Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Novo
~
DICIONARIO
PORTUGUES-KIKONGO
I
OBRAS CONSULTADAS
1. Rev. William Holman Bentley, Dictionary and Grammar o/the Kongo Language,
As spoken at San Salvador, the Ancient Capital o/the OldKongo Empire, m-st
Africa, Baptist Missionary Society and Trubner & Co., London, 1887.
DICIONARIO
PORTUGUES.KIKONGO
I
I SImayamba I
Colecc;:ao: mayamba DICIONARIOS - 1
------------------
I fj I mayamba I
Mayamba Editora
Rua 3, n. Q 231 - Nova Vida - Municipio de Kilamba Kiaxi
Caixa Postal n.o 3462 - Luanda
mayambaeditora@yahoo.com
www.mayamba.com
Em Kikongo
1. 0 alfabeto: a, b, d, e, f, i, k, 1, m, n, ng, 0, p, S, t, U, v, w, y, z.
11. O1'm, rin sao representados por 'm, 'n neste dicionirio (Ex.: O1'moni-7
'moni, rinene-7 'nene).
11
INTRODUy\.O
13
- - - - ------------------------
ABREVIATURAS
USADAS NESTE DICIONARIO
15
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
17
Francisco Narciso Cobe
18
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
a mundya mfuka, Iusikidisu, IukwikiIu, Iu- Abril S. Abilili, ngonde a kisingamu, ngonde
Iungisu, n'swa, monda, zoIa, kimvwama, akimornbo.
Iusanu. Abrir v. zibula, bindula, zyuwula; teta, senda
Abonan~ V. Iembeka, vuvika. nzila, yalumuna n'kanda; abrir-se: tetoka,
v.
Abonar sya kimbangi, tambula kimbangi, tetuka, zyuka, kuzibula, kuzyula.
sya vuvu, kala n'tu a mundya mfuka, sikidi- v.
Abrogar vonda, katula n'siku, vunzuna.
sa, kwikila, Iungisa, vana n'swa, tonda, wIa, v.
Abrolhar savuka, mena, kula.
sompeka, kusana. Abrolho S. lusende, n'savu, songololo.
v.
Abordar totana, yatika, bantika, tona, vova. Abrolhos S. pl jig. mpasi, n'kaku,
Abongene Adj. s. mungutukila, musi nsi, nkankalakani.
mwisinsi. Abrupto Adj. atongalala, atongama; Adj. jig.
v.
Aborrecer saula, savula, nukwa. asusi, akinsalukisa; anzaki, asazu, an'swalu.
Aborrecido Adj. angemi, n'yoyesi, n'tovodi, Abmtado Adj. akibulu kya futa, abubu,
n'tokanisi, n'tokanesi. akondwa nkenda, n'kwa makasi rna yingi,
Aborrecimento S. Iusaulu,Iukwamisu. dinda.
v.
Aborrir saula, savula, nukwa. Abmtalhado Adj. akibulu kya futa, abubu,
v.
Aborrotar zala, zadisa, safula, sefula, fuka akondwa nkenda, n'kwa makasi rna yingi,
yevimpa. dinda.
v.
Abortar sulula, sulukisa, sululwisa. v.
Abrutalhar kituka ne bulu kya futa, kala
Aborto S. nsuluka; aborto provocado: mu bubu, kondwa nkenda, kituka kidinda.
nsulukisa. v.
Abrutar kituka ne bulu kya futa, kala mu
v.
Abra~ bimba, birnbakana, bita; abrafar- bubu, kondwa nkenda, kituka kidinda.
se: bimbana, bimbazyana, bitana. v.
Abrutecer kituka ne bulu kya futa, kala mu
Abr3fo S. mbimbana, mbirnbakanu, Iubi- bubu, kondwa nkenda, kituka kidinda.
mbanu, nkonzaku, nkonzamu. v.
Absceder vanga vumbu, vanga taza.
Abrandamento s.
nzeza, Iuzezeso, Iule- Abscesso (med) S. vumbu, taza.
mbamu,Iuvuvamu. v.
Abscidar vavuka, vambuka.
v.
Abrandar zezesa, lembeka, vuvika; kutu- Abscisao (med) S. rnpasuIa, nzenga.
muna; abrandar-se: Iembama, vuvama. Absconso Adj. aswekama, afukama.
v.
Abranger zyeta, bakisa, baka, simba. Absinto S. n'lulu.
v.
Abrasar yoka, yuyisa, lakula. Absoluto Adj. akondwa nkendelo, akondwa
Abrenuncia~o S. n'kalu, ngyambula; nsuka, akondwa ntwangu, azikuka, aziku.
mpengama, luvambanu; luvew. Absolver V.loloka, yambuIa, yambwila.
Abrenunciar v.
kala, vengeka, vengama, Absolvi~o s. luloloko, ndoloka, ndoloki.
yambula, vambana; veza, levola, levula. Absolvido Adj. alolokwa, ayambulwa,
Abrenoocio! Inter}. ke difwene ko!. ayambulwilwa.
Abrevia~o S. lukufiku, nsazula, Iusazulu. Absono Adj. jig. akondwa ngwawani, ampa-
Abreviar v. kufika, sazula, zenga dyambu, mbana, amvambana, aswaswana.
kevesa. Absor~o s. ndwina, ndwinu, mfyema,
Abreviatura S. ndambu a dyambu, lukufiku, mfiba.
nzengo a dyambu, lunkufi, nkeveso. Absorto Adj. ayima, ayuma, ayimiswa,
v.
Abrigar vengola, vengula, bendola, tina, ayumiswa.
sweka, songa lombo; abrigar-se: tina, sweka- v.
Absorver nwa, mina, fiba, fyenta, sumata,
rna, kusweka. yimisa, yumisa.
Abrigo S. fika, veta, kalu, swekameno, tininu; Absten~o S. ngyambula, mpambana,
sudi. mpambani, mpavuka, mpavula.
19
Francisco Narciso Cobe
20
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
21
Francisco Narciso Cobe
22
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
23
Francisco Narciso Cobe
24
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I
25
Francisco Narciso Cobe
Africanizar v.
kitula kisi Afilika; baka fu ye Agafanhar V.batuna, baka, kwatanzala, kwa-
nkadilu akisi Afilika. za nzala; V.fig. yiya, yiya.
Afroixar V. volomona, =esa, yambula, Agaiar V. sweka.
lembeka. Agaiatar-se V.lungalala, luka; tokama.
Afroixelado Adj. alembama, avuvama, ale- Agalanar v.vyengesa, tomesa.
mvuka, alemvoka. Agaloar V.sanisa, sanisina, tundidika, tundisa.
Afroixelar v.
lembeka, vuvika, lemvula, " ..Slmb'a., rna.,'baka'..
Agarral1ntery.
lemvola. Agarrar V. baka, bakila muna nzala, simba,
Afronta S. tingu, tyangu, nguzi, levo; fazer kanga.
uma afronta: levola, levula, veza, mwesa Agasalhar v. fukila, vwika, songa lombo.
nsoni, vonda nsoni. Agasalho S. lombo, m'vwatu.
Afrontar v. tyangima, levola, levula, finga, ve- Agastamento S. lusaulu, makasi, nsita.
za, kota n'soki, vanga mbi. Agastar V. mwesa makasi, fWemesa; agastar-se:
Afrontoso Adj. atyangu, anguzi, amalevo, baka makasi, mona makasi, fuluta yo maka-
aluvezo, ambi. si, fWema, dasuka, mona nsita.
Afrouxamento S. lulembeko, ndembeka. Agastura S. nyoya, ngyoya, lutovoko.
Afrouxar V. volomona, zezesa, yambula, Agatanhar v. kwata luzala (pL nzala), kwaza
lembeka. luzala.
Afrouxelado Adj. alembama, avuvama, Agatinhar v. yavula.
alemvuka, alemvoka. Agat6ideAdj. ambote.
Afrouxelar v. lembeka, vuvika, lemvula, Agenda s. kintumwa, ndunda, ndunga-lu-
lemvola. nga, nkengela.
v.
Afugentar tinisa, mwanga, vumuna, bu- Agenda~o S. kintumwa, ndunda, ndunga-
ndumuna, yinga. lunga, nkengela.
v.
Afumar sya mwisi, vanga mwisi. Agendar V. lunda, lunga-lunga, kengela.
v.
Afundar dyumba. Agenda s. zyenda, kinsungamena.
Afunilado Adj. anse a kelelwa, akeveswa, AgenteAdj. s. n'kengedi, n'sadisi.
abatakana, abatakeswa, akatululwa, Ageusia (med.) S. ndula.
asongoka. 4geustesia (med.) S. ndula.
Afunilamento S. nkeva, mbatakana, AgiI Adj. apyaku-pyaku, n'kwa pyaku-pyaku,
mbatakani, nkatululwa, nkatuluka. n'kwa saluzyoka, n'saluzyoki, n'timbuzyoki.
Afunilar v. vanga kelelwa, kevesa, batakesa, Agilidade S. nzaki, n'swalu, mpevo, luzamu,
katulula. nsaluzyoka, ntimbuzyoka, pyaku-pyaku.
Afusado Adj. anti a zekela mavusu,ampila a Agita~o S. zaka-zaka, ndikuka, nyangama,
n'ti a zekela mavusu. madikita.
Afusao s. ngyobela, ngyowela, mbwanga, Agitado Adj. abendomoka, abendumuka,
ntyaka, ntyakuka. nzonzi, n'tokami, tentebele.
v.
Afusar songola. Agitador s. m'vavi a nkindu, m'bendomoni,
Afuselado Adj. ampila a zekelwa kya mavusu, m'bendumuni.
anse a zekelwa kya mavusu. Agitar V. yangalakesa; agitar-se: yangalakana,
v.
Agachar-se swekama, fukama, kuluka; V. dikita.
fig. kukulula, kusakidika, sakalala. s.
Aglomerado buka, lukutakanu lwa wantu.
Agadanhar V. batuna, baka, kwata nzala, Aglomerar V. bandakesa, kutika.
kwaza nzala; V. fig. yiya. v.
Agoirar badika, yindula, banza, banzikisa,
Agafanhador Adj. s. nzonzi, n'zonzi; Adj. s. kala ye sampu-sampu, ta ngombo.
fig. mwivi. Agonia S. mpasi za lufWa, mbambala.
26
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
Agoniar v.
mona mpasi, kala muna mpasi za Aguia S. vungu, ngozulu; dguia pescadora:
huwa; mwesa ntantu, kendeleka. mbemba.
AgonizanteAtij. ampasi za lufwa. Aguilhao S. lusende, songololo.
AgoraAdv. owau. Aguilhoamento S. ntutula, ntutubula, nto-
Agosto S. Ngositu, Lunkyesa, ngonde a bola, nkindisa, ntonta, lu£Onto.
n'kyela. Aguilhoar V. tutula, tutubula, £Obola, kindi-
Agourar V. badika, yindula, banza, banzikisa, sa, bundumuna, £Onta.
kala ye sampu-sampu, ta ngombo. Agulha S. ntumbu.
Agradar v. yangidika, mwesa kyese. AiAdv. koko, vovo, momo.
Agradavel Atij. an'yangidiki, n'kwa ngwawa- Ai! Interj. e kwe!, e yaya!.
ni, n'lembami. Aia S. ndezi, n'sansi a mwana.
Agradecer v. £Onda, fyauka; agradecer batendo AIDS (med.)sida.
aspalmas: bunda lukofi, £Onda, sakumuna. Ainda Adv. dyaka; ainda que: kana una YO,
27
Francisco Narciso Cobe
28
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
29
Francisco Narciso Cobe
30
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I
31
Francisco Narciso Cobe
Alindamento s.
lutomeso, luvuviku; Aliviamento S. luvevoko, luvevuku, mpevo.
mpyengesa. Aliviar v. vevola, vevula, fYaulwisa, kulula
v.
Alindar toma, tomesa, vuvika; alindar-se: mpasi.
kuvyengesa, vyenga, kutomesa, kusikidisa. Alivio S. luvevoko, luvevuku, mpevo.
s.
Alinde lutomeso, luvuviku; mpyengesa. AliviosoAdj. m'vevodi, tn'vevudi, tn'fYaulwisi.
s.
Alinea alinea, lubantiku, tinin'longa. Aljamia S. mazu, myangu.
Alinegro Adj. amave rna ndomba. AljamiadoAdj. alongoka, n'zayi.
Alinhamento S. nkyatika, lukyatiku, All6 Adv. kUlla.
nsingika. Alma S. mwanda, moyo, mbundu.
v.
Alinhar kyatika; V. fig. wawana, dedakana; Alma-de-clntaro s. pop. mumu ambi.
tonda, tambulwila; alinhar-se: kyatama. Almadia S. nzaza.
Alinhavado Adj. aswikwa, atamwa, atami- Almadraque s. kolosi kya matiti.
kwa, atantinkwa. Almafre S. mpu, kapasete.
Alinhavao S. n'swiku, lutamu, mama, Almagrar v. sya sinsu, sya dimbu, sya tona,
natantika. sya keya, sya nsamba.
v.
Alinhavar swika, tama, tantika, tamika. Almainha S. kyana.
Alinhave S. n'swiku, lutamu, mama, ntantika, Almalfo S. mwana a ngombe.
mamika. Almanaque S. amanake, lumanake.
Alinhavo S. n'swiku, lutamu, mama, ntanti- Alma-negra S. pop. mumu ambi.
ka, mamika. Almanicha S. muntu ambi.
Alinho S. nkyatika, lukyatiku, nsingika; S. fig. Almanxar S. kanga.
unkete, luvelelo, mimi. Almarada S. n'soma.
Alisado Adj. alengoka, alenguka, alelama, Almaraz S. n'soma.
ababama, alengwa. AlmardaS. n'soma.
Alisador Adj. s. n'lengodi, n'lengudi, n'leleki, Almarge S. madilu rna bulu.
m'babiki, n'lengi. Almargem S. madilu rna bulu.
Alisamento S. ndengola, ndengula, ndeleka, Almario s. pop. kabadi, lundilwa.
mbabika, ndenga. Almarraxa S. tekelelwa, vungilwa.
Alisar V.lengola, lengula, leleka, babika, lenga. Almaxar S. kanga.
Alismo S. lutokanu, nzyenzye, madikita, Almazem S. pop. lundilu, vula, lozya.
m'vyangalwa a moyo, n'telamu a moyo, Almece S. maza rna bobi, maza rna mbondo.
wonga, nkankumuka. Almecega s. dimbu.
s.
Alistabilidade nsonama muna lisita. Almecegar V.lamika dimbu.
Alistamento s.
lukumpiku, lukubamu, Almegue S. sawu.
nsonama muna lisita, nsonama muna salu, Almeida n. Lumeda.
nsonama muna kikesa. Almeida S. Jam. n'kombi a vata, n'kombi a
Alistando S. n'sonami muna lisita, nsonama. m'vakala, n'kombi a nzila.
v.
Alistar kumpika, kubika, soneka muna lisi- AlmejanteAdj. aketo, aloko, atima, azinu.
ta, soneka muna salu. Almejar V.ketokela, ketukila, lokokela, zinwa
AliscivelAdj. asoneka muna lisita. moyo, banza, zola, vava, tomba.
AlistridenteAdj. m'fYengi. Almejo S. keto, tima, loko, zinu, nzola; ma-
A1ivia~o S. luvevoko, luvevuku, mpevo. mu, lukendalalu; mpasi.
Aliviadoiro S. vundilu. AlmenosAdv. mpe, musungula, kana.
Aliviador Adj. s. tn'vevodi, m'vevudi, Almeque S. sawu.
tn'fYaulwisi. Almixar S. kanga.
Aliviadouro S. vundilu. Almo Adj. poet. m'vangi, n'semi; Adj. fig.
34
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I
35
Francisco Narciso Co be
36
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
37
Francisco Narciso Cobe
Alvara S. n'kanda a n'swa, Iuve, n'kanda a Alvitre S. Iuludiku, Iusikidisu, Iususulu, Iusu-
n'siku. suIu, nsunguIa, nsonga a mona, Iongi.
Alvaraz S. wazi wa mpemba. Alvitreiro Atij. s. n'Iudiki, n'sikidisi, n'singiki,
Alvaro n. Luvwalu; D. Alvaro: NdoIuvwalu. n'songi a mona, n'Iongi.
Alvaroso S. wazi wa mpemba. Alvitrista Atij. s. n'Iudiki, n'sikidisi, n'singiki,
Alvea1llento S. nsemesa, mpembesa. n'songi a mona, n'Iongi.
v.
Alvear semesa, pembesa. Alvo Atij. ampembe, avelela; Afij. jig. akondwa
Alveario S. nzo a nyyosi, nzo a mbwinginina. twangu; S. jig. vumu; ndwakiIu, Iukanu, Iu-
Alvedrio S. nzengo a kumwena. zoIo; sem alvo: mpavala, mpamba, nkaru.
Alveiro Afij. ampemba; S. sinsu (tadi) kya Alvor S. n'remo, Iulezimu, Iulekumuku.
mpembe, dimbu (tadi) kya mpembe. Alvora~ v. nikuka, zakama, yangama.
AlvejanteAtij. asemesena, an'semesi. Alvorada s. mbunguiulu, fuku-fuku, n'kyelo,
Alivinitencia s. nsema, nsemenena. n'suka-n'suka, n'syuka-n'syuka, mvunguka a
v.
Alvejar semesa, pembesa. kuma; tocar a alvorada: kya (kuma), vungu-
Alvenaria S. kiperelelo, yaka kya maradi, ka(kuma).
yaka. Alvorado Atij. arelama, arelameswa, aza-
Alveneiro S. perelelo. nguIwa, azanguna.
Alvenel S. perelelo. Alvorar v. remuka, remoka, kya, vunguka; V.
Alvener s. perelelo. jig. yarika, yantika, bantika.
Alveneu S. perelelo. Alvoreado Atij. ampalakasa, azaka-zaka,
Alveo S. Iwingi, nsi a maza rna n'koko. akondwa Iuzitu, abendomoka, afwasuka; S.
AlvercaS. n'yaba. kimpumbulu, kingumba.
Alvercada S. mvula ampwena. Alvorear v. remuka, remoka, kya, yantika,
Alvescente Afij. an'toto a mpoIo, afunzuka, bantika, semesa, pembesa.
afufukiIa, asema, asemenena. v.
Alvorecer remuka, remoka, kya, vunguka,
Alvescer v. semesa, velelesa. yantika, bantika.
Alviao s. nsengo ampwena. v.
Alvorejar remuka, remoka, kya, yantika,
Alvidra!iao S. nzenga a kumwena. bantika, semesa, pembesa.
Alvidra1llento S. nzenga a kumwena. v.
Alvori~ nikuka, zakama, yangama.
Alvidrar v. fundisa, zenga mambu, zenga Alvori!iO S. ndikuka, nzakama, nyangama.
n'kanu. Alvoro~do Atij. akondwa Iuvuvamu, ama-
Alvidrio S. nzengo a kumwena. dikira, ayangamwa n'tima.
Alviduco S. pulukanra, n'Iongo mya suku- Alvoro~ento S. ndikuka, nzakama,
Iwilavumu. nyangama.
AlvinitenteAtij. asema, asemenena. v.
Alvoro!iar nikuka, zakama, yangama.
Alvino Afij. di radidi n'dya, an'dya. Alvoro!io S. ndikuka, nzakama, nyangama.
Alvissar v. samuna, reka nsangu za mbore, Alvorotado Atij. akondwa Iuvuvamu, ama-
reka nsangu za kyese. dikira, ayangamwa n'rima.
Alvissaras s.
pl. n'sendo (a muntu 0 tekele Alvorotamento S. ndikuka, nzakama, nya-
nsangu za mbote); Mo-se alvissaras a quem ngama, nyangalakana.
achar: 0 tn'bongolodi n'sendo e vewa. Alvorotar v.
nikuka, zakama, yangama,
Alvitra1llento S. Iuludiku, Iusikidisu, Iusu- yangalala.
suIu, IususuIu, nsunguIa, nsonga a mona, Alvoroto S. ndikuka, nzakama, nyangama.
Iongi. Alvura S. mpembe, umpembe.
Alvitrar V. Iudika, singika, susuIa, susumuna, Alzabaque S. vondelo dya buIu, nzenga, nze-
sunguIa, songa mona, Ionga. ngununa, nzengonona, nsensa, nkesuna,
38
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
39
Francisco Narciso Cobe
40
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
41
Francisco Narciso Cobe
42
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
43
Francisco Narciso Cobe
44
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
45
Francisco Narciso Co be
46
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
47
Francisco Narciso Cobe
48
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
sala dyaka (mu kuma kya ntelayava mayela). Aprendizagem S. ndongoka, ndongokelo.
Aposentamento S. vundu, vundilu, lombo. Apresar v. kanga, baka, koma mu pelezo.
Aposentar V. vunda, songa lombo, tambu- Apresenta~o S. lusunzulu, nsonga.
la nzenza, kala mu lombo, kala mu nzo a Apresentar V.sunzula, songa; apresentar cum-
nzenza. primentas de baas-vindas: sambula; apre-
Aposento S. suku, nzo, lombo. sentar cumprimentas de despedida: kanina;
Aposito Adj. asikila, afwana; asingama; S. apresentar desculpas: lomba ndoloki, lomba
n'longo mya mpuma. luloloko, dodokela.
Apossar V. vwa, baka, tambula, vingila. Apresilhar v. bakila ye sokolo, kangila ye so-
Apossepsia S. ngwolakana. kolo; V.Jam. vuninina, kusana.
Aposta S. mundengi, lutoto, lufYa. Apressadamente Adv. mu nzaki, ye sazu,
Apostar v.tota, fya. mu ntinu-ntinu.
Apostolo S. ntumwa, ntawudi, n'longoki, Apressado Adj. asazu, anzaki, azabuka,
m'wangi a nsangu. an'zabuki, avoloka, am'voloki.
Apostrofo S. koma kya ntandu, n'tentya. Apressamento S. sazu, nzaki, ntinu-ntinu,
Apoucar V. zengeneka, sakanena, sakanina, mvoloka, mpoloka.
zemba, seva; kevesa, kulula, sakidika. Apressar v. sazula, zabula, tentuka, tento-
Aprazar V. sya ntangwa, sya lumbu (kya vanga ka, tensuka, sazuka, zabuka, voloka, vitisa,
kansa dyambu, kansa salu), sikidisa. kufika.
Aprazer V. mwesa kyese, yangidika, tonda, Apresso S. lubangiku, lubangamu.
zola. Aprestamento S. nkubama, mbaninu, mfo-
Aprazimento S. kyese, luzolo, luyangalalu; ko, nsuka, nsukllu, nzaki, sazu.
ntonda, ntambwila, ntambwilu, n'swa, luve. Aprestamentos S. pL sadilwa.
Apre~ v.yuvula ntalu, sya ntalu, bandisa Aprestar v. manisa, fokola, kubika mu nzaki,
ntalu, vwa rn'funu, mona rn'funu. sazula, sazuka, zabuka.
Aprecia~o S. m'badiku, mbadika, lutangu, Apresto s. nkubama, mbaninu, mfoko, nsu-
ntanga, ntonda, mbalu. ka, nsukilu, nzaki, sazu.
v.
Apreciar yangalela, tezakesa, ta mbalu. Aprestos s. pL sadilwa.
Aprefo S. ntalu, m'funu. Aprimorar v. tomesa, toma sikidisa, zikula;
Apreender v.
kanga, baka, simbinina, yi- longoloka, kutomesa, zikuka.
ndula, tokanesa ngindu, tokanisa ngindu, Aprisco S. mpaka a mameme.
lukula. Aprisionar v. kanga, koma mu pelezo, sya
Apreensao S. ngyangamwa a n'tima, mbaka- mupelezo.
rna, nkangama, lukatikisu, ngindu, Aprontar V. manisa, fokola.
n'tokanu a ngindu. Apronto S. nkubama; mbaninu, mfoko, nsu-
Apreensivel Adj. an'yangiki a n'tima, ka, nsukilu.
alukatikisu. Apropria~ S. mvwa.
Apreensivo Adj. ayangamwa n'tima, aluka- Apropriar v. vwa, fwaninika; kutumuna.
tikisu, akangamwa n'tima, an'yindaladi; Aprova~o S. ntonda, ntambwila, n'swa, luve.
n'yindaladi. Aprovar V. kwikila, lungisa, vana n'swa, to-
Apregoador Adj. s. m'boki a n'koki, n'zayisi; nda,zola.
S. boka. Aproveitamento S. nsadila, mawete.
v.
Apregoar boka n'koki, zayisa. Aproveitar v. sadila, mona wete.
Aprender V.longoka, zaya. Aprovisionamento S. mpana, mfikisa,
Aprendiz S. n'longoki a salu, n'longoki a zayi nzonzeka, ntumba, nkubika, nkubikila,
wan'kanda. nkumpika, nsikidisa; ndundidila, mpanga.
49
Francisco Narciso Cobe
50
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
51
..
~~~_ ~~---_ ...
Francisco Narciso Cobe
mwini, mpevomona, mpevumuna, mve- Arguir v. tumba, funda, songa, fimpa, yuvula.
mona, mvevumuna, nsoba a mwela, nsoba Argumentar v. songa ngindu, sikidisa
ampevo. m'vovo, fila mpaka, tantana.
Arena S. fulu kya sakanena, fulu kya sakanina, Argumento S. kimbangi, nsikidisu a m'vovo,
n'tanda asiwa senge. m'filu a mpaka.
Arenata S. tadi dya sangana ye senge. Aridez s. n'kolokoso, nyima, nyuma.
Arenato Adj. asenge. Arido Adj. akolokoso, ayima, ayuma,
Arenga S. m'vovo, mpova, n'tewa a mambu, ayiminina.
n'zonzi, nzonzi. Arimbo s. vya, mpatu, kyana, monga.
v.
Arengar vova, samuna, zayisa, teka nsangu; Arimo s. vya, mpatu, kyana, monga.
17.ftm. wnza, tantana. Aringa s. lumbu, nzo a mfumu e vata.
Arenisco Adj. asenge. Aritmetica s. alitimetika, zayi wa malu.
Arenoso Adj. asenge. Arma s. nwaninwa, n'kele; seguir as armas: ko-
Areola S. kumu dya m'bu, kinyenge. ta kikesa; passar pelas armas: nonga, vonda;
Aresta S. konko, lusende; S. jig. fwalanganu, com armas e bagagem: yo mwana ye teva, na-
mfwanti. tayawonso.
Areola s. saya, lumbu lwa n'tu a mulu, yene, ArmaC(iio S. mvwata, mpwata, ndeka a n'kele,
lumbu lwa ngonde. nzalumuna; armafiio de oculos: tungwa ya
Areoso Adj. asenge. mweno, tungwa ya nguya.
Arestado Adj. akonko. Armadilha S. n'tambu, vuwa, kyemba,
v.
Arestizar vanga konko. mpombolo, sokolo, kangu, wumba; armar
Aresto S. nzengo a n'kanu. armadilhas: leka n'tambu; cair na armadi-
Arestoso Adj. akonko. lha: fwa mu n'tambu.
AreuAdj. antyakalakani, anzengalakani, n'kwa Armadura S. mpwata, mvwata, ndeka a
ntyakalakni, m'vungyanu. n'kele, nzalumuna.
Arfada S. nkwinta, mfwima, mfulumuna Armamento S. salanganu ya vita.
akintwentwe, mfulumuna a kintwengenya, Armando n. Lumandu.
nsakasa (bulu), ndakumuka a n'tima. v.
Armar vwata, nwaninwa, leka n'kele, zalu-
Arfadura S. nkwinta, mfwima, mfulumuna muna; armar ciladas: leka n'tambu; armar
akintwentwe, mfulumuna a kintwengenya, uma briga: yatika n'wnzi, zonzesa.
nsakasa (bulu), ndakumuka a n'tima. s.
Armario kabadi, lundilwa, lundilu.
Arfagem S. nkwinta, mfwinta, mfulumuna Armazem s. lundilu, vula, lozya.
akintwentwe, mfulumuna a kintwengenya, Armazenagem s. ndunda, nsya mu lundilu.
nsakasa (bulu), ndakumuka a n'tima. Armazenamento s. ndunda, nsya mu
Arfar v. kwinta, fwinta, fulumuna kintwe- lundilu.
ntwe, fulumuna kintwengenya, sakasa Armazenar V. lunda, sya mu lundilu, lundila
(bulu), kunga, lakumuka (n'tima). muvula.
s.
Argamassa meke asengwa ye nkala. Armencirio S. rn'vungudi.
Argamassar tebeka. v. s.
Armentio kambi dya buIu.
Arganz S. ngone. Armento S. kambi dya buIu.
Argelia s. Luzyelya. Armindo n. Lumindu.
Argencirio Adj. mvwama. ArnazAdj. angolo, akumama, akola.
ArgilaS.luma (pl.: tuma), meke. Arnoso Adj. asenge.
ArgilosoAdj. aluma, anteke. s.
Arola n'tambu, vuwa, kyemba, mpombolo,
Argola S. mundengi, dyenga, dimba, n'lunga. sokolo, kangu, wumba.
Argueiro S. n'titikidi, lukaya, kiti, fimbwaza. Arolas s. pI mataya ma mpwena, masengi;
52
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
53
Francisco Narciso Cobe
54
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
Arrebicar v. tomesa, vyengesa, kubika, vilula, Arremate s. mbaninu, mfoko, mfula, nsuka.
kitula, soba. Arremedar v. sokolola, tanginina.
v.
Arrebitar £Itika, bundika, songa nzunzu. Arremedilho S. nsaka za sevela, luvunu.
Arrecada~o ndunda. s. Arremedo S. nsokolola, manginina,
Arrecadar v.
lunda, kubika, tarnbula, lutangininu.
zonzeka. Arreliar v. memesa, saula, savula, nukwa,
v.
Arredar vavuka, varnbuka, katuka, katula. merna; nao me arrelies!: i mono kwarne oyu!.
v.
Arredondar vinza, vinzumuna. v.
Arremelgar vudidika meso, vayikisa meso.
Arredores s.
nganzu, zunga, nzinguluka, Arremessar V.lumba, bwisa, zanza, tuba, ve-
rn'vivu. ta, loza, takula, yemba, yumba, vikimika,
v.
Arrefa~ kulula ntalu. ta kinsi, tuba kinsi, wanda kinsi; arremes-
v.
Arrefecer vola, volesa, zizima. sar ao chao: bunda, lumba va n'toto, zanza va
v.
Arrefentar zizima. n'toto, yemba va n'toto; arremessar-se (atirar-
v.
Arrefertar pop. tumba, yelesa, sungula, se ao chao): bundana.
kumba. Arremetedor Adj. s. 'nwani.
Arrega~ v. £Itika. ArremeteduraS. nkindu, n'zingu.
Arregalar v. vudidika meso, vayikisa meso, ArremetenteAdj. s. 'nwani.
tala tukutuku, tungununa. v.
Arremeter nwanisa, bwila, yilama.
Arreganhar v. veneneka meno, songa meno, ArremetidaS. nkindu, n'zingu.
vumisa, sevelela; (ang.) V. sisisa, vumisa. Arremetimento S. nkindu, n'zingu.
Arreganho S. nsisisa, luvumisu, n'za yo lu- Arremina~o S. kasi, nganzi, nsita, kudi,
lendo, lukundalalu, lunkulu. mafunga.
v.
