Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
Medievalista
Online
14|2013:
Nmero14
Artigos
Similibussimilecognoscitur.O
pensamentoanalgicomedieval
HILRIOFRANCOJNIOR
Resumos
PortugusEnglish
Embora insuficientemente considerado pela historiografia, o pensamento analgico foi o
instrumentointelectualpredominanteemtodasascategoriasscioculturaisnaEuropamedieval.
Ele que determinou muitas das formas de relao entre os humanos e destes com a natureza.
Levaremcontaestamodalidadederaciocniofundadaemhomologias,simetrias,contiguidades,
correspondncias e oposies permite compreender diversas facetas dos conhecimentos,
comportamentosesentimentosdohomemmedieval.Istoexemplificadonopresenteartigopela
frequenteutilizaoqueaIdadeMdiafaziadeanalogiasnamatemtica,cartografia,medicina,
teologia, exegese bblica, liturgia, etimologia e literatura, dentre outros campos da atividade
humana.
Although insufficiently considered by historiography, the analogical thought was the prevalent
intellectualinstrumentinallsocioculturalcategoriesinmedievalEurope.Itwasdecisiveformany
formsofrelationbetweenthehumanonesandofthosewithnature.Takingintoaccountthiskind
ofreasoningbasedonhomologies,symmetries,contiguities,correspondencesandoppositionsitis
possibleunderstandvariousaspectsofknowledge,behaviorsandemotionsofmedievalman.This
isexemplifiedinthepresentarticlebythefrequentusethattheMiddleAgemadeofanalogiesin
mathematics,cartography,medicine,theology,biblicalexegesis,liturgy,etymology,andliterature,
amongotherfieldsofhumanactivity.
Entradasnondice
Keywords: analogy,crosslinkedthought,knowledge,activity,feeling
Palavraschave: analogia,pensamentoreticulado,saber,agir,sentir
Textointegral
1
Halgunsanostentamosmostrarqueaferramentaintelectualpredominantemente
utilizadanocotidianodasociedademedieval,qualquerquefosseainstruoformaldo
http://medievalista.revues.org/344
1/22
27/02/2015
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
indivduo,foiopensamentoanalgico.Istonosignifica,claro,endossaravelhatese
dequenalongahistriadopensamentohumanoteriahavidoumaetapaprlgica,o
que o prprio Lucien LvyBrul nega no fim da vida depois de tla anteriormente
proposto.Entretanto,tampouconosparecepertinentefalarempensamentoselvagem
e pensamento domesticado, como faz Claude LviStrauss, pois embora ele aceite a
coexistnciadasduasmodalidades,taisrtulosdegrandeatraoliterriadeformamo
contedo do que pretendem esclarecer. Selvagem no pensamento violento ou
desordenado, tampouco domesticado pensamento submisso. Preferimos por isso
ressaltar o modo de funcionamento do aparelho psquico humano falando em
pensamentoanalgicoepensamentolgico. 1
Aoseproporarefletirsobreopensamentoselvagemoutrograndeantroplogoincorre
emestranhadeformaodeperspectiva:ailusofilhadaanalogiajquepormeio
desta um elemento objetivo presente na experincia humana transmutada em re
presentao ilusria, portanto subjetiva, do real, ou seja, na qual se representa as
foras e as realidades invisveis da natureza como seres anlogos aos homens, diz
MauriceGodelier.Mastaisexperinciassoobjetivasesubjetivasparaquem?Noao
rotullas que o observador constri uma representao subjetiva da realidade
observada ao comparla com a sua prpria, que lhe parece a nica objetiva? A rigor,
contudo, ele implicitamente reconhece, no existe tal objetividade porque o
pensamento selvagem est presente hoje em dia no corao da histria e continua o
mesmoqueeleeranocomeodahistria.EcitaLviStrauss:mesmoapurareflexo
se resume a uma interiorizao do cosmos. Ademais, Godelier percebe que o
pensamento selvagem opera em todas as pocas e sobre todos os materiais que lhe
forneceahistria. 2
Enosomenteopensamentoanalgico:tantoelecomoopensamentolgicosode
todas as pocas. Ambos so atestados pelo menos desde o comeo do Paleoltico
superior,h40milanos,quandoarepresentaogrficamostraqueoespritohumano
j estabelecia relaes analgicas, por exemplo, entre o bisonte pintado no fundo de
umacavernaeoanimalqueseconheciaecaava,ouentreumapequenaestatuetade
mulher de formas generosas (as Vnus esteatopgias dos paleoarquelogos) e as
fmeashumanascujafecundidadeprovocavarespeitoeadmirao.Todasestasfiguras
so estereotipadas, no remetem a indivduos concretos e particulares (um bisonte,
umamulher)esimagneros(obisonte,amulher)eideiasgerais(acaa,areproduo),
trao tpico do pensamento analgico. Ao mesmo tempo, tais representaes revelam
evidncias geomtricas incontestveis como a conscincia e a utilizao da
bidimensionalidadeedatridimensionalidade,acomparaodegrandezas,osensode
proporcionalidade.Ouseja,taisfiguraessomaterializadaspormeiodopensamento
lgico.Notrabalhopaleoltico,concluiOlivierKeller,opensamento,areflexo,que
guia a mo, os resultados decorrem do pensamento geomtrico implcito, e no de
umasimpleshabilidademanual. 3
As duas modalidades de pensamento convivem, portanto, todavia no deixam de
apresentar predominncias diferentes conforme as idades do homem4 e as pocas da
histria.NoOcidente,oolharlgicosobreomundodemorariaaseimpor,apesardos
inegveis progressos conhecidos a partir do sculo XII e analisados por Alexander
Murray. 5 Mas, filha de seu tempo, a erudio dos sculos XIXXX, fundada na
abstrao, resistiu a reconhecer o papel central desempenhado pelo pensamento
analgicopelomenosatosculoXVII.oqueilustraaduplaexplicaohistricada
descobertadagravitaouniversal.AversoeruditareportaseaotrabalhodeNewton
sobre as equaes de Kepler, enquanto a verso popular fala na queda de uma ma
sobreacabeadocientistaouseja,aprimeiraexegesedaqueladescobertacientfica
cumulativa,lgica,asegundaintuitiva,analgica.Amacaiuportersidoatrada,da
mesma forma que todo corpo material cai em direo Terra, observao e concluso
derivadasdointeressedeNewtonpelaalquimia,cujahiptesebsicaanalgica,ade
queamatriaseatraierepulsamesmodistncia.
O caso do estudo justamente clebre de Erich Auerbach sobre o conceito de figura,
central para a Europa crist medieval, tambm bastante ilustrativo. Nas palavras
daquele autor, a interpretao figural estabelece entre dois acontecimentos ou duas
pessoasumaconexonaqualumdelesnoatribuisignificadotantoasimesmoquanto
http://medievalista.revues.org/344
2/22
27/02/2015
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
aooutro,enquantoesteabrangeoupreencheoprimeiro.Elereconhece,assim,queao
colocar uma coisa no lugar de outra a interpretao figural faz parte das formas
alegricasnasuaacepomaislarga,epercebequeoanalogismo[...]daIdadeMdia
est estreitamente ligado estrutura figural, porm restringe seu alcance naquela
poca aos campos da atividade espiritual. Mais discutvel ainda a afirmativa do
grande erudito alemo de que uma civilizao precisa estar na sua fase descendente
para poder produzir um fenmeno como a interpretao figural, 6 o que significa
propor uma inaceitvel lei histrica e desconsiderar o carter transhistrico da
abordagemanalgicadarealidadematerialeespiritual.
Contudo, desde meados do sculo XX passouse a reconhecer a grande eficcia
epistemolgicadopensamentoanalgico.NasCinciasExatas,parapensaranatureza
ondulatria da luz o fisico James Maxwell estabelece uma analogia com a natureza
ondulatria do som, que se difunde no ar, e que por sua vez tinha sido imaginada a
partirdeanalogiacomasondasquesepropagamnaguadeumlagoquandoalisejoga
uma pedra. Nas Cincias Cognitivas, prope Max Turner, a imaginao criativa,
baseadanorecursoespontneoanalogia,quepermitecaptaraestruturaocultaentre
duas coisas ou situaes aparentemente afastadas e assim construir o conhecimento.
Nas Cincias Sociais, Fernand Braudel defende que a pesquisa das similitudes a
verdadeiracondiodetodacinciasocial,oqueseriaposteriormenteaceitoporvrios
estudiosos. 7
Enfim,comodemonstraMichelFoucault,osabernoseconstituiuaotermodeum
processoracional,esimdeumaarqueologiapormeiodaqualossistemasdeinvarincia
tpicos do conhecimento cientfico fundamse sobre semelhanas: o pensamento
analgicodesempenhouumpapelconstrutornosaberdaculturaocidentalatfinsdo
sculoXVI,dizele8 atmeados,talvezfins,dosculoXVII,pensamosns.
