutorasdenovosmovimentos,aes,discursos,sujeitos,verdades,justificando
nossainsistncia,novasrealidades.Aresistnciacomodimensoinstituinte,trazconsigooinditoeapositividadedopoder,no
sentidodaproduodealgo.
Nomomentoqueafirmoseraresistnciaumaquestometodolgica,querocomissoenfatizarsuaimportnciaestratgicano
modocomoconcebooobjetoeoobjetivodestetexto.Omtodo,antesdetudo,ummododeolharqueconstituiseuobjetono
momentoemquelhedirigeluz.Voltareiaistoaindaalgumasvezesnodecorrerdesteensaio.Caberessaltarquenoentendemos
por"mtodo"uminstrumentoouprocedimentoreplicvelquenoslevaraumaverdadeabsoluta,mascomoumaestratgiaque,
aoarticularalgunsconceitosespecficos,orientanossaformadepensareconstituirnossoobjetodeestudoumrecorte,portanto.

3.Liberdade:umaquestoprtica
Paraevitarequvocos,cabedizerquearesistncianoum"contrapoder",afinal,justamenteoquelhedexistncia,no,
portanto,exterioraele.Seondehpoder,hresistnciaporquesepressupenestejogoaliberdadedeagir,caractersticada
prpriarelaoque,aomesmotempo,constitudaeconstituiossujeitosqueacompe.Voltoadizerquepoderaosobrea
ao,destaforma,operandosobreumcampodepossibilidadesdeumoumaissujeitos.
Comoilustrao,tragoapropostadeEliasCanetti(1960/1995),ojogoentrepredador/gatoepresa/rato:emsuacaada,quem
nuncaviuumgatobrincandocomumrato?Alternandomomentosemqueoseguraeoutrosemquepermitequeelesedistancie.
Taljogoimprevisvel,quandoseafastaouatquenotenhaseucorpocompletamentepreso,oratopodecorrer,fugir,
enganar,machucar,etc.apenasquando(ese)ogatomataorato,queojogocessacomoestabelecimentodadominao.
Proponhoesteexemplonoesforodeumaanalogia.
Foucault(emDreyfuseRabinow1984/1995)conceituaadominaocomoumaespciedecristalizao,oumelhor,bloqueiodas
relaesdepoder.Enquantonestasltimasooutro(sobreoqualopoderseexerce)umsujeitodeao,ouseja,carregaa
potnciaderespostas,reaes,invenesnadominaoouviolnciaseucorpoalvodireto,acarretandosubmisso,destruio,
acorrentamentofsico.Nestesentindo,arelaodeviolnciaoperaemfacenoliberdadedooutro,entendendoaliberdadeno
comoumuniversalfimltimoquealmejamos,mascomoprtica,comopossibilidadedeagir,arigor,nemquesejana
escolhadaprpriamorte.

Pensaraliberdade,com"L"minsculo,implicaadiferenciaoentreoqueFoucault(1984/2006c)denominaprocessosde
liberaoeprticasdeliberdade,umavezqueosprimeirosenfatizamasinstnciasrepressoraseanecessidadede
liberarsedelas.Jadefiniodasprticasdeliberdadeconsideradamaisessencial,porqueremeteaoproblema
candentedoassujeitamento,damanutenodarelaoedaresistnciacomoexerccioconstante.
Terminoesteitemcomoumaespciedeaberturadeparntesespararemetlosaolivro"HistriadaSexualidadeIa
vontadedesaber"(Foucault,1971/2007),emqueestaquestotambmsecolocapormeiodahipteserepressiva.Esta,
deformabastanteresumida,destacaoadventodocapitalismocomoresponsvelpelarepressodassexualidades,
sobretudoaquelasquenotivessememseuescopoareproduoeageraodemodeobrasendoque,talrepresso
visariaemltimainstnciapreservaraenergiadoscorposparaotrabalho.Noentanto,aargumentaodolivrosegueno
sentidodequestionartalhiptese,ampliandoa.Foucaultinsistequeestaexplicaonosuficienteparaelucidaros
efeitossurpreendentesqueestesprocedimentos,apesardemanifestadamenterepressivos,tmnodiscursoquandose
faladosexoedesuasproibies,aindaquenumconfessionrio,acabasepordisseminlo,espalharatalsexualidade
"proibida".