Arregoar sima wulu, sima n'kulu, tima wu- Arreminado Adj. arnakasi, n'kwa makasi,
lu, tima n'kulu, vanga n'suku, zoka wulu. n'kwa kudi, n'kwa nsita.
Arregougado Adj. pop. angangu, alwenga, Arreminar-se v.
kusaula, merna, funga
alungalala. makasi, mona makasi, baka makasi, mona
v.
Arregueirar sima wulu, sima n'kulu, tima ngwanzi, mona kudi, mona nsita.
wulu, tima n'kulu, vanga n'suku, zoka wulu. Arrenda~o S. nsela.
Arreguenhar (ang.) V. sisisa, vumisa. v.
Arrendar sela; £Itisa n'sompi, futisa n'sompi,
v.
Arreguilhar vudidika meso, vayikisa meso, £Itila, futila, £Ita n'sompeki, futa n'sompeki,
tala tukutuku, tungununa. bakula.
v.
Arreigar kolesa, syarnisa. s.
Arrendamento nsela; kibwanga, m£Itu,
Arreitamento S. tongo. mfutu.
v.
Arreitar zola, mona tima, vava, tomba. s.
Arrenda nsela.
v.
Arrejeitar tuba, takula, veta, loza. v.
Arrenegar vakula n'kalu, kala, yarnbula,
Arrelia S. makasi, lutokaneso, lutokanisu, katuka, vayika, tyanguna, kalumuka, be-
lutokamu, mala, lufyengeneso, kudi, loka, beluka, soba; siba, dya kandu, saula,
muntyozo, muntyozi. zemba, menga.
s.
Arrelia~o makasi, lutokaneso, lutokanisu, Arrenega~o s.
n'kalu, tyangu, nkalumuka,
lutokamu, mala, lufyengeneso, kudi, mbeloka, mbeluka, nsoba; kandu, lusaulu,
muntyozo, muntyozi. luzembo, lumengo.
Arreliar v. saula, tokanesa, tokanisa, na- Arrenego S. n'kalu, tyangu, nkalumuka,
nganisa, kwika, tantika, nangika, fyengene- mbeloka, mbeluka, nsoba; kandu, lusaulu,
sa, tyozona. luzembo, lumengo.
v.
Arrematar mana, manesa, manisa, fokola, v.
Arrentar pop. kusana, vyengesa, kumpika,
fula, sukisa. kubika, leleka, kemba.
55
Francisco Narciso Cobe
56
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
57
Francisco Narciso Cobe
58
NOVO DIOONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
59
Francisco Narciso Cobe
60
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
61
Francisco Narciso Cobe
62
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I
63
Francisco Narciso Cobe
64
NOVO DICIONARIO PORTUGlllis - KIKONGO I
Atento Adj. angangu, andwenga, aluzitu, Ati~ V. sikamesa, temona, temuna, vulu-
an'we, avumi, n'kwa vumi, n'kwa luzitu, muka, vulumuna, bundumuna, lunga tiya,
n'kwazitu. kwika tiya, vemona, vemuna, nikuna, sazu-
v.
Atenuar kulula, katula, katulula. la, zabula, zabulwisa, sutakesa.
Ater v. dingika, dingidika, yekeka, sikidisa, Atigrado Adj. afwanana ye ngo, anse a ngo.
syamisa; kwikila, tonda; ater-se: yekama, Atilado Adj. alusansu, asikila, antona, aluka.
sikinina; ater-se ao regulamento: landa n'siku. Atilamento S. ngangu, zayi, ntona, ngindu.
v.
Atergar tumbidika, sefula, sefola. v.
Atilar toma vanga, tomesa, vyengesa, luka,
Atermal Adj. alavuka, akididi, anzizi. keba. .
Atermaneidade S. ndavuka, kididi, nzizi. Atilho S. n'singa, ngonzi.
s.
Atermia ndavuka, ndavuka, kididi, nzizi. Atimia S. lutovoko, ntantu, nkenda, luwu-
Aterragem S. nkulumuka, mbela, ndwaka. ngalalu, nkuluka.
Aterrar V. bela, sisisa, vumisa, titisa, zakamesa. Atinar v. tona, zaya, luka, selola, susukwa, to-
Aterro S. n'toto, senge, keso, veso, ndambu, ti- rna vanga, singika.
ni, ti, titi; nkaku. s.
Atinencia mfWanani, mfWanana, dyambu
Aterrorizar V. titisa, zakamesa, vumisa, mwe- dya.
sawonga. Atinente Adj. di tadidi, amfWanani, afwa-
v.
Atesar kola, syama, bala, timba. nana, adyambu dya, muna dyambu dya.
Atesta~o S. kimbangi, n'kanda a kimbangi. Atingido Adj. atela, atelwa, alendakana,
Atestado S. n'kanda a kimbangi. atonakana.
Atestamento S; nzadisa. Atingimento S. ndwaka, ndwakila, ndwaki-
Atestante S. mbangi. sa, mbaka, mbakila, nsya, nsimba.
v.
Atestar tambulwila, soneka kimbangi, ta- atoaLoc. adv. mpavala, nkatu.
mbula kimbangi. Atingir V.lwaka, lwakila, lwakisa, baka, baki-
Atestorio Adj. akimbangi, ambangi. la, sya, simba.
Ateu Adj. amundembi kwikila; S. n'kadi a Atino S. zayi, ngangu, ntona.
Nzambi, n'tyanguni a Nzambi. v.
Atirar tuba, veta, takula, loza, nonga.
Atevico Adj. afwanana yo nkayi (wafwa kala), Atito S. mfyenga.
afu ya nkayi (wafwa kala). s.
Atitude ntelama, nkala, kalu, kadilu, fu.
v.
Atextar wnza, fila mpaka, viluzyola dya- Adantico s. Talantika.
mbu, fimpa, yuvula. Adas S. atalazi, n'kanda ansi ya nsi.
Atexto S. nwnza, mpaka, mpiluzyola a dya- Adeta S. n'kwa nsaka za ngolo.
mbu, lufimpu, ngyuvu. Adetica s. nsaka za ngolo.
Atezanar v.
bangika, kendeleka, mwesa Adetico Adj. ansaka za ngolo, an'kwa nsaka za
ntantu. ngolo, akumama, an'kuma, angolo.
v.
Atibiar zizimisa, tovola. Adetismo S. nsaka za ngolo.
Ati~do S. ndikuka, nsazula, nzabula, nzabu- Atmosfera S. ngambwila, mwela, mwanda.
lwisa, nsutakesa. Atmosferico Adj. di tadidi ngambwila, a-
Ati~dor S. n'sikamesi, n'temoni, n'temuni, ngambwila, amwela, amwanda.
rn'bundumuni, n'lungi a tiya, n'kwiki a tiya. s.
Atoada kumbu, nsangu, n'samu.
Ati~ento S. nsikamesa, ntemona, ntemu- v.
Atoar nata, tunta, koka.
na, mvulumuka, mpulumuka, mvulumu- Atoarda S. kumbu, nsangu, n'samu.
na, mbundumuna, mpulumuna, ndunga a Atochado Adj. azala, atumbalala, alutakana,
tiya, nkwika a tiya, mpemona, mpemuna, asefuka, asefoka, abatakana.
mvemona, mvemuna, ndikuna, nsazula, Atochador S. mpalu.
nzabula, nzabulwisa, nsutakesa. v.
Atochar kanga, kangila; zadisa, tumbidika,
65
Francisco Narciso Cobe
66
NOVO DICIONAR:!O PORTUGms - KIKONGO I
67
Francisco Narciso Cobe
68
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
69
Francisco Narciso Cobe
70
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
71
Francisco Narciso Cobe
72
--------------- - - - - -
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
73
Francisco Narciso Cobe
74
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
75
Francisco Narciso Cobe
76
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
77
Francisco Narciso Cobe
78
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
79
Francisco Narciso Cobe
80
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
81
Francisco Narciso Cobe
82
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
83
Francisco Narciso Cobe
Beige Adj. ase kya dino dya nzau; S. se kya Beliscadura S. nzyongona.
dinu dya nzau. Beliscao S. nzyongona.
BeijadelaS. mfiba, fibu. Beliscar v. zyongona, batikina, kafinina.
Beija-Hor S. nsonge Belisco S. nzyongona.
beijar v. fiba. Beliz Adj. angangu, andwenga, aluka, azolwa;
Beijo S. mfiba, fibu. S. n'kwa ngangu, n'kwa nduka, n'wlwa.
Beijocar V. fiba. Belo Adj. atoma, awete, amote.
Beijo-de-judas S. ngyekola, ngyekula. Beltrano S. nengandi.
Beira S. ndambu, konko, kumu; it beira de: Beltrao s. nengandi.
vana ndambu a; beira dum abismo: kota mu Beluino Adj. akibulu, abulu, abubu, atombe,
sumbula, ntangwa a sumbula. amundembi sanswa.
Beirada S. kumu, ndambu, mbambi, zunga. Bem S. wete, mbote, mbongo, kimvwama,
Beirado S. nsuka, mbambi, ndambu. rn'funu; Adv. yingi, ludi, kikilu; bens ria ter-
Beira-mar S. kumu dya rn'bu. ra: mawete rna nza; bens espirituais: mawete
Beirao n. Belau. mamwanda.
Beirar v. zunga, zyeta, bembela; finama, Bem-afortunado Adj. n'kwa lau, n'kwa
lwaka. nsambu.
Bejoega S. suwa, sowa, subula. Bem-amadoAdj. n'wlwa.
BejogaS. suwa, sowa, subula. Bem-andanteAdj. n'kwa lau, n'kwa nsambu.
BeIAdj. atoma, awete, amote. Bem-aventurado Adj. nkwa nsambu.
Bela S. 'mote. Bem-aventuran~aS. nsambu, kyese, yangi.
Beladona (med) S. beladona. Bem-avindo Adj. angwawani, azola, azolana.
Belarmino S. wwa, dinda. Bem-criado Adj. atoma sanswa.
Belatrice S. 'nwani (n'kento), kesa (n'kento). Bem-dito Adj. asaniswa, asanisinwa, n'kwa
Belatriz S. 'nwani (n'kento), kesa (n'kento). lau, n'kwa nsambu.
Beldade S. 'mote (pl. 'myote). Bem-dizer v. sanisa, sanisina, sana, kunelldi-
Beldar v. wulumuna, lombolola, zokosa. ka, yimbidila, kembela.
Beldroega s. bowa. Bem-educado Adj. atoma sanswa.
Beldroegas S. pl. pop. dinda, wwa, zengi. Bem-estar S. luvuvamu.
Beleza s. wete, mote. Bem-fadado Adj. n'kwa lau, n'kwa nsambu.
Belfas s. pl mabunell. Bem-fazejo Adj. rn'vangi a wete, n'kwa nke-
Belfo Adj. avonga babu kya yanda. nda, rn'vangi a mbote.
Belfudo Adj. ababu kya mpwena, abobo kya Bem-hajaS. matondo.
mpwena. Bem-ouvidoAdj. n'lemvoki, n'we.
Belgica n. Belezi; belga: musi Belezi. Ben~ao s. nsambu.
Beliche S. mfulu za tensakeswa, fisuku. Bendi~o S. nsambu.
BelicistaAdj. s. n'well a vita. Bendito Adj. n'kwa nsambu, asambulwa.
Belico Adj. avita, arn'vengo. BendizenteAdj. n'sanisi, n'tondi.
Belicoso Adj. n'zodi a vita, 'nwani a vita, kesa. Bendizer v. sanisa, tonda, sambula.
BelidaS. n'tezi (munadisu). Beneficiador Adj. s. rn'vangi a mawete,
Beligerencia S. ndwana a vita. n'kwa mawete.
BeligerenteAdj. 'nwani a vita. Beneficiar v. vanga wete, sadisa.
BelisarioAdj. an'zilu, antantu, amunkondwa, Beneficiencia S. vangu dya wete.
nsukami. BeneficienteAdj. rn'vangi a mawote, rn'vangi
Belisca s. kinzyongo. a mawete, n'kwa mawote, n'kwa mawete.
Beliscadela s. nzyongona. Beneficio S. wete, lusadisu.
84
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
Benefico Adj. ambote, ankenda yo walakazi. Besta S. bulu, mundembi sanswa; besta-ftira:
Benegnidade S. mbote, nkenda yo walakazi. bulu kya mbi, muntu ambi.
Benemerito S. m'vangi a mawete. Bestearia S. kibulu, kizowa, kidinda.
Beneplacito S. ntambulwila, nkwikanisa, Besteira s. levo, safu, kidinda, kizowa, kize-
nkwikanesa, ntonda, luve, n'swa. nga, kizengi, umpamvu, kitunze, umvwa-
BenevoIencia S. walakazi, wete, nkenda, mvwala, kilau.
n'lemvo. s.
Bestiaga fig. zowa, dinda, tunze, mpavu.
Benevolo Adj. n'kwa walakazi, n'kwa nkenda. Bestial Adj. akibulu, akidinda, akizowa, aki-
Benfazejo Adj. m'vangi a mbote, n'kwa nke- zenga, akizengi, akitunze.
nda, n'kwa ngemba, am'funu. Bestialidade S. kibulu, kidinda, kizowa,
Benfazejo Adj. m'vangi a wete, n'kwa nkenda, kizenga, kizengi, kitunze.
m'vangi a mbote. Bestializar v. kitula kibulu, kitula muntu
Benfeitor S. m'vangi a mawete, n'sadisi. ambi, kitula kizowa; bestializar-se: kituka
Bengala S. n'kawu, mvwala, mpangu. kibulu, kituka muntu ambi, zengumuka,
Benigno Adj. akondwa mbi, n'kwa nkenda yo zengomoka.
walakazi, alembama. s.
Bestice levo, safu, kidinda, kizowa, kize-
Benim n. Benine. nga, kizengi, umpamvu, kitunze, umvwa-
Benquisto Adj. azolwa kwa awonso. mvwala, kilau.
Bens S. pllekwa, mawete. Bestidade S. kibulu, kidinda, kizowa, kize-
Bento Adj. asambulwa, avelela. nga, kizengi, kitunze.
Benzer v. sambula, sakumuna; ser benzido: Bestificar v. kitula kibulu, kitula muntu a-
sambulwa. mbi, kitula kizowa; bestificar-se: kituka ki-
Benzidina S. benzidina. bulu, kituka muntu ambi, kituka kizowa.
Berbigao S. kyasa. Besuntar v. kusa mazi mayingi, kusa mvindu.
Ber~ S. mpila a nkove. Bemo S. betanu.
Bers:o s. mfulu a zunga, sansilwa; nascer em Betar v. vanga n'sinda, sya n'sinda, vanga nzi-
berro de ouro: wurwa kwa mvwama. la-nzila, sya nzila-nzila, vanga n'zididi, sya
Beringela s. mbolongwa. n'zididi, fwaninika.
Bernarda S. Jam. ndikuka, nyangama, ma- Betatrao S. betanu.
dikita, zaka-zaka. Betatron S. betanu.
Bernardo Adj. fig. akidinda yo m'biki. s.
Betesga nzila ambatakani, nzila abatakana,
Bernardo n. Belenadu, Bele; D. Bernardo: nzila andwelo.
Ndombele. Betonar v. sya betanu.
Berra S. zu dya nkayi; andar na berra: yaya, Betrano S. nengandi.
tunda. Betumar v. sya bitume.
Berra~o S. dilu, nkololoka, kololoka, kazu, Betume S. birume.
tatu. Bexiga S. nzyenena, kinzyenena, nkutu a ma-
Berrador Adj. s. n'didi, n'koloki, m'boki, za, nkutu a masuba.
n'kazi, n'tati. Bexigar v. giro seva, sokolola, sokela, tumba.
Berrao S. ngu/u. Bexigas S. pl sika, fu.
Berrar v. kololoka, boka, kaza, tata, Bexigoso Adj. asika.
bokomoka. Bexigueiro Adj. n'zodi a nsaka, n'zodi a
Berraria S. dilu, nkololoka, kololoka, kazu, n'kembo.
tatu. Bexiguento Adj. asika.
Berreiro S. nkololoka, dilu. Bezerra S. ngombe ankento.
Berro S. mboka, mbokomoka, kazu, tatu, dilu. Bezerro S. mwana ngombe akoko.
85
Francisco Narciso Cobe
86
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
87
Francisco Narciso Cobe
88
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
89
Francisco Narciso Cobe
90
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I
91
Francisco Narciso Cobe
92
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
93
- - - - - - - - ----- ------
Francisco Narciso Cobe
Brandear v.
lembeka, lekesa, vuvika, zezesa, dinda, m'vilwa, n'tunduluki, ampolakanu,
lebula, lebola, wombesa, tovola. kimpumbulu.
v.
Brandir zanguna, sangalakesa, nikuna, ni- Bravura S. unkabu, kikesa.
kuzyona, zunganesa, zunganisa. v.
Brear sya dimbu wa n'dya a kyanga, kusa
Brando Adj. alembama, aleka, avuvama, aze- dimbu wa n'dya a kyanga, kusa mazi.
za, alebuka, aleboka, awomba, atovoka, Breca S. mbindama a n'suni, nkangama a
n'lembami. n'suni, nkufama a n'suni; n'lunzi, nsita, kasi,
Brandura S. ndembama, lulembamu, luvu- kudi, mbangalakana.
vamu, nwomba, nzeza, ndebeka, lutovoko, v.
Brecar dingika, dingidika.
ntovoka. Brecha S. wulu, lwamvu, mbamvu.
Branquea~o S. nsemesa, nkusa a mpemba, v.
Brechar zoka wulu, bula lwamvu, £Ita.
mpelelesa. Bredoega S. bowa.
Branqueado Adj. asemeswa. Brega S. ndwana, nkindu.
Branqueamento S. nsemesa,luvelelo. Breia S. £Inzila, kanzila, nzila ambatakani, nzi-
v.
Branquear semesa, velelesa. laankufi.
Branquicento Adj. anse a mpembe. Breja S. n'yaba.
v.
Branquir semesa (e sengwa ne palata yovo Brejal s. n'yaba.
wolo). Brejeirada S. nzungana, mbumbula, nzunzu,
Braquial (med.) Adj. abalaki, di tadidi moko, lutokamu, umpumbulu.
amoko. v.
Brejeirar zungana, bembela, tokama.
Braquidactilo Adj. an'lembo mya nku£I. Brejeirice s. nzungana, mbumbula, nzunzu,
Braquiotomia (med.) S. balakitomi, lutokamu, umpumbulu.
mbunduna a koko. Brejeiro Adj. s. m'bumbidi, n'zungani n'kwa
Brasa S. kala dya tiya, yolo dya tiya; pisar em nzunzu, n'tokami, kimpubulu.
brasa: kala mu mpasi za mpwena. Brejeirote Adj. s. m'bumbidi, n'zungani,
Braseiro S. makuku, makala rna tiya. n'kwa nzunzu, kimpubulu; n'leke ayakala.
Brasume S. mpya, vya, tima, zola kwa yingi. BrejentoAdj. an'yaba.
Bravata S. luvumisu. Brejo s. n'yaba.
Bravatear v. vumisa. Brenha S. mfinda atombe, mbindakani,
Bravear v. fuluta, saula, yayala, yabana, kaza, mvwanga, mbumba, kinsweki.
tata, kololoka, sika nkololo. Brenseada S. tombe.
Bravejar v. fuluta, saula, yayala, yabana, kaza, Brete s. n'tambu a nuni.
tata, kololoka, sika nkololo. Breu S. dimbu wa n'dya a kyanga, kima kya
Braveza S. ngwanzi, makasi, kikesa, unkabu, pyuka-pyuka.
ngolo, nkwangula, nkutumuna. BreveAdj. anku£I, akete, afYoti, andwelo.
Bravia Adj. amfinda; abubu, atombe, ako- Breviador Adj. s. m'bembedi, m'vumvudi,
ndwa fuka, amundembi sanswa. m'bumbudi, n'zungani, kingumba, mpuki,
Bravio Adj. akibulu, dinda, m'vilwa, n'safu.
n'tunduluki, kimpumbulu, ampolakanu, Breviario S. malongi, buku dya sambu,
ansita, akudi, amakasi. n'kanda a sambu.
Bravo Adj. ankabu, angwanzi, akibulu, dinda, Brevidade S. kufi, kete, ndwelo.
m'vilwa, n'tunduluki, kimpumbulu, ampo- Briba S. n'dyalanga.
lakanu, ansita, akudi, amakasi; S. kesa. Bricabraque S. salanganu, fwalanganu.
Bravosidade S. ngwanzi, makasi, kikesa, Briga S. ndwana, nkindu.
unkabu, ngolo, nkwangula, nkutumuna. Brigada S. kamba kya makesa.
Bravoso Adj. ansita, akudi, amakasi, akibulu, Brigadeiro S. mbuta a makesa, mfumu a
94
NOVO DIOONARIO PORTUGms - KIKONGO I
95
Francisco Narciso Cobe
96
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
97
Francisco Narciso Cobe
98
NOVO DlCIONAR!O PORTUGU£S - KIKONGO I
99
.~---._---~~----
Francisco Narciso Cobe
100
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
101
Francisco Narciso Cobe
102
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
103
-------~---~~~-----
Francisco Narciso Cobe
Calamitoso Arij. avuku, an'zUu, arn'vya, Calcar v. nyemenena, boselela, dyatakesa, ve-
asumbula, avonza. za, bunda, dyata.
Calamocar v. jig. fwasa, vanga mbi, kota Cal~ar v. vwata nsapatu, vwata nsampatu.
n'soki. Calcare S. kimbimbi.
Calandragem s. ndengola (n'lele, papela), Calclrio Arij. akala:
ndengula (n'lele, papela), ndeleka (n'lele, pa- Cal~ S. pL m'bati.
pela), nsemesa (n'lele, papela). Calce S. kaku, sikinwa, sikininu.
Calandrar v. lengola n'lele, lengola papela, Calceiro S. n'tungi a m'bati.
lengula n'lele, lengula papela, leleka n'lele, Calcemia S. kala (Cfi2+) muna menga.
leleka papela, semesa n'lele, semesa papela. Calceta S. mpanga, luvumbu.
Calao s. ndinga alunimanima. Calcetamento s. nkanga ye mpanga, nkanga
Calar v. sya pi, butika nwa, kanga nwa; kulula, muna luvambu.
wanda; calar-se: butama, kanga nwa, kala pi. Calcetar v. kanga ye mpanga, kanga muna
Calaveira Arij. abendomoka, abendumu- luvumbu.
ka, afwasuka; S. m'fwasi (a nzimbu), Calci:fica~o s. nkitula se kala (Cfi2+), nkim-
m'bendomoki, m'bendumuki. lasevisi.
Calazar (med) S. kalaza. Calcmcar v. kitula se kala, kitula se visi.
Calmo (med) S. kalazi, vumbu dya n'kanda Calcina~ao s.
nkitula se n'toto ampolo,
adisu. nyoka, nkitula se mpemba.
Cal~a S. m'bati. v.
Calcinar kitula se n'toto ampolo, yoka, nki-
Calca S. ndyatakesa, luvew, mbunda, ndyata. tula se mpemba.
Calcada S. ndyatakesa, luvew, mbunda, Calchinha (ang.) S. n'kwa kusonga.
ndyata. Calcinavel Arij. ayoka, akitula se n'toto a-
Cal?da s. nzila a matadi. mpolo, akitula se mpemba.
Calcadeira S. sokelwa. CaIcio S. kala.
Calcadela S. ndyata, ntuta, nsovola, mbunda, Calco S. ntenseka, nsokolola.
mbiba, nzuka. Cal~o S. kaku, sikinwa, sikininu, syamu.
Calcado Arij. adyatakeswa, anyemenenwa; Calcular V.balula, badika, yindula.
Arij. jig. asakidikwa, avezwa, azengenekwa. Calculador Arij. s. n'te a mbalu, sengwa kya
Cal?do S. nsapatu, nsampatu. mbalu, sengwa kya ntalu.
Calcadura S. ndyatakesa, luvezo, mbunda, Calculadora S. mbadikilu.
ndyara. CaIculo S. mbalu a ntalu, lutangu, mbadika;
Calcagem s. ndyatakesa, luvew, mbunda, tadi muna nitu.
ndyata. Calculoso (med)Arij. amatadi munanitu.
Cal~amento S. mvwata a nsapam, mpwata a s.
Calda mpUa a syalopa, ngwanda, mbiba,
nsampatu. ngweta, nzuba, nzuka, nkafuna, mbafuna.
Calcamento S. ndyatakesa, luvezo, mbunda, Calda?S. n'wngi amaza-maza.
ndyata. v.
Caldar yandula.
Calclneo S. singini. s.
Caldas pl. nto a maza ma tiya.
Calcanhar S. singini; dar aos calcanhares:taya, Caldea~o S. mfula, ngikakesa, mbundakesa,
tina. nzitika, nsanganisa, nsanganesa.
Calcante S. kulu. Caldeamento S. mfula, ngikakesa, mbunda-
Calcantes S. pl. gir. nsapatu, nsampatu. kesa, nzitika, nsanganesa, nsanganisa.
Cal~o S. kupe. v.
Caldear fula, yikakesa, bundakesa, zitika,
Calclo S. ndyata, ntuta, nsovola, mbunda, sanganisa, sanganesa.
mbiba, nzuka. s.
Caldeira kinzu, nzungu.
104
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
105
Francisco Narciso Cobe
106
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
Camelice S. levo, safu, uzowa, kizowa, udin- Campar V. vunda, kemba, yangalala, kusana,
da, kidinda, uzenga, kizenga, kitunze, kundalala, tina, taya.
umpavu. Campeador S. bamba-ngolo, n'sundi muna
Camelo S. ka.!nela, samo; S. fig. zowa, dinda, nsaka,mbuta,mfUrnu.
tunze, mpavu. Campeao S. bamba-ngolo, n'sundi muna
Came16rio S. zowa, dinda, tunze, mpavu. nsaka.
Camena S. n'kunga. Campear V. nwana, nwanisa, sinsana, kusana.
Camiao s. kalu dya mpwena. CampesinoAtij. akyana, ampatu.
Caminhada S. kala mu nzila, ngyenda, ndya- CampestreAdj. akyana, ampatu.
ta, nkangala, lukangalu, nkiya. Campina S. nsela, mpata.
Caminhador Adj. s. n'kangadi, munkiyi, Capin~o S. nsela, mpata.
n'kiyi, munduti a nzila. Campino Atij. akyana, ampatu.
Caminhante Adj. an'kangadi, amunkiyi, Campionato S. ndwana a nsaka, nsinsani.
an'kiyi, amunduti a nzila; S. n'kangadi, Campo S. mpatu, n'zanza, kyana, vya; campo
munkiyi, n'kiyi, munduti a nzila. de batalha: inza; campo de mandioca: bale.
Caminhao (bras.) S. kalu dya mpwena. CamponesAdj. akyana, ampatu; S. m'vati.
v.
Caminhar simba nzila, kwenda, kangala, Camp6nio S. musi kyana, musi zumbu.
kiya; caminhar adiante de: vita; caminhar ao Campo-santo S. zyami.
acoso: vungyana, vumvula; caminhar com Camposo Adj. avonga, ayalumuka.
precipitafdo: zawula, sazuka, lundumuka; Camptocormia S. nkovama a nitu, nkona-
caminhar coxeando: tendinga, tondinga, nana a nitu, nkonzama a nitu.
zodinga; caminhar para velhice: kwiza a Camuelo (ang.) Atij. s. n'kwa kokoto, n'kwa
nunuvi, nunuva; caminhar (andar) pelado: m'biki, mwimi.
kunkuta kimpene; caminhar penosamente: Camuflagem S. nsweka, nkusa a nkula.
kenketa, nangana. Camuflar V. sweka, kusa nkula.
Caminheiro S. n'dyati, n'kiyi, n'kangadi. Camumbembe (bras.) S. n'sukami.
Caminheta S. kalu dya kete. Camundongo (ang.) S. pej. musi Luwanda.
s.
Caminho nzila; caminho de ferro: nzila a Cana S. munse, mwinse, dyadya; cana brava:
makumbi, nzila a n'layi; errar 0 caminho: vi- tete, tutu; cana da perna: m'vidingi.
la; indicar 0 caminho: songa nzila; impedir 0 Canabis s. dyamba.
caminho: kaka zila, kanga nzila. Canada s. finzila, kanzila, n'suka, nzila ankufi,
Camioneta S. kalu dya kete, kamyonete. nzila a futa, n'dimba, lwingi.
Camionete S. kalu dya kete, kamyonete. Cana-da-india S. dyadya, tombe.
Camisa S. kinkutu. Cana-de-a¢car S. munse, mwinse.
Camisola S. 'nanu. CanadianaS. mpatakani, mpandi, mbangala.
Camoeca S. pop. nkolwa,lutovoko. Canal S. kimpambwila, n'kulu; S. fig.
Camoesa S. nkolwa. n'kambalakani, n'kambakani, m'vangi a
Campa S. zyami, n'kala, tumbala. ngemba, mpovi.
Campa~o S. vundu, nkemba, nyangalala, Canalha S. kingumba, kimpumbulu.
luyangalalu, lusanu, ntina, ntaya. Canalhice S. ungumba, umpumbulu, lusaka-
Campainha S. kingengele, ngongi, ngunga. lalu, nkuluka, mbi.
CampalAdj. an'zanza, ampatu, evya. Canaliza~o S. n'kulu.
Campana S. kingengele, ngonge, ngongi, v.
Canalizar vanga n'kulu, sima n'kulu, sya
ngunga. mu nzila, singika.
Campanario S. ngunga, vata, zunga. Canamo S. dyamba.
CampanhaS. ndwana. Canaria S. zila muna nitu, n'kulu.
107
Francisco Narciso Cobe
108
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
109
- - - - - ----------
Francisco Narciso Cobe
110
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
Caracter S. fu, kadilu, m'baku; ziru, kimfu- Caranguejar V. jam. katikisa, dyengana
mu; cardeter alegre eprazenteiro: fu kya luya- n'tima, kala manti-manti, fwa kati-kati.
ngalalu ye tiku; cardeter hereditdrio: fu kya Caranguejo S. nkala; m'vukuki, n'kwa mave-
ngutukila; cardeter tipogrdfico: sono, letela. ko, n'kwa mavuku, n'kwa fuki.
CaracterialAtij. amundembi kulukilwa. Carantonha s ngwotwena, ngwongwena.
s.
Caracteristica sinsu, dimbu, sinsikilu. Carantulas S. pl sisa, fwaniswa, lekwa, ruse,
Caracteristico Adj. an'songi, asisu; S. sinsiki- tose, ndose.
lu, nsinsikilu, sisu. Carao S. m'bi.
Caracterizap.o S. sinsu, nsonga. Carapanta S. nkolwa.
Caracterizado Atij. aswaswana, aswaswa- Carapau S. kalapau.
neswa, aswaswaniswa, asiwa sinsu, asiwa Carapemo S. luvunu.
dimbu; asonama. Carapetar V. vuna.
Caracterizador Adj. s. n'sye a sinsu, n'sye a Carapeteiro Adj. s. n'kwa luvunu, rn'vuni.
dimbu. CarapetenteAdj. n'kwa luvunu, rn'vuni.
Caracterizante Adj. asinsu, adimbu, n'sye a Carapeto S. n'kwa luvunu, rn'vuni.
sinsu, n'sye a dimbu. Carapim s. palakati.
Caracterizar v. sya sinsu, sya dimbu; swa- Carapinha s. nsuki za zingama (za ndombe).
swanisa, swaswanesa; soneka. Carapinho Adj. azingama, abala.