*
10
http://medievalista.revues.org/344
3/22
27/02/2015
11
12
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
http://medievalista.revues.org/344
4/22
27/02/2015
13
14
15
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
Nocasual,pois,quenaEuropamedievalatossculosXXIocristianismooficial
no tenha conseguido encobrir o paganismo e sua profunda relao analgica com o
mundo.SeapartirdosculoXII(edepois,emnovopatamar,doXVII)opensamento
lgico ganhou fora, no poderia, pelas razes explicadas, excluir o analgico. Por
exemplo, as catedrais gticas atestam na sua construo um bom domnio da lgica
geomtrica e ao mesmo tempo apresentam uma decorao escultrica, pictrica e de
vitralplenaderelaesanalgicas.Ouseja,aquiloqueaerudiomodernachamade
simbolismo, entendido como leitura mstica do universo, nada mais que um
procedimentoanalgico.Se,sumbolum,umasenhadivididaempartesque
ao serem reagrupadas permitem a identificao de uma pessoa ou um objeto, este
reagrupamentoocorreporsemelhanadomaterial,porcomplementaridadedaforma,
porreconhecimentodosignificado.
Para lembrar um nico caso, o que acontece com a difundida imagem dos
Tetramorfos.SoJoodizno Apocalipse ter visto volta do trono do TodoPoderoso
quatro criaturas aladas, um homem, um touro, um leo e uma guia, 17 o que os
primeiros pensadores cristos submeteram a uma exegese seguida desde ento. Santo
Ireneu por analogia numrica viu neles os quatro evangelistas. So Jernimo por
analogiaformalespecificouqueohomemimagemdeMateuscujoEvangelhocomea
comagenealogiadoEncarnado,otouroLucasqueiniciaseurelatopelosacrificador
Zacarias,oleoMarcosquepartidafalaemJooBatista,oleododeserto,aguia
Jooquelogoentradadeseutextoseelevaemdireodasverdadeseternas.Gregrio
Magnoporanalogiadesentidoestabeleceucorrespondnciasentrecadaumadaquelas
criaturaseosatributosdeCristo,quehomemnoseunascimento,touronasuamorte,
leonasuaressurreio(deacordocomosbestirios,animalnatimortoeressuscitado
pelosoprodopaisobreele)18 eguianasuaascenso.
Portanto,pensamentoanalgicoaquelecentradomaisnasrelaesentreascoisas
quenascoisasemsimesmas.maissintticoquesemntico.Istoimplicadizerqueo
mundoconstitudodeelementosheterogneosquefazempartedeumtodocoerente,
http://medievalista.revues.org/344
5/22
27/02/2015
16
17
18
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
19
20
http://medievalista.revues.org/344
6/22
27/02/2015
21
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
(cu, mar, sia, Europa e frica), o ser humano em cinco sentidos (viso, audio,
olfato,paladar,tato),osanimaisemcincotipos(quadrpedes,rpteis,vermes,peixes,
aves). A abadessa Hildegarda de Bingen confirmaria, em texto de 11631173, que o
homemcomoogloboterrestre,constitudoporcincozonas,nelecorrespondentesaos
cincosentidos,mesmoporque,elajdisseraem11411151,ohomemnaorigemtinha
sido o nmero dez, perfeito, mas acabou diminudo pelo pecado e recuperado pelas
cinco feridas de Cristo. 25 Acreditando, como muitos pensadores medievais, que
definio de fundo analgico todo nmero par feminino e todo mpar masculino
(dosquaisseexcluio1,aunidadecriadora,foradaescalapropriamentequantitativa
dosnmeros),ThibautdeLangresemfinsdosculoXIItambmidentificavaonmero
cincoaomundoeaohomem,ambosconstitudospeloprimeiropar(2)epeloprimeiro
mpar(3),ouseja,pelofemininoepelomasculino. 26
o caso, igualmente, daquilo que a erudio moderna chama de cartografia e que
mais exatamente era representao simblica do mundo. Seu tipo mais difundido a
partir do sculo VIII, herdado das concepes gregas clssica e prptolomaica,
conhecidoporOT(orbisterrarum),noqualOocrculodomundohabitadoemque
est inscrito o T cujo brao vertical o Mediterrneo que divide a Europa (abaixo e
esquerda)dafrica(abaixoedireita)ecujobraohorizontalrepresentaosriosTanais
(hojeDon)eNiloacimadosquaisselocalizaasia,queocupaentoametadesuperior
docrculo(Figura2):
Fig.2MapamndiOT27
22
Ora,maisdoquelocalizarosacidentesgeogrficos,muitoesquematizados,estetipo
demapafiguraadivindadepormeiodaperfeiodocrculo(oO)enelainscrevea
prpriadivindadehumanizadaecrucificada(oT).Emcertoscasos,comonoclebre
mapa de Ebstorf, esta ideia ficava explicitada graas ao desenho das extremidades
antropomrficas de Deus, cujo corpo o prprio crculo (Figura 3). Ademais, a
tripartio do ecmeno estava desde Isidoro de Sevilha associada diviso da Terra
entre os filhos de No, cujos nomes esto escritos dentro de cada continente (Sem na
sia, Cam na frica, Jaf na Europa) em um mapa do sculo VIII includo num
http://medievalista.revues.org/344
7/22
27/02/2015
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
23
24
25
Senahistriadamedicinahduasgrandestendncias,umaquebuscaacurapelo
semelhante,outrapelocontrrio,semdvidanamaiorpartedotempoprevaleceuado
similia similibus curantur (base ainda hoje da medicina homeoptica), adaptao
teraputica do princpiobase do pensamento analgico o semelhante vai com o
semelhante ( ) na formulao de Pndaro, Aristteles e
Teofrasto,somenteosemelhanteconheceosemelhante(similibussimilecognoscitur)
na de Agostinho. Da a prtica popular de tratar uma criana febril colocandoa trs
vezesnoforno,conformerelataBurcharddeWormsnocomeodosculoXIeLeslivres
du roy Modus et de la royne Ratio no sculo XIV. 31 Porque o semelhante pede o
semelhante, a ingesto de elemento contrrio pode se revelar perigosa: para o crebro
humano, sede da alma, faz mal comer crebro de animais, excepto de co e raposa, 32
maisinteligentesqueosoutrosanimais.
Explorandoassupostaspropriedadescurativasdaspedras,consideradasseresvivos
eatuantes,sexuadosereprodutores,tratadosdelitoterapiaforampormuitossculos
ensinadosnasfaculdadesdemedicinadeSalernoeMontpellier,asmaisimportantesda
poca. A eficcia que se lhes atribua ocorria por simpatia, ou seja, pela relao que
existeentresuaforma,suacor,seusexoeaafecoquesepretendiacurar.Porexemplo,
oberilopelasuacoramarelatratavadeicterciaetodasasdoenasdofgado,enquanto
acornalina,asardniaeaspedrasvermelhasemgeralcuidavamdedoenasligadasao
sangue. 33
a mesma noo analgica de medicina que se encontra, para ficarmos com duas
obras de tempos e espaos diferentes, no Causae et curae da alem Hildegarda de
Bingen,dosarredoresde1155,enoLiberdeconservandasanitatedoportugusPedro
Hispano, de meados do sculo XIII. Para a abadessa, seguindo longa tradio, os
elementosdosquaisAdofoiformado(dofogoprocedeseucalor,doarsuarespirao,
da gua seu sangue, da terra sua carne) transformaramse, por causa do Pecado
Original, em fleumas prejudiciais. 34 Se estes no conseguem subir at ao crebro do
http://medievalista.revues.org/344
8/22
27/02/2015
26
27
28
29
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
homemquetembonspensamentos,elespodemficarnagargantaedaseespalharpelos
pulmes, provocando doenas nestes rgos. Ou ento, se o homem foi concebido no
signodeCncer,quandoosolestnoseuapogeu,terofgadoso,oqueencaminhaos
mali humores para o corao. 35 Esta concepo das doenas determinava a dos
remdios,comomostramasfrmulaseostratamentosqueHildegardaprope.
Deseulado,otelogoeprofessordemedicinanaUniversidadedeSiena(12461252),
depoispontficesobonomedeJooXXI(12761277),recolheucentenasdereceitasde
remdios,prpriasedeoutros,essencialmentefundadasemanalogias.Algumasvezes
estas decorriam, ao menos em parte, da forma do rgo doente. Contra doenas de
ouvido ele prescreve: ponhase numa cebolaoca azeite e suco de alhos porros, losna
[absinto] e leite de mulher cozase nas brasas, espremase e ponhase uma gota no
ouvido[].umareceitaexcelente.36Pararesolveraesterilidade,amulherdevecomer
umavulvadelebre. 37Outrasvezesacurapretendidasedporcontgio:contradorde
denteprecisotocarodentedoentecomumdentedehomemmorto(portantoindolor)
paraexpelirumclculorenal,deveseemjejumengolirumclculohumanoquequebra
ojexistenteearrastaoparafora. 38 Oefeitodesejadotambmpodeocorrerpelafuno
anloga do remdio: como afrodisaco, comer testculos de raposo como
anticoncepcional,untarsecomsanguemenstrualdeoutramulher. 39
O direito medieval, por sua vez, tanto o costumeiro como o cannico, aceitou por
muitotempoumaprticadefundamentoanalgico,oordlio.Opressupostoeraque
atitudesrecriminveisdeumsindivduopodemafetaraordemuniversaleprejudicar
assimtodoogruposocial,sendoentoprecisodescobrilasepunilasparaacalmara
clera divina, j que para as sociedades arcaicas causas iguais produzem fenmenos
jurdicos e sociais iguais. 40 De fato, o ordlio era justificado pela lei da similitude,
segundoaqualomalatraiomalerevelaoculpado,oubememalserepelemeindicam
oinocente.Emboracertospensadorestenhamcondenadotalprticamasapenaspor
razesreligiosas,acreditandoqueelaatentavacontraaimperscrutabilidadedajustia
divinacasodeGregrioMagno,RbanoMauroeAgobardodeLyon,nosculoVIIIela
foiintroduzidanodireitoeclesisticoetornousedeusoquasegeralatfinsdosculo
XI. A prpria Igreja recorria a ela em certos casos, sobretudo quando de suspeio de
heresia,eemmeadosdosculoXIIagrandesumadeGracianoacabouporincorporaro
ordlio. Este procedimento judicirio recuaria no sculo XIII quando, decorrncia do
avano do pensamento lgico, a Igreja proibiu que os clrigos benzessem os
instrumentos utilizados no ordlio, rompendo assim o contgio divino que criava
condiesparaaverdadeserevelarpormeiodaquelemtodoprocessual.
