Você está na página 1de 194

KOK --Í95- KUK

robastecer-se.| Rodear-se de meios restos de comida na boca. Passar |

do defeca. o dedo entre os dentes. Lamber-sè. |

KÚKoIesa, v. tr. Fazer piorar, KuKonana, v. intr Estar ar-


agravar; ofender.| Tornar defeso. queado, curvado ]
]
sub. Con-
tracçSo; curvatura.
Kukolojoka, V. intf. Agachar-
-'e a cada passo.] fig. Andar de Kukonanesa, v. tr. Arquear; do-
cócoras. br<^r. ]
Fazer ter a forma de liaha
Kukoloka, v. intr. e r. Acoco- curva I
É tb r.

rar-ge; torn^r-se m^^ia baixo; enco- Kúkonda, v. tr Suavisar; con-


Iher-se. solar, atenuar; uxiri. Agasalhar, \

Kukolokofa, V. intr, Continuar,


tapar, cercar de cuidados ]| v. in-
tr. Estar atribulado, cheio ds amar-
perseverar, persistir. Estar rijo,
gura: ngongo i a mu Kondo É tb. r.
|
|

duro.Jl sub. Obduração; pertinácia; |

rijesa. KuKondala, v. tr e intr. Cur-


Kukolokofesa, v. tr. Animar; fa- var.) Ficar em forma de arco.
?er perseverar.] Obdurar; amparar; Kukondalala, v. intr. Estar re-
jottalecer Kurikolokofesa, v. r.
]
] cur
i^urvado, torto.Ficar arquea
queado.
|
[

Cobrar ânimo; tornar-se forte. Estar desviado da direcção.


Kukolola. V. tr. Rapar:- »«««««. KuKondalalesa, v, tr. Fazer re-
Raspar; alizar: bu rimi. aub. — \
\
|

cutvav, entortar J
Arquear.
Rapadura.] Acto de raspar.] É
intr. e r.
KuKOndalesa,
v. tr Fazer cur-
tb.
var, dar a forma de arco. (segu-
Kukolomona, v. tr. Solicitar; tra« rando pelas duas extremidades):
zer consigo: — kimbanda.\ Preparar; — mbamba.\ Fazer desviar da linha
dar sinal.] Fazer chegar. recta.
Kúkoma, v. intr. Arrulhar; ge- KuKondama, v. intr Estar res-
mer; soltar lamentos ]
1 Ter como- guardado, abrigado, recatado: u ala
ção. bu Kiriri kí aKondama. Estar segu- \

ro, oculto sub. Rtsguardoj de-


Kukomba, v. tr. Varrer. |
Vascu- I
]

lhar; limpar.]] sub Acto de varrer. cência.


|] Kurikomba, v. intr. e r. Limpar- Kukondamesa, v tr. Recatar;
-se. fazer resguardar, acautelar Abri- ]

Kukombela. v. tr. Varrer no lu- gar; ocultar


gar de: o iangu ng^a i kombela bu rixita. KuKondeKa, v. tr. e intr. Res
Kukombesa, v. tr. Mandar lim- peitar; louvar; ]Ab3nçoar; bendizer
par, varrer. |] Kurikombesa, v. r. -- o rijina ria z a N m b i. ||
Fazer se limpar (de sujidades) Abafar; conchegar: -mona bu jihata-
Kukombola, v. tr, Comprar negó- jjsub. Acto de louvar. |j KuriKO.
cio por atacado.] Escambar; fazer ndeKa, v. r Tornar-se digno de lou-
cambolação; permutar: uènji — , |
vores.] Abafar-se.
Angariar:— ;7n^e7i;?". Grangear; se- ]
KuKondeKftsa, v. tr. Abrigar; am-
duzir.]] V. intr. Copular. Jl Kuri- parar; proteger Dar conchego a. ]

kombola, v. r. Prejudicar-se; ficar


)
Fazer acatar, honrar.
I

mal visto.
KuKondela, v. tr Dar volta, pôr
Rukombuésa. Vender por v. tr.
Rodear; envolver pelos
cerco a.]
atacado.] i.»ar a permutar.] Agen-
ciar. kurikombuesa, v. r. Ven-
lados. I
É tb. r.
|
|

der-ic: prostituir-se. KuKondesa, v tr. Consolar.]


Fazer esquecera aílicção, a dôr.|
Kukomona, v. tr. Limpar com o Mandar cercar.
dedo (os reátos da comida) Lam- (

ber- KuKondojcKa, v, int. Serpear:


Varrer com
Kaenda mu njila — . | Dar voltas.
Kukomonona, v. tr.

Q dedo muitas vezes. |


Passar a lín- KuKondOKa, v. intr Estar con-
pua pelos dentes. KuriKomonona, |
]
solado, conformado i
Esquecer ai
y. r, Limpar com a língua os dores, as máguas.
ÍCt3K -196- KUK
kuKoriua, V. intr. Estar bêbedo. I
Estar baixo, deprimido.
Ficar perturbado, tachado.
Kukóxa, V. intr. Cabecear (por
KuKOriuisa, v. tr. Embriagar; em- ofeito de sono).
bebedar. É tb. r.
Kukoxila.
I

V. tr. e intr. Toscane-


KúKOsa, V. tr. Dedilhar; mexer; jar; coxilar; dormitar.
lulir.
KuKOzama, v. intr. Ter a super-
KuKOSomona. Mexor alguém v. tr. fícieesíèrijamente cavada. Ficar |

a dormir para que se mova. Ti- | côncavo.


tilar; faser palpitar. KuriKOso- 1

mona, v intr. e r. Espreguiçar-se;


1

Kúku, adv. Cá; dêate lado: ku


tnbandu—.\ Maia perto. |, adj. dc-
mover-ae (estando a dormir),] Dar
term. Este; esta: o kukata-ku ejiU
sinal de vida; estremecer sub
Titilaçàc; estremecimento
|
|

malamba.

KuKOÍama, v. iptr. Estar alque- Kfiku, sub. (]X) Avô; avó.| An-
brado, corcovado tepaaiado. f g. Baleia i
Tornar-se cur- |
|

vo. fig.
I
Ser maleável, dócil: mu- Kukuáka, v. intr. Aportar; aMÍ-
lembu Kotama u Konge o matete.\ sub. |
bar; encalhar: ndongo i akuaka.\ An-
Curvatura. corar], fig. Ficjr empatado, estar
KuKofarnesa, v. tr. Arquear; en-
parado 11 sub. Chegada ao porto.
curvar. É tb. r.
Encalhe.
I

KuKotamena, v tr. e intr. Estar Kukuakasa, v. tr. Lixar.


ptnalsado, triste por j
Curvar-se Kukuakela, v. Intr. Varar; enca-
(pensativo) |
Kurikofamena, v.
|
r. lhar; dar em sdco: ulungu u a'<uakela
Toinar-se meditabundo, triste. mu êenga,\ Apjrtar ao acaao.
KuKofeKa, v. tr. e intr. Arrebitar; Kukuakesa, v, tr. Mandar «por*
virar o bico: muaongo Dobrai; tar; fazer encalhar.] Empatar.

\

mulembti Vergar: tangu. fig.


Kukuama,
\

Sujeitar; demover; geduzir.


\
v. tr Ferir.] fig. Ofen-
Ku-
riKofcKa, V, intr. e r. Alapar-se; en-
|

der. |( v. intr- Dar golpei.|| Kuri-


roscar-se, encolher-se. kuama, v. r. Magoar-se; ferlr-se.
KuKofeKCsa, v. tr. Fazer a-rebi- Kukuameka, v. tr. Despeitar; dar
tar, dobrar, virar a ponta de. com resentimento: ma, rii kià, kuma
kienc kl w andalal R-jpu iiar de |

KuKofola, V. tr. Dssapegar; tirar uiáus modos; regeilar.jl sub. Resen-


com esforço. Puxar com impeto. I
timento; despeito.]] Kurikuameka,
v. r. Entregai-ae pjr de-peito
KuKOfomoKa, v. intr. Ficar dis- |

tendido, aberto, desembrulhado (pa- Abandonar-se com reseatuueuto.


ra deixar vêr o que contém). Kukuamekesa, v. tr. F^zer dee-
Kuicofomona, v. tr. Tirar à força peitar, abandonar com recenti-
que outrem tiver na mão; a mu ko- mento.
íoinona o Kttari bii maKu. Arranc r | Kukuamesa, v. tr. Fazer ma-
(das mãos) Fazer distender. | goar, lerir.
KuKóua, V. intr. Ter victória. \
Kukuasúka, v, intr. Ficar meio
Obtei triunfo em campanha. Ser | 8ÔCO, pouco enxuto. Ter pouca I

aclamado, aplaudido, victoriado umidade.


KuKouéla, V. tr. Aclamar, victo- Kukuaía, v. intr. Ter; possuir:
— muKmi.
riar:
siasmo
Aplaudir com entu-
Nomear por aclamação
|

— kitari . !]v.tr. Agarrar;


I
pegar; segurar. Tocai; comuni- '

KuKouesa. Fazer aclamar, v. tr. car por contagio: kitanga u kuata soko
aplauJir KuriKouesa. v. r. Fazer-
,
]
rie.\\ Tomar; alcançar; deitnr mão
-se aclamar com aplausos, &:—miixi bu maku Obter; conseguir. |

Apanhar; encontiar; sui preeiíder:


KuKovala. v. tr. (port.) Escovar,
I I

ng'a mu kuata mu' nzo. ia uíi. Apode-


v. KUKUKumuna.
\

1
rar-se de.]| sub. Agarração; pega. | |

KuKovama, ou Kukovoka, v. intr. Kurikuaía, v. r. Altercar, questio-


Tei depiessão, baixamento de nível. nar; ter desavenças com Brigar; |
Kl3k - Í97- KUK
vir ás mAos. \\-rkuata. v iter. Pe- Congraçar; desfazer um juramento
gar-se muitas vezes; atrapalhar. se | |
ou protesto. Absolver um peniten- !

V. intr. Hesitar (no falan; mostrar te arrependido. sub. Reconcilia- I j


receio. çio. Restabelecimento de relações
'

Kukuafekesa, v. tr. Prestar au- entre pessoas dtsavin las. Kuri- |


'

xílio; cooperar:— }n« ikalakalu ia ao kubulula, v. r. Pe.Titenciar se; arre-


ba Operar simultânea ou colec- pinder-se; desdizer-se. Fazer as pa- j

zí3 com
I

tiva usate.! Ajudar; ccncorrer; con- Co igraçar-se; renegar o


i

tribuir.] Juntar-se a outros para juramento feito.


um fim comum; aderir. Kurikua- | Kukuela, v. tr. e intr. Consor-
fekesa, v. r. Valer-se; sérvir-se. ciar: unir-se (a uma
mulher). Tra-
Kukuateia, v. tr. e intr. P^gar-
tar, sub Trato; consóicio.
-se por suas mãos; reter: —rikongo. Kukuena, v, tr. e intr. Indsnisar;
Impedir. V. tr. Agarrar, pegar, se-
I I pagar. S.tisfaz r (uma dívida, uma
gurar por:—^oAo ku mubinhi. I| sub. obigação) Expiar. Kurikuena,
'

Reserva; demora. Kurlkuafela, |


|
v, r. Receber indenisação.
r. Vêr com os próprios olhos.
'

V.
Assegurar-se; certificar-se. Apa- |
Kukuika, V. tr. Laçar; capturar
nhar com a boca na botija. ter preso. \\ sub. Captuia. Kuri ( ;

ku ka, V. intr, e r. Entalar-se;


Kukuafenena, v. intr. Estar se- pren.ler-se
guro; ficar agarrado. \\ v. t r.
Segurar, amparar, proteger Ku- 1
[
Kuku'kisa, v. tr. Man i ir agrilho-
rikuafenena, v. r. Agarrar-se; am- ar, capturar.
parar-se; valer-se. Kukuila, V. tr. Dar sobras ou
Kukuafenesa. v. tr. Fazer colar, quebras ao comprador, V. 'kiíkuuila.
proteger: Nzambi a'ku kr>,atene8t.\ Ani- i^ukuka, V. iatr. Estar caduco,
mar; fazer aderir. Kurikuafenesa, !
1
fora de uso.| Chegar a velho. ;sub.
v. r. Ligar se; ajuotar-se; apoiar-se. Velhice. ,
Kukuatesa, v. tr. Faz?r pegar. Kukukisa, v. tr. Usar; (ornar ve-
agarrar, deter AjuJar; amparar; \
lho Kurikuk sa. v. r. Avelhen-
|
|

socorrer |
Colar; fazer aderir Coa- ;
tar^se; pôr se fora e uso.
solidar, tornar estável. Kurikua- 1

Kukukula, Reuni '; levar


1

apanhn; V. tr.
tesa,
—Deixar-se
V. r, ficar
mal visto: makuiu. junto: — iángu. ;
Apanhar; limpbr (|
Kur kukuia, v. r. Engalfinhar-se:
Kukuatesela, v. tr. Aproveitar, arikukula bu, kiiari kia ,
Pegar se.
utiiísar.l V. intr. Dar bom provei-
to; fazer bsm. |
|
É tb. r. Kubukulula, v. tr. Apanhar, reu-
nir,juntar mais uma vez (lixo ca-
Kúkuba, Praguejar; voci- V, 1 itr.
pim, etc.J. Arrepinhar; tornar a
ferar contra. V. r. Protestar; itu- I

|
|

limpar.
precar; malJizer. Bater com as |

mãos no chão vociferando. sub. |


Kukukuma, v. inr. Gaguejar; ser
Praguejam nto; imprecação. Ku- |
|
gago. li
V. tr. D
zer hesitando.||
rikuba, v. intr. e r. Jurar; declarar sub. Gjguce.j Deslalia; d ficuldade
solenemente não praticar (algum no folar.
acto)
Kukukumba, v. intr. And^r ajou-
Kukubalala, v. intr. Estar dei- jído, sobrecarregado sem saber on-
tado de barrtga para baixo. de pousar: u ala—ni kimbamba,
Kukubela, v. tr. Dissolver ali- Kukukumbisa, v. tr. Fazer sofrer
mentos com a língua e o ceu da bo- ajoujo; fazer andar sobrecarregado.
ca (farinha, açúcar, etc )i
Merendar.
Kukukumuisa, v. tr. Fazer esco-
Kukubisa. Fazer rogar v. tr.
espanar, vasculhar, Sicudir: —
var,
pragas Mandar protestar, amal-
|

mu jihota já'n3o Kuriknkumuisa,


\\
diçoar I
É tb. r, ,
V. r. Fazer-se escovar, espanar.
Kukjibuka, v. intr Cair; ficar so- intr. Ficar esco-
V.
Kukukumuka, v.
terrado "kukuvuka Estar limpo (de
I
vado, sacudido. 1

Kukubulúla, v. tr. Recoaciliar. |


poeira).
ít\3K - Í98- t<\jK

Kukukumuna, v. tr. Espanejar; dar a apíar, a descer. |


Trazer ou
escovar; sacudir Limpar (o pó de). | livar para b li.xo.
I
Agitar com força e repetidas ve-
zes: mnlele.W sub. Espanação; sa- Kukulumuk», v intr. Vir deci-
cudidura. i| Kurikukumuna, v r ma para baixo: ngl banda mulundu,
Imprimir ao corpo movimentos rá- ngl kulamuka honga Sagulr ou ir \

pidos e convulsivos.] Escovar-se. com a corrente; descer


Kukukufa, v. intr. Mirrar.] Es- Kukulumuna, v. tr. Fazer descer,
tar árido, seco: ixi i aiíukuta Es- .
ir pari baixo.
\

gotar-se, ficar sem água: Icixima ki Kukulufa, V. tr. Esgadanhar;


akukiíta. Murchar, resequir-se: mu-
\
coçar com frenesi Kurikulufa, v. |
|

lemba u akukuta.\ Definhar, perder as intr. e r Coçar-se; arranhar-ae.


forças. fig. Estar exhausto.
I
\ |

sub. Aridez; secura; falta de umida- Kúkuma, v. tr. e intr. Enfadar


de.| Estiagem. aborrecer: maka ma moxl m'akama.
Pecarj causar desprazer. || sub.
Kukukufisa. v tr. Mumificar; tor-
I

Aborrecimento.il v. r. Aborrecer-
nar enxuto. Esgotar, estancar (um se.
poço); —
kixírna. Fazer murcnar, |

resequir. Kurikukufisa, v. r, M r-
|
Kukumbaraa, v, intr. Estar mo-
ribundo, nos últimos momentos
|

rar-se; tornar-se seco. |

Agoniiar, estará finar-ae sub. .


|
|

Kúkuia Crescer; ser ou v. intr. Agonia.


tornar-se maior, extenso sub.
Crescimento: aumento; desenvolvi-
1
1

Kukumbamesa, v. tr Assistir
na agonia
mento.
Kukúla,V. tr. Resgatar; libertar;
Kukumbika, v. tr. e int. Defron-
tar. encarar; confinar. ||
D:;parar,
remir: niubika.\ Desipotecar; deso-
|

brigar; tornar livre.


Kurikumbika, v r. Dvifrontar-se;
Pagar; qui-
tar:— n^on^o. II V intr. Olvidar
|

deter-sc: arlkumblka ku m a k a \

Demorar-se.
uma acção má por outra boa: mu-
longa. Fazer penitência.
\ sub. |
|
Kukurubikinha, v. intr Embu-
Redenção; resgate; remissão Ku- |
|
char; embatucar: mu kuzela U
rikula, V. r. Pagar o resgaste para se QKUinbiviinha Ficar prepltxo, en- \

livrar do Citiveiro. Reh bilitar-se; I


gasgada (ao fcilar).| Hesitar (por
penitenciar-se: mu ituxi, \
Quitar- nâo saber que dizer)
-se; remir-se.
Kukumbirila, v. tr. e intr (port.)
Kukulála, V tr. (port,) Curar |
Cumprir.] V. kutumaka,
V. ku lula. kuilukiaal Kurikulala, \

V. r. Curar-se V. kurisaka. j
KuKumbula, v. tr. Chuchurrear:
muzonge Beber aoa poucos sorven-
\

Kukulama, v. intr. Calar; estar do o líquido.


em silêncio. I
Impôr-se ao silêncio.
Kukumbuiula, Replicar; v; intr.
Kukulamana, v. intr. Estar se- objectar: —KUZUela Retrucar; con- \

reno, calmo, silencioso: mu ngoiiyo testar; diicutir. V. tr. Coutra-


mu
I I

akulamana.\\ v. r. Guardar si* riar; pôr em dúvida. D ir resposta |

lêncio. a sub Acto Q efeito de rcrspon-


1
I

Kuhulamanesa, v. tr. Silenciar; der,|j Kurikumbulula. V, r. Cor-


acalmar; reduzir a silêncio Ku- responder-se. Permutar correspoa I
|
j

rikulamanesa, v. r. Acaimar-se; dência.


aquietar-se. Kukumisa, v. tr. Fazer aborre»
Kukulúla, v. tr. Raspar; tirar o cer,
pêlo a: — ngiUu.\ Expurgar; limpar: Kukumujuna, v. tr. e tntr. Rea-
— murta |
|
sub. Raspadura; limpe- raonear; resmungar; dar grunhidos
za. |
É tb. r.
em sinal de admiração ou reprova-
Kíàkululu. adj, e sub. (IX) Bisa- ção líurikutnujuna, v intr. e r.
1 I

vô- Avoengo; antepassado remoto.


1
Soltar sons inarticulados Dar si- |

nais de admiração ou deâConteata-


Kukulumuisa, v, tr. Baixar; aju- meuto.
KUK - m- KUK
KuKumuna, v. fntr. Emitir som Ir virando. [1 Kurikundumuna. v.
gutural que traduz reprovação ou r.Rolar-sc! virar-se de baixo para
admiração Objectar, replicar com ! cima (como o barril).' Ir-ae vi-
grunhido.!! sub. Retruque; gru- rando,
nhido.
Kúkunga, v. intr. Tocar leve-
Kúkuna. Semear: jlmbu- v. tr mente; ser tangente: o njila i
tu Plantar:— r?/e.
I Fazer planta- 1 akungu ku mulaudu.\ Roçar; i-on-
ção ou sementeira de Kurikuna, ' I
tactar
V. r Conservar-se a pé firme em
Kukúnga, v tr. Esfregar: — ma
um lugar |
Colocar-se; pôr-se. |
!

baia.\ Friccionar, limpar (esfregau-


Esperar por muito tempo. I

I
do). ! É. tb. intr, e r.
Kukunana, v Ter ( os d^n- intr.
v. tr Mandar esfre-
tp» ou 05806) á mostra: maju m'a
Kukungisa,
gar, freccionar, limpar.
mu kunana. Estar descarnado- |

Kukunguka, v intr- Ficar des-


Kukunanesa, tr. Fazer mostrar,
botado (com o u^o, com o tempo)
pôr á vista: —ífuba-
i Apagar-se; perder a côr. |
|
sub.
Kúkundô, v. intr- Conferenciar; Deibotamento.
ter ou estar em comunicação.! v. Fazer des-
tr Cumprimentar; entrevistar: ng'a
|

KuKunguk sa, v tr.


botar, perder o brilho, a côr Fa-
mu kundu Pôr em comunicação.\
'

zer desvanecer.
,

Recordar; fazer sabor. Kutikunda, |

V r Lembiar-ie; corresponder-se Kukungula. v. tr. Excluir: pôr


!
Trocar imp-^esaCes:— maft^zu de parte: m?< kizomha a mu kungtda mu.
Kukumdama, v, intr Ficar em- 1 Não constar Exceptuar; omitir. ;

buchado. enfupiio: kuna ku a mu I


sub Exclusão.
[
.

kundama.\ Ficar coma garganta obs- Kukunguluka, v. intr. Garrar;


truída por alguma coisa que se que- ir com a corrente (do rio, das águas'
ria engulir sub. Engasgo. 1
j
da chuva, etc). Percorrer vagan-
Kukundamesa, v tr. Engasgar; do.] Ser levado ou ir a mercê :as
sufocar ! Fazer obstar a reacção ondas.! fig. Passar; correr; ir-se
de. em bora.
Kukundujuka, v intr. Divagar. Kukungulula, Arrastar;
v . tr.

Apresentar-s3 em estado de máu levar consigo !


das águas
Diz-se
I

tratamento. Andar errante, menos- das chuvas e dos rios).' Esfregar; I

',

presado- passar por Kurikungulula, v.


iotr. e r. Roçar-se; tocar levemente:
KuKundujula, v. tr. Maltratar;
despresar: mon'a kanvile. Dei- — — k« mukutu.
\

drurar Kukunguna, v. tr. Desbotar; fa-


Kurikundujula, v r.
É
|
!

Deitar-se a perder. zer apagar, desaparecer (a côr)


tb. r.
Kukundula, tr. Acusar; imputar
culpas a mu kundula KÍtuxi.\ Ar-
a: Kukungununa, v. tr. Apagar,
guir |! sub. Acusação, denuncia.! fazer desmaiar de novo.| Tornar
Kurikundula, int. e r. Acusar-se; extincto.
revelar-Be.l Declarar-se presente.
Kukúnha, v. intr. Rilhar; esbur-
KuKunduluia, v. tr. Increptr; gar; roer: í/wôa. — i Descarnar; limpar
recriminar. (03 ossos) com os dentes !! sub
Descarnamento.
Kukundumuisa,v. tr. Fazer an-
dar, rolando Ajudar a virar, a !
Kukunhisa, Fazer roer ou esbur-
mover.; Fazer dar voltas. E' tb. r. | gar ossos.
Kukundutnuka, v. intr. Ir rolan- Kukuninika, v. intr. Sorrir alar-
do. Girar ou mover-se sobre si
I
vemente mostranJo os dentes (co-
mesmo, avançando, Andar a roda j
mo 03 cães)
iòbre uma superfície. Kukunisa, v. tr. Mandar fazer
Kukundumuna, v. tr. Rolar (bar- sementeiras: ir Ima \
Fazer semear,
rili pipa, troQco de árvore, etc.).} plantar.
KUK -200 - KUK
Kukunjika, v. tr. é intr. Evan- ha Atar f jrtemente; trava»-, pren-
!

s:olÍ8ar;doutrinar: apostolisar. || der. Tramar; maquinar; tr^ir: Jn-


I I

Encarregar; incumbir; conferir uma da u a'kulile Kristii - kuta, v iter \

missnn h|! Rejompeiisar


\

Kuri- .
|
| Amarrar, prender muitas vezes |
kunjika, V. ititr e r, Doutrinar-se. Ligar sucessivamente |
Kuriku(a,
|

Kukunujuka, V. intr. Estar cheio V. intr. e r. Ealaçar-se; ajustar-se;


d« mossas ou feridas Ter muitas prender-sa
|

mazelas pelo corpo Kukuíalala, v intr Estar enco-


lhido, agachado (de frio) Humi-
Kukunuka, v. intr Ficar peiado, Ihar-se .
j

esfolado, tinhoso: màtue u a mu ku-


nuka. KukuMla, V. tr. Amarrar, atar
por: a mu kidila ma inama Assa-
Kukununa, v. tr. Tirar o pelo a. car, acusar falsíimente: o ngi
\
\

kutila
Escoriar Arranh\r Kurikunu-
[
'

vMónga \\ Kur KUdla. v. infr e r.


na. V r. Esfolar-se; ferir-se de ras- Comprometer- se; arr(gar-se.
pão.
Kukutisa, V. tr Mandar amar-
Kukunzama, Emigre-er
v. intr. rar, apertar com ligaduras.! Fa-
Esta»- abatido, humilhado, dimi-
I

zer acorrentar, prender. Kuri-


nuído! Fioar pensativo. |
|

kufisa, V. r. Fdzer-se prender.


Kukunzamesa, v tr. Abater; de- Kukuíuka, V intr Internar-se;
minuir Fazer emagrecer.
|

raetei-3e dentro: — ma njila .

Kukurika, v, tr. Adicionar; au- Embrenhar;


Kukutukisa, tr. in-
ment ir; somar. || sub. Adição; ternar.
.sO .n a
KuKutula, V. tr Meter dentro
Kukurikila, v. tr. Acrescentar; E' tb. r.
|

ajuntar; tornar maior .] sub. Adi- I

cionamento || Kurikurikila, v r. KuKutiilula. V. tr Destravar;


Aumentar-s ; crescer. desandar; desenrolar.
Kukurikisa, v. tr. Fazer acres- KukutunuKa, v. intr. Estar ou
centar, somar, aumentar Fazer |
ficar desamarrado, solto.] Ficar
crescer. desobrigado.
Kukurila, V. tr. fport.) Acudir. KuKUtununa. v. tr. Dasligar; de-
satar: -mu/e/c, Soltar É tb. r.
Kukurisa, v. tr Fazer aumen- I

tar; tornar maior Mandar resga- |


|
KúKUUi, v intr. Defecar (em ca-
tar, rehaver o que se deu em ^q- sos d' diarreia, interito, etc.) v. ;

Tahov.—mutu mii,uhika Fazer exp ar, \


tr. Semear: — masan^u.l Polvilhar.] |

remir. Kurikurisa,
I
v. Elevar-
r. KuriKuua. v. intr. e r. Recear-se; te-
-se; engrandecer»3e ]
Fazer-se res- mer. I| V. tr. Ter medo de.
gatar, rem.r.
KuKÚua, V tr. Djrrotar; desba-
Kúkusa, V. tr. Atemorisar; inti- ratar (um exército).! Destroçar; fa-
midar, Causar medo ou terror a.j
j | zer perder.
Kurikusa, v. r. Sentir temor.
KuKUuala,, v. tr. a intr. (port.^.
Kukustala, v. intr (poit.) Cus" Coar. V. Kukenza.
1

V, kúbonza, kuviza.
tar I
KuKUuela, v. tr. Emp ar; era"
Kukusuka, V. intr. Ser ou ficar pottirar; encher de pó.| É tb. r.

encarnado.] Ter a côr vermelha. | j


Kukuueza, v. tr, Polv.lhar: —
sub. Encarnado.
jlndunga.\ Salpicar.
Kukusukisa, v. tr. Dar a côr KuKUUila, V. tr. Pôr polvilhos
veimelha em.| Tomar encarnado | ]

em.M Demaziar.] Dar ao compra-


Kurikuaukisa, v. r. Tornar-se ou dor além da medida Ou pôao certo. |

pintar-se de vermelho. Kurikuuila, v. r. Em-


Dâc falhas. | i

Kukusuluka, v. intr Tornar-se porcalhar-ie; sujar-se de fezes.


vermelho Ficar muito encarnado.
]
Kukuvitala, v. tr. (port) .Convi-
Kúkuta, V. tr. Amarrar;— biuWto* dar.! V. Kubínda.
KUK -«H- KUt
KuKuvuKa. V. intr. Cair (num Kulabulula. v. tr, Requentar; tor-
buraco): -mu rikungu. . Encovar-se; nar a amornar.! Provocar; reptar, ;

ficai soterrado. Passar o dedo p"lo mento do adver-


Kukuvukisa, v. tr. Despenhar; sário em sinal d'=' desafio Beliscar;
e3b irroca r; fazer cair em um preci- desrespeitar. fig. Surripiar; levar'

pício.' É tb r.
ás ocultas. É tb. r. '

KuKÚxa, V. tr e intr. Faltar á


Kúlaia, V. intr. Viver; existir:
verdade.' Tatruji'; mentir En- '
Kuria —; ungafi Inmbi lua líixinjl k»
o

ganar cora f ilsidades tandula, ki kí tung' è Conservar-se;


Kurikuxa,
'

'

V. r. Enganar-se; mentir a si pró-


ter vida sub. Vida [

prio. KuiáKa, V. intr. Ser intrépido,


Kiikuza, V, tr. Xarrafar. obstinado, animoso. |
sub Denodo;
valor.
Kukuzál=i, V. tr. íport) Acusar.
V. kii^undala Kulakaiala, v intr Estar mui-
to quente: menha m' alaKa^ala \

KuKUZuka, V intr Cair cerfo; Ser ardente, tempestuoso Estar j

estar justo. | Descer; ir ao fundo: quasi a ferver.


u akuzuka mu kina E^tar meti-
do. Kulakama, v. intr. Ser férvido,
denodado, temeroso: u alakama kala
KuKUzula, Y tr. Encaixar; pôr tubia Tempestear; estar revolto,
'

dentro de Fazer entrar, meter: — agitado sub ímpeto; fervor.


poKO mu KÍZU II sub. Introm ssão;
encaixa. KuriKuzula, v. r Meter- Kula.':amana, v intr. Ser intré*
•se de perm io; encaixar-se. mulo, destemido Ser de qualida-
de de não hesitar (ante o perigo).'
Kula, sub (IX)b")t. Nome por sub. Temeridade.
|

que é conh-^cida, em Cabinda, a le-


guminosa lukula Kulakameka, v intr Impacien-
tar: k' u ngl lakameke muxinia Ator-
Kúlaba, intr. Trepar; subir:
v. — '

mentar; irritar; tomar frenético.


ku múxi \
Subir enrroscando-se co-
mo as plantas trepideras Kulakamesa, v. tr. Tornar fé»--
vido. ardente, impetuo-o Fazer
Kulába, V Aplicar; besuntar;
tr.
|

atormentar, impacientar, ter agas-


— utokua ku risánga. Enlamear | |
tamento, iriitação Kurilakame-
sub. Lambuz dela; bezuntadtla.
sa, V. r. Agastar-se; atormentar-se.
Kulabeka, v tr Pespegar; chim-
par: a m<i labeka huxi
II Chapar; es- .
' Kulakasa, v intr. Romurejar;
tampar. Assinalir; imprimir sussurrar {.ias folhas, do capim), j
||
Kurilabeka, v. r E^-tatelar - se; Restolhar: kuzuda —
cair Chapar-se: u ariíabeka huxi.
I
Kulála, V. tr Retesar, estender
Kulabekesa, v. tr. Mandar dar ou a pele em bombo, tambor, etc;
aplicar com força. | Fazer pespegar, ngoma Espichar, tornar tenso Ij
Forrar, tapar (com peles). Curtir:
aar chapada. —
I I

iba Tornar (a pele) imputrescí-


I

Kulabesa, v tr Ajudar a tre- vel. V intr. Alastrar; estender-


I I

par; mandar subir || Fazer lambu- se: kijimbu ki alàle Esbrasear; ar-
zar, bezuntar der; consumir-se: makala m' alàle. \ \

Kulabnka, v. intr. Amornar; es- sub. Curtimenta.


tar pouco quente; adquirir calor. Kúlaia, V. intr.
—Dissimu-
I I tr e
Ter princípio de febre: mukutu u a mu lar; torcer (a conversa): maKa.\
labnka Diz-se da pessoa sem ou
\ Disfarçar.
em roupas menores; u alabuka \
Es-
guio. Kulaláma, v. intr. Flutuar; con-
servar-se emerso sub. Emersão. | i

Kulabukisa, v. tr. Mandar aquen-


tar: menha. Amornecer. Tornar Kúlalama, Estar azafa-v. intr
||
esguio.
\

mado, intranquilo, disperso: jinjl


i'alalama,\ Ficar agitado, inquieto:
Kulabula, v. tr. Tornar quente. muxima ua ngl lalama \\ sub. Assa-
II
Pôr em trajos moaoros.l E tb. r. nhamouto; inquietude. kaa //• 1
1

KUt — 202- KUl
mosa. Nome de certo tecido de al- malbaratar (lenha ou carvão) | Gas-
godão que, muiío se usou em tar sem proveito. Narrar; relatar I'

Luanda inutilmente: - maka Dizer o que \

não é preciso saber-se.


KuIalameK^i, v. tr. Apressar:-
dsuri \
Adiantar; fazer com rapi- Kúlamba, v. tr. Cozinhar.
dez Kurilalameka. v. r. Dar se
II Kulámba. v tr Dementar; es-
pressa; tornar-se ráp do. quecer: k/ ku ria. Idkw lamba o
Kulalamesa, Fazer boiar,
v. tr. máxima.] Perdera noção, a memó-
sobrenadar. I Tornar emerso || ria.
Alarmar; assanhar:— jinhuiki. \

Kularabala. v. intr. Fstar oú


Agravar, fazer espalhar. conservar-se deitado( sem dormir) |

KulalcKa, V intr. Singrar. |


Des- Sossegar; descançar.
Jisar (a embarcação) com velas
Kulambalala. v. tr. e intr Fa-
desfraldadas Vogar '
Divagar;
j \

Repousar; passar pelo


zer a sesta.]
vadiar; distrair-se (pelo caminho). | |

sono.
Escorregar brandamente; ir resva-
lando KulambcKa, v tr Passar o pano
entre as pernas, preso á frente e
KulaleKela. Ocupar-se v intr-
atraz por forma a ocultar as partes
(por distracção) em. Entreter ípara |

genitais Diz-se do trajar dos pu-


paosar tempo); divertir-se Kuri- .
|

| |

gilistas de circo KurilambeKa,


lalehela, v. r, Recrearse; passar
|
|

V. intr. e r. ResgUdrdar-se, prepa-


tempo. rar-se para a luta.
Kulalekesa, tr. F^zer diva- v,
proDOsitada mente
Kulambéla, v tr. Sepultar; en-
g a r. demorar cher de terra: \íina Soterrar; ra-
com esperanças, Fazer vaguear: \

1 I

sar, tapar (com ferra). Kurilambe- 1

andar errante. Fazer vogar, des- | |


la, V. r. Cobrir-se com terra; soter-
1

lisar.
rar-se,
Kulalésa. v. tr Fazer alastmr, Kúlambesa, v. tr. Mandar cozi-
agravar: o milongo ei i lalesa o ri- nhar. IFazer perder a memória:
Mandar forrar, retezar, cur-
I

bute.W muxima.l Fazer esquecer-


tir:- k/6fl.
KulambuKa, v. intr. Descançar
KulaluKa, v. intr Ir á mercê Repousar
na p a z do túmulo. |

da corrente, das ondas: ulungu li para sempre. Dormir; ficar esque-


1

alalíiKa- |Boiar.|| Bargantear; le-


cido.
var vida de vagabundo.
Kulambulula, V. tr. e intr. Ti-
KulaluKisa, V. tr- Alijar, Ali- |
rar o pano que se trai entre as
viar (a rmbarcação). Fazer ir á I
pernas. Tornar a cozinhar
|
Ku- | |

mer ê das águas Desinquietar; |


!
rilambulula, v. r. Desnudar-se.
arrastar outrem para a vadiagem.