Carafuzo (bras.) Adj. avesuka, avesoka; S. Carapu~ S. mpu, sapu, banda; sungula.
m'vesuki, m'vesoki. Carate S. kilati.
Caramanchao S. saba. Caravana S. buka, n'kiti, ngamba.
Caramanchel S. saba. Caravar V. koma, banda.
Carambola S. fig. S. luvunu, ungyangya, Caraveira S. vundu dya nsonso, tezo.
mpilakesa. Carbonizar v. yoka, kitula se kala.
Carambolar v. fig. vuna, vuninina, vilakesa. Carbono S. kala.
Caramboleiro Adj. s. fig. m'vuni, ngyangya. Carbtinculo S. taza.
Carambolice S. luvunu, mpilakanu, Carbunculose S. mataza.
ungyangya. CarbunculosoAdj. di tadidi taza, ataza.
s.
Cara-metade jam. n'kento asompwa. Carca~ S. valanganza, visi ya wonso ya niru,
Caramilho S. nkonda, ntyanguna, tyangu, vangala.
mpukumuna, luvukumunu, nsoka, mbwi- CarcavaS. n'kulu, wulu, lumbu.
sa, nsokela, ntungyana, ntyakalakani, nze- Carcere S. syenge, luvambu, boloko, pelezo.
ngalakani, mvwanga, luvunu. Carcereiro Atij. nkole.
Caraminhola S. fig. nkonda, ntyanguna, tya- Carcinoma (med) S. kasyoma, kanku, nka-
ngu, mpukumuna, luvukumunu, nsoka, la (yela).
mbwisa, nsokela, nrungyana, ntyakalakani, Carcinomatoso (med) Adj. akisyoma,
nzengalakani, mvwanga, luvunu. akanku, ankala (yela).
Caraminholas S. pl. sampu-sampu; luvunu. Carcinose (med) S. kasinoze, wana a kanku,
s.
Caramoi!io n'kunda. wana a nkala (yela).
Caramou!io S. n'kunda. Carcole s. kimbimbi.
Caramulo S. tumbi. CarcomaS.fig. m'fwasi.
Caramunha S. m'fundu, kazu, mboka, nya- Carcomer V. deka, kesumuna, fwasa, fusa,
yala, lukendalalu. bumba, bumbisa, wolesa.
Caramunhar V. funda, kaza, tata, yayala, Carcomido Adj. akesuka, afusumuka, afu-
kendalala. nzuka, ambumbu, awola, ayukuta; afwasu-
Carango S. nyanzi, nanzi. ka,awola.
111
Francisco Narciso Cobe
112
NOVO DICIONAR!O PORWGuEs - KIKONGO I
Caridoso Adj. n'kwa nkenda, n'kwa ngemba, CamalAdj. anitu, ayitu, aluzolo lwa nitu.
n'wdi. Camalidade S. kinitu, wla kwa nitu.
Carie S. ngwola a meno, tadi; carie dos ossos: Camaliza~o S. nkituka se nitu.
mbumbu. Camalizar v. kituka nitu.
Carimbagem S. nsya a dimbu, nsya a sinsu. Camar V. kala yitu, yikana muna nitu.
v.
Carimbar sya dimbu, sya sinsu. Camario s. n'swa a dya mbizi.
Carimbo S. dimbu, sinsu. Came S. mbizi, nitu.
Carinegro Adj. alose lwa ndomba, aluse lwa Camear (brllS.) V. vonda rwelezi, yanika mbizi
ndomba. (vana mwini), yimisa mbizi (vana mwini).
Carinho s. ngemba, walakazi, ndengola, Cameira S. n'kanda e meme.
ndengula, nkonda, ngwondelela, lemvo, Cameiro S. meme.
lulembamu, luvuvamu, ndunda, ngangu, CameirumAdj. ameme.
lusansu, unkete, sunga-sunga, nkeba. CarneoAdj. ambizi, anitu, ase kya mbizi.
Carinhoso Adj. angemba, awalakazi, n'kwa Camiean S. ngungu a tufina.
ngemba, kwa walakazi. Cami~ia S. mponda, mvonda.
Carioso Adj. awolwa meno, amatadi rna me- Camieeiro S. n'dye a mbizi, n'zodi a mbizi,
no, ambumbu a visi. n'teki a mbizi; S. jig. m'bangiki, mpolakanu,
Carisma S. dyenga dya Nzambi, nkenda m'fubi, m'vondi.
za Nzambi, nsobokela, m'fidi awutukilu, Carnffiee Adj. m'bangiki, mpolakanu, n'kwa
mbunzu. mfunya; S. muntu ambi, kingumba.
Caritativo Adj. n'kwa nkenda, nkwa ngemba, Carnifieina S. mponda, mvonda, umfumbi.
n'wdi. Camigiio S. ngungu a tufina.
Cariz S. mpila, mona, nse, ndose, luse, lose, Carnivoro Adj. n'dye a mbizi, n'wdi a mbizi.
mbulu, mpolo, mbunzu. Camosidade S. mpila a mbizi, mbizi ayingi.
Carme S. n'kunga. Camoso Adj. anse a mbizi, ambizi a yingi,
Carmear V.kutulula, nanuna. an'suni.
CarmesimAdj. ase kya mbwaki, ambwaki; S. Camudo Adj. an'suni, ambizi a yingi, ampo-
se kya mbwaki, mbwaki. ngo, avonga.
CarmimAdj. ase kya mbwaki, ambwaki; S. se CaroAdj. antalu, an'wlwa, n'wlwa
kya mbwaki, mbwaki. caroavel Adj. angemba, awalakazi, n'kwa
Carminado Adj. ase kya mbwaki, akuswa e ngemba, kwa walakazi.
mbwaki, ambwaki, abwaka. Caroca S. fisalu, kaselu, n'kudemi.
v.
Carminar kusa se kya mbwaki, bwakisa. Caroeha S. nganga a mpandu (n'kento), ndoki
Carminativo Adj. asukulwila vumu; S. (n'kento).
n'longo mya sukulwila vumu. Caroehas S. pL S. mpandu, kindoki, undoki,
Carmineo Adj. ase kya mbwaki, akuswa e n'kisi, luvunu, nsoka, nsokela.
mbwaki. Caroeho Adj. andomba.
Carminieo Adj. angani, akadi, an'sa, ansati, Carofo S. bundu, mvimbu; S. pop. nzimbu; S.
amfiki. fir.lau, nsambu.
Cama~ S. pop. ulolo wa mbizi. Carolo S. n'susulu (a disa).
Cama~o S. se kya nitu, kimpene. Carona (brllS.) S. ndata ampavala.
Camada (brllS.) S. nekwa. Caropa S. wunge.
s.
Camadura n'suni a mbizi, nse a nitu, se kya Carotida (med) S. katida.
mbizi. Car6tide (med) S. katida.
Camagem S. mponda a bulu, ndundilu a Carotideo (med) Adj. di tadidi katida.
mbizi, mponda, mbukumuna. Carotidiano (med)Adj. di tadidikatida.
113
Francisco Narciso Cobe
114
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
115
Francisco Narciso Cobe
alho: kondwa m'funu; giro dar a casca: fwa; Caspento Adj. abaku, abakula.
Jam. largar a casca: fwa. Caspite! Inter). kyeleka!, ludi!
Cascabulho S. fuku (dya ti). casposo Adj. abaku, abakula.
Cascaburrento Adj. ankwakasi, abala, a- Casquejar v.vanga n'kanda ampa, vanga fu.
yima, ayuma, ayiminina, ayuminina, alula, Casquento Adj. ati ya yingi.
ansesi, an'kama, afitama. Casquilho Adj. awete, antoko, asikila; S.
Cascalhada S. jig. tusevo, nsevelela, wete, ntoko.
nkyekyelela. Casquinada S. nseva, nsevelela, nkyekyelela,
Cascalhar V. seva, sevelela, kyekyelela, nsakanena.
sokolola. Casquinar V. seva, sevelela, kyekyelela, saka-
Cascalhento Adj. amatadi rna yingi. nena, keneneka meno.
Cascalho S. matadi. Casquinha S. fin'kanda.
Cascar V. teta, tuta, bunda, nika, dyata, wa- Cassa~o S. nkatula, mvunza.
nda, biba, weta, zuba, zuka, kafuna, bafuna. CassadoAdj. akatulwa, avunzwa, avunzunwa.
Cascata S. meleka, kumbila. Cassar V. vonda, katula n'siku, kangula, vu-
Cascatar V.kumba (maza). nza, kondeswa m'funu, vundisa, manisa, fo-
Cascatear V.kumba (maza). kola, fwasa.
Casco S. n'kanda a n'tu, n'tu, mpu, kapasete, ti, Cassava S. mfumfu, mfuba.
n'kand'a bundu ya n'ti. Cassave S. mfumfu, mfuba.
Cascopo (ang.) Adj. ankolwa, akolwa, n'kwa Cassear V. soba nzila, kanga, simba, si-
nkolwa. mbinina, kafinina.
Cascoso Adj. an'kanda a bala. Cassendo (ang.) S. kikundi kya menga.
Cascudo Adj. an'kanda a bala; S. kinkodya. Cassete S. kasete.
Casculho S. fuku dya ti; S. jig. lekwa kya Cassen (ang.) S. nsesi.
ndwelo, dyambu dya ndwelo, zenzi-zowa. Casso Adj. akondwa m'funu, ankatu, ampava-
Casear V. zyuwula mavundu rna mbotazi. la, ampamba.
Casebre S. wzokolo, finzo, kanzo, saba. Castas. mpila, kanda.
Caseira s. n'kemo asompwa. s.
Castanha munsansa.
Caseiro Adj. anzo; S. m'fitidi a nzo, m'futidi Castanheiro S. n'ti a minsansa.
anzo. Castanho Adj. ambwaki-afunzuka.
Casinha s. finzo, kanzo; S. pop. nzo akete, Castelo s. mbongi, tininu dya ngolo.
kukilu. Casti~ S. tadi dya mini.
Casinhola S. zozokolo, finzo, kanzo, saba. v.
Casti~ yikakesa (bulu kya yakala ye ki kya
Casinholo S. zozokolo, finzo, kanzo, saba. nkento), bandakesa (bulu kyayakalaye ki kya
Casinhota S. zozokolo, finzo, kanzo, saba. nkento); yambidisa, fukila (fig.); castifar-se:
Casinhoto S. zozokolo, finzo, kanzo, saba. yambila, fukila (fig.).
Casiteu S. zozokolo, finzo, kanzo, saba. Casti~o Adj. avelela, akyanza, akyenzoka,
Casmurrar V. tantamena, tatamena, nanga- akyanzuka.
mena, kwaminina, kwamanana, kolama. Castidade S. luvelelo, mambu rna mbote,
Casmurrice s. mala, nkolama, mantu. mpila ambote.
Casmurro Adj. antala, antantu; Adj. s. n'kwa v.
Castificar velelesa, semesa.
mala, n'kolami. Castigado Adj. atumbwa.
Caso S. dyambu, kuma, m'funu, mbwa a dya- Castigador S. n'tumbi.
mbu, dyambu dibwidi. v.
Castigar tumba, longa, wanda, bunda.
Casorio S. lusompo, lukazalu. s.
Castigo tumbu, longi.
Caspa S. baku, bakula. Casto Adj. avelela, akondwa fu, akondwa
116
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
117
Francisco Narciso Cobe
118
NOVO DICIONARiO PORTUGuEs - KIKONGO I
119
----- ------- - - - - - - - - - - - -
Francisco Narciso Cobe
Ceguidade S. kimpofo; S. jig. bubu, tombe. kyazi; cem mil'lundu; um milhao: fuku.
Ceia S. madya rna masika; Santa ceia: n'lekelo. Cementerio S. zyami.
Ceifa S. nsala, nzatuna, nsaka, mfWenka; mve- Cemento S. kala, sumenta, simento.
la, mpela, ndona, nkutika. Cemiterio s. zyami.
Ceifador S. n'saki, n'sadi. CenaS. tini.
Ceifar v. sala, zatuna, saka, fWenka, vela, nona, Cenacolo S. dilu, seka dya dila.
kutika. Cenagoso Adj. amvindu, ambi, abi.
Ceiva S. nzibula, nzyuwula, mfukula, nkutu- Cendrado Adj. an'toto a mpolo.
lula, ngyambula, mpayikisa, mpayika. Cendrar v. kwika tiya, yoka.
Ceivar v. zibula, zyuwula, fukula, kutulula, Cenho S. lukafuku, lulendo, minganana, nka-
yambula, vayikisa, vayika. fuka,kudi.
Ceive S. nzibula, nzyuwula, mfukula, nkutulu- Cenhoso Adj. n'kafuki, n'kwa lulendo, n'kwa
la, ngyambula, mpayikisa, mpayika. kudi.
Cela S. fisuku, kasuku. Ceno S. lulendo, minganana, kudi.
Celebra~ao S. nkembelela, lukembelelo, nsa- Cenobiose S. zingu kya kintwadi, kintwadi.
nisina, lusanisinu, luyindwilu, nkunda. Cenosidade S. safu, n'safu, doti, mvindu,
Celebrado Adj. atunda, ayenda nsangu, mbi, nsoni, m'fWasu.
akumbu. Cenoso Adj. ambi, ansoni, afWasuka, asafu,
Celebrador Adj. n'kembeledi, n'sanisi. amvindu.
CelebranteAdj. s. n'sanisini. Cenreira S. pop. nkwamanana, nkwaminina,
Celebrar v. kembelela, yindula, kunda. lukwamininu, nsyandama, luzindalalu, ntala.
Celebre Adj. atunda, ayaya, akumbu. Censo S. lutangu.
Celebridade s. ntunda, nyaya. Censor S. n'sungudi.
Celebriza~ao s. ntunda, nyaya. Censorio Adj. an'sungudi.
Celebrizar v. tunda, yaya, kwenda nsangu. CensualAdj. alutangu; S. n'kanda a lutangu.
Celeiro S. lundilu, kimpuka, tamba. Censuario Adj. alutangu.
Celere Adj. an'swalu, anzaki, alusazuku, Censura S. ngyela, nsungula, luzembo,
antinu-ntinu. mbenga, ntumba, tumbu, nkumba, ku-
Celeridade S. n'swalu, nzaki, lusazuku. mbu; n'kanikinu.
Celeste Adj. azulu. Censurador Adj. s. n'sungudi.
Celestial Adj. azulu. Censurar V. tumba, yelesa, sungula, kumba,
Celestino Adj. azulu, ase kya zulu. kangidila mambu, kanginina mambu,
Celeuma S. myangu, nyimbila za sadi. valula.
Celhas S. pl ve ya meso. Centelha S. ntentezi.
CellacoAdj. di tadidi vumu, di tadidi n'dya. Centelhante Adj. an'tenteni, an'lezimi,
Celibaclrio Adj. s. mpumpa. an'kezimi.
Celibato S. kimpumpa. Centelhar v. tentena, lezima, kezima.
Celico Adj. azulu. Centena S. kunku kya nkama, nkama; meia
Celoma S. wulu. centena: lufuku (50).
Celso Adj. azanguka, atunda, anene, atoma Centenariante S. n'kwa nkama a m'vu,
velela, ambote-mbote, awete. n'kwa m'vu nkama.
Celola s. selula, seka dya kete, fisuku, kasuku, Centenario S. nkama (100).
nselo ["Ns.lo]. Centenio S. nkama a m'vu, tandu.
CeluJite S. mbisukila a nsi a n'kanda (nitu), Centesimal Adj. ankama.
mazi rna nitu. Centesimo S. ndambu a nkama, kunku kya
Cem S. nkama; mil: kulazi, zunda; dez mil, nkama.
120
NOVO DICIONARIO PORWGuEs - KIKONGO I
Cento S. kunku kya nkama, nkama. Cerci.o Adj. amwisi zunga, amusi zunga,
Centopeia S. ngongolo, kingongolo; S. fig. azunga.
m'bi (n'kento). Cercar V. zyeta, zunga.
Centopeia S. ngongolo, kingongolo; S. fig. CereeAdv. yo kufi, muna mwanzi.
m'bi (n'kento). Cereeadura S. nkulula, nkufika, nkatulula,
CentralAtij. akati. nzenga, mbuntuna, nkatula.
Centrifuga S. sentifu, kenzelwa, kelelwa, Cereeamento S. nkulula, nkufika, nkatulula,
m'vavudi. nzenga, mbuntuna, nkatula.
Centrifuga~o S. nsentifa, nkeza, nkela, Cereear V. kulula, kufika, katulula, zenga,
mpavula, nzyengota. buntuna, katula.
Centrifugador S. n'setifi, n'kenzi, Cereeio S. nkulula, nkufika, nkatulula, nze-
n'zyongoti. nga, mbuntuna, nkatula.
Centrifugar V. sentifa, kenza, kela, vavula, Cereeo Atij. abuntunwa; Adv. yo kufi, IDuna
zyengota. mwanzi.
Centrifugo Adj. asentifu, akenzela, akelela, Cereilhar v. tenda, zenga nsuki.
avavulwila, azyengota. Cereilho s. nzyola a nsuki.
Centro S. kati, ngudi. Cereo S. nzyetumuka, nzyetomoka, nzyeta,
v.
Centuplicar bidika n'kumbu nkama; V. nzunga.
fig. wokesa. Cerdas s. pl. mika mya lambuka (mya bulu),
CenturHio S. mbuta ankama. wika walambuka (wa bulu).
Centtirio S. mbuta ankama. Cerdo s. ngulu.
Cepa S. nyaza. Cerdoso Atij. amika, awika.
Cepa S. sinza kya n'ti a vinyo, sina. Cereal Adj. ambwaza; S. mbwaza za vangila
v.
Cepilhar fig. leleka, lengola, lengula, tome- mbolo; S. pl mbwaza.
sa, toma sikidisa, zikula, kulongolola, ku- Cerebra~o S. mbalu, ngindu, mbakula,
tomesa, zikuka. ntona.
Cepo S. sinza, sina. CerebralAtij. di tadidi tomfo, atomfo.
Cepticismo S. lukatikisu. Cerebralizar v. zaya, yindula, badika, baku-
Ceptieo Atij. s. n'kwa lukatikisu. la, tona.
Ceptro S. m'vwala, n'kawu; S. fig. kimfumu, Cerebrino Atij. di tadidi tomfo, atomfo; Adj.
wisa,wene. fig. asoka, asampu-sampu, ambote-mbote.
Cera S. mazi rna wiki; cera do ouvido: mazi rna Cerebro s. tomfo, masa rna n'tu; S. fig. nga-
kum;fazer cera: sala malembe-malembe. ngu, ndwenga, mbalu, ngindu, mbakula,
Ceraeeo Atij. ampila mazi rna wiki. ntona.
Ceranuca S. bolongonzo. Cerimonial Adj. afuka, an'kembo; S. mava-
Ceranueo Adj. abolongonw. ngu, nkadilu, nsadilu.
Ceramista S. n'wumbi a bolongonzo. v.
Cerimoniar vanga fuka.
Cerar V.lamika, batika, kaka. Cerimonioso Adj. n'kwa fuka.
Ceratose (med.) S. kelatoze. Cereo Atij. poet. amazi rna wiki, ase kya mazi
Cerca S. kaku, kow, n'kow, lupangu, lumbu; mawiki.
Adv. mfinama, tezo; cerca de: tezo kya. Cerim6nia S. fuka, n'kembo; cerimoniaJUne-
Cercado Atij. avavulwa; S. lumbu, lupangu. bre: luziku.
Cercadura S. m'vilu, n'swiku. Cerimoniatieo Adj. n'kwa fuka.
Cercanias S. zunga, nganzu. Ceme S. fu]u, kingudi.
Cercano Adj. amwisi zunga, amusi zunga, Ceroso Atij. amazi rna wiki.
azunga. Cerra~o S. tombe.
121
Francisco Narciso Cobe
122
NOVO DICIONARIO PORTUGu!s - KIKONGO I
123
Francisco Narciso Cobe
124
NOVO DICIONARIO PORTUGlllis - KIKONGO I
Chibantear v.
zonza, nwana, songa n'za yo Chilrar v.
kyenga, fyenga, walumuna, wazu-
lulendo, kundalala, byola. muna, lombolola, byola.
Chibantice S. nzonza, ndwana, kikesa, ki- Chilreada S. nkyenga, mf}renga, rn'fyengo,
bambangolo, n'za yo lulendo, lukundalalu, nwalumuna, nwazumuna, ndombolola, lu-
mbyola, pyolo, lusanu. lombololo, mbyola.
Chibantismo s.
nzonza, ndwana, kikesa, v.
Chilrear fyenga, kyenga, walumuna, wazu-
kibambangolo, n'za yo lulendo, lukundala- muna, lombolola.
lu, mbyola, pyolo, lusanu. Chilreio S. nkyenga, mf}renga, rn'fyengo,
v.
Chibar zonza, nwana, songa n'za yo lule- nwalumuna, nwazumuna, ndombolola, lu-
ndo, kundalala, byola; V. giro zingula, samu- lombololo, mbyola.
na, teka nsangu, funda. Chilro Adj. atozo, amaza-maza; S. nkyenga,
Chibata S. n'swangi, sikoti. mfyenga, rn'fyengo, nwalumuna, nwazu-
Chibatar v.
wanda, mfumbula, zwabula, muna, ndombolola, lulombololo, mbyola.
fubula. Chima (mot.) S.luku, n'diba, fundi.
Chibatear v.
wanda, mfumbula, zwabula, Chimpanze s. kimpenze, kimpenzi.
fubula. v.
Chimpar tupika, komekena, kwika, koma
Chibo S. mwana a nkombo. nsonso, bama; V. pop. bungula, pongola,
Chicante Adj. akitoko, antoko, awete, avye- tyamuna, tyaka.
nga, asikila, 'mote. Chinca S. mflmpa, lufimpu, nsinsa, nteza,
Chicha S. pop. mbizi, madya. ngyeleka, mvwa, mpwa; S. jig. mpilakanwa,
Chicharro S. kimungwa (mbizi a maza), ka- mvilakanwa, nsumukwa.
lapau ampwena. v.
Chincalar veza, zengeneka, sakidika.
Chichi S. masuba, manzyena; fazer chichi: Chincalha~o S. luvezo, luzengeneko,
suba, zyena. lusakidiku.
Chico n. Fula, Fwala. v.
Chincar flmpa, sinsa, teza, yeleka, vwa; V.
Chico S. ngulu. jig. vilakanwa, sumukwa.
Chi-cora~o S. Jam. mbimbana, mbimbaka- Chinche S. kinsekwa.
nu, lubimbanu. Chinchifrinar V. vanga mazu, sya mazu,
s.
Chicoria lufwasa. vanga myangu, sya myangu, vwalangesa,
v.
Chicotar zwabula, vubula, wanda n'swangi, tyakalakesa.
zuba n'swangi. .Chinela S. nsapatu, nsampatu.
Chicote S. n'swangi, sikoti. Chinelo S. nsapatu, nsampatu.
Chicoteamento S. nzwabula, mvubula, Chinesadas. mpimpita.
ngwandila yo nswangi, nzuba a n'swangi. Chinesice S. mpimpita.
v.
Chicotear zwabula, vubula, wandila yo Chinfrim Adj. amyangu, amazau, ambi-
n'swangi. mbimbi, angemi, ansoni, akuluka, ako-
Chieira S. lulendo, n'za yo lulendo, ndwa rn'funu; S. pop. mazu, myangu,
lukundalalu. mvwanga, mvwalangani, ntungyana,
Chieirento Adj. alulendo, an'za yo lulendo, ntyakalakani, nzengalakani.
alukundalalu. Chinfrinada S. pop. mazu, myangu, kazu,
s.
Chifrada mula. tatu.
v.
Chifrar tula, wanana, kolama, suka moyo. Chinfrineira S. pop. mazu, myangu, kazu,
s.
Chifre mpika. tatu.
Chila S. lenge. Chinfrineiro Adj. pop. n'kwa nzunzu, n'to-
Chilido S. mf}renga, nkyenga a wana a nuni. kami, amundembi vuvama, akondwa luvu-
Chilique S. pop. keza. vamu, n'teleki a moyo.
125
--~~~--~~------------
Francisco Narciso Cobe
126
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
127
Francisco Narciso Cobe
128
NOVO D1CIONARIO PORTUGlllis - KIKONGO I
129
Francisco Narciso Cobe
130
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
131
Francisco Narciso Cobe
132
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
133
Francisco Narciso Cobe
134
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
135
Francisco Narciso Cobe
136
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
137
Francisco Narciso Cobe
138
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
139
Francisco Narciso Cobe
Como can). Prep. wau va, aweyi, nkya mpila. Comparticipa~o S.lusanganu; lukayanu.
Como~o S. nkindu, ntembela, ntelama a Compartilhar v. kayanesa, kayanisa, kaya,
moyo. kayana.
Comocionar V. nikuna, teleka moyo; Compartimentar V. kayanesa, kayanisa,
yangumuna. kaya.
Comodidade S. luvuvamu, mfwana, Compartimento S. suku; ndambu.
rn'funu, lukumiku, lusyamisu. Compartir V. kayanesa, kayanisa, kaya.
C6modo Adj. aluvuvamu, afwana, arn'funu, CompassivelAdj. n'kwa nkenda.
alukumiku, alusyamisu; S. m'vuviki, CompativelAdj. afwanana.
n'kumiki, n'syamisi. Compatriota S. mwisi nsi mosi, musi nsi
C6modos S. pl. suku, ndambu. mosi.
Comora~o S. zingu kya kintwadi, longo. Compelir v. kwika, nangika, bangika, nye-
Comorar V. zinga kintwadi. menena, boselela.
Comoro S. n'kunda. Compendio S. mfinikisa, mfinakesa, lukufi,
Comovente Adj. ankindu, an'telamesi a lunkufi, nkufiku (a mambu, a malongi).
moyo. Compenetrar V. kotesa, tungika, sunda,
Comover V. nikuna, teleka moyo, simika, kimika, kolesa, kwikila.
yangumuna. Compensa!iiio S. n'sendo, rn'fitu, rn'futu.
Compacto Adj. ayikana, akangama, Compensar V.senda, fita, futa, fwaninika.
an'kandu, azitu, amfinga, an'ziti, akomo, Compensativo Adj. an'sendo, an'luta.
avindu. Competencia S. mfwana, nzaya, nswa, wisa;
Compadecer v. fwa nkenda, fwa kyadi, so- kiyekwa, ngenda.
nga ngyambani, zizila. CompetenteAdj. n'zayi, n'kwa wisa.
CompadecidoAdj. ankenda, n'zizidi. Competi~o S. nsinsani, ntalana, nzekana.
Compadre S. se dya mwanda dya mwana, se Competidor Adj. s. n'sinsani.
dya mungwa dya mwana. Competir V.sinsana, talana, zekana.
Compaixao S. nkenda, ngyambani, zola. Competitivo Adj. ansinsani, anzekana.
Companheiro S. n'kwa, n'kundi, mpangi. CompUa!iiio s. nkutika (a n'kanda), lukutiku
Companhia S. buka, kamba, kintwadi, (lwa n'kanda).
kibale. CompUar V. kutika, bundakesa.
Compar Adj. afwanana. Compita S. n'zingu, nkindu, ndwana, vita,
Comparabilidade S. ntezani, mfwanani. kitantu, kinkani, mfwana, nzaya, nswa, wi-
Compara~o S. ntezanisa, ntezanesa, nte- sa; kiyekwa.
zani; ngana, kingana. Compito S. mpambu, tezo.
Comparador Adj. s. rn'fwaniniki, n'tezi. Complacencia S. m'vevo.
Comparar V.tezanisa, tezanesa. ComplacenteAdj. n'kwa vevo.
Comparativo (gram.) S. ntezani. Comp1ana!iiio S. ndeleka, mfwananesa,
Comparavel Adj. afwananesa, afwananisa, mfwananisa.
atezanesa, atezanisa. Complanar V.leleka, fwananesa, fwananisa.
Comparecer V.kwiza, sunzuka, moneka, ku- Comp1ei!iiio S. nitu, lukubiku, kintwadi, fu.
zunzula; fazer comparecer: vuna, soka. Compleicional Adj. anitu, alukubiku,
Comparecimento S. ngiza, nsunzuka, lu- akintwadi, afu.
sunzuku, mboneka. Complementa!iiio S. lulunganeso, lulu-
Comparencia S. ngiza, nsunzuka, lusunzu- nganisu, nkudikila.
ku, mboneka. Complementar v. lunganesa, lunganisa,
ComparteAdj. andambu; S. n'kwa. kudikila; Adj. alulungisu.
140
NOVO DICIONAR.!O PORTUGuEs - KIKONGO I
141
Francisco Narciso Cobe
142
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
143
Francisco Narciso Cobe
144
NOVO D1CIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
145
Francisco Narciso Cobe
146
NOVO DICIONARJ:O PORTUGuEs - KIKONGO I
Conjura S. Jam. mfulu ambi, mpwanda a Consciencioso Adj. n'kwa zayi, n'kwa mo-
mfulu ambi, lukanu Iwa mbi. na, n'kwa ngindu.
Conjura~o S. mfulu ambi, mpwanda a ConscienteAdj. n'toni, n'kwa ngindu, n'kwa
mfulu ambi, lukanu Iwa mbi. ntona, n'kwa zayi.
Conjurado Adj. s. n'kangi a mfulu a mbi, Conscientiza~o s. ngindu, mbalu,
n'kwa lukanu Iwa mbi. ntona,zayi.
Conjurar V. kanga mfulu ambi, vwanda mfu- Conscientizar v. baka ngindu, badika.
luambi. Conscio Adj. n'toni, n'zayi, n'kwa mona,
Conjurat6rio Adj. amfulu a mbi, alukanu n'kwazayi.
Iwambi. Conscri~o S. nsonama muna kisoladi.
Conjuro S. kindoki. Consecret6rio Adj. antumba, anyekola,
v.
ConIuiar kanga mfulu ambi, kana mbi, anyekula, antambika, ampaula, amvaula.
binda, bindakesa, bindalakesa, vilakesa, Conseccirio Adj. amfoko, ambaninu; S. bu-
sanga, mwesa nsoni, soka mambu, sokela, la, dyambu, landilu.
fWasa, zengalakana. Consecu~o S. ndenda, mbaka, mambula,
ConIuio S. mfulu ambi, lukanu Iwa mbi, mpwa,mvwa.
n'siluambi. ConsecutivoAdj. alandana, alandi-Iandi.
v.
ConIuir manisa, fokola, sukisa, fula, kana, Conseguimento S. ndenda, mbaka, ma-
sikidisa, zenga mambu. mbula, mpwa, mvwa.
Connosco Pron. yo yeto. Conseguidor S. n'lendi, m'baki, n'tambudi,
Conoidal Adj. anse a ngongo. m'vwe.
Conosco Pron. yo yeto, yo yetu. Conseguinte Adj. alandana, andandani,
Conota~o S. mfWanani, nsasa. alandi-Iandi; por conseguinte: muna dyadi, i
Conquanto conj. kana, kana una yo. dyanuvo.
Conquista S. nsunda; S. Jam. nkembana, Conseguir V.lenda, baka, tambula, vwa.
nzolana. Conselheiro S. n'ludiki, n'lwengesi, n'longi.
Conquistado Adj. asundwa, avuwa, asaki- Conselho S. luludiku, longi, ndukisa.
dikwa, alembekwa, atololwa, akululwa. Consemelhan~ s. mfWanani.