Seaanalogiaocupavalugarimportanteemdomniosdoconhecimentoconsiderados
objetivosdopontodevistaatual,noseriadiferenteemcamposdemaiorsubjetividade,
jqueparaopensamentoanalgicooconhecimentonodecorredaobservaoouda
demonstrao, e sim da interpretao. Logo, o campo do saber no qual a Europa
medievalmaisinvestiuseusrecursosintelectuaisnopoderiaescaparvisoanalgica
domundo.ComoreconheceJeanArthurChollet,aanalogiaumdosprocedimentos
mais freqentes de conhecimento, linguagem e argumentao teolgicos. 41 Que o
caminhoanalgicoseimpunhacomnaturalidadenaexplicaoteolgicaficailustrado
pelaproposiodeSantoAgostinhoexaminarpormeiodarazoaAssunodaVirgem,
sobreaqualaBblianadafala.Ecomefeito,elecomeaaempreitadautilizandoarazo
lgica ao partir da premissa da condio humana de Maria para concluir que ela
conheceu a morte temporal. Mas a seguir o tipo de raciocnio muda. Porque a
determinao divina de toda mulher dar luz com dor no se aplicou a Maria
(pressupostoilgico,fundadonaf),Agostinhoargumentaqueseriaimpiedadepensar
queocorpodelaestevesubmetidoregradetodoserhumano,queformadodopcoma
morte voltar ao p. E ento conclui, por meio da razo analgica, que se a podrido
corporalnoatingiuacarnedeJesus,nopoderiaatingiradeMaria,daqualtinhasido
formada. 42Procedimentodestetiponoera,claroest,exclusivodeumououtroautor.
Sculos depois de Agostinho, em linhagem teolgica bem diferente, Pedro Abelardo
continuoutributriodaabordagemanalgica. 43
Como sempre ocorreu com a exegese bblica, realizada por meio daquilo que a
erudiomodernachamadesilogismotipolgico,ouseja,dacomparaoentreAntigoe
Novo Testamento teorizada por Santo Agostinho e praticada por toda a Idade Mdia:
http://medievalista.revues.org/344
9/22
27/02/2015
30
31
32
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
cadaeventoecadapersonagemveterotestamentrioantecipameventosepersonagens
neotestamentrios,estesconcretizamaqueles. 44Porexemplo,osquatroriosdoParaso
terrenoprefiguramosquatroEvangelhosqueirrigariamomundooDilvio,espciede
batismouniversal,significa,assimcomoobatismoindividual,ofimdeumasituao
depecadoeumnovonascimento.Aproximaesdestetiponoresultavamapenasde
exerccios hermenuticos de especialistas. Elas estavam explicitadas pela prpria
Bblia,inclusiveemrelaoaoseupersonagemcentral,queinverteafunodoprimeiro
assimcomoemAdotodosmorrem,emCristotodosserovivificados. 45 Tertuliano
no comeo do sculo III ampliou o alcance desta relao propondo que se Ado era
figuradeCristo,osonodeAdoeraamortedeCristo,quetinhaadormecidonosonode
morteporquedaferidadeseuflancoestavafiguradaaIgreja,averdadeiramedetodos
osvivos, 46oquesignificaestabelecerumarelaoanalgicadotipoAestparaBassim
comoCparaDeEparaF.
Namesmalinhaargumentativa,AgostinhoexplicaavirgindadeintactadeMariaem
sermopronunciadonosprimeirosanosdosculoV:deondevemMaria?DeAdo.De
onde vem Ado? Da terra [...], portanto Maria terra.47 Ora, sendo Cristo o
novissimusAdam,Eleprecisavateramesmaorigemdoprimeiro,pormnascidode
terrapura,Maria,queporconsequnciaanalogiainvertidadeEva,comoindicaseu
difundidoeptetodenovaEvaouasaudaodirigidaaela,AveMaria!48 Tratavase,
portanto,deanalogiadeproporcionalidadeCristoestparaAdoassimcomoMaria
estparaEva.ComoentreAdoeEvaexisteanalogiadecomplementaridade,amesma
relaoeraprojetadasobreosdoisoutrospersonagens.Simetricamente,ocasamentode
Ado e Eva prefigura o de Cristo com a Igreja. Inversamente, a expulso dos
protoplastasprefiguraaAnunciao,daaiconografiacomfrequnciaterassociadoas
duascenas,casodaclebretela(14261428)deFraAngelico,hojenoMuseudoPrado.
AtrajetriaterrenadoCristoeraigualmenteexplicadapelaanalogiaadmica,como
fez, seguindo longa tradio, o mais importante hagigrafo medieval. Pelo seu
arrazoado,comooprimeirohomemintroduziuamortenomundopormeiodofrutode
umarvore,osegundodeveriadestruiramortesofrendonoutrarvore,aCruzcomoo
primeiro pecador foi formado de terra imaculada, o redentor deveria nascer de uma
virgemimaculadacomooprimeiroestenderaamoparaofrutoproibido,osegundo
deveriaestenderassuasnaCruzcomooprimeiroprovaraosaboragradveldofrutoda
rvore, o segundo a caminho da sua rvore provaria o sabor amargo do fel como o
primeiroeramortal,osegundoconferiulhesuaimortalidadetornandosemortalcomo
o primeiro foi criado e pecou numa sextafeira de maro, o segundo quis que a
AnunciaoeaPaixoocorressemnamesmahoradomesmodiadomesmoms. 49
Igualmente expressiva a analogia entre Eva que sai do flanco de Ado
representaoclssica,comonailuminuradoHexamerondeSantoAmbrsiorealizada
emWeissenauentre11751200easerpentetentadoracomrostofemininoqueoutra
iluminura, esta em manuscrito profano dos arredores de 1480, sugere despontar do
corpodoprimeirohomem(Figuras45). 50
Fig.4OnascimentodeEva/Fig.5OPecadoOriginal
33
Nocasual,portanto,quedesdeocomeodosculoIIItenhasurgidoaanalogiada
Igreja com uma embarcao que ajuda os fiis a atravessarem o mar revolto da vida
terrena, 51eapartirdissoaanalogiaespecficadelacomaarcadeNo(Figuras67),pois
ambasacolhemacriaoquemerecesersalvaeforadasquaistodososseresanimados
http://medievalista.revues.org/344
10/22
27/02/2015
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
soatingidospelacleradivina. 52Foicomnaturalidade,portanto,queasalanaqualse
reunia a assemblia de cristos passou pela sua forma de retngulo alongado a ser
chamada de nave, por influncia de duas palavras gregas, , naos, templo, e
, naus, navio. Em francs, nef atestada em 1050 para designar barco, um
sculo depois j indicava tambm o grande corredor central do templo cristo. Em
portugus,aanalogiaentreaembarcaoeoespaoarquitetnicosurgiunosculoXIII.
Deformaampla,nasregiesromnicasapalavraquedesignavaaassemblia,ecclesia,
impsse ao edifcio, enquanto nas regies germnicas foi o nome do edifcio, Kirche,
quepassouadesignaraassemblia.
Fig.6AArcadeNoliteral53/Fig.7AArcadeNometafrica54
34
35
36
http://medievalista.revues.org/344
11/22
27/02/2015
37
38
39
40
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
amauricianaconsideradaporGuilherme,oBreto,capelodeFilipeAugusto,como
venenosa ejus doctrina infecti. Quatro anos mais tarde Pedro des VauxdeCernay,
cronistacisterciensedosulfrancs,afirmaqueosctaroserampestedeinfidelidade
que com o veneno de sua perfdia infectaram a provncia de Narbonne. Para o mais
importantecronistaespanholmedieval,RodrigoJimnezdeRada,arcebispodeToledo,
escrevendo talvez entre 1236 e 1242, os godos tinham aderido ao arianismo porque o
imperadorromanodeentoconseguiuintroduziresseviruscontagiosoemtoilustre
povo. Seu colega francs do comeo da segunda metade do sculo, Guilherme de
Puylaurens,falaemfebrisheretica.ParaoconcliodeMognciade1259,asbeguinas
so pestferas. Por volta de 1267 Jacopo de Varazze qualifica o catarismo de peste
diablica. Bernardo Gui, clebre inquisidor do sculo XIV, diz que Geraldo Segarelli
infundensviruspestiferum. 58
Tambm na religiosidade, tanto oficial como popular, as relaes analgicas
ocupavam lugar de destaque. O princpio da eficcia simblica era a base tanto dos
filactrios e conjuros reprovados pelo clero cristo, quanto das relquias e oraes
defendidas por ele. A fronteira entre a crena legtima e aquilo que a Igreja taxou
pejorativamentedesuperstieseraapenasideolgica,da,alis,terflutuadoaolongo
da histria. Como nota JeanClaude Bologne, qualquer tentativa de estabelecer uma
distino entre magia e religio disfara mal a semelhana das concepes e das
tcnicas. 59 Se por teoria construda a posteriori a magia busca ganhos materiais e o
milagresalvaoespiritual,navivnciamedievalvriosatosconsideradosoficialmente
mgicos tentavam resgatar o indivduo do mbito demonaco e talvez a maioria dos
milagrespropiciassecura,alimentaoeproteoterrenasmaisdoquebensespirituais.