I
|

sub. Alijamento KurilalUKisa, v. Kulánda, v. tr Encalçar: ji'

a pista úc — munha-
| i

r. Tornar-se erradio, vagabundo. ngenji \


Seguir
nhu.\ sub Seguinento, encalço ||
Kúlalula, V. tr. Tornar boiante, Kurilanda, v. r Ir um no encal-
leve Tirar (a carga para aliviar
I
ço, de outro \\ Seguir-se; ter rela-
a embarcação). Aligeirar li Kurila- ção
lula,V r. Desembaraçarse; alijar-
-se de responsabilidades |1 sub. Kulandamana. v. intr e r. Tei-
Aligeiramento. mar e persistir Ser obstinado; não |

ceder-!! sub Obstinação; teima.


!• ulalúla, V. tr. Amparar; prote-
ger: mona. Acarinhar; favorecer. |1 Kulandameka, v. tr. Obstinar;
Kurilaluia, v. r. Ajudar-se; socor- constranger; impelir.| Forçar; im-
rer-er. portunar; p3'seguir M V. intr. Exi-
gir cumprimento É tb r. |

Kulalutnuka, v. intr. Diz-se da


Kulanduka. v. intr. Estar dis-
lenha ou carvão que se consome
traído; entretido. sub. Distração.
depressa e sem utilidade- II

Deípordiçar; Kulandukila, v. tr. Ficar diitrai-


Kulalumuna, V. tr.
K13£ -2Ô3- Ki3t

do, retardado por; ng'alandukila o estrondo).! Desabar; abater ruido-


maka mu a ngi tela Ficar esquecido. \
samente. II Precipitar: iizuela. —
Kulanduksa, v tr. Fazer de- Kulangumuna, v tr. Precipitar;
morar, distrair. fazer cair estrondosamente.] Es-
barrondar; deitar abaixo Kuri-
Kulandula. v. tr. Entieter; dis- j
j

trair: kilembeketa kia pambu' a njila,


langumuna, v r. Atirar-se; pre-
cipitar-se.
kl iatuiula, ki bê kima Tornar demo-
lado: mbòmbo ia kuama i a mu landula. KulaÚKa, v intr. Despencar;
\
Fazer esquecer alguma obriga- Cdir demuito alto. Lançar-se em
ção. desgraça; malucar; endoidecer. |
fig.
.\ndar pensativo, cÍ3mático.
Kulandula. v. intr Ser secundá-
rio, posterior. I
Vir depois.] v tr. !

KulauKÍsa, v. tr.F^zer cair ( de


Secundar. grande altura) . ! Fazer endoidecer.
Kulandumuka, v. intr. Cair de
[Tornar maluco. É tb r.
grande altura. ,
Despenhar-se; dei- Kulaúla, v intr. Ser ou estar
tar-se ab ixo. na idade de avô: o io u alaula Kla. \

Kulandumuna, v. tr. Despenhar, Ter netos. sub Qualidade de


'

Fazer cair de posição elevada. avô.


j
[

Expulsar, É tb r. j Kúleba, v tr e intr. Procurar,


Kúlanga, Esp ar; observar; v. tr.
por meios indirectos, saber o que
vêi — muii Buscar; não perder de se ignora:— mu tulu Enganar; j

:
I

atrair pelo engodo, Pedir amos-


vista Rondar.
.
j I

tra: -kíkc/c
Kulangála, v. intr Estar na ca-
ma; repjusâr Dtjitar-se; extender-
Kuléba, v. intr. Ser elevado, al-
Ser cumprido, extenso: njil-
;

to.
-se ao comprido.
ma ende a mu mone o — .sub. Dia
I

Kulangacna, v tr e intr. Mon- mensão de alto a ba'Xo.| Compri-


tar, coloc^r-se sobre, j
Deitasse por mento; extensão.
cima de
Kulebelela, v. intr. Ser longo,
Kulangamesa, v. tr Acavalar; comprido. b Comprimento; lon-
amontoar. Pôr por cima de. | gura: mu—u abutu, mu ku sanzumu-
Kuiangeka, v. tr. Preparar (al- Kã u akulu Extensão entre duas
I

guém de um acontecimento). Aoau- extremidades (no sentido longitu-


I

tirlar;prevenir Dispor dt; ante- dinal) .

[
|

mão; precaver; —Aiían. Predispor i


Kulebelésa, v. tr. Alongar; exten-
favorável ou desfavoíavelmente o der; tornarcomprido. É tb r,
ânimo de sub Prevenção; avi-
prévio I,
j
|

Kúlebesa, v. tr. Dar amostra a.


so Kurilangeka, v r.
Acdutelar-st; prevenir-se. Pôr [
- se Kulebésa, v tr. Esticar, rema-
de sobreaviso. tar; tornar extenso Prolongar;
extender a mão ou a vista até onde
Kulangela, v e tr. intr Chocar:
— moía/l/. Estar no choco (a gali- ela poder alcançar: - luKuaKu; mesu. —
sub. Alongamento Kurilebe-
I

nha)
.

.
li I I

sa, V. r Elevar-se; pòr-se no bico


Kulangirila, v. tr. Estar de vi- dos pés (para atingir um ponto al-
gia, de guarda a: jiaanji. Exer- — \ to) \
Esticar-se; extender-se.
cer vigi aucia sobre. Observar i, I

KulebuKa, v intr. .Ficar descon-


V. intr. Estar alerta, de sentinela.
Ter cuidado; estar atento. Ku- siderado, escandalisado Sofrer ul- |

rilangiriia, v. r. Guardar-se; exer-


|
|

traje, vexame, il Estar murcho,


cer vigilâncir sobre si próprio. pálido, sem forças: mona u alcbuKa.
Kulebuísa, KulebuKisa, v. tr.
Kulanguka. v. intr. Penar; ter
sofrimento Causar injúrias a; provocar escân-
dalo.
Kulangúla, v. tr. Fazer pertur-
bar, sofrer. Kulebula, v. tr Fazer passar (al-
guém) por uma vergonha. Afron- I

KulanguoiUKa, v. intr. Cair (com tar; vexar. [Lançar em rosto (actos


íítíL âÔ4- KiJL
Ignominiosos). Fatigar; fazer emur- tar-se com mimo. |
Consumirse |

checer, perder as forças ||Kurile- Ir-se extenuando, morrendo.


bu'a, V, intr. e r Sentir afronta-
mento; desprestgiar-se; ficar enver- Kúlela, V. tr Aventar: — maia. I

gonhado Giançar; limpar o farelo dos cere-


ais {
Ventilar. II sub Gr inça.
Kulebulula, v. tr Ultrajar pú-
bhcamente Escandalizar em de- Kuleláma, intr
v. Brilhar; luzir"
masia.
. |

o mbinda mu akexile o mãji t kamVè — .

Lustrar. !| sub Brilho; luzimento.


Kulejima. v. intr Emitir luz.|
Brilhar; resplandecer. Kúlelama, v intr. Boiar; sobre-
nadar Não ir ao fundo.
1

KuléKa, V. tr. e intr. Abarcar;


alcançar Abranger; atingir Ace- !
Ku'elamesa, v tr O par; fazer
É
1

nar; fazer menção: — huxi Atirar \


lustrar; polir. tb r Fazer so-
]
|

de longe: -r/7flr/ Armar: preparar; brenadar, vr acima da água


engatilhar: KÍbétu. Entretecer; — |

Kuleluka, v. intr. Vir á tona da


uidir: uânda.\ —
sub Entrelaça-
|

água Flutuar; tornar-se leve.


mento; urdidura; movimento de vai
I

e vem (Uiz-se do fabrico de teci- Kúlelula, V tr. Tirdr por cima:


dos cujos fios horizontais compreen- '-mâji Rasar: — //íi/tí
\
I
Passar (a
dem outros tantjs verticais: Kirivi rasoura) ao de leve.
K/fl— Kuril Ka, v r. Entrelaçar-
) !
Kulelumuka, v. intr. Ficar es-
-se, aventurar-se atirar-se ;
parralhado. Diz-se do sebo, que
j

Kulekela, v. tr. Avizar; mandar se derrete com o caloi .j Estar ssra |

dizer, Destinar; recomendar Dar |


forças, em estado de fraqueza, de-
i

cumprimentos a; despedir-se de. biitado: mukutu u cia kii ngi lelumu-


]

Mostrar de longe; acenar (com a ka.\\ Ficar desfolh.ido.


mão) iub Aceno; despedida
I I |

KulelumuKÍsa. v. tr. Esparri-


Cumprimento a, ou de quem parte nhar. Tornar incoasiat nte.
Kurilekela, v. r. Despedir-se;
]

I I

dizer adeus. Kulelumuna, v. tr Esparralhir;


derreter (sob a acção do calor )
Kulekelela, v tr. Vozear; gras-
nar. Requerer.
I
Kuléma, v. ir Atear; incender: —
. Kulekesa, v. tr. Indigitar; indi- tubia.\ Tom
mais intenso ( o fo-r

car; apontar. Despedir (o golpe). go). |I V. intr. Deitar chamas; ar-


I

der; kizuua u aka lema muíubia.\ fig.


Kulekefa, v. intr. Provar (com Ficar desesperado, aflito. listar so- |

a língua).] Tomar gosto. bre brazas.


Kulekujuka, v. intr. Chanjejar; Kulemala, v. tr. (port) Remar.
deitar línguas de fogo. Arder cora |
V. Viuvaria.
violência e por muito tempo.
Kúlemba, v tr. D.r presente de
Kulekuka. v. intr. Inflamar; dei- no vado. jContrair esponsais. Do- |
,

tar chama Incendiar-se: explodir.


| tdr,—ribanga Prendar; conceder (o |

1 I
sub Chama súbita e pouca du- que é bom). II Knrilemba, v. r.
radoira ] Inflamação; fogacho. Entregar-se como presente de casa-
Kulekukisa, v tr Fazer chame- mento! Ofirecer-Sf.
jar. Causar inflamação; Fazer ex-
| Kuléniba, V. intr. Ent rJecer; vir
plodir chegando a noite: kiimbi ri al'mbe.
Anoitecei; kuina kua leinbe. Escu-
Kulekula, v. intr. Farfalhar |
I

tectr.
Fazer espalhafato, confusão !| sub.
Farfalhada. Kulembilala, v. intr. (port.)
Lembrar.
Kuléla, v. tr. Acalentar; ami-
Kulembalesa, v tr. Fazer lem-
mar: mona Mitigir (no regaço) a \

brar.
criança. II v. intr. Amarelecer; em-
palidecer Definhar; perder a côr.| I [
Kulembeka, v, tr. Espaçar; tar-
sub .\calentamento. Definhamen- I
dar. II v. intr. Dotnorar-te; ídzsr-
tu.j Palidds.ll Kurilela, v. r. Ira» •86 tarde
í^Ul - 2Ô5 — íttíL

t^u'embesa, v. tr. Fazer entar- refugiar-se.


decer, chegar a noite:— kizuua. [Dei-
xar passar o tempo. || Fazer dar Kulengesa, v. tr. Fazer recorrer.
presente de núpcias.
'

Deixar fugir: ngombo.\\ Evitar: —


jitaua.l Esquivir-se a.\ fig. Tirar das
Kulembua, v. tr. e intr Não con- vistas; esconder.
tinuar; nãn acabar. Abandonai;
desistir. É tb. r.
I

Kulenguluka, v. intr. Andar de-


|

pressa; urgir I
Ser ligeiro, ágil,
Kulembuela, v. tr. e Intr, Con- presto il sub. Rapidez; celeri-
fi ir; des.ançar em.| Dar atenção, dade .

crélito.l Itnportar-se. v, r. L-
gnr impjrtância; fazt-r
I I

caso. Kulengulukisa, v tr. Apre-sar;


fazer urgir.
Kulembuesa, v tr. Fazer aban-
donar, desist.r. Ku'engulula, v tr. Apressurar;
tornar 1'geiro, breve, menos demo-
Kulembuka, intr. Ser modera-
v. rado II fig -Apoucar; amesquinhar
do, modesto: ii bua ngene, u lem-
ai I
Kurilengulula, v
I r. Amesqui-
buka \\ sub. Moderação; mjdéstia. nhar- e; apoucar-se Apressar-se. |

Kulembukisa, v tr. Fazej mo- Kulengurisa, v. tr. Dar urgência


derar, afrouxar, restringir. a !
Apres ar. |
|
É tb, intr e r.
Kulembula, v tr. M derar.] Tor- Kúlesa, v tr. Lamber (com a
n.ir brando, menos duro. Kuri- I
| língua). AduUr; lisongear vil- I
fig
lembu'a, v., intr. e r. Ter mão em mente Bisbilhotar sub Lam-
I \
\

si; conter-se.j T^rnar-se comedido. bugem. [1 Kurilesa, v. r Passara


língua pelos beiças, fig Enganar-
Kulemesa, v. tr Fazer atear (o -se; iludir»se
fogo).| FdZerarder.il Atormentar;
desesperar; afligir; njuami ku ngi le- Kulesula, v tr. e intr. Debicar;
ni esa muxima. lambiscar. Lamber ligeira e rapi- |

damente .

Kulénda, v tr Dspôr
de ante-
mão; precaver Acautelar-se con- Kúleta, V. tr, (cal). Furtar.
tr..; predispor !
Kurilenda. v r Kulefuka, Ser travesso. v. intr
Premuiiir-se; ter com que enfrentar as-!anha :o Traquinar Diz-se da
uma dificuldade; julgar-se capaz
|

criança que de tudo quere saber,


Kulendela. v. tr (port ) R-en- dizer ou fazer, Ser abelhudo, meti-
der. V, kubinyana. diço, curioso.

Kulendesa, v. tr. Fazer acau- Kulevala, v tr. e intr Pedir


telar, precaver. dinheiro ou cousa emprestada. |

Comprar a crédito |
Fie r a dever.
Kulenduka, v. intr Ser maleá- V . rikongo .

vel, benigno: dócil. Ser de génij |


I

brando, sossegado. sub ]


|
Mansi- Kulevalesa, v. tr. Fiar |
Dar ou
dão; brandura; dt;cl'dide. vender a cré ito
Kulendukisa, v. tr Fazer mala- Kuleviala, v. tr. e intr. (port
)
xação Fazer amolecer com mas-
I
Aliviar.
sagens ou fricçõ 3 Kulóka, v intr. Jurar; ku Kon-
Kulendula, v tr. amo-
lalaxar; go a ku heta-ku Pio- . ni u loke-ku \

lecer: mixiba. |
Milear; embrande- testar v. tr Afirmar; asseverar
|
j

cer categoricamente. Prometer.] sub. I

Asseveração que se faz tomando a


Kúlenga, intr Correr: fugir
v. 1
divindade por testemunha. V. |

íig. Escapar-se, escapulir-se.


\íilóko

Kulengalala, v. intr Ter pouco Kulokalala, v. tr. Difamar; pre-


peso; ser leve. |
.
sub. Qualidade do judicar-1| Amofinar; contender ||
que é leve Kurilokalala, v r. Ded gnar^se.
Kulengela, v. intr. Recorrer; bus- Kulokela, v tr. Invocar, juran*
car amparo, Lançar mão, v^ler-se,
i
do o nome de: n^'a Szàmbi.\ Afjr-
60correr>8e de|| v, r. Acollier-se; mar, asseverar em nome de.
mt - 206 - mt
Kulokesa, v, tr. Fazer lurar, tombar, cair de borco.
afirmar solenemente.
KuIomboloKa, v. intr. Estar de-
Kulokoka,
V, intr. Saltar de den- sanuviado, claro (o tempo). Estar I

tro para
fora de qualquer orifício traduzido, explicado (o texto), |

ou passagem estreita vSair de ai. | Não sofrer dúvidas: Kima kl alom-


gum buraco: risu ri aloko\{a\ Sol- íxj/oKfl. Estar evidente, manifesto.
I

tar-se; despreader-se.
Kulombolola, V. tr Simbolizar;
Kulokola, V. tr Deitar fora; dei- significar por imagens Expor por |

X r sair (o que se tem na boca): mu meio de exemplo?.] Corrob)rar; con-


kw ki ria, kia mbombo; mu kit ki loko- firmar; traduzir Kurilombolola, j
]

la, kia háki.\ Lançar. fig Pagar. ] V, r. i>esanuviar-se; convencer-se.


Kulokolola, V. tr. e intr. Desem- Kulombuela, v. tr. e intr. Fiar-se.
buchar; desabafar.] Acabar de dei- V, Kulembuela
tar fora (o que se tinha na boca). Kúlonda, v.tr. Instigar, reduzir.

KuloKonioka, v. intr. Ficar des- ]


kinhoka ki alondele mama
Tentar:
conjuntado, Ter (os membros) des-
|
Eva Induzir em erro |] sub
\

locados: mukutu u a ngi loKornoKa.\ Tentativa; sedução.


Sentir-se alquebrado, || sub. Des- Kulónda, v. tr. e r. Averiguar;
conjuntaraento; desengonço. certificar-se de: — o kiri \
Ter co-
Kulokomona, v. tr Desengonçar;
mo certo.
desconjuntar. I
Desmanchar; des- Kulondala, v. tr. e intr. (port.)
unir I
É tb. r, Rondar.] V. kúlanga.
KuIoKosa, V, tr. Restolhir; fa- Kulondekeza; kulondokeza, v. tr.
zer ruiáo: Kusasala piiku;— tende; ku Indicar; revelar; dar a conhecer
muxlma nguma; ku polo namba \ \
Kulondoka, melhor kulanduka.
sub. Restolhada,
Kulondola, melhor kulandula.
KuloKuela, v. tr. Deitar da boca
para a de outre n (como as .ves ali- Kulónga, v. tr. Ensinar; leccio-
mentam os passarinhos). Confes- I I nar; dom sticar; educar.] Adestrar
sar-se a. |
É tb. r. evangelisar; instruir: o putu i longa,
Kulóla, V. tr. PiovdT:—múngua.\ kimbundu ki longolola.\ Tornar apto.
Tomar o gosto de Submeter á |
II sub Instrução; ensino, (| Kuri-
|

prova; padecer; ng'alolo hari.\ sub. lónga, v. r. Aprender; adquirir


j

Provação; provadura. instrucção; procurar saber


Kúlonga, v. tr. Carregar; embar.
Kulolesa, v. tr. Dar a provar;
cai; pôr á bordo, Deportar. Ku-
fazer experimentar: ng'a mu lolesa j

Embarcar.)
|
|

rilonga, v intr. e r.
jingongo. É tb. r. I
Meter-se em carro ou caminho de
KuloloKa. V. tr. Desculpar; per- ferro; seguir viagem.
doar:— /7uxí. |
Remitir dívidas; re- Kulongama, v, intr. Estar em
nunciar; abáolver.| |
KuriloloKa, v. monte, agrupado, reunido como um
r. Justificar-se. I
Apresentar mú- só corpo
tuas desculpas.
Kulongamesa, v tr. Fazer agru-
Kulómba, v. tr. e intr. Toldar, par, amontoar.
enevoar: Kivari u lomba polo, k'a Abandoar:
Kulongeka, v. tr. -jin-
lomb'ê muxima.\ Escurecer. || Ku- agrupar; reunir.
genji Juntar;
rilómba, v, r. Mascarrar-se; tol- \

Reunir-se me
| |

Kurilongeka, v, r.
dar-se.
bando. Amontoar-se.|

Kulombesa, v. tr. Fazer toldar, Atulhar: jin-


Kulongela, v. tr.
escurecer; mandar mascarrar.
dende mu kinu. \
Ensacar; encurralar.
Kulomboka, v intr. Cair (de ]
Meter sem ordem nem método | |

borco). Diz-se da pessoa que as-


I
Carregar:— í'(<a.| É tb r.
sentada, se deixa cair para frente.
Kulongésa, v, tr. Insinuar; acon-
i^ulombola, v. tr. e intr. Bolsar; selhar. |j Mandar ensinar.jj Kuri-
lançar; deitar pela boca.| Fazer longesa» v, r. Aconselhar-se; iaa»
KUL -207- KUL
truir.se do. [
Abrev. de rlKÚla O espa- \

ço; o imensidade do cêu: u


ar; a
Kúlongesa, v, tr. Fazer carregar,
embarcar, deportar
ejila mu— ria mundu. \0 mnwáo ex-
terior.
Kulongola, v. tr. Embargar; im-
v. tr. e intr. Guerrear; —
Kúlua,
pedir.
ita Conquistar-
I
Duvidar; apos- 1

Kúlongoloka v. intr. Ser laquaz, tar:— /7p a/a, Kurilua, V. r. Estar '

verboso, falador. em guerra com.


Kulongolóla, v. tr. Ilucidar; expli- Kuluéza, V. tr. e intr. Errar
car; esclarecer:] |
Censurar: criticar; (o tiro).| Kuriluéza, v, r. Escapar;
maldizer não ser colhido.

Kulongolóla, tr. Descarregar; v. Kululuka, V. intr. Ficar furado


tirarda embarcação: kibiila] sub. \
(por arrombamento): rihitu ri alufu-
Descarga; trabalho de tirar carga a ka.\ Ter rombo.]] sub, RomLo; to-
bestas, carros, navios, etc. pada,
KulongomoKa, v. intr. Ficar des- Kulufula, V. tr. Fazer rombo em.
manchado. Estar desconjuntado.
I ]
Tornar bojudo.] É tbi r.
Kulongomona, v. tr. desconjun- Kuluíka, V. intr. Dar cabeçada.]
tar; desfazer. Marrar Diz-se do ataque do touro ]

e outros animais armados Inves- |

Kúlofa, v. tr. e intr. Empolgar; tir com a cabeça.]! Kuriluika, v.


alcançar.] Vêr em sonhos: nzoji i r.Brigar; lutar (como os carneiros).
angi loto i
Ser envolvido por. Dar-se marradas, cabeçadas
I
i

Kulóua, V. tr. Enveneaar por Encornar-se


meio de sortilégios,! Mandingar; Kuluikisa, V. tr. Fazer atacar
enfeitiçar fig Encantar.
| Apode- |
com marradas.
rar-se do ânimo, do espírito de. | j

Kurilóua, v. r. Envenenar-se por Kulúka, V. tr. Denominar; desig-


meio de feitiço. nar; alcunhar: rijina. Dar no- — \

me a. sub. Denominação; desig-


]

Pescar alinha.]
I

Kúloua, v. tr. nação Kurilúka, v. r. Dar o seu


j
]

Colher; atrair.] i
sub. Pescaria. nome a outrem para que porêle se-
Kúlouela, V. tr. Pescar para ou- ja chamado.
trem. Kulukisa, v. tr. Fazer dar nome
Kulouéla, V Enfeitiçar paia:
tr. a.j Mandar alcunhar.
a mu loiíela n' afunde. Kulukuisa, v. tr. Fazer despejar
Kulouésa, V. tr. Mandar enfeiti- esvasiar, meio de força sair por
çar, ou envenenar.'] 'Curilouesa, Evacuar.
V. r. Mandar le enfeitiçar. Kúlukuka, V intr. Sair com Ím-
peto. Lançar-se fora: — kimene .j
Kúlouesa, v, tr. Mandar pescar. |

Pôr-se fora.
Kúloza, V. intr. dispa- Dar tiro;
rar:— ri/e/ida. Arrebentar com es- Kulukula, V. tr. Expulsar; dei-
1

tar fóra.| Evacuar.' sub. Despejo.


trondo.]] V. tr. Desfechar. Eapin-
gardear; passar pelas armas: a mu I
Kurilukula, v. intr. e r. Sair de
í

repente. Sair cedo (de casa): ng'a-


lozo. |Dar tiros em.]] Vibrar: a mu
]

rilukula kimentmene, Pôr-se fora.


lozo huxi.,\ sub Disparo.,] Kuri- \

loza, V. r. Suicidar-se com arma de Kuluhuila, v. tr Despejar ( o


fogo.| Descarregar-se involuntaria- conteúdo) para outrem: tig' a mu lu-
mente (a arma): uta u arilozo.\ Dar kuila kinda kiafuba,] Dar; esvasiar.
estampido.
Kulukumuka, v. intr. Jorrar em
Kulozesa, v. tr. Mandar dar ti- abundância Derramar, verter co- ]

ros. piosamente.] Correr por fora. sub. 1


1

Salda impetuosa; jorro.


Kúlu. lub. (IV) UnÍTerso,| A ter-
ra e os S0U8 habitantes. —'o/co, nesta 1 Kulukumukisa, v. tr. Fazer sair
(erra, nêst» mundo.] A universali- em jorro. I
Fazer verter em abun-
dade dos homoQs. 1
1 adv. No mun- dância.
KUL -208- KUL
Kulukumuna, Derra ar v. tr. m dar dentadas Mandar ferrar I
(os
{espalhindo se chão). Fazer pelo em'
dente.';) Kurilumatesa, v. r,
sair etn abundância, correr por fora. Fazer-se mordfr
Kulukufa, V, intr. Estar abafado; Kuiúmba, v tr. Snntifcar: iha- —
sofrer caiôr. [
Estar em estufa, em loKalu la Nzambi Glorificar; ben-
refogado.! fig. Suar. dizer T' rnar brilhante; realçar ||
!

Kulukufisa. Estufar; refo- v. tr. .«ub Santificação; briího. Kuri- |


|

gar I
Cíjzer ou concentrar calor so- lumba, v. r. Tornar-se santo. |

bre: - xitu. Glorificar-se:— mu kizuelu k/a Ngana.

Kulúla, V, intr. Amargar; estar KulumbiKa. v tr eintr. Dign fi-


salgado: ki touala, \d lula. sub car; celebrar; santificar: —un^ana,\
\ \

Amargor. Realçar; s^nciou .r; levar a efeito, ||


KurilumbiKa, v. r. Digniíicar-se;
Kuluiama, v. intr. Defrontar; dar elevai-;e
de cara. sub. Defrontação.I
adv. '

|
;

Defronte.: Kurilulama, v. r. Pôr- KuluitibiKsa, V. tr. Fazer sai,ii-


-se defronte; encarar-se. ficar; glorificar, d gniíicar. !

\
É tt, r.

Kululamesa,
v. tr- Fazer defron- Kulumbila, v tr. e intr Cona-
tar, encarar. Kurilulamesa, v. r. !
grar; tornar digno. \
\
Trajar cem
Fazer- se defrontar com. Pôr-se j
luzimento, com esmero; u azuata,
cara a cara u alumbila sub Blilh^ntismo
KuluIÚKa, V intr. Ficar rec nc'-
Kunlumbiia, v r Consagrar-se: — I

Kua Nzambi. Oíerecer-se á Divin- \

liadoJ Ter as relações restabeleci- dade Didicar se; votar-sf. Ata


das com pessoHS ini igas. ]
|
I

Ficar |
viat-se; abilhar-se Oraar-se com
limpo (de consciência).!, sub. Re-
\

esrr.êro.
conciliação Confissão para se 1

chegar á boa paz. Kulumbirisa, v. tr. Fazer bri-


lhar (no traje),! Adornar com veís-
KuIuluKisa,
V. tr. Fazer reconci- tes de g la F^zer consagrar, san-
,

liar Restituir a graça


I
e Dei's. >

|
tificar. I
É tb r.
Absolver ( o penitente arrependi-
do). Mandar faz;r pazes.
Kulumbúla, v. tr e intr Aca-
I

salar mâsui.l Estabe-


Conjugar:
V
I

Kululúla, tr. Congraçar.| Pôr 1 cer conjugação entre: jingúzu. \

de acordo pessoas desavindas ou Copular Ganh.ir; lucrar


I
!
sub. j !

cousas que parecem contradictó- Conjugação; junção Kunlurabu- 1 I

rias.| Restabelecer o a.ò do entre la, v r Unir intimamente Li- ,

pessoas que se tinham malquistado, gHr-se( macho e fêmea).


Kuriliilula, v. intr. e r. Fazer
I
1

as pazes.
Kulumina, v. intr. Resoar; re-
Congraçar-se; reatar as
I

tumbar: mu tnnd'a mbulu mu alumi-


relaçõis interrompidas
na.' Trovejar. limbombar; reper-
Kululuta, V. intr. Deambular; va- cutir.! fig. Esbravejar; vociferar,
guear; caminhar sem destino.! ,
sub. rugir jsub. Retumoància.
Deambul ção Kulúnda, v. tr Conservar; guar-
Kululutisa V. tr Fazer deambu- dar por muito tempo. Arquivar: — I

lar, vaguear, andar sem rumo. mÍKanda Manter em bom estado


\

Kurilunda, v. r. Guar Jar-se; coq-


Kuiúma. V tr Castiçar.|! v.
servar-se.| Reservat-se.
intr. Resonar; repetir (o som) uma
e mais vezes (diminuindo p ogres- Kuiundama, v. tr. e intr. Caval-
sivamente de intensidade).] Tro gar; montar. Deitar-se sobre; estar
vejai reflectir j| sub
; Resôo; rui- por cima de Kurilundama, v. r. |

do: — kufl mulenge- Fragor; rumor.


|

Estar um em cima de outro.| So-


II Knriluma, V. intr. e r. Ter có- brepòr-se.
pula; cohabitar.
Ku'undamana, v. tr. Exagerar;
Kulumafa, v. tr. Dentar; mor- avolumar; encarecer. [
|
sub. Exa-
der V. intr
1 I
Dar dentadas, i
geração; hipérbjle
Ferrar; trincar, É tb, r.
i

Kulundamanesa, v. tr. Tornar


Kulumaíesa, v. tr. i^^azer morder. exagerado; hiperbólico.
KUE -209- KUn
Kulundamesa, v. tr. Fazer ca- Kulúnga, v. tr. e fotr Estar
Víi^ar ManJar deitar rta cima
'

de. conf rme, nas condições precisas. ||


Kulundila, v tr. Conservar algo Ir d reito a: o njila i alúngu ku
pe'teiirente a ouTem Ter como I
bnta.\\Adubar; afinar; temoer^ir: —
depo-ito múngua Adjectivar: mâzni. Zon-
\
,

cordar M Kurilúnga, v. r. Adap-


Ku'uni Dar a guardar,
SI. V tr tar-se; harmcnizar-se; conformar-se.
a arquivar Pôr em depósito.
'

Kurilundisa, v intr. e r. Guardar


| [

Kulungama, v. tr. Estreitar;


sem propósito. Ter 9m depósito, aproximar; tornar mais íntimo |

em arqui\'0
(

Pôr em paralelo ,
Kurilungama,
V. r. Combinar; concertar-se.
Kulunduisa, v. tr. Investir; dar
posse a: -utoba.\ sub. A: to de dar '
Kulungamena, v. tr. Agrupar-se,
juntar-se.
posse do Cargo ou benefício.
Ku undujuka, v. intr. Andí<r a Kulungika, v. intr. Regular; ser-
vir de modelo, de regra v. tr.
CHmbalear (co no os bêbados). C^ir |

Estabelecer regras.' Harmonisar;


|

a cada pasao.
pôr certo.'; Kurilungika, v. r.
Ku undujula, v. tr Empuirar a R grar--e; dirigir-se.
cada intante. Faztr andar acs
empuriõjs. Kurilundujula, v. intr. Kulungila, v tr. Pôr de acordo,
e r. Ir aos e._iContrõeí>; etnpurrar-so harmónico, conforme: k/ axamuKa
k7 lungiVê. Acertar; combinar;
Kulunduk :, v. intr. Tombar; ruir: compor. Regularizar.
\

muvi u alunduka [
Cai''.
Kú ungisa, v tr. Dar razão a.
Kúlundula, v. tr. Empurrar; fa-
zer tombar, cair. '

Afa^ítar, repelir.] Kulungísa, Guiar; destinar;


v. tr
É tb r- dirigir: kiftiXi. Dedicar; devotar:
Kituue kí
Kuluniúia v . t r . Hoid .r: — lungisa o múngua.
alungisa o mâji, o ma/i m'a'
Apurar; afinar;
iindunda. SuceJer p.T heranç.; rece fdZ concordar. É
r tb. r.
ber por transmisião ou hereditarie-
dade.!! iub. Herdamei.to. KulungujuKa, v- intr. Resolvei»'
desfazer-se aos poncos Viver na
Kulunduluka, car des- v. intr. F incerteza.;; sub Falta
|

de cons-
pejado. Passar de um vazo para o
I

tância.
outro.l Ficai trasladado.
KuiunguKa, v. intr Deliberar;
Kulundulula. v tr. Trasfegar; des- resolver; tomar uma decisão.
pejar de todo: kinda. Transferir.
Meter em outro saco ou vasilha: — |

Kuiungúla,
luçãode.' Deliberar; decdir. Ku-
v. tr. Tomar a res^.
Esvasir; espargir.; É tb r.
'

masa.
riiungula, v. r. R-solver-se; decidir.
Kulundumuisa, v tr. Derrubar; 89 V. intr. Tomar uma resolução
.
j ;

fazsr cair, abaixo (Uiz-se das


vir |
Kulunguluka,v. intr. Ficar mu-
cousas que cai.m pela má prepa- dado, traniposto. Passar de um
ração ou negligência dt). Tb. se para outro lugar. Transfenr-se.j ,'

d z kiduiidiimukisa sub. Transposição; tran-ferência;


troca
Kulundumuka, v. intr Desabar;
abater; derruir: mbonge i alundumuka KulunguluKila. v. tr e intr. Con-
(Diz-se das cousas que caiem sem tradizer (alguém tio que diz). |
Ne-
intervenção estranha). |1 sub. De- gar, dicordar. não convir ( mos-
sabimenti ;
queda. trando razões) Ir contra: atu oso a
Derribar: ngi lungulukila Contestar.
Kulundumuna, v. tr.
,

matari Provocar desabamento


,

|
KulunguIuKisa. v. Fazer ultra-
tr.
Precipitar; despenhar. Kurilu- |
passar, transferir, de um para
ir
ndumuna, v r. Deitar-se abaixo; outro lugar, j
Fazer negar, ir con-
fazer-se cair. tra

Kúlunga, v. intr. Ter razão |


Kulungulula, v. tr Trocar; in-
Triunfar {ú^. um processo ou deman- verter, transpor, j sub. Mudança
da): u áfundu u ^ungu. Voacer. |
I
Kurilungulula,
1
v. r. Passar;
KUL -210- KUM
mudar-se; transferir-se. [
fig. Emen- Kuluualesa, v tr. Fazer amuir,
dar-se; corrigir-se. aborrecer Kuriluualesa, v. r 1
1 .