Conquistador Adj. s. n'sundi, 'nwani; S. Jam. ConsensialAdj. angwawani.
n'kembi, n'zodi. Consenso S. ngwawani.
Conquistar V. sunda, sakidika, lembeka, to- Consensual Adj. angwawani.
lola, kulula; V.Jam. kemba, kombola, mla. Consensualidade S. ngwawani.
Consagra~o S. ntumba, ngyekola, ngyeku- Consentaneidade S. mfWana.
la, ntambika, mpavula, mvavula. Consentaneo Adj. afWana.
Consagrado Adj. atumbwa, ayekolwa, Consentimento S. mambwila, mambu-
ayekulwa, avawulwa. Iwila, nkwikanisa, nkwikanesa, monda, ng-
Consagrar V. tumba, yekola, yekula, tambi- wawani, mpana a luve, mpana a n'swa.
ka, vaula. Consentir v.
tambwila, tambulwila, kwi-
Consanguineo Adj. akingudi ki mosi; S. kanisa, kwikanesa, tonda, vana luve, vana
kingudi. n'swa.
Consanguinidade S. kingudi. Consequencia S. bula, dyambu, landilu.
Consciencia S. zayi, mona, ngindu, ziku, Consequente Adj. alanda, alandila, afWa-
n'tima. nana, awawana, ayikana, atotana.
Consciencializa~o S. nzaya, mona, ConsequentementeAdv. dyau, dyanu.
ngindula. Consertado Adj. alondwa, avangululwa.
v.
Consciencializar zaya, tona, yindula. Consertar V.londa, vangulula, tungulula.
147
Francisco Narciso Co be
148
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
149
Francisco Narciso Cobe
150
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
151
Francisco Narciso Cobe
152
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
153
Francisco Narciso Cobe
154
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
155
Francisco Narciso Co be
Correntio Adj. an'lelumuki, an'lelomoki, a- katula nsuki; cortar 0 pano: zenga n'lele; cor-
nzaki, aveva, atondwa, atondakana. tar a carne: zenga mbizi, sasa mbizi; cortar 0
Correr V. lundumuka, tensuka, tentuka, yi- caminho: kanga nzila; cortar mordendo: da-
nga, tina. tuna, zatuna; cortar as ervas: saka ti, sela; cor-
Correspondencia S. nsonazyana, mfwa- tar os dentes incisivos: teta meno, bula meno;
nana, mfwanani, betela, dede. cortar naponta: songola.
Correspondente Adj. afwanana; Adj. s. Corte S. lumbu Iwa n'tinu, luyalu Iwa n'tinu; S.
n'soneki, n'samuni. fig. kitoko, kindumba.
v.
Corresponder soneka, sonekenwa, fwa- Corte S. nkwenko, nzenga, nzengo, nsaka; ko-
nana, kwenda betela, kwenda dede; corre- 10, mpaka; S. jam. wivi; corte ao longo da ma-
sponder-se: sonazyana, fwanana. tapara servir de limite: mbambi.
Corrida S. ntinu, ndunduma, ntesuka, nte- Cortejar V. zitisa, yuvula mavimpi; seva,
ntuka, ntentoka, nkula. sakanena, sakanina.
Corrigir v.
sikidisa, singika, ludika, longa, Cortejo S. buka, kambi, mavimpi.
tumba, sungula. Cortes Adj. n'kwa zitu, n'kwa kyememe.
Corriola S. fig. nkindu muna nzila, myangu Cortes S. pl. nganda, telo dya mambu rna nsi.
muna nzila, mazu muna nzila. Cortesao Adj. alumbu Iwa n'tinu, n'kwa
Corriqueiro Adj. alumbu ya wonso, alu- lumbu.
mbu-ke-Iumbu, ankulu. Cortesia S. fuka, zitu, luzitu, kyememe.
Corrobora~o S. mpana a ngolo, nkumika; Corti~ S. sami, loya.
nsikidisa; nkumama, lukumamu. Cortina S. n'lele a zyanela, n'kaku, fukilwa kya
Corroborar V.kumika, sikidisa, kumama. zyanela.
Corroer V.dya, zatuna, datuna, zoka; bumba, Cortinar v. fuka, sweka.
bumbisa; ta nsudi. Cortineiro S. m'vangi a n'lele mya zyanela.
Corroido Adj. adiwa, azatunwa, adatanunwa, Coruja S. fungu, vungu, kungudya,
azokwa. kutukudya.
Corromper V. wola, nuka, fwa; wolesa, nuki- Coruscar V. lezima, kezima, yengenena,
sa, fwasa, vukumuna; corromper os costumes: serna.
soba fu, baka fu ya mbi, kituka; corromper- Coruto S. ntandu, n'sesa.
se: wola, kituka, fwasuka. Corvejar V. dyatulula, nikununa.
Corrompido Adj. awola, afwasuka, anuka. Corvina S. kuluvina.
Corrosao S. mbubula, nsudi, malunga. Corvino Adj. angono.
Corrup~o S. ngwola, mfwasuka, nuka. Corvo S. ngono.
Corruptela S. fwasa, soba, levo. Cos S. tenda, mponda a n'lele.
Corruptivel Adj. afwasa, avukumuna, avana Coscorar V. baka mavavala, baka mavevele,
fuyambi. baka baku, baka bakula, vavala, badisa,
Corrupto Adj. awola, afwasuka, anuka. kolesa, bala, kola.
Corta S. nsola, nzenga. Coscoro Adj. avavalala, bala, abala, akola; S.
Cortador Adj. s. n'zengi, m'vangi a nzila. mvavalala, bala.
Cortagem (de carne) S. mpanga, nzengono- Coscoro Adj. avavalala, bala, abala, akola; S.
na, nzengununa, nsasa (mbizi). mvavalala, bala.
Corta-mato (ang.) S. nsola, sole. Coscorrao S. mbata.
Cottar V. zenga, butuna, sola, zatuna, vala, Coscos S. pI. makuta.
Iweka, kufika, saka; cortar aos bocados: kesa, v.
Coscuvilhar samuna, soka, sokela, kan-
kesomona, kesumuna, zengonona, zengu- ga, kangidila, kanginina, tyanguna, vuku-
nuna, sensa; cortar os cabelos: tenda nsuki, muna, tonta, tokanesa, tokanisa, tantika,
156
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
157
Francisco Narciso Co be
158
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
159
Francisco Narciso Cobe
160
NOVO DICIONARlO PORTUGuEs - KIKONGO I
161
Francisco Narciso Cobe
Cuco S. n'kuku; S. pop. yakala dya n'kento Cultivar v. vata, lunda, kuna, sansa; V.jig. longa.
amunte a zumba. Cultivo S. vata, mpata, nduna, nkuna, nsansa.
Cuculo S. nsuvila, nsunda, ndutakana, Culto Adj. asanswa, asukuka, alongoka,
ntumbalala, mbilama, mbidi, ulolo, an'zayi; S. sambu.
kimvwama. Cultor S. m'vati; S. jig. n'longoki, n'landi.
Cuc-urbita S. lenge. Cultridentado Adj. ameno rna songoka.
Cucurbitino Adj. anse a lenge. CultualAdj. asambu.
Cucuricar V. kokola. Cultuar v. sambila.
Cucuritar V.kokola. Cultura s. mpatilu, lusansu lwa konso nsi,
Cuecas S. pl. mudinda, m'bati ansi. kisi nsi, lulembamu, lusukuku, ndongoka,
Cueiro S. n'lele a natina mwana. ndongokelo.
Cufefetar (ang.) V. fwetelela, vova kifundu- Cultural Adj. ampatilu, alusansu lwa konso
fundu, fundidila, wuninina. nsi, alusukuku, andongokelo.
Cuica (bras.) S. n'kwinti. Cume S. n'tu a mongo, n'kunda, nsuka.
Cuidado S. ndunda, walakazi, ngangu, lusa- Cumeada s. myongo mya landana, m'wangu.
nsu, unkete, sunga-sunga, keba. Cumeeira S. m'wangu.
Cuidadoso Adj. andunda, awalakazi, n'kwa CuminalAdj. asunda, azanguka.
walakazi, n'kwa unkete, n'kwa ngangu. Ctimplice S. m'fuki (n'kanu), n'sweki
Cuidar v. lunga-Iunga, keba, sansa, dikila, (n'kanu), n'lundi a mbumba.
yundula; cuidar de uma crianfa: kala Cumplidar V. lunda mbumba, sweka, fukila.
kindezi, lela mwana; cuidado!: keba!, Cumpliddade S. mbumba, mfulu ambi,
malembe!. n'kwa, nzaya, mfukila, mfinama, nkenda.
Cujo Pron. wa yandi, kya yandi. Cumpridor Adj. m'vangi, n'lunganesi,
Culaga S. nzila a futa. n'lunganisi, n'lemvoki, n'lemvuki.
Culapada s. ntupama. Cumprimentar V.kayisa, zaya vimpi, yuvu-
Culapar v.tupama. la vimpi, kunda, fukamena.
Cule S. ntumwa. Cumprimento S. lukayisu, mavimpi, ku-
Cweo S. lusende; S. jig. nkindisa, nyangumu- nda, lufukameno, ndunganesa, ndunganisa.
na, luzakameso, lukasakeso, ndikuka, lu- Cumprir V. vanga, lunganisa, lunganesa.
tonto, ntonta. Cumquibus S. pl.Jam. nzimbu.
Culi S. ntumwa. Cumula~o S. nzonzakesa, nkutakesa,
Culmina~o S. nkundalala, ntandu, nzangu- nkutika.
ka, nsunda, nduta, mpavuka. Cumular V. kutakesa, zonzeka, kutika.
Culminanda S. nkundalala. Cumulativamente Adv. muna sangi, muna
CulminanteAdj. asunda, azanguka. kintwadi.
Culminar v. sunda, zanguka. Cumulativo Adj. anzonzakesa, ankutakesa,
Culpa S. ngyelele, kuma. antesakesa, akunku, ankuta.
Culpado Adj. n'kwa kuma, n'kwa dyambu, Ctimulo S. n'tu a mongo, n'kunda, nsuka,
n'kwa tumbu. nkundalala.
Culpar V. yelesa. Cunco S. nzungu, kinzu, longa dya n'ti.
CulpavelAdj. an'yedi. CUneo S. mpalu.
Cultismo S. zayi, lusansu, ndongoka, lule- Cunha S. mpalu.
mbamu, lusukuku. Cunha (bras.) S. n'kento.
Cultiva~ao S. mvata, mpata, ndunda, nkuna, Cunhado (-a) S. nkwezi, nzadi.
nsansa. Cunhal S. konko, mpambu.
Cultivador S. m'vati. Cunhar V. zunza nzimbu, koma mpalu,
162
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
163
Francisco Narciso Cobe
164
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
n'soki, amvwanzi, azyetwa zayi, alauka. presente: kayila, vana lukau; dar em casamen-
Danamento S. ngwanzi, nsita, mbi, sibu, to: sompesa, kazalesa; dar de vestir: vwika;
n'sibu, kandu. dar aluz: kulumuna, wuta.
Danar v. fWasa, fWasakesa, kota n'soki, tu- Dardar V.lweka ye dyonga; fig. V. kendeleka,
mbula, vonda, bukumuna, vangula, tya- tokanesa, tokanisa, bangika.
nguna, levola, levula, finga, veza, vanga Dardejamento S. ndweka ye dyonga, nto-
mbi, fWemesa; danar-se: lauka, fWasuka, bola ye dyonga.
fWema, dikita. Dardejar v.
lweka ye dyonga, tobola ye
Dan~ S. makinu; entrar em danfa: yatika salu, dyonga.
yantika salu, bantika salu, yantika dyambu, Dardejo S. ndweka ye dyonga, ntobola ye
yatika dyambu, bantika dyambu. dyonga.
Dan~-de-rato (bras.) S. mvwanga, Dardo S. nzanza, swanga, dyonga; manga.
ntyakalakani. Dares S. pl. loc dares e tomares: kitantu, ki-
Dan~deiraS. kinkini (n'kento). nkani, ntantani, mpaka, nzekani, n'zingu,
Dan~dor Adj. s. kinkini, n'zodi a kina. nkindu.
Dan~teAdj. amakinu, akinkini, an'kini. Darto (anat.) S. dalutu, n'kanda akati a
Dan~icar sakana. v. makata.
Dan~ino Adj. amakino; S. kinkini, n'kini. Dartro S. yela kwa n'kanda a nitu, kimbevo
Danda S. n'laba. kya n'kanda a nitu.
Dandi S. n'kwa kitoko, toko. Dartroso Adj. n'kwa yela kwa n'kanda a nitu,
v.
Dandinar tentela, zunzula, zungumuka. n'kwa kimbevo kya n'kanda a nitu.
Danifica~o S. mfWasa, mvwanza, nkota a Dasite S. dazite, mika mya yingi.
n'soki, luvwanzakeso. Data S. lumbu kya ngonde, ntangwa, nda-
Danificador Adj. s. m'fWasi, m'vwanzi, n'kwa mbu a n'toto.
n'soki. Data~o S. nsoneka a lumbu, nsya a lumbu.
Danificamento S. mfWasa, umvwanza, DatalAdj. di tadidi nsoneko a lumbu, di tadidi
mvwanzakesa, nkota a n'soki. nsiwa a lumbu.
v.
Danificar vwanza, fWasa, vwanzakesa, fWa- Datar v. soneka lumbu, sya lumbu.
sakesa, kota n'soki. Datileira S. dinsongwa.
DanfficoAdj. s. m'fWasi, m'vwanzi, mvwanzi, Davandito Adj. avovwa kala, avita, edi di
n'kwa n'soki. vavelo kala, edi di vitidi.
Dano s. mfWasuka, mpanguka, m'fWilu, De jure (jur.) S. a n'swa.
n'soki. De Prep. a, muna; de maneira nenhuma: ve.
Danoso Adj. s. m'fWasi, m'vwanzi, mvwanzi, De cor Adv. muna n'tima.
n'kwa n'soki. De facto Loc. adv. e ludi, muna kyeleka; mu
Dante S. n'kayi, m'vani; n'dikidi. dyodyo, i dyanu YO.
Dantes Adv. ntete, nza ankulu, vita, teka, tasi, DeaS. poet. nzambi (n'kento).
ntangwa avyoka. Deajudar V.lembi sadisa, yambula, sisa, loza,
DaquiAdv. tuka vava, tuka wau. takula, veta.
Dar v. vana, kaya, kayila; dar a cauftio: simbi- Dealba~o S. ntendola, ntemona, ntemuna,
sa; dar a cheirar: nunkisa, wunikisa; dar a nkyesa, mpelelesa, nsemesa, nkya a kuma.
compreender: zayisa, lukisa; dar a ftrma de v.
Dealbar tendola, temona, temuna, kyesa,
arco: konzeka, fWeteka; dar a ftrmular: yu- velelesa, semesa, kya; S. nkya a kuma.
vula, yuvulwisa; dar alta: yambula, vayiki- Dealbo S. ntendola, ntemona, ntemuna,
sa (muna nzo a n'longo); dar baixa: lekeswa; nkyesa, mpelelesa, nsemesa, nkya a kuma.
dar liberamente: vevola, vevula; dar como v.
Dealvar tendola, temona, temuna, kyesa,
165
Francisco Narciso Cobe
166
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
167
Francisco Narciso Cobe
168
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
Decupliear v.
vanga n'kumbu kumi, kitula Defender v. tanina.
n'kumbu kumi. Defendimento S. lutaninu, manina.
Decuplo Adj. aluta n'kumbu kumi; S. nduta DefendivelAdj. atanina.
n'kumbu kumi. Defensa S. lutaninu, manina.
Dectiria S. kamba kya kumi (antu, lekwa). Defensao s. lutaninu, manina.
DecursivoAdj. aluta, avangama, akala, atuka. Defensar v. tanina.
Decurso S. nduta, mpangama, ndandani, Defensiva S. nkika, ndwanina, manina,
nkala, ntuka, mangwa, nzingila, kolo. lutaninu.
Decussa~o S. mpambu, ngwanani vana Defensivo Adj. alutaninu.
mpambu. Defensor S. n'tanini.
Decussado Adj. awanana vana mpambu. Defensorio Adj. alutaninu.
v.
Decussar wanana va mpambu. Deferencia S. fuka, vumi, zitu, luzitu; mba-
Dedada s. mvindu a n'lembo, kinkodya, dika, mpiluzyola.
kinzyongo. Deferente Adj. n'kwa luzitu, n'kwa vumi;
Dedal S. mpu a n'lembo. am'vevo, angemba, n'kwa m'vevo, n'kwa
Dedao S. n'lembo ampwena. ngemba; canal deferente: defente, nzila a
Dedica~o S. nzola, ngyekola, mpana, maluma.
mpaluka. Deferimento S. mpana a n'swa, mpana a
DedicadoAdj. ayivana, avaulwa, an'zolwa. luve, mpevola, mpevula, ngyambulwila,
Dedicador Adj. m'vani, n'kayi, m'vaudi. ngyambwila, mpana, monda.
v.
Dediear vaula, tumba, vana. v.
Deferir vana n'swa, vana luve, vevola, vevu-
Dedicatoria S. sono kya luyindulu. la, yambulwila, yambwila, vana, tonda.
Dedigna~o S. kuveza, kukatula zitu, ku- Defervescencia (med.) S. nkuluka,
kondwa zitu, luvew, lusavuku, lusaulu. ngyandula.
v.
Dedignar-se sakalala, kuveza, kusakidika. Defesa s. lutaninu, manina; nkakinisu, nkaki.
v.
Dedilhar sikila ye n'lembo, wanda n'lembo. Defesas s. pL mpika, mpaka.
Dedo S. n'lembo. Defeso Adj. an'siku, akandu, akonko.
Dedu~o S. nkulula, nkatula, mfoko, Defesso Adj. ayoya, atovoka.
mbaninu, nsuka, nsukilu. Defice S. nkondwa, nzimbalakanwa.
Deduzir v. kulula, katula, fokola, mana, Deficiencia S. nkondwa, twangu, mpilaka-
manisa. na, mpanguka.
Defeca~o S. ndena, nsala, nkuka. Deficiente Adj. akondwa, atawangu, ampi-
v.
Defeear nena, sala, kuka, valula, kumbula, lakanwa, ampilakanu, avanguka.
velelesa. Deficit s. nkondwa, nzimbalakanwa.
Defec~o S. nkondwa, ngyambula, mpamba- Deficicirio Adj. akondwa, azimbalakanwa.
na, luvambanu. DefidenteAdj. kondwa vuvu, alukatikisu.
Defective! Adj. atwangu, afunze, abi, ako- Definhado Adj. atanda, ayoya, akuluka.
ndwa, ampilakana, amvilakana. Definhamento S. nkondwa a ngolo, tandu,
Defectivo Adj. akondwa, atwangu, afunze, nkuluka.
abi, ampilakana, amvilakana. v.
Definhar tanda, yoya, kuluka.
Defeda~o S. fu. Definibilidade S. mbwangununwa, nsa-
Defeito S. twangu, funze, mbi, nkondwa, sakana, nsaswa, ntendolwa.
mpilakana, mvilakana. Defini~o S. nsasa, nsasila, mendolo.
Defeituoso Adj. atwangu, afunze, abi, Definido Adj. asasilwa, atendolwa, ana-de.
ankondwa, ampilakana, amvilakana. Definidor Adj. s. n'sasi, n'tendodi.
DefendenteAdj. n'tanini. v.
Definir mwangununa, sasa, sasila, tendola.
169
Francisco Narciso Cobe
170
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
171
Francisco Narciso Cobe
172
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
Demen~o s.
mfwasuka a zayi, nkondwa a mbwangalakesa, ndengona, ndunguna.
nsungamena, kiwwa; S. pop. kilau, kiwwa. Demolidor Adj. s. m'fwasi, m'bungi,
Dementado Adj. akondwa nsungamena, rn'vondi, m'bnkumuni, mvwangi.
yowa; S. munkondwa a nsungamena; S. Demolir v. bangula, mwangalakesa, bula, ne-
pop. lau, wwa. ngona, nunguna.
v.
Dementar fwasukwa zayi, kondwa nsu- Demonete S. n'tokami.
ngamena; V. pop. lauka. Demonetiza~o S. nkulula a ngolo za
Demente Adj. amfwasukwa zayi, akondwa nzimbu.
nsungamena; S. pop. lau, wwa; tornar-se de- Demonetizar v. kulula ngolo za nzimbu.
mente: kondwa nsungamena, lanka. Demoniaco Adj. an'kwiyi, atombola, ankadi
Demerito Adj. amundembi fwana, amu- ampemba.
ndembi fwana; S. mundembi sendwa. DemonifUgio S. m'vayikisi a mwanda ambi.
Demissao S. nkula, nsindika, mvunza, nka- DemonifugoAdj. n'yingi a nkandi ampe-
tula, mumbula, nkatuka. mba, n'tinisi a nkadi ampemba.
Demisso Adj. akulwa, akatulwa, asindikwa. Demoninharia S. kinkadi ampemba.
Demitido Adj. akulwa, akatulwa, asindikwa. Dem6nio S. n'kwiyi, tombola, nkadi
v.
Demitir kula, sindika, vunza, katula, ya- ampemba.
mbula, tumbula; demitir-se: katuka. Demonstra~o S. nsongela, nsonga.
Democracia S. kinkamala, luvevo, luyalu Demonstrador Adj. s. n'songedi, n'songi.
lwa nsi, luyalu lwa wisa kya n'kangu, luyalu DemonstranteAdj. n'songedi, n'songi.
lwa n'kangu. Demonstrar v. songela, songa.
Democrata Adj. s. n'kwa kinkamala, n'kwa DemonstrativoAdj. s. n'songedi, n'songi.
luvevo, awisa kya n'kangu, n'landi a wisa kya DemonstravelAdj. asongela, asonga.
n'kangu. Demora S. nzingila, nsukinina, nzingidisa,
Democratico Adj. akinkamala, aluve- ndambula, nsoba a lumbu, mvunda.
yo, aluyalu lwa nsi, aluyalu lwa wisa kya DemoradoAdj. n'zingidi, n'sukinini.
n'kangu, aluyalu lwa n'kangu. Demorar v. zingila, sukinina, zingidisa, la-
Democratismo S. kinkamala, luvevo, luyalu mbula, soba lumbu, vunda.
lwa nsi, luyalu lwa wisa kya n'kangu. DemorosoAdj. n'zingidi, n'sukinini.
Democratiza~o S. mpanga a kinkamala, Demover v. katula, vambula, vavula, su-
mpanga a luvevo, mpanga a luyalu lwa wisa ngulwisa, longa, ludika, sima, nikuna,
kya n'kangu, mpanga a luzolo lwa n'kangu, ninginisa; demover-se: nikuka, katuka,
ndanda a luzolo lwa n'kangu. kwenda, dyata, vambuka, valuka.
v.
Democratizar vanga kinkamala, vanga DemudadoAdj. asobwa, fwaswa, kitulwa.
luvevo, vanga luyalu lwa wisa kya n'kangu, v.
Demudar soba, fwasa, kitula.
vanga luzolo lwa n'kangu, landa luzolo lwa Demulcente (med) Adj. n'wombesi,
n'kangu. n'lembeki, n'lebudi, n'zezesi.
Demofilia S. zola n'kangu. v.
Demulcir wombesa, lembeka, lebula, le-
Dem6filo Adj. s. n'zodi a n'kangu. bola, zezesa.
Demografia S. zayi wa lutangu lwa n'kangu, Dende (bras.) S. ba, ngazi.
demogafi. Dendem (ang.) S. ngazi.
Demografico Adj. azayi wa lutangu lwa Dendezeiro (bras.) S. ba.
n'kangu, ademogafi. Dendr6bata S. bulu kya n'ti.
Dem6grafo S. n'kwa zayi wa lutangu lwa Dendrofobia S. wonga wa n'ti.
n'kangu, demogafe. Dendr6fobo Adj. n'kwa wonga wa n'ti.
Demoli~o S. mbangula, mbula, mfwasa, Dendr6latraAdj. s. n'sambidi a n'ti.
173
Francisco Narciso Cobe
174
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
175
Francisco Narciso Cobe
176
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
nsaka a mbi, mvwanzi, nkota a n'soki, Derri~ v.tunta, vuza, vela, wnzona; veza,
n'soki, mvwanzakesa, mfWasakesa, mvuza. seva, sakanena, sakanina; V. pop. kemba,
v.
Derrancar ta nsudi, wola, fWasa, bangula, kombola, kembana.
saka mbi, vwanza, kota n'soki, vwanzakesa, Derri~o s. pop. nkabu, nkondwa a nsoni,
fWasakesa, vuza. lunkulu, luzengeneko, luvezo, nsakanena,
Derranco S. nta a nsudi (madya, malavu), sakanina, lusakaneno; S. fig. nkembana.
ngwola, mfWasa, mbangula, nsaka a mbi, Derrisao S. nsevelela, luzengeneko, luvew.
mvwanzi, nkota a n'soki, n'soki, mvwa- v.
Derriscar vunzuna nkumbu, kusuna, zika
nzakesa, mfWasakesa, mvuza. n'kanda, karula, karula n'siku, kula, yinga,
Derranque S. nta a nsudi (madya, malavu), vavula, tumba.
ngwola, mfWasa, mbangula, nsaka a mbi, Derris6rioAdj. aseva, azengeneka, aveza.
mvwanzi, nkota a n'soki, n'soki, mvwa- Derrocada s. ndunguna, mbangula, mbwi-
nzakesa, mfWasakesa, mvuza. sa, mfWasakesa, nsanza, nsunda, nkaru-
Derreadela S. ntekeka, mfumbika, nkonze- la, ngyambula, ntumbula, nzika, nzadisa,
ka, nkoveka, mvwereka. nsakidika; ndunguka, mbanguka, mbwa,
Derreador Adj. s. n'rekeki, m'fumbiki, mfWasuka, nkaruka, ntumbuka, nkuluka,
n'konzeki, n'koveki, m'vwereki. nsakaIaIa.
Derreamento S. ntekeka, mfumbika, Derrocado Adj. anungunwa, abangulwa,
nkonzeka, nkoveka, mvwereka. abwiswa, afWasakeswa, asanzwa, asundwa,
v.
Derrear rekeka, fumbika, konzeka, koveka, akatulwa, ayambulwa, arumbulwa, asaki-
vwereka. dikwa; anunguka, abanguka, abwa, afWa-
Derredor S. kinzyera, nzunga, lumbu. sakana, arumbuka, akuluka, asakaIaIa.
v.
Derregar vanga m'vwila, vanga lwamvu. Derrocamento s. ndunguna, mbangula,
Derreio S. ntekeka, mfumbika, nkonzeka, mbwisa, mfWasakesa, nsanza, nsunda, nka-
nkoveka, mvwereka. tula, ngyambula, nrumbula, nzika, nzadisa,
Derrelic~o s. ngyambula, nsisa, ndoza, nsakidika; ndunguka, mbanguka, mbwa,
ngyeka. mfWasuka, nkaruka, nrumbuka, nkuluka,
Derrelito Adj. ayarnbulwa, asiswa, aIozwa, nsakaIaIa.
ayekwa. Derrocar v. nengona, nunguna, bangu-
v.
Derrengar vanga m'vwila, vanga lwamvu. la, bwisa, fWasakesa, sanza, sunda, karula,
Derretedura S. nzeza, nzelumuka, nzelomo- yarnbula, zika, fuka, zadisa; V. fig. rumbula,
ka, ndala. sakidika.
v.
Derreter zeza, zezesa, zelumuka, lala. Derroga~o S. mpingisa, nsoba, mponda,
Derretido Adj. azezeswa, azeza, azelumuka, nkarula a n'siku, mvunzuna, mpunzuna.
azelomoka, aIaIa. Derrogador S. m'vingisi, n'sobi, n'katudi a
Derretimento S. nzeza, nzezeswa, nzelumu- n'siku, m'vunzuni.
ka, nzelomoka, ndaIa, kyambu. Derrogamento S. mpingisa, nsoba, mpon-
Derribado Adj. anungunwa, anungu- da, nkarula a n'siku, mvunzuna, mpunzuna.
ka, abangulwa, abwa, abwiswa, asundwa, Derrogante Adj. m'vingisi, n'sobi, n'karudi a
akulwa, asindikwa, akarulwa, ayarnbulwa, n'siku, m'vunzuni.
atumbulwa. Derrogar v. vingisa, soba, vonda, karula
Derribar v.
nengona, nunguna, bangula, n'siku, vunzuna.
bwisa, sunda, kula, sindika, karula, yambu- Derrogat6rio Adj. avingisa, asoba, akarula
la, rumbula. n'siku.
Derri~dor Adj. s. n'tunti, m'vuzi, m'vedi, Derrogavel Adj. avingisa, asoba, akatula
n'wnwni, m'vezi, n'sevi; n'kembi. n'siku.
177
Francisco Narciso Cobe
178
NOVO DICIONAIuo PORTUGuES - KIKONGO I
179
Francisco Narciso Cobe
Desacordar v.
tantana, swaswana, lembi Desmnar v. vambula, soba, vilula, fwasa,
wawana; fwa kyambu, yoyomoka (nitu). sanza, mwanga, tyakalakesa.
Desacordo S. ntantani, lutantanu, nkondwa Desmo S. kinya.
a ngwawani; kyambu, nyoyomoka (nitu). Desafogado Adj. avevoka, avevuka.
Desacoro~oar v.
sukisa n'tima, yoyesa, to- Desafogar v.vevola, vevula, zewla, zezu-
vola, zoweleka. la, yalumuna; vunda, vuvama; desafogar-se:
Desacostumado Adj. amundembi ku- yalumuka.
lukilwa dyaka. s.
Desafogo mpevola, mpevula, nzewla, nze-
v.
Desacostumar katula fu, yambula fu. zula, ngyalumuna; vundu, luvuvamu.
v.
Desacoutar yinga, kula, yambula. Desafoguear zizimisa. v.
v.
Desacreditar fwasa nkumbu ambote, ka- v.
Desaforar vwa n'swa a lembi vakula, ko-
tula wisa, katula zitu, funzula, sungula. ndwa n'soni, yambula mawete.
v.
Desactivar dingidika, dingika. Desaforo S. n'swa a lembi vakula, nkondwa a
Desacumular vambula. v. nsoni, nkabu.
v.
Desadmoestar sobesa ngindu, longelela. Desafrontar V.landa kunda, vevoka, vevuka,
Desadormecer sikamesa. v. yangalala, vangulula, tanina, vevola, vevula.
Desadormentar sikamesa. v. v.
Desafumar katula lusanu, katula lulendo,
v.
Desadunar vambula, vavula, vambanesa, katula nkumbi.
vambanisa, katula. Desafundar V.lalula.
v.
Desafaimar katula nzala, yukuta. v.
Desagarrar yambula, vevola, vevula.
v.
Desafamar fwasa nkumbu ambote, katula Desagastar v. lembeka, vuvika, wawanisa,
wisa, katula zitu, funzula, sungula. wawanesa, wizanesa, wizanisa.
v.
Desafazer katula fu, yambula fu. Desagradado Adj. akendalala, akafalala.
Desafecta~ao S. lusakalalu Iwa n'tima, v.
Desagradar kendeleka, ka£dika n'tima, to-
lulembamu. kamena, fwemesa.
Desafectado Adj. n'kwa lusakalalu Iwa nti- Desagradavel Adj. an'kendeleki, an'ka£diki
rna, n'lembami, aziku, alukdi, akyeleka. a n'tima, ambi, angemi.