Dos dois lados da delimitao ideolgica todas as expresses religiosas ocorriam (e
ocorrem) por mecanismos analgicos. O do contgio, por exemplo. Em abril de 1050,
emBenevento,deuseomilagredeumaparalticasercuradaaobeberaguacomqueo
papaLeoIX,entoemvisitacidade,fizeraassantasabluesnocomeodosculo
XII,umrelatoregistraaignornciaeidolatriadaquelesquebebiamaguadobanhodo
herege Tanchelmo de Anturpia pela suposta virtude dela. 60 Duplicidade semelhante
envolvia todo recmnascido. Na igreja, pela liturgia do batismo ele precisava ter
contatocomaguabentaeosal,pelaparaliturgiadescritaporumfranciscanoalemo
dosculoXIVdeveriatocarcomospsnusoaltar,comabocaacordadosino,coma
mo a Bblia, com o rosto a toalha do altar. Na casa, ocorria um rito popular cuja
diferenaeramosobjetosquegarantiamboasorteaobeb,envolvidopelapalhacoma
qualsehavialimpadooforno,esfregadocomcinza,tocadopororelhadelebreepatade
toupeiracolocadasnobero. 61
Emboraopostosideologicamente,omilagrepagoqueamagiaeamagiacristque
o milagre possuem estrutura comum o poder da palavra, no qual se deposita a
esperana de eficcia seja da invocao seja da orao, como deixam entrever os
prpriostermos.Oprimeiropedidomanifestadopormeiodavozin+vocationeno
latimclssico,im+precationalnguadossculosIIIfosseelepositivo,benedictio,ou
negativo,maledictio,ouseja,oatodedizeralgumacoisapropiciariasuaocorrncia.O
segundotermomaisinteressante,poisemsentidoprprioorationenopossuacarga
valorativa, era simplesmente faculdade de falar, linguagem, palavra, discurso,
prosa,estilo,acepesdasquaisocristianismoderivouadepalavradirigidaaDeus,
prece. Apesar de a erudio moderna ter vrias vezes atribudo primeira uma
qualidade cominatria e segunda uma pleiteante, no se tratavam na Europa
medievaldeformasimpermeveis.DesdefinsdosculoIouprincpiosdoIIinvocare
tinha a acepo de pedir socorro, preces alm de splica significava ainda
imprecatio, maldio. Existiam invocaes em tom de solicitao e podiase dirigir
precesextorsivasaossantosouVirgem. 62Ditodeoutraforma,odenominadorcomum
entre invocao e orao o mecanismo metafrico que se prope a interpretar e a
intervir na vasta grade semitica que o universo, deslocando os homens e os
fenmenosdaesferadanaturezaparaadasobrenatureza.
Isto era possvel graas ao mecanismo da contiguidade, ilustrado pelo campo
semntico de convenientia, termo do latim clssico para afinidade natural,
conjuno,harmonia,substantivodoverboconvenire,etimologicamentevirjunto,
em sentido figurado assemelharse. Quer dizer, as coisas conveniensentis so
http://medievalista.revues.org/344
12/22
27/02/2015
41
42
43
44
45
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
http://medievalista.revues.org/344
13/22
27/02/2015
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
assim:
Quadro1.Asidadesdomundo
46
47
48
IDADE
METAL
IDADEDO
HOMEM
Primeira
Ouro
Lactncia
Segunda Prata
Infncia
Terceira
Bronze
Quarta
Ferro
Quinta
Sexta
PARTE
DO
HISTRIA
HORADO
DIA
Cabea
DeAdoaNo
Prima
Peito
DeNoaAbrao
Tera
Adolescncia Ventre
DeAbraoaDavi
Sexta
Juventude
Coxas
DeDaviaocativeiroda
Babilnia
Nona
Chumbo Velhice
Pernas
DocativeirodaBabilniaao
nascimentodeCristo
Vsperas
Argila
Ps
DonascimentodeCristoao
JuzoFinal
Completas
Decrepitude
CORPO
HUMANO
Setodaliteraturaestruturalmenteanalgica,adapocamedievaldesenvolveuum
tipoparticular,baseadonaanalogiaespecularqueexplicavareciprocamenteomundo
celeste e o mundo terreno assim na Terra como no Cu, diz a orao. E explicava
igualmenteohomem(queespelhodetodasasmaravilhasdivinas,homo speculum
omniummiraculorumestdei)74eseucomportamentosocial(noqualossemelhantes
aplaudemossemelhantes,similiasimilibusapplaudunt)75.porissoqueaesposa
de Santo Aleixo consideravao meu espelho. 76 Como se acreditava que o
comportamento do indivduo revela sua alma, pretendiase agir sobre esta pela
disciplina, pelo conhecimento, pelo exemplo, educando enfim, da a literatura de
formaoadotaraquelapalavra.Oespelhodoprncipepretendiafornecerorientaoe
passar valores considerados indispensveis para quem ocupava postos de comando.
Comoespelhodoespelho,educandopelocontraste,existiuaomenosumespelhodos
tolos redigido em fins do sculo XII por um monge de Canterbury, Nigel de
Longchampqueinsistiaseremsbiosaquelesquesecorrigemaovernosoutrosseus
prprios erros, enquanto tolos so aqueles que no retm tais imagens, no percebem
queelassoreflexosdelesmesmos,eporissopermanecemtolos. 77
Apesar de ligada cultura erudita, aquele tipo de literatura expressava um
comportamento, um sistema de valores, uma viso de mundo, comuns a todos os
segmentosdasociedademedieval.Maisdoqueisso,eleexteriorizava,deacordocomos
instrumentosculturaisentodisponveis,ofenmenopsicossocialdetodasaspocas
peloqualogovernantedefinidosomenteemrelaoaosdito,assimcomoosacerdote
emrelaoaoleigo,osenhoraoescravo,onativoaoestrangeiro,ohomemmulher,o
adulto criana. 78 fato que na tentativa de se ver, descobrir, autoconhecer, o ser
humanosempreobrigadoaseconsiderarapartirdaobservaodooutro.Inclusive,na
civilizao medieval, de objetos ou animais. No primeiro caso estava, por exemplo, a
charrua como espelho empregado para alcanar a essncia existencial e social da
mulher,comparadaterracultivadaporaqueleinstrumentoequerecebeasementedo
esposo (nam femina est nunc velut terra aratro arata et semen viri suscipit). No
segundocaso,odifundidojogodepalavrasservuscervuserausadoparaatribuiraeste
animal carter cristolgico, de animal de sacrifcio que por amor serve aos homens. 79
Entreosverba e as reshavia uma relao profunda, um elo invisvel, metafsico. Elo
explicativoeexplicvelporseranalgico.
Da porque outro campo no qual se exercia aquele tipo de raciocnio afetivo era a
etimologia.Nocasualqueimediatamenteantesdocaptulodedicadoaela,Isidorode
Sevilhatenhareservadoumanalogia,poisestaquepermiteefundamentaaquela.
Istodizbemdaimportnciadopensamentoanalgico,namedidaemque,dopontode
vistacristomedieval,aetimologiaexplicatantoaorigemcomoosentidodascoisas.A
grande enciclopdia isidoriana significativamente intitulada Etymologiae foi
http://medievalista.revues.org/344
14/22
27/02/2015
49
50
51
52
53
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
definidanadedicatriaaoreiSisebutocomomisiopusdeoriginequarundamrerum,
minhaobraarespeitodaorigemdecertascoisas.Estesignificadovinhadesdeosculo
IIa.C.,poisemboraotermogregotivesseformalatinizada,comVarroele
passouasertraduzidopororigo.Ouseja,otermotcnicogramaticalfoivertidoporum
termocorrentederivadodoverboorior,levantar,nascer,aplicadoapariodeuma
coisa (como o sol, da oriens, oriente) ou pessoa (como na expresso solum in quo
ortuses,aterranaqualnasceste).