Fazer-se amuado
Kulunj'k?i,tr. Acumular; V.
aglomerar Apinhar; reunir ísem |
Kuluuisa, v. tr. Fazer mendigar;
ligação) Ajuizar Fazer pé de I j
j
esmolar, favorecer. Dar de co- |

meia Kurilunjika, v. r Amon-


| i
mer ás ocultas do que é alheio
toar-se; fazer com outros ajunta-
Kuluuluka, V. intr Ficar con-
mento Constituir-se em grupos.) 1
graçado, rehabilitado.| Estar purifi-
Apinhar-se; rtunir-se. cado
Kulunjikisa, v. tr Fazer aglo-
Kuluulula, V tr Congraçar:
merar, apinhar, reunir. jinguina Ftlícitar. I' Remir culpas
\

Kulurika, v tr Fabricar:— itía. ou delictos; expiar: ituxi.l Purificar


II
Airanjar; consertar; corrigir. | I I
Kuriluuiula, v. r. Fazer as pazes.
Armar; formar:- ri7a |
f g. |
Tramar. I
Pôr se bem no conceito de alguém.
I I
sub. Arranjo; conserto |
|
Ku- KuTia, sub (VIII) Atmosfera: —
rilurika, v. r. Arranjar-se; corapôr- ku azele \\ Tempo; espaço; dia: —
•se V. intr. Estar preparado,
.
I I
k« aoúndu \\ P^rte; lugar: -sáí ku
composto: ng'arilarika kii. Estar \
âi. Ar; temperatura; grau de frio
pronto.
\ I

ou calor:— kw atalaia.] O fluido que


Kulurikisa, V. tr Fazer arranjar, envolve a terra Clima. j

consertLr, compor Kuriluriki- |


|

Kuma,
pron. relat. Que: u ambe -.
sa, V r Fazer se consertar, com- O qual; do qu^l conj integr. |

por Adornar-se; ataviar-se.


I
I

O seguinte. corog. Importante


|

v. tr
Kulurisa, Faz ,r amarg tr, alfluente da margem esquerda do
salgar Amargurar; desgostar] fig
|
rio Kuime, distr. do Moxico, prov
Fazer passar ura mau bocado. | |
do B)é Pov. e pc sto da circ. civ.
I I

Kurilurisa, v. r Amargurar-se; da Caala, distr. do Huambo, prov.


afligir-se. de Benguela, 17.48o hab., est.
telegr.- postal e do C. de F. de
Kúlusa, V. tr. e intr Lançar; vo- Benguela, Junta local e escola prim.
mitar. fig De embuchar, di- I

n." 43 de «Ramada Curto.


zer o que souber. sub Vómito. | |

II
Kurilusa v intr. e r Sair do Kumakuna, v. tr. Esmechar; dar
incógnito, do caos: mona u arilusu cutiladas; golpear. Esborcinar; es- 1

mu rivumu ria niam'á. Soltar - se; \


moncar
vir do além Kuraáma, v. tr. Contactar; co-

Kulusisa. kuluxisa, v. tr. Fazer municar. DÍ4-se do molhar o pão


I

vomitar. no molho, ou a bola áo fiinji no


caldo.
Kulúta, V. intr Estar choco, po- Kumamejeka,
v. tr. Acrescen-
dre, (o ovo). II V tr. Errai; es aos poucos: — ían^a Coser pe-
tar '

tar enganado sub. Podridão. | |


quenos bocados da pano. Caracte- |

Kuludsa, V tr. Fazer chocar, risar; con iderar em particular.


apodrecer (ovos) .

Kumameka. v. tr. Colar; grudar.


Kulutuka, V intr. Ter bojo: rivu- Estabelecer aderência Kurimame- ]

mu ri a VIU lutuka. \
Ter grande bar- ka, V. intr. e r. Ficar grudado,

riga uui do.


Kuluíukisa, V. tr. Fazer salien
Kumamekesa, v. tr. Fazer acres-
tar, ser bojudo centar, aderir |
Emendar.
Kulutula, V. tr. Enfunar; tornar Kumamekeza, v. er. e tr. Aderir.
bojudo, pando. Consentir por convicção ou inte-
resse: undanda ua — wkeòa ]inzumhi.\
I

Kulúua, V tr. Mend'gar; dar-3ô \

por convidado; comer por favor | j


v. tr. Atribuir; admitir. Kurima-
sub Acto de mendigar. mekeza, v r Ligar-se; unir-se. |

Ir-se juntando.
Kuluuala, Demonstrar v. intr.
amuo; estar contrariado, zangado. Kumamena, v. tr. Humectar; mo-
II sub. Mau humor; amuo: zanga. lhar aos poucos.! Diz-se do polidor
KUM -âji- KliM
ao molhnr a brintca no poli nento. altos e baixos.

Kumamesa, v, tr. Fazer huraec- Kumbambamana, v. intr. Esta-


tar. relevad ; ter protuberâncias: por
lo i a mu mbumhamana.
Kumanamana, v, tr. Amealhar:
jiinbende ja - Angariar, juntar aos Kumbumbamanesa, v. tr. Fazer
poucas Faz^r economias.
I
sub |
ressaltar, sobresair |
Fazer ter pro-
Maneira de obter a pouco e pouco tuberâncias. I Pintar a relevo.
I
Amealhameoto. Kumbumbika, v. tr. Abolar: —
Kumbafeka, v intr. Proliferar
funji,\ Arredondar; t mar esférico.
Gerar; reprodusir-se I
É tb r.
I

Kumbi, sub (IV) O sol; o dia. V. Kumekata, v. intr Luzir por


de óleo ou gordura. Ter un-
|

efeito
rikumhi
|

tura.
Kúmbomba, v. tr. e i tr. Pingar;
veiter às gotas |
Chover bianda- Kumemeta, V. kumuemueta.
mente. Kumendala, v. tr. (port) Aumen-
Kumbotnbena, v. tr, e intr. Desti-
tar; emendar V. kuteseka
lar orvalho sobre. Rorejai; resu- |
Kumeneka.
v. tr. Matinar j Ku- |

mar.ll Kuriínbombena, v. intr. e r. rimeneka, v. intr. e r. Madrugar:


Orvalhar; uniedecer; u ala kala — u arinúna o rikanga, TÍmeneke.\ Ante-
íízeke ia múngua. Deitar pingos \ cipar-se; adiautar-se.
Kumbombesa, v. tr. Fazer pin- Kumenekena, v. tr. e intr. Can-
gar, derramar gota a gota. tar matinas; cumprimentar; sau-
Kumbombota, v. intr Estar né- dar.) Enviar recordiíçõ sa.j Salvir.
dio, anafado, gordo. Ter nutrição. II sub Saudação; vénia; cortezia.| j

Kurimenekena, v. r. Trocar sauda-


|

Kumbombofesa, v. tr. Anafar; ções


anediai; nutrir.
Kumenekesa, v. tr. Fazer madru-
Kíimbua, sub (IX) zool. Ave gar, matinar, sair de manhã
pernalta, tb. chamada trombetei-
ro, frequente na região das GiCigue- Kuménga, v intr. Rabear; rebj-
Jas Agami. lar; saracotear
I

Kumbuambuala, v intr Bor- Kumenuka, intr. Ter filta; estar


boletear; devanear; mariposear. diminuido: ku kitari ku amenuka. \

Ter ou ir a menos sub. Decres- |


|

Kumbuambualesa, v. tr.Fazer cimento.


divagar, devanear como as borbo
letas. Kumenukisa, v. tr. Fazer faltar,
diminuir
Kumbuémbua v intr. Murmu=
rejar; sus5uiiar.| Soar como bor- Kumenuna, v. tr. Tornar menor.

bor:nho [
v. tr. Segredar; dizer Reduzir
I
|
Abater, Kurimenu- j
I

e r Apoucar-se; dimi-
|

ba xinbo Kurimbuembua, t
v. mtr. na, V intr.
|

er Murmurar alegremente. Trau- nuir-se .


I

tear; cantarolar. Kumesena,


v. tr. e intr. Preten-
TCumbuembuesa, v. tr. Fazer der; querer: ng' amesena ngi tunda bu
botborinhar, produzir sussurro, kanga.\ Intentar; empregar diligên-
cia.
Kumbuenzula,
v, tr. Magnif car;
sumptuai; engran lecer |
Tornar es- Kuméta, v. intr. Dar s nal cu
plendoroso 1 Falar em estilo pom- demonstrar vontade de chcrar: polo
poso:— ma'ia I
Exaltar; enaltecer. I
% ameta kurila.\ Diz-se dos primeiros
É tb r. snais de choro.
Ku tnbulu, adv. .\' última hora 1 Kumiámia, v . intr. Chuviscar
A's pressas; do pé para a mão. brandamente || sub. Chuvisco.
Kumbumbama, v int--. Estar
. Kumikuka, v intr. Espaduar-se;
carnudo, grosso ]
Ressaltar; sobre- inchnar-se (em movimento rápido);
sair.j Ter relevos, sahêacias, ai* tombar de cabeça para traz.
Kt3M -â<2- KUM
Kutnikuna, v. tr. Espaduir; in- Kumomojona'. v. tr. Bicar muitas
incJ^nar (o busto) para traz: — mona. vezes Picar em muitos lugares,
É tb. r.
i

I encher de sinais Kurimomojona, | |

Kumingana, v. intr. Ser t. rto


V. r, Dar-se bicadas (como as gali-
(com o peito saliente). | Estar em- nhas)
pertigado. Kumomoka. v. intr. Ficarcriva-
Kuminganana. do, assinalado, picado (oe bexigas).
tor- v, intr. Andar
tf\ inclinado { com o peito saliente): E^tar dt-penicado.

I

íuenda Empertigar-se; incli- . |


Kumcmona, v. tr.Debicar; cri-
nur-se para traz. var (com o bico) sub. B cada
II | |

Kumingananesa, v . tr. F.izer en- Kurimomona. v intr. e r. Picir-se-;


tortar pela cintura Fazer inclinar bater-se (as galinhas).
]

para traz. |
É tbr. Kuinomonona, v. tr Tomar a
Kuminha, Deglutir; en- v. intr. bicar, a crivar, a ferir (cnm o bic )|
golir.l Acreditar (o qu-e não é ver-
I
É tb. r.
dade). |Embuchar; calar.] sub. De- ] Kúmona, v, tr Vêr; presrntiar;
glutição. || Kuriminha, v. intr. e assistir: 7ig^ amono nt mesu ma ,\ Avis-
r. Calar-se; uão produzir ruido ou tar; reconhecer: kima u ki mona ni
som.| Conter-se; reprimir-se. u ki tange. Notai; observar.! sub
\ ,

Kuminhisa, v. tr. Fazer engoLr. Vista Biau ria I


alviçaras.| Ku- — ,
|

I
|Enganar, ilu 'ir. rimona, v intr, e r. Julg-r-se; vêr-
•se Ter entrevista.
j

i^umioKOta, V. tr. Fazer cócegas.


ITitilar. IKuiimit Kota, v intr. e
I
Kumondala. v tr. (port) Montar.
r. Sentir ou sofrer tltilações.] Go- I
V. kutulama
lear; serpear.
Kumonejeka, v. intr. .^parecer
ivíiraoka, V. tr. Criticar; censu- vezes
p .r
rar; dizer mal de.| KurimoKa, v. |

intr. e r. F. lar de tu io sem piopó- Kumoneka; v. int. Aprí sentar-se;


sito Abocar; de,p opjsitar.
I
mostrai-3e.| Aparecer.]; sub. Apa-
recimento.
Kumokóna, v. tr. e intr. Bicar:
— mufiima.] Lavrar (pedra com p- Kumonekesa, v. tr. Fazer apa-
cão) I
I
KurinioKóna, v. r. Fer r- recer I
Fazer que se man feste (o
-se com bico (como as galinhas). que estiver o.ulto).
KumoKuesa, v. tr. Faz^r picar, Kumoscjoka, v intr F car pisa-
ferir com bico.| KurimoKuesa, v. |

do, empipado devido á dt-mi^iida


intr. e r. Permutar palavras; di -
tiituração Ficar de^f-ito. |

putar,
Kunióina, v. tr e intr. Nicar; Kumosojona. v tr Amassar; ir

debicai. fig Pedir dinheiro em-


I
triturando. |
É tb. r.

prestad". \\ sub O comer das Kumosoka, v intr Ficar amas-


aves NiCbda.ll Kurimóma, v. r.
I

sido, ftito em papas: jinguba y amo-


Feii -se com picadura.
eoka.
KumomeKa, v tr. Mar ar cora
bico; pôr ponto era |
Assinalar Kumosona, v. tr. Esmiudar; es-
1

sub Apontamento; b cada É tb. migalhar; esfarelar.


|

intr e r.
Kumuánga, v tr. Dispersar: ItUa
KumomeKesa, v tr. Fazer mar. ria 7ivala rianmanga o kizôniha polo
car, apontar, tomar nota.| É tb r. ia muloji i amnanga o ukàmba Es- |

palhar II sub i.»)spersão. Ku i- I I

Kumomesa, v. tr Dar a debi- muánga; v intr. e r. Dispí rsai-se;


car I
Fazer picar
ave .\ fig (a debandar.] Ir tada qual pira seu
Dar dinheiro por einpréátimo. lado.
Kumomojoka, v. intr. Estar pi-
cado em toda a extensão ou super- Kumuangajana, v. tr. e intr. Ir-se
fície: 'polo i o mu momojoka.] Ter diapersand' ; pôr se em debaudada.l
muitoi einais de bexiga». Tomar cada um seu rumo.
mu -âíá- Km
Kumuangana, v. intr. Estar dis- Kumumafa, intr. Ter água
perso: kizomba k/ amuangana,. Des- na boca.
troçar; sair da forma; sub Es-
tado de tropa íóra dâ formatura
|
|

Kumumunha, v. tr Mastigar ali-

Confusão; fuga.
|

mentos de boca fechada.

Kumuanganesa, v. tr. Fazer Kumúna, v. tr. Corapartilh .r;

f)estr< çar, dispersar; pôr em de p-irticipar: — Aru ííé/z;/. ]


Ter dirt-ito
bandada. a; ser comparte |
|
sub. Comp.-irti-
cipação.
Kumuangujuka, v. intr Fi ar
escangalha lo, pô-.to em debandada: Kumúnga, v. tr. Granar; gra-
nular.
KÍfuxi ki amuangujuka. Fi.ar d espar- \

so, desfeito em muitos bojados. Kumungujuna. v tr. Ir tirando


Kumuanpujuna, Despeda- v tr.
os grão da espiga
çar; ir dtsf izendo, separando em Kutnungula v tr. Exceptuar:
bocad( s. ]
Kunmuangujuna, v. intr. mu undundu a mu mungula-mu . |Ex-
e r. Esfíangrtlhar-se, desarranjar- clu r.
-se
Kumunguna. v. tr. Escarolar: —
KumuangUKa, v Ficar separado, masa.\ Esburgar.
dividido por partes.] Tomar (cada
um) direcção ou partido difetent-: Kumungununa, v. tr. Tornar a
esburgar. ir tirando da etpga
Kilombo Ki amuanguKã D.vidir-se ]

em fracções.
|

os restantes bagos G anular, des- |

bagoar de novo.
Kurauangunuka, v intr F car
desligado, desunido, afastado nm do Cuná, adv. Ali; lá ]
Acolá; além.
outio. Kunafunuka, v. inir. Adolescer;
Kumuangununa, v tr. Desunir crescer em atitudes, em forças.
(o que estava ligado), j
Apar- I
Encopar
tar; dividi r:~mu'axaxi. |
]
Sub. Kunalunukisa, v. tr. Enfunar,
Apartamento.] É tb. r engrossar, ensoberbecer.
Kumuémua, V intr.' Sorrir . v intr. Permanecer;
Kunakina,
Kumuemuefa, v. intr. Estir mo- jazer; exposto ou demorado
ficar
le, nihduro: rihonjo ri amuemiieta. \
por muito tempo, Estar no mesmo j

Dar de si. estado ou situação. sub. Jazida; | |

permanência.
Kumuemueíesa, v. tr Fazer
amolecei (o fruto); tornar madu o Kunameka, v. tr. e intr. Espe-
car; traser pendente: rmi^ele \
É
Kumuena, v tr. Avistar; entre-
tb. r.
ver: ng'a nu muena mu Kanga.\En-
trevistar.l, Kurimuena, v intr. e Kunaminina, v. tr. e intr. Es-
r. Conh^^cer, distingur., Vêr cora tar agarrado, colado: o njila i anavii-
os próprios olhos: KÍrna kienc — .\ nina ku uâsu Agarrai: songo kuata,
\

Estar á vista. aongo naminina. Segurar. Kuri*


;
,
j

Kumuesa, v. tr. F zer vêr, pas- naminina. v r, Agarrar-se; ligar-


.

sar por: u a ngi muesa harl.\ Pôr -se iniiiUc nte. m


aprova, á vista. |! Kurimuesa, v. Kunaminisa, v. tr. Fazer colar.
iutr. e Mostrar-se; dar-se a co-
r.
nhecer: kazokela o hata bu fundu,— Kunamolala, v. tr (port.) Namo-
ungamba.\ i ô:-3e ás vist.s rar. V ku(angesa.

KumuÍKa, v. tr. Alumiar; ilumi- Kunamujuka, v intr. Ser muito


nar.', v. mtr
]
Ter luz própria |
peganhento.! Ter dilatação; ir au-
Brilhar; luzir. |
1
KurimuiKa, v r. mentando de volume.
Vêi-se ao espelho., Mitar-se.
Kunamuka. v. intr. Ser viscoso,
Kumuikína, v. tr. Derramar 1 .z pegadiço, glutinosc. Ter aderência.
sobre. I
Iluminar por meio de. Ter pouco mais da quantida-
j I

Kumuikisa, v. tr Fazer ólumiar, de devida fubá i anamuka Abun- \

aclarar, dar lus.i £ tb. r. dar; crescer um pouco.


Km -214- KUN
Kunamukisa, v. tr. Fazer dila- compor. II sub Manipulação; ar-
tar, aumentar, crescer pouco mais. ranjo Kurindámba, v. r. Prep -
I I

Kunamuna, v. tj. Deixar rar se; untai -se.


visco;
largar umores viscosos. Kunde, sub { IV ) bot. Feijão
Kunána, v. tr. Esticar; frade, miúdo, verde: -k/ k'ariteKe-
retesar. |

Extender com força l'á kl ri zana'è. Kiringu kíq inúkua


v j
( intr In-
char fermentar; crescer. sub. nzala kí k'izub'ê Abrev. de ri- \
\
|
|

Esticão; puxada. |
Kurinana, v. Kunde.
|

intr. e r. Esticar-se. fig Safar-se; Kundómba, v tr, e intr. Tornar


ir-se embora. trigueiro, moreno |
Enlourecer. |
É
tb. r.
Kunanesa, Levedar; fazer v. tr.
crescer. Exagerar; aumentar; en-
| Kúndonda, v. intr. Gotejar; es-
caracer || sub. Exageração; hipér- correr pingando sub. Goteja- |
j

bole II Kurinanesa, v. intr. e r. mento.


Tornar-se volumoso; inchado.
Kundónda, v. tr Apontar; indi-
Kúnanga, v. tr. e intr. Tardar; car com o dedo ou ponteiro. Pre- |

demorar; durar | Conservar se; vi- cisar.


ver; subsistir Estar; passar o dia,
KundondejeKa, Segurar com
]

v. tr.
o tempo: u anange kuxifll sub. Du-
pontos.
ração; demo 'a: maka ma musoso ki
m' anangè, Dura. \ KundondeKa, v. tr e i n t r.
Apontuar; assinalar.] Declarar a
Kunangenena, v. tr. e intr. Re-
procedência, a origem de. |Marcar
tardar; permanecer: lakuaku lu na-
ngenena mu' mbta lu tômbola ifuba
com ponto
|

Vir ou chegar tarde. 1| É tb r. Kundondesa, v tr. Fazer escor-


rer, gotejar, pingar. Fazer mar-
Kunangenesa, v. tr. Fazer de-
car, assinalar.
|
|

morar, retardar, perder tempo ]

Não dir expediente tão rápido co- Kuudondomona, v. tr. Desopilar.


mo é devido. jTirar o resto dos cereais pilados:
Kunangesa, v tr. Ajudar a pas-
— masa \
\
sub. Desobstruição.
sai o tempo Fazer permanecer: aI
Kundu, sub IV ) Narração; co- (

mu nangeea bu luànha.\ Fazer compa- municação; entrevista bot. Plan- i

nhia a. ta medicinal iam. das ebenâceas


{dyosplrus hylophila), de raiz espec-
Kunanujuka, v. intr. Crescer aos
torante, emética e purg itiva. V.-
poucos. Animar-se, ir tomando vul- |

to.
I

Gesticular com arrogância.


nhático; sua V, madeira. |

UKundu
Kunanuka, v, intr. Crescer pouco
(em tamanho). |
Tornar-se pouco Kundúmba, v. intr. Novitiar |

Praticai; iniciar-se.
maior. |Ter pequeno aumento; ser
pouco mais volumoso KundumbuKa, v. intr. Prostituir-
se. Perder todo o recato.
KunanuKÍsa, v. tr, Prazer avolu- I

mar, crescer, sobresair: o kuijia — Kundumbula, v. tr. Aviltar, des-


o kuenda Kuijirisa- morali^aI; p ostituir. Tornar de- |

Kunánza, v. Gabar; tecer elo-


tr
vasso. Kurindumbula, v. r. Fa-
I
]

zer-se prostituta; tornar-se meretriz.


gios a.j Tornar ufano. || Kuriná-
nza, V. in»r. e r. Tecer elogiosa si
Kundúnda, v. tr. Embater: dar
próprio; ufanar-se ou ir de encontro a. Encontrar pé, |

Kunanzesa, v. tr F^zer elogiar, ou tocar a sonda íunilo.| Topar. |j


gabar. sub. hmbatej Kurindunda, v. intr.
e f Encontrar-se e produzir embate
,

Kunda, sub ( IV ) Costado; cos reciproco. Chocar-se-


tas: o~k'akal'ékota, maongongo n'a-
I

kaU ndenge Abrev. úe rikunda. |


Kundunduma, v. intr. Retumbar;
rumorejar. Produzir s un confuso
Kundámba.
|

v. tr Manipu'ar: tu- Ecoar; repercutir.


não muito forte. I

rie uiKi uetu, ki tu lembuele i nda-


mba nfiuiki. |
Preparar; coordenar; Kundunjila, v. tr. Coacitar; in-
KUN -2Í5- KUN
duzir: maka íp^ra o \
Aconselhar I! Pov. no antigo cone de Zeazâ
mal); sugerir sub. lasinuação; |
| do Golungo, circ. civ. de Icolo e
incitamento Kurindunjila, v. r. | | Bengi, distr. e prov. de Luanda-
Inspirar-se; aceitar sugestões.
Kunganala, v. tr e intr. (port).
Kunéma, Pesar: mhinda mu
v. intr. Enganar. I
V. kukãxa.
teke ií i mone o — njila mu ende u i mo- ;

ne o kuleba.\ Ter pêío. v. tr. Sope- Kungánga, v tr Mors gar; fer-


rar:— /Tití/u
|

sar. || sub. Peso; força. Dar dentada em. I

Kunemana, v. intr. Ficar d for- Kungangama, v. intr. Estar ás-


pero, azedo. Amargar; travar.
mado, aleijado: -k'?í ?mn^'é. I
Estar I

ou f car coxo, ter defeito. ||sub. Pique; azidia; travo

Kunemelía, v. tr. Defeituar; alei' Kungangamesa, v. tr. Fazer aze-


jar. ;
Viciar; corromper.] É tb r. dar, tornar amargo. Kuri- |
|

ngangamesa, v r. Azedar-se, iiri-


Kuneména, v. tr. Exercer pres- tar-se.
são: hoxi.\ Pesar scbre.
Kunganhala, v, tr. (port) Ga-
Kunemesa, Fazer v. tr. pesar; nhar. V. kalunibúla.
Dif-
I

tornar grave, mais pesado |

c\i\ta.T-—maka' '

Kurinemesa, v. r. Kungénga, v. intr. Fulgurar; in-


Tornar-se pesado. candescer; refulgir. || sub Fulgu-
ração; incandescência Kuri-
Kunéna,
|

v intr. Estrabar ; Ex- ngénga, v. r. Tornar-se candente,


cretar; defecar; de<;comer. fogoso.
Kunene, corog. Grande rio que Kungengesa, v tr. Fazer in-
limita a província de Angola pelo candescsr; refulgir
S. Ndsce nas terras do Ambo, atra-
vessa o trntório do Humbj e vai Kúngonga, v tr intr. e r. Mur- ,

desaguar no Atlântico, ao S, da murar.] Dar sinais de descontenta-


Baía dos Tigres, a ly'" 15' lit S. mento (falan lo baixinho)' Lamen-
tar-se; queixar-se; mostrar-se pre-
Kunenena, v. tr. Evacuar, desco- judicado ou ofendido
mer sobre Kurinenena, v. r| .

Bjrrar-se (com excremento) Sujar- |


Kungongama. v. intr Pôr-se de
-se.|fig. Sair-se mal; comprometerse cócoras Assentar-se sobre os cal-
j

canhares Agachar-se. fig De- ]

Kanenesa, v. tr. Fazer excretar fecar; evacuar.


I

Kunengana. v. intr. Ser maleável,


Kungongamana, v. intr Estar
de fdcil manejo. Sar ílex.vel; ficar I
ou ficar acocorado. Conservar-se |

áraolentado. sub. Molificação. |


assentado sobre 03 calcanhares.
Kunenganana, v. tr e intr.
Molficar F car menos duro.
1
Kungongamesa, v tr. Fazer
acocorar.] Fazer evacuar (ás crian-
Kunenganesa, v tr. Emolir; des- ças)
fazer a dureza de. II Kurinengane-
sa, V. intr. e r. Aplacar-se; tornar- Kungongena. v. tr. Murmurar
•36 brando. sobre; manifestar sentimento: u ala
— o njila Lâmentar-se por. Ku-
Kunéfa, v intr Eng^jrdar, me-
I

ringongena, v. r. Falar a sós; la«


i

drar, nutrir | Estar gordo mentar-se; queixar-se,


I
sub. Gordura; obesidade
1 |
Parte
gorda das carnes mortas.' Banha; Kungongesa, v. tr. Fazer res-
unto. mungar; dar lugar a murmúrios, a
lamentos.
Kuneíesa, v. tr. Fazer engordar,
nutrir. II
Kuriíieíesa, v. intr, e r. Kungongofa, v. intr. Estar doen-
Anafar-^e; ii criando gordura. te da barriga: mu mala mu ala ku
ngl ngongOta.\\ Sentir picadas (nos
Kunluzá, sub (IX) port. Confu- intestinos).! sub Dôr de barriga; I

são V. Kãvanza.
I
revolu ção intestinal.
Kunga, corog Lago a O. de Mu- Kúngú, sub. (IV) abrev. de ri-
xima, distr. e prov de Luanda, knngu Barroca, cova ||
|
ria ngá- —
margem esquerda do rio Quanza. mba, antigo bairro da cidade de Lu-
KUN - 2íé- KUN
andA, próximo da da Cidade est. Kunháma, v tr. e intr. Caçar
Alta. 1— ria hoji, Pov junto à mar-
|

1
Andar á caça (no ma^o) sub.
gem esquerda do rio Quanza, dis^r. C?ça .
|
|

e prov. de Luanda
Kunhamuna, v tr e intr. Fa-
Kungulu. adj. (11) Paralelo. V. |
lar sem ser a propósito. Delatar;
mukungalu
civ.
corog. Pov.
j
|

do Amboira, distr. de Novo Re-


na ctc. revelar: — maka. |
Dizer cousas
|

in-
verosímeis
dondo, prov, de Benguela.
Kunhana. v tr e intr. Furtar;
Kungulule, adj. Correntio, tor- roubar Raptar.!' sub F'aude:
rencial; Caudaloso: miísokt. Que — \
furto: roubo
|

Kurinhana. v. r.'

leva muita água; q-ie vai passando Roubar-sea si próprio; prejudicar-sci


ou correndo |) sub A'gua corrente
(geralmente das chuvas). Kunhanesa, v tr Deixar furtar,
surripiar, roub-»r. Mandar tirar o
Kungulungunda, v. tr. e intr.
j

que é Remediar, socorrer


alh io |

Diz-se lio corpc que se movimenta


|

(f-m caso de doença e ás ocultas do


dentro de um bojo; da boli dentro médico). É (b r.
de um saco; do feto de ntro do ven- I I

tre que o gera, etc. sub. Mo- |


Kúnhanga, v. tr. Arrojar ao
vimento interno p r o v o c a d o por
|

chão. V kunhaka.
I

um corpo estranho. Conjunto de |

Kunhánga. v tr. Trucidar; aba-


grânulos por baixo de utna superfí- ter (cousas ou pessoa^): xUu Su- (

cie.
focar; degolar; mitar (derramando
Kungungujuna, v intr. Soltar o sangue da vítima sobre o objecto
muitos sons graves e prolong 'da. divinisado) || .Apartar; entalar: --;t-
| |

sub. ResOcimento. pakv, liu jipandu || Kunnhánga, v


intr e r. Sacnficarse; ofer<.cer-se
Kungunguma, v. intr. SoKai como vítima. jMatar-se
.sonsuniformes (como os instrumen-
tos de foles que servem de aconip i- Kunhangujuka, v intr Ficar fei-

nhamento dos sons agudo>). lie- |


to em rasgado aos bocados:
tiras,
soar; retumbar. Produz.r som ca- |
multlc U080 u anhangujuka Ficar es- \

vo e profundo. sub. Returabân::ia;


I
|
farrapado.
vibraçãc; eco.| Ronco. Kunhangujuna, v. tr. Esfarra-
Kungungumisa, v. tr. Fazer re- par; fazer em tiras
tumbar, vibrar, soltar sons graves e
KunhangumuKa, v. iutr. Levan-
prolo igados. tar-ie de repente. Tirar-se, erguer- ]

Kungungu(a, v intr. Resmonear; -sa de repelã\


boquejar. Falar entre dentes; dizer
|

Kunhangumuna, v. tr. Arrancar;


era voz baixa. erguer de súbit).] Ar-
tiraij faz r

Kungungutila, v tr. Fazer quei- rebitar; furtar.


xas a: —
njila. Dizer murmúrios \

Kunhanguna, v. tr. Levantar;


para. II Kunngungutiia, v intr e a.íairar; prender |L:var (sob cus- .

r Andar a resmungar, a queixar- tódia.)


-se. Dar sinais de descontenta-
mento falando biixo. KunhanhuKa, v intr. Rarear;
tornar-se m^nos assíduo: o k/K/ KU
Kúnhaka, kunhakuna, v, tr. Es- bata u an/ianIiUKa ku. Apaiecer \

tatelai, atirar para o chão (sem que poucas vezes.


haja amparo a amoi teccr-lhe a que-
KunhanhuKísa. v. tr. Fazer ra-
da): mona u a mu nhakt boxi sub j
|

Estatelamento É tb. r. rear.


|

Kunháfa, V. tr. Transportar, le-


Kunhakuka, v Ficar peja- intr.
var cATga.: - mutete;—udnda.\ v. intr.
do, abarrotado, bojudo: rivumu ri a
\

Conduzir.
mu nhahuka Arremessar-se, ati-
\
\

rar-se ( ao chão ). sub. Abarro- |


|
KunhafuKa, v. intr. Estar peja-
tamento; enfarte. do, cheio. IV. KunhaKUKã.
Kunhakukisa, v. tr. Enfartar; KunhéKa, v. tr. e intr Vacilar;
fazer pejar, encher quanto possível vergar; balançar.] Ê tb. r.
Kt3N -2J7- Kt3N
KunhekuKa, v. íntr. Abalar; dar vancos. II ttib. Balaaceamvnto. H
de si I
Tocir-se; ofen ier-^se. KurinhÍKa.v r, Bilouçar-se; bam-
KunheKUTiuna, v. tr. e intr.
balear-se.
B-»rn bolear; fazer estremecer. Kunhikisa, v. tr. Fazp- biioiíçar,
KunheKuna, v. tr. Fazer oscihr, oscilar, dar balanço a É tb. r.
mo/er: — ritari Daslocar; fazer KunhiKÍ(a, V, tr Mover com fre-
sair do lugar. quênca.l Agitar !] Kurinhiki(a, v.
Kunhema, v. tr. Entranhar; la- intr. e r. Choutar; andar aos sola-
mentar; tornàr-se queixiso. (Em vancos.
prega-se no sentido araiitoso). Kúnhinga. v. tr. Enrodilhar: —
Kunhemena, v, tr. e intr.Quei- hata Knroscar; torcer:— muko/o 11
I

xir-sf, lamfntar-se por. Estranhar: sub Enroscamento; enlace. 1] Ku-


ng'a—0 KU kamba ku sota. rin.hinga, v. r. Euroscar-se; enrolar-
nfii 1

Manifestar sentimento por Kuri- -se: lúhata.\ Entrelaçar-se.


,

nhemena. v r. Lamentar-se, quei- Kunhingina, v. intr. Volitar; es-


xar-se mutuamente. voaçar:— y7/zy7 Voarem volta. Ij !

KunherauKa, v intr Resentir- Envolver, torcfr por.] -sub. Voe-


• se. Manifestar frieza, resenlimeu- jar. !| Kurinhingina, v intr e r.
to,
I

que xa. Ênrodilhír- e; enrolar-se; (de panos


á cintura): — ka/JíV/r/.; Envolver-se.
Kunhénga, v. tr. e intr. Enfor-
car; estrangular | Ter p-^ndcnte: Kunhinginina v. intr. Andar a
u anhenga o xitu nguma la jimbua ' eSvoaç-ir, a volitar (a mosca).]
Suspender sub Enforcamento. ! I
V Kuinginina.
iKurinhenga, intr. e r. Dependu-
I KunhÓKa, v. intr. Des-ançar.l
rar-se; enforcar-se. parar; folgar Sossegar; doimir [ |

Kúnhenga, v. inti Ser delgado, fig. Morrer. I


sub Repouso; sos-
esguij, fmo. sego; descanço

Kunhengana, v. tr. Pendurar; Kunhokesa, V tr. Fazer sosse-


su^ipender de modo a nâo tocar no gar, descançar. I
Dar folga a. 1 [
Ku-
chão. ! sub E-trapada. rinhoKssa, v r. Aliviar-3e; c<il-
mar se
Knnhenganana, v. intr. Estar Kunhóla, v, intr. Enganar-se;
suspenso, pjadentcí v. ir. \com- '

.
errar
p^nh-ir (por insistência); seguir. 1
|

Kunnhenganana, v. r. Ligar-se, Kunhonga, v tr. Fazer girar


fdxer-se acomptnbar de. um ccrpo pelas suas extremidades
cada uma em sentido contrá-
KunhengencKa. v Dependu- tr.
rio Contorcer: — sxingu ia ánji \

Fa-
;

rar;8Usponder; pôr no prêg.; Dar torceduras a.|!sub Torção |1


zer pjnd«r.| sub. Pependura. Ku- 1

Kurinhonga, v. intr. e r. .^orce.-se


rinhenaencKa, v. intr. e r. Sustei- violentamente; contrair-se.
se no ar; depondurar-se
Kunhongesa, v. tr. Fazer torcer'
Kunhengesa, v tr. Adelgaçar, i
dar contorção
Tornar estraito; fino. É tb. r.
Kunhongojoka, v intr. Andar
Kunhepuka. v intr. Abnegar; ás torceduras, a quebrar caminhos |

fratarnisar; simpatisar. Comunicar j Bord'íjar; dar voltas tortuosas:


nas mesmas ideias Ser afável, {
{ xiienda mu njila — Trabalhar, mou- .

benigno: — mí/x/Vna-l sub. Fraterni* i rejar, f.ízor pela vida.


sação; benignidade.
Kunhongona, v. tr. Eatorcegar;
Kunhepukisa, v. tr. Harmonisarl torcer.
írsternisar Fazer sirapat sar, ser Ficar
j
KunhongonoKa. v intr
afável, benigno Sofrer uma
estortegado, retorcido ,

Kunhéfa, v tr. Amimalbar; fazer torcedura Ficar deslocado


|
por
catícias. meio dt uma torcidela.
KunhÍKa, v tr. Redbuçar; balou- I
KuQhongonona, v. tr. Retoicer.
çar.) |
V. intr. Choatar; ir aos sol» I
jFastr daslocar alfo do squ lugar
KUN - 2Í8- KUN
por torceduras: rugiria ndenge i atl» dentes. II sub. Masfigação. 1 Kurl-
sJKoke/d, ia—4 ôeka kisueleU.
1

De- \ njangufa, v. r. Morder-se


sarticular, iepar*r, arrrancar por
maio (ie torcirnento. Despegar, |
Kunjangutisa, v. tr Fazer mas-
desunir (torc -ndo). sub. Torce- 1
1
tigar, triturar com os dentes..
dara ÍIÉ tb. r. Kunji, sub. (IV) Abr. de rikunji
corog Pequeno na região dos rio
Kunhongoía, v Ter cólica, iutr I

Derabos,
I

tributário do Lêfua, con-


dõr de b-irriga: bu ngômòo bu ala ku
fluente d a margem esquerda do
n^t uhongota
Dande, perto da pov de Mabinda, .