Desafecto Adj. akikani, akitantu, akimbeni; Desagradecer tokola. v.
S. nkani, n'tantu, mbeni. Desagradecido Adj. ntokozi.
Desafei~o S. luzembo, kinkani, kimbeni. Desagradecimento S. untokozi.
Desafei~oadoAdj. nkani, n'tantu, mbeni. Desagrado S. untokozi, nkondwa a luzitu,
Desafei~oamento s.
kinkani, kitantu, kibulu, kidinda, kiwwa, bubu, lukendalalu,
kimbeni. lukafalalu, ntokamena, lutokamu, makasi.
v.
Desafei~oar soba, kitula, zemba, lembi w- Desagravar (jur.) V. futa, fita, vutula, vangu-
ladyaka. lula, yangidika.
Desafeito Adj. amundembi kulukilwa dyaka. Desagravo (jur.) S. mfuta, mfitu, mputula,
v.
Desaferrar zezesa, vayikisa, yambula, katu- mpangulula, nyangidika.
la fu, yambula fu. Desagrega~o S. mpambula, nkayanesa,
Desaferroar v.
yambula, sotola, vidisa, nkayanisa, mfwasa, mfwasakesa, nsoba,
vavuka, vavula, yeka, yekola, sisa, tuba nkituka.
tandangala, bembeka. Desagregador Adj. s. m'vambanesi.
Desaferrolhar v.
vayikisa, yambula, DesagreganteAdj. m'vambanesi.
kutulula. v.
Desagregar vambanisa, vambanesa.
Desafiar V.lomba kinya, bundumuna, niku- DesagregavelAdj. avambanesa, avambanisa.
na, yangumuna, tonta, zonzesa; kutulula Desagrilhoar V.kutulula, kangula, yambula,
n'singa. tayisa, kola, kula, vevola, vevula.
180
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
181
Francisco Narciso Cobe
182
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
183
Francisco Narciso Cobe
184
NOVO DICIONA!uO PORTUGuEs - KIKONGO I
Desatento Adj. lembi toma wa, lembi keba, Desavexar V.lembeka, vuvika.
lembi toma tala. Desavezado Adj. akatulwa fu kya mbi,
Desaterrar v. katula n'toto, komba, sima amundembi kulukilwa dyaka muna fu kya
wulu. mbi.
Desaterro S. nkatula a n'toto, nkomba. v.
Desavezar katula fu kya mbi, yambula fu
Desatinado Adj. alauka, azowa, n'tungyani. kyambi.
Desatinar V.laula, tungyanisa, tungyanesa. Desavezo S. nkatula a fu kya mbi, ngyambula
Desatino S. kilau, lurungyanu, kiwwa, kidi- afukyambi.
nda, kivwengele, kimpavu, kitunze, nze- Desavindo Adj. akitantu, akinkani,
ngomoka, nzengumuka, levo, safu. antantani.
Desatraca~o S. nkurulula, nkatula, v.
Desavir tantana, wnza.
mpavula. DesavisadoAdj. s. wwa, vwengele, dinda, ze-
v.
Desatracar kutulula, katula, valula. za, mpamvu, tunze.
v.
Desatramar laula, tungyanisa, tungyane- v.
Desavisar kala, lembi keba, lembi badika,
sa, katuka mu nzila a mbote. lembi kwikila.
Desatravancar v.
katula nkankalakani, Desaviso S. umpalakasa, zaka-zaka, nkondwa
vayikisa, kutulula, zingumuna, bangu- aluzitu.
la, vakula, kubika, vulula, sadisa, vevula, v.
Desavistar vidisa.
vevola. Desazado Adj. akondwa ngangu, akondwa
Desautor~o Adj. akatulwa wisa, akatulwa unkete, zowa.
mbebe, akatulwa kimfumu. Desazo S. nkondwa a ngangu, nkondwa a u-
Desautorado Adj. akatulwa wisa, akatulwa nkete, kizowa, nzengalala, nkondwa a ngi-
mbebe, akatulwa kimfumu, akatulwa zitu, ndu, lulembamu, luvuvamu.
akululwa, asakidikwa. Desbabar v.kusuna nzembo, kumbula
v.
Desautorar katula mbebe, katula kiyekwa, nzembo; zyuwula meso, katula vuvu, di-
katula va fu]u, katula wene, katula kimfu- mbulavuvu.
mu, katula mvwala, katula ngenda, katula v.
Desbagar teta, bunda, deda, sola, kongona,
wisa, kunkula, tumba. zotona, zonzona, vela.
Desautoriza~o s. nkatula a wisa, nkatula v.
Desbagoar teta, bunda, deda, sola, kongo-
a mbebe, nkatula a kimfumu, nkatula a zi- na, zotona, zonzona, vela.
tu, nkondwa a zitu, nkulula, luzengeneko, v.
Desbancar jig. sunda, lura, suva, vingila.
lusakidiku. Desbandeirar v.
vula bandela, katula
Desautorizado Adj. akatulwa wisa, akatu- bandela.
lwa mbebe, akatulwa kimfumu, akatulwa Desbanque S. mbaka a nzimbu muna sa-
zitu, akululwa, asakidikwa, akunkulwa. lu kya kimpovela, nsunda, nduta, nsuva,
v.
Desautorizar katula wisa, katula mbebe, mpingila.
katula kimfumu, zengeneka, veza, lembi Desbaratador Adj. s. m'fwasi, 'mwanganisi,
kwikila, katula zitu,kulula, ssakidika, n'sanzi, m'vwanzakesi, m'vondi, m'bungi.
kunkula. Desbaratamento S. lufwasu, lufwasake-
Desaven~ S. kitantu, kinkani, ntantani. so, luvwanzakeso, nsanzika, mpondesela,
v.
Desaverbar vunzuna kinsungamena, vo- mbunga,lubungu.
nda, katula n'siku. v.
Desbaratar fwasa, mwanga, mwanganisa,
Desavergonhado Adj. s. n'kondwa nsoni, mwanganesa, sanza, vwanzakesa, vwa-
n'kwa nkabu, n'lungaladi. nzalakesa, vondosela, bunga.
Desavergonhar v.
katula nsoni, kabula, Desbarate S. lufwasu, luvwanzakeso, nsanzi-
lungidika; lungalala, kabuka. ka, mpondesela, mbunga, lubungu.
185
Francisco Narciso Cobe
186
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
187
Francisco Narciso Cobe
n tezl, nseZI.
Desearregamento S. nzonzola, mbanuna, DescendenciaS. nkulumuka, wana (twana).
mulula, nkatula, nkulumuna, ndonga, DescendenteAdj. atuka, an'kulumuki, awu-
n'zongo, n'tezi, n'sezi.. tuka; S. mwana, n'tekolo, n'tekulu.
v.
Descarregar zonzola, manuna, katula, ku- Descendentes s. pL yitu, wana.
lumuna, nonga. Descender v.
tuka, vayika, kulumuka,
Desearrego s. ndunganisa a n'silu, ndunga- sotoka.
nesa a n'silu, luvevoko, luvevuku, mpevo. Descendimento S. nkulumuka, mpayika,
Desearreirar v.
bendomona, bendumuna, nkuluka.
vidisa (nzila). Descensao S. nkulumuka.
Desearrilamento S. nkatuka mu nzila, va- DescensionalAdj. ankulumuka, ansotoka.
ngu dya mbi, nsala a mbi. Descenso S. nkulumuka, nsotoka.
v.
Descarrilar jig. katuka mu nzila, vila, va- DescenteAdj. n'kulumuki, n'sotoki, n'tyaki.
nga mbi, sala mbi. Descentralismo S. desemalizimu.
Desearrilhamento (bras.) S. nkatuka mu Descentral.izafao S. mpana a kiyekwa kwa
nzila, vangu dya mbi, nsala a mbi. tuyalu twa zunga.
v.
Desearrilhar jig. katuka mu nzila, vila, v.
Descentralizar vana kiyekwa kwa tuyalu
vanga mbi, sala mbi. twazunga.
v.
Descartar kula, yinga. v.
Descentrar vana kiyekwa kwa tuyalu twa
v.
Descasalar vambula. zunga, katula vana kati.
Descasamento S. mponda a longo, luva- v.
Descer kulumuka, kuluka, sotoka, vanga,
mbanu, mpambula. tuka.
v.
Descasar vonda longo, vambana, vambula. Descerebrado Adj. akondwa tomEo, zowa,
Descasca s. meta; S. jig. ndyemenena, lau.
mboselela, tumbu, nsungula, luzembo, Descerebrar v.
katula zayi, laula, kituka
mbenga; ndyatakesa, ndosona, ndusuna, kizowa; katula tomEo.
ndosonona, ndusununa. v.
Descerrar zyuwula, kutulula.
188
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
189
Francisco Narciso Cobe
190
NOVO DICIONmO PORTUGuEs - KIKONGO I
191
Francisco Narciso Cobe
192
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
193
Francisco Narciso Co be
vutula, vutulwisa, vevoka, vevuka. n'tima, kulula moyo, kulula vwina, zizimisa.
Desempacotamento s. nzingumuna, nku- Desencaminhador Adj. s. m'bendomoni,
tulula, ngyalumuna. m'bendumuni, m'vukumuni.
Desempacotar v. zingumuna, 'kutulula, Desencaminhamento S. mbendomoka,
yalumuna. mpukumuka, mvila.
Desempalmar v. zyuwula koko. Desencaminhar v. bendomona, bendumu-
Desempanado Adj. akimpene, aziku, aludi, na, vukumuna, vukika, vidisa; desencami-
avelela, alungwa. nhar-se: bendomoka, bendumuka, vukama,
Desemparelhar v.
vambula, vambanisa, vukumuka, vila.
vambanesa; vavula, tamuna. Desencantamento S. nkoneneka a n'tima,
Desempatar v. swaswanisa, swaswanesa, lukoneneko Iwa n'tima, lukendalalu, ludi,
sikidisa, zenga, fokola, manisa. nkatula a vuvu, ndimbula a vuvu, n'dimbulu
Desempe~ v. katula, vavula, solola, ku- a vuvu, nsolola.
tulula, zingumuna, zezola, zezula, vulula, v.
Desencantar koneneka n'tima, kendeleka,
vayikisa, vakula, kubika, kabuka; bangula. mwesa mpasi, vova ludi, zyuwula meso, ka-
Desempenar v. singika, leleka, singama, tula vuvu, dimbula vuvu, solola.
lelema. Desencanto s. nkoneneka a n'tima, lu-
Desempenhar v.
kangula, kakula, vanga, koneneko Iwa n'tima, lukendalalu, ludi,
songa, zunzula. nkatula a vuvu, ndimbula a vuvu, n'dimbulu
Desempenho S. nkangula, nkakula, mpa- a vuvu, nsolola.
nga, nsonga, nsunzula. v.
Desencapelar vuvika, lembeka.
v.
Desemperrar zezola, zezula, vevola, vevu- v.
Desencapotar vula, fukula, songa, selola,
la, vayikisa, kutulula, zingumuna, vakula, tendola, tumbula.
kubika; bangula. Desencardir v. semesa, velelesa, sukula,
Desempoar v. kubula, kumbula. kumbula.
Desempobrecer v. vwama. v.
Desencarecer kulula ntalu, veza, zengene-
Desempolar V.leleka, lengola, lengula. ka, tumbula, bolola, vanga mbi, sakidika,
Desempolgar v. yambula vana moko; katu- kulula, kondwa zitu.
ka mu nzila ambote, soba, kituka. Desencarnar fWa. v.
Desempregar v. kula, katula mu salu. v.
Desencarquilhar katula n'kama, kutulu-
Desemprego s. nkondwa a salu. la, leleka, lengola, babika, lenga.
Desemprenhar v. kulumuna, wuta; tendo- v.
Desencarregar vulula, vevola, vevula, ka-
moka, tendumuka, wokela, yalumuka. tula zitu, fYaulwisa, kulula mpasi, katula wi-
Desempunhar v. yambula. sa, katula mu salu.
Desencabado Adj. asokoka. v.
Desencarreirar bendomona, bendumu-
Desencabar v. sokola muna m'va. na, vukumuna, vidisa.
Desencabe~ v.
katula muna n'tu, soba DesencarrUamento S. nkatuka mu nzila,
ngindu, ludika, longa, sima. mpanga ambi, nsala ambi.
Desencadear v. yambula, kutulula, vambu- DesencarrUar v.
katuka mu nzila, vanga
la, zezesa, votomoka (mvula). mbi, sala mbi.
Desencaixar v. katula, vayikisa mu nkela, so- DesencarrUhamento (bras.) S. nkatuka
bafulu. mu nzila, mpanga ambi, nsala mbi.
Desencalacra~ao s. m'/itu a mfuka, m'futu DesencarrUhar (bras.) V. katuka mu nzila,
amfuka. vanga mbi, sala mbi, fWasuka.
Desencalacrar v. /ita mfuka, futa mfuka. v.
Desencascar sukula, velelesa, kumbula,
Desencalmar v. lembeka n'tima, vuvika semesa; katula n'kanda a bulu, vula mpu,
194
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
195
Francisco Narciso Cobe
196
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
197
Francisco Narciso Cobe
Desestima~o S. luzembo, luvew, lusaulu, nkumbu ambote, katula wisa, katula zitu,
lunyangananu. sungula.
v.
Desestimar zemba, veza, saula. Desfeito Adj. asoba nse, afwasuka, akondwa
v.
Desfabricar zingumuna, bangula, fwasa. m'funu, akituka, asoba, asobwa.
Desf~ado Adj. ankabu, n'kwa nkabu, v.
Desferir vayikisa, wnzola, manuna, katula,
akondwa wonga, alungalala, alunkulu. kulumuna, nonga, kanina, tuba, zyuwula,
Desf~atez S. nkondwa a nsoni, lulungalalu, telama, zangula.
lulendo. Desfiado Adj. akutuluka, azingumuka, afusu-
v.
Desfalcar katulula, kevesa, kulula, vuna, ka, afunzuka, asasumunwa.
vunina, yiya, vava. Desfiadura S. nkutulula, nzingumuna, mfu-
Desfalecente Adj. an'yoyesi, a n'wweleki, sula, mfunzula, nsasumuna.
ansisi. v.
Desfiar kutulula, zingumuna, fusula, fu-
v.
Desfalecer fwa kyambu, nyonza, yoyomo- nzula, sasumuna.
ka,zoweleka,yoyesa. Desfibrado Adj. akululwa, akutululwa, ake-
Desfalecido Adj. afwa kyambu, anyonza, a- veswa, afimpwa, akondwa fu ya mbote.
yoyomoka, ayoya, azowalala, awonga. Desfibramento S. nkutuluka, nzingumuna,
s.
Desfalecimento mfwa a kyambu, ndyon- lufimpu, nkondwa a fu ya mbote.
za, nyoyomoka, nwweleka, nyoyesa. v.
Desfibrar kutulula, kevesa, £Impa.
Desfalque S. nkatulula, nkevesa, nkulula, lu- Desfigura~o S. mpangula, mfwasa, nkitula,
vunu, mvuninina, mpuninina, wivi, mpava. nsanga, mpuninina.
v.
Desfarelar bulakesa, nika. Desfigurado Adj. avangulwa, afwaswa,
Desfastio S. wla, nzala, n'laku, nsambu, lau, asangwa, avunininwa, avanguka, afwasuka.
kyese. v.
Desfigurar vangula, fwasa, kitula, sanga le-
s.
Desfavor n'zilu, luvezo, lusaulu, kinya, lu- kwa ya swaswana, vuninina.
nyangananu, n'za yo lulendo, lukundalalu, s.
Desfi.ladeiro mbatakani, mpasi.
kitantu. s.
Desfi.lamento ndandani, ndondana.
Desfavorecer V.lembi sadisa, yambula, sisa, Desfi.lar V.landana, londama.
loza, zemba, veza, saula. Desfi.le S. ndandani.
v.
Desfazer baka, bangula, bula, mwangala- Desfitar v.
tungununa, koma, komene-
kesa, fwasa lukanu, yandula, kutulula, ke- na, vilula meso, katula, tungyanganisa,
vesa, zezesa, vavula, katula, kulula, lala, la- tungyanesa.
disa, vambula, mwanganesa. DesHora~o (med.) S. mvidisa a kimwenze,
Desfazimento S. mbaka, mbangula, mpidisa a kimwenze.
mbula, mbwangalakesa, mfwasa a lukanu, DesHoramento S. mvidisa a kimwenze,
nkutulula, nkevesa, nzezesa, mpavula, nka- mpidisa a kimwenze.
tula, nkulula, ndala, ndadisa, mpambula, v.
DesHorar katula mvuma, katula kimwe-
mbwanganesa. nze, funzula mwenze.
v.
Desfechar basula, sika, nonga, tuba, zo- v.
DesHorecer katukwa mvuma, tovola, le-
nzola, manuna, katula, kulumuna. ngela, lebola, lebula.
Desfecho S. nsuka, mbaninu, mpayikisa, DesHorir v.
tovola, lengela, lebola, lebula,
ngyambula, nkatulula. fwa, lutisa, vidisa, kulula, ladisa, manisa,
Desfeita S. levo, luvew, tyangu, nsunda, lembeka, vuvika.
mbukumuka, mfwasakeso, ntyakalakani, v.
Desfolhar vela makaya, kolomona, wnw-
mbwanganeso, mbwanganisa. na makaya, kola makaya, sotoka (makaya).
v.
Desfeitear levola, levula, veza, tyanguna, Desfor~ v.
landa kunda, £Ita, futa, vutula,
kondwa zitu, sakanena, sakanina, fwasa vangulula, yangidika, tanina, vevola, vevula.
198
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
199
Francisco Narciso Cobe
nsonga, nsyamisa, lusyamisu, lukanu, nze- kufika, sanga, yikakesa, karula, solola, ku-
ngo, nsungula. tulula, zingumuna, zezola, vulula, vayikisa,
Designado Adj. avewa nkumbu, alukwa, bangula, vakula, kubika.
abokelwa, azayiswa, asongwa, asyamiswa, v.
Desimpressionar vilakesa, soba ngindu,
akanwa, azengwa, asungulwa. sima, vukula.
Designador Adj. s. m'vani a nkumbu, n'luki, v.
Desin~ kuluka, keva, kufama, vulula, sa-
m'boki, n'zayisi, n'songi, n'syamisi, n'kani, disa, vayikisa, kurulula, zingumuna, vakula,
n'zengi, n'sungudi. kubika,.vulula.
Designante Adj. s. m'vani a nkumbu, n'luki, v.
Desincarnar vuza nsonso, karula, tokono-
m'boki, n'zayisi, n'songi, n'syamisi, n'kani, na, zyuwula.
n'zengi, n'sungudi. Desincha~o S. mpevola, mpevula, nkulu-
Designar v. vana nkumbu, luka, bokela, la a vimba, lusakidiku, mvonda, mponda,
zayisa, songa, syamisa, kana, zenga, sungula. nkunkula, mbondola, nkendola, mvwereka,
Designativo Adj. ampana a nkumbu, andu- nkatukwa a lulendo.
ka, ambokela, aluzayisu, asonga, asyamisa, v.
Desinchar syona, vevola, vevula, sakidika,
alukanu, anzengo, ansungula. vonda, kunkula, bondola, kendola, kenda,
s.
Designio lukanu, kani, luzolo. vwereka, karukwa lulendo.
DesigualAdj. aswaswana. s.
Desinclina~o nsingika, luludiku, nsoba,
.Desigualar v.
swaswana, swaswanesa, nkitula, luzembo.
swaswanisa. v.
Desindinar singika, ludika, soba, kirula,
Desigualdade S. nwaswani. zemba.
Desiludido Adj. akononwa n nma, ake- Desincorpora~o s.
mpavula, mpambula,
ndalala, amweswa mpasi, azyukwa meso, mpambanisa, mpambensa, nkarula.
akarulwa vuvu, adimbukwa vuvu, alongwa, Desincorporar v.
vavula, vambula, va-
aludikwa, asimwa. mbanisa, vambanesa, karulula, vavuka,
Desiludir v.
koneneka n'rima, kendeleka, vambuka, katuluka.
mwesa mpasi, vova ludi, zyuwula meso, v.
Desincumbir-se lunganisa n'silu, lunga-
karula vuvu, dimbula vuvu, longa, ludika, nesa n'silu, manisa salu, fokola salu.
sima. Desindida~o (jur.) S. nkatula, ngyambula.
Desilusao S. nkonananu a n'tima, lukendala- Desindidar (jur.) V.karula, yambula.
lu, mpova a ludi, nzyuwula a meso, nkatula Desindividualizar v.
sangalakesa, sa-
a vuvu, n'dimbulu a vuvu, ndimbula a vu- nganisa, sangensa.
vu,ngovo. Desinenda S. nsuka, mfoko, mbaninu,
v.
Desimagiuar vilakesa, vilakanwa; longa, mbambi, nsongela.
ludika, sima. Desinendal Adj. ansuka, amfoko, a-
Desimpedido Adj. avevoka, avevuka, mbaninu, ambambi, ansongela.
akondwa wonga, akondwa nsoni, n'sadi, DesinenteAdj. alura, avangama, akala, aruka.
n'kwa nzaki. Desinfec~o S. mponda a zyelemesi,
Desimpedimento S. nkarula a nkanka- mpelelesa.
lakani, mpayikisa, nkurulula, nzingumuna, v.
Desinfecdonar vonda zyelemesi, velelesa.
mbangula, mpakula, nkubika, mvumvula, v.
Desinfectar vonda zyelemesi, velelesa.
lusadisu, n'sakidiku a mpasi. v.
Desinfemar vuvika, lembeka.
s.
Desimpedir katula nkankalakani, vayiki- v.
Desinfestar vulula, sadisa, vayikisa, kuru-
sa, kurulula, zingumuna, bangula, vakula, lula, zingumuna, bangula, vakula, kubika,
kubika, vulula, sadisa, sakidika mpasi. vuluka.
Desimplicar v.
vavula, vambula, vevesa, Desinfetador Adj. s. m'vondi a zyelemesi,
200
~--~--_. -----
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
201
Francisco Narciso Cobe
202
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
203
Francisco Narciso Cobe
204
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
205
Francisco Narciso Cobe
206
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
207
Francisco Narciso Cobe
208
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
209
Francisco Narciso Cobe
210
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
Destino S. lukanu, nzila, lwakilu, nsuka. kutulula, zingumuna, bangula, vakula, ku-
Destitui~o S. nkula, nsidika, mvunza, nka- bika, vulula.
tula, ntumbula, nkatuka. v.
Destrepar kulumuka.
Destituir v. kula, sindika, vunza, yambula, Destreza S. ngangu, umbangu, ntona, lulu-
tumbula; destituir dumafimfdo: katula kiye- ngalalu, nduka.
kwa, kunkula. Destrin~ S. mpambula a n'singi, nkatula
v.
Destoar fYenga, tantana, swaswana, kend- muna wanda, mpavula, mpayikisa, mba-
eleka, kafidika n'tima, tokamena, fwemesa. ngula, nzingumuna, nzezola, nzezula, mpu-
Destocamento S. ndukula (vimpa ya n'ti, lula, nsolola, mvakula, nkubika, nkabu.
sinza), mpambanisa, mpambanesa, nkutu- v.
Destrincar deka, dekesa.
lula, mbindula, nzyuwula. Destrin~ v. vambula n'singa, katula muna
Destocar v. dukula (vimpa ya n'ti, sinza), wanda, vavula, solola, kutulula, zingumu-
vambanisa, vambanesa, kutulula, bindula, na, zezola, vulula, vayikisa, bangula, vakula,
zyuwula. kubika, katukwa wonga.
v.
Destoldar fig. fukula, tendola, sasa, kenza v.
Destripar vayikisa n'dya.
maza malavu, kyesa. Destro Adj. angangu, aumbangu, antona, alu-
Destom S. mfYenga, nkondwa a ngwawani, ngalala, aluka, alunene, asingama.
mpambula, mpilula, mfwasa, nswaswakesa, Destro~ v.
mwanganisa, mwanganesa,
nsobakesa, ntantani, mpambani, nwaswani, tyakalakesa, sunda, mwanga, sanzika, vwa-
mfwasuka, ngwola, mfwa; ngwolesa, nduki- nzakesa, vwanzalakesa, fwasa, vondosela,
sa, nkituka. bunga, tyakalakana, mwangana.
v.
Destorcer zekola, singika, tunta, nanuna, Destro~o S. mbunga, mbwanganisa, mbwa-
zingumuna, yalumuna. nganesa, ntyakalakesa, nsunda, mbwanga,
Destorpecer v.
sikamesa, yangumuna, nsanzika, mvwanzakesa, mvwanzalakesa,
kasakesa. mfwasa, mpondesela, ntyakalakna,
Destra S. koko kwa lunene, lunene. mwangana.
Destramar v.
kutulula, fwasa, bangula, Destronamento S. nkunkula, nkatu-
vonda, katula n'siku, vunzuna, kondeswa la, ngyambula, ndembwa, nsisa, ntengo-
m'funu, vunina, vunisa, sakuka, tumbuka, la, ntengula, nkendola, nsakidika, nkulula,
lutakana. mponda.
v.
Destrambelhar zekola, singika, tunta, na- Destronar v. kunkula kyandu, katula; von-
nuna, zingumuna, yalumuna, tyakalakana, da, bondola, kendola, kenda, saka, vweteka,
banguka, viluka, soba; V. pop. levola, levu- sakidika.
la, safula. Destroncado Adj. avanguka, afisuka, abu-
Destrambelho S. nkindu, ntyakalakani, ntuka, azunguka.
mvwanga, mvwalangani, levo, tyangu, v.
Destroncar zenga, zungula, kenda, katu-
nsavula, mpambula, mpavula, ntantani, la, vambula, vavula, tungyanisa, tungyane-
kizowa, ndutakana. sa, taya, tina, visuna, fisuna, visuka, fisuka.
Destrancar v.
bindula, zyuwula, zezola, Destroniza~o S. nkunkula, nkatula, ngya-
zezula. mbula, ndembwa, nsisa, ntengola, ntengu-
v.
Destran~ kutulula nsuki, zingumuna. la, nkendola, nsakidika, nkulula.
Destravancar v.
katula nkankalakani, v.
Destronizar kunkula (va kyandu), katu-
vayikisa, kutulula, zingumuna, bangu- la; vonda, bondola, kendola, kenda, saka,
la, vakula, kubika, vulula, sadisa, sakidika vweteka, sakidika.
mpasi. Destrui~o s. m'fwasu, mbunga, mvo-
Destravar v. zezola, zezula, vayikisa, nda, mponda, mvangula, mpangula,
211
Francisco Narciso Cobe
212
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
213
Francisco Narciso Cobe
214
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
215
Francisco Narciso Cobe
216
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
217
Francisco Narciso Cobe
218
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I
219
Francisco Narciso Cobe
220
NOVO DICIONAIuo PORTUGu!s - KIKONGO I
221
Francisco Narciso Cobe
222
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
223
Francisco Narciso Cobe
224
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
225
Francisco Narciso Co be
226
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
227
Francisco Narciso Cobe
228
NOVO DIcroNARio PORTUGuEs - KIKONGO r
229
Francisco Narciso Cobe
230
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
kundikila. kombola.
Embara?do Adj. akakwa, atokaniswa, ato- Embelecer v. vyengesa, tomesa.
kaneswa, ayamgamwa n'tima. Embeleco S. luvunu, luvukumunu, mpu-
Embara~ v.
kakila, kaka, kankalakesa, kumuna, nkonda, nkombola, ndemvola,
tokeka, yangamesa n'tima; embarafar-se: to- ndevmvula, nkemba, ngyambidisa, mfukila
kana, yangamwa n'tima. (fig.), ngyambila.
s.
Embaralio n'kaku, nkankalakani, lutoka- Embelezamento S. mpyengesa, mvyengesa,
neso, lutokanisu. ntomesa.
v.
Embaralhar sanga, sangalakesa, vilakesa, v.
Embelezar vyengesa, tomesa.
£\vasa, zengalakana, mwesa nsoni. v.
Embestar kituka kibulu, kituka mumu a
v.
Embarbar sya vana fulu, kubika, kotesa, mbi, kituka kiwwa.
longelela, sunzula dyambu. Embevecer V.loka, vuna.
v.
Embarbascar kolesa (mbizi za maza). Embevecimento S. mbina, ndwa, mfiba,
v.
Embarbecer menwa nzevo. mf}rema.
Embarca~o S. nzaza. v.
Embezerrar pop.jam. £\vema, baka makasi.
v.
Embarcar kota mu kumbi, banda (kumbi), v.
Embicar songola, dingama.
sambila (kumbi). Embida S. lwayi, nkonga.
Embargado Adj. atumbwa, akakwa, aka- Embiga S. lwayi, nkonga.
kilwa, adingidikwa, adingama. Embigo S. pop. n'kumba.
v.
Embargar tumba, kaka, kakila. v.
Embiocar fuka, fukila, sweka.
Embargo S. tumbu, n'kaku. Embirra S. merna, mala, luzembo, kitantu,
Embarque S. bandilu, kotelo. kimbeni, ngongo.
v.
Embarrar tebeka, kikila. Embirra~o S. merna, mala, luzembo, kita-
v.
Embarrigar vonga (bulu), yimita, yimitisa. ntu, kimbeni, ngongo.
v.
Embarrilar sya mu badilu. Embirran? S. merna, mala, luzembo, kita-
v.
Embasbacar sivika, tonganana, tumbalala, ntu, kimbeni, ngongo.
tala tuku-tuku. Embirrante Adj. aluzembo, akitantu,
Embate S. ngwandana, ntotana, nsyama, akimbeni.
melamena, ndwana, ngolo. v.
Embirrar tema, zemba, vengumuna, ve-
v.
Embater wandana, wanana, totana. ngomona, fila nima.
Embatucar v.
butamesa, butama, kaka, Embirrativo Adj. aluzembo, akitantu,
kakila. akimbeni.
v.
Embaucar tunta, wlesa, vola, konda, le- Embirrento Adj. aluzembo, akitantu,
mvola, lemvula, kemba, kombola, vukumu- akimbeni.
na, vuna, vuninina. EmblemaS. dimbu.
Embaulamento S. nsweka, ndunda. v.
Emblemar sya dimbu.
v.
Embaular sweka, lunda. Emblematico Adj. anse a dimbu, adimbu.
v.
Embebecer vuna, loka. Embocadura S. ntebeka; mwila, bwila,
Embebedar kolwa.v. bwilu.
v.
Embeber mina, nwa, fiba, f}rema. s.
Embo?IDento ntebeka, mfuka.
v.
Embeberar nwika (bulu). v.
Embocar sya mu nwa, kotesa, kota.
Embebi~o S. mbina, ndwa, mfiba, mf}renta. v.
Embo~ tebeka, fuka.
EmbebidoAdj. azomba. Emb6fia S. banza, mbanzikisa, ngindu-
v.
Embei~ jig. lqka, vyengesa, konda, tya- la, mbalu, mbadika, sampu-sampu; luku-
nguna, vukumuna. ndalalu, lulendo.
Embelecar v.
vuna, vuninina, vukumuna, v.
Emboitar funzula, £\vasa, safula, bebesa.
231
Francisco Narciso Cobe
232
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
233
Francisco Narciso Cobe
Empadroar v. soneka, sonama. dya kwa yingi, lutakesa, wokesa, vuna, vu-
Empafia s. n'za yo lulendo, lukundalalu, ninina, sokela, veza, seva.
luvunu. v.