Contudo,foicomocristoIsidoroqueaetimologiasetornouetiologia.Deixouseo
campododiscursoracional(logos)sobreaverdade(tymon)pelocampodaorigemdas
palavrasetymologiaestorigooquesegundoobispodeSevilhapermitealcanaro
valoressencialdelas(visverbi).Porexemplo,quandoeleexplicaadenominaodada
aos animais por Ado, afirma que este a fez seguindo a condicionem naturae dos
nominados. Dito de outra forma, a denominao de cada animal manifesta suas
caractersticasessenciais,inclusivenocasodohomemhomovemdehumus. 80Alio
isidoriana faria sucesso ao longo da Idade Mdia. Dentre muitos outros autores,
Marbode, bispo de Rennes em 10961123, afirma que a coisa designada pelo nome
determina o nome. Por isso devemos procurar a natureza das coisas para ento
podermossaberaverdadeacercadonome. 81
Sobretudo esclarecedora a etimologia onomstica, pois o nome o primeiro dos
atributosdaspessoas, 82 como se percebe no Novo Testamento (Simo tornase Pedro
porque a pedra da Igreja Saulo adota o nome Paulo porque pouco, o menor dos
apstolos), 83 em muitos pensadores medievais, 84 na cultura vulgar da poca (um
provrbio do sculo XV garante que au surnom cognoiton lhomme). 85 A mais
difundidasumahagiogrficamedievalutilizaabundantementeaetimologiaanalgica
paraexplicaronomedossantosapartirdesuasvirtudese,inversamente,paraexplicar
estasemfunodaquele.Nicolauvemdeniks,vitriaedelaos, povo, indicando
assimvitriadopovoou,maisapropriadamente,vitriasobreosvciospopularese
vis.Cristinasignificaungidacomcrismaportersidoblsamoodorferonosseusatos
eleodedevoonasuaalma.Bernardocorrespondiabemscaractersticasdosanto,
cujo nome deriva de ber, fonte, e nardus, planta humilde, ardente e perfumada.
MateusquerdizergrandeparaDeusporserformadodemagnus, grande, e Theos,
Deus,ouentomodeDeusporvirdemanus,mo,eTheos.86
Porque o nome de cada santo revela sua verdade profunda, a Igreja, melhor
institucionalizadaapartirdosculoXII,estimulouautilizaodenomesdesantospor
parte dos fiis fundandose no antigo princpio do bonum nomem, bonum omem.
Esta revoluo antroponmica estendeuse por toda Europa crist, ainda que com
ritmos,intensidadesemodalidadesprpriasacadaregio.EmPortugalelapareceter
comeado j em fins do sculo XI, na Frana centrosetentrional e na Inglaterra o
processoarrancoulogoaseguir,naToscanaavitriadonovosistemadeusenosculo
XIII. medida que a antroponmia crist se impunha e restringia o repertrio
onomstico geral, aumentando bastante o nmero de pessoas com o mesmo nome,
surgiu a necessidade de fatores de individuao. Para tanto recorreuse a outro
mecanismoanalgico,acontiguidade,quepodiasercriaointernaouexternaaogrupo
interessado.
Poriniciativadoprprioindivduooudesuafamliaadotouseemtodaparte,talvez
maisfrequentementeepormaistemponaPennsulaIbrica,asoluopatronmica. 87
Querdizer,aonomeprpriojuntouseumsegundoantropnimoderivadodopaterno,
prtica que aps algumas geraes poderia transformar aquele simples referente
JacquardassinalavatosomentequeseerafilhooufilhadeumJacques,Pierinide
um Piero, Rodriguez ou Rodrigues de um Rodrigo, etc em cognato. Mas a
construo daquilo que acabaria por ser o moderno nome de famlia ocorreu
majoritariamenteporatribuioexternaaogrupo.AAntiguidadejtinhaseservidoda
atividadeprodutivacomoidentificaoconsangunea:lembrandoasorigensagrriasda
sociedade romana, importantes famlias eram designadas por leguminosas, como
Fabius,vindodefaba,favaLentulus,delenticula,lentilhaPisa,depisa,ervilha
Ccero,decicer,grodebico.
Na Cristandade medieval, igualmente, o nome de famlia provinha com muita
frequncia da identificao antonomstica de um antepassado cujos traos fsicos ou
http://medievalista.revues.org/344
15/22
27/02/2015
54
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
morais tinham sido analogizados com o de ave (Loiseau, Colombo, Cuervo, Perdigo,
Swallow,Adler,etc),animaldomstico(Cheval,Gatto,Cordero,Coelho,Bull,Kuh,etc)
ouselvagem(Leloup,Orso,Lon,Raposo,Tiger,Einhorn,etc),objetopossudo(Forge,
Spada, Castillo, Machado, Bridge, Mhle, etc), atividade praticada (Boulanger,
Tessitore, Guerrero, Pedreiro, Smith, Pastor, etc), condio social (Chevalier, Moro,
Casado,Franco,Pilgrim,Kster,etc),acidentegeogrficodaregiodeorigem(Dubois,
Montagna, Valle, Ribeiro, Rock, Wiese, etc), a regio natal ou adotiva (Lebreton,
Lombardo,Gallego,Couto,Irish,Wald,etc).
A sabedoria paremiolgica, to difundida nas sociedades tradicionais, tambm
recorriaabundantementesanalogias,dasquaisparece,alis,terretiradomuitodeseu
alcancesocial.BastafolhearaoacasoosflorilgioseosLibriproverbiorum,comuns a
partirdosculoXI,parasedarcontadousorecorrentequeelesfaziamdemetforas,
antteses,jogosdepalavraseoutrasestruturasanalgicas.Provavelmentedevidoaisto
queprovrbiossorealidadeantropolgicamaisdoquehistrica.Lembremossomente
dois casos, deixando de lado suas diversas variantes. O sono como irmo/
primo/imagemdamorteatestadoemautoresantigos(Hesodo,Homero,Pausnias,
Xenofontes, Ccero, Virglio, Ovdio), patrsticos (Clemente de Alexandria, Epifnio,
Gregrio de Nissa, Gregrio de Nazianzo, Joo Damasceno, Tertuliano, Ambrsio,
Agostinho) e medievais (Amalrio, Honrio Augustodunense). 88 Tambm muito
difundida era a analogia que pensava a sociedade de maneira antropomrfica,
comparando o governante cabea e os sditos aos membros, como fizeram dentre
outrosJoodeSalisburynosculoXIIeumacoletneadeexemplano sculo XIV (li
chiefsnepuetestresainsquantlimembresontenfermepardefautdegouvernation,ne
limembrenepuentestresaindontlichiefsestmallades). 89
*
55
56
Paraohomemmedievalopensamentoanalgicoera,portudoqueacabamosdever,
determinante no seu saber, agir, sentir. O ponto de partida e, ao mesmo tempo, a
sntese disto estava na percepo de que o universo era uma imensa rede de
correspondncias, de relaes micromacrocsmicas. Naquilo que chamamos
atualmente de cincias naturais os homens da Europa medieval, prolongando seus
antecessores da Antiguidade grecolatina, aceitavam a existncia de conexes
profundasentrepedras,metaisesignoszodiacais.OpapaGregrioMagnorelacionou
aspedrasqueformamaJerusalmcelestedescritanoApocalipseeasordensangelicais
(asardniaassociadaaosserafins,otopzioaosquerubins,eassimpordiante).Oser
humanoeravistocomozodiacalnamedidaemquecadapartedeseucorporegidapor
um signo do zodaco, como mostram diversas imagens, sobretudo do sculo XV. Na
definiodeUmbertoEco,ouniversoumtecidorizomticonoqualtodoserfunciona
comosindoqueoumetonmiadoUno. 90
Nesta cosmologia que coloca o homem no ponto central, ele considerado uma
condensaodouniversominormunduscomoexplicamdentreoutrososinfluentes
HonrioAugustudonenseentre1110e1139eVicentedeBeauvaisem1244. 91Hildegarda
de Bingen, em 1163, leva as relaes analgicas mais longe o universo apresenta
caractersticashumanas(osolaluzdeseusolhos,oventoosomdeseusouvidos,oar
seuodor,oorvalhoseupaladar),pelomenosalgunshomenssoanlogosaouniverso
(Abel como a lua, No o sol, Abrao os planetas, Moiss as estrelas, os profetas os
quatropontoscardinais). 92 Os pontos essenciais desta viso estrutural e estruturante
podemseresquematizados,guisadeconcluso,noquadroabaixo:
Quadro2.Correspondnciasmicromacrocsmicas
ESPAO
ZODIACAL
ELEMENTOS RGOS
ries
Touro
ESPAO
TEMPO
TEMPO
GEOGRFICO GEOGRFICO HUMANO
TEMPERAMENTO COR
Leste
Sanguneo
Cabea
Ar
Gmeos
Pescoo
Primavera
Infncia
Vermelho
Braos
Peito
http://medievalista.revues.org/344
16/22
27/02/2015
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
Cncer
Leo
Fogo
Virgem
Sul
Vero
Juventude
Oeste
Outono
Maturidade Melanclico
Preto
Tornozelos Norte
Inverno
Velhice
Branco
Estmago/
Terra
Quadris
Genitlia
Sagitrio
Coxas
Capricrnio
Joelhos
Aqurio
Colrico
Amarelo
intestinos
Balana
Escorpio
Costelas
gua
Peixe
Fleumtico
Ps
Comotodatentativadesntese,estequadrodeixadeladoinformaeseinterpretaesdivergentes
fornecidasporalgumasfontesprimrias,nemporissomenosimportantes.ocaso,porexemplo,decertas
variantesnosatributosdossignoszodiacais,cujacoincidnciacomasconstelaesquelhesderamosnomes
foiseperdendocomaprecessodosequincios.
Bibliografia
As obras citadas somente uma vez no presente trabalho esto referenciadas de forma completa
nasnotascorrespondentes.Asdemais,quenasnotasaparecemabreviadamente,estolistadasa
seguir.
Fontesprimrias
BONCOMPAGNODASIGNARhetoricanovissima. Ed. Augusto Gaudentio. Bolonha: Libreria
deiFratelliTrevesdiPietroVirano,1892(BibliothecaIuridicaMediiAevi,2).