4.Ointelectualresiste?

Destaco,aseguir,algunsviesesdaperspectivaFoucaultiananoqueconcerneaolugardopesquisadoredapesquisa.Emmuitos
deseustextos,apesarderemontaremaopassadodistante,podemosidentificaremFoucaultumagrandepreocupaocomo
atual.Apesquisateriaafunodefornecerinstrumentosparaaanlisedasquestesenraizadasnopresente.Assim,nossos
trabalhosacadmicospodemapresentarumaespciedegenealogiaoutopografiadaslutasquevivemos,dosregimesdeverdade
nosquaissefazemosdiscursoscontemporneos.Tratasedeoperarnestesdiscursos,oumelhor,nestasprticas,certasfissuras,
estranhamentos,perguntas.
EmsuaaulainauguralnoCollgedeFrance,proferidaem1970,Foucault(1970/2006a)centrasuaanlisenosprocedimentosde
controle(internoseexternos)dodiscursoedesuacirculao.Osprocedimentosinternosreferemseaomodocomoodiscursose
organizaparaquefiquemenosexpostoaoacaso,soosprincpiosde:comentrio,queconsistenarepetiodediscursos
consagradosetidoscomolegtimosautoria,tomadadosdiscursosdeautoridadecomoformadelegitimaoedisciplina,
delimitaodoscamposdeconhecimento.
Josprocedimentosexternossoaquelesquerestringemosmodosdedizer,definemosdiscursoseasverdadespossveis,
atravsdainterdioquelimitaoquepodeserditoeaspessoasquepodemdizer,aseparao/rejeio,porexemplo,na
oposiosistemticaoperadaentrerazoeloucuraqueteminvalidadoodiscursoloucoe,porltimo,aseparao
falso/verdadeiro,expressopelavontadedeverdade,oumelhor,nabuscaporimporalgumaregularidadeaosfenmenos,uma
verdadeemsiqualpoderamoschegar.
Oltimodestesprocedimentosreferesecirculaodosdiscursos,apartirdacriaoderituaisparaproferilos(aulas,cultos
religiosos,reunies,etc.),comunidadesdiscursivaseestabelecimentodedoutrinas,istotudotornapossvelaapropriaosocial
dosdiscursoslegitimandoose,comisso,produzindonelesefeitosdeverdade.
Foucaultconsideraodiscursocomoumconjuntoderegrasacionadasnoatodafala,apartirdoslugaresocupadosporaquelesque
ocompe.Assim,compreendemosdiscursocomoacontecimento,ouainda,comorelaoentresujeitoselugaresaserem
delegadoseocupadosnoatodoprpriodiscurso.Dizendodeoutromodo,odiscurso,aomesmotempo,constitudoporjogosde
foraedelesconstituinte,"simultaneamentebatalhaearma"(Foucault,1961/2003,p.VIII).
Tomandoestaanlisecomopontodepartida,maisespecificamente,aexistnciadeprocedimentosreguladoresdodiscursoque
demaelelegitimaosequalquerpessoanopodedizerqualquercoisaemqualquermomentooulugar,masseaproduodo
discursoemsiordenadae,levandoemcontaquenohpossibilidadedeassumirumaposioexterioraestaordem,masque
delafazemosparte:perguntomequalseriahojeafunodointelectual,paraquemapalavra3muitasvezesomelhor,senoo
nicoinstrumentodeao.