Empapar zezesa, wombesa, wolomona, vu-
Empala~iio S. nsoma, nsomeka. kumuna, konda, lemvola, lemvula, kemba,
Empalado Adj. asomekwa, asomarna. kombola.
Empalar v. soma, someka. v.
Empapelar zinga va papela, zingalaksea,
Empalecer v. funzula, sebukila, sebokela. bundika.
Empalhar v. fuka; V. Jam. zingila, sukinina, Empapu~doAdj. avimba.
zingidisa. Empapu~ vimba. v.
Empalidecer v. funzula,
sebukila, seboke- v.
Emparceirar yikakesa, totakesa, bundake-
la, lombola, kondwa zitu, fuka, fukidi- sa, yikana, totana, bundana.
la, sweka, mwesa nsoni, fWasa nkumbu a- v.
Empardecer fusuka, funzuka, lomboka.
mbote, katula wisa, sungula, fWasa. v.
Emparedar tunga yaka.
Empalmar v.
sweka vana koko, batikina, Emparelhar v.
yikakesa, totakesa, talana,
wombolola, yiya, baka, tarnbula, vingila. vanga kimpala, sya kimpala, nwanina.
Empanamento S. mfukudila, nsweka, v.
Emparvar kitula kizowa, kituka kizowa.
mfunzula, ndombola, nkondwa a luzitu, v.
Emparvecer kitula kizowa, kituka kizowa.
mbwesa a nsoni, lusakidiku. Emparvoecer v.
kitula kizowa, kituka
v.
Empanar fuka, fukidila; V. fig. sweka, fu- kizowa.
nzula, lombola, kondwa luzitu, mwesa nso- v.
Empastelar fWasa, fWasakesa.
ni, sakidika. v.
Empatar kakila, kaka, kankalakesa, tokeka,
v.
Empancar kangidila (ye mbindi), bindika, yangarnesa n'tima, fWanana.
simbinina, kamika, kaka, kakila, kakidila, Empate s. nkakila, nkaka, nkaku, nka-
sirna, sefola, sefula, kakinisa, dya kwa yingi, nkalakesa, ntokeka, nyangamesa a n'tima,
lutakesa, wokesa. mfWanani.
Empandeiramento s. nzadisa, mvimbisa, Empatia (psicol) S. empati, ngindula a mpasi
mvimba; S. fig. luvunu, mvuninina, mpu- za mosi.
ninina, nsokela, mveza, nseva, mfWasa, v.
Empavonar kundidika, kundalala, mona
mponda. lulendo, mona lunkulu.
v.
Empandeirar zadisa, vimbisa, vimba; V. Empe~ar v.tyakalakesa, fitika, fitake-
fig. vuna, vuninina, sokela, veza, seva, fWa- sa, mwanganesa, mwanganisa, vilakesa,
sa, vonda. sanga, mwesa nsoni, fWisa nsoni, fWasa,
Empandilhar v.
vwanda mfulu a wivi, zengalakana.
vuninina. v.
Empecer fWasa, kota n'soki, vanga mpasi,
Empantanar V.kituka n'yaba, sya mu n'yaba, mwesa mpasi, kaka, kakila.
sya mu n'taba, kala mu mpasi, tatarnena. Empecilho S. n'kaku, nkankalakani, sakuba,
v.
Empanturrar zadisa yo madya, tumbi- mpasi.
dika, sefula, sefola, kaka, kakinisa, dya kwa Empecimento S. n'kaku, nkankalakani,
yingi, lutakesa, wokesa. sakuba, mpasi, mfWasuka, mpanguka,
Empanzinamento S. nzadisa yo madya, m'fWilu, n'soki.
nsalukisa, ntumbidika, nfefula, nsefo- Empe~o s. n'kaku, nkankalakani, sakuba,
la, nkaka, nkaku, nkakinisa, ndya a yingi, mpasi.
ndutakesa, nwokesa, luvunu, mvuninina, Empe~onhar v.
dika; V. fig. kulula, veza,
mpuninina, nsokela, luvezo, nseva. zengeneka.
v.
Empanzinar zadisa yo madya, salukisa, Empe~onhetar dika. v.
tumbidika, sefola, sefula, kaka, kakinisa, Empedernecer V.bala ne tadi, kituka muntu
234
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
235
Francisco Narciso Cobe
236
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
237
Francisco Narciso Cobe
238
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
239
Francisco Narciso Cobe
240
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
241
Francisco Narciso Co be
242
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
243
Francisco Narciso Cobe
244
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I
245
Francisco Narciso Cobe
246
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
247
Francisco Narciso Cobe
248
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
249
Francisco Narciso Cobe
250
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
Entrecortar v.
dingalala, wanana, Entremostrar v. vengola, vengula, vengoka,
kambakana. venguka.
Entrecorte S. nzenga, mpambu. Entrenervo S. nzo.
Entrecozer V.lebula, yidisa. EntrenoiteAdv. muna fuku.
Entrecruzam.ento S. mpambu. Entreolhar-se v. talana, tunguzyana.
Entrecruzar wanana.v. Entrepor v. sya va kati.
Entrededo S. mpwasi a n'lembo. Entreposto S.lundilu (dya luyalu).
Entredilacerar-se kumbana. v. Entrepresa S. nteza a dyambu, lukanu.
v.
Entredizer wuninina, vovana. Entrequerer-se v. zalana.
v.
Entrefechar vengeleka. Entresilhar v. tanda.
Entrega S. ntambika, lutambiku, mpana, Entressachar v. sya, sanga, sya va kati.
ngyekola, ngyekula, mvakula, mpakula. Entresseio S. n'kulu, wulu, lwingi.
Entregar v. tambika, vana, yekola, yeku- Entressonhar v. yindula.
la, vakula; entregar-se: kuyekola, kuyekula, Entretanto Adv. muna kolo kyaki, muna ko-
kuvana. 10 kyokyo, owau.
Entre-hostilAtij. akinkani, akitantu. Entretecedura S. nkanga, ngika, ngikakesa,
Entrel~do Atij. avandwa, ayikama, abi- mvanda, mpanda.
ndwa, abindalakeswa, azengalakana. Entretecer v. yanda, yika, yikakesa, kanga.
Entrela~ento S. yanda, ngika, mbinda- Entretecimento S. nkanga, ngika, ngikake-
lakesa, nzengalakana. sa, mvanda, mpanda.
v.
Entrel~ yanda, yika, binda, bindakesa, Entretela S. n'kuba.
bindalakesa, vilakesa, sanga, mwesa nsoni, Entretem S. nsaka, mvukula, mpukula.
£\.vasa, zengalakana. Entretenimento S. nsaka, mvukula,
s.
Entrelace mvanda, ngika, mbindalakesa. mpukula.
s.
Entrel~o mvanda, ngika, mbindalakesa. Entreter v.
simba, zingidisa, bendomona,
Entrelinhar v.
soneka muna mpwasi za bendumuka, vukula, yangidika, sakanesa,
n'longa, vambula, vanga fulu, zyuwula. sakanisa, sakakana, yangalala.
v.
Entreluzir tentena, kwama. Entrev~o S. mpoka, ndebuka, kilebuka.
Entremanhas. nsyuka, nsuka, fuku-fuku. Entrevado Atij. avoka, alebuka, aloboka,
Entrematar-se vondana. v. n'kwa kilebula.
v.
Entremear sya va kati, sanga, sanganisa, Entrevamento S. mpoka, ndebuka,
sanganaesa. kilebuka.
EntrementesAdv. muna tandu kyakina, mu- Entrevar v.
voka, lebuka (yikwa ya nitu),
na kolo kyaki, muna kolo kyokyo; entre- vanguka; bwitalala, lomboka, lomba, yila,
mentes que: wau yo. yitalala.
Entremesa S. ntangwa a dya. Entrevecer v. voka, lebuka (yikwa ya nitu),
Entremesclar v. vilakesa, sanga, mwesa nso- vanguka.
ni, £\.vasa, zengalakasa, vilakana, sangana, Entrevecimento S. mpoka, ndebuka,
mona nsoni, £\.vasuka, zengalakana. kilebuka.
v.
Entremeter sya va kati, kota va kati, kote- Entrever V.banza, banzikisa.
sa, dyukisa, vova. Entrevinda S. ndwaka akinsalukisa, nginza
Entremeio S. kati. akinsalukisa.
Entemecente Atij. am'vimbisi, am'funisi, Entrevisao S. banzu, mbanzikisa.
an'wokesi. Entrevista S. mbonani, mbokena, ngyuvu.
v.
Entremisturar vilakana, sanganisa, sanga- v.
Entrevistar monana, mokena, yuvula.
nesa, mona nsoni, £\.vasukwa, zengalakana. v.
Entrezar yanda, yika, binda, bindakesa,
251
Francisco Narciso Cobe
252
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
253
Francisco Narciso Co be
254
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
255
Francisco Narciso Cobe
256
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
257
Francisco Narciso Cobe
258
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
259
Francisco Narciso Cobe
260
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
261
Francisco Narciso Cobe
262
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I
263
Francisco Narciso Cobe
264
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I
265
Francisco Narciso Cobe
266
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
267
Francisco Narciso Cobe
268
NOVODIOONMuOPORTUG~-~ONGOI
269
Francisco Narciso Cobe
270
NOVODIOON~OPORTUG~-KOCONGOI
271
Francisco Narciso Cobe
272
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
273
Francisco Narciso Cobe
274
_ _ _ _ _ - _ _ 00 00
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
275
Francisco Narciso Co be
276
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
277
Francisco Narciso Cobe
278
NOVO DICIONARrO PORTUGu!s - KIKONGO I
279
Francisco Narciso Cobe
280
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
Exagero S. nsakisa, nsakisa, ndutakesa. fulura; exasperar-se: fwema, baka makasi, fu-
Exagitar V. zunganisa, zunganesa, fwema, ba- na, fulura, mona makasi.
ka makasi, fulura, saula. Exaspero S. nsaka, nduraka, lufyengeneso,
Exala~o S. fulumwinu, mpayikisa, mpova, makasi, lusaulu, luvezo.
nkurulula, nzewla, nzezula, ngyambula, Exaurir V. fokola, manisa, sukama, tovoka.
mpevola, mpevula, ntuka, mpayika. Exausmo S. mfoko, mbaninu, lusukamu; S.
Exalar v.fulumuna, vayikisa, vova, songa, jig. lutovoko, mayovoka.
kutulula, zezola, zezula, yambula, vevola, Exaustar V. fokola, manisa, sukama, tovoka.
vevula, tuka, vayika. Exaustivo Adj. afokoka, amanisa, asukama,
Exal~ento S. fulumwinu, mpayikisa, atovoka, amfoko, ambaninu, alusukamu,
mpova, nkurulula, n=ola, n=ula, ngya- alutovoko.
mbula, mpevola, mpevula, ntuka, mpayika. Exausto Adj. afokoka, amanisa, asukama,
Exall?1" V. fulumuna, vayikisa, vova, songa, atovoka.
kutulula, zezola, zezula, yambula, vevola, v.
Exaustorar kunkula, katula kimfumu, ka-
vevula, tuka, vayika. tula wisa.
Exalta~o S. luyangulu, lutundisu, ntundisa. ExcedenteAdj. asuva, alurakana.
Exaltado Adj. alurakana, akundalala, azangu- v.
Exceder suva, lutakana.
ka, atunda, alusanisu. Excelencia S. mbote, wete, mfumu, ne.
v.
Exaltar zangula, sanisa, sanisina. Excelente Adj. ambote, abiza, awete, akimfu-
Exalvi~do Adj. ampembe, ave1e1a. mu, asunda, alura.
Exame S. lufimpu. v.
Exceler sunda, luta.
ExaminadorAdj. s. m'fimpi. v.
Excelir sunda, lura.
Examinar fimpa.v. Excelso Adj. azanguka, nene. a
ExangueAdj. akondwa menga, atovoka. Excentricidade s. lupataka.
Exanimas:ao S. mfwa a kyambu, nyonza, Excentrico Adj. alupataka.
nyoyomoka, nzowe1eka, mvunzisa, nyoya, Excep~o S. ngyambulwilu, ngyambwilu,
nyoyesa. mpavuka, kikaka, n'swa.
Exanime Adj. afwa kyambu, anyonza, ayo- Excepcional Adj. ampila kaka, avavuka, alu-
yomoka, avunzwa, ayoyeswa, azowalala, ta, asunda, akikaka.
awonga. s.
Excepcionalidade mpila a kaka, mpavu-
v.
Exarar zyuwula, sala, zengununa, zengono- ka, nduta, nsunda, kikaka.
na, vanga mbi, tuba tadi (pL: matadi). v.
Excepcionar yambulwila, yambwila, va-
Exarticula~o s.
nzenga, mbutuna, mbu- vula, vana n'swa, sya kikaka, vanga kikaka.
nduna, mfisuna. Excepto Prep. kansi ke .., ko, nangu, nanga,
Exarticular v.
zenga, buntuna, bunduna, nangu tu.
fisuna. v.
Exceptuar katula, valula, vana n'swa, sya
Exartrema S. mfisuka, mpisuka. kikaka, vanga kikaka.
Exartrose (med.) S. ezatoze, mfisuka, Excerto S. tini, ndambu, keso, veso, buku.
mpisuka. Excessivo Adj. asunda, alutakana.
Exaspera~o S. nsaka, nduraka, makasi, lu- Excesso S. nsunda, ndutakana.
fyengeneso, lusaulu, luvezo. Excidios. nifwasu,mbunga, mvonda,mpo-
Exasperado Adj. amakasi, n'kwa makasi, nda, mpangula, mbangula.
n'saldi, n'kwa luvezo, m'fuluti. Excisao s. nzenga, mbuntuna, mpambula.
Exasperar v. tokanisa, tokanesa, tantika, v.
Excisar zenga, buntuna, vambula.
nangika, kwika, fungisa makasi, fyengene- Excitabilidade s.
nyangumuka, nzakama,
sa, fwemesa, vana makasi, saulwisa, veza, lukasakanu, ndikuka, nkindima, mfwema.
281
Francisco Narciso Cobe
282
NOVO DICIONAR!O PORTUGms - KIKONGO I
283
Francisco Narciso Cobe
284
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
285
Francisco Narciso Co be
286
- - - - - ----------
NOVO DICIONmO PORTUGuEs - KIKONGO I
287
Francisco Narciso Cobe
288
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
289
Francisco Narciso Cobe
Fanatico Adj. alutakana tima, m'vukumuni, Fantochada S. buka kya sisa, bukakya teke.
m'vukami, avavuka. Fantoche S. sisa, teke.
Fanatismo S. ndutakana, mpukumuka, Fanular Adj. asavu, akingana.
mvukama. Faquear V.lweka ye mbele.
Fanatizar v.lutakesa tima, vukama, Farao S. falao, n'tinu a Ngipiti.
vukumuna. Farda S. m'vwatu mya fwanana.
Fancaria S. kinkita kya n'lele, salu kya mbi, sa- Fardagem S. m'vwatu.
lu kya fwasuka. Fardamento S. m'vwatu mya fwanana.
FanecaAdj. atanda, ayima, ayuma. Fardar v. vwika m'vwatu mya fwanana, vwata
Faneca S. fimbizi fya maza rna mungwa; S. m'vwatu mya fwanana.
pop. fivasi fya mbolo, kavasi ka mbolo. Fardel s. nkuta.
Faneco Adj. ayima, ayuma, akondwa lufulu, Fardete S. fizitu, kazitu.
akondwa ngolo, akondwa m'funu, azowa; S. Fardo S. zitu.
ndambu, tini; S. pop. fivasi fya mbolo, ka- Farejar v. nukuna, fimba, volela, wunikina
vasi ka mbolo. nsunga, wunikina nsudi, fimpa, vava, landa.
Fanfa S. pop. m'byodi, n'kwa pyolo, n'kwa lu- Farejo S. ndanda, ndukuna, fimba, mvolela,
sanu, n'kwa lukundalalu. mpolela, nta a nsunga, nta a nsudi.
Fanfarra S. mpungi. Farelada S. ulolo wa nseka.
Fanfarrada S. mbyola, pyolo, lusanu. Farelagem S. ulolo wa nseka, nkondwa a
Fanfarrao Adj. am'byodi, apyolo, alusanu; S. m'funu, lekwa kya ndwelo, dyambu dya
m'byodi, n'kwa pyolo, n'kwa lusanu, n'kwa ndwelo, zenzi-zowa.
lukundalalu. Farelice S. lusanu, lukundalalu, mbyola,
v.
Fanfarrear kusana, kukundidika, kusonga. pyolo.
Fanfarria S. mbyola, pyolo, lusanu. Farelo S. nseka, nkondwa a m'funu.
Fanfarrice S. lusanu, lukundalalu, mbyola, Farelorio S. lekwa kya ndwelo, dyambu dya
pyolo. ndwelo, mawaza-waza.
Fanfarronada S. mbyola, pyolo, lusanu. Farfalha S. nwakasa a makaya, mawaza-waza.
Fanfarronar v.
kusana, kukundidika, Farfalhada S. nwakasa a makaya,
kusonga. mawaza-waza.
Fanfarronice S. lusanu, lukundalalu, Farfalhador Adj. s. n'walumuni
mbyola, pyolo. farfalhanteAdj. n'walumini.
v.
Fanhosear fongona. Farfalhao s. n'walumini.
FanhosoAdj. m'fongoni. v.
Farfalhar wakasa, walumuna, zokomona.
Fanico S. pop. kyambu, nkeso, nkesona, nke- Farfalharia s. nwakasa a makaya,
suna, tini, ndambu. mawaza-waza.
Fanqueiro S. munkiti a n'lele. Farfalheira S. nwakasa a makaya,
Fantasia S. sampu-sampu. mawaza-waza.
v.
Fantasiar kala ye sampu-sampu, yindula, Farfalheiro Adj. n'walumini.
badika. Farfalhento Adj. n'walumini.
FantasistaAdj. s. n'kwa sampu-sampu. Farfilncia S. lusanu, lukundalalu, mbyola,
Fantasma S. n'kwiyi. pyolo.
Fantasmagoria S. mbwesa, nsonga, Farilhento Adj. amfumfu ayingi.
mpayikisa. Farinaceo Adj. amfumfu.
Fantasquice S. n'savu a nzimbu, ndutakana. v.
Farinar tuta mfumfu, tuta mfuba.
Fancistico Adj. asampu-sampu; Faringe S. laka, mininwa.
ambote-mbote. Faringeo Adj. alaka, amininwa.
290
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
291
Francisco Narciso Cobe
292
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
293
Francisco Narciso Cobe
294
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
295
Francisco Narciso Cobe
296
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
Fingir v. soka, vuna, kuvuna, kuvunina, Fistuloso Adj. afisitula, ampuma, amputa.
sweka, sya vinza, vanga vinza. Fita S. tenda, tembe, n'dyedye, n'zididi,
Finidade s. nsuka, mbaninu, mfoko. n'singa a n'kanda; mungununa, nkoma,
Finito Adj. ansuka, ambaninu, amfoko. nkomenena.
Finitude S. nsuka, mbaninu, mfoko. Fitar V. tala tuku-tuku, tungununa, koma,
Fino Adj. abiza, avelela, akete, andwelo, akete- komenena.
kete, aninga, abalakana, anwenga, atwa, Fitilho S. n'zididi, n'dyedye.
alengwa, asongoka, an'zolwa. Fito Adj. akomwa, akomenenwa; S. ndwakilu,
Finorio Adj. s. n'kwa ngangu. lukanu.
Finura S. ngangu, lulungalalu, nduka. FiUza S. vuvu, m'bundwa a vuvu, ngingi.
Fio S. luvusu, n'singa. Fivela S. tadi kya mponda.
Firma S. sinsu, dimbu, nkumbu, nsyamu, F~ S. nkoma, nkanga, nsyamisa, nsimi-
lusikidisu. ka, nsikidisa, nkubika, nsasa, mala a
Firmamento S. ngambwila. tukutuku.
Firmar V. soneka nkumbu, sina, nyema Fixar S. koma, kanga, syamisa, simika, sikidisa,
n'lembo, syamisa, sikidisa. kubika, sasa, tala tukutuku.
Firme Adj. asyama, akindama, akwama, a- Fixidade S. nkomama, nkangama, nsimama.
kwaminina, asikila; ser firme: syama, sya- Fixidez S. nkomama, nkangama, nsimama.
nda-ma, sikila, bala, kinda. Fixo Adj. akomwa, akangama, asyama,
Firmezas. nsyama, nsikila, bala, kinda, ngolo. asyamiswa, asimama, asimikwa, asikidiswa,
Fiscal Adj. an'lundi a mpaku; S. n'lombi a akubama.
mpaku, n'lundi a mpaku, m'fimpi. Flabela~o S. mpuvila, mvuvila.
Fiscaliza~o S. ndunga-Iunga, ndunda, v.
Flabelar vuvila.
nkengela, lusikidisu, lufimpu. Flabelo S. vuvilwa.
Fiscalizar V. lunga-Iunga, lunda, kengela, Flacidez s. ndebuka, ndeboka, mfunzuka.
sikidisa, fimpa, kunka. Flacido Adj. alebuka, aleboka, afunzuka.
Fisco S. n'lundi a mpaku. Flagela~o S. nzwabula, lubangiku, luba-
Fisga S. fizika. ngamu, m'vya, ngyela, kimbevo, n'songo,
Fisgar V. tela, baka, tona. nkenda, ntantu, lukendalalu, mpasi.
Fisica S. fizika, zayi wa lekwa ya nza. Flage1ado Adj. azwabulwa, atumbwa,
Fisico Adj. s. fiziku, n'kwa zayi wa lekwa ya abangikwa, abangama, atovoka, mbevo.
nza, mpwa, mpila, mpolo, mona, mbandu, v.
Flage1ar zwabula, tumba, longa, bangika,
nitu. yoyesa, tovola, tokanesa, tokanisa, yelesa.
Fisiologia S. fizyolozi, zayi wa nitu za rna ya Flagelo S. n'swangi, n'zilu, nkuba, vuku,
moyo. m'vya.
Fisiologico Adj. afizyolozi. v.
Flagiciar fwasa nkumbu ambote, katu-
Fisiologo S. fizyologe, n'kwa zayi wa nitu za la zitu, sungula, kumba, veza, kangidila
mayamoyo. mambu.
Fisionomia S. use, ndose, luse, lose, mpwa. Flagfcio S. mbi, nsoni, lubangamu.
Fisoce1e (med) S. fizosele, dungu dya n'dya. Flagrancia s. tiya, ludi, kyeleka,
Fissao s. lwamvu, mpwasi. kimona-meso.
Fissura S. lwamvu, mbamvu, mpwasi. Flagrante Adj. atiya, ayama, aludi, akyeleka,
Fistula (med) S. fisitula, mvuvu a mpuma. aziku, akimona-meso.
Fistulado Adj. anse a fisitula. Flama S. n'laku, mbangazi, keto, kimfuzi, lu-
Fistular Adj. afistula, ampuma, anse a fisitula. zolo lwa mpwena.
v.
Fistular kituka fisitula. v.
Flamar vya, yoka, kwama, yuya, lema.
297
Francisco Narciso Cobe
298
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
299
Francisco Narciso Cobe
300
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
315
Francisco Narciso Cobe
316
NOVODIQONNuOPORTUG~-~ONGOI
317
Francisco Narciso Co be
318
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
319
Francisco Narciso Cobe
Governalho S. membo, bindikilwa. Gramar v. jam. mina, dya; V. pop. bonga, ba-
Governamento S. luyalu. ka, simba; zizila, simbinina.
Govemans:a S. ngyala, mayala. Gramatica S. n'siku mya ndinga.
Govema~o n. ngyala. Grampar v. yiya, wombolola; kandidila.
Govemanta S. n'sadi a mu nzo (n'kento), Grampear v. yiya, wombolola; kandidila.
n'sansi. Granalha S. nsadi.
GovemanteAtij. s. n'yadi. Granar v. tetumuna, tetomona, fusumuna,
Govemar v. yala. nika; mena mbwaza.
Govemo S. luyalu. Grande Atij. ampwena, anene, abeni,
Goza~o (bras.) S. nkemba, luyangalalu. ayalumuka, avonga; grande desgrafa: n'zilu,
Gozar v.kemba, yangalala; sakanina, sakane- mvuka za mpwena; grande espirito: n'tima
na; gozar de boa saude: kala kya mbote, kala ambote; grande multidiio: ndonga ayingi,
yo vimpi, kala mavimpi. buka kya wantu; grande numero de objectos:
Gozo S. n'kembo, luyangalalau, yangi, kyese; lekwa ya yingi, ulolo wa lekwa.
nsakanina, nsakanena. Grandeza S. 'nene; ngyalumuka, mponga;
Gras:an. Ngalasa. grandeza de animo: n'tima ambote.
Gras:a S. dyenga, nkenda; nsambu, lau, tondo; Grandioso Atij. ampwena, ayalumuka, avo-
wete; grafas: matondo. nga; atunda, azitu.
Gracejamento s. nsaka, nseselela, matyetye. Grane1 S. sanza.
Gracejar v. sakana, seselela, sokolola, seva, Granita S. bundu, lubwaza.
sokela. Granito S. n'senzele, kimbwaza-mbwaza.
Gracejo S. nsaka, nseselela, matyetye. Granizar v. fusumuna ne n'senzele.
Graciosidade S. walakazi, ungudi. Granizo S. mvula a matadi.
Gracioso Atij. awalakazi, ansambu, abiza. GranjaS. mpatu, kyana, vya.
Gracitar v. wulumuna, zokomona, zakasa. Granjear v. vata, sala.
Gradagem S. ndeleka, nsingika. Granjeiro S. n'langididi a mpatu, mvati.
Gradar V.leleka n'toto, singika; kula, zola. GranjolaAtij. s. koba.
Grade s. lupangu, yaka, kozo. Gransnador Atij. n'wulumuni, n'zokosi.
Gradeamento S. lupangu, yaka, kozo. Granula~o S. mfusumuna, nkevesa.
Gradear v. tunga lupangu, tunga yaka; yoka. Granulagem S. mfusumuna, nkevesa.
Gradecer V.leleka n'toto, singika, kula, zola. Granular Atij. V. ambwaza, anginga, ambo-
Grado Atij. atoma kula; am' funu; S. luzolo. ngo; akengele; fusumuna, kevesa.
Gradua~o S. mbaka a ngenda, mambula a Granulo s. fimbwaza, lunginga lwa kete.
ngenda; tezo, nkayanesa, nkayanisa. Grao S. mbwaza, nginga, mbongo; kengele.
GradualAtij. amalembe-malembe. Grasnar v. wulumuna, zokosa, kaza.
v.
Graduar sya mu kamba. Grasnir v. zokosa.
Graeiro S. mbwaza. Grassar v. kula, wokela; mena; mwangana.
Grae10 S. mvula a matadi. Grassento Atij. amazi, ampongo.
v.
Grafar soneka. GrassoAtij. amazi, ampongo.
Grafema S. ngalafema, sinsu ya nsonekeno. Gratidao S. monda, tondo, mfYawuka,
s.
Grafia ngalafi, nsonekeno. lufYauku.
Grafica S. nsoneka. Gratifica~ S. mfutu, mfitu, n'sendo,
Grafico Atij. ansonekeno, asinsu. lufYaulwisu.
s.
Grafio mpwa, mpila. v.
Gratificar fita, futa, senda.
Gral S. su, tutilu. GratisAdv. ngovo, mpavala.
Gramafone S. fWono, fono. GratoAtij. atonda, n'tondi.
320
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I
321
Francisco Narciso Cobe
322
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
alekama.
H Harmonio S. sikilu.
Harmonioso Adj. azu dya mbore; awawana,
H3.! Interj. ai, aweyi!, ngyuvuluIa, ntambuIwila. alekama.
Habia S. nsudi a nsi a mpakani, nsudi a nsi a Harnionizar V.leka, lekanesa, lekanisa, leka-
mpakaya. na; wawana, ngwawanisa, ngwawanesa.
Habil Adj. afwana, afwere, alenda, angangu, Harpa S. kokolo.
andwenga, azaya, aunkente. Harto Adj. angolo, akumama; Adv. ulolo.
Habilidade S. ngangu, ndwenga, zaya, Hasta S. dyonga, swanga, nzanza; nteka a
unkere. kinzau.
Habilidoso Adj. n'kwa ngangu, n'kwa nde- Haste S. n'kawu, mvwala, mpangu; tungwa,
kwa, kinkere. n'ti, mungingi, m'fuka a mankondo, m'fuka
Habilita~o S. ngangu, ndwenga, ndongoka, a makonde, mungelezi (masa), mwinza,
zaya, unkere. luIembe.
Habilita~6es S. ndongoka. Hastia s. n'kawu, mvwala, mpangu; tungwa,
Habilitado Adj. alongoka, azaya, afwana, a- n'ti.
ngangu, andwenga. Hastea s. n'kawu, mvwala, mpangu; tungwa,
v.
Habilitar longa, kubika, kumpika, fwani- n'ri.
nika; habilitar-se: longoka, kubama, Hastear v. sikimika, kumika, syamisa, vevela.
fwanana. Hastil s. m'va, simbilwa.
Habitabilidade S. kalu, nkadilu, nzingilu, Hastilha s. fim'va, kam'va, fisimbilwa,
mpwandilu. kasimbilwa.
Habita~o S. nzo, fulu kya kala. Haurir v. reka maza; runta, vola, rantika; nwa,
HabitacionalAdj. anzo, afulu. manisa, fokola, vundisa; vela, kutika.
s.
Habiciculo zozokolo, saba. Haustelar Adj. m'fibi.
HabitanteAdj. s. n'kwa, musi, mwisi. Hausto S. nreka a maza; ntunra, mpola; ndwa,
v.
Habitar kala, zingila, vwanda. mfokola, mpela, mvela, nkutika.
HabicivelAdj. azingila, akala. Haver v. kala ye, baka, vwa.
Habito s. fu, n'za, nkulukilwa; m'vwaru. Haveres S. pl. mavwa.
Habitua~o S. nkulukilwa, nkuIukiswa. Heautognose S. kuzaya.
Habituado Adj. akulukilwa, akulukiswa. Hebdomada S. lumingu, nsambwadi (lu-
HabitualAdj. akuIukilwa. mbu, lumingu JOVO m'vu).
v.
Habituar kuIukila, kuIukilwa, kulukiswa. Hebdomadario Adj. alumingu ke lumingu,
Hala~o S. n'rezi, n'remo. ankenge ke nkenge (a semana em Kikongo
HaIito S. mwanda, mwela, fulumwinu; mufu. tinha quatro dias: nkenge, nsona, nkandu ye
Halo S. nkolo; S. jig. mbazi a n'kanu a nta- konzo).
ngwa, mbazi a n'kanu a ngonde; nkya a Hebetado Adj. zowa, dinda.
kuma; n'kembo; ntunda. Hebetar v.
kitula kizowa, kiruIa kindinda;
Halux S. n'lembo ampwena a kuIu. hebetar-se: kiruka kizowa, kituka kindinda,
Hanseniase (med) S. wazi. vosoka.
Hariolo S. nganga a ngombo. Hebetico Adj. anrandu, aranda.
Hariolomancia S. nra a ngombo. Hebetismo S. uzowa, udinda.
Harmonia S. ndekani, ngwawani, ngwizani; Hebetizar v. kituka kizowa, kiruka kindinda,
ndekana. vosoka, vosona.