CICERO De linvention. Ed.trad. Guy Achard. Paris : Les Belles Lettres, 1994. ISBN 2251
013814
EpistolaTrajectensisEcclesiaeadFridericumepiscopumColoniensemdeTanchelmoseductore.
Ed. Sebastian Tengnaghel. Em ActaSanctorum, junii I. Bruxelas: Culture et Civilisation, reed.
1969,p.845847.
HILDEGARDADEBINGENCausaeetcurae.Ed.PaulKaiser.Leipzig:Teubner,1903.
HILDEGARDA DE BINGEN Liber divinorum operum. Ed. Albert Derolez e Peter Dronke.
Turnhout:Brepols,1996(CorpusChristianorumContinuatioMedievalis92).ISBN250303921
9
ISIDORO DE SEVILHA Etimologas. Ed. Wallace Martin Lindsay, trad. Jos Oroz Reta e
ManuelAntonioMarcosCasquero.Madri:BAC,1982.ISBN8422010712.
JACOPODEVARAZZELegendaurea.Ed.TheodorGraesse,trad.HilrioFrancoJnior.So
Paulo:CompanhiadasLetras,2003.ISBN8535903674.
Obras mdicas de Pedro Hispano. Edtrad. Maria Helena da Rocha Pereira. Coimbra:
Universidade,1973.
PatrologiaLatina.Ed.JacquesPaulMigne.Paris:Migne,18441865,221volumes.
PEDRODESVAUXDECERNAYHystoriaAlbigensis.Ed.PascalGubineErnestLyon.Paris:
HonorChampion,1926.
Fontessecundrias
BOLOGNE,JeanClaudeDa chama fogueira. Magia e superstio na Idade Mdia[1993].
Trad. Ftima Gaspar e Carlos Gaspar. Lisboa: Publicaes Dom Quixote, 1998. ISBN 97220
15249.
DALARUN,Jacques(dir.)LeMoyengeenlumire.Paris:Fayard,2002.ISBN2213613974.
ECO,UmbertoMetfora.EmEnciclopdiaEinaudi.Trad.MariaBragana.Lisboa:Imprensa
NacionalCasadaMoeda,1994,vol.31,p.200246.ISBN9722706608.
FOUCAULT,MichelAspalavraseascoisas.UmaarqueologiadasCinciasHumanas[1966].
Trad.AntnioRamosRosas.Lisboa:Edies70,2005.ISBN9724405311.
FRANCOJNIOR,HilrioOstrsdedosdeAdo.Ensaiosdemitologiamedieval. So Paulo:
Edusp,2010.ISBN9788531411403.
GILSON,tienneLespritdelaphilosophiemdivale.Paris:Vrin,1969.
Notas
http://medievalista.revues.org/344
17/22
27/02/2015
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
1FRANCOJNIOR,HilrioModeloeImagem:opensamentoanalgicomedieval.Bulletindu
CentredEtudesMdivales.HorsSrie2(2008).http://cem.revues.org/index9152.html(online
desde28/2/2009),reproduzidoemIDEMOstrsdedosdeAdo,p.93128LVYBRUHLLa
mentalitprimitive.Paris:Alcan,1922IDEMLescarnetsdeLucienLvyBruhl.Ed.Maurice
Leenhardt.Paris:PUF,1949LVISTRAUSSLapensesauvage.Paris:Plon,1962.
2GODELIERMytheethistoire:reflxionssurlesfondementsdelapensesauvage.Annales.
conomies.Socits.Civilisations.Paris.26(1971),p.544545,552,555.AcitaodeLviStrauss
extradadeLapensesauvage,p.328.
3KELLERAuxoriginesdelagomtrie.Lepalolithiqueetlemondedeschasseurscueilleurs.
Paris:Vuibert,2004,p.119.
4Jungmostrouquecertosestgiosdavidapsquicafuncionamnomodoanalgico:JUNG,CarlG.
Adinmicadoinconsciente.Petrpolis:Vozes,1984(Obrascompletas,VIII).
5MURRAYReasonandsocietyintheMiddleAges.Oxford:OUP,1978.
6AUERBACHFigura[1938],emIDEMStudisuDante.Milo:Feltrinelli,1981,p.174235
(citaesprocedentesdasp.204,205,208,211).
7MAXWELLAtreatiseonelectricityandmagnetism.Oxford:Clarendon,1873TURNERThe
artful mind: Cognitive science and the riddle of human creativity. Oxford: OUP, 2006
BRAUDELLidentitdelaFrance.Espaceethistoire.Paris:ArthaudFlammarion,1986,p.15
VVAAMtaphoresetanalogies,schmesargumentatifsdessciencessociales,nmerotemtico
daRevueeuropennedessciencessociales.Genebra.38,117(2000).
8FOUCAULTAspalavraseascoisas,p.73.
9 KOJVE Lorigine chrtienne de la science moderne. Em Mlanges Alexandre Koyr.
Paris:Hermann,1964,vol.II,p.295306.
10RICARDODESAINTVICTORInApocalypsinJoannis,I,1.EmPatrologiaLatina,vol.196,
col.688a JACOPO DE VARAZZE Legenda urea, cap.5,3, p. 85 SAVONAROLA Prediche
sopra i Salmi, 25. Ed. Vincenzo Romano. Roma : Angelo Belardetti, 1974 (Edizione Nazionale
delleOperediGirolamoSavonarola),vol.II,p.127151.
11 JAVELET Psychologie des auteurs spirituels du XIIme sicle. Revue des sciences
religieuses.Estrasburgo.33(1959),p.215FOUCAULTAspalavraseascoisas,p.85.
12 Romanos I,14.20 OAKLEY The medieval experience. Foundations of Western cultural
singularity[1974].Toronto:UniversityofTorontoPress/MedievalAcademyofAmerica,1988,
p.154.Mesmonointeriordoislamismoatualalgunsconcordamcomestaanlise,casodofilsofo
Hamadi Redissi, professor da Universidade de Tunis, para quem todos os prrequisitos para
umaautnticaabordagemcientficasoinencontrveisnoCoro:PhilosophieMagazine.Paris.
65(dez.2012jan.2013),p.32.
13 Summae Theologiae. Ed. Leonina. Roma: Polyglotta, 1888 (Opera omnia, 4), II, q.13, a.5,
p.147(sicut in praedicationibus omnia univoca reducuntur ad unum primum, non univocum,
sed analogicum) II, q.1, a.9, p.24 (unde convenienter in sacra Scriptura traduntur nobis
spiritualia sub metaphoris corporalium). A partir do momento em que se interpreta a
causalidadecomoumdomdoser,estsenecessariamentelevadoaestabelecerumanovarelao
entreoefeitoesuacausa,adaanalogia,ponderaGILSONLespritdelaphilosophiemdivale,
p.96.
14DeUniverso,II,2,112.EmOperaomnia.Frankfurt:Minerva,1963,vol.I,p.964e.
15Faciamushominemadimaginemetsimilitudinemnostram(GneseI,26)Videmusnunc
perspeculuminaenigmate,tuncautemfacieadfaciem(1corntiosXIII,12).
16 Iluminura presente em HILDEGARDA DE BINGEN Liber divinorum operum. Lucca:
Biblioteca Statale, ms. 1942, fol.9, aqui reproduzida da edio do Corpus Christianorum
ContinuatioMedievalis(=CCCM),prancha7.
17ApocalipseIV78.
18Physiologuslatinus.VersioB,I,1417.Ed.FrancisJ.Carmody.Paris:Droz,1939,p.1011.
19CICERODelinvention,I,3134,p.102107.
20 Como o silenio seia chave da Religio. Lisboa: Biblioteca Nacional de Portugal, Cod. Alc.
CCCL/91, fol. 20v. Embora este cdex seja de 1547, expe prticas bem anteriores no mundo
monstico.
21Sententiae,III,VIII,2.Quaracchi:ColegiiS.Bonaventurae,1971,p.429.
22 ARISTTELES, 1410b Rhtorique. Ed.trad. Mdric Dufour e Andr Wartelle. Paris : Les
Belles Lettres, 1989, p.63BONCOMPAGNO DA SIGNA Rhetorica novissima, IX,2, p.281.
interessante verificar que para estudiosos modernos a metfora em certa medida define o
homem.Osentidoprpriodaspalavrasseriavestgiodemetforasperdidas,mortas,enquanto
osentidofiguradoseriammetforasvivas,sugereRICOEUR,PaulLamtaphorevive.Paris:
Seuil, 1975. Todas as idias so metforas porque o homem no busca nomear as coisas, e sim
suas experincias diante de cada situao, avaliam LAKOFF, George e JOHNSON, Mark
Metaphorsweliveby.Chicago:UniversityofChicagoPress,1980.Ametforanomerodado
lingstico, e sim semitico, est presente em quase todos os sistemas de signos, estima ECO
Metfora, p.201. At mesmo um matemtico admite que todo conhecimento metafrico:
http://medievalista.revues.org/344
18/22
27/02/2015
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
THOM,RenApologiedulogos.Paris:Hachette,1990,p.641.
23 DESCOLA, Philippe Un monde enchevtr. Em IDEM (dir.) La fabrique des images.
Visionsdumondeetformesdelareprsentation.Paris:MuseduQuaiBranly/Somogy,2010,
p.165.
24Etimologas,III,7,5,vol.I,p.432XI,1,4,vol.II,p.12(cf.GneseIII,19).
25 Liber divinorum operum, II,V,23 Scivias, III,II,2021. Ed. Adelgundis Fhrktter.
Turnhout:Brepols,1978(CCCM43A),p.366367.