Kunhonhala, Adular; en- v. tr no distr e prov de Luanda. Con- |


'

godar; enganar.] Subornar; corrom- fluente da margem esquerda do


per por meio de sedução Quanza. Nasce a E. do território do
Bailundo, distr. e prov. do Bié.
Kunbúka, v tr. e intr. Costurar;
pespontar; coser. Kunjongoka, v. intr. Ficar am-
putado, cortad®: mulembu zi a mu JO'
Kúnhunga. v Estar empe- intr.
ngoka Estar (urto,
nado, torcido: múxi u anhungu \ \
\

Errar; volutear; girar; ngi nhunga kí Kunjongojona, v. tr. Amiudar.]


nhunga o humbi, ngi bekela kt bekeía Cortar por vezes; partir em bocados.
o mbémba Rodear; andar em t irno
|

de sub Movimento de rotação.


! I
Kunjongona, v, tr. Cortar; sepa-
rar; partir: múkunga \\ sub. Ampu-
Kunhungana. v. intr. Divagar; tação; corte. I
E' tb. r.
caminhar sem destino |
Vadiar ||
V. tr. Rodear: vaguear; percorrer. | j
Kunjongonona. v, tr. Tornar a
sub Vagueação; vadiice cortar, a partir |
Beliscar; magoar.
1
K' tb. r.
Kunhunganesa, v tr. Fazer an-
dar, caminhar ao acaso, percorrer. Kunjonia v, tt. e intr. Comer
pouco muitas vezes. |
Lambiscar;
Kunhungina, v, tr. e intr. Rodear depenicar; merendar.
por; andar á roda de: bti muelu ua
ngene \ Ir de volta a. Kunjonjesa, v. tr. Dar merenda
a; dar de comer aos poucos.
Kunhungisa, v. tr. Entortar; tor-
cer.] Fàz«r sair do caminho direito. Kunjonjona, v. tr. Mordicar ]
Be-
dos bons hábitos ou costumes.] liscar; unhar.
Fazer rodar, virar. Kurinhungisa. |
|
Kunjonjofa, v. intr. Estar a co-
V. r. Desviar-se da direcção devida. mer muitas vezes.
Entortar-se.
Magoar com
]
I

Kunjotojona, v. tr.
Kunhungujuka, v. intr Rodear, beliscões
dar muitas voltas. ]
]
Buscar; dili-
genciar. Kunjofona, v. tr. Apertar a pele
com as unhas |
Dar beliscões a.
Kunhunguna, v. tr. Desenrolar;
desandar Desenredar; estender o
|
Kunjofonona, v. tr. Estortegar.
que está enrolado. Revogar; desfa- ]
I
Torcer com os dedos (a pele de).]
zer. 1 E' tb r. Ir beliscando.

v in'r Desan-
Kunhungunuka. v. tr Castigar; peni-
Kunjúmba,
dar; voltear em sentido contrário: tenciar; fazer penar. v. intr. Es- ]
\

nhunqtmuk.a ku rima ria mbóndo nda tar de castigo Sufrer. sub So- '

|
I

uive kt nua ndânji. Estar ou ficar \


frimento, penitência. ]] Kurinjú-
desenrolado, desenroscado. mba. V. r. Impôr-se castigo; mortifi-
car-se.
Kunbungununa, v. tr. Descochar;
desenrolar; desfazer: — hata Des-\
Kúnoka, v intr. Chover.
dobrar; destarrachar; destorcer: Apa-
Kúnokena. v. tr. e intr.
tmikolo. I! Kurinhungununa, v r
nhar chuva; estar molhado (por
Desenrodilhar -se; desenroscar - se;
efeito da chuva).
extender-se.
Kunokesa. v. tr. Fazer chover.
Kuniangu(a, v Mastigar;
t r .

Triturar com os Kunokóka, v. intr, Ficar tritura-


mascar; ruminar.
Kt3N -219- KUO
do, moido, trilhado. recordar-sc.
Kunokóna, v. trTriturar; tri- Kunumana. v. intr. Amuar; ter
lhar; moer: jindangu.\ Pulverisar; melindre, resentimentò, queixa,
desfazer Kurinokona, v r.
| fig.
|

Irritar -se; moer-se; afligir-se. Kunutnanesa, v tr. Fazer zan^


ear, aborrecer.] Causar amuo a|
Kunomona, v. tr. Tirar, extrair Enfadar
com cautela múnomo.
Kuoutnafa, v. tr. Morder (Mais
Kunona, Selecionar: ji-
v. tr. conforme, maa menoá usado). V.
nguba {SepATar; tirar um de cada Kulumata.
vez Apurar; distinguir. aub Se-
I

leção; escolha.
I I

Kunumina, v, tr e intr. Con-


cordar em| Acordar com| Pôr em
Ivunonesa, v. tr. Mandar selecio- hirmonia |
Resolver de comum
nar, apanhar por escolha. acordo
Kónonga, v. tr. e intr. Alvejar; Kunumisa, v. tr. Pôr de acôrdo|
acertai:— u anongo o mamba; Katete Fazer concordar.
fandanga i uazan^e.\ Fazer ponta-
ria; tomar como alvo. j
Atingir. Kununu, adv. A' mostra: maju —
lA'3câncara3 \V, Kenene.
Kunongena, v. tr. Falar sacarti-
ca, ironicamente. Motejar. É Kunzánza, v. tr And*r (seguran-
tb. r.
I

do-se) de ramo para ramo. Andar |

comeautela.| Abeirar.
Kunongojoka, v, tr. Decifrar
charadai; adivinhar enigmas.| Expli- Kunzanzeka, v. tr. Fazer fre-
car ou ler o que se apresenta obscuro qoência;ir a miúda a| I v. intr. Sar
assíduo
Kunongóna, v. tr. Colher remé-
Kunzonzona, intr Andar d - v.
dios (de plantas, folhas ou raízes)
vagarínho: boba bua kulenga, boba
pari medicar, Recolher vestígios I

bua— jCaminhar lentamente.


ou sinaii (era caso de crime). Ti- |

rar moldes. Kunzumbila, v. tr. e intr. Arro-


xear; purpurear.
Kunu, adv. Aqui, cá: Izd — .
|

Deste lado; para câ; aqué n.| | nga- Kunzunznmúna, v. tr. Eacorro<-
ndu, bot. V mubiri. pichar.| Levar os restos. |V. kuzu/Z-
zumúna.
Kúnua, Beber;
gastar
V.
em bebida. ||
tr. e i n t r.
Suportar; so- Kuóha, V. tr Assar; tostar: —
iteT.- ndaka |sub. Bebida. mbômbo Abrazar; incinerar; quei-
|

mar: — íáfi^u. sub. Acto e efeito de


'
'

Kunúa, V. intr Cheirar; feder | 1 assar ou queimar. Kurióha, v.


sub. Aroma; cheiro, V rizúmba.\\
|
|

j
r. Queimar-se; escaldar-se. fig.
Kurinúa, v. r. Tomar o cheiro um
(

Comprometer-se.
ao outro, ou a si me^mo.
Kuohesa, v. tr. Fazer queimar,
Kunuéka, V. intr. Arfar, Sentir j
assar. Mandar
|
tostar, j
É tb. r.
tefe-tefe.
Kuoholola, v. tr. e intr. Refres-
Kunuhisa, v. tr. Dar a cheirar. car; arrefecer \ Reanimar; dar re-
Fazer «^alar cheiro.] É tb. r. frescos FaZer recuperar a inergia,
1

restaurar as forças. Kurioholola,


Kunuikina, v. tr. Emborrachar; Tomar refresco; reanimar-se;
|
|

V r.
embebedar.! Dar de beber dema-
vivificar-se; fortalecer-se.
siado. Ji KurinuiKina, v. intr e r
Embebedar-se; embriagar-se até Kuoláma, v. tr. e intr. Estar
cair. hirto, Dir-se da dôr ou em-
tenso j

perramento resultante de algum es-


Kunuisa, v. tr. Fazer biber.] Aju- forço, trabalho aturado: mlongo i a
dar ou dar de bebera |£tb. r. ng' olama. Estar retesado,|

Kunúma, Concordar;
v. intr. Kuolamesa. v. tr. Empertigar]
estar de harmonia .| Acordar 1] retesar. Fa^er doer
sub Harmonia; combinação; acor-
|

do ItKucinuma, v. r. Lembrar*ie; Kuoleka, V. tr. Prover de armas^


mo -â20- KÍJíi

ftptrelhar; preparar (para servir em Conciliar ( cousas aparentsment


determinado momento) [j Kuriole- opostas)
kçi, V. intr. e r. Prep irar.se; preca-
ver-se; premunir se. Ivuongama, v. intr. Estar aglo-
merado, agrupado ou reuni lo em
Kuoléla, V. intr. Sorrir; mostrar- volta.
-se prasenteiro fig Gracejar; cha- \

lacear sub Acto de sorrir.


!
I
Kuongamena. v. tr. F)rmar aglo-
meravão uu grupo em v.)ltade.|
Kuolelesa, v. tr. Fazer «orir; Cercar.
agradar: causar alegria, j
É tb r.
Kuongamesa, v. tr. Faz r agru-
Kuolola, V. tr. Recolher; tirar da par, re'inir em volta de.
circula-ção. I I
Kuriolola, v. intr. e r.
Tirar-se; reculher-se. ' Sair do lugar. Ku')ngeka, v. tr. Juntar por aglo-
meração: - aí«. Acumulai; fazer
Kuomba, v. intr. Andar muito monte: iãngn.\ R-unir em um só
I

devag.ir (para não ser pressentido) | lugar cousis esp.ilhadas É tb. r. |

Ir pé ante pé. Kuriomba, v. intr. j

e r. Andar no bico dos pés Ir |


Kuongola, Confortar; con-
v. tr.

de mansinho (como os gato<): u solar; kivari u angola Arreca lai; |

enda ~ .
colher '; sub Consulaçáo; conforto.
Kuriongola, v r Conformar-se:
Kuombama, v. intr. Estar de I
!

u âi ba ngette u riongolci.\ Consolar se


molho, dentro de água (para amole-
cer). Kuoso, adv O n d e.| — Em I
— ,

qualquer parte, em lugar indetermi-


Kuombatnesa, v, tr. Aaiolentar, ]
nado: ndê -.
Fazer estar de molho.
Kuota. V intr. Aque:er-se (^o
Kuombeka, v. tr. Pôr de )lho; m sol): — iU(2«Aa Aquentar-se; chegdi-
tornar mole: mbôinbo.\ Ddtar água -se ao lume:— íufem sub. Aque- |

por cima di-; conservar em líquido


|

cimento.
fig. Reservai; pôr de parte. Ij É
tb. r. Kuotesa, v. tr. Comunicar calor
a Fazer ou mandar e:^t,ir ao sol,
Kuombela, v, tr. e intr. And^ir ás I

(para se aquecer).
ocultas; ir ás gatas Kuriombeia, |

V. r. Ocultar-se; esconder-se. Kuoua, V. intr, Nadir.j V. kú-


zoua.
Kuombelela. v. intr. Andar aga-
chado, acocorado. Kuóza, V. tr. Ralar (pau ou raiz
para ser reduzido a pó): -mux» wa
Kuombesa,v. tr. Dar ou receber É
hu^a Roçar.] [
tb. r.
ás ocultas.) Receptar. Kuriom- I I

besa, v, r Ocultar-se; introduzir-se Kuozesa, v. tr. Mandar roçar, ia-


sem ser pressentido. lar,lapidnr pedra, pau ou raiz ;

Kuombola, v. tr. Intercalar; in- Mandar reduzir a pó ral indo


fruiiicter ,; sub. Intromissão || v, intr. Estar emp*
Kupakaiaia,
Kuriombola, v. r. Meter-se de per- nado, especado, virado para cima:
meio. mâtui ma mu pakalala. Diz--.e das \

Kuomboloka, v. intr. Sair em sur- orelhas como as dos m ircegos.


dina, ás oculta? Despsdir-se «á :

Kupakalalesa. v. tr. Faz?r e-pe-


franceza». Desviar-se; desaparecer
I

car, arrebitar; tornar salieut:


íig. Dormir.
Bater (com a
I

Kupakula, v, tr.
Kuombolola, v. tr. Surripiar;
mão): eie n azola -an'a-ugene [
Dar
desviar das vistas; levar ás ocultas. É tb. r,
coques a, |

Kuomona, v. tr. Ajuntar; apa- Kupalaia, v. intr. fport,) Parar,]


nhar que e.-tá derramado)
(o |
Re- V. kuimana
colher (com as mãos).
Kupalalesa, v. tr, V. kuimika.
Kuondoloka, vEstar con-
intr.
graçado. |
Reconsiderar; mudar de Kupalumuka, v. intr. Estar de-
opinião, de rumo. sabotoado, desfivelado.

iiuondolola, v. tr. CoDgraçar.| Kupaluoiuna, v. tr. Deiabotoar,


kDP -Í2Í- kUP
I
Desfivelar. desafogar, abrir. |( Hu- Xupar^KÍla, v. tr. Abotoar; ata-
ripalutnuna, v. r. Deaab jtoar-se; car ou prender com alfinetes. |
É
pôr-se à vontade. tb r.

Kiipáma, v. intr. Pasmar; f.xar KupariKinha, v intr, Pestanear.


prolongadi.mente os olhos | |
sub. |V. Kupdria.
Almiraçãn; pismo; assombro.
Kupatala, kupaíalesa, v. tr. •
Kupamena, Dei- v. tr. Borrifar, i

intr. (port Empatar; fazer demo


)

tar áiçud da boca em gotas miudi- rar.l V kuKUOKa.


nhas (apertando os lábios).] >ub,
Aap''rginiento. Acto de bjirifar.
|

Kupaíeie, sub (IX) port.) Com-


i
i
Kuripamena,
|

v. r. Borrifar-se: — padre.
hula, KupepumuKa. v. intr. Ser leva-
do pelo vento Voar; ir pelos ares
Kupandeka, v . intr. Cometer |

(com Vento).
adultério j |
v tr. Viciar dolosamen-
te quaMd.íJe de.|
a Vijlar Tb ; Ku^epumuna, v. tr Faz r voar,
se diz ktita panda ir com ven"o È |
tb* r.

Kupangajala, v. tr. Causar vm KupefejeKa. v. intr Gal par. 1

batcs; chocar, contundir por vezes sub. Galopada.


Kuripangajala,
1 l

Chocar-se; b.iter-se
v. intr.
muitas vezes
e r
Kúpopa. v. tr. Bater: — ktt muxi
\\ sub Batedura
Kupangala. v tr. e intr. Emba Kupopála, V. tr. e intr. (port.)
ter; dar choque | É tb. r.
Poupar V, kakonjeka.
I

Kupangumuna, v. tr. Ddspregar.


Kupopama, v intr. Ser estreito,
I
Abrir cora p inçadas; arrombar, ap-rtado, reduzi lo (em largura) ;|
Kúpapajana, v. intr. Crepitar sub. Estreitesa: ejcassez.
por muito tempo.! Dar estalinhos Kupopeka, v. tr. Estreitar; aper-
continuadamente. fig Saltitar.
tar; r-stnngir.j Ajuntai; unir:-»/ia-
Kúpapana, v. intr. Pr>iduzir cre- míl- 1 Ê
tb. intr. e r.
pitação: masa ala— bu kiinenya.\
m' Kupopojola, V. tr Dar carolos;
Dar estalidos.] Lirgir f lúlhas.j Vêr- bater muitas vezes ( ás crianças).
-se em dificuldades: íi apa/>ano. sub.
Crepitctção: — kaa uinhi. \
Estalido.
\
\

Kupopola. V. tr. Biter pouco


muitas vezar co vara. cana, nó
Kupapanesa, v. tr. Fazer crep dos dedos, etc.j É tb r.
tar.| fig. Fdzer metjr (^alguém) em
Srtlsad is. Kuripapanesa, v. r. Kupoiiala, v. tr. e intr Passar
M
I
I

= ter-3e em pantanas. tempo coQvercando.


Kupapela, v. tr. Preg r;criv jar; Kupuakula, v. tr. Bater; dar co-
estacar. Seguiar com espeto; fe-
I
ques (Melhor do que kupakula)
char com pregos É tb. r, |
KupUKumuKa. v. intr. Ser movi-
Kupaprsa, v. tr. Mandar cravejar, do ou sacudido pelo vento. I
Esvoa-
b itei (com estacas). çar.

Kupapumúka, v. intr. Despertar KupuKumuna, v tr Tremular;


acoruar (do sodo): ng'apapu/nufca ku ag sacudr: o mulenge v ala
tar; o —
j^tíu.| Vir a si.| lig. Kes.-^uscitar. milele ku muKolo D z se do movi-
mento da vela, bandeira ou pano
Kupapumúna, v. tr. Despregar; sacuddo pelo vento.
despertar; abrir.
Kupária, v. intr. Pestanejar.
KupuIuluKa, V v intr. Voar
|

(batendo as azas) Es vo a ç a r, sair


Bruxoloar; tremeluzir( a estrela) [

j |

voando.
sub. Pastauejo.
Kupululukisa, v. tr. Facer esvoa*
KuparlKa, v. Entalar: a ma tr.
çar.
parma ma pandanda ia inulemba.\
Apresilhar; erigatar.ti sub Entala- Kupúma, V. tr. e intr. Deitar
ção; eagate.li Kuriparika, v, r. borrifos «m:- maKa/i/ta. jEspumejar;
Fecbar^se; prea(le<-'ge. <l«itar perdigotoi; aalivar;— m4(<t
kDP -222- kUft
Kópupa, V. tr. e intr. Marfelar: Kuribanda, v. int Abarrotar-sej .

— ku ribitu. Dar pancadas.


I
Soar | eniher-se (de comida). Fartar-se, ]

(corDO a pancada do maitêlo)


Kur bandeia, v. intr.*"Subir por
Kuri, conj Porquanto; visto que:
. si I
Elevar-se sem auxílio estranho.
bu asange o sanjl mu menékene,— Kuriboka, v. intr. e r. Pregar; dis-
sanjl k'en'ê polo. polo o musungu
cursar; orar em público Propa- I

Uí. |Devido a; por causa de que.


|

gar uma ideia ou doutrina.] Clamar;


Kuria, V. tr e intr. Comer.] |
bradar Protestar, i

Ettur colorido, vivo, tinto: jimbu- Kuribokela, v. tr. Debater (um


mbafári Intrujar; enganar: iludir: assunto) por meio de discussão
-matukuta \\ v. tr. Matar:— mue- Impugnar; neg^r; discutir v. intr.
|

nhu ua mutu \\ sub. Comida: — ku


|
]

Questionar
alandula o ngombo \\ kua usukii. — v. r, Falar para si. '

Consoada; ceia Cerimónia ]


que Kuribokuela, v. intr. Entrar por
consiste na oferta, alta noite, de si, sem licença. |
Penetrar sem ser
comidas ás almas dos mirtos. pressentido; ng' aribokuela, ngaritun-
dila,kaná mutu u angi mono Intro-
KuriaKala, v. intr. Dialogar
\

duzir-se sem ser visto.


Conversar (entre duas ou mais pes'
soas) I
fig. Namorar. Kúribofa, v, tr. Pairar; altercar;
vociferar (É pejorativo). v. intr. 1

Kuríanga v. intr. Ir adiante; ser Borbulhar. Estar miasmático. '


1

dianteiro; ter avanço: /o U ariangã,


und u arikinga Ter vantagem so- 1
1 Kuribukajana, v. intr, Andar aos
bre. tropeções. Dar muitas topadas.
KuriangeKa, v. intr. e r. Pri- Kuribukana, v. intr. e r. Trope-
mar.! Preparar-se; diapôr-se com çar, dar topada: ng' aribukana ku ki-
antecedência. xÍ7iji.\ Enganar-se. iVlelindrar-se; |

ressentir-se
Kuriangela, v. tr. AJiantar;
chegar ou vir antes; ser o primeiro Kuriburisa, v intr. e r. Pergun-
a: ele u ariangela ku mu bana o hu- tar a si próprio; interrogar-se: o
x/ 1
V. intr. Fazer-se seguir; ante-
1
muhi, pala kubanga o kinia, uriburita
pôr-se. Estar colocado imediata-
1 hanji. \
Cônsul tar-se.
mente antes. Kurieba. v. r. Precatar-se; ter
Kuriangesa, v. tr. Fazer ante- cautela: u ai bui ngnene, u enda —.\
cipar ou sujeder antes do tempo Precaver-se.
devido. Kúriela, v. intr. Arrepender-se.
KurianguKa. v intr. Estar de- |Ter pezar de haver dito ou feito o
pravado, pervertido, desatinado. [
contráiio do que queria ou espera-
Ficar desvairado, fora de si .\\ sub. va. |{ sub. Arrependimento.
Desvario; tentação.
Kurielela, v. intr. Ter esperança,
KurianguKÍsa, v tr. Fazer des- fé: ~ kurifula, kulumbula kulueza.J v. \

vairar, enlouquecer. Embriagar |


r. Esperançarse; acreditar.' Entre-

(com palavras): tornar tonto. gir se cheio de Confiança .

Kuriangula. v. tr Perturbar; cor- Kurielelesa. v intr. e r. Fazer se


romper.] Desmoralisar; alucinar; esperançar, acriditar em {
íig Ilu-
perverter 'Seduzir di r-se.
Kuriáfa, v. tr. Calcar com os Kurilelesela, v. r. vport.) Ofeje-
pés,i Trilhar; esmagar Vencer l|v. V. kuribekesa.
|

cer-se |

intr Dar passoi.


Kuriletala, v. intr. e r. (port.) En-
Kuriafesa, v. tr Mandar ospe*
feitar-se ,
V •
kurikembesa
sinhar, calcar. |
Fazer anlar por
Kuriliiata, v. intr. e r. Fiar-se;
cima da.
ter confiança em si próprio;
Kuriaúla, v. intr. Desjejuar; al- apoiar-se.
moçar,] V. r. Receber queimadura;
|

iub. Refeição da Kuriiala, v. tr. e r.Descuidar-


cbamuscar-se.
Esq-xecer momen-
1
1

mfiahã. -se; di8trair-se, I


KUR -223 - KUR
t&neamente . {
Descurar; mostrar KuriKútnba. v. r, Ajoujar-ie;
desleixo. unir-se a outra pessoa] Ficar de-
Kurijila, v. intr. Vir expontânea-
pendente.
mente, por seu próprio pé: muêne u Kuríla, v. intr Chorar; verter
arijila. lágrima».]] sub. Pranto; lamento;
choro. II Kuriríla, v- r Chorar-se;
Kurijirila, V. intr. e r. Habilitar-
afligir-se muito: Kurlta mukaenu,—
•se; afazer-se
Kurijirísa. v. r. Gastar-se; consu- Kurilánga, v. intr. e r. Armar-
rair-se.|| Dar-se a saber; fazer-se
-se, amanhar-se; prevenir-se
conhecido. Kuriluualesa, v, r. Eníadar-s»;
fazer-se zangado.
Kurikála, v. intr. e r. Estar-se;
ficar-se; sujeitar-se '

Demorar-se; Kuríma, v tr. Lavrar (torra);


submeter- se ;
V. KÚka/fli capinar: —iângu;- mbonzo Ama- \

nhar; agricultar jsub, CapinaçSo;


KurÍKa(uisa, v. intr. e r Fazer* ]

lavoura.
-se excluir (de algum lugar). |
Eli-
minar-se, Kurímba, v. tr. Atrapalhar; mis-
KuriKenha, v. intr. e r. Fazer- turar; confundir ') sub Complica-
-se mimoso; tomar-se dengue |Ter ção; confusão, li top. Abertura for-
niquices. mada pelo mar entre a peninsula e
a ilha de Luanda, formando a barra
KuriKexiia, V. intr. e r. Afastir- conhecida por este nome É de
-se da convivência; pôr-se de parte. pouca profundidade, pelo que não
I
Isolar-se. é servida, como d'ante3, pela nave-
Kúrikila, V. tr. Saginar; cevar; gação. || Kuririmba, v. intr. e r.
nutrir Saciar; fartar.]
'
sub Nu- j
Estar atrapalhado, baralhado, con-
trição.] |
'CurirÍKiia. v. intr. e r. fundido.
Sustentar-se; nutrir-se. Kurimbalala, r. Esguei-
v. intr. e

KuriKexirila, v. intr. e r Dife- rar-se; das vistas; ocul-


afastar-se
rençar-se; distinguir-se: kuria ni ku- tar-se por momentos. Fazer-se ea- I

riaza, ima i arikexirila. Ser dife- quecido.


\

rente. Kurimbikíza, v. tr. Enredar; tor-


KurJKinda. v. intr. e r Balan- nar confuso, E' tb. r. i

çar-se de um lado para o outro.] Kurimbujuka, v. intr Revolver-


fig. Dançar.
-se em lama; chafurdar.
Kurikífa, v. tr. Bater com força; Enlamear,
Kurimbujula, v, tr-
castigar severamente; dar sem dó. |
I

espojar, atolar por vezes Kuri- I |

Executar; liquidar. rimbujula, v. r. Sujar-se com lama


Kurikiza, v Mostrar; fazer
tr.
a miude.
vêr; pôr á vista. KuririKÍza, v.
|
]
Kurimbuka, v, intr. Estar tolda-
intr. e r. Revelar-se: mostrar-se; do, revolto turvo: minha m' arimbuka
aparecer . \
Dar nas vistas I
Ficar enlameado, sujo.
Kurikoma, v. tr. e intr. Comer Kurimbukisa, v. tr. Agitar, per-
muito; fartar-se. (Emprega-se em turbar.] Pôr em revolução.
sentido ofensivo). v. tr. Toldar; mistu-
Kurimbula,
KurÍKombuesa, v. tr. e r. Ven* rar; tornar escuro, turvo; malu- —
der-g9. Acasa ar-se
1
. vn. \
Enlamear; envolver, ]
É
tb. r.
KuriKuíinâ, v. r.Jactar-se; ufanir-
•tel{sab. Presunção mal fundada do Kurimbuluka, v. intr. Ficar tem-
próprio merecimento com desejo de pestuoso: kalunga u arimbuluka Fi- \

que outros nos adm rem. car muito mexido! agitado, sujo.
KuriKUKula, v. r. fig. Engalfi- Kurimbulula, v. tr. Tornar a mis-
^nhir-se: arikuKula-bu kliari k/a .
|
turar, a agitar, a toldar.] Tornar
Deitar ai m&os a; atirar-ie ao ad ver- a sujar; a revolver. |R0mexer. ]
Ê
ário. tb. r.
KUR -aj4- KUS
Kurimefcna. v. r. (port.) Meter- indeferir. ([ sub. Negação; fecuift.
••; introraeter-se. |
V. Kúrita. Ku-
rtkakela. Kuriíiba, V intr Concei.trar-se;
meditar profundamente Abismar- j

Kurimisa, v. tr. Mandar lavrar, -86 nos seus pensamentos.


amanh')r terras: multnga ua mata', —
—jiri. Fazer cultivar.
I
Kúriubika, v intr Tomar pre-
cauções; p:ecaver-se; ser prudente
Kurimonekena, v intr. e r Ser
patente, tnanifesto. evidente: kima Kúnuisa, v tr Fazer carun-
ki aHmonekena.\ Ser notório, claro. char, corroer, destruir pelo salalé.
|

V. r Manifesta -st; declarar se. j Kuriulula, v intr. e r.Convale-


Aparecer, tornar-se visível cer; ir-se restabelecendo (ladoenç»)
Kurimuena, v intr. Vêr (com ot Ki^riunga, v. intr e r. Estar iso-
próprios olhos). Estar crente, con- lado, só. Afastar-se da convivên-
vencido. cia.
Kurimuka, Ser esperto, v, intr. Kuriungisa, v. tr. Couseivar iso-
[[sub Espertfza: kun kioua ku — lado.
atunda ku njimu Astúcia; sagaci- \

dade. Kuriununa, v. intr. r Esp'?- *-

gu çar se; rt-tezar-se, Distenderes


Kurimukina, v. t: e intr. Em- nui culos. sub. Espreguiçamento,
]

pregar astúc a sobre |


Torn-ir-ie [ I

esperto para. Kúrivisa, v intr. Fazer-<e ouvir;


dar s nal de si (faland >).i Dir-se a
Kurimukisa, v. tr. Fazer ter es-
conhecer (pela voz).
perteza Pôr de sobieaviso.
j

Kurimuna, v tr. Avisar; esper- Kútivua, V. intr. er Ouvir nn


tar; prevenir, j
É tb. r. do outro. Audir. I

Kuripapa, v. intr. e r- (pleb )


Kurixiba, v. intr Calar-se {
Não
Manducar; comer. produzir ruido nem som.
Kuririka, v. tr Preparar; compor: Xurixixi, sub (IX) loi I. Ave da .

—kiriri Aprontar. Arranjar; fa-


.
tribu das columbin-is conhecida por

I

zei; constru r: kíftoA'?*. i


Aconodar: «pombo verde*. V, Kthútua
— hâxi Pôr em asiado de funcio-
[
I

nar, de servir: kitelembt sub. Ar- |


Kurízalesa, v. intr. Faxer-se en-
rumação; arra- jamento Kunriri* ; I
cher; satsfarer-se Enrtquecer-se. j

ka, v intr. e r. Arranjar-ae; com- [fam. Abarrotar se.


pór-se Atavi»r-se; ap«relhar-se;
pòi-se nas condições dt-vidas. Kuriíangaia, v, intr e r. (port.)
Zingar-í"»; irritar-se. V. kufutuluka.
Kuririklsa, v. tr. Mandar pre-
parar, arranjar: -Afíáiu. Fazer com- Kurizuuila, v intr e r. Estar a
por. deitar pingos. Resurabraf; escorrer.
I

Kuririla, v. tr. Chorar; prantear Kurdsa. sub. (IX' port Cortiça.


por; —
naala Queixar-se devido a
\
I V. panda
Kuririsa, v. tr, F-zer chorar, Kusabuafala. v. intr. Traquinar;
derramar lagrimas. ser buliçoso, indiscreto
Kurisa, v. tr. Dar alimento a; KusabujuKa, v. intr. Brotar, ger-
fazer comer: — mon' a uitu \
Avivar; minar muitas vez^^t.l R iloreicar;
colorir: — jimbwnha rejuvenecer
KunfekefclB, v. intr. Sentir estre- KusabuKB, V, intr. Despontar:
mecimentos; ter tremuras. — mu^zujGerminar; sair do solo; ma-
sa m'a safruka.; Nascer; deitar d*
Karifemeneka, v. intr. e r. Irri-
si:— M/a. {Grelar. sub. Acto de
tar-se; impaoientar-se; totnar-se
|

brotar, de naacer.
acerbo.
Recusar Kusabula, v, tr. Delirar; desvai-
KurUuna. v intr. • r.
desconexas.
rar; dixer coisas
•se; não se prestar a. :
Excusar-sa.
|| v. tr. Negar: regeitar. Repu- | KuaabuKÍsa, v. tr. Faxcr germi-
diar; nio quertr íaier, Deotgar; [ I
nar, doipoatar. dtitar rabeotoc.
KUS 223 KUS
KusabuIuKa. v intr Estar sa- Kusakaiala, v. in^r Ser expedi-
lobre, sem gôíto: menha m' asabuluka. to, ligeiro II sub. 'Abreviação; li-
II
Brotar de novo; reflorir. Tornar |
geiresa; desembaraço.
a nascer (a pUnt í) . [|sub. Resur-
giinent ; renascença. Kusakaiesa. v tr F.>z-r abre-
viar, dar pressa a. Tornar ligeiro.
Kasabu'uKisa, v. tr. Tornar vi- I

Kunaakalesa. v intr e r. Apres-


çoso. Rev' riecer; fnzer b ot^r de I I

sar-se.
novo (i planta). II Tornar salobre
(a água) Kusakamana, v. intr Traves-
sear Ser irrequieto.
Desgrenhar;
|

Kusafuisa, v. tr.
fazer emaranh .r ( o cabelo). Kusakamanesa, v tr Mandar
fazer bulício; fazer ser irrequieto.
Kusa(ujuka, v intr. Ter (o ca-
b-lo) descomposto, desarranjado: Kusakamesa, v tr Fazer acele-
jindemba j' asafajaka E^tar eriçado; \
rar, andar depressa, seriápido.| É
ter gaforinas Endenioniar-se por I 1 tb. r.
vezes,
Kusakana, v. intr. Casar |
V.
Kusafujula, v. tr Desmanchar o kusokana
penteado Enriçar Endemoniar |
|
|

frequentes vezes. Kurisa|ujuia; ,


Kusakaía, v. intr. e r. Avançar?
caminhar para frente
|

V. r Despentear-se. Continuar; I

tomar a avançada, sub Avanço' '

Kusafujuna, v. tr. Desgrenhar; dianteira.


descabelar. f g. Atrapalhar Ku- Kusakela, v.
|
| [

tr e intr Prognos-
risafujuna, v r. Arrepeiar-se; ema- ticar! profetizar.
ranhar os cabrlos.
Kusakelesa, v. tr. Mandar pro-
Kusalúka, v. intr. Ficar indemo-
n ado, pobsesso. Tornar-se epileti-
gnosticar, predizer uma doença.
|

íorme, Kusakesa. v. tr. Vascolejar; cho-


Kusafukisa, v tr Fazer inde- calhar; sacudir. Agitar; misturar;
I

moniar, ter o diabo no corpo É .


|
mover com força. |; sub. Acção e
tb r.
efeito de ag tar; ?acudidura E' |

tb r.
Kusafula, v. tr. Tornar epilépti-
co, possesso, iademoaiado. Kusakirila, v tr. e intr. Agra-
decer. sub. Expressão ou facto
I
j

Kúsaia, v
Circuncidar; cas- tr que manifesta gratidão.
tif c^r Sacramento das re-
sub.
I I

Kusakúka, v intr. Voltar a ca-


ligiões africana, judai.a e mahome-
beça para o lado (por virtude de
tana, que consiste no corte do pre-
púcio. C rcuncisão. Kurisaia, v.
uma chamada) |
Olhar para traz:
Bumba
1
1
ndungu, o k' u
aakuke; ki úia
inti e r. CircuaciJar se; tornar-se
casto
mu ngongo, k' u aakele Virer-se; \

voltar-se.
M.andar circunci-
Kusaiesa, v. tr.
dar; Fazer castificar, sa-
jindumbe
Kásakuka, v. intr. F car puri-
ficado, curado, salvo. Estar livre
\

cramentar por meio da circuncisão. I

|
(da doença, do mal, do pecado):
E' tb r.
ng' aeakuka «?» kituxi. \
Ficar limpo
Kusáha, v tr. e intj. Exorcisar; do c )nsciência
curar: — uhaxi. San-ar, purificar j Kúsakula
v. tr Purificar, Sal- j

por meio de sortilégios; livrar do var; livrar (da doença, do vício, do


mala || v. intr. Bochechar; lavar, pecado) È' tb. r. .
|

tirar impureza, em (agitando).


as
sub. Saneamento; bochecho; cu- Kusakumuna, v. tr. Sacudir com
1
1

ra. II Kurisáka, v. intr e r. Cu- violência e repetidas vezes: tangu —


rar se per meio de exorcismos; pu- ia miUámba Abalar; fazer estreme- \

rificar-se: ngimbi arimbê, nganga ia


k' cer, sub. Movimento de sacudi-
j I

imbanda k' arisak' ê.\ Tornar-se são. dura II Kursakumuna, v. r Im-


primir ao corpo movimentos rápi-
Kusakala, v. tr e intr. Apres- dos e convulsivos: kala o — kua «à-
sar; aligeirar. nji.
KUS -226- KUS
Kúsala, Traçar, for-
V. tr. e intr.
KusambujuKa, v intr Ir conta-
mar letras. I
Escrevinhar; grafar; ra- giando Estar a passar, a trans-
I I

biscar. por por vezes


Kusalala. v jntr. Haver em
abundância: maluvu m'asalala
.
KusambÚKa, v. intr. Contaminar;
v. \
|
comunicar por contágio.
tr Tornar do domínio público. )

i>ivulgar KúsambuKa, v. intr. Atravessar;


Kusalatna, v intr. Radiar» cin-
mudar: — njila \
Ir paia o outro
lado.
tilar. Estar alegre, satisfeito.
I

v. intr. Perde, ojui-


Kusalí.ka,
KusambuK'sa. r tr Transmitir
por contágio: -M^axi Fazer conta-
zo. Estar maluco, doido.]] sub |

minar ( o mal); corromper.