Notexto"Osintelectuaiseopoder",FoucaulteDeleuzeconvergemnoquedizrespeitoextemporaneidadedesedizero
verdadeiroaosquesupostamentenolhetmacesso,daconvocaodasmassasslutas,dodesvelamentodaideologia.Ao
contrrio,talvezafunodointelectualsejajustamentequestionarasverdades,suporsuainexistnciaparaoperarlutas,produzir
eexplicitarfissuras.
Opapeldointelectualnomaisodeseposicionar'umpoucofrenteeumpoucoaolado'paradizeraverdade
mudadetodosantesodelutarcontraasformasdepoderaliondeele,aomesmotempo,oobjetoeo
instrumentodissonaordemdo'saber',da'verdade',da'conscincia',do'discurso'.
(FoucaulteDeleuze,1972/2006,p.39)
Somosconvocadosahabitaretensionarasrelaesemquefazemoseapartirdasquaisproduzimossaber:emnossarelaocomos
arquivos,colegas,perguntasdepesquisa,sociedade,oucomaprpriaestruturadaUniversidadeedaproduoacadmica.Nestesentido,tal
produo,tantasvezesdicotomicamentedenominadateoria,emsi,prtica,produzefeitos.Arelaocomoconhecimentoseinsereemum
contextopermeadopelaatuaodediversasforaspostasemjogo.precisoconheclasreconhecendosesujeitodeao,daaimportncia
domtodonapesquisa.
Enquantonamaiorpartedasorientaestericasomtodoapenasinstrumentoderesoluoouverificaodeumoumais
problemas,circunscritoemumcaptuloespecfico,paraFoucaultocupaposiofundamentaleestratgica,porqueconfigurano
apenasosresultados,mas,sobretudo,asperguntas.
Seomtodoestratgicoeoconhecimentoqueseconstituiapartirdeleperspectivo,parcial,provisrio,aquestodaproduo
desubjetividadesocupalugarcentralnainvestidaFoucaultiana.Noapenasosujeitoobjetivado,mastambmosujeito
pesquisador,polticopordefinio,queconstituiradicalmenteapesquisaemqueseinsere.
Apalestra"OqueaCrtica?"(1978/2000),proferidaporFoucaultem1978,trazadefiniode"crtica"comoumaatitude
especficadacivilizaoocidentalmodernafrenteaogoverno,entendidoemseusentidomaisamplo,sobretudo,noqueserefere
sformasounormasdesubjetivao,aosmodosdeviveremumadeterminadapoca.Acrticaseriaumaformaderesistir,de
seopor,dedesconfiardoconjuntodedispositivosqueregenossaconduta.
Assim,acrticaumexercciodenoaceitaodoinstitudo,dequestionamentodasverdadesepoderesqueemergemcomo
legtimos.Seria,pois,resistnciasformasdesubmissoedeassujeitamento.Aquestoprimeiradesta"arte",assimFoucaulta
nomeia,:comonosergovernado?Noentanto,admitindoaimpossibilidadedeescaparmosdetodaservido,aperguntase
deslocapara:comonosergovernadodeste(s)jeito(s)?
Acrticapostacomoumadeciso,umaatitudedenosergovernado,quepretendehistoricizaroconhecimento,seus
pressupostos,produeselimites,estabelecendocomossaberesrelaesde"maioridade",sendolivreparasuporsuano
existncia,noeficcia,nolegitimidade...

Tratase,defato,desefazernessaprticahistricofilosficaasuaprpriahistria,defabricarcomoquepor
ficoahistriaqueseratravessadapelaquestodasrelaesentreasestruturasdaracionalidadequearticulam
odiscursoverdadeiroeosmecanismosdesujeioqueaelesestoligados.
(Foucault,1978/2000,p.180)
Pensoacrtica,portanto,comoummodoestratgicodoexercciointelectual,comoresistnciae,conformeotrechoanterior,
comoesttica.Noprximocaptulo,elucidareimelhorestaltimarelao.

5.Paraterminar:umaesttica
UmtemaimportantenosescritosFoucaultianos,sobretudonadcadade1980,abuscaporuma"estticadaexistncia".
Estticaentendidacomotrabalhoartstico,produo,lapidaodesideacordocomospreceitosticosqueregemasrelaesdos
sujeitos,consigoecomosdemaisou,maisespecificamente,naquiloquedesiinfluenciaepermitearelaocomosoutros.
Destemodo,estticaeticasocomplementaresepraticamenteindiscernveis,pois,convocamocuidadodesi(Foucault,
1984/2006c)comoatitudeeminentementepoltica.
Consideroaideiafundamentaldessaestticasuaconstantenecessidadedeinveno,pautada,comonopoderiadeixardeser,
noslimitesqueumcertomomentohistricoimpeaosseussujeitos.Invenodeoutrasrelaese,seentendermososujeito
comoformaenocomoessncia,deoutrosmodosdeser,deoutrasconfiguraessubjetivas,deoutrasformasdeviver.Seique
possvelentenderesseslimitesqueinquestionavelmenteumasociedadeesuasinstituiesimpe,comopurarestrioda
liberdadedossujeitos.Noentantoeporopometodolgica,queroinsistirqueenquantorestringem,balizamresistncias,
produzem.
Transformarseemartecriareinovarcomoformadegerenciamentodavida,daliberdade,dasrelaes,dassubjetivaes
tornarpossvel,porexercciodeinsistncia,aquiloquenooera:issoqueentendoporestticadaexistncia.E,comum
trocadilhobarato,quisdemorarmenaresistnciacomoatitudecrucialparamantermosasrelaestensionadas,evitandoos
estadosdecristalizaoquetiramapossibilidadedossujeitosagirem,fazendolhesmeramenteassujeitados.
Paraterminarestequesepretendeuumensaio,enfatizoaresistnciacomotica,comocuidadodesiedosoutros,enfim,como
obradearte.

Referncias
Canetti,E.(1960)Massaepoder.SoPaulo:Ed.CompanhiadasLetras,1995.
Foucault,M.(1984)Osujeitoeopoder.InDreyfus,H.eRabinow,P.MichelFoucaultumatrajetriafilosfica.RiodeJaneiro:
Ed.ForenseUniversitria,1995,p.231249.
Foucault,M.(1978)Oqueacrtica?(CrticaouAufklrung).InCadernosdaFaculdadedeFilosofiaeCincias,v.9,n.1.Marlia:
UNESP,2000,p.169189.
Foucault,M.(1961)HistriadaloucuranaIdadeClssica.SoPaulo:Ed.Perspectiva,2003.
Foucault,M.(1970)Aordemdodiscurso.SoPaulo:Ed.Loyola,2006a.
Foucault,M.(1983)Ousodosprazereseastcnicasdesi.InDitoseEscritosV:tica,sexualidadeepoltica.RiodeJaneiro:Ed.
ForenseUniversitria,2006b,p.192217.
Foucault,M.(1984)Aticadocuidadodesicomoprticadeliberdade.InDitoseEscritosV:tica,sexualidadeepoltica.Riode
Janeiro:Ed.ForenseUniversitria,2006c,p.264287.
Foucault,M.(1984)Umaestticadaexistncia.InDitoseEscritosV:tica,sexualidadeepoltica.RiodeJaneiro:Ed.Forense
Universitria,2006d,p.288293.
Foucault,M.(1976)HistriadasexualidadeIavontadedesaber.RiodeJaneiro:Ed.Graal,2007.
Foucault,M.eDeleuze,G.(1972)Osintelectuaiseopoder.InDitoseEscritosIV:estratgia,podersaber.RiodeJaneiro:Ed.
ForenseUniversitria,2006.
Larrosa,J.Aoperaoensaiosobreoensaiareoensaiarsenopensamento,naescritaenavida.InEducaoeRealidade,v.
29,n.1.PortoAlegre:FACED/UFRGS,2004,p.2743.
1MestrandadoProgramadePsGraduaoemPsicologiaEscolaredoDesenvolvimentoHumanoInstitutodePsicologia,

UniversidadedeSoPaulodailzapineda@uol.com.br
2Refiromedisciplina"Educao,podereresistncia"daFaculdadedeEducaodaUSP,ministradapelaProfaFlviaIns

Schilling,aquemapresenteiestetrabalhoaofinaldocursoemjulho/09.
3Nadefiniodediscursocomoacontecimento,Foucaultnolimitaodiscursopalavra,masfazdestaumaformadediscursar,

deassumireatribuirposies,deveiculareproduzirverdades,deconstituirsujeitos.

Você também pode gostar