Harmonica S. ngayera. Hebetude S. wonga, zaka-zaka, keza [ke:za].
Harmonico Adj. azu dya mbore; awawana, Hect Prif. nkama.
323
Francisco Narciso Cobe
324
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
325
Francisco Narciso Cobe
326
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
nkayanisu a ntangwa, nkayaneso a ntangwa; Hortelao s. m'vati a rnakaya rna dya, n'kuni a
sinsu kya ntangwa, sinsu kya kolo, sinsu kya rnakaza rna dya, n'sadi a olota.
10, sinsu kya wola. Hortense Atij. ampatu a rnakaya rna dya, a-
s.
Hordeolo tesuku, luntuzya, vumbu dya kyana kya rnakaya rna dya, aolota.
disu. Homcola Atij. ampatu a rnakaya rna dya,
Horizontal Adj. azongolotorna, alukongolo akyana kya rnakaya rna dya, aolota; au-
Iwa n'toto, alelama, alelensi. rnbangu wa rnpatu za rnakaya rna dya, au-
Horizonte S. ngambu, ngambwila, rnbangu wa kyana kya rnakaya rna dya.
lukongolo. s.
Horticultor n'sadi a rnpatu za rnakaya rna
HorrendoAtij. ambi, angerni, ambi-rnbimbi, dya, n'sadi a kyana kya rnakaya rna dya.
amwiyi. Horticultura S. urnbangu wa rnpatu za
Horrente Atij. ambi, angerni, ambi-rnbirnbi, rnakaya rna dya, umbangu wa kyana kya
amwiyi; n'kwa wonga, n'kwa keza. rnakaya rna dya.
H6rrido Atij. ambi, angerni. Horto S. £1rnpatu fYa rnakaya rna dya, £1kyana
Horrffico Atij. ambi, angerni, ambi-rnbirnbi, fYa rnakaya rna dya, kampatu ka rnakaya rna
amwiyi. dya, kakyana ka rnakaya rna dya; fulu kya
Horripilante Adj. ambi, angerni, ambi- rnpasi (ne kyana kya Ngetesemane).
rnbirnbi, amwiyi. Hosana! Interj. n'kernbo!, 0 sana!
Horripilar V titisa, zakamesa, vurnisa, s.
Hospedagem lornbo, nzo a nzenza.
bwernesa, rnwesa wonga. Hospedar V songa lornbo, tambula nzenza;
Horrivel Atij. ambi, angerni; ambi-rnbirnbi, kala rnu lornbo, kala rnu nzo a nzenza.
amwiyi. Hospedaria S. lornbo, nzo a nzenza.
Horror S. keza, ngengesi, lukeneno, ngerni. H6spede S. nzenza.
Horrores S. pl rnalevo; ulolo wa lekwa, lekwa Hospedeiro Atij. s. n'tambudi a nenza,
yayingi. n'songi a lornbo.
HorrorfficoAdj. ambi, angerni. Hospicio S. nzo a sukami; nzo a rnbevo;
Horrorizar V titisa, zakamesa, vurnisa, vundilu, tininu, swekameno.
bwernesa, rnwesa wonga; horrorizar-se: tita; Hospital S. nzo ambevo, yelelo.
zakama, bwerna, mona wonga. Hospitalar Atij. anzo ambevo (Pl), ayelelo;
Horroroso Atij. ambi, angerni; ambi-rnbi- anzo asukami (pl.); atininu, aswekameno.
rnbi,amwiyi. Hospitaleiro Adj. s. n'tambudi a nzenza.
s.
Horta rnpatu a rnakaya rna dya, kyana kya Hospitalidade s. ndunga-Iunga a nzenza,
rnakaya rna dya, vya dya nkove, olota. lusadisu Iwa nzenza.
Hortejo S. £1rnpatu fYa rnakaya rna dya, £1- Hospitaliza~o S. ndekesa (mbevo).
kyana fYa rnakaya rna dya, £1vya fYa nkove, Hospitalizar V lekesa.
kampatu ka rnakaya rna dya, kakyana ka Hoste S. nkani, n'tantu; rnakesa, rnasoladi.
rnakaya rna dya, kavya ka nkove. Hostil Adj. a'nwani, an'zingu; akinkani, aki-
Hortali? S. rnakaya rna nkunzu rna dya, tantu, akirnbeni.
nkove (pl.: makove). Hostilidade S. kitantu, kirnbeni, kinkani,
Hortaliceiro S. n'teki a rnakaya rna nkunzu n'zingu.
rna dya, n'teki a rnakove, n'teki a nkove. Hotel s. lornbo kya £1tila, lornbo kya futila.
Hortativo Atij. alongi, aluludiku, alu- Hoteleiro S. n'songi a lornbo kya futila,
kasakeso; n'longi, n'ludiki, n'kasakesi, n'songi a lornbo kya £1tila.
n'wondeledi. Hulha S. rnakala rna rnatadi.
Hortela S. rnansunswa-nsunswa, Humanar V vana kiwuntu.
rnansunsu-nsunsu. Humanidade S. kiwuntu.
327
Francisco Narciso Cobe
328
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
329
Francisco Narciso Cobe
330
NOVO DICIONA!uO PORTUGuEs - KIKONGO I
331
Francisco Narciso Cobe
332
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
Impender v.
kwiza, vangama, fwana, vanga, Impetra S. m'vingu.
lunganisa, lunganesa. Impetra~o S. rn'vingu, ndodokela, ndomba.
Impenetravel Adj. akakama, akangarna, Impetrar V. lomba, dodokela, vinga.
azitama. Impetuosidade S. nkondwa a luzizilu, nsu-
Impenitenda S. n'tima abala, nkangarna ta, kyavi, mpyavyana.
n'tima. Impetuoso Adj. amundembi zizila, akyavi,
Impenitente Adj. n'kwa n'tima abala, aka- n'kwa suta, n'kwa kyavi.
ngamwa n'tima. Impiedade S. mbi, umpolakanu, luvezo lwa
Imperador S. ntotela, n'tinu. Nzambi.
v.
Imperar yala. Impiedoso Adj. akondwa lukwikilu, an'tima
Imperativo Adj. arn'funu; Adj. s. n'yadi, a mbi, n'kwa n'soki, n'kwa umpolakanu.
n'tumi; S. mbebe, salu. Impingir v.komekena, kwika, kwaminina,
Imperdoavel Adj. amundembi 101010, tanti1o; vuna, vuninina, longelela.
akondwa ndoloki. Impio Adj. akondwa lukwikilu, amundembi
Imperfei~o S. nkondwa, rwangu, kwikila, an'tima ambi, n'kwa nsoki, n'kwa
mpilakanu. umpolakanu.
Imperfeito Adj. akondwa, atawangu, Impio Adj. akondwa lukwikilu, amundembi
ampilakanu. kwikila, an'tima ambi, n'kwa nsoki, n'kwa
Imperial Adj. akimfumu, ansi a ntotela, umpolakanu.
akintotela. Implacivel Adj. amundembi lembama,
Imperida S. nkondwa a zaya kwa fwana, amundembi vuvama, amundembi dingala-
nkondwa a ngangu, nkondwa a ndekwa, la; akondwa nkenda, n'kwa nsita.
nkondwa a unkete. Implanta~o S. lubantiku, nkotesa, nzyuwu-
Imperio S. kimfumu, luyalu, nsi a ntotela. la, nkuna, nsimi1o, nkimika, nkolesa, nsi-
Imperioso Adj. n'kwa n'za yo lulendo, n'kwa mama, nkota, nzyuwuka.
nkumbi, n'kwa kimfumu. Implantar V.kotesa, zyuwula, yantika, banti-
Imperito Adj. amundembi zaya kwa yingi. 10; kuna, simika, kimika, kolesa; implantar-
Impermeavel Adj. amundembi lutisa maza, se: zyuwuka, simama, kimama, kola.
amundembi lutakana, akakama, akondwa Implante S. nkotesa, nzyuwula, lubantiku,
mavundu. nkuna, nsimama, nsimi1o, nkimi1o, nko-
Impermisto Adj. amundembi sangwa, lesa; lutangininu, nsokolola, lusokololo.
amundembi sangalakeswa, amundembi Implementa~o S. mpanga, nsala, ndungi-
sangana. sa, ndunganesa, ndunganisa.
Imperterrito Adj. an1obu, alunkulu, alu- v.
Implementar vanga, sala, lunganisa, lu-
ngalala, akondwa wonga. nganesa, lungisa.
Impertinenda S. nkabu, nkondwa a nsoni, Implemento S. sadilwa; mbaninu, mfoko,
lunkulu. nsuka.
ImpertinenteAdj. n'kwa n1obu, n'kondwa a Implexo Adj. akangana, avindama, abindaka-
nsoni, n'kwalunkulu, n'yakami. na, ampimpita.
Impervio Adj. akakama, akangama, azitama, Implica~o S. nkanga, nkonda, ntyangu-
avavu1o. muna, mvukumuna, mpukumuna, nso1o,
v.
Impeticar tantana, fila mpaka; kota n'soki, nsokela, nkankalakesa, ntyakalakani, nze-
kanginina, sokela dyambu. ngalakani, ntoke1o, mpangarna, nkota mu
Impeto S. makasi, ngolo, nko1o, ndikuna, mambu.
nkurumuna, nkwangula, mbundumuna, Implicinda S. nkanga, nkonda, ntyangu-
mbundumuka, ndikuka. muna, mvukumuna, mpukumuna, nso1o,
333
Francisco Narciso Cobe
334
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
335
Francisco Narciso Cobe
336
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
337
Francisco Narciso Cobe
338
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
339
Francisco Narciso Cobe
Indecoroso Adj. ambi, angemi, amambu rna Indigesto Adj. akondwa mbuIuIuka, amu-
nsoni, amundembi fWana. ndembi zizila, amundembi simba, amu-
Indeferimento s. n'kalu, luvezo, ndembi yunduIa, amundembi zindalala,
lulengeleko. amundembi mona mpasi.
v.
Indeferir kala, veza, lengeleka. Indigita~ao S. nsonga a n'lembo, nson-
Indefesso Adj. amundembi yoya, n'sadi. ga, nsongela, mbwesa, nzunzuIa, nsusula,
Indefinido Adj. akondwa sikididi. mbokela, nsunguIa.
Indefinito Adj. akondwa sikididi. Indigitamento S. nsonga a n'lembo, nson-
Indelevel Adj. amundembi zimakana, amu- ga, nsongela, mbwesa, nzunzuIa, nsusuIa,
ndembi kusuka, amundembi vunzuka, mbokela, nsungula.
amundembi lembakana, amundembi vu- v.
Indigitar songa n'lembo, songa, songela,
vikwa, amundembi ladiswa, amundembi mwesa, sunzuIa, susuIa, bokela, sungula.
vuvama, amundembi lala. Indigna~ao S. makasi, ngwanzi, nsita, kudi.
Indeliberado Adj. an'katikisi, adyengana v.
Indignar mwesa kasi, fWemesa; indignar-se:
n'tima; amundembi yinduIwa, asusi. funga makasi, fWema, kafalala.
Indemne Adj. amundembi vanguka, avimpi, Indignidade S. nkondwa a zim.
avye. Indirecta s. pop. nsangu, nsunguIa, luvezo,
Indemnidade s. m'fum, n'sendo, m'fitu. nseselela.
Indemniza~o S. m'futu, n'sendo, m'fitu. Indirecto Adj. amundembi fWana, atekama,
v.
Indemnizar vana vumdi, fita, futa, senda, aswama, asweki, alukatikisu, akati-kati,
fWaninika. adingu-dingu, abanzu-banzu.
Independencia S. kimfumu, lulendo, ki- Indiscernimento S. nkondwa a mona,
mpwanza, dipanda. nkondwa a zayi.
IndependenteAdj. akibeni, aluIendo, n'kwa Indiscemivel Adj. amundembi rona, amu-
lulendo. ndembi solola, amundembi mona, amu-
Indeterminado Adj. akondwa sikididi, ndembi swaswanisa.
akondwa mangwa. Indisciplina S. nkolama,lukolamu.
Indica~o S. nsongela, sinsu. Indisciplinado Adj. n'kolami.
Indicador Adj. s. n'songedi, n'songi. v.
Indisciplinar fWasa, vonda, vwanzakesa,
v.
Indicar songa, songela, mwesa, kana, siki- sanza, mmbuIa, kituIa; vulumuna, zezesa,
disa, zenga mambu, ta mambu, sasa, bindu- yambuIa, kuzuka n'siku.
muna, vangisa, rwadila, rwala. Indiscre~ao S. umpalakasa, zaka-zaka,
Indicativo Adj. asongela. nkondwa a zayi, kizowa, kidinda.
Indicio s. sinsu, dimbu. Indiscreto Adj. aumpalakasa, azaka-zaka,
Indiferen~a S. luvezo, kinya, lunyangananu, akondwa zayi, azowa, akizowa, adinda,
nkondwa a luzolo, n'kalu, ngyambuIa, nsi- akidinda.
sa, ntengola, ntengula, m'vevo. Indiscriminado Adj. asangana, asangalaka-
Indiferente Adj. n'kwa luvezo, n'kwa kinya, na, ampilakanu, afWasuka, ansoni.
akondwa luzolo, an'kalu. IndiscutivelAdj. aludi, aziku, asikididi.
Indigena Adj. amungutukila, amusi nsi, a- IndispensavelAdj. am'funu.
mwisi nsi; S. mungutukila, musi nsi, mwi- Indisponibilidade S. n'kaku, nkaki,
sinsi. mvunza, kimbevo, nkankalakani, lutoka-
IndigenciaS. m'funu, nsatu, lusukamu. neso, lufYengeneso, mfWasuka, mponda,
IndigenteAdj. s. n'sukami. mvwanzakesa.
Indigesmo S. nkondwa a mbuIuIuka, ndunzi Indisponivel Adj. avwakakana, asoba nzila
a vumu, ndutakana. angani, afWasuka, ayela.
340
NOVODIOONNuOPORTUG~-KOCONGOI
Indispor v.tokanesa, tokanisa, tantika, kwi- ntwala, ndyukisa, mfila, nsonga, mpuku-
ka, fjrengenesa, fwasa, fwasula, vonda, muna, mbwesa, nkwaminina; indufdo em
vwanzakesa, fungisa makasi, yela. erro ou ideiafalsa: vilakesa, vukumuna.
Indisposi~o S. kimbevo, lutokanisu, luto- Inducias S. pL ndingalala, mvunda,
kaneso, lufjrengeneso, mfwasa, mfwasula, mbutama.
mponda, mvwanzakesa, mfungisa a makasi. Indulgencia s. nkenda, mfwa a nkenda,
Indisposto Adj. ambevo, afwema, amakasi. ndoloki, luloloko.
Indissoluvel Adj. amundembi lala, amu- IndulgenteAdj. n'kwa nkenda, n'loloki.
ndembi vambana, amundembi vamba- Indultado Adj. alolokwa.
niswa, amundembi vambaneswa, amundembi v.
Indultar loloka; lomba ndoloki, songa,
mwangana, amundembi mwangalakeswa. lunganisa, lunganesa.
Indistinto Adj. ampilakanu, asangana, afwa- Indulto S. ndoloki, luloloko.
suka, abindalakana, ampimpita. IndUstria S. umfudi, salu.
InditosoAdj. an'zilu, antantu. IndustrialAdj. aumfudi, asalu.
Individua~o S. nsonga a mpila, nsasununa, Industrializa~o S. mfula, nsala.
mfimpa. v.
Industrializar fula, sala.
IndividualAdj. amuntu, amuntu mosi. v.
Industriar toma sala, sasa, sikidisa.
v.
Individualizar vavula, songa mpwa, swa- IndustriosoAdj. n'sadi.
swanisa, swaswanesa, swaswana. v.
Indutar vwata, vwika, fuka, fukila, sweka.
v.
Individuar songa mpila, sasununa, fimpa. Induzir v.
nangika, vangisa, twadila, twa-
Individuo Adj. avimba; S. muntu, nengani; la, kotesa, dyukisa, fila, songa, vukumuna,
individuo de baixa condifdo: n'sukami; indi- mwesa, kwaminina.
viduo de baixa estatura: ba-kufi; individuo v.
Inebriar kolwa, mwesa wete, mwesa kyese,
nascido de gravidez em que ndo cessou a mens- yangidika.
truafiio: seleka; individuo que dd esclareci- Inedia s. mpenga a madya, ntina a madya.
mentos sobre um assunto: n'sasi; individuo ca- Inedito Adj. amundembi zayakana, amu-
fadar: nkongo. ndembi vovelwa, amundembi vovakana.
Indivisao s. mvimba. InefavelAdj. amundembi vovakana.
IndivisivelAdj. amvimba. Inepcia S. kidinda.
Indiviso Adj. amvimba. Ineptidao S. kidinda.
IndizivelAdj. amundembi vovakana. Inepto Adj. dinda.
Ind6cilAdj. amundembi vuvama, afwa-matu, Inequa~o S. nwaswani.
akimpumbulu, lau, n'kolami, n'tokami. Inequivoco Adj. akya, atendoka, atemoka,
Indole s. nkadilu, fu, m'baku. atemuka, aludi, akyeleka, aziku.
IndoIencia s. nkondwa a kiwuntu, lutovoko Inercia s. lutovoko, wolo, nkondwa a ngolo,
Iwa nitu yo mwanda, nkondwa a ngolo, lu- lulengeleko, umpalakasa.
lengeleko, umpalakasa, wolo. v.
Inerciar dingidika.
IndolenteAdj. atovoka, ayoya, akondwa ngo- s.
Inerencia ngikana.
lo,molo. InerenteAdj. ayikana.
Indolor Adj. amundembi vanga mpasi; aveva. v.
Inerir yikana.
Indomavel Adj. afuta, angolo-ngolo, amu- InermeAdj. akondwa lutaninu.
ndembi sundwa. InerteAdj. adingalala, atovoka, akondwa ngo-
Ind6mito Adj. an'za yo lulendo, alukundala- 10, awolo, ampalakasa.
lu, amundembi sundwa, n'kwa nkumbi, v.
Inervar mena myanzi.
n'kwa lulendo. Inescusavel Adj. amundembi loloka, amu-
Indu~o s. ndangika, mpangisa, ntwadila ndembi lolokwa.
341
Francisco Narciso Cobe
342
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
343
Francisco Narciso Cobe
344
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
345
Francisco Narciso Cobe
346
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I
Insignificante Adj. akondwa m'funu, ama- an' zilu, akondwa nsarnbu, akondwa lau.
luakete. Inspeccrao S. mpiluzyola, mala, madidila,
Insimulacrao S. nsokela, nzingula, nsarnuna, nkenga.
meka a nsangu, nsangu, m'fundu. Inspeccionar v. viluzyola, tala, tadidila,
v.
Insimular sokela, zingula, sarnuna, teka kenga.
nsangu, funda. Inspectar v. viluzyola, tala, tadidila, kenga.
s.
Insinuacrao ndongesela, ndongelela, ndo- Inspector S. n'tadi, n'kengi, m'fimpi, n'sengi.
ngela, luvukumunu, mpukumuna. Inspiracrao S. fulumunu, mpumuna; ngindu,
InsinuanteAdj. n'longeledi, m'vukumuni. ndongelela, nkasakesa, lukasakeso, nsonga,
v.
Insinuar longesela, longelela, longela. mbwesa, nsusumuna; muma, nzabula, nsa-
Insipidez S. tozo. zula, mumpa.
Insipido Adj. atozo. v.
Inspirar fulumuna; mwesa kyangala, ka-
Insipiencia S. bubu, tombe. sakesa, kotesa, dyukisa, songa, mwesa,
InsipienteAdj. arnundembi longoka, abubu, songelela, sususmuna, kwarninina.
atombe. Inspirat6rio Adj. fulumwinu, afulumwina.
Insistencia s.
mpovolola, nkwarnanana, v.
Inspissar tutalala, bubalala, mvimba.
nkwarninina, lukwarnininu, luzindalalu, v.
Instalar vana kiyekwa, vanga, tunga, kole-
nsyandarna, lusyandarnu, mala [ma:la]. sa, kumika, tudika, kana, songa, sikidisa, sa-
Insistir v. kwarnanana, kwarninina, vovolola, sa, bindumuna; vengola, vengula, bendola,
nangarnena, tantarnena, syarnanana, sya- tina, sweka, songa lombo, tarnbula nzenza;
manena, zindalala. sya muna vula.
Insito Adj. akota, akoteswa, awutukilu. Insclncia S. m'vingu, ndodokela, mbazi a
In-situ Loc. vana fulu. n'kanu.
Insolacrao S. mwini, n'tezi. Instantaneo Adj. asusi, asazu, akinsalukisa.
v.
Insolar sya ku mwini, yimisa, yumisa. InstanteAdj. asazu, anzaki, arnpangarna, arnu
Insolencia S. lunkulu, lulendo, ntyarnvu. nzila; S. kolo, fikolo, kakolo.
InsolenteAdj. alunkulu, alulendo, antyarnvu. Instanteneidade S. susi, sazu, kinsalukisa.
s.
Insolvencia nkondwa fita mfuka. v.
Instar lomba, lomba m'vingu, dodokela,
Insolvente Adj. arnundembi fita mfuka, kwarninina.
arnundembi fuya mfuka. Instaurador Adj. s. n'yantiki, n'yatiki,
Insolvivel Adj. arnundembi fitakana, arnu- m'vangi, n'tungi, n'kumiki, n'sikidisi.
ndembi futakana. v.
Instaurar yantika, yatika, bantika, vanga,
InsoneAdj. akawa meso, akondwa tulu. tunga, kolesa, kumika, tudika, kana, songa,
Ins6nia S. kimongi, n'kau a meso, nkondwa sikidisa, bindumuna.
a tulu. InscivelAdj. avilu-vilu, an'sobi.
Insonioso Adj. akintongi, akawa a meso, Instigacrao S. ndikuna, nsazula, nzabula,
akondwa tulu. nzabulwisa, nkindisa.
Insonolencia S. kintongi, nkawa a meso, v.
Instigar nikuna, sazula, zabula, zabulwisa;
nkondwa a tulu. kwika, nangika, koma, nunguna, kindisa.
Insonoridade S. nkondwa a zu. v.
Instilar sonsa, sona, solonga, fuma, vumba.
Insonoro Adj. akondwa zu. Instinto S. vangu dya ngutukiIu, fu kya
Insonso Adj. atozo. ngutukilu.
Insonte Adj. akondwa kuma, akondwa mbi, s.
Instituicrao nkubilwa, nsikidiswa, kibale.
avelela. Instituir V. kibika, sikidisa, vanga, yantika,
v.
Insossar kondwa mungwa. yatika.
Insosso Adj. atozo; Adj. jig. arnaza-maza, Instituto S. sikola a mpwena, longokelo dya
347
Francisco Narciso Cobe
348
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
Intelectual Adj. ambalu, angindu, amba- Interarticular Adj. avakati kwa yikwa.
ku, antona; S. n'kwa mbalu, n'kwa ngindu, Intercadencia S. luvunzakanu.
n'kwa mbaku, n'kwa ntona, n'kwa zayi. IntercadenteAdj. avunzakana.
Intelectualizar v.zaya, yindula, bakula, Intercala~o S. nsya, nkotesa, ndyukisa,
tona. nkudika, nkudikila.
Inteligencia S. ngangu, zayi, nduka, Intercalar v. sya, kotesa, kudika, kudikila.
ndungalala. Interclmbio S. ntambakyana, nsobana.
Inteligente Adj. angangu, azayi, aluka, alu- Interceder V.lombela, vovela, dodokela.
ngalala; ser inteligente: lwenga, luka. Intercep~o S. nkakila, nkika, nsimbinina.
IntementeAdj. akondwa wonga, ankabu. Intercepta~o S. nkakila, nsimbinina.
Intemerato Adj. awonso, amvimba, alunga, Interceptar v. kakila, kika, simbinina.
asonga; avelela, amundembi wola. Intercessao S. mpovela, nkambakana,
Intemperado Adj. alutakana, avambana, ntanina.
kimpumbulu, kingumba, awola, anuka, Intercessor Adj. s. kimpovela, n'kambakani,
akizowa, alulendo, n'kwa lulendo, akondwa n'tanini.
nsoni, n'tokami. Interciso Adj. azengwa va kati, azengwa, ava-
Intemperan~ S. ndutakesa, rn'biki, sunwa, avesonwa.
n'dyodyo. Intercomunicar-se v.vovana, tambana,
Intemperante Adj. alutakana, avambana, samuzyana, mokena.
kimpumbulu, kingumba, awola, anuka, Intercutaneo Adj. ansi a n'kanda a nitu.
akizowa, alulendo, n'kwa lulendo, akondwa Interdi~o S. kandu, n'siku, konko.
nsoni, n'tokami. v.
Interditar sima, simina, kanda, kandika,
IntempestivoAdj. asusi, asazu-sazu. kandikila, kadila, vunza, kaka nzila, kakila.
IntemporalAdj. antangwa ke tangwa, arn'vu v.
Interdizer sima, simina, kanda, kandika,
kem'vu. kandikila, kadila, vunza, kaka nzila, kakila.
Inten~o S.lukanu, luzolo, zinu, tima. Interessante Adj. arn'funu, anene, ampwe-
Intencionado Adj. alukanu, akanwa. na, anlura, akyese.
Intencionar kana. v. v.
Interessar songa luzolo, zuka, tunta, zolesa,
Intendencia S. kiselo. kombola, konda, vukumuna.
Intendente S. selo. Interesse S.luzolo, n'lura, rn'futu, nzuka.
Intender V.lunga-Iunga, sikidisa, fila, songe- Interesseiro Adj. s. n'kwa wimi, mwimi.
la, yala. Interface S. mbambi a lekwa yole, ngykani a
Intensao S. ndutakana, ngolo za yingi. lekwayole.
v.
Intensar kudikila ngolo. Interferencia S. mpaka, ngyikama, nkota
Intensidade S. ndurakana, ngolo za yingi. mu mambu mangani.
Intensifica~o S. nkudikila a ngolo. Interferente Adj. m'fidi a mpaka, n'yikami,
v.
Intensmcar kudikila ngolo. n'koti mu mambu mangani.
Intensivo Adj. angolo, anzaki, akola, abala. v.
Interferir fila mpaka, yikama, kota mu
Intenso Adj. angolo, anzaki, akola, abala. mambu mangani.
Intentar v. teza, kana, kubika, badika, Interim S. kolo-kolo, nsimba a fulu, ndunda
yindula. afulu.
Intentio-legis Our.) m'funu a n'siku, lukanu Interino Adj. akolo-kolo; Adj. s. n'simbi a fu-
lwan'siku. lu, n'lundi a fulu.
s.
Intento ngindu, kani, lukanu, luzolo, tima. Interior Adj. akati; S. kati, ngudi, ndunda.
Intentona S. nkondwa a unsongi, kani dya Interioridade S. kingudi.
mbi. Interioriza~o s. nkotesa, ndyukisa,
349
Francisco Narciso Cobe
ndunda. Interpretar v.
sasa, bandula, sekula, sekola,
Interiorizar V.kotesa, dyukisa, lunda. tendula, tendola.
Interjei~ao (gram.) S. mboka, mpova, ndi- Interprete s.
n'sasi, n'sekudi, n'sekodi,
nga, mata, kazu. rn'bandudi, n'tendodi, n'tendudi.
Interlocu~o S. moko. Interrito Adj. akondwa wonga, ankabu,
s.
Interlocutor 'mokeni, kimpovela. n'kwa nkabu.
v.
Intermediar sya va kati, sanga, sanganisa, Interroga~o S. ngyuvu, mfimpulula, ngyu-
sanganesa, yikama, vambula. vulula, ngyandala; ponto de interrogaftlo:
Intermedio Adj. akati, avakati; S. mpondani.
n'kambakani. Interrogar v.
yuvula, fimpulula, yuvulula,
v.
Intermeter sya va kati, sanga, sanganisa, yandala.
sanganesa. Interrogat6rio S. mfimpulula, ngyuvulula.
InterminavelAdj. amundembi vwa. v.
Interromper vunza, vunzakesa, vilakesa,
Intermino Adj. alambuka, anda, ampwena. vukula, vekeka.
Intermissao S. luvunzakeso, ndingalala, ndi- Interrup~o S. mvunza, mvunzakesa, mpi-
ngama, mpwasi. lakesa, mvukula, mpukula, mvekeka, mpe-
Intermitencia S. mpwasi, ndingalala. keka, ndingalala.
IntermitenteAdj. adingalala. Interruptor Adj. s. rn'vunzi.
v.
Intermitir vunza, dingalala. s.
Intersncio mpwasi.
IntemacionalAdj. ansi ya nsi. v.
Intertecer yanda, yika, yikakesa.
Intemacionalidade S. kinsi ya nsi. Intervalado Adj. atamuka, avambuka, ata-
v.
Intemar kotesa, sya mu tumbu, sunzula, munwa, avambulwa.
sonama ku longokelo, sonekesa ku longoke- v.
Intervalar tamuna, vambula.
10, lekeswa. s.
Intervalo mpwasi.
Intemet S. imanete, wanda. Interven~o S. mpambula, mpambanisa,
Intemo Adj. amukati; S. mwana a kolezi, yela mpambanesa, nkota va kati.
kwa kati kwa nitu, n'longo. Interveniente Adj. rn'vambudi.
Intem6dio S. ngonge. Interventor Adj. s. rn'vambudi.
Intero-antrior Adj. amukati oku ntwala. s.
Interversao mbangumuna, nsoba.
Intero-inferior Adj. amukati oku yanda. IntervertebralAdj. ampwasi a visi ya nima.
Intero-posterior Adj. amukati oku nima. Interverter V.bangumuna, soba.
Intero-superior Adj. amukadi oku mandu. s.
Interview mbonani.
Interpela~o S. mbokela, ngyuvula; v.
Intervir vambula, vambanisa, vambanesa,
n'kanikinu. kota va kati, sadisa, vana moko, tala, kala ku
v.
Interpelar bokela, yuvula; kanikina; inter- mosi; kwiza.
pelar-se: bokazyana, yuvuzyana, yuvusyana. IntestinalAdj. an'dya.
v.
Interpor sya va kati, kotesa va kati, kotesa, Intestino S. n'dya; intestino animalpreparado
dyukisa, kambika. para ser comido: n'zinga.
v.
Interprender teza dyambu, kana; bwila, Intima~o S. n'kanikinu, lukanikinu.
yilama, nwanisa. v.
Intimar kanikina.
Interpresa S. nteza a dyambu, lukanu, ndwa- IntimativaS.lulendo, n'za, nkumbi.
na,wivi. Intimi¥o s.
mvumisa, nsisisa, mitisa,
v.
Interpresar teza dyambu, kana, nwanisa, nzakamesa.
bwila, yilama, lwakila, yiya, vwila. s.
Intimidade kikundi, ngemba.
Interpreta~o S. nsasa, nsekula, nsekola, v.
Intimidar vumisa, sisisa, titisa, zakamesa.
ntendula, mendola. Intimo Adj. akati, antima, an'koteledi; S.
350
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KlKONGO I
351
Francisco Narciso Cobe
352
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
353
Francisco Narciso Co be
Iota S. yota; sem faltarum iota: lunga, kwenda Ironia S. tusevo, tumbu, nkelela, nseselela,
nadede. luvezo.
