Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
1 PB PDF
1 PB PDF
Universidade de So Paulo
RESUMO: Uma das ideias centrais da obra de Clastres a de que nas socie-
dades primitivas a violncia desempenha um papel poltico de conjurao
do Estado, constituindo-se, desta forma, na base de sua ordenao social.
O artigo que se segue prope uma aproximao de sua abordagem da vio-
lncia no que concerne ao tema das questes de famlia, etnografadas no ser-
to de Pernambuco h cerca de 10 anos. Sem desconsiderar a distino fun-
damental entre sociedades de Estado e contra o Estado, mas reconfigurando
os termos desta oposio, prope-se, sob inspirao de Clastres, que, ao se
considerarem dimenses polticas da noo de regra e das relaes confli-
tuosas, logra-se evidenciar a concorrncia de princpios mltiplos e antit-
ticos de ordenao social tambm nas chamadas sociedades complexas.
Introduo
- 648 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA, S O PAULO, USP, 2011, V. 54 N 2.
Ordem e poder
- 649 -
ANA C LAUDIA MARQUES. CARTOGRAFIAS DA ORDEM E DA VIOLNCIA ...
- 650 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA, S O PAULO, USP, 2011, V. 54 N 2.
- 651 -
ANA C LAUDIA MARQUES. CARTOGRAFIAS DA ORDEM E DA VIOLNCIA ...
- 652 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA, S O PAULO, USP, 2011, V. 54 N 2.
- 653 -
ANA C LAUDIA MARQUES. CARTOGRAFIAS DA ORDEM E DA VIOLNCIA ...
- 654 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA, S O PAULO, USP, 2011, V. 54 N 2.
- 655 -
ANA C LAUDIA MARQUES. CARTOGRAFIAS DA ORDEM E DA VIOLNCIA ...
- 656 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA, S O PAULO, USP, 2011, V. 54 N 2.
- 657 -
ANA C LAUDIA MARQUES. CARTOGRAFIAS DA ORDEM E DA VIOLNCIA ...
- 658 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA, S O PAULO, USP, 2011, V. 54 N 2.
- 659 -
ANA C LAUDIA MARQUES. CARTOGRAFIAS DA ORDEM E DA VIOLNCIA ...
Famlias em questo
- 660 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA, S O PAULO, USP, 2011, V. 54 N 2.
- 661 -
ANA C LAUDIA MARQUES. CARTOGRAFIAS DA ORDEM E DA VIOLNCIA ...
- 662 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA, S O PAULO, USP, 2011, V. 54 N 2.
- 663 -
ANA C LAUDIA MARQUES. CARTOGRAFIAS DA ORDEM E DA VIOLNCIA ...
- 664 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA, S O PAULO, USP, 2011, V. 54 N 2.
- 665 -
ANA C LAUDIA MARQUES. CARTOGRAFIAS DA ORDEM E DA VIOLNCIA ...
Composies irredutveis
- 666 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA, S O PAULO, USP, 2011, V. 54 N 2.
- 667 -
ANA C LAUDIA MARQUES. CARTOGRAFIAS DA ORDEM E DA VIOLNCIA ...
- 668 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA, S O PAULO, USP, 2011, V. 54 N 2.
- 669 -
ANA C LAUDIA MARQUES. CARTOGRAFIAS DA ORDEM E DA VIOLNCIA ...
- 670 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA, S O PAULO, USP, 2011, V. 54 N 2.
Notas
1
O ser-para-guerra da sociedade primitiva implica, para Clastres, um estado de
guerra permanente, mas no contnuo, que alimenta um estado de hostilidade en-
tre grupos inimigos ao manter sempre aberta a possibilidade de ataques entre eles.
A intensidade e a frequncia desses ataques variam entre os povos e ao longo do
tempo.
2
Essa lgica do centrfugo tambm se revelaria na disposio de ciso de grupos em
unidades menores (1975), em geral seguindo linhas de parentesco. Mas, aqui, a
relao entre grupos originrios e seus derivados no seria em princpio definida
pela disposio hostil, mas antes pela aliana contra inimigos comuns.
3
Veja-se o caso dos dois panes de O Arco e o Cesto (2003 [1966]) e Crnicas
dos ndios Guaiaquis (1972). Krembegi o mundo Ach invertido, mas nem por
isso a contraordem da ordem social existente, ele no sua negao; sua volta se
desvela um outro tipo de ordem, um outro tipo de regras, imagem invertida, mas
imagem, de toda forma, da ordem e das regras normais (1972, p. 219). Quanto
Chachubutawachugi, sua insistncia em manter-se homem, embora perdido
como caador, o torna invisvel. Os Ach no lhe consignam um lugar especial
que sua totalidade no prev (1972, p. 217).
4
Reservo o uso do itlico para indicar termos nativos. O conjunto desses vocbulos
partilhado pelos falantes da lngua portuguesa no Brasil, sem que contudo os
valores semnticos sejam a uniformemente distribudos ou homogneos. Atravs
do grifo tambm proponho distinguir termos de uso preferencial ou exclusivo dos
contextos verbais sob anlise.
- 671 -
ANA C LAUDIA MARQUES. CARTOGRAFIAS DA ORDEM E DA VIOLNCIA ...