26Traitsurlesymbolismedesnombres.Ed.trad.RenDeleflie.Langres:DominiqueGueriot,
1978,I,C,p.144II,A,p.146III,A,p.159.
27 Iluminura confeccionada na Frana do sul em meados do sculo XII para uma cpia das
Etymologiae de Isidoro de Sevilha AixenProvence: Biblioteca Municipal, ms. 25, p.293
(reproduzidaemDALARUN,Jacques(dir.)LeMoyengeenlumire,p.55).
28ISIDOROEtimologas,XIV,2,13,vol.II,p.164167.OmanuscritocitadoEtymologiae,BnF,
ms.lat.7592,fol.120.
29MapadaabadiadeReading(8,7x7,5cm).Londres:LambethPalaceLibrary,ms.371,fol.9v.
30Ooriginal,demaisoumenos1300,eracompostode30peasdepergaminhoemedia358x
356cm.Elefoidestrudodurantebombardeioem1943,mastinhasidoanteriormentepublicado
emfacsmileporMILLER,KonradMappaemundi,dieltestenWeltkarten. Stuttgart: Joseph
Roth,1896,vol.6.Aimagemaquireproduzidaresultadelongareconstituioterminadaem2006
e consultvel em www.landschaftsmuseum.de/.../Ebstorferin_%20Wissenschaft.htm (acessado
em28/12/2012).
31CitadosporBOLOGNEDachamafogueira,p.101e106.
32Liberdeconservandasanitate,emObrasmdicasdePedroHispano,p.454457.
33 MARBODE Pome des pierres prcieuses, 12. Ed. John M. Riddle, trad. Pierre Monat.
Grenoble : Jrme Millon, 1996, p.31 HILDEGARDA DE BINGEN Le livre des subtilits des
cratures divines (Physique). Ed. Charles Daremberg, trad. Pierre Monat. Grenoble : Jrme
Millon,1996,vol.I,7,p.217,23,p.238ALBERTOMAGNOLemondeminral.Lespierres.Ed.
AugusteBorgnet,trad.MichelAngel.Paris:Cerf,1995,p.229e242.
34Causaeetcurae,II,p.49,linhas3537(cf.tambmp.43,linhas1314)p.50,linhas1618(cf.
tambmp.36,linhas1315).
35Ibidem,II,p.9697p.98,linhas2128.
36Liberdeconservandasanitate,IX,4,p.132133(grifonosso).
37Ibidem,XLV,7,p.262263.
38Ibidem,XI,17,p.142143XXXI,8,p.220221.
39Ibidem,XXXVII,8,p.234235XLIV,3,p.258259.
40PATETTA,FedericoLeordalie.Studiodistoriadeldirittoescienzadeldirittocomparato.
Turim:FratelliBocca,1890,p.11.
41 CHOLLET Analogie. Em Dictionnaire de Thologie Catholique. Paris : Letouzy et An,
1903,vol.I,col.1142.
42DeAssumptioneBeataeMariaeVirginis.EmPatrologiaLatina,vol.40,col.11411148.
43 O discurso analgico pode constituir uma importante chave de leitura de toda teologia
abelardina,constataALLEGRO,GiuseppeLanalogianeitrattatitrinataridiPietroAbelardo,
em Knowledge and the sciences in medieval philosophy. Helsinki: Acta philosophica fennica,
1990,p.317.
44SpeculumdeScripturaSacra.EmPatrologiaLatina,vol.34,col.8871040LUBAC,Henride
xgsemdivale.LesquatresensdelEcriture.Paris:Cerf,1959,vol.I,p.305363.
451corntiosXV,22.
46 De anima, 43,10. Ed. Jan Hendrik Waszink. Leiden: Brill, 2010 (Supplements to Vigiliae
Christianae,100),p.60,linhas1214.
47AGOSTINHOSermo,189,2.EmPatrologiaLatina,vol.38,col.1005.
481corntiosXV,45SANTOAMBRSIO,citadopelaLegendaurea,cap.2,8,p.63FRANCO
JNIOR,HilrioAveEva!Inversoecomplementaridadedeummitomedieval[1996].Em
IDEMOstrsdedosdeAdo,p.303329.
49JACOPODEVARAZZELegendaurea,cap.2,8,p.63,cap.51,p.326.
50Aprimeiraimagemdoms.Lescalopier30,fol.10v,hojenaBibliotecaMunicipaldeAmiens
(reproduzidaporDALARUNLeMoyengeenlumire,p.270),asegundadeLaQuteduSaint
Graal,BnF,ms.fr.111,fol260v.
51 TERTULIANO La pudicit, XIII,20. Ed.trad. Charles Munier. Paris: Cerf, 1993 (Sources
Chrtiennes, 394), p.212213 CIPRIANO Correspondance, XXX,2. Ed.trad. Louis Bayard.
Paris:LesBellesLettres,1962,p.7273.
http://medievalista.revues.org/344
19/22
27/02/2015
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
52Dentremuitosoutros,TERTULIANODebaptismo,8.EmPatrologiaLatina,vol.1,col.1317
JERNIMO Dialogus contra Luciferianos, 22. Em Patrologia Latina, vol.23, col.176a
AMBRSIODe Noe et arca, XV,52. Em PatrologiaLatina, vol.14, col.385 AGOSTINHO La
CitdeDieu,XV,26.Ed.BernhardDombarteAlfonsKalb,trad.GustaveCombs.Paris:Descle
de Brouwer, 1960 (uvres de saint Augustin, 36), p.156161 PEDRO DAMIANO Carmina et
preces, 153. Em PatrologiaLatina, vol.145, col.961d BRUNO DE SEGNI Sententiae, I,2. Em
PatrologiaLatina,vol.165,col.879882HUGODESAINTVICTORDeArcaNoemoral,I,4.Em
PatrologiaLatina, vol.176, col.629634 IDEM De Arca Noe mystica. Em Patrologia Latina,
vol.176,col.681704.
53 Mosaico da nave central da catedral de Monreale, parede do lado sul, entre o segundo e o
terceiroarco,c.1180.
54FachadadaigrejadeSanMiniatoalMonte,Florena,c.1190.
55 CHAUVET, LouisMarie Sacrament. Em LACOSTE, JeanYves Dictionnaire critique de
thologie [1998]. Paris : PUF, 2002, p.1047. Mais do que isto, o conceito cristo de mundo
sacramental devido relao metafsica entre as coisas e Deus, diz GILSON, Lesprit de la
philosophiemdivale,p.101e108.
56NOLA,AlfonsodiReliquie.EmIDEMADRIANI,MaurilioeCHIAVACCI,Enrico(eds)
Enciclopediadellereligioni.Florena:Vallecchi,1973,vol.5,col.309310LehautlivreduGraal.
Perlesvaus, I,19a. Ed. William A. Nitze e Jenkins T. Atkinson. Chicago: University of Chicago
Press,1932,vol.I,p.112,linhas22442250.
57 Respectivamente, Acta Synodi Atrebatensis, 13. Em Patrologia Latina, vol.142, col.453c.
GLABERCronachedellannomille(Storie),III,VIII,26.Ed.trad.GuglielmoCavalloeGiovanni
Orlandi.Milo:FondazioniLorenzoValla/Mondadori,1998,p.158,linhas1112p.160,linha31.
PAULO DE CHARTRES Vetus Aganus, VI,3. Em Patrologia Latina, vol.155, col.263d, 264b.
EpistolaTrajectensisEcclesiaeadFridericumepiscopumColoniensemdeTanchelmoseductore,
2,p.845c5,p.846a.GUIBERTDENOGENTAutobiographie,III,17.Ed.trad.EdmondRen
Labande. Paris : Les Belles Lettres, 1981 (Les classiques de lhistoire de France au Moyen ge,
34), p.434. HILDEBERTO DE LAVARDIN Epistolae, 24. Em Patrologia Latina, vol.171,
col.242cd.GestaPontificumCenomannensium.EmRecueil des Historiens des Gaules et de la
France. Ed. Martin Bouquet e Lopold Delisle. Paris: Victor Palm, 1877, vol.XII, p.548d, 547e.
BERNARDODECLARAVALSermonesinCanticaCanticorum,LXXXIV,I,1.Ed.JeanLeclercq,
Charles Talbot e Henri Rochais. Roma: Editiones Cistercienses, 1958 (S. Bernardi opera, 2),
p.179,linha4.PEDRO,OVENERVELContraPetrobrusianoshereticos,1.Ed.JamesFearns.
Turnhout: Brepols, 1968 (CCCM 10), p.3, linhas 11 e 19. EGBERTO DE SCHNAU Sermones
contra catharos, I. Em Patrologia Latina, vol.195, col.13b. GUILHERME DE NEWBURGH
Historia Rerum Anglicarum. Ed. Richard Howlett. Wiesbaden: Kraus, 1964 (Rerum
BritannicarumMediiAeviScriptores,82I),II,13,p.131134I,19,p.60.
58 GUILHERME, O BRETO Gesta Philippi Augusti, 153. Ed. Franois Delaborde. Paris :
Socit de lHistoire de France, 1882, vol.I, p.231. PEDRO DES VAUXDECERNAY Hystoria
Albigensis,I,6,p.6I,12,p.12.RODRIGOJIMNEZDERADAHistoriaderebushispaniesive
historiagothica, II,1. Ed. Juan Fernndez Valverde. Turnhout: Brepols, 1987 (CCCM 72), p.40,
linhas 3132. GUILHERME DE PUYLAURENS Chronique, 2. Ed.trad. Jean Duvernoy.