Ir v. kwenda, katuka; ir a: kwendela; ir Ironico Adj. n'kwa tusevo, n'kedi.
acelerando: zabuka; ir arrastandopor: kokela; Iroso Adj. n'kwa makasi mayingi, n'kwa maka-
ir buscar: kwendela; ir it merce da corrente si rna lufulumbumbu, akilau, akimpumbu-
das dguas: lalama; ir com a corrente das dguas: lu, azyetwa zayi.
kukula; ir com vefocidade: tensuka, tentuka, Irracional Adj. amundembi badikwa, ako-
voloka, zabuka, zabula; ir definitivamente: ndwambalu.
kwendelela; ir um atrds do outro: landana, v.
Irradiar vayikisa, tuma, vova, songa, si-
londana; ir it ftente: vita; ir it sentina: sala, ndika, rwika, tuma; mwanga, mwanganisa,
kuka, nena; ir it pi: dyata; ir a miudo: zezela; mwanganesa, tendanesa, tendanisa, tyaka,
ir pefos ares: dimuka, timuka; ir pelos ares tyakana, mwangana.
com vento: vevumuka, vevomoka; ir atrds Irredunvel Adj. asyama, akindama, akwama,
de: landa, kwikila; ir de volta: zyetuluka, akwaminina, asikila, angolo-ngolo, amu-
vutuka; ir-se desta para melhor: fWa; ir ter a: ndembi sundwa.
lwaka, zayisa, yuvula; ir ter com: wanana yo, Irregular Adj. atekama, amundembi singama,
kwenda kwa. amundembi sikila, amundembi yikana,
Ira S. kasi, ngwanzi, kudi, nsita. akondwa n'swa.
Iractindia s. kasi, kudi, ngwanzi, nsita. Irregularidade S. ntekama, mpambana,
Iracundo Adj. amakasi, n'kwa makasi, n'kwa nkondwa a n'swa.
kudi, n'kwa ngwanzi, n'kwa nsita. Irreligiao S. nkondwa a lukwikilu.
Irado Adj. akilau, akimpumbulu, azyetwa zayi, Irreligiosidade S. nkondwa a lukwikilu.
n'kwa makasi mayingi. Irreligioso Adj. akondwa lukwikilu.
Irar v. fWemesa, bakisa makasi, fungisa makasi, Irrequieto Adj. amundembi vuvama, ako-
mona ngwanzi, vana kudi, mwesa kudi. ndwa luvuvamu, n'teleki a moyo, n'tokami,
v.
Irar-se kusaula, fWema, funga makasi, mona n'kwa nzunzu.
makasi, baka makasi, mona ngwanzi, mona IrresisnvelAdj. amundembi kikakana.
kudi, mona nsira. Irresponsabilidade S. nkondwa a mbebe.
Irascibildade S. kasi dya lumfulumbumbu. IrresponsavelAdj. akondwa mbebe.
Irasdvel Adj. n'kwa makasi rna lufulumbu- Irreverencia S. nkondwa a luzitu.
mbu, n'kwa makasi rna tuntu, n'kwa makasi Irriga?o S. nyitidila, nyayila, ngyondeka
matuntulu. nyondeka, ngyendeka, nyendeka.
Iriado Adj. ase kya nkongolo. Irrigar v. yitidila, yayila, yondeka.
IrianteAdj. an'lezimi, an'yengeneni, an'lemi. Irrisao S. tusevo, saula, luvezo.
Iriar V.lezima, yengenena, lema. Irritabilidade S. kasi dya lumfulumbumbu.
IridescenteAdj. ase kya nkongolo. Irrita~ao S. lutokaneso, lutokanisu, lu-
Iris s. ngungu a disu. nangiku, makasi, mfungisu a makasi,
Irisado Adj. ase kya nkongolo. lufjrengeneso.
Irisar V.lezima, yengenena, lema. v.
Irritar tokanesa, nangika, kwika, fungisa
Irma s. nsanga; irma mais-velha: mpangi makasi, fjrengenesa.
an'kento; irma menora: m'bunzi an'kento. Irrito Adj. akondwa m'funu, ampavala.
s.
Irmao mpangi eyakala, m'bunzi eyakala; ir- Irroga?o S. nkwika, nkomena; mfutisa,
mao espiritual: mpangi muna mwanda: ir- mfitisa, nsikidisa, nzenga a mambu, nta
mao mais-velho: mpangi, mbuta; irmtio a mambu, nsasa, mbindumuna; tumbu,
menor: m'bunzi, nsakila; irmao mais-novo: ngyelesa, mpanga a mpasi.
m'bunzi, n'leke. Irrogar v.
kwika, komena; futisa, fitisa,
354
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
355
Francisco Narciso Cobe
356
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
357
Francisco Narciso Cobe
358
NOVO DICIONAR!O PORTUGuEs - KIKONGO I
359
Francisco Narciso Cobe
360
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
361
Francisco Narciso Cobe
362
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
Lancear v.
lweka ye swanga, kendeleka, to- Lapideo Adj. abala ne tadi.
kanesa, tokanisa, bangika. Lapidificar V. bala ne tadi.
s.
Lanceiro kesa dya swanga, kesa dya dyo- Lapijar v. kwaza ye lapi.
nga, m'fudi a maswanga, m'fudi a madyoga. Lapis S. lapi.
Lancha S. nzaza, kibula. Lapisada s. kwazu kya lapi.
v.
Lanchar dya muna ntangwa e venga. Lap6nio Adj. amundembi sanswa; Adj. S.
Lanche S. fidya fya ntangwa e venga, nkuta. mvwamvwala.
Lancinar V. tuka, lweka, kendeleka, tokane- s.
Lapso ntulumuka, mpilakeno.
sa, tokanisa, bangika, mwesa mpasi, vanga Lapuz Adj. amundembi sanswa; Adj. s.
mpasi, tantika, kwika, fyengenesa. mvwamvwala.
Lan~o S. ntuba, mveta, ndoza, makula Lapuzice S. umvwamvwala.
mpayikisa, nsonga. Lar S. ziku, kukwa, kuku.
Langoroso Adj. atovoka, ayoya, mbevo, Laracha S. luvezo, lusakaneno.
n'tovoki. v.
Larachear veza, sakanena, sakanina.
Languente Adj. atovoka, ayoya, mbevo, Larada S. n'toto ampolo.
n'tovoki. Laranja S. lala, lalanza.
Languento Adj. mbevo. Laranjal S. vya dya malala, vya dya malalanza,
Languescente Adj. atovoka, ayoya, mbevo, kyana kya malala, kyana kya malalanza.
n'tovoki. Laranjeira S. n'ti a malala, n'ti a malalanza.
Languescer v. tovoka, yoya, botomokwa Larapiar v. yiya, labula, vyangula, wombolo-
nitu. la; swekama, womboloka, nyema, zima tiya.
Languidez S. kimbevo, lutovoko, lubotomo- Larapio s. mwivi.
ko lwa nitu, luyoyo, nyoya. Lardo S. lumbwa.
Languido Adj. atovoka, ayoya, mbevo, Lareira S. ziku, kukwa, kuku.
n'tovoki. Lareiro Adj. aziku, akukwa, akuku.
Languinhento Adj. atovoka, ayovoka, ale- Larga S. ngyalumuka, luvevoko, luvevuku,
buka, akondwa ngolo, alefakana, alefalaka- n'swa, kimfumu, luvuvamu.
na, akete, ankufi, atanda. Largada S. nyabula, nsotola, tiku.
v.
Languir tanda, tovoka, yoya, kolomoka, Largado Adj. ayambulwa, asotolwa.
botomokwa nitu. Largar v. yambula, sotola, vidisa, vavuka, va-
v.
Lanhar telesa, lweka, fumuna, kendeleka, vula, yeka, yekola, yekula, sisa, tuba e ta-
tokanesa, tokanisa, bangika, kitula, sanga ndangala, bembeka.
lekwa ya swaswana, vuninina. Largo Adj. ayalumuka, ampwena, 'anene, abe-
Lanho S. munkwalala. ni, anda, am'funu, am'vevo; S. ngyalumuka,
Lanoso Adj. amika mya meme. m'vevo.
Lantema S. mwinda, mini. Larguear v. vondesela, fwasa.
s.
Lanugem nzevo za mete, wika, mika. Largueza S. ngyalumuka, m'vevo, vundu,
Lapa S. tadi dya mpwena; S. pop. nkomi. luvuvamu.
Lapada S. muba e tadi, mbata. s.
Largura ngyalumuka, nyalumuka; m'vevo,
s.
Laparo mwana a n'lumba. vundu,luvuvamu.
Lapida s. tadi dya luyindwilu. Larica S. titi, ti, bi, nzala.
Lapid~o S. ntuba a matadi; ndongoloka. Laringalgia S. n'lunzi mya laka, n'lunzwa a
Lapidagem S. ntuba a matadi. laka, ndunzi a laka.
Lapidar Adj. v. di tadidi tadi dya luyindwilu; Laringe S. ndakala, m'vuvu, laka.
tuba matadi; V.fig. sansa, longolola. Laringeo Adj. andakala, am'vuvu, alaka.
Lapide S. tadi dya luyindwilu. Laringiano Adj. andakala, am'vuvu, alaka.
363
Francisco Narciso Cobe
364
NOVO DICIONAR:!O PORTUGuEs - KIKONGO I
Lauda S. lukaya lwa n'kanda, ndambu a luka- mpevola, mpevula, lufYaulwisu, mfyaulwi-
ya lwa n'kanda; n'kunga. sa, nkulula a mpasi.
Laudabilidade S. nkembelela, nsanisina. Laxante Adj. s. n'yalumuni, m'vongesi,
Laudaticio Adj. akembelela. m'vudisi, n'zezesi, n'lebodi, n'lebudi, 'na-
Laudativo Adj. akembelela. nuni, n'kuludi, n'katuludi, m'vevodi,
Laudatorio Adj. akembelela. m'vevudi, m'fyaulwisi; pulukanta.
Laureado Adj. asendwa, akembelelwa, v.
Laxar yalumuna, vongesa, vudisa, zezesa,
asaniswa. lebola, lebula, vundisa, vuvika, nanuna, ku-
v.
Laurear senda, kembelela, sanisa, sanisina; lula, katula, katulula; V. fig. vevola, vevula,
bembela, vumvula. fyaulwisa, kulula mpasi.
Lauto Adj. ambuta, atunda, ampwena. Laxativo Adj. s. n'yalumuni, m'vongesi,
Lavabo s. n'sukulu a moko, sukulwilu. m'vudisi, n'zezesi, n'lebodi, n'lebudi, 'na-
Lava~o s. nsukula. nuni, n'kuludi, n'katuludi, m'vevodi,
Lavadeira s. n'sukudi an'kento. m'vevudi, m'fyaulwisi; pulukanta.
Lavadeiro s. n'sukudi a n'lele. Laxidao s. nyoya, luyoyo, lutovoko, ndala,
Lavadoiro s. sukulwilu dya n'leli:. mpambana, umpumbulu, umpuki.
Lavadouro s. sukulwilu dya n'lele. Laxismo S. ngwawani, ntina, mpenga, mven-
Lavadura S. nsukula; madya matozo, madya ga, mpavuka.
ma maza-maza. Laxo Adj. ayoya, atovoka, alala, avambana, aze-
Lavagem s. nsukula. za, afWasuka, awola, anuka, kimpumbulu,
Lavamento s. nsukula. kingumba.
s.
Lavandaria sukulwilu. Lazarado Adj. n'kwa wazi.
s.
Lavandeira n'sukudi an'kento. v.
Lazarar yela wazi, sambukisa, siba.
v.
Lavar sukula; b:war-se: kusukula; lavar a bo- Lazarento Adj. afwa nzala; Adj. s. n'kwa wazi.
ca: sukumuna nwa. Lazareto S. nzo awukila yimbevo ya nsam-
Lavatico Adj. asukulwila vumu. bukila, wukilu dya kimbevo kya wazi.
Lavativo Adj. asukulwila vumu. Lazaro S. n'kwa wazi.
Lavatorio S. sukulwilu, nsukula. Lazarone S. m'vingi, n'lombi; m'bumbudi.
Lavoira S. salu. Lazeira S. mbi, bititi, mpasi, nkondwa, lusu-
Lavor S. salu. kamu, m'vengele.
v.
Lavorar sala. v.
Lazeirar fwa nzala.
Lavoura S. salu. Lazer S. yolo, luvuvamu, vundu, luvukulu.
Lavra S. sole, kyana, vya, mpatu. Lazerar v.
yuna, kwaza, lweka, kanginina
Lavrado Adj. avatwa, atoma vangwa, mambu, mwesa mpasi, lweka, vangula, fwa-
asonama, atoma sikidiswa. sa, kota n'soki, tyanguna, levola, levula, ve-
Lavrador Adj. s. m'vati. za; fwa nzala, kendalala, boka, kaza, yayala,
Lavragem S. mvata, mpata, nsala, mbundula burna, vumuka, dila.
a n'toto, nsaya, nsela, nkuna. Leal Adj. akwikizi, azizi, an'lemvo, aziku, aludi,
s.
Lavramento mvata, mpata, nsala, mbu- akyeleka.
ndula a n'toto, nsaya, nsela, nkuna. Lealda~o S. lufimpu, nsonga, ndomba a
v.
Lavrar vata, sala, bundula n'toto, saya, se- n'swa.
la,kuna. Lealdade S. kwikizi, zizi, n'lemvo, ziku, ludi,
s.
Laxa~o ngyalumuna, mpongesa, mvonge- kyeleka.
sa, mvudisa, nzezesa, ndebola, ndebula, Lealdamento S. lufimpu, nsonga, ndomba
mpundisa, mvundisa, mvuvika, mpuvi- an'swa.
ka, ndanuna, nkulula, nkatula, nkatulula; Lealdar v. fimpa, songa, lomba n'swa.
365
Francisco Narciso Cobe
366
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
Leitento Adj. akimvurnina, ase kya Lenhar v. tyama nkuni, tyama n'zangi.
kimvurnina. Lenheiro S. n'zengi a nkuni, n'teki a nkuni.
Leito S. mfulu. Lenho S. n'sungu, sina kya n'ti, sinza; Santo
Leitoa S. mwana a ngulu ankemo. lenho: kuluzu dya Kilisitu.
Leitoado Adj. amazi, ampongo. Lenhoso Adj. an'ti, abandu, abaya.
Leitor Adj. s. n'tangi, n'longi. Lenidade S. wote, wete, n'zenzi, luvuvamu,
Leitorado S. kilongi. luyangalalu, ngwawani, lulembamu.
Leitoso Adj. anse a kimvumina. Lenienda S. wete, wote, n'zenzi, luvuvamu,
Leituado Adj. akimvurnina, ase kya luyangalalu, ngwawani, lulembamu.
kimvurnina. LenienteAdj. an'kuludi, an'lembeki.
Leitura S. ntanga, longi, tini kya tanga. Lenificar v. vevola, vevula, lembeka, sakidika,
Leiva S. tumbi dya n'toto, vya. kulula.
v.
Leixar yambula, yeka, bika, lembwa, sisa. Lenimento S. n'kuludi, n'sakidi, n'lembeki,
Leixamento S. ngyambula, nsisa, ndoza, m'vevodi, rn'vevudi.
ngyeka, mbika. Lenir V.lembeka, sakidika, kulula.
LeIe (bras.) Adj. s. lau, kimpumbulu, n'kwa Lenitivo Adj. ambote, an'zenzi, am'vuviki,
nkabu, kesa, n'kwa lunkulu. an'yangidiki; S. luvevoko, luvevuku, mpe-
Lelo Adj. n'kwa nkabu, kesa, n'kwa lunkulu. va, lufyauku, fyauzi.
Leli S. n'lele. Lentamente adv.malembe-malembe, kete-
Lema S. dimbu, sinsu, nsusumuna, n'tu a kete, fyoti-fyoti.
dyambu. Lentar v.
vwanga, zombesa, vwangama,
Lembar v. (ang.) v'sompa, kwela. zomba.
Lembradi!io Adj. n'kwa nsungamena. Lente S. n'longi (a longelo dya mpwena: uni-
Lembrado Adj. amundembi vilakanwa. vesite, kolezi), n'tangi a n'kanda, moni,
Lembran~ S. nsusumuka, nsungamena, mweno.
luyindwilu. Lenteiro S. n'yaba.
v.
Lembrar susula, yindula, zayidila, sunga- Lentejar v. vwanga, zombesa, vwangama,
mena, susumuka; lembrar-se: susukwa. zomba.
Lembrete S. nsusumuna; S. Jam. mbazu, Lentescente Adj. alamama, atantumuka,
tumbu, ngika, nsima, simu. an'lami.
Leme S. ntembo, bindikilwa; S. jig. lutumu, Lentescer v. vwanga, zombesa, vwangama,
lusikidisu, ngyendelo. zomba.
Len!i0 S. tambala, lenswa. Lentidao S. malembe, fuki, maveko.
Len!iol S. n'lele a mfulu. Lentilha s. wandu.
Lenda S. savu; luvunu. Lento Adj. amaveko, amalembe, n'kwa mave-
Lendario Adj. asavu, aluvunu, asoka. ko, n'kwa fuki.
Lendea S. nenga. Lentor S. nzizi.
Lena S. rn'vukumuni, n'kondi, n'kombodi, Lentura S. finzizi, kime.
n'lebi, n'kambalakani, n'kambakani, Leoa S. nkosi ankemo.
m'vangi a ngemba, mpovi; S. pop. mboka, Leonado Adj. ase kya nkosi.
mbokena, moko, m'vovo. Leonculo S. mwana a nkosi.
Lendeoso Adj. n'kwa nenga, wina ye nenga. Le6nico Adj. ankosi.
Lene Adj. ambote, an'zenzi, aluvuvamu, Leonino Adj. ankosi; Adj. jig. aluvunu,
an'yangidiki, n'kwa ngwawani, n'lembami. angyangya, awivi, asweki, akinsweki.
Lenhas. nkuni, n'zangi. Leopardo S. ngo.
Lenhador S. n'zengi a nkuni, n'teki a nkuni. Lepidez S. kyese, yangi.
367
Francisco Narciso Cobe
368
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
sweka, yiya; levar consigo: nata; levar 0 dia Lian~S. kangilu, luwawanu, kangu, ngikani.
a chorar: nangina dila; levar um carro: zeka Liar v.yikakesa, yikana, yikanesa, yikanisa,
kalu; levar a bom termo: toma manisa, toma kanga, zitika, bindika.
fokola; levar muito tempo: kokomoka, zingi- Lib~o S. ndwa a malavu.
la, vukuka; levat sob custodia: baka, sya mu Libames. kimenga, lukau, ndwa a malavu.
tumbu; levar vida deparasita: vinga; levar vi- Libamento S. ridwa a malavu.
da de vagabundo: bumbumbula. v.
Libar vana kimenga, vana n'kayilu, nwa ma-
LeveAtij. ampevo, avevuka, an'savuki. lavu, fYenta, fiba; V.fig. ye1eka, bimba.
LeveAtij. avevoka, avevuka, ampevo. Libata (ang.) S. vata.
Leveda~o S. mfunisa, nwokesa, mfuna, v.
Libelar funda n'kanu.
nwoke1a, nmtumuka, mfululuka. Libelinha S. lubembabemba.
Levedado Adj. afuniswa, awokeswa, afuna, Libelista S. tn'fundi a n'kanu.
awoke1a, atutumuka, aululuka. Libelo S. tn'fundu, nsangu.
v.
Levedar funisa, wokesa, funa, woke1a, tutu- Libelu1a s. lubembabemba.
muka, fululuka. Libente Adj. an'yangidiki, n'kwa ngwawani,
UYedo Atij. afuniswa, awokeswa, afuna, n'lembami, awalakazi, akyememe; an'zolwa,
awoke1a, atutumuka, aululuka. akyese.
s.
Levedura ntuntumuna; ngudi a mbolo, Libera~o S. lukuku, luvevuku, luvevoko, sa-
ngudi a dimpa. vu, nsavu, kimfumu, n'swa.
s.
Leves pf. lufulu lwa nuni. Liberal Adj. s. n'kayi, n'kwa vevo, m'vevudi,
Levez S. mpevo, mpevuka, nsavuka, nkondwa m'vevodi, n'kwa savu.
a luzitu, umpalakasa. Liberalidade S. savu, nsavu, vevo, mpevula,
Leveza S. mpevo, mpevuka, nsavuka, nko- mpevola.
ndwa a luzitu, umpalakasa, zaka-zaka. Liberaliza~o S. mpevola, mpevula, mpana
Leviandade S. umpalakasa, zaka-zaka, an'swa.
nkondwa a luzitu. Liberalizar v. vevola, vevula, vana n'swa.
Leviano Adj. ampalakasa, azaka-zaka, ako- Liberar v. vevola, vevola, kula; yambula, vulu-
ndwa luzitu. la, katula zitu, fYaulwisa, kulula mpasi, ka-
Levidade S. mpevo, mpevuka, mpevoka, nsa- tula wisa, katula mu salu.
vuka, nkondwa a luzitu, umpalakasa, zaka- Liberdade S. luvevoko, levevuku, n'swa;
zaka; nzaki, n'swalu, luzamu, ntimbuzyoka, kimfumu.
pyaku-pyaku. Liberta~o S. lukuku, luvevuku, luvevoko,
Levulose (quim.) S. levuloze, nswikidi. kimfumu, n'swa.
LexicalAtij. alesiko, akinsasila, akimbwangu- Libertado Atij. akutululwa, ayambulwa, ata-
nuna, an'kanda a ndinga. yiswa, akolwa, akulwa, avevolwa, avevulwa.
Lexico S. lesiko, kinsasila, kimbwangununa, Libertador Atij. s. n'tanini, m'vuluzi,
n'kanda a ndinga. m'vevodi, m'vevudi; mfumu.
Lexicon S. lesiko, kinsasila, kimbwangununa, Libertar v.
kutulula, kangula, yambula,
n'kanda a ndinga. tayisa, kola, vevola, vevula.
Leziria S. n'lambu. Libertinagem S. umpumbulu, ungumba.
Lhaneza S. mawete, ziku, ludi, kye1eka. LibertinoAdj. s. kimpumbulu, kingumba.
Lhano Adj. amawete, aziku, aludi, akye1eka. Liberto Adj. akutululwa, ayambulwa, ata-
Lhe Pron. yandi. yiswa, akolwa, akulwa, avevolwa, avevulwa.
Liamba (ang.) S. dyamba. Libidinagem S:
umpumbulu, ungumba,
Liame S. n'singa, ngonzi. umpuki, safu.
v.
Liana n'singa a mfinda, luvwiyi. Libidinosidade S. umpumbulu, ungumba,
369
- - - - - ~------~----~---
Francisco Narciso Cobe
370
NOVO DICIONARrO PORTUGuEs - KIKONGO I
371
Francisco Narciso Cobe
372
o -_ _ ~ _
NOVO DICIONARIO PORWGuEs - KIKONGO I
373
Francisco Narciso Cobe
374
NOVO DICIONAIuo PORTUGuEs - KIKONGO I
Longimano Adj. amoko rna lambuka. Lotar v.vambula, vambanesa, vambanisa, va-
Longfnquo Adj. ayala, anseke, antama. vula, kaya, bukuna.
LongipedeAdj. amalu rna lambuka. Lotaria S. loto.
Longirrostro Adj. azozo kya lambuka. Lote S. buku, kunku, ndambu, mpambula,
Longitude s. tini, tezo, tini kya nda, nkaya, mpatakani, mwingilu.
ndambuka. Loteamento s. mpambula, mvambula,
LongitudinalAdj. alambuka, andambuka. mpambanisa, mvambanisa, mpambanesa,
Longo Adj. s. alambuka; ao !ongo de: muna mvambanesa, mpavula, nkaya, mbukuna.
ntangwa, muna ndambu a, muna n'lambu a. Lotear v. vambula, vambanesa, vambanisa,
Longor S. ndambuka, nzingila. vavula, kaya, bukuna.
Longuidao s. zingu, mama, ndambuka. Loteria s. loto.
Longura S. ndambuka, nzingila. Loto s. loto.
Lonjura S. tini kya nda, nseke. Lou~ S. malonga rna tn'budiki, saya; ser dou-
Lontra S. bulu ki kalanga mu n'koko mya tra loufa: n'ti akaka, mpila i sundidi wete.
Mputu; n'lowi; molo. Lou~o S. tadi dya ntalu.
Loquacidade S. mpova, nwulumuna, Louco Adj. azowa, akizowa, adinda, akidinda,
mbyola. azeza, ampamvu, atunze; S. lau, n'yuvu,
Loquaz Adj. akimpovi, m'vovi, n'wulumuni, zowa, vwengele, dinda, zeza, mpamvu,
m'byodi. tunze.
Loquela S. mpova. Loucura S. kilau, kizowa, kidinda,
Loquete S. kumba. kivwengele, kimpamvu, kitunze, nzengo-
Loquial (med) Adj. aloke, amenga me vayi- moka, nzengumuka.
kwanga n'kento 0 kulumwini. v.
Louquejar vanga kilau, levola, levula, safu-
Loquiometria (med) S. lokemeta, menga la, sakana.
muna n'dya am'buti. Louro Adj. ase kya wolo; S. ntunda, nsangu,
LOquios (med) S. plloke, menga me vayi- n'kembo; cabe!o !ouro: nsuki za ngemvo za
kwanga n'kento 0 kulumwini. masa.
Lorda~ S. nzenza. Lousa S. tadi.
Lorda~o Adj. mvwama. Louva-a-deus S. dinda-n'konkotela,
Lorde S. mfumu, mwama. sika-nsambi.
Lordose (med.) S. lodoze, ntekama a lubasa Louva~o S. nsonga a mambu, nsunzula a
lwanima. mambu, nsunzula a ngindu, nzaya.
Lorota (bras.) S. pop. luvunu, matyetye, nse- Louvado Adj. s. n'songi a mamabu, n'sunzudi
selela; lusanu, lukundalalu. a mambu, n'sunzudi a ngindu, n'zayi.
Lorotagem (bras.) S. luvunu. Louvamento s. nsonga a mambu, nsunzula
v.
Lorotar (bras.) vuna, vanga matyetye, se- a mambu, nsunzula a ngindu, nzaya.
selela; kusana, kundalala. Louvaminha s. lengo, nseva, luvezo, nsaki-
Loroteiro Adj. s. m'vuni, n'kwa luvunu. dika; mpukumuna, nyangidika, mwesa a
LorpaAdj. s. dinda, zowa. kyese.
Lorpice s. kidinda, udinda, kizowa. v.
Louvaminhar lengola, lengula, seva, ve-
Lorto (bras.) S. mataku. za, sakidika; vukumuna, yangidika, mwesa
Lota S. zandu dya mbizi za maza. kyese.
Lota~o S. mpambula, mvambula, mpa- Louvaminheiro Adj. s. n'lengodi, n'lengudi,
mbanisa, mvambanisa, mpambanesa, n'sevi, tn'vezi, n'sakidiki, mpukumuni,
mvambanessa, mpavula, nkaya, mbukuna; n'yangidiki, mwesi a kyese.
lukyatiku, mbalu. Louvar v.
kembela, sanisa, sanisina, sana,
375
Francisco Narciso Cobe
376
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
377
Francisco Narciso Cobe
378
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
379
Francisco Narciso Cobe
380
NOVO DICIONARIO PORTUGuEs - KIKONGO I
loka, tyangumuna, bwisa. Maisal S. kyana kya masa, mpatu amasa, vya
Magnicida S. m'vondi a mfumu, m'fubi a dyamasa.
mfumu. Mais-novoAdj. an'leke; S. n'leke.
Magniddio s. mponda a mfumu, mfuba a . Maisquerer V.luta wla, sunda zola.
mfumu. Mais-que-tudoAdj. s. n'zolwa.
Magnificiencia S. n'kembo ampwena, nkala Mais-valia S. n'luta.
akimvwama; n'tezi, n'lemo; nzanguka; Mais-velho S. mbuta, mbuta-muntu,
n'swalu, nzaki; m'vevo. n'kuluntu, mbandabanda.
Magnifico Adj. ampwena, ayalumuka, atu- MaiUscula S. sono kya mpwena.
nda, azitu, ambote-mbote. MaiUsculoAdj. asono kya mpwena.
Magniloquencia s. mvwala, kimpovi. Majestade S. kimfumu, umfumu, lulendo;
Magniloquo Adj. kimpovi. mfumu, n'tinu.
Magnitude S. unene, ntunda; S. fig. m'funu. Majescitico Adj. aluzitu, akimfumu, alule-
Magno Adj. ampwena, anene, abeni, ayalu- ndo; ambote-mbote.
muka, avonga, am'funu. Majestoso Adj. akimfumu, alulendo;
Mago S. mfumu; ndoki. ambote-mbote.
Magoa S. ndwala, dimba, nsamba; S. fig. nta- Majora~o S. nwokesa, nkudikila.
ntu, bititi, nkenda. v.
Majorar wokesa, kudikila.
Magoar V.lweka, fisuna; V.fig. mwesa ntantu, Majoricl.rio Adj. awulolo, awokela, asunda,
kendeleka; magoargravemente: vangula. asunda ntalu.
Magote S. ndonga, buka, n'kangu. Mal S. mbi, n'soki, mpasi, tumbu.
Magra (bras.) S. pop. nkovolo a lufulu, lufwa. Mala S. nkela, nkele, lukata; fazer a mala: ku-
Magreira S. pop. ntandu. bika nkela, vanga funda, kubama.
Magrem s. ntandu; (bras.) S. mbangala, sivu. Malaca (bras.) S. kimbevo, yela.
Magreza S. balakana, ntandu. Malacia s. nkondwa a ngolo, nyoya, luyoyo,
Magricela Adj. atanda-tanda, antandu; S. lutovoko, mbembele; mpevoka, mpevuka,
ntandu. luvuvamu.
Magrinha (bras.) S. pop. nkovolo a lufulu. Mal-agradecido Adj. ntokozi.
MagrizAdj. atanda-tanda, antandu. Malagueta S. ndungu.
Magro Adj. atanda, n'tandakani, n'tanzina. Malandan~S. m'vya, n'zilu, vonza.
MagroteAdj. n'tanzina. Malandragem S. ungumba, umpumbulu.
Magumba (mof.) S. lusaba. Malandrice S. ungumba, umpumbulu.
Mai!o Adv. yo. Malandrim S. kingumba, kimpumbulu,
Mafna (ang.) S. m'vwatu. kinkita, mwivi.
Main~ S. koko kwa zala. Malandrino S. kingumba, kimpumbulu,
Maio S. Mai, ngonde etanu, ngonde an'kyela. kinkita, mwivi.
Maionese S. maineze. Malandro S. kingumba, kimpumbulu, kinki-
Maior Adj. anene-nene, ampwena-mpwena, ta,mwivi.
avonga-vonga, asunda 0 'nene, anene. Mala-postaS. sungididi, lusazuku, sala.
Maioral S. mfumu, n'kuluntu. Malaquita s. ngwento.
Maiores s. pL akulu, nkakuludya, nkaka. Malaquite S. ngwento.
Maioria S. nsunda, nduta, nsunda a ntalu. Malaria s. yela kwa bawu.
Maioridade s. kimbuta. Mal-aventurado Adj. an'zilu, antantu;
Maioricl.rio Adj. awulolo, asunda, asunda n'kwa n'zilu.
ntalu. Mal-avindo Adj. akitantu, akinkani,
MaisAdv. dyaka, vana ntandu, yo. antantani.
381
Francisco Narciso Cobe
382