Desarranjo mental, Demência fig. |
|

Insensatos KusambuIuKa, v intr. Repostar;


retorquir
Kúsaluka. v. infr. Tirar-se de
algum luga-; saltar [
Afastar-áe Kusambuiúla. v. tr. Contestar.]
desviar-se. \
Sa r. Responder cont ariando. 1] Negar,
refutar sub. Refutação; contes-
Kusaiukisa, v. tr. Fazer endoide- I
]

tação. E' tb. r.


cer, perder o juiz ) Kurisalukisa, |
1

V. intr. e r. Dementar-se Tornar- ]


Kusamena, v tr. Salpicar; as-
-se maluco. peTgir-. — mênha Deitar borrifos em. \

Kusalúla, v ]] sub Aspergimento


tr. Endoidecer: tor-
nftr demente. |
E' tb. r. Kusatnina, v. tr. Arrojar de si.

Kusalumuka, v. intr. Ficar alvo- I


Atirar com repulsa ] Sacudir.
roçado, excitado |
Acordar; tumul- Kusamujuna, v tr. Pentear
tuar; despertar |
|
sub. Tumulto; muitas vezes |
E' tb r.
efervescência.
Kusamúna, v. tr. Pentear; fazer
Kusalumuna, v tr Alvorotar: toucado. ]
E' tb. r.
— jinhuiki AiiiotinHr; excitar; pôr
I

fcm estado de tumulto Kurisalu-


Kusána, v tr, Di^sfiar:— ixdxt ta
|
|

maea Desfibrar: jihondo.] Esfar-


tnuna, v. intr, e r. Agitar-se; amo- |

par.]] sub. Desfiadura Kurisa-


tinar-se.
]
]

na, v Desfiar-se r || fig.Arrepe-


Kusamanfl, sub. (IX) A época lar-se; desesperar-se, '

Kurisanasa-
das grandes chuvas. O sexto mez I
na, V. iter. Estar a desfiar-se em
do ano indígena que abiange as muitos lugares.
chuvas de Abril: jinvula ja — \[ adj
Derradeiro; tardio.
Kusanajana, v. tr. Desfiar
muitas vezes ou por muito tempo.
Kúsamba. v. tr e intr. Orar; ro-
Kusanána, Ecoar; reper- v. tr
gBr; comover.
cutir. | éco || v intr,
Repetir em
Kusámba, v. tr. e intr. Saltitar; Reáoar; tornar-?e notável
passir de galho para galho, de ra-
mo para ramo (ermo o macaco o Kusánda. v. tr. Esgaravatar (a
pássaro, etc.) || Rejubilar; folgar galinha) a terra comos pés: kaaa-
I
sub
I
Rejubiiacão; festa Ku- [
|
nji Wazola o — kizmia k'aia muke- m
risámba, v. r Mostrar grande con- nge Escorvar; rebuscar
\
\
fig. )

tentamento, alegria expansiva Ro- |


Dançar: o mukini i mu bana o^ngoma
goii]ar-se; estar jubiloso I
sub. Espalhada.
]

Kusandesa, v. tr. Fazer esgara-


Kusambalakaía, v, intr. Ter de-
vatar, rebuscar, espalhar (aterra).
senvoltura, agilidade, préstimo. i

Kusambalakafesa, v tr. Fazer KusandujuKa, v. intr. Ficar afas-


tado, espacejado, sepirado uns
agir com deienvoltnra, E' tb. r.
(

outros): maju mu kanu m' a mu


'

dos
Kusambela, v tr. e intr. Rezar: sandujuk-a.\ Ter intervalos.
— jinzambi \
Suplicar; pedir.
Knsandujula, v. tr. Distanciar; se-
Kusambila, v. Penetrar: intr. parar uns dos outros:— mixi.\ Afas-
mu rila.\ Entrar; meter-se- tar cada um por sua vei £ tb. r. I
kus -2'2.1 - KUS
Kusanduka, v. intr. Estar afas- Kusange«5a,v. tr. Fazer encon*
tado, pòr-se distante: Kasenu, mu trar, deparar,achar o Pôr diante ;

íukule; u a ku zemba, mu sanduKe.] de; apresentar (sem ser esperado^.


Ficar sepaiado.
Kusanguluka, v, intr. Ser folga-
KusanduK^sa, v. tr. Fazer dis- são, jovial Sentir prazer, conten-
Mandar
I

tanciar, afastar | separar tamento, alegria sub. Regosijo,


] |

Kusandula, v. tr. Distanciar Manifestação de contentamento.


apartar (de uma pessoa ou lugar). Kusanguiukisa, v tr. Fazer re-
Kurisandula, v
I 1^ r. Separar-se; gosijar, alegrar, j Tornar contente.
pÔ3-se de parte.
Kusanguiula, v tr. Enxaguar:
í^UáaneneKa, v. intr Ser ardo- lavar; Kurisangu ula, v.
corar. 1|
roso, veemente, impetuoso. |Ter en- intr. e r. Passar-se por água limpa.
tusiasmo (noi afazeres, nos negó- I
Apurar-se.
cios, etc )
Kusangumuka, v intr. Ter a
Kusanesa, v tr. Mandar desfiar; sensação da descongelação: manhi-
fazer desfibrar nga mu mukutu m' a ngi sangumuka. \ \

Sentir grande prazer. Sentir -se


Kusánga, v Encontrar; tr. e intr,
derretido, satisfeito.
|

achar (procurando ou não) sub. !


|

Achamento; encontro. Kurisánga, |


|
Kusangumuna, v. tr Desconge-
V r. E contrar-se: arisóto, arisánge. lar; derreter Dar prazer a.j Exul-
|

I
Juntar-se; unir se. tar (Diz SP do tomar qualquer be-
bida alcoólica, de manhã, para
Kusangama, v intr. Ter felici-
CO II. bater o frio: manhinga.
dade. Ser afortunado, ditoso,
Kuri- \
\

sub.
I

Ventura; estado de pes- sangumuna, Descon- v. intr. e r


II
soa feliz. Bem êxito; sorte. — gelar-se, dar-se calor. Tomar cou- |

II |

sa quente úu alcoólica (em manhã


Kua riúlu, a beojaventurançã; a feli-
fria). fig. Derreter-se.
cidade eterna, I

Kusanguna, v. tr. Desmalhar;


Kusangamana, v. tr. Desemba-
desatar, || v. intr. Escapar (das
raçar; desimpedir v. intr. Ser
Desatar-se
|

desenvolto, activo,
(

malhas). || Kurisan-
ligeiro. sub '
|

guna, v. r. Escapar Tresmalhar,


j

Deseinbai aço; agilidade. |

desfazer se ; perder o rumo Coar- |

Kusangamanesa, v. tr. Fazer -se, sai' (falando-se de líquidos)


desembaraçar, desimpedir.] Tornar
livre • Kusangunuka, v intr. Ficar des-
manchado, desccs'do, desfeito a (

Kusangamesa. v, tr, Tornar prós- costura),) Estar de;fiado, destorci-


pero. | Acontenta'; afoitunar; f«lici- do Florir.
I


tar.
Kusangununa, v tr. Desmanchar;
Kusangana, v. t r. Confluir |
descoser, Desfiar; destecer. || v.
|

Unir (duas correntes) v. intr j j


intr. Florear: florescer: masa m' asa^
Concorrer em determinada direcção: ngitnuna.\ Brilhar; fazer boa figura.
\

manhinga m'asangana.\ Afluir. Kurisangununa, v, intr. e r. Des-


manchar-se; descoser-se. || Desen-
Kusangáta, v. intr Estar cheio;
ter gravi lê- (nos irracionais): ngulu
vencilhar-se; soltar-se; desprender-
-se.
i asangata\ P^j^r; estar prenhe. | |

Eub Eitado de têmea no período da Kusanhaia, v intr. Estar assa-


gestação. nhado; ter fúr a
Kusangatesa, v. tr. Fazer pejar, Kusanhalesa, v. tr. Assanhar.
tnchir; — jingombe. Tornar público.
Kusangela, v. tr. Cotisar; contri. Kusanujuka, v intr. Estar des-
hmr: ~ uênji Compartilhar; ser só- .
\
fiado em muitos lugares, dilacera-
cio em || Encontrar; achdr (procu- do ou rebentado muitas vezes.
rando): ng'a mu sangela bu tabu.
Kusanujuna, v tr. Dilacerar, es-
Kusangelesa, v. tr. Fazer cotisar, farrapar, d spedaçar por vezes.] Ir
dar sociedade em. desfiando:— mulde. Desfibrar mui- \
KOâ -iêg- K13S
tâ9 vezes Kuri sanujuna, v. intr.
1 1
nutrir-s^í.
e r. Esf icelar-se; estar a desfiar-se.
Kusasáka, v. tr. Autopsiar; dís-
Kusanuka, v. intr. Estranhar.' sub Dissecação; antópsia
secíir, II
Não estar habituado ou farailari- .

z-:ido com: hanga


asanuka o sênu, mo i Kusasala, v. tr. Fazer restolho,
n' o mubika u asanuka o háma ia mala- ruído: -, pukw; kulokosa, tende
\\
sola II Ficar desarticulado, quebra- sub Restolhida.
do; u kaiela o ngéngc u satiuka ni ri- Kusasafa, v. intr Dar pequenos
banda. \
Ficar fora do lugar saltos. ]Diz-se do andar do passari-
Kusanukisa, v. tr. Familiarizar nho.
(alguém) com o que nunca usou | Kusasela, v. tr. e intr. Crescer
Fazer quebrar. em: eme a agi sasela mu Liibolo.]
Kusanuna, v. t r. Destroncar: — Podar, esfacelar rolug r de.
tangu Desarticular; — muJcmòa ua ri-
\

Kusasesa. v tr- Fazer cri r,


hónjo.l Desfolhar, desun r.| É tb. r. dar existência Hl—mona ] Mandar
Kúsanza, v tr. Sanear; tornar borrifar (a roupa): ~ izuaiii. Fi- I

habitável; —jm
Ceifar; limpar; |
zer das granar: —
jindende F.ztr |

tornar (íis terras) aptas para a cul- azedar, criar bolor.


tura Aliviar; "curar. || sub Sanea-
!

KusasujuKa, v intr. Ficar e fa-


mento; limpeza. || Kunsanza, v, ce la d o em muitos lugares-:
intr. e r. Aliviar-se.| curai-se.[
mulembu
Desabafar Sentir-se menos moles-
u asasujuka.l Ficar feito em mi-
|
gnlhas.
tado Desemb^raçar-se (de algum
I

mal)-! fig Traquejar. Kusasujula, v. tr. Dilacerar; frag-


mentar; esmigalhar por vez: s.
Kusanzama, intr. Alastrar; v.
Despedaçar.
|

exttnder-se: manhinga m'asanzama.\


Ficar espalhado, derramado. KusasuKa, v. intr FiCar gangre-
nado, esm galha ;o: kinama ki a mu
Kusanzamesa, v. ta. Farer alas- sasuKa.\ Ficar reduzido a pedaços.] |

trar, espalhar, estender. |É tb. r sub. Esfacelamento


KusanzeKa, v tr. D latar; am- Kusasukisa, v tr Caus r esfa-
p.iar; tomar menos compacto. | sub. celo a.| Fazer gangretiir. ca r em
Espacejamento; |
É tb intr. pedaços
Kusanzuka, v. intr. Tomar-se Kusasula, v. tr Quassar: ndá-
amplo, dilatado.] Expandir-se. nji Despedaçar; triturar. Ku-
|
I ]

Kusanzumuka, v. intr. Ficar es- risasula, v jntr. e r. Eíuiigalhar-


paçado, mais largo: ng'ala bii Kiriri -se; fragmentarse.
k/ asanzuniUKã |
Ser v;.sto. exten- KusasumnKa. v. intr Desptrtar;
so. sub.
|| Amplitude; d latação; acordar: ku kilu.\\ Lembrai; ocor-
largura. rer.
Kusanzumuna, v tr Alargar; Kusa.-jumuna, v. tr Fazer des-
espacejar; dilatar.] É tb. intr. e r. pertar, ocorrer.] É tb. inlr e r.

KusarÍKila, v. tr- Salgar: -mW/í. Ku'-áta, V intr Oferecer sacri-


]
Fazer salgidura. fício: -yíwbur/. V| ]
tr. Imolar, sa-
crificar; vitimar ]| Kurisata. v
Kusása. Criar; educar; en- v. tr.
Oferecei-se em sacrifí.io.
intr e r
sinar: -o mona kuuaba muxiina.\\
Imolar-8(. .
Humectar; borrifar, j] Machadar;
I

tirar cora catana o f uto do cacho: Kusafela, v. tr Ofer^-cer um sa-


— jindende.\\ Esniigalhar:-'i/u6a ]| crifício; — Pasu.\ Celebrar o sacri-
v. Estar deteriorado, azedo,
intr. fício da m\:sei:-Nzambi.\ É tb.r
estragado: Kuria ku asási.\ Ter Mandar sacrifi.
Kusaíes.:., v. tr.
máu gôito, hálito ou sabor: mu. car; fazer matar.] Sujeit r; fazer
kanu.\\ Derrancar; ter grangrena;
correr o nsco de.) Kurisatesa. v. r.
estar rançoso.] sub. Sabor do qae |

Sacrif car-se; expôv-se à morte.


|

é azedo. Mau gosto. |] Kurieása,


I

V. intr. e r. Ciíar-se; educar se; Kusatuka. v. intr. Ficar imolado,


KDâ -2i9 - RUS
àâcíificado. (em cachão). | Expelir em borbo-
tões; estar fervente. sub. Eferves-
Kusaxina. v. tr. e intr. Apressu- |
|

cência; fervor
rar-se |
Estar azougado.
Kuséba, V. tr. e intr. G ilantear; Kusekukisa, v. tr Afervorar |

requebrar-se |
sub. Denguice Fazer ferver |
fig. Estimular |
|
É
| | j

tb. r
Kur seba, v. r. Enfeltar-se- (para
agradar.) Kusekula, v tr. Aferventar: —
Kusebelela, v. tr. Festejar: — mu-
xitu. Deciuar; dar fsrvura.
\

kini- \
Acompanhar os últimos pas- Kusekumuka, v intr. Estar a es-
sos ou movimento? de um dançari- vasiar se ou em estado de vazio:
no I
Laurear; aplaudir. }] sub Acto meke i asekumuka Verter || sub. \

e efeito de galantear, Homenagem. j Vazadura .

Kusebuisa. v. tr. Indignif car; Kusekumuna,


v. tr. Esvaziara
aviltar, rebaixar. Ultrajar; ofen- fízer Fazer dançar as ná-
verter.

|
j
|

der comindecencias.il Kurisebui- degas (no andar); mbunda. Mene- \

sa, V. intr. e r. Dedignar s escan- ; ar. Kurisekumuna,


v. intr. e r.
[
|

dalizar se . Bamb-lear-se; saracotear-se (andan-


Kusebuka, v intr Fiar vitu- do)
perado. |
Sofrer infâmias. Kuséia, V. tr. Recalcar, repizar.
Kusebula, v. tr. Injuriar; escar- I I
Enchamelar; — ínzo.
nir. || sub Vitupério; vileza. Kuselela, v. tr. e intr. descer
Kusebuluka. Ficar ultraja- v. intr. para baixo; descair: mulele ?« asdela.
do, maltratado, desonrado.] Sofrer I
Descer
ignominia. Kuselelesa, v. tr Fazer descer,
Kusebulula. v. tr. Afrontar; es- descair..
candalizar Considerar como digno
I Kuselema, v tr. Enjeitar, des-
de pública censura. peitar;' kutia.\ Abandonar (pordes
Kuséia, v. tr. Entibiar; desani- preso)
mar; enfraquecer. |] s-xb. Entibia- Kuseluka, intr. Aborta : o /2^a?ía
mento.ll Kurisé a, v. r. Tornir-se u avuala mubika u aaeluka.l Mover. | ]

tibio. sub. Abortamento


Kuseiala, v. tr. e intr. (port ) Kuselukisa, v. tr. Fazer abortar,
Ceiar | V . kiíria kua usuku mover.
Kúseka, v.
intr. Farinar; ralar; — Kuselula, v. tr. Atrofiar; estio-
iringu. Serrar; corroer;
\
múxi — \ lar; mirrar (a planta) Frustrar; i

Cotiar pouco a pouco (roenao) j gorar.


Minar; enredar; fomentar discór-
dias II V. intr. Intr gar || sub Kuselumuka v intj Descair: ri-

Serração Intriga bitu Desviar-se do lu-


ri aselumuka.']
j

gar; descer sub. Estado do que j |

Kusekala, v. intr. Estar avaria- descai. Descida. I

do, estragado | |
sub Avaria.
Kuselutnuna, v tr. Abaixar; fa-
Kusekalesa, v. tr. Fazer a variar;
É tb.
zer descair. r.
causar d^no a. |
Desmoralizar; des-
|

virtuar, i
É tb r.
Kúsema, v intr. Ans'ar; terape-
Kusekuísa, tites.jj v tr. e r. Antojar; desejar;

I
Mandar dar fervura
v. tr. Fazer decruar.
a. apetec r. |
j
Esiatificar; s::irjar: —
jimbumba \
Golpear; fazer incisõos
Kusekujuka, v intr. Ferver por n. pele |i sub. Desejo.] Sarjaçào;
muito tempo Referver. f g. Fre- | |
incisão.
mir. || Borbulhar; Cachoar.
Kusémba. v tr. e intr. Agradar.
KusekujuJa, v. tr. Fazer levantar I
Gilantearj desvanecer. || sub.
fervura por vezes Desvanecimento. |
|
Kurisémba, v.
r. Vangloriar-se; fazer-se dengue.
Kuaekuka, v. intr. Borbulhar;
fecver: m^nha m' asekuka.l Maaar Kusembesa, v, tr. Fazer agradar,
KtJê -âSô- KÍ3â
inspirar desvanecimento a. | E tb. r. do lar.
Kusemesa, Fazer ter ân- v. tr. Xusengúla, V. tr Povoar:—y/x/
Dar (à mulher grá-
|

sias, desejos | Dispor (em algum terreno) de grande


vida) comidas delicadas, ou o que quantidade de vegetais. Kurise |

lhe apetecer. É tb. r. Fazer sai-


|
| ngula. V. r. Encher-se
|

de habitan-
jar. incisar. tes.

Kusemuisa, v Fazer apostro- tr. KnsenguluKB, v intr Ficar des-


far, desdenhar, zombar. Fazer dar graçado, empobrecido. Re-
|
?ub |

alcunhas de
|

coisas ou defeitos vés; desgraça:— k'u nang'ê.\ Misé-


afrontosos. ria; infortúnio,
KusetnuKa, v. intr. Ficar afron- KusenguluKisa. v. tr. Causar
tado por zombaria. sub. Menos |
| a desgraça de; deitar a perder.
cabo.
Kusengulula, v. tr. Desgraçar;
l\useniuna'. v. tr. Apodar; alcu- reduzir á miséria Acabar de .
|
|

nhar; apostrofar (zombando). vez. (Diz-se do r e t r a r da la- i

Kusénda, v. tr. Laurear; galar- vra os mantimentos depois da


doar; premiar: mukini.\ Gratificar. primeira colh".ita.)| Desp voar. |

f. tb r.
Kusendela, v. tr. (port.) Acender.
1
V. Kuuika. KusengumuKa, v intr. Ficar
arrasado, aniqu lado, desfeito |Ei'
Kusenduka, v. intr. Desmaiar; tar desabitado.
perder os sentidos |
Ficar maravi-
Kusengumuna.
|

lhado, encantado. v. tr. Aniquil.ir,


deitar abaixo |
Arrasar; tornar
Kusendukisa, v, tr. Maravdhar; ermo,
causai pasmo a: kitari ki a mu aendu-
kiaa. I
Fazer desmaiar, perder os Kusepuna, v. tr. Tornar-se g i-

sentidos lante. gracioso, i


|
Kurisepuna, v.
intr. e r. Afectar-se para agradar.
Kusendula, v, tr. Arrebatar; ex- |Tb se diz Kurisepuinha.
tasiar Deleitar; cauiar grande ad-
K
;

miração. úsesa, v. tr. òravar; modelar;


esculpir: - nYar/ Fazer ré ortes em;
Kusendumuka; v intr. Ficar des- lascar: —/nzíx/.l Fa ear.j|
j

v. intr.
lumbrado; ter lustre. || sub. Des- Projectar; intentar: '^k'u lei sese ku-
lumbramento. banga paxi mon'a ngerie.\ |sub. Gra-
Kusendumuna, v. tr. Tornar bri- vação.
lhante, esplendoroso: kima u a ki ae- Peneirar:— /uôfl
'Cusésa, V. tr. |

ndumuna.\ Fazer ter pompa, lustre.] j


Outar; ripurar; refinar.;]Kuriaésa.
Patentear; pôr ás vistas. V. intr. er Aperfeiçoar se. Des- |
|

Kusénga, denhar; desinteressar-se.


v. tr. Sortir: —maKU-
Tia; — mílele.\ Comprar
miudesas.]! Kusesála, v. tr Condenar; fazer
Kurisénga, Desagre-
v. intr. e r,
parar. Uiz-se da penitência a im-
gar-se; despegar-se; extremar-ác: o
I

por ao que, nos jogos de prendas,


mâji in'arisénga ni menha Deferen- \

eirar a marcação ou passo de dan-


ciar-se; distinguir-se.
ça: a mu sesala.
Kúsenga, v. tr. e intr. Abando- Kúsesela, v tr Presagit; agou-
nar o de casa de: u asenge
lar; sair rar: - u/zax/.j Predizer (ornai). jÉ
K'asakulx'ê, uala ni ndunge ia Kuvutu- tb. r.
ha Estar separado (do marido. ||
Kuseséla, Joeirar
I

v. tr. por;
sub- Desquite; s paraçâo; divórcio
Xúrisenga, v r. Separar-se; des- outar dentro de:— mu Kinda
I

quitar-ae.| Cessar de viver em Kusesemba, v tr e intr. Dan-


comum. çar (arrastando os pés).
Kusengéla, v. tr. Fazer sorti en- Kusesesa, v. tr. Mandar penei-
topara.| Mercar p.r outrem. rar.] Faier joeirar, outar.
Kusengesa, v. tr. Deacaiar; divor- KusesumuKa, v. intr Ficar ei-
ciar. Faxer expulsar ( a mulher)
j boroa do, esfarelado: ríKende ri ase-
KUS -23Í- KUS
sumuka. Ficar carunchado, carco-
\ sokana, v. intr. e r. Casar-se.|
mido. 1| 3ub. Esboroo, esmigalha- Amancebar-se fig Bater-se. 1

mento.
KusoKanesa. v. tr. Fazer coha-
Kusesumuna. v tr Esfarelar; bitar, casar. I
Fazer viver em co-
esmigalhar, Reduzir a pequenos i
mum. I
É tb r
fragmentos.] Despedaçar; carco-
KusoKejeka, v tr. Ajustar, pôr
mer Kurisesumuna, v. r. Esfá-
certo, (peças de um maquinismo):
I I

Fragmentar-se
relar-se I

— irlándu.\ Unir peça por peça;


Kuséta, V Marchetar; tau- tr. compor II Kurisokejeka, V. intr. e
xiar; embutir. Fazer relevos era; | r. A j u s t ar-se, encaixar-se em
matizar; esculpir. Manejar com | | muitos lugares.
dextresa; jogar: kielã Brincar. \

|sub. Marchetaria; embutidura. KusoKeKa, v tr. Encaixar; ajus-


I

tar:— ritemu.\ Unir.l Adaptar; cal-


KuseteKa, Fazer combinação; v. car. sub. Encaixe.] KurisoKCKa,
I I
[

consertar: acordar Kuriseíeka, v. |


| v r Encasquetar-se; adaptar-se en-
intr. e r. Entrar em combinação; caixar-se.
lembrar-se; ajustar se.
KusoKela, v. tr e intr. Ser
KusiKe, corog. Pequeno afluente í^ual a: eie leia tu asoKela. \
Ser do
da margem direita do rio Luandu, mesmo tamanho ou altura. |! sub.
na região do Moxico. Egualha.] Identidade de condição
KusíndÍKala, v. inír. e r. Sosse- moral ou social.
gar; conter-se; ter modos; u mo- — KnsoKelela, v. tr e intr. Estar
ne o ribata.W sub Moderação. em igualdade de circunstâncias.]
KusindiKalesa, v. tr. Fazer mo- Ser paralelo sub. Qualidade de |
|

derar, ajuizar. igual ParalelismoI

Kusirivila. v. intr. (port.) Ser- Kusokelesa, v. tr. Parear; igua-


vir.! V. Kubika lar;acertar:— míxi. Afinar: má' ]

zui Aplainar; nivelar Confron-
Kusóba, V. tr. Pedir por emprés-
I |

intr e
tar. KurisoKelesa. v. r.
timo:- \íitari

I
É tb. r.
|]
Pôr-se no mesmo nível ou condi-
Kusobela. v fr. Pedir empresta- ção. Fazer-se igualar, compaiar.
]

do para: ng'a ku sobela malele tor-


KusoKesa, v. tr. Classificar;
Kusobesa, v, tr. Emprestar; nar igual; pôr em ordem. Mandar |
|

confi r, ceder por empréstimo. 1


calcar, apertar com calcador,
É tb. r.
KusoKOKa, V. intr. Ficar arran-
Kusobola, V. tr Despolpar:—//- cado, e::traido (do lugar próprio):
ndende Esmoer. \
riju ri asoKo'ka,. |
S a i r ou cair
por si.
Kusofelela, v. tr. e intr. (port.)
Sofrer. V. Kutamama.
I
KusOKola, V. tr. Extrair: riju.\
Desenraisar; desprendei: jindende.
Kusóka, V. intr. Ser igual: o fu- JDesencravar: kiâla.\ Deslocar; —
bá i asoKo ni menha \\ v. tr. Cal- desencaixar: ritemu Desdentar. — \

car; tornar compacto (pisando com


maço. calcador. etc ): — k i b íl- KusoKOloka, V. intr. Ter bom
ia KiaJuba sub. Capacidade; po- |
|
êxito ou resultado, Vingar;
feliz j

der.] Qualidade de igud. i| Acto medrar; crescer (em negócios). Al- |

de calcar. KurisÓKa, v intr. e r. I


|
cançar; galgar; chegar.] Atingir o
Estar em condições de igualdade.] fim.
Chegar ás mesmas contingências, a
Kusokolola, v. tr. Fazer prospe-
mesma altura que outrem. rar, desenvolver: —irima Produ- \

KúsoKa Oscilar; abaliar: V. intr. zir a aparição de: mbutu Fazer |

riJu'eririala—.\ Abanar ||8ub. Mo- aumentar o númeio de. | |

vimento oscilatório KurisOKolola, V. r. Desobrigar-se;


eximir-se .

Kusókana, v tr. Casar .|| Co-


habitar; vida comum. || sub ter KusoKomoka. v, intr. Estar ou
Cafamooto; cohabitação. || Kuri- ficar despregado, deaconjuntado,
KUS -232- KUS
desfeito: o ribitu ri asOKomoKa \
Fi- fio I
Afrontar (
| sub. Provocação:
car desmembrado. repro.
Kusokomona, v. tr. Desconjun- KusombolcK^, v. tr. e intr Ir
tar: - kiala Pesmanchar; desar- I
muito alén.] Tia passar; exceder o
mar:-«/a. Desfazer. I! KurisoKomo-
j limite em muitos lugares Violar; |

na. V. ÍQtr. e r, Desmanciíar-se; des- transgredir.


conjuntar se; desfazer-se.
KusomeKa, v. tr. Conchavar. |

KuscKomuesa, v. tr. Mandar des- Enf ar, espetar paus (entre outro?);
pregar, desraanchir, desarniir. intercalar |
M-.ter; introduzirem.
KusoKuesa. v. tr. Mandar deslo- KusomeKena, v. tr. Piemiar: —
car, t:rar frutos do cacho: - jinde- mukóngo \
Reccmpensar; assinalar;
nde \\ Mandar extrair, tiiar do !u distinguir.
gar:-/-/;//. Mandar desunir.
I

Kusomesa. v. tr Fazer carregar


Kúsola, V. Escolher; tr e intr (uma espingarda). I
Fazer encadear,
|

preferir v intr Optar; ser pre-


|
| atacai: vedar. [ Fazer colocar pius
ferido! sub. Escolh-i; preferência-
| (ntre outros)
IIKurisola, v. r Escolher-se (en-
tro si). Kusomona, v. tr. e intr Estrear;
inaugurar. II v. intr er Fazer uma
Kusóla. V. tr Derribar; r<çar: — cois i pela primeiía vrz Vender |

muxitu Arrotear; arrifar || Expu-


I
(a prim.ira coisa do dia ou ser o
gnar.|| sub Roçadura; arrife. primeiro a comprar Principiar o |

dia (fazendo ou sofrendo aiguma


Kusolésa, V. tr. Mandar roçar- coisa)
arrotear, arrifar. Fazer | derribar,
coitar com a roçadeira. Kusóna, v. tr Mosquear; sarapin-
tar. Eoudoai; manchar. |f/g. Sal-
|

Kúsolesa, v. tr. Mandar esco- picar.


lhei; faz r op(ar, preferir.
Kusónda, V. intr Preguiçar; man-
KusoloKota, V tr. e intr. Procu- drií-r .

rar com diligência II Pesquisar, in-


vestigar com cuidado: - mu jihota.\ Kusondaraa, v. intr. e r. Estar na
Vasculhar. posse de: ng'a k/ xikama anga ng'a
ki sondania ? Prover-se abaste-
Mandar
\

KusolcKofesa. v. tr pes-
cer-se.
quisar; fazer investigar com cau-
tela. KusondoloKa, v. intr. Ficar
afastado, separado
KusolomoKa, v. Surgir intr
(de repente).] Destacar-se (da mul- Kusondolola, v. tr. Apaitar; se-
tidão, da sombra) Avançar, apa- | parar; abstiair.| É tb. r.
recer inesperadamente Crtscer; |

progredir. Kusoneka, v tr e intr. Escritu-


rar; escrever .
|
]
sub. Escrita.
Kusolomona, v. tr. Destacar;
fazer aparecer, cingrar, avançar. KusoneKena, v. tr. Escrever a:

ulungu Adiantar. ag'a mu sonekena muKanda.\ Escre-


ver por viH de.| É tb. r.
I

Kusóma, v tr. e intr. Carregar: —


ãta Espetai; ataca;; cale ir: — /7//x/.
\
KusoneKesa, v. tr. Mandar ea-
|Preparar; ved*;; construi) kutunga : crituiar, fazei esv;rever.
ni—.\ Sol d ficar.
Kusonesa, v. tr. Fazer mosquear,
KusombcKa, Ultrapas- v. inlr sarapintar, matisar de pintas. |
|

sar: linbambe Pasmar por cima, \


É tb. r.
transpor:— r/KU^á'í^.| sub. O acto —
de ultrapassar ou exceder.
!