Toulouse : Le Prgrinateur, 1996, p.36. Concilium Provinciale Mongutinum, em Sacrorum
conciliorum nova et amplissima collectio. Ed. Gian Domenico Mansi. Paris: H. Welter, reed.
1903, vol.23, col.998c. JACOPO DE VARAZZE Legendaurea, cap.61, 4, p.390. BERNARDO
GUIManueldelinquisiteur. Ed.trad. Guillaume Mollat. Paris : Les Belles Lettres, 2006 (Les
classiquesdelhistoiredeFranceauMoyenAge,44),vol.II,apndiceI,1,p.66.
59 SCHMITT, JeanClaude Histria das supersties [1988]. Lisboa: Publicaes Europa
Amrica,1997,p.13BOLOGNEDachamafogueira,p.201.
60La vie du pape Lon IX, II,14. Ed. Michel Parisse, trad. Monique Goullet. Paris: Les Belles
Lettres, 1997 (Les classiques de lhistoire de France au Moyen ge, 38), p.9697 Epistola
Trajectensis Ecclesiae ad Fridericum episcopum Coloniensem de Tanchelmo seductore, 3,
p.845e.
61 FREI RUDOLFO De Officio Cherubyn. Ed. Adolf Franz. Theologische Quartalschrift.
Tbingen.88(1906),p.419422,citadoporBOLOGNEDachamafogueira,p.106107.
62Legendaurea,3,9,p.7475126,4,p.752753.
63 Vita Johannis Abbatis Reomaenses, 7. Ed. Bruno Krush. Hanover: Hahniani, 1896
(MonumentaGermaniaeHistorica.ScriptorumrerumMerovingicarum,3),p.509,linha27.
64MAMERTINODestatuanimae,II,7.Ed.AugustEngelbrecht.Viena:C.GeroldiFilium,1885
(CorpusScriptorumEcclesiasticorumLatinorum,11),p.120,linha17.
65AMBRSIOEnarrationesinpsalmos,XXXVII,8.EmPatrologiaLatina, vol.14, col. 1013a
AGOSTINHOContraJulianum,IV,8,49.EmPatrologiaLatina,vol.44,col.763.
66Apalavraeascoisas,p.74.
67 Vita Sanctae Hildegardis, III,18. Ed. Monica Klaes. Turnhout: Brepols, 1993 (CCCM 126),
p.55.
68 SALLES, Catherine Le fer cheval donne du bonheur, em lorigine des superstitions,
nmero temtico de Historia Spcial. Paris. 6 (2012), p.20 ECO, Metfora, p.203 Les
http://medievalista.revues.org/344
20/22
27/02/2015
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
vangilesdesquenouilles.Ed.MadeleineJeay.Paris:Vrin,1985,p.125.
69VALRYCahiers1.Ed.JudithRobinsonValry.Paris:Gallimard,1989(Pliade,242),vol.I,
p.1217AGOSTINHOConfessions,X,8,14.Ed.MartinSkutella,trad.EugneTrhoreleGuilhen
Bouissou.Paris:DescledeBrouwer,1962(uvresdesaintAugustin,14),p.166167.
70 CARRUTHERS, Mary The book of memory: a study of memory in medieval culture.
Cambridge: CUP, 1990 IDEM The craft of thought: meditation, rhetoric and the making of
images,4001200.Cambridge:CUP,1998.
71BONCOMPAGNORhetoricanovissima,VIII,1,p.275.
72PEDRODESVAUXDECERNAYHystoriaAlbigensis,91,p.9293.
73 MESTRE ESTVAO Miracula S. Vincentii, 1.1. Ed.trad. Aires Augusto Nascimento e Saul
Antnio Gomes. Lisboa: Didaskalia, 1988, p.3435 GILSON, Lesprit de la philosophie
mdivale,p.97,n.1.
74HILDEGARDACausaeetcurae,II,p.65,linhas2425.
75PEDROCOMESTOR,Historiascholastica,LiberGenesis,col.1072GERVSIODETILBURY
Otiaimperialia, I,15. Ed.trad. Shelagh E. Banks e James W. Binns. Oxford: Clarendon, 2002,
p.86.
76Legendaurea,89,p.542.
77NIGELLUSDELONGCHAMPSpeculumStultorum.Ed.JohnH.MozleyeRobertR.Raymo.
Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1960(EnglishStudies,18).
78 Existiria mesmo uma fase da formao do ego que seria o estgio do espelho, no qual a
aquisio da autoimagem se faz apenas a partir da mediao da imagem e do olhar do outro:
LACAN,JacquesLestadedumiroircommeformateurdelafonctionduJe,emIDEMEcrits.
Paris:Seuil,1966,p.8997.
79 Respectivamente, HILDEGARDA Causae et curae, II, p.104, linhas 3334 DUCHET
SUCHAUX,GastonePASTOUREAU,MichelLebestiairemdival.Dictionnairehistoriqueet
bibliographique.Paris:LeLoparddor,2002,p.40.
80AscitaesdeEtimologasso,nasequncia:I,29,1,vol.I,p.320XII,1,1,vol.II,p.56I,29,3,
p.322.
81MARBODECarminavaria.EmPatrologiaLatina,vol.171,col.1671c.
82CCERODelinvention,I,XXIV,34,p.91.
83MateusXVI,181corntiosXV,9.
84CURTIUS,ErnstRobertLiteraturaeuropiaeIdadeMdialatina[1948].SoPaulo:Edusp
/Hucitec,1996,p.607611.
85 LE ROUX DE LINCY, AntoineJeanVictor Le livre des proverbes franais [1842]. Paris :
Hachette,1996,p.486.
86Legendaurea,3,p.6993,p.558115,p.682133,p.778.
87 GONALVES, Iria O nome. Em MATTOSO, Jos (dir.) A histria da vida privada em
Portugal.Lisboa:CrculodeLeitores,2011,p.208,informaqueemPortugalemmeadosdosculo
XII tal modalidade de identificao foi empregada por 65% dos indivduos, proporo que
crescerianossculosseguintes.Ademais,estaestratgiadeidentificaopreponderouatfinsdo
sculoXV(p.210).
88RAPALLO,UmbertoIlsonnodellamorte:unproblemainterlinguistico.Aion.Npoles.16
(1994), p.1132 TOSI, Renzo Dictionnaire des sentences latines et grecques [1991], n1027.
Grenoble:JrmeMillon,2010,p.754756.
89JOODESALISBURYPolicraticus,V,2.EmPatrologiaLatina,vol.199,col.540bdCinous
dit,164,9.Ed.GrardBlangez.Paris:Picard,1979,vol.I,p.160(cf.tambm251,17,p.219:quia
le chief enferme, tuit li membre len deullent, e Proverbes franais antrieurs au XV sicle,
n443.Ed.JosephMorawski.Paris:EdouardChampion,1925,cuilichiesdieut,tuitlimembre
lifalent).
90ECO,Metfora,p.222.
91 Respectivamente, Imago Mundi, I,87. Ed. Valerie Flint. Archives dhistoire doctrinale et
littraire du Moyen ge. Paris. 57 (1982), p.80 Speculum historiale, I,30, em Speculum
quadruplex.Douai:BalthazarBelleri,1624,vol.IV,p.12a.FINCKH,Ruth.MinorMundusHomo.
Studien zur MikrokosmosIdee in der mittelalterlichen Literatur. Gttingen: Vanderhoeck und
Ruprecht,1999,p.2487,estabeleceumatipologiade21tiposdemicrocosmos.
92Epistolarium,XVR.Ed.LievenVanAcker.Turnhout:Brepols,1991(CCCM91),p.3436.
ndicedasilustraes
http://medievalista.revues.org/344
21/22
27/02/2015
Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval
Ttulo
URL
Fig.1Ohomemmicrocsmico16
http://medievalista.revues.org/docannexe/image/344/img1.jpg
Ficheiros image/jpeg,140k
Ttulo
URL
Fig.2MapamndiOT27
http://medievalista.revues.org/docannexe/image/344/img2.jpg
Ficheiros image/jpeg,136k
Ttulo
URL
Fig.3OmundocomocorpodeDeus30
http://medievalista.revues.org/docannexe/image/344/img3.jpg
Ficheiros image/jpeg,224k
Ttulo
URL
Fig.4OnascimentodeEva/Fig.5OPecadoOriginal
http://medievalista.revues.org/docannexe/image/344/img4.jpg
Ficheiros image/jpeg,48k
Ttulo
Fig.6AArcadeNoliteral53/Fig.7AArcadeNometafrica54
URL
http://medievalista.revues.org/docannexe/image/344/img5.jpg
Ficheiros image/jpeg,28k
Paracitaresteartigo
Refernciaeletrnica
HilrioFrancoJnior,Similibussimilecognoscitur.Opensamentoanalgicomedieval,
Medievalista[Online],14|2013,postoonlinenodia01Julho2013,consultadonodia27
Fevereiro2015.URL:http://medievalista.revues.org/344
Autor
HilrioFrancoJnior
UniversidadedeSoPaulo,SoPaulo,Brasil,hilario.francojr@wanadoo.fr
Direitosdeautor
IEM
http://medievalista.revues.org/344
22/22