5
O recurso a emboscadas e tocaias como mtodo de assassinato em sistemas de vin-
ganas recorrente, conforme sustenta Wadley (2003), que prope ainda uma an-
lise funcional e intercultural desse mtodo e da traio de pactos de apaziguamen-
to. Menos difundida parece ser a convocao de terceiros como homicidas,
possivelmente em virtude de regras mais positivas concernentes s obrigaes de
vingana. Sobre o papel de bandidos nos processos de vendetta na Calbria, ver
Brogger (1968).
6
Em uma sociedade dotada de aparelho burocrtico central, os praticantes de cri-
mes de vingana tornam-se inevitavelmente foragidos da lei, mas nem por isso so
excludos das teias de relaes comunitrias, sobretudo na medida em que conse-
guem evitar envolver-se em prticas ilegais mais condenveis, como os assaltos e o
trfico de drogas. Impedidos de circularem livremente nos ambientes pblicos e de
se engajarem em atividades produtivas formais, sua fora armada torna-se muitas
vezes um modo de vida socialmente plausvel, embora no legal. O apoio armado
pode e com frequncia um modo de retribuio proteo que desfrutam por
parte de parentes e amigos. Villela analisa, acerca do serto pernambucano, as com-
plexas ligaes das foras polticas oficiais com os ilegalismos (2004). No que se
refere aos termos dos vnculos entre foras-da-lei e o restante da comunidade, mui-
tos dos insights de Brogger (1968) quanto ao papel de bandidos nos processos de
vendetta na Calbria dos meados do sculo XX so pertinentes no universo social
sertanejo. O serto nordestino tambm consagrou uma forma de banditismo ru-
ral, denominado cangao, de caractersticas prprias, mas com muitos pontos de
cruzamento com o sistema de vingana. Para uma caracterizao da amizade nas
relaes de apoio armado, ver Marques (2011).
7
Permito-me transportar a etimologia proposta por Latour & Woolgar (1996) a
respeito do fato cientfico para o fato social.
- 672 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA, S O PAULO, USP, 2011, V. 54 N 2.
Referncias bibiogrficas
BARBOSA, Gustavo B.
2004 A socialidade contra o Estado: a antropologia de Pierre Clastres, Revista de
Antropologia, vol. 47 (2), pp. 529-576.
BATESON, Gregory
2008 [1936] Naven. Um exame dos problemas sugeridos por um retrato compsito da cultura de
uma tribo da Nova Guin, desenhado a partir de trs perspectivas, So Paulo, Edi-
tora da Universidade de So Paulo.
BROGGER, Jan
1968 Conflict Resolution and the Role of the Bandit in Peasant Society.
Anthropological Quaterly, 41(4), pp. 229-240.
CLASTRES, Pierre
1972 Chronique des indiens Guayaki. Ce que savent les Ach, chasseurs nomades du
Paraguay, Paris, Plon.
1975 Entretien avec Pierre Clastres. Rflexions sur lEtat, LAnti-Mithes, n. 9 (Dis-
ponvel em http://www.plusloin.org/textes/clastres.pdf ).
2003 [1962] Troca e poder: filosofia da chefia indgena, in ___, A Sociedade contra o Esta-
do, So Paulo, Cosac & Naify, pp. 43-64.
2003 [1963] Independncia e exogamia, in ___, A Sociedade contra o Estado, So Paulo,
Cosac & Naify, pp. 65-94.
2003 [1966] O arco e o cesto, in ___, A Sociedade contra o Estado, So Paulo, Cosac &
Naify, pp. 117-144.
2003 [1973] Da tortura nas sociedades primitivas, in ___, A Sociedade contra o Estado, So
Paulo, Cosac & Naify, pp. 193-204.
2003 [1974] A sociedade contra o Estado, in ___, A Sociedade contra o Estado, So Paulo,
Cosac & Naify, pp. 205-234.
2004 [1977a] Arqueologia da violncia, in ___, Arqueologia da Violncia, So Paulo, Cosac
& Naify, pp. 229-270.
2004 [1977b] Infortnio do guerreiro selvagem, in ___, Arqueologia da Violncia, So Pau-
lo, Cosac & Naify, pp. 271-317.
2004 [1978] Os marxistas e sua antropologia, in ___, Arqueologia da Violncia, So Paulo,
Cosac & Naify, pp. 211-228.
- 673 -
ANA C LAUDIA MARQUES. CARTOGRAFIAS DA ORDEM E DA VIOLNCIA ...
FOUCAULT, Michel
1994 [1981] Les mailles du pouvoir, in DFERT, Daniel & EWALD, Franois (orgs.),
Dits et crits III, Paris, Gallimard.
KOSTER, Henry
1942 [1817] Viagens ao Nordeste do Brasil, So Paulo, Cia. Ed. Nacional.
LVI-STRAUSS, Claude
1967 [1947] Les structures lmentaires de la parente, Paris, La Haye, Mouton et Co.
- 674 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA, S O PAULO, USP, 2011, V. 54 N 2.
TAYLOR, Anne-Christine
2006 Devenir Jivaro. Le statut de lhomicide guerrier en Amazonie, Cahiers
danthropologie sociale, Paris, ditions de lHerne, pp. 67-84.
VILLELA, Jorge L. M.
2004 O povo em armas. Violncia e poltica no serto de Pernambuco, Rio de Janeiro,
Relume Dumar.
2009 Famlia como grupo? Poltica como agrupamento?, Revista de Antropologia,
52 (1), pp. 201-245, jan.-jun.
WADLEY, Reed
2003 Lethal treachery and the imbalance of Power in Warfare and feuding, Journal
of Anthropological Research, vol. 59 (4), pp. 531-554.
- 675 -