Kusónga, v. tr. Aguçar: /nâxí. |

Desbastar; aparelhai: - mabaid. En- '

KusomboKcsa, v. tr. Fazer pas- direitar; aparar.


iar além ou por cima de.| Fazer Mandar
Kusongesa, v. tr. adel-
exceder, ultrapassar, transpor.
gaçar a ponta de Fazer desbas- |

Kusombola. v tr. Provocai, tar; tornar agudo, penetrante.] |

iniuitar, 1
1 Reptai; chamara desa- Estimular: atiçar, fomentar; incitar.
KUS -233- KUS
Kusongola, v. tr. Afastar; reti- Kusôía, V. intr. Encarnar Ci- |

rar de. catrizar; criar carne (a ferida)


| |

Prtcurar; buscar; tratar de saber:


KusonffoloKa, v. intr. Estar afãs-
tad'"> Ficar desviado; sair do Kalunga. Escrutar; fazr que sê
\

lhe depare:- fnÔ7ía. •-ub P.ocuta*


grupo. I
I

indagação; busca. É tb r. |

Ku30Dgolola, Desviar: afas-


V. tr.
Kusofalala, v intr. Estar en-
tar: rltari mu njila Acantoar; pôr
]

chatcado, embebido em líquido: boxi


de parte II Kurisongolola, v. r.
Isolar-se; afastar-se.
bu asotalala Estar úmido. \

Kusotalalesa, v. tr Encharcar,
Kusonha, v. intr. Chuviscar; go-
tej ir (chuva).
molhar muit® |
Fazer criar umi»
dade.
Kusonoka. v. intr. Perder; cair:
kitari kí asonoka ||sub. Perdimento, Kusofesa, v tr. Mandar procu-
rar, buscar |
É tb r.
Kusonona, v. t r. Deixar p rdei,
cair. É tb. r.
Kusofoia. v. tr. Coucear; dar pon-
1

tape.
Kusonzuela, v. tr. Mondar; — Kôsua,
v tr. Fouçar: iángu
ribla L'n.par (de capim) a terra 1

semeada,
I

sub. Monda. Segar, arrancar capim;- imbambe \


il
Arregoar.
Kúsosa, V tr Podar. Cortar, I
Kusuála, v. tr. Passar a fubá
desbastar árvores: —míxi Tirar, \
pelo rmiauálu Cirandar fig. Sepa-
por meio de pilão, o farelo do mi-
| |

rar o mau do bom


lho em grão: mása. Limpar. || j

sub. Pod.i; descasque; limpesa. Kusuáma, v intr. e r. Ocultar-se;


esconder-9e: kitari, viuxUtt ua~.|
Kusósa. V. intr Sír estreito, es- Não se mostrar. |
Encoquinar-se
guio I
Ter pouca grossura. || sub.
Estreitesa; finura. Kusuámba, v. Arrufar; zan- tr.
gar:— /ciía muhatu ni riiala Diz-se da
Mandar podar.
\

Kúsosesa, v. tr.
mulher que. amuada, espera ser ro-
I
!
Fazer pilar milho (para limpar.) gada peio marido para regressar á
casa sub. Arrufo.
.
Kusosésa, v. tr. Adegalçar; es- I I

treitar: ribáia.\ Diminuir em largu- Kusuánga, v. tr. Pilar feijão


ra; reduzir a grossura de Restrin- | para dele extrair o bicho que o es-
gir. || Kurisosesa, v. intr. e r Tor- traga
nar-se delgado; diminuir de espes-
sura. Kusuangala, v. intr Estar seco,
sem uraidade.j Diz-se do prão fei-
Kusosóla. v. tr Tirar o grosso to só com azeite, sem água, ou do
de.| Tornar menos basto. arroz solto.
Kusosoloka, v. intr. Diminuir de Kusuangalesa, v. tr. Tornar se-
intensidade. Abrandar: kuKata ku| co, solto (qualquer iguaria).
aBOtof-OKa. Ser menos intenso, ter
menjs veemência.
I

Kusuasuana, v intr. Estar ator-


mentado Estar desfarelado,
I

Kusosolola, v tr. Fazer dimi- carcomido: jnúxi u aêuaeuana.


nuir a intensidade de: —tâbia.\ Tor- I
Atrapalhar-se; encontrar-se «m
I

nar menos vigoroso; reduzir. dificuldades; não saber que íaier


Kusosomoka. v intr. Fagulhar: Kusuasuanesa, v tr. Arruinar,
jihuinhi jala — \ Faiscar. transtornar (o espirito). | Meter em
apertos
Kusosomona, v. tr. Fa/.er avi-
var (o fogo): jihuinhi Tirar da le-
\
Kusuasula, v. tr. Estugar, Ali-
nha a braza aceza Fazer soltar |
geirar (o passo).
fagulhas:— ;7«oío ja túbia. Kusuáfa, v intr. Cair certo; es-
Kusosuéla, v tr. Deitar a miú- tar juito, na medida. {
sub Exati-
|

de lenha ao lume; Aamòia. Nào — |


dão; certeza
deixar extinguir o fogo.| Alimentar; Kusuatesa, v. tr. Ajustar |
Pôr
manter (o fogo). na medida.
KUS -234- KUS
V. intr. Restar; ficar,
Kusúba, KusuiniDa, v. tr, e intr. Fazer-se
Deixar
j ]

V. tr. resto. Diz se ] |


forte, valente.] Esforçar-se por.
da apanha do peixe, na seca do3 Kusuinisa, v. tr. Esforçar; dar
rios ou lagôís, por meio de paus alento a.| Reforçar: estimular; exor-
espetados e entrelaçados àjuzan» tar
te dos mesmos: — jinguingi ni
ikuêu.\ I
Kurisuba, v. r. Demasiar-se; Kúsuka, V intr Desesperar: u
excôder-se aKinga Kua Nzambi k' aauVè muxima.\ \

Bastar; fatlsfazer Expirar; aca- .


]

Kusubujuka. v. intr. Restar; de- bar; morrer: viuenhu uaanKu.\\ Pa-


]

niasiar a miude, exceder sempre: rar; estacar; ter fim. |] Kurisuka.


ujitu u atuhujiíka V. r. Desesperar se; impicientar se;
Kusubuiula, v. tr. Deixar muitos dar-se pre-ssa. Cansar-se; aborre- |

restos. Fazer sobejar por vezes


1
|
cer- se.
Fazer ficar sobejos muitas vezes. Kusúka, V. tr. Enxotar: ;í«á- —
Kusubuka, V. intr. Sobrar, ex- nji.- jihombo.] Conduzir gado do cu
ceder o necessário. || Sobreviver. ao pa.sto :- jingombe

Kusubukisa, v. tr. Fazer sobrar, Kusukama, v, intr. Estar neces-


deixar resto. sitado, oprimido, obrigado. Care- ]

cer do necessário.
JKusubula, tr. Interromper; v.
suspender: mona a mu suhula o riclt. Kusukamena, v. tr. Sentir neces-
sidade, precisar absolutamente, ca-
\

Não deixar acabar Fazer parar, |

recer de: ng'a8ukamena Kitari. v.


restar. Dar por acab. do antes do ]
]

intr. Hesitar mostrar receio.


fim.
Ocultar; escon- v Kusukika, v. tr. Fazer bastar,
Kusueka, tr.
i asneaka
satisfazer.
der !
Calar; disfarçar: ingo
o iâla Tapar; sonegar: cobrir.]
I (
Kusukila, V tr. e intr. Não pas-
sub Ocultação; sonegação 1| Kuri- sar além de Chegar a determina-
.
j

sueka, v. r. Alapar-so; esconder-se. do lugar; parar: ng'asuKÍla bu muelu.\


Kusuekela, v. tr, Dizer que não Estacionar.
(tendo) V. kuringila. DissimuUr;
1 I KusuKÍna, v intr. Ficar atraz,
negar (a verdade).] Ocultar; iludir. no fim, viratrazado.
Kusuekesa, v.tr. Dar a escon- Kusukinina, v. intr. Ser derradei-
der Fazer alapar, ocultar (para
] ro, o último da série
que se não veja).
Kusukinisa, v. tr. Colocar em úl-
Kusuenha, v. tr. Engasgar; ficar timo lugar Fazer atrazar, pôr no
]

com a gargantaembaracjda.il sub. fim.]| Kurisukinisa, v. intr. e r.


Engasgamento. Kurisuenha, v. |
| Tornar-se derradeiro; pôr-se no ex-
intr. e r. Engasgar-se; sufocar-se. tremo.
Knsuenhesa, v. tr. Fazer engas- Kúsukisa. V. tr. Fazer sobres-
gar: menha. \
Fazer sufocar. tar, esperar.] Obstar a continuação
de; deter. ]] Fazer Cansar, causar fa-
Kusuéía, V. tr e intr Pôr se ao
diga: kt abita buiu ki aeiãíiaa aànji o
alcance Chegar-se; aproximar-se
É tb r.
] |

xingu Desesperar; fazer perder a


Acercarse, abeirar-se de ]
\ I

paciência,
Kusuetesa, v. tr. Trazer parn
perto: — kiálu Fazer pôr ao al-
\
Kúsukisa,
— jimbua.
v. tr,
Mandar enxotar, dar
A;ular; excitar:
ca-
cance de Kurisuefesa, v. intr. \ \

e r. Fazer-«e chgar, pôr


] I

perto. ça, persegnir: — jiuguari \


Fazer pôr
íóra do lugar (aves ou bestas)
Kusueíula, v. tr. (cal.) Cobrar.
Kusukuisa, v. tr. Mandar lavar,
Kusuila, V. tr Almotaçar; apre- passar pela água. |] Kurisukuisa,
çar: — uênji. \
Avaliar; ajustar. V. r. Fazer-se lavar; purificar-se.
Kusuina. v. intr. e r. Esforçar-seí Kusukula, V tr. Lavar: a mu <u-
tornar-se forte. Animar-se; ter co- |
ma — , a mu tuma kuíeía ]
Abluir | ]

ragem.]! sub. Esforço; emprego de KurisuKula. v intr e r. Lavar-se;

energia, de vigor. tomar banho.


KÍ3S -135- KUS
Kusukumuka, v. intr. Estar a tempo
chuviscar. Derramar, correr por
fora Estar â descer, a cair; mbú-
I I

Kusumbula, v. tr. Tirar algo com


I
rapidez (da mão de outrem) •[ Arra
mbi II sub Derramamento.
íanhar; rapar.
Kusukumukina, v tr. e intr. Va-
sar para: o fubá ala - boxi
i Verter, Kusumbuiula, v tr. Tornar a
maaa m'ala —
\

comprar; readquirir.] Tornar a ar-


escorrer por; bu rizu-
Despejar em. rafanhar
ngu I

KusuKuirukisa, v. tr. Mandar es«


Kusumijina, v tr. e r. Evolar-
vasiar, despejar. Fazer derramar. -se; desaparecer; sumT-se.
|

Kusukumuna, v. intr. Chuviscar.


Kusumika, v. tr. Atiçoar Vaci- |

nar. Ervar; temperar:— poKo fig.


II V. tr, Esvasiar; despejar. Fa- ] |

Prejudicar (interesses de outrem);


zer sair (por uma abertura) o con-
teúdo de. queimar. II Kurisumika, v r. Com-
pro neter-se,
Kúsula, V. tr. S u r r a r: iba. — Kusumísa, v tr, Arbitrar; jul*
maiemu
Forjar: Malhar. || Açoi- \
I

gar; estipular. Propor meios.]


tar; fustigar; bater] fig. Trabalhar. |
|

sub, Surramento.
sub Arbitramento,
( I

Kusuluka, V. intr. Estar despa Kusumuka, v. intr. Ficar des*


chado, ficar livre. Estar absolto.]
mamado. II sub. Ablactação.
|

Sair (da opressão).] Ter baixa (de Kusumuna, v. tr. Ablactar,


serviço) sub Absolvição . Despa-
Kusúna, v, intr. Ter carranca;
|
I I

cho.
ser cenhoso, pouco falador,! Ter ca-
Kusulukisa, v. tr. Fazer despa- ra de poucos amigos.
char, resolver. É tb. r.
Kusunajana v. intr. E3tret)u-
Kusulula, V tr. Despachar;liber- char; debater-se.j |
sub. Estrebucha-
tar; absolver |
Licenciar; dar bai- mento.
xa. Kurisulula, v r. Despachar-
1
1

-se; livrar-se de impe^Uho3. Kusunana, v. intr. Cair em es-


pasmo,] Ter contracções espasmó-
Kusúma, v. tr. Sortear; tornar dicas,
variado. Ferrai; picar; morder: a mu \

Kusunanesa,
|

eumu ku nhoKa.\\ sub. Picadela; mor- v. tr. Espasmar,


dedura. Diz-seda mordedura de cais, Kusunaía, v. intr. Ter proporções
cobras e lagartos. menores que as necessárias,] Estar
Kusumba, v. tr. Comprar arrema- acanhado, escasso.
tar; obter por dinheiro Tomar car- |
Kusunafesa, v. tr. Acanha»; tor.
tas do baralho (em jogo de vasa).| | Dar escasso, curto,
Kurisumba, v. intr. e r. Re^gatar-
-se (do cativeiro),] Remir-se. Kusúnga, v. tr. Tirar; puxar;—
Kusuoibila, v. tr. Comprar para:
múxí. Esticar; extendor,] [sub.
] Em-
puxão.
mbamba ng'a i sumbila ukembu, xibata
ng'a i aumbila usalajendu.l Adquirir Kusungama. v. tr. e intr. Ter
por Via de, cautela; cuiJar. ]] Kurisungama, v.
r. Acautelar-se; cuidar-se,] Preve-
Kusumbisa, v. tr. Alienar; vender]
nir-se.
Atraiço.dr, entregar ao inimigo: a
u iu mbi sa ku jinguma je Kurisu- \
\ Kusungila, v. tr. e infr. Velar.|
mbisa, v: intr. e r. Alienar a pró- Seroar,] ]
Puxar por.
pria liberúíde: dar o voto por di-
nheiro, | Veader-se; prostituir se, Kusungirisa, v. tr. Ajudar a ve.
passar a noite. Acompanhar
lar, a |

Kasumbujuka, v. intr. Sair por ao serão.


pouco tempo muitas vezes |
Ausen- KusunguluKa, v. intr Discretear;
tar-se a miude discorrer.] Ser reservado, modesto.
|]sub. Modéstia, sensatez.
Kusumbukí», V. intr Partir subi-
tamente para um lug^r perto Es- |
Kusuagusa, v. tr. e intr. EotQ.
capar; tair de repente por pouco mecer; estar exuberante, viçoao;
KUS -236- KUê
mele m'asungusa.\\ sub. Entumíci- KusuíUKa, V. Intr. Estar obeso,
mento. cheio, pesado. I
Diz se do afogado
que, devido a água ingerida, não
Kusunhaía, v. intr. Escabujar;
pode emergir. sub. obesidade.
estrebuchar.] Ter convulsões.
I
|

KusuniniKa, v, tr. Fulminar; CusufuKisa, V. r. Fazer empa-


char, encher em demasia. Tornar
matar ioàtantáneamente. Ferir co- |

pesado, sem acção.


|

mo o f^io.]! V intr. Ficar ferido


pelo raio ru cousa que se lhe com- Kusuíula, v. trEmpanzinar; tor-
pa.e. II 3' b. Fulminação.] Kurisu- I
nar obtuso |
Empachar. É tb- r.
ninJKa, in*r. e r. Estar em con'
vUsões
v..
reais ou fingi laa.) Contor- Kúsuua, v tr. Arpoar; fisgar: —
(

ccr-se.
jinguingí mu
zanga. Apanhar peixe \

com chuço,]] Atender." mutf/7e K'asu-


Kusununa, v. tr. Retesar (extfn- u'ê mutu\ Cuidar de; ler consider;i-
dendo quanto possível); esticar: — çãopor.iiv intr. F<izer caso; impor-
inama.\ Desdobrar; pôr dire.to.]] tar-se: úsuua ndando ie.\ Considerar;
Kurisununa, v. r. Entesar-se; exten- ligar importância.
der^se.l Espreguiçar-se (retesando os
Kusuu/íla, V. intr. (port.) Suar.
membros)
KusununuKa, v. intr. Ficar des- Kusuuaía, v tr. Estar pensativo,

tendido, esticado, pôr-se direito: tr ste Kurisuuaía, v. intr. e r.


I
\

anga mulumba kí uhax'é, svnunuKa.\ Mostrar-se desgostco.i Ter o quei-


xo apoiado nas palmas das mãos
Kusunununa, V. tr. Esticar; endi-
(cm sinal de sentimentc).
reitar; tornar mais extenso. |
É
tb. r. Kusuuaíesa, v. tr Fazer atender,
ouvir (a voz da consciência) É tb. r.
KusurÍKa, v. tr. Prensar; entalar;
comprimir. Kutá, sub. (IX) Jaqueta; casaco
Kusurila, Malhar, forjar pa-
v. tr. que só chega á cintura.
ra: ngi surila an'a soba.\ Trabalhar Colocar; sítuer; pôr;
Kufa, V tr
per.
— Kinda ba mutue Prepaiar; dis- 1

Kusuririka, v. tr Caçar (a laço). por:— /níza Aplicar; sobrepor ||


Acossar; perseguir. sub. Acos- [
\ Esperar; aguardar; contar com:
]


I

saraento. xin Fixar, esti.belpcer: - papa ma


I

imbambe Cuspir:— meie Histo-


Kusúsa, V. intr Urinar; mijar:
j
\

ria-, contar; músoso Apostrofar;


u afumana o-K'azek'é bu atalaia \\
Estar ensosso, insulso, sem sabor: notar defeito: to Dar; vibrar; —
KÚriOKuasusu sub. Micção.] Falta ferir: —
/zd/ne Intercal r; meter l|
j

sub Acto de pôr ( a ave) interj. ;

du sal; insipidez.
Amarra Prenda. MKunta, v
!

Kusus'sa. V. tr. Fazer mij^r.]] intr. er. Colorar-st; meter-se; pôr-


Eosossar. -se:-kíi muxinda Aveututar-se: - \

ni muxitu Intromfter-se:— /nu ma-


I

Kususuila, V. tr. Varrer.


Ka ma ngene.
Ku^usuka, V. intr. Ficar deso* Kúfaba, V tr Transp' rar água
brigado, absolvido por inculpabili- do rio, do poço ou lagoa.
dade. Ser julgado inocente: ng'a'
susuKa ma Kituxi.\ Ficar li vre.ji v- Kufabela, v tr. Irrigar; banhar.
tr. e intr. Obter remissão da dívi-
Kafabesa, v. tr Mandar tirar
da, culpa ou pena.] jsub. Desobriga-
ção; lirramento.
água do rio
Kufabuisa, v. tr. Fazer passar
Kususula, v. tr. Desobrigar; ab- É
para a outra margem do rio. |

solver; remir. Desligar de compro-


I

ib. r.
missos; tornai livre.] É tb. r*
KufabujuKa' v intr. Repassar
Kusúta, V. tr.e intr. Ratar: -x//u. outra banda) Trans-
para a |

jCortar (de um todo) pequenos pe-


(

por o rio a miúde:— ku4/7za.


daços ás ocultas.] Tirar aos pou-
eoi iem ler visto. iig. Surripiar. 1
Kutabujula, v. tr. Levar a pasíaj
Kl3t -ââ^- KUf
por vezes um rio ou lagoa:— jinge- Kúfala, V tr e intr Olhar: ng*
njl I
É tb. r. atale ni mesu, Ki ng'afno7io' ami Ktma
|

Verificar; examinar. v. tr Con-


Kutabúka, Atravessar ou
v. intr. |
|

templar;
transpor uma corrente de água: — fitar os o 1 h o s em: zá,
para a outra banda. nda u Procurar; diligenciar.]
tale.l
ngiji.] Ir
Aport ir; desembarcar. sub Apor-
| j
Visitar; —
hâxi Provar; assistir. |(
sub. Acto de olhar
j
|

tamento; desembarque. Kuritala, v. '

intr- e r. Mirar-se; observar - se.


KuíabuKisa. v. tr. Faz r passar
uma corrente de água Tb. se
KufalaKanha, v. tr e intr. En-
diz kutabuisa.
|

furecer; emb avecer; tornar bravio.

Kutabula, v. tr Levar ou trans- Kutalala, V. intr. Estar frio; ku-


portar alguém) p-ra outra banda ma KU atalaia. \ Ter umidade ||

Trazer a porto; desembarcar, Ku- |


[

Abrandar; ser suave:— 6w rimi. 'sub.


Bonança; brandura; suavidade| Sos-
i

riíabula, v intr. e r. Transportar-


•se para outra margem. sego de espírito: ku muxima ku ata-
laia. \\ adj. Invernoso; úmido.
Kutajima, v. intr. Rutilar; res-
plandecer II sub. Brilho; fulgor. Kufalalesa. v tr. Esfriar: fazer
arrefecer; tornar úmidó, E' tb. r. |

Kufakajana, v. tr e r. Reen-
contrar: lelu ng'ataKajana-ne lutatu Kufalama, Estar estático,
v. intr
|Dar de cara com. imóvel: mbeji i atalama Estar sus- '

penso, pendente. sub Estático; | |

Kufakajanesa, v tr Fazer enca- espera.


rar, encontrar com.
Kufalamana, v. tr. Suster no ar;
KutaKalala, v. Estar em-
intr. suspender v. intr. e r. F
|
c a r; i
i

pertigado: u atakalata Kãla u ala quedar-se; permanecer. Parar |

como que
| |

ku jipandu Ficar \
enta- Estar muito elevado e como que
lado, eppetado. suspenso.
KuíaKalalesa, v. tr Entalar Kufalamanesa, v. tr. Fazer espe-
I
É tb. r. rar; sossegar. Equilibrar; ]
manter
K
(akana, v. tr. Encontrar; estabe- estático; conservar imóvel.
lecer contacto: tu ataxana mu njila. | Kufalela, v. intr. Encarar; obser-
Topar com.jiv. intr. e r Ir bus- var; vêr com atenção Considerar; ]

car e trazer consiga: ndê, K'fl/a- notar; meditar Deitar os olhos |

kanc mênha.\ Tratar de achar. p o hima K^atalelê ku muKtla ue.


ira:

KufaKanesa,
v. tr. Fazer depa- I
Cuidar; vigiar. || sub. Atenção que
rar, buscar, trazer consigo Kuri- |
se presta a alguma coisa,' E' tb. r.
(aKanesa, v. r. Ajuntar-se um com Kutalesa, v. tr. Deixar vêr; dar
cutto. a provar: uênji Mostrar. |

KutaKujuKa, v intr. Estar ao Kutalúla, v tr. e intr Unhar;


abandono, desprezidó. |
Ficar ao rasgar; romper (de alto a baixo) (

desamparo. Escoriar; arranhar Kuriíalula, |


|

KufaKUJula, v. tr. Andar a atirar, V. r Beliscar-se; agatanhar-se


a arremessar a tô Eipaihar || i |
Kúfamba, v tr Pescar com re-
KurifaKnjula, v. intr. e r. Atirar-se; de: — jimbiji.[ Tarrafar.
balouçar-se.
KufambeKa, v. tr. Entregar; dar;
KutaKUKa, v. intr. Ficar estira- ceder.
çado, atirado por aí
Kutambesa v. tr. Mandar tarra-
KuíaKula, Atirar com for-
v. tr. fear.
ça de braço: matari —
Jogar; ar- |

remessar. i| sub. Tiro. ]| Kuri- Kutambujila, v. tr. e intr Ob-


taKula, v. intr e r. Despenhar- temperar; aceitar; dar resposta afir-
-ee; arrojar-se: u aritaKula boxi |
Ati- mativa. Entoar; u âi bua ugene u
I

rar-se; lançar-se. tambujila, ku imbil'ê.\ sub. Permis» \

são; aceitação.
Kutàla, v. tr. Despelar:— n^om6e.
iEâloJar.n sub- Esíoladura. Kutambuisa, y. tr. Ajudar a rt-
KUf
eeber; fazer eatrega de. KufanduKa, v. intr Estar rasga-
do, roto: mulele u atanduKa \\ sub.
Kutambuiza, v. tr. Correspon-
der. Rasgamento.

Kufambujula, v. tr Andar a Kufaudula v. tr Rasgar; rom-


tomar; estar a receber: -//ar i ia
per; fazer em pedaços. |
E' tb. r.

ngene. Receber daqui e dacolá


\ Kufanesa, v. tr Felicitar; apre-
Ocupar; apode- sentar Cumprimentos de boas vin-
Kufumbula, v. tr.
rar-se de: — /x/| Tomar
(comer ou be- das a Dar parabéns JE' tb. r.
I

ber):— muzonge Receber: -u/z^a/»a.


I I
Kúfanga, v. tr, e intr. Lêr: —
Aceitai; admitir milongi sub. :
muKanda Contar: —Kííarí Narrar;

\ \
\ |

Recebimento; tomada revelai: referir: maKa.\ Eviden-


Kutambulula, v. tr. Acolher com
ciar por palavras; anunciar;
Receber de decifrar sub Leitura; numera-
aprazimento:— mi/yz/u |
|

ção.] Acto de contar || Kurifanga,


bom grado; submeter-se Recu- |
|

V r. Denunc;ar-:e; incluir-se. Con-


perar; rehaver.] É tb. r.
tar o que cad t um souber do outro:
|

Kuíána, v. tr Tirar talos ou ner- — itoKolo Permutar injúrias: —


vuras das folhas: — mingiiigí ia ma' malondo
I

kanha Desfolhar.
\

Kufangalala, v. intr. Estar in-


Kúfana, V intr. e r. Regosijar- deciso.
- dar-se
se; por
feliz: ng'a-
Kufangama, v. intr. Entroncar;
tana, kI n êza.\ Estar contente,
— sairde travei. Estar cruzado, atra-
agradecido.! Ser benvido: /a/ifl-KU
|

vessado sub. Entroncamento.


I
sub. Felicidade; congratulação
I
I I

Kuíangamana, v tr. e intr Pôr-


Kúfanda, v tr. Distanc ar; man- •se de travez; njila.\ Extender os
dar para longe: a mu tande rikanga. braços ou ter ura pé em cada lado
V. intr. Inchir; entumecer;
II da porta, do caminho, etc.j Estor-
mixiba Estalar; íenáer.—musula.
\
var; não deixar passar; pôr obstá-
[Rachar. II Kuntanda, v. intr. e culo a.
r. Afastar-se. para longe do lugar.
|Desterrar-se. Kufangamanesa, v. tr Fazer
atravessar, vedar, encruzar.
Kufánda, v. Pôr a curar, a tr.
secar: — jinguingi.\ Extender (para Kutangaía, v. intr Andar de per-
tirar a umidade) . nas aberias.

Estar Kutangeia, v Participar; aviz^r;


KufandaKanha, v intr.
desnorteado, atrapalhado, confuso
prevenir Lêr (para outrem ouvir);
]

contar (para que outrem saiba)


Perder a noção das coisas ou o
.
|

fio do discurso. Estar embaraçado, Dar conhecimento.


I

não saber que fazer ou dizer. sub. | Kutangesa. v. tr. Mandar lêr, ^

|

Atrapalhação. contar: iiênji. |fig. Namorar; pro-


por casamento.
KufandaKanhesa, v.
tr. Sara-
pantar; fizer confundir; kilunji.] KutanguluKa, Estar ou ficar con-
Causar embaraço; fazer perder o ferido, certo.
fio da conversa. Kutangulula. v tr Recontar; re-

Kufandelela, V. tr Lançar (o an- ler. 1


Conferir.
zol) a maior distância. KutangumuKa, v. idtr. Transpor'
Kubiia pambti —njila. Passar p ^r ci-
Kufandesa, v. fr. Fazer inchar' \

Fa- rna de (atravessando).


entumecer (duetos): —/TJíx/fta |

zer rachar, fender Mandar 1


1 lan- Kutanjala, v. intr. Passear (den-
çar á distância, degredar. tro de um recinto) Andar de um |

lado para o outro.


KutandujuKa, v. intr. Ficar las-
gado em muitos pedaço». Kúfanu, sub (IX) O quinto mez
da época pluviosa.
Kutandujula, v. tr. Rasgar muitas
vezes:— mÍKarxia. Reduzir a farra- |
Káfapa, v. intr. Ser sofrívc;!, su-
pos.] £' tb. r. portável] Não ser mau de todo.
KUT -539- KUT
KutapeKa. v. tr. Encobrir; tapar gem esquerda do rio Cubango, nas
(para que se não note falta ou defei- Ganguelas.
to) Disfarçar || KurifapeKa, v. r.
|

Kuíafulula. v. tr. Tornar a amar-


Pespesfai-se: u aritapeKa maloua.
Mqscarrar-se.
\

rar, a atar:a mu tate, a mu latulula. \ \

Determinar por esp''cies; mencionar


Kutaoesa, v. Tornar melhor,
tr. por partes ] ]
aub. Especificação*
menos feio Fazer ser sofrível (em
Kutafumuka,
\

qu;'lidade).
v. intr. Rebentar;
partir: mukolo u atatumuka.\ Rom-
KutariKa, v. *intr. Mercadejar; per.
nejoclàTi—uênJi ua jinsvba v. tr
Pôr a preço de v&nda; feirar ||
|

Kutafumuna.v tr. Quebrar, re-


sub. Almoeda; venda.] É tb r. bentar; rotrper: — jingunhu] Kuri-
fatumuna, v. intr. e r. Desprender
Kufarínga, v. intr Brilhar; fulgir. •se; dar-se arranco (no falar).
Diz-se de olhos azuis ou verdes
I

brilhantes, luminosos: mesa me m'a- Kufaua. v tr. e intr. Corroborar;


taringa- sub Fulgor; brilho. comprovar ]
Aceitar; responder
afirmativamente.
|
1

Kuíáfa, V. tr. Lamentar.'— ///zg^d- Kufauesa, v. tr- Sujeitar (sob pa-


ngo.\ Manifestar privações: mala- — lavra).] Fazer aceitar, confirmar (o
mba, Referir com pesar agravos e
I I
que outrem diz)
injúrias. |Kurifáfa, v. r. Queixar-se;
I

lastimar se; apresentar desculpas. Kuíaiíla. V. tr. e intr Arrogar-se;


jactar-se.] Ter bazófia.
Kúíata, v. 1r. Amarrar bordões
ouripisaos paus em altura:~/u/7/6a. Xufaulula. V. intr. Arrotar. ]]

[Formar com enchameis o tabique sub Arroto.


de umâ casa Fazer uma costura .
Kute. adj. Amarrado; manietado;
mal acabada: — m«/e/e. Remendar.
I I

|
ligado: soba —
lu. hange-iu\ Preso.

Kufafama, v intr. Aturar; du- Kufebujula, v. tr Ir desbastan-


rar; resistir |
Demorar
(no lugar); do, tornando menos espesso.] Lim-
kn bata k'atatam'ê-Ku\. Ser estável. par por vezes ( a rama das árvores)
Kufafamâna, v. intr. Ser ata- KutebuKa, v intr. Ficar desbas-
do, obstinado, teimoso: u ataíamana tado, menos ramudo, aliviado. 1

mu kuzaela Ser cabeçudo. |


sub. Desbaste; alívio.
Kufatamanesa. v. tr. Obstinar; Kutebula, v. tr. Desbastar Dar ]

tornar teimoso- | É tb r. ( a madeira ou pedra) o primeiro la-


vor. ]Desenramar; limpar (árvores).
KutafameKa, v. tr. Obrigar; exi- I

Desbastação; desafogo.
gir o cumprimento de Coagir.] II sub
|

É tb. intr. e r. KufebuluKa, v intr Ir a menos ]

Ter mingua; diminuição.


Kufatamesa, v. tr. Fazer durar
(em um lugar) Tornar estável, de- | Kufebulula, v. tr. Tornar a des-
morado" |].| Sugeitar; fazer tomar bravar, a desbastar, a limpar (árvo-
compromissos || Kurifaíamesa, v. res) j] Kuritebulula, v r. Limpar-
intr. e r. Demorar-se; ofarigar-se; -se; polir-se; civilizar-se.
comprometer-se
KutebunuKa, v. intr Minguar; fi-

Kufaíela, v. tr. Inculpar; arguir.] car re luzido.] Abater; tornar-se me-


Tornar responsável quem não o (
nor, menos intenso-
é)ll Kurifaíela. v. r. Deitar-se cul- Kutebununa, v. tr. Diminuir; re-
pas; incriminar-se. duzir; tornar manor Moderar; ali- j

Kúfatesa, v. tr. Ajudar a Hgâr, viar ( o peso).] Abater.] E' tb r.


a amarrar com cordas. Kufeialala, v. infr. Ser estridulo:
Kufatésa, Objectar; duvi- v. tr. rizui ri a mu teialala v tr. Cantar
]
|

dar; opôr.j Molestar; enfadar ]] Ku- ou dizer em tom agudo sub Es- ]
]

ritaíesa, v. r. Disputar; discutir; triiulação; oxifonia.


opor dúvidas. Kuteialalesa, v. tr. Estridular:
Ku(a(u, corog. Afluente da mar- tornar agudo (o lom). Rosiquir. ]
]
KUT -540 - KUT
KuíéKa, V. Tingir;
tr. colorir: — gar I
V. Kubeka.
jindómba, |
v. intr. Dar côr. |
sub.
Coloração,
|

tingidura.| E' tb.


|

r.
KuíeleKe'a, v tr e intr. Servir
(comida); dispor: ng atelekela muâri
KúfcKa, V. tr. Haurir; esgotar. | |
Ofertar; dedicar: KÚría a mu teleke-
V. intr. Fazer água; filtrar, |i Kuri- la Juma. mala mu mala ânji l abulle.
tcKa. V. intr e r. Ter água própria: Consagrar; pôr sob a invocdcão
mhinda K'ari<CKá, vmhiKa K^aritumuè \
de: - mákulu.
Abastecer-se.
Kuteiujuki, v.fcintr Tremelicar;
KuteKama, V. intr. Tomar côr; sintilar: — kua
tetembua Lampejar;
]

ficar tingido (de preto; adj. e |


|

coriscir: Kuma Ku ala.— \


sub. Coris-
sub. Tinto. \

cada.
KuteKamesa. v. tr. Fazer pintar, Kutelujula. v tr. Tornar sinti-
tingir (de preto). I
Tornar tinto.
lante; faeer tremeluzir.
KuteKeja, v. tr. Imitar; fazer ima-
gens. Kufeluka, v intr Relampejarr
brilhar rapidamente
KuteKela, v. tr. Regar:— HíaRuntie.
I
Deitar águapor cima de. v. |
|
Ku(«luKÍsa. v tr Fazer brilhar,
intr. Prestar atenção; tornar-se relampejar, coriscar | É tb r.
atento (para ouvir): moKO,| sub. — |

Kuféma, v. intr Estar ou ficar


Rega. II KuntcKeia, v. intr. e r.

Molhar-^e; banhar-se. quente; ter calor: ménha m' atema


I
Estar aceso: bu jíku bu atema. \

KufeKésa, v. tr. Fazer tingir, dar I


sub. Aquecimento Calor; quen-
côr: - ;í6o/eía| Fazer avivar, colorir |
tura
E' tb. r. r.
Kútema,
v. intr. Ser máu, bra'
KúfeKesa, v. tr. Mandar tirar, es- vo, severo. Estar possuído de in-
I

gotar água. dign ção, de cólera. Ter disposi |

KuteKeta, v. intr. Tiritai: m — ção de maltratar, de ofender. ||'


sub. Severidade.
mhâmhi. Tremer; dar desi.|l sub.
\

Estremecimento; tremura. Kutemana. v tr. Arranhar; en"


KuteKetesa, v. tr. Estremecer. |
furecer
Fazer abalar, sacudir.
Kuíemanana, intr
v. Estar
Ku(eKuiula, v. tr. Vêr com admi- dorido: rtmbu ri atemanana Ficar \
\

ração. Remirar.:
I
KuriteKujula, v. I
txacerbado, irritado. Estar de |

intr. e r. Mirar-se muito ao espelho mau humor.


KufcKÚka. V intr. Desatinar Fi- |

Kutcmananesa, v. tr. Agravar; ir-


car encantado: u fl/ekuka ni rilala \
ritar, faz^r indignar, doer.
Ficar enlevado.
Kutembalala. v. intr Divergir. |

Ku(eKula, v. tr Deslumbrar; en- Alargar, abrir para os ladoB.


cantar; sedusir Deliciar; fascinar;
prender a atenção de.|i3ub Sedu- Kutembeleka, v tr. e intr. Ser di-
ção; fascinação. Diz-se tb do facto '
| vergente. Aíaitar; abrir (deixando
1

demostrar as palmas das mãos, sig- vêr o interior) KuriiembelcKa, v.


I

nificando isenção:— maku intr e r Escancarar-se; mostrar-ie.


l^ufela, V. tr. Colocar, meter, pôr
Kutembuha. v. intr. Ficar aber-
junto de: a mu tela poko bu muêlu to, escancarado: r/&it{{ ri atembuKa
llKuriteia, v. intr e r Encami- sub. Escâncara, us na loc. adv.
j

nhar-se, seguir por: u aritela njila ia I

ni kue: abertamente.
/koka I
Meter-se em.
Kuteleka. v tr. Deitar comida Kuíembula, v. tr Abrir passa-
no prato; servir; pôr na meia. En gem; escancarar IFraoquear, faci- .

tiegar; tributar; oferecer Coxinhar, ]


|

litar entrada em
II Kuriíelcka, v. intr, e r. Entre- Kufemena, v. tr. Admoestar,
gar-se; render-»©! submeter-se. repreender a: a mu temtna ku íoso l

Kutelekalt, v. tr. (port.) Entre- abangc. Intimidar por.


\
KUT -24<- KUI
Kufemeneka, v. tr. Irritar; embra- a compreender I
V. Kuiviaa,
vecer; tormr irascivf I. Kuriteme- 1
1

neka. V. intr. e r. Eocher-se de Kúfendesa, v. tr. Fazer soar, tan-


tornar-se aborrecido.
ira;
ger, tinir.' ngúnga) — Kitari. \ Mandai
tocar, dar badaladas
Kutemésa, v. tr. Requentar;— kú- Kufenesa, v. tr I teirar; com-
ria.\ Aquecer; —mén^a. Kunteme- I I
pletar (o que falta):— kitaTl\
sa, V. intr. e r. Dar-se quentura; Totalisar; pr^-faser: ng'atenesa
aquecer-se. izuua iiatu Dar a; tornar possí-
Kutemuka, v. intr. Ficar pouco vel.
claro, limpo II Entr abrir (o céu»; Kufenesena, v. tr. Contribuir
aclarar (o tempo) Estar desanu- |
para que outrem supra à falta.
viado. Ajudar a completar: ng'a mu te-
A]-
|

•*-"
nesena uênji. Favorecer.
Kútena,v. intr. Poder; str sufi- '

ciente. Bistar; chegar; estar habili


!

KufengeneKa, v. tr. Mostrar


tado. Ser capaz; ter força, possibi- com pôr ás vistas.
alarde; Ku- |

lidade.! Ter domínio, influênc a, au-


|

lifengeneKa, v. intr. e r Expor-


toridad-: eme ngi tena. v. tr. Ter ' e: — bu
\
i

ludnha.l Exibir-ss com


a faculdade de; ter forç i ou capaci- ostentação.
dade p ra. sub. Poder; domínio;
ra ndo,
1

Kurifena^ v. intr. e r. Bas-


I

K u t e n g u 1 a, v. tr. Pôr de
É
I

tar-9e.| P.-itar-se (à altura das cir- parte; abandona""; destituir |

cunstâncias). tb. r.

Kúíenda, v. tr. Recordar; ter sau- Kufengunha, intr. Coxear;


d ides de:— ix/ í«. fig. Fdl ir; expres- I
mamar | I rub. O manquejar.
sar-se; jiputu.\ Estadear. M Kuriten- Kufengunuka, v. intr. Dc^abro-
d-*, V. iitr. e r, Lastimar-se; quei Ihar ( o gomo) Principiar a
xar-se: njila K'aritend'ê, mueongo u a aparecer.
mu ase. \
Protestar, reclamar. || Ti-
lintar: kiíaii ki aritende.. Dar som; Kufengununa, v, tr Desabro-
produzir tinido. char.! Afastar; desunir as bor- (
das de uma abertura) Kuri(e- |

Kufénda, v, tr. Apou ar; desde- ngununa, v. intr. e r. Abrií-se.


|

nhar: ba Kangiji bu u tenda, buene bu


u fila. Não acatdr; mostrar pouco
' KutenuKa, v. intr. Começar a
interesse. desabrochar, a abrir |
Principiar a
aclarar (o tempo).] |
sub. Entrea-
Kutendala, v. tr. (port ) Tentar.' berca.
V. KoloK.alala.
Kutenuna, v. tr. Entreabrir
Kutendula, v. intr. Não ligar im- Abrir de mansinho ( as bordas de).
[

portância. || v. tr. Não ter (alguém)


no devido apreço. |
Desprimorar; Kufesa, v. tr. Mandar situar,
deslustrar; dar ao desprêso.| Kuri- |
meter; pòi:—mukolo mu mbunda \ \

íendula, V. r Dediguar-se. Atiçar; açular: -yi/7i6ua Estimular; |

Fa-
fazer acirrar, irritar | Ê tb. r.
Kutendutnuna, v. tr. e intr.
zer estendal; dar brado| Estrepitar; KufeseKa, v. tr Acrescentar;
soar alto-I E' tb. r. juntar uma coisa a oura; tornar
maior. jKurifeseKa, v. intr. e r.
Estar completo,
I

Kufenena. v. intr. Fazer-se juntar a.


exacto, certo: Kitari Kt atenena. \ \

adj. A que não falta nada. Kuféfa. V tr Desfolhar; descas-


Kutendela, v intr (port.) En-
car.] jsub. Descasque. (
É tb. r.
tender. V. Kuivua. Kuritendela, v. Kúíeta. V. intr Estalejar: kl teta,
r. Combinar |
Entender-se- ki tolOKa.\ Estalar; produzir som
como o do pau que fende. || sub.
Ku(endelela, v. tr. Recomendar; Estalido.
encarecer; pedir com instância. I

Chamar a atenção subre; instruir | |


Kufefama, v- intr. Despontar (a
sub. Recomendação. lua): mbeji i atetama Cjmeçar a
\

aparecer.
Kutendelesa, v. tr. Fazer reco-
comeadações; dar ioatruções. || Dar Ku(e(ejeka. v. tr. a iatr. Simu-
KUT -242- KUT
lar; disfarçar; fingir 1 1 KurifefejeKa, nhar, perder I
V. kuttxikita,
Y. intr. e Vestirse de modo a
r.
Mascarar-se. Kúfinda, intr. e r.v. Empertigar-
parecer outro. {

•se; entezar-se; resistir. 1 Tomar ca-


Ku(efeK3, v^ tr. Engalanar, lor.
«dorna %• enfeitar || Kurifefeka, v.
Arrebicar-se;
Kutingifa, v. intr. Oscilar; balou'
intr. e r. encher-se
de atavios.
çar, abanar| fig. Dançar |1 sub
II Abalo.
Kufefuila, v. tr. Revelar; indicar;
deacobrir (a origem): eme ng'a mu
Kufingitisa, v, tr. Mover com fre-

Dar quência; imprimir agitação a: o mu-


tetuila o ndonda ia maka a co-
nhecer.
\

lenge u ala —mulemba. \


Fazer oscilar,
bambdlear || Kuritingitisa, v. intr.
KufefujuKa, v. intr Ficar des- e r. Ter movimento oscilatório |

cafcado em muitos lufares Ter | Balouçar-se.


morsas. Diz-3e da fruta qua tem
I

Kutita, V. tr. Amassar; calcar


a casca levantada em muitos luga- |

Desancar; sovar: a mu tila ni klbetu.


res- |

É tb. r.
Kuteíujula, v. Descascar aos tr.
Tirar a pele a pouco o Kutitila, V. tr, e intr. Bater com
poucos
os pés no chão. Estar azafamado.|
I

pouco; fazer mossas É tb, r. j


I |

Puhar; latejar; palpitar. || sub


KufetuKa, v. intr. Ficar pelado, Pulsação; Idtêjo
descascado Ficar . || revelado, con-
firmado, descoberto. Kutiíirisa, v. tr. Fazer azafamar,
palpitar.! Importunar; não deixar
Kuíeíula, v. tr. Tirar a casca- parar ou descançar Kurititírisa, |
|

(com as unhas). Mostrar; mani-


|
|
V. intr. e r. Ato:meut?r-3e.
festar; descobrir (a verdade*. i|
Kurifetula, v, intr. e r. Mostrar- Kutíua, V tr. Esticar; retezar.|
-se tal qual é Dar-se a conhecer.
|
Extender ^uraa cousa) até cheg ir a
alcançar outra. |
Alongar.
Kufetuluka, v. intr. F car ratifi-
cado, confirmado (como verdadei- Kutóba, V. intr. Tolejar; ser pa-
ro).] Ser tomado em consideração.
teta.] Fazer ou dizer parvoíces. ] |

sub. Tolice.
Kutetulula, v. tr. Considerar; re- Kutobésa, v. tr. Aparvoar; apate-
validar, coníirmar: o KíTí. Tornar — I
tar] Iludir !; Kuritobesa, v. intr.
a descascar, pôr a nú. Kuníetu- |
|

Atoleimar-se: dizer tolices || v. r.


lula, v. intr. e r. Revelar-se. Aparvalhar-se; mostrar-se ignorante.
Kufeiika, v. intr. Sair do lume Kutóka, v. tr. e in*-r. Bicar; ex-
(a panela de comida). cavar; esgaravatai: n tóka kala sànji,
Kuteúla, V. tr. Tirar do lume \
Pesquizar; procurar saber.
uma panela: — tmòia bu ;tkw. |
Dar por Kufokála. V. tr. e intr. Ter coa-
findo um cozinhado corrència, saida; o Juba lelu bu kita-
KufêXi, V. tr e intr. Deitar fora; nda i atokala Haver em abundân- \

— wiênha, Desperdiçar: kusiimba kua cia. I


í
Pertencer

I

ntala—.\\ v. intr. Trasbordar; dei- Kutokojola. v. tr. Serrilhar:


tar por fora: nzenza u atêxi.\\ sub. rikanaa. Farer concavidades. Es- ]
\

Perda. |1 Kuritêxi, v. intr. e r. canhoar por vexes.


Deitar a coirer; fugir.
KáíoKOKa, V intr. F car que-
Ku(eliika, V. intr. e r. Sofrer
brado, partido: muenge u atokoka \

perda, extravio: multlt u atexika |


Estalar.]! Acreditar; compreender;
Desaparecimento •

ficar convencido: ng'atokoka.\ sub. \

KuteJcikisa, v. tr. Fazer perder; Quebradela. Compreensão; con-


|

deixar desaparecer. vencimnctj


Kuíexila, v. tr. Deitar fora al- Kú(okola, V. tr Quebrar, partir
go pertencente a outrem: kijinga kiâ- (um pedaço):— /i^<)/7^'e ia muêng€.\\
mi u angi tcxila nakiu Convencer; fazer compreender.
Kutexisa, V. tr. Faxer descami- KutoKÓla, V. tr. Concavar: —
KÍ3t -243- KUT
Uinu Escanhoar:— ;;2U rikífxi.I Es-
I Kufolola. v. tr. Fractura--; qua-
quadrinhar.! É tb. r-l Embair. brar; partir: lukuQKU Domar; — |

KuíOKoIola, Tornar amansar; ter su']eito: ^jinguzu


V. tr. que-
a j

brar, a dividir Procurar conven- Obter victória sobre; dominar; ven-


|

cer mais uma vez. É tb r.||Re-


cer I
Lavar (tecido) pela primeira
vez:—míleU.\\
]

concavar. v. intr. fig Mens-


truar, || Kurifolola, v intr. e r.
Ku(( Komoka, v. intr. Brotar; Ter fractura. Convencer-se.
surgir de um buraco; sair de um
I

escoaderijo. KufololoKa. V. intr. Aplacar, tor-


nar-se menos forte: iaanha lu atolo-
XufoKomona, v. tr. Tirar o que loka.\\ aub. Aplacação.
estava escondido); fazer brotar,
aparecer. Kufolomba, V intr. Gingar (le-
vantando 03 pés) I
Afectar-se,
KufoKona, v. tr. Esgravatar, pa-
litar ( os dentes) Kúfoma, V. tr. Sarjar; golpearj
pungir I
Ferir evemente.| fig.
KufOKOnona. v. tr. Escarafun- Marcar || aub. Sangria; golpe.
char Meter o dedo em (o na-
I
Punção. II Kurifoma, v. i. Gol-
|

riz, ouvido, etc.) Limpar com pear-se; ferir-se.


v
I

esgravatador KurifoKonona, .
]

r. Palitar-se-OTU niuju.
j

Kufomba, v. intr Andar á


caça. V. tr. Caçar rastejando;
I I

KufoKuesa. v. tr. Mandar que- seguir a pista de.| Investigar (se-


brar, partir: — ngonge la muenge. \
guindo indícios incertos ou duvido-
Fdzer examinar { interrogando). sos).! sub. Caçada.
| Pesquisa. I

Kufóla, v. intr. Ser pouco, limi- KutombeK2ja, kutombcKesa, ku-


tado Ser em
I
pequeno número tombekeza, v, tr. Desdar. Rece- |

ou quantidade. sub. Pequenez: ber o que se havia dado Declarar


— kua nguia.
|
|

que já se não dá ( o que se havia


|

prometido).
Kúíola, V. tr. e intr. Farejar caça;
bater mato ir no incaico de.||
;
Kutomboka, v. intr. Desembar-
sub Acossamento. car; saltar em terra. | Tirar-sada
Kufolesa, V. tr. Fazer diminuir; água.
reduzir Apoucar; amesquinhar;
\
\
Kutombola, v. tr. Tirar do barco,
humilhar: uafiama u atolesa o mutu. da água, da panela. |
Servir: lúkua-
I
Kurifolesa, v. intr. e r. Rebai-
I
ku lu nangenena mu 'mbia lu tômbola i-
xat-se; deprimir-ae. fuba Descarregar.
I

KufolojOKa, V intr. Fazer-se em Kutomona, v tr. e intr. Colher


pedaços; partir-se muitas vezes. ]
frutas da terra pela primeira vez
fig. Ficar muito cansado: tnuKutu |

Recolher premissas. sub Diz-se |


|

n a ngi tolojoKa. do direito senhorial de tirar uma


parte das primeiras novidades da
Kufolojola. V tr. Despedaçar;
terra:— maaa; ou da receber os pri-
partir em muitos boCAúos:—jihuinhi
meiros mantimentos que o tributá-
Kuritolojola. V. intr. e r. Re
II
rio colher da lavra Premissa.
quebrar-se; gingar. |

Kutóna, V. intr. Acordar; estar


KufoloKa, V intr Ter fractura, desperto, vigilante. |
Vir a si.
ficar quebrado, partido: múxi u ato
loka II Ficar dominado, exausto de Kútona, V. intr. Repetir; reinci-
forças, vencido sub. Fractura; |
[ dir. Tornar h í zer kizuua
|
\ : ki aka-
quebradura. mukua ng'i kí tonami ringi. \
\
sub.
Repetição; reincidência.
Kufolohanha, Molestar;
v. tr.
magoar ( a paite dorida ); com- Kúfonda,
v. intr, Concordar; acei-
pungir íig. I
Referir o que quizéra- tar; reconhecido
ficar v. tr. |
|

mos que permanecesse ignorado j |


Apoiar; aplaudir. B.iter palmaa \

KurifoloKanha, v. r Mogoar-se, (em sinal de leconhecimsnto): ng'


(roçando na ferida uu parte do- atondo, ng' aêalàrila.l .abençoar; agra-
rida.) decer.
KOf -U4- Kljf
Kutondala, v. tr. e intr. Errar; Fazer preguntas (por forma a sa*
equivocar-se; confundir. ||sub' ber a verdade)
Inexactidão; erro. Inquirir mlnuciL- j

sãmente
Kutondalesa, v. tr. Fazer <?rrar, Kutonha. v. tr D^r cutihdas.
ter um engano. vibrar golpes em.[ Matar.
Kutondela. v tr. e intr. Acla-
mar, aprovar solenemente, Bater Ku'onoka, v. intr Esttinchar;
palmas por*
j
folgar; dançar ,
\
sub. Brincadeira.'
Kutonokena, v tr Brincalhar;
Kutondesa. v. tr. Mandar louvar; (1ivertir-se com; o ngènji u tonokena
fazer aplaudir. hutnuhambaut \ Mofar de.
Kutonena. v. iutr. Estar de ata- vutonokesa, v tr. Fazer biiucar,
laia; ter sob as vistas. dançar. | É tb. r.

Kutonesa, v tr, Acordar; fazer Kutopiala, v. tr. Troçar; zombar.


despertar do sono.
Kuforikinha, V tr. Magoar. V.
Kútonga,
|

v. tr. e intr, Manejar, k«í lokanha


:

iogar armas. |
Pelejar; combater;
esgrimir. Kúfoía, V. tr. Apostar; asseverar.
I i
V. intr. Fazer aposta | v. r. j

Kutongela. v. tr. Atacar ou de- Empenlur-se.


fender (esgrimindo). Pelejar, lutar
I

Kutóta, V intr. Vesguear: rhu-


por outrem. v. intr. Continuar;
|
|

|Vêr mal; pecar: -mbôrio. Errar.


persistir: uhaxi u a mu tongtla v.
j

j
|
Cominhar devagar; an-dar áa
r. Manifestar-se; descobrir-se. I I

apalpadelas: — njila.
Kutongesa, v. tr. Mandar brigar,
XutotCKa, V. tr. e intr. Estara-
fazar esgrimir.
par; carimbar; imprimir: kirimbu.\
Kutongina, v. tr. Observar. [ [
Queimar; chegar fo;o a:— tâbia.\
V. intr. Considerar. Pontuar; marcar com o dedo; pun
gir, I
IKuritoteKa, v, r- M-icular-se;
Kutonginina, v. tr. e intr. Fitar.| queimar-ae |
v. intr. fig. Deitar &
Contemplar; vêr Dar no alvo
|

1
|
j \ correr; fugir.
Kuritonginina, v. r. Fixar-se.
Kutotejeka, v. tr. Mosqu ai;
Kutongoloka, v. intr. Ter cons- manar com pintinhas |
|
v. intr.
ciência, compreensão, fé. Ter a |
Estar sarapintado.
noção ou a faculdade de julgar os
próprios actos.
KutotojoKa. V. intr. Ficar es:a-
Ser sincero, verda-
deiro.
[

queirado, quebrado em muitos bo-


cados. sub. Trituração; brita-
|
j

Kafongolola, v. tr. Explanar; mento.


tornar compreensível Certificar;
reconhecer, dar a razão de ser. In-
|

Ku(otojcla. v. tr. Ir britando, es-


|

caqueirando.) Triturar por vezes


terpretar, exprimir: muputu. sub. | |

sub. Acto e efeito de escaqueirar.


Justificação. I] Kuritongolola, v.
r Justificar-se.| Provar que obrou
É tb, r.

como devia KutotoKa. V. i itr Ficar partido,


reduzido a fragmentos. Ficar feito
Kutongona, v tr. Depilar;— jí- |

Depurar: — ;iVia?ia em cacos.


nvi. I
:
Limpar.
É tb. r. Katotola, v tr. Tirar pintos da
Cisca (a galinha): —inalavii. Picar,
Kuíongonesa, v. tr. Fazer ar-
\

quebrar (ovos)." Furar. || Bnt.ir.jj


rancar, catar, limpar.
Kuntotola' V. r. Bater-se nos de-
Kutongonoka, v. intr. Ser sagaz, dos): milembu
vivo. Ter clareza do espírito .
I

Kutotomba. v intr. Manquejar;


Kutongonona, v, tr. Aclarar; tor- andar com dificuldade como 03 (

nar evidente.il Kuritongonona, v. velhos ou doentes) |Ser ronceiro. | j

r. Mostrar-se sem rebuço; revelar-se sub. Manqueira; roncice


Kulongonuesa, v. tr. Submeter Kuíotonha. v. intr. Crepitar; es-
(alguém) a um luterrogAtório j ta lidar.] V. Kupapana.
Km U6
Kutotuela. v. tr e intr. Tirar dência.
os pintos sanji k'atotuel'ê bua
era:
Í2ala.\ Furar, picar os ovos no lu- Kutuameka, v, tr. Mandar adian-
gar onde.
tar, ir à frente. II Kurituameka, v.
intr. e r. Fdzer-se preceder.
Kutotuesa, v. tr. Fazer qu« (a
galintia) pique os ovos.j Fazsr cria- Kutuamena, v. intr, Tomar a di
anti ira: eme ng' atuamena kuta kinama
ção de pintos. Mandar britar, fu-
Seguir ou estar em pri-
rar (ovos).
I

mu njila \

meiro lugar; ter primazia.


'Vu(oua, V. tr e intr. Adoçar;
temperar; — /nu/7á'Ua. sub. Doçura; !
Kutuamenena, v. tr. e intr. Ca-
[Acção de temperar. Kuritoua, v.
I

minhar adiante de.j Ter já exerci-


do ou feito o que outrem faz ou
|

r. MoJerar-se; tornar se menos ás-


pero exerce agora. Ser o primeiro: muine |

u atuamtnena ku mu baria o huxi. Ter \

Kutouala, Estar tempe-


v. intr. prioridade.
rado, doce.| Ter sabir agradável.
Diz-se dos frutos comestíveis em (
Kutuamesa, v. tr. F^zer seguir
Oposição a outros da sua espécie antes ManJar ir em primeiro lu-
j

que são agros); ngenge i atouala. gar.

Kutoualesa, v. tr. Adocicar; açu- Kutuánga, v tr. Vituperar; ad-


carar: ~mu
Kanu Suavisar; dar gos-
jectivar; acusar. sub Lançamen 1
1

to em roíto de actos ignominiosos.


\

to um tanto delicaJo, doce;— moKfl.


É ti9 r.
Kufouesa, v. tr F zer temperar;
tornar agradável, doce: matete
Kutubujuka, V intr. Estar es-

fig. Deliciar; estimular. Kuritoue-


\

buracado em muitos lugares.


|
|

sa, V r. Fortalecer-se; adquirir Kutubujula, V. tr. Fazer mu tos


têmpera. buracos. Furar muitas vezes.
|

Kufoxala, v. intr. Abarrotar. |


Ivutubuka, V intr. Estar furado;
Estar na enchente: jinvula j'atixa- ter buraco. || Sair; pôr-se fora. ||
la \\ V. tr. Atulhar; encher quan- sub Furagem Acto de sair. |

to possível. II sub Preamar. Tb


se diz kuizala.
I

Kufubula, V. tr. Fazer sair (para


não mais voltar): kimbi Furar: — \

Kufu, sub. (IX) bot. Nome por abrir caminho por meio úe: — nj%la.\
que no Zaire se conhece a planta Perfurar: mulundu —
Pôr fóra.| \
\
j

rixinde.\l corog. Pov. e fede da v intr. Penetrar; irromper.] É tb. r.


cir. civ.de Maiombe, distr de C i-
blnda. prov de Luanda, a 4° 55' Kutubuluka, v intr Tornar a
de Lat. S. e ia» 36' de Long E. sair do mesmo buraco |
Ficar fu-
G., 7.122 hab-, est. postal de 3 » rado de novo.
classe e sue. de Missão catol. de S. Kutuela, v. tr. e intr. Aduar |

António de Pádua Diz-se da reunião de gados ou de


Kutua, v intr. Actuar. | Ir direi- aves de diferentes donos que, me-
to a alguém em tom agressivo: tiiá diante ce.to quinhão nas crias ou
ne.\ Afinar; ter fio:— Arufl poko ku
posturas, um pastor tem sob sua
atunda bu turl.\ Tomar-se agudo, guarda. Fazer aduada. \\ sub.
|

penetrante Brilhar; resplandecer:


|
Aduagem.
luanha lu atu.\\ v. tr. Refletir o Kutuelesa, v. tr. D ir gido a
brilho de;— Kua rieji ku atunda criar a um pastor. Fazer aduar.
]^u Kumbi IJEsburgar; piUr: — /wasfl.
Kutujina, v intr. Cuspir v. tr.
li Triturar; pisar com pilão: rnbutu. |

11 sub. Actuação. Reíplindecôn- |


Expelir pela boca (cuspo cora vio-
cia; claridade. lência)

Kutuába. v. tr. Exprobar; censu- Kutufuka, V. intr. Supurar; re-


rar 1 Criticar asperamente.]! sub bentai: rimhu ri atufuka. \
Verter;
Exprobação. deitar pús.

Kutuama. v. intr. Ir adiante; Kutujula, V. tr. Perfurar; reben-


ser ou chegar primeiro Suceder |
tar;premer. Fazer sair o conteúdo|

antei; aotepôr-se. {{ lub. Antece- de um tumor, de uma bolha, etc. f


KOl -246- KtJf
Esborrachar. Kutukuta. v. tr. Esfregjr (lavan-

Kutuika. V. tr. Ajudar a car*


do). Friccionar limpir (e-jfregan- ;

muhamba do) sub. Esfregação || Kuritu-


regar, a colocar; bu mutue. 1 1

Plantar;expectar; kuta, V. intr. er Friccionar-se.


tornar firme:

|
\

mâxi boxi Premar;- agravar


fig, Amofinar-se; afligir-se.
I

com sarcasmos: mukua ^tzuelelu ua — .


Kutiy<utisa. V tr Mandar esfre-
li sub. Molestamfento. gar, friccionar | É tb. r.
Kutuina. Vingar; tirar des- v. tr. Kutula V. tr. Localisar; pousar.
forra de. Catar; matar: I
jina j
— \ \ Ilv Chegar; aportar; atracar:
intr.
sub. Vingança; desafronta Kuri- | maulungu m' atuía bu tabu. Pausar. \

tuina, V. r. Saciar-se DesforrAr-ie 1


.
I
Sossegar: muAí/na u atuía. Estar \

Kutuisa. V. tr. Dar fio a; aguçar: de nojo; env uvar. sub. Acção j
j

— njangu Fazer brilhar, resplan-


\
\
de pousar. Chegada Nojo. I |

decer, reiflectir: t tuiaa, o riêji, riku> Kufulama, v intr. Colocar se so-


mbi,\\ Mandar triturar, esbugar, pi- bre; montar: tulama ku Nzamba nda
lar grãos:— moaa makamba m'Q ku nioncKe. |
Estat
Kutuka, V. intr. Levantar vôo: por cima de j| Kuritulama. v. r.
o
njUa atuka.
Sobrepôr-se; estar um por cima de
i Ressurtir. Pular; \


|
]

outro.
galgar: mauunda. Transpor (su- |

bindo); Vencer distâncias: » oníesena Kutulamana, v. tr. e intr Sobie-


o knkuka k' a íuk'ê mokiingu.] fig. An- pôr-sea.| Ficar separado, excedido
dar, percorrer a passes largos. j^Kít* (em altura) Sobresair. |

tuka - tuka. v, iter. Dar pulos.


Kutulamesa, v. tr, AcavaUr; fa-
Kutukana, v. tr. Ofender; dirigir zer coloc .r sobre.
palavras insultuosas.] Kuritukana,
.\pear-3e, descer
|

V. intr. 6 r. Sentir afrontamento. Kutuluka, V. intr.


IBaixar (de classe, de nível). sub. |
|

Kutukina, v. tr. Adir |


Juntar. Abaixamento; descida.
Kutukuka, v. intr. Ficar arranca- Kutulukisa, v. tr- Fazer apear,
do pela base; mungenge u atutiíka ni descer Mandar pôr em lugar in-
|

jindanji je.\ Ficar depilado. ferior.

Kutukula, V. tr. Desplantar. |


Kutulula, V. tr Tirar (de cima
Deslocar; arrancar. de); deitar abaixo: — matamba. \

Abaixar, pousar; descer:— Ki/7da.| Ti-


Kutukuluka, V. intr. Apresentar- rar de lugar superior para inferior.] ]

-se; aparecer: u asuamene ?< atukuliika.


Karitulula, v. intr. e r. Fazer-se
I
Revelar-se. descer, tirar-se de lugar alto-
Kutukulukila, v. tr. e intr. Mani-
festar- se i\zambi u atukulukila mu isa- KutululuKa,, V. intr. Sossegar; se-
renai; estar calmOo Amainar. I|
ea.\ Surgir.
|

Deixer-se de distúrbios, de ft::tra-


Kutukulukisa, v tr Dar denún- vagancias, de desordens. |j sub.
cia de. i
Mostrar; fazer descobrir Abrandamento; paz; serenidade.
Kutukulula, V. dar tr. Descobrir;
KutulnlUKisa, v tr. Fâzer sos-
a conhecer; kt asueka nguma, Nzambi segar, apaziguar, tranquilisar.| Pa-
u a kt tukulula Revelar; pôr à vis- \

cificar; tornar calmo.| É tb r,


ta. !| Kuritukulula, v. r. Revelar-
-se; dar-se a conhecer. Descobrir- |
Kutulumba, v.tr. e intr Fazer
-se. arruido, ostentação (dançando) v. i

intr. Foliar; arrulhar: u ala kala —


Kutukumuisa, Aterrorizar; v. tr
riêmbe Saltar; brincar.
I

surpreender. v. intr Ser surpreen- |


|

dido KeniJa: surp.'eza.


I
; KutulumuKa, u. intr. Ficar fric-
Kutukumuka, v intr Ficar as- cionado, lavado (empregando força).
sustado; surpreso. Esfregar,
Kutulumuna, v. tr
Kutukumukisa, v. tr. Fazer as- lavar com força. || Puchar cOm
sustar, amedrontar.! Fazer apanhar força (de cima para baixo).] Fazer
um susto escorregar, resvalar.] É tb. r.
KUT -247- KUT
Kútuma, V. tr. Mandar; ordenar; makungu I
Passar por cima de)
encomendar,, n Kurituma, v. intr. omitir v tr. Dar salto; passar
e r. Comportar se! conviver: klã — em claro
!
I

| |
«ub. Acto de saltar;
mbote ni OKuena Dar-se; haver-se; i i
pulo.
governar-se- || sub. Comporta-
mento. KutumbuKila, v. tr. Saltear; to-
mar de improviso: Kahumbu u a
KutumaKa, v. intr^ Acatar; res- ngitumbukila Assustar M v. intr \

peitar; obedecer: o mona u tumaka Viver de roubos:—fingenji Andar ]

tai'à ni màm'a Ser dócil Obser-


\ | a saltos.
var; executar; cumprir. II sub. Obe-
diência.
Kututnbula, v. tr. Nomear; citar:
ngana nanhi ria kananhi.—KUzoKesa.
Kutumama, v. tr. e in(r. Aturar; IReferir ííuritumbula, v intr. r- i
[

tolerar; 3uportir.| Padecer com re- Nomear se; referir-se.


signação e paciência. |l v. intr. Ser
KutumbulÚKa, v. intr. r. Des-
assíduo; continuo.
pontar; vir do fundo á superfície:
Kutumana, v. intr. Aquietar- u atumbuluka buritumbu |
Elevar-se;
se; ficar sossegado. subir.
Kutumanesa, v. tr. Fa^erarquie- Kúfumbuluka, v intr. Ficar des-
tar; pôr em sossego. virtuado.' iMz-se da substância que
Kutumba, v Pensar; fazer cu-
tr.
tenha perdido, pelo uso ou tempo,
rativo: - maôufe. as propriedades naturais: milongo i
(Diz-se principal-
mente da cura de feridas, úlceras e atumhululía; d o objecto que tenha
doenças cutâneas) |Ê tb. r- perdido o cheiro, o odor: rizumba ri
attimbulicka ou ficado sem efeito, con-
Kutúraba, v. intr. Turgecer: — firmação ou validade: makutu m'atu-
ttiéle bu tutu Estar enfunado,I mbululía
cheio.il sub, Turgidez; intumecên-
cia.j K.uritúmba, v. intr. e r. Tor- Kufumbulukisa, v, tr. Fazer
emergir; perder as propriedades na-
I

nar-se túrgido, entumecido.


turais, Malsinar. i

KutumbiKa, v intr. Entrevar, fi-


car toliiido.I v tr. Orgaaisar: esta- Kutumbulula, v. tr. Tornar irrito,
|

belecer; instituir: —/rtzo ia nzámba.\ nulo- 'Declarar sem efeito. | i


sub.
Kuritumbika, v, intr. e r. Perder o
\

Anulação \
É tb- r.

movimento das articulaçõas. Kntumihisa, v. tr. Mandar (para


Kutumbihisa, v. tr. Fazer en- longe); remeter: niukanda Expe- \

trevar, tolher. dir.

Kutumbila, v tr. Deitar terra em Kufumína, v. intr. Latejar; ba-


roda áe-.—mataKQ ma masa. Fazer ter sub I
Latejo do pulso ou do
I

Pulsação; movimento das


j

montinhos. coração. [

artérias.
Kutumbirila, v. tr. Festejar, re-
ceber com agrado, abraçar (alguém) Kúíumina, v. tr- e intr. Coman-
à chegada. Acomodar; agazalhar.
I
dar; governar: jixi Dominar; re- — \

ger. sub Comando; governo; su-


Kntumbísa, v. tr. Intumecer; I

perintendência-
!

Kurifumina, v. r. 1

tornar túrgido, inchado. Fazer in- 1

Governar-s»; dirigir-se; ser senhor


tumecência.
de SI.
Kútutnbisa, v. tr. Fazer pensar Kufumisa, v tr. Enviar; mandar;
ou curar (feri Jas) a. —ngamba.l Endereçar; remeter.
Kutumbujuka, v. intr. Repin-
Kuíumuka, v. intr. Sofrer esfola--
char; 3altitar Galgar (aos saltos).
ter escoriação: kikonda k» atU'
|

dela,
Kutumbujúla, v, tr. Personalisar; muka. Ficararranhado.il sub- Es-
I

indívidualiaar; nomeara miude.JI folamento.


V intr. Aludir em discurso ou es- v. tr. Excoriar; esfo-
a determinadas pesseas:
Kufumuna,
critos hOna. fig. Assinalar: fiondo,
lar: I

majlna m'atu. mu iule: mbonda, vm twnune, \\ sub.


Kutumbuka, v. intr Saltar; — Eacor.ação; arranhadura Kuritu. |
j
KUT -248- KUT
muna. v. intr. e r Ferir-se (na pe- —uanga. \\ sub. Extracção de utnà
le); esfolar se. subi^tâncií» do corpo de que íasia
Kufúnda, v. intr. Sair; tirâr-se do parte i f tb r
lugar.; Proceder; provir.! Ser simi-
!

Kutungunuka, v intr Ficar des'


Ihante [| sub. Saimento; procedên- coberto, desmentido: mãKutu m'a
cia.
mu tungunuKú condizer; \
Não
Káfunda, Ultrapas- v tr. e intr. mostrar-se diverso da verdade |

sar; exceder; sobresair: o hoji.nmku- |Ficar exposto, raso \[ sub. Coa-


tema, u atunda akná mu ngóngo tradicta; desmentido.
\ \

Ser do tamanho ou qualidade su- Kutungununa, v. tr Palear; des-


peiiot E' tb r.
.
I cobrir a veriiale; — maKnfu \
Des-
Kutundila, v. tr e intr. Ir ao mentir ] I
Kuritungununa, v r.
encontro de: u a ngi tundila mu njila Desdizer-se
I
Acerca^-se de; sair por. Kutunguta. v tr e intr Abilar;
Kufundisa. v tr. Fazer s*ir;
agitar; mover. V Kutingiía
mandar por íóa (do lugar) .
| |
Fa- KntunÚKa; intr. Suportar; pa- v.
zer ultrapas ar, sobresair] E' tb decer; Ser victima
sofrer. Es- | | [

intr. e r tar diminuído; ir a menos; estar era


Kutundula, v tr Repovar; con- falta]! Descer. V kuíuluka. \\
trariar: a mu tundula ku Í089 i ahangt. sub. Sofrimento; dôr.
I
Polear;
dar empurrõas- | |
sub Kutunúna, v tr. Victimar; fa-
Reprovação; contrariedade.] E' tb. zer sofrer.] Ihar. Kuritunu- Hum ]
|

intr. e r na, v. r. Sacrific ir-se; rebaixar se.


Kutunga, v. tr. Coser V kunliá- Kúiununa, v. tr Desfolhar; fa-
ka. II Edificar; constru;r: — 'vízo |j zer cáir. — mâfu Tirar; colher; 1 \

sub. Construcção; costura, Kí.ri-


j
(frutos) da haste: ~ji manga.
tunga, v. intr r. íig; Casjir-se;
unir-se a. Kutupila, V. tr Enfartar; em"
panturrar; encher em demasia j]
Kutungamana, Kstar ou v. intr. sub. Ingurgitamento; empacho
ficar ab fado, sufocado, asfix ado:
| |

Kuritupila,- v. inír e r Intupir-se.


mucnhu U angi tungamana .] Perder a
respiração. fig. Ficar ladecisc |
KuturijiKa, v. tr. Estratificar |
|

Sobrepor repetidas vezes


|

sub Sufocação. sub. ' '

Colocação em camadas sobr pos-


Kutungila, v, tr. Cozer por; u lu-
tas. É tb. r.
mu
1

ngila jimbanji Edificar, cons- \

truir em: ngi tungila mu Luanda. KuturíKa, v intr. Encimar; al-


Costurar em lugar de outrem: ngata çar; sjbrepôr ]
KurituriKa, v. intr.

|

mukuetu. e r. Colocir-se sobre; montar |

Sobrepôr-se.
Kutungisa, v. tr Dar acoser |

Mandar fabricar, construir. Kuturila, v tr e intr Colocar*

KutunguKa, poisar no lugar onde.' Fazer vêr,


v. intr- Ser ele to,
preferido, distinguido.|
dar a conhecer: tu turila kota, ndungt
Variar; di-
vergir.] Ser de opinião diferente.
|

ja kota j'avula Pôr ao corrente |

| |
de; contar: zá, u ngiturile o mahezu-
sub. Eleição; eacolh-i.
Kutungúla, v tr Apartar: — m/- Kuturisa, V tr. Ajudar a pousar;
xi ia paku \ |
Marcar; assinalar: fazer pauzar, aquietar, serenar; —
Nzambi ki a mu tungiila. Ki/ua sai. muxima j
Acompanhar outrem na
|Distinguir | |
Kuritungula. v, intr viuvf z,
e r. Diferençar-se; pôr-se de parte.
Kufuta. V tr. e intr Tocar, al-
Kutungululo, V. intr. Diíeren- cançar, atingii: ng' atuía buiu ni mule-
çar-se: u aiunguluKa buKariandak'a- mhu.\ Pôr-se em contacto; chegar a:
Kua'. [Estar íóra do comum. — koxi a menha Firmar se no fun- ]

do de, ganhar pé. I' v. tr. Esmiuçar;


Kutungulula, v. tr Recoser; re-
triturar raizes para lhes extrair o
construir; recompor — jindánji
snco-. ja mulemba.\ Epistar:
Kutunguna, v. tr Tirar; extrair; —jihe/u, 1
1 Apertar; calcar; tornar
KUT -249- KUU
comp.cto: nzeke ia faba —
Abarro- \
Kututumuna, v. tr Arrancar;
tar. Kurifuía, V. intr e r Sofrer
|| puxar com força:-//?/ Arrebentar; ]

embíte. Firtar-se; encher-se. partir. Kuritutumuna.v. r. Sol-


' '

Kúfuta, V. intr. Muiar de cisa tar se; safer-se


ou de lugar Inchar (por putrefa- |
Kutúua. V. tr. Errar.] sub. Er- [

cção) Estar túmido.


I
sub Mu- |
| ro; equivoco 11 Kuritúua v. intr e
dança.] Putrescência. r Dar de cara com; encontrar ino-
Ku^atamana. v intr. Estar in- pinadamente
chado, intumescido Ser baixo e Kutuuáma, v. intr Ser apanha-
gordo. do em flagrante, tomado de surpre-
Kúíufisa, V. tr. Mandar mudar sa.'! Kurituuama, v r Dar-se en-
(de casa, de lugar) Fazer trans- contro mútuo Achar-se em pre-
um
|

portar (artigos, móveí^í) para Outra sença do outro


p rte: imbamba ku jingamba XufuuÍKa, V. tr. Tapar: — /OT&/a. I

Kututísa, V. tr. Mandar bater Cobrir com tampa


no chão (para que um saco ou me- Kufuuikisa, V. tr. Fazer tapar,
dida fique bera cheu).! Mandar cal- cobrir.
car, pzar raízes Fazer epstar. }

Kutuuisa, V tr. Fazer errar, en-


Kutufujuka, V. intr. Elevar-se ganar.
a pou:or pouco. Subir por vezes. I

Ir aos solavancos Kufuúla, V. tr. Destampar; des^


cabrir ("uma panela). |' Kurifuúla
Kufufujula. V. tr. Levantar aos V. r Tornar-se descaado Des-
]

poucos. Fazer subir de cada vez


'
!

cobrir-se
E' tb. r.
KCltuza, V. tr. e intr. Mexericar;
Kututuka, v. intr. Ficar soergui- traquinar: u tuza Kala rimbu.l Fa-
do,, levantrido, pouco elevado (do zer travessuras. v. intr. Latejar; I

Ser um pouco
1

chão, do leito). doer. sub. Pulsação; dôr.


ma or (em altura).
] I

Kúuaba, V.inlr Convir; ser lí-


Kutufula, v. tr. Levantar, erguer cito,bom.] Concordar; estar bem:
um pouco Encolhsr os hombros: k/ auaba !
'
Ser bonito, Íjrmo',o;
— isuxi Aliviar
I
I

fig. Kurifutula, | |
ter beleza. II sub. Boniteza; quali-
v. r. Elevar-se; soeiguer-se. dade de bom.
Kututuluka, V. intr. Ir-se erguen- Kuuabela.
v. tr. e intr Agradar;
do, levantando \
Ir crescendo a pou- gostar; aprazer: mutu u uabeía mu-
co e pouco: u atutuluka mu kitala \
KUa\ Eitimar; sentir prazer; pare-
Mud-r novamente de lugar, de poi- cer bem: kí a ngi uabela Simpati- '

sio, de residência. zar sub. Aprazimento; estima;


j

gosto. |] Kuriuabela, v. inir e r.


Kuíuíulúla, V tr. Remexer; tor- —
nar a mudar; kututa ni ku a ng'ibil' — Comprazer-se; ter sfeiçáo mútua:
kua Kiiari Kletu.
arai Remover; desarrumar.] sub
\ |

Desairumação Kuuabesa, v. tr. Tornar bonito,


lindo. Aformosear; embelecer.]
Kututuma,
I

v, intr. Espumar (o Tt tb. r


sabão).
Kuuâia. V. tr. Vn'a.T:—ndêmbu.\
Kututnmba, v tr. e intr Atra- Uugir fig. Enganar; iludir.'
I
sub. I

pilhar-se, afadigar-se Untura; unção. ]]Kuriuáia, v. r.


Dar-se untura: — /lu/o. Bezuntar-se,
Kutufumbisa, V, tr Fazer andar |

de um lado para o outro Fazer Kuuaiala. v. tr. e intr. Avariar,]


atrapalhar, perder o tino. Falhar; gorar; falir j
]
sub. Avaria;
falha.
Kututuraisa, v. tr. Fazer ter ou
deitar espuma Kuuaialesa, V. tr Fazer avarif r*
entontecer:— k//u;i//. Fdzer falir.
KututumuKa, v. intr Rebentar,
partir: mukolo ii atutumuKa t>ar \
Kuuaiesa, v. rr Fazer untar: —
de si. mâjl.[ Mandar UQgU.| É, tb. r.
KUU •250- KUV
Kuuáka, Amaldiçoar; es-
v. tr. Kuuéna, v. tr. e intr. A-bundaa-
comunga.r. |
Blasfemar,
|
v. intr. cipit: — izuatu. \\ sub. Quantidade
maldizer. |sub Desprêso sarcástico; maior do que a precisa.]
I
| Kuriuena,
maldição.'! KuriuáKa, v. r Re- V. intr. e r. Ab.istecer-se; enrique-
baixar se; v.lipenJiar-se Votar-se I
cer-se.
ao desprê o.
Kuuéua, V. tr. Alegrar; tér pra-
Kuualumuna. v. tr. Desenra- zer era. I
Kuriuéua. v. inti. e r.
xnaT—jlfanguja mungenge.\ Destron-
I

Estar em festa; encher-se de júbilo.


car; desmembrar. I
Gozar; regozijar-se; estar satis-
í^úuama, Estar chame-
v. intr. feito.
jante, aceso: tubia tu áuama- In- Kuueuésa. V
\
tr. FazerJubilar. |

flamar; arder, í g. Estar entus'as-i ter alegria; dur prazer a.| Kuriue- |

raado. uesa,, V r. Tornar-se jucundo, ju-


Kuuamesa, v tr. Fazer inflamar, biloso.
pôr em chamas Kúuika, V. tr. Acender; abra-
Kuuána, Quartear; dividir.
v. tr. zar; fazrT fogo: huinhi mu, uiKe u
II sub.
Distribuição; divisão || — mu mone o Kulema.
uána, V. iter. Subdividir Tornar a |

Kuuikisa, V, tr. Mandar acender


repartir o que já está: inaKuria ma (lume)
— uana. Redistribuição. 1| Ku-
\
Kuuilu, sub. (IX) Demnzia |
O
riuána, v. r. Ramificar-se; dividir- que se dá além do pezo ou medida
-se. I
V. intr. Estar
I
maravilhado, certa. Quebra; tara
Ficar impressionado
I

encantado. |

por Cousa repentina e inesperada Kuúnda, v tr. Ungir j Purificar;


batizar; tornar ditoso.] sub. A to
Kuuanena, Repartir
v. tr. e inír.
de ungir. É tb. r.
|

entre vários o que toca a cada um


\

jClassificar; dispor. || Kuriuanena, Kuundúla, v. tr. Crismar; confir-


V. intr. e r D.vidir (algo) entre si. mar.
Kuuanesa, v. tr. Mandar quar- Kuvala, v intr. Delivrar; ter fi-
tear; fdzer dividir em partes iguais. lho; parir. sub. ]
| O acto de parir |

KuuanuKa, v. intr. Ficar racha-


O feto dado à luz Descendência; (

prole. II KurJvala,
v intr. e r. Mul-
do, fendido em todo o comprimen-
tiplicar-se; reproduzir-se Renas-
to ou altura: kipapa ki auanuka mu'-
|

cer.
axaxi.\ Estar dividido em duas
metades. Kuvalesa, v. tr. Assist rao parto
de.| Ajudar a parir || Kurivalesa,
KuuanuKisa, v, Fazer sepa-
tr.
v. intr. Ter filho sem intervenção
rar, fender em duas metades. de parteira.
Kuuanuna, Rachar em duas
v. tr.
Kuvalulula, v. tr. Fazer nascer
partes; partir ao meio Kunuanu- |
|

muitas vezes.] Kurivalulula, v. intr.


na, v. intr. e r. Tomai ^cada qual)
|

e r, Reproduzir-se a cada passo:


direcção ou partido diferente. Des-
agcegar-se; abiir-se
|

ktirivala ni Ir de —
geração em . |

geração, Rebentar; desabrochar


j ]

KuuanunuKa, v. intr. Desagre- sucessivamente.


gar-se; abrir-se em muitos lugares:
Kuvandumuka, v. intr. Brotar,
lumbu lu auanunuka.\ Ficar fendi-
surg'r rapidamente. Frutificar,
do completamente
]

crescer a olhos vistos.


Kuuanununa, v, tr Separar, ra-
Kuvandumuna, Levantar,
char muitas vezes: — jlhuinhi \
Re-
erguer com rapidez.
v. tr.

partir em muitas metades.


Vaiar; apupar"
Kuvema,v, intr. Vergar; dar de
Kuuáua, V. tr.
si; ceder à pressão, ao pezo fig.
sub. Apupo.
]

fazer assuada.jj Ocultar-se; esconderse |! sub. Ac


Kuuauesa, v. tr. Fazer apupar, ção e efeito de vergar.
escarnecer.
Kuvembuka, v. intr. Estar ar.
Kuúba, V. tr. Liberalisar; prodi- queado, curvo; ficar vergadot] sub. 1

galisarj dadivnr. Arqueação.


RDV -23Í- KU\^
Kuvembukisa, Arquear; en-
v. tr. recer-se: Kuimlna ngênjl ngénji a — ,

curvar: — ribaia Fazer vergar. aríehlabu muhamba ue. Arreliir-ae?



\
\

ter compleições: Kusoviana,


Kuvembula, v. tr. Darafôrrna .
j

de arco a.
Desgostar-se.

Kuvemesa, v tr. Fazer vergar, Kuvizis', V. tr. Complicar, en-


ceder à pressão: — ritolongo, fadar, tornar aborrecido.

Kuvensela, v. tr. (port.) Vencer. Kuvóta, V tr. Tirar ás mãos


V. hiitolo^^a cheias: lsekele.\ Tomar, colher, ti-
lar em quantidade.
Kuveíulula, v. tr. Revender: —
uêiiji II sub. Revenda. Kúvua, Possuir; íer o do-
V. tr.
míuio de:— jingombe || v. Intr. Per-
Kuvíka, V.
tr. e intr. Son»?gar; tencer. ||8ub Poset; domínio.] ]Ku-
subtrairfrau lulentamente Dizer .
|
rivuá, V. intr, e r. Sor senhor do
qugnãotein (tendo). || sub. Sonega- i Estar em pleno goso de seus
mento.
I

direitos
KuviKisa, V. tr.Defraudar Lo- (
Kúvuaia, V. intr. Paiir (Ê m»
grar; iludir astuciosamente! Fin- vernáculo, porém, menos us.) V.
gir não conh^^cer o direito de ou- kúvala
trem, ou fazer que compre co sa
luim por boa. Kuvubula, V. tr. Meter impe-
tuosim nte em: á vubula mu
mu
Kuvinana, v. intr. Estai vergado, kltonga K/a túbia |
Arremessar; lan-
(estando seguro pelas duas extre- çar no fundo de
midades) Estar recurvado:
. kwa —
Kuvuéma, v. intr. Vergar.
I

mbamba, kutololia kua xibaía Vergar .


(Mais
\

{un n;io as du^s pontas): kitanãu ki vernáculo, mas menos us.) V. kuvé-
vinana, k't tolok^è ,
ma.
Kuvínanesa, v. tr. Recurvar (se- KúVUKa. v. tr. e intr. Fabricar
guraado p.^los dois extremos).]] azeite: mâjl Premer; extrair lí-

oleosos: — u/k/
\

É tb r,
quidos j
]
Encovar;
profundar.
Kuvingala, port. Vingar.] V.
Kutuína. Kuvúla, v Abundar; ter intr.
muito; haver em quan- em excesso,
Kuvjngina, v. tr. e intr Aba- tilade. |] Ser numeroso. s u b. j
|

far,agasalhar contja o frio.l] Ku- Abundância.]] adv. Em grande nú-


nvingina, v. r. Encapotar-se; co- mero.
brir-se.
.Kuvúmba, v tr Encapai; tapar;
Kuvinginina, v, tr Ir absíando;
resguardar do 'frio Confortar.]] encobrir com terra.]] Kurivámba,
Kurivjnginina, v r. Tapar-se c^m
|

v. r. Solapar-se: mu íseKcle — \

roupa de abrigo; agasftlhar-se. Esconder-se.

KúvioKa, v intr. Passar; transi- Kuvumb^Ka, v tr. Encinzar;


mbomzo bu UtOKUa Soterrar; co-
tar (no Congo), \

brir de: mu màvu.\ Afundar: mu


Kuviokuesa, v tr. D zer di?pa- mênha.\ Infundir']] KurivumbJKa.
tesa,] Motejar, escarnecer. V. intr. e r. Enterrar-se; cobrir-se
Farer possuir: — do cinza Mergulhar.
Kuvisa, v. tr. )

iinuna Fazer ter direito ou acção


\ KuvumbiKisB, V tr Fazer co-
de.]] sub. Apossamento.Ji Kuriví- brir de terra ou cinza.
sa, V. r. Tomar posse», apoJerar-
-»e do. Kuvumbuka, v. intr. . Sair por
momentos. \\ Apressar; ser veloz;
Kuvifala, V. tr. (port ) Evitar. ]V.
correr.
kubembula
Kuvumbula, v. tr. Aligeirar; fa-
Kuviza, V. intr. Custar; aborrecer. zer ter pressa: viimhungii i a mu be-
Ser difícil, espinhoso: KUlunga —, mu ngoiigo —. Arrebitar, levar
I
ka
sub. O que so
\

KUlundula k'li vir,'ê. |


]

apresenta como trabalhoso, Kmi- j


|
Kuvumifala, v. intr. (port ) Vo-
Viza, V. intr. e r. Enfidar-se; abor- mitar. [
V, kulusa.
iruv -í5â- KuV
Kuvumujuka, v. intr. Esvoaçar |
Kuvungununa, v tr. Clarear;
Percorrer pequenas distâncias vo- atenuar e«curidão, fazer alvore-
a
ando, |
Fluctiiar. ir com o vento. cer ( a manhã); rÍKumbi ri vungununa
KuVumuKa, v. intr. Voar sub.
o kizuua [Desanuviar || Kur. vun-
[1
Vôo: — Kua jinjila
gununa, V. r. Limpar-se de nuvens.

KuV7umukisa, v, tr. Fazer voar, Kuvungufa. v intr. Ondear; fluc-

ir pelos ares Deitar a voar,


tuar; terpenteanio
ir sub. Mo- | |

vimento ondeante
|

Acto de ondu- |

Kuvúnda, v intr. Escurecer; lar.


anoutecer; tornar-se escuro || sub.
Escuridão; negrume fig Ignorân-
Kuvungutisa, v. tr. Fazer ondu-
Tornar onduloso.
|

ar, flutuar.
cia, falta de visão ou clareza. I

Kúvunda, v arremes- tr. Atirar,


Kúvunza, v. Tuivar; tornar tr
eBcuro: — mênha Enredar; atrapa-
sar ao chão: boxi. sub Arremes- \

lhar; estabelec<r confusão: moKa u


\
\

samento. Kurivunda, v. r Lan-


1
1

ala KU m'avunza.\ Des'rJenar.


çar-se, arremessar-se.
Kuvundísa. v, tr. Ofuscar, fazer
KuvunxuKa, v intr. Turvejar, ea-
tir tolda o: mêuha m'avunzuKa
escurecer | Empanar; fazer perder \\
sub. Torvação.
a claridade \
É tb, r.

KuVundumuKa, v. intr. Levan- Kuvunzula, V. tr. Toldar; turbai:


tar-se com arrebatamento: ng'avu- u bomba o nguingi K'avurizul'ê me
nduinuKa lúsolo nha.\ Perturbar; ofusc8r.|| Kuri-
Erguer- se imedia-
tamente.] Acordar de repente; pôr-
|

Vunzula, v r Tornar-se turvo;


-se em toMarse.] fig. Embriagar-fe.
pé.

KuvundutiiuKisa, v tr. Fazer le-


Kuviiria, V tr Remar |
Fazer
cingrar (por meio de remos) a em-
vantar alguém de repelão.
b rcação.
Kuvundumuna, v. tr. Acordar,
fazer despertar, levantar imediata-
Kuvurisa, v tr. Avolumar; exa-
gerar:— /naKfl.j Fazer amontoar, ir
mente.
pondo: — ma/ar/, Mandar ou fa- j
|

Kuvunga, v, tr. Embuçar; enca- zer lemàT: — matilungu.


potar. Abafar com cobertor. fig.
Kuvurixila, V. tr. e intr Tornur
1 |

Favorecer. Kurivunga, v. intr. e


I

Eacudar-se; amparar-se; deíen-


I

abundante, multiplicar por meio


r.
de: o jimbongo u ji vurixila mu tpa
der-se: mutona urivunga m uânda, ki-
I

|Fazer aumentar o número yor


bese urivunga ni munga.\ Acobertar-se.
virtude de .

Kuvungina v. tr. Nubldr; enca-


Responder;
par; cobrir | É tb. r.
Kuvutuila, V. ir.
retribuir:— ujítu.\\ Devolver; res-
Kuvunginina, v. tr. e intr En- tituir : u*asobo u vutuila \
\Da.i vol-
volver, ficar abrangido: Ktfuxi kí a ta ou torn Despicar; dar des- .
II
mu vunginina Estar metido (entre \
forra Kurivutuila, v. r
|
|
Desfor-
outros). Incluir || Kurivuiiginina, rar-se; pagar-se na mesma mo^da.
v. r. Meter-se no número, envolver- KuvuíUKa, V. intr. Voltar para
-sô. traz ou para o ponto de partida j

Kuvunginisa, v. tr. Fazer envol- Tornar; u asenge K'asuliUK'ê, náunge


ver, incluir Tornar extensivo a. I
ia —
[Regiesear; retioceder.

Kuvungisa, v. tr. Mandar em- KuvutuK la. V. tr. e intr. Tornar;


buçar, fazer encapotar, abafar, co- repetir:— o /íoka. || sub. Repeti-
brir. ção KurivutuKia, v. intr e r.
I I

Reconciliar 3o (marido e mulher). |

Kuvunguna, v. Atenuar; ali-


tr.
Tornar ao estado anterior.
viar; clarear. |
Tornar menos car-
regado, escuro. KuvufUKisa, V. iatr Recuar; re-
(roceder |
Não prosseguir.
KuVungunUKa, v. intr. Alvore-
cer: Kuma Ku ala— Começar a cla- \
Kuvutula, V. tr. Não aceitar; e-
rear, a despontar ( a manhã), a ia- volvei: Kitari ng'a kí vutula jRe-
zer*ie dia II sub. Alvorada. toruar; resiitir, Jsub. D.voluçio, J
K13V -2â3- Ktjíf

KuvuíuluKa, V. intr. Recuar (pa- KuXala, V. intr. Ficar; achar-se;


ra tornar a avançar). estar. |j urixaia, Ficar-se; livrar-
-se; vêr-§3 desoprimido: hoji i áfu
Kuvufulula, V. tr. Empurrar pa-
mu ngongo mu arixala
ra traz;— a mu vutulula,\ F z-jr re-
cuar, retroceder. Kuxalela, v intr. e r Demorar;
deixar-se fica; uai, u axalda.\ Fi-
Kúvuua, V, tr. e intr. E-fguisar,
car demoradamente.
vadear. I I
sub. Vadeação.
Kuxalesa,
v. tr. Fazer estar, fi-
Kuvuuáma, v, tr Abusar
e intr.
car. Apresentar cumprimf ntos de
(da liberdade. Pratear actos de- |

despedida Kurixalesa, v. r. Fa-


i

I
'

moDstrativOi do falba de respeito j

zer despedidas; renunciar a a gu-


Ser desmandado, desmedidD. jsub.
Licença.
|
ma coisa, (que acaba).

v. tr. E s t r
Kuxamena, b a r i
Kúvuuisa, V, tr, Fazar passar a ;

apoiar. Descançar (o pé).


! sub.
vau.
Esir.b:;mento. Kurixamena, v, |
|

Kuvúza, V, tr. Descabilar.j V intr. e r. Estribar-se; apoiar-se.


kuòúza.
Kuxamenena, v. intr. Encostar-
KuvuzaKanha, v Desarmar: —
tr. -se. Descançar o corpo (arrimando
,

Kt7of7i6o kia ita Desapirelh ir, de- as costas ao que estiver atraz delas).
sordenar, desguarnecír. ! Depor ar- I
sub Encostamento
I
Kurixa-
mas, li 8ub. Desarmamento. !| menena. v. r. Dar encosto mútuo;
KurivuzBKanha, v. r. Despir a ar- animar-se.
madura, as armas.
Kuxamenesa,
v. tr. Encostv;
KuvuzuKa,V intr. Partir com pôr (alguma coisá) contra um ob-
ímpeto: ir com veleidade: correr | \
jecto para que não caia Apoiar.) . ;
|

Ficar abalado, impressionaio, per- Kurixamenesa, v. r. Fazer- se


turbado: muxima moxi u angi vuzuKa. apoiar, encostar; valer se de.
sub Abalo.
Ij KuxamujUKa, v. inir. Andar a
Kuvuzula, V. tr. Fazer arrancar derramar, a verter Ir-se entornan-
(coirendoi.l Meter susto: u a ngi vuzu- do.
la mu mala j
Perturbar ;
É tb r.
Kuxamu na, v. tr Despejar, en-
Kúxa Legar; doar.l
V. tr. e iatr. tornar em: — menha mu njila. É tb. r.
Dar de uma vez Assinalar; perpe-
tuar; deixar para sempre: muleniba
I

Kuxamujuna, v. tr. Andar a der-


u âxa Ngola. ramar, verter muitas vezei.
sab. Doação; legado;
'

perpetuidade. KuxamÚKa, v. intr. Ficar entor-


Kuxabalaia, v. intr. S r ou es- nado: ki axamuKa k' i lungiVi.

tar acbitad rizanu ria mu xabalaia


:
\
KuxumuKisa, v. tr. Fazer entor-
Ficar depremiJo sub. Achata- [
'.

na, trasbordar.
mento.
Kuxamuna. v. tr. Entornar; der-
Kuxabalalesa, v. tr. Achatar: — ramar (um líquido) espalhandoo no
rizuuu Fazer deprimir. chão !, sub. D.rramamento Ku- i i

KuxáKa. V. intr* (pleb.) Fugir, rixamuna, v. r. Entornar-se. |fig.


Extender-se
KuXBKaía, v, intr. .\rrastar os
Kuxanana, intr. Ser escorre- v.
pés. anaando: uenda - Roçagar i

v. tr. Friccionar; roçar: muzambu


|

gidiço: axanana. Estar lizo,


hoxi hu \

macio: muviutu u axanana. sub. Es-


ua— Ir arrastando por. V. Ka- |
|

xaKata.
I |

corregamento Lizura. I

Kuxananesa, v. tr. Amaciar; ali-


KuxaKafesa, v. tr. Mandar roçar,
arrastar os pés. zar. Tcrnar escorregadio.; E' tb. r,
Kuxánga, v. intr. Escrevinhar;
KuxaKumba, v. tr. Tornar gra- rabiscar: niUKOfída. —
Tracejar ||
du Imente mais rápido Aumentar sub. Acão ou efeito de rab.scar*
a velocidade. I
Ir acelerand.i. apres
saado, activando. \\ sub Acelera* Kúxanga, v. intr. Lenhar: tiKO-
9Í0. nHxx ua ndcnge u atunda mu— .| Esca*
KÍ3Í2 —254- KU^
atiotar. mudar de posição.
KuxangumuKa, v. intr, Escorre- KuXetuIa, v. tr. Deslocar: riia- —
gar; escapar das mãos. ri\ Mover )| sub. D jsiocadura .
|

KuxangumuKisa, v. tr. Fazer es-


É tb. intr, e r.

corregar. KuXexeta, v. tr* Precatar; tente-


ar, sondar Observai com cuidado.
Kuxangumuna, v. tr. Tirar canho- |

tos (das árvores). Kuxi, adv. iaterrog. Quando: u


Kuxapuinha, Chapinhar.] v. intr. | êza kunibi ? —
Até quando ou onde:
V. tr. B.inhir, (deitando a água ngi samba —
ngi muKua nbeka, ngi rima
\

com a m^o) Abluir. sub. Ablu- |


|
| — ngi mukua nzalaf
] que iugar? \
Em
ção Kurixapulnha. v. r. Asper-
j I adv. e pron. interrog. Quanto;
II
gir se: menha k« muKutu. que quantidade, que preço: ki —í
KuxafUKa, v. intr. Trampolinar. jOue pessoa cu cousa entre vários:
Soltar. Diz-se do salto de grão um mutu -1\ Qual: kizuua — ?| Que; cujo.
coiij. Como, de que moao: u aze-
I

pelo aperto doá dedos que o segu- I I

ram. Diz-se dos olhos grandes e kele -?\ — ( precedido de sub.) Qual
I

históiia, nem qual carapuça; /rima — ?


I

esbugalhados: mesu m'a mu xaíuKa |

fig. Abalar; fugir. nanhi—f{loc, com que se nega a rea-


lidade do sub.).| corog. Pov e se-
tr. Fazer tran-
I

KuxattiKisa. v.
de do posto na margem do riO des-
polinír, siitar o que ee traz aperta- te nome, 14.126 hab. e M.issâo Catol.
do entre os dedos. || Fazer esbuga- de N. S. do Rosário.
lhar os olhos
Kúxíba, V intr. Estar boto; ter
KnxauluKa. v. intr. Ficar desfi-
Ter rasgões (nas o fio ou guine perdiJo: poko i axibi.
brado, lanhido |
V. tr. Chupir; sugr; absorver:
carnes). Tb. se diz 'kuxuuluKa. (
— matámba
II
\\ sub. Embotamento: —
Kuxaulúla, tr. Fazer lanhos kua poko j
Sucção; absorpção.jl
(nas carnes) Tirar fib;as de. | |
Ar- Kunxiba. v. intr. e r. Mirrar; esgo-
rancar às tiias tar-se
Kuxaxaía, v. tr. e intr. Tatear: Kuxibaka, v. intr. Desobedecer;
tnujitu a mu xaxata, K a mu mHÍK'á \ desatender; não cumprir. sub. |
|

Apalpai; p vssar a mão por | I sub Des beJiêacia.


Tateamento É tb r.
Kuxibakesa, v. t/. Induzir á de-
|

Kuxekeleia, v.intr. e r. Emper- sobediência, Fazer desobedecer.


j I

tigar-se; tornar-se altivo: x'eie\ k'u


v. tr. e intr. Cruzar
Kuxibirila,
ngi xekelele kala ngi aoiko riê! Encher-
biaçjs cm s.nai de respeito aos
\

os
-se de prosapias, de vaidades.
piis ou superiores. Servir; assistir I

Kuxekesa, V tr. Mexer; fazer


ranger; bulir íig. Causar irr, tacão; Kuxibisa, V. Fazer chupar, tr.
aborrecer calar;- mona Impor bilêncioa || \

Einbot.-r; tornar inofensivo. Ku-


Andar
|
|

Kuxéna, v. tr, e intr' cora


rixibisa, v. r. Embotarse. Fazer- |

os assentos no chão; ir de rojo | |


—se calar.
Kurixena, v r. Arrastar-se (pelo
chão); andar rastejando. Kuxiia, V. tr. Riboucar; alizar,
estucar paiedes.
Kuxenena, v. tr. Emporcalhar;
sujar. 11 Kurixenena, v. intr. e r. Kuxiialala, v. intr Estar afázico:
Borrar-se. ter a voz rou.a: riziii ri axiialala \ \

Estar cebozo: maku m' axilaiala.


Kuxeta, V. intr. Mudar de lugar |

Aproximar, estar prestes, Kuxiialesa, v, tr. En-cbar Fa- |

zer enlouquecer (a — rizui,\


vlz): <•

Kuxetesa, v. tr. Trazer para mais


Tornar fanhoso.
perto. I
Alijeirar; fazer aproximar.
Kúxika, v. tr. e intr. Sjar: tocar;
Kuxetuka. v. intr. Estar deslo- tanger: ngúnga: -marimba. Ti'ar
cado. Mover se; mudar de posição
\

sons li V. intr. Assobiar: -níU^^iò^ío.


bub. Deslocação.
I I
Kuxíka, V. tr. Deliciar; Càusar
Kuxetuhisa, v. tr. Fazer deslocar, deleite a.l v. intr. Sentir prazer.
KUX -255- KUX
II Kurixíka. v. r. Deleitar-se. Kúxikujula, V. tr. Causar muitas
desgraças a.| Danificar.
Kuxikama. v. intr. Sentar; aban-
car I I
Estar quieto, KuxikuKa, V intr. Ter ííncope
mortal. Finar-se 8«m dar tempo
Kuxikamena. v. tr. Esperar (as-
para nada.
I

Parar; pausar: u zada,


sentado) por
!
|

V. intr. Presenciar; 1
1
u xikUKa II sub. Par.igem; piuía.
assentar-se para vêr.
KuxiKula, V tr. Mandar pausar,
Kuxikamesa, v. tr. Fazer assen-
parar, Ter soluços.
tar; pôr síguro (?obre bise). j

KuxíKuIula, V. intr. V. Kuxuku-


Kuxikana, v. tr. e infr Acredi-
lála.
tar; aceitar; aquiescer j
I v. intr.
Concor lar; assentir j
|
v. tr. Ànur; Kuxikuna, v tr e intr. Desen-
eonsertir. \\ sub. Aquiescência; gasgar; desimpedir
aceitação, consenso.
Kuxíla, V. intr. Estar ou ficar
Kuxikanesa, v. tr. Fazer cf^ncor- sujo. Ter falta de limpeza. || sub.
I

dar, acatar, anuir. |


Pôr de acordo. Sujidade; imundície.
Kux kela, v. intr. Ter negrume |
Káxila, V. tr Respsitar; evitar:
Ser de côr preta. muari'a-kimí, mu ftuzuela. a mu xila.

Xuxik'í!ela. Estar enegre- v. intr. I


NSo molestar; tratar com indul-
gônc'a.|i V intr Ser sóbrio, co-
cido, preto. listar queimado ( do
I

msdido.ll Margulhar (para apa-


sol) Ter a côr preta, sub Ene-
I I I
nhar o c^mim):—jinjiinbu
grecimento.
Kuxilúka, V. intr. Diz ae dos
Kuxikelesa, v. tr. D e n e g r r. i
|
surdos que recuperam o sentido da
Tornar ou manchar de preto, Ku- j
[

and.ção; muzilu u axHuKU.


rixikslesa, v. intr. e r, Manchar-se
de preto. Kuxilula, V. Fazer
tr ouvir
v. intr. Negrejar.
(quem por doenç não ouvia) Fa-
a .

Kuxiketela, .
|

Estar coberto de luto.


|
zer sentir (o surdo) pelo ouvido.]
Étb r.
*

Kuxikika, V. Fazer sentar:


tr. — Kuximana. v. tr. Gabar; louvar;
Í77i6ía bu jiku Situar; assentar
j
haadiz^T-.— Nzâmbi.] Enobrecer .
j |

Kuxikina. v. intr. Assentar; ter Kuriximana, v. intr. e r. Elogitr-


juizo Ter modos; acomodar-se.] -se a 31 próprio.
I |

Cessar ou deixar de ser estróina ou Kuximanesa, v. tr. Mandar lou-


desaplicado. Aplacar; sossegar|
1 var, tecer elogios a. É tb. r.
sub Moderação;, sossego. || — hú'
|

ambmidu, nome de certo tecido de Kuximata, v. tr. Abrir buracos


algodão que muito se usou em Lu- com musengu para semeadura de
anda. feijão, milho, etc.

Kuxikinika v. intr. Crer; ter fé: Kúximba, v. intr. e r. Eníeiar-


o mulonja ua Xza>ribi.\ Acredit;:r. - e I
Ficar erecto.|| v. tr. Derri-
Kuxikinina, v. intr. Ter firmeza,
bar, cortar paus:— niíXí mu mbole
ânimo firme \\ V. r. Empertigar-se; irritar-se.

Kuxikinisa, v. tr. Fazer crer; per-


KuximbaKafa, v. intr Ter fir-
mesa, apoiar-se, fazer finca-p^: u
suadir Fazer assentar, depositar
I

as impureias no fundo do vazo: — ambata o Kimbamba u


Tornar-se force.il
ximbaKata.\
menha mu ritari. Fazer sossegar, ter v. r Segu-
\

rar- se.
juizo .

Káxikisa, V. tr. Fazer soar, to- Kuximbika, v. ti. Varar; fazer


car oa taniíer instrumentos músi-
cingrar uma embarcação á vara:—
— ulungu,\ Pôr direito, aprumado.
cos; íitanji.\ Fazer dobrar ou ra-
picar (iinoa): jingunga . KuximbiKiaa, V. tr. Mandar na-
vegar á vara. Aprumar. ;

Kúxikujuka, v, intr. Soluçar. |

Chorar soluçando. |
! v. tr. Dizer ou Kuximbisa, v. tr. Faier derribar
exprimir eatre soluços. troaeos de árvores (para cooatruc-
K\3^ -256- KUX
çíies) II
Entesar; endireitar. nduila, v. r. Ir direito a; guiar se;
dirig'r-se
Kuximbuisa, v. tr. Mandar en-
grossar (o caldo de \im \ panela) Kúxinga, v. tr. Drigir injúrias,
insolências infama-;
a. Ultrajai;
KuximbujuKa, v. intr Ir engros- j

sando (o líquido) Estar a mixtu- des'omnôr jj v. intr. Disparatar;


lar-se com lodo
I
dizer indecências jl sub. Acto nu
expressão altamente ofensiva. In- !

Kuximbúka. v. intr Ficar en- júria; insulto; descompostura.] Ku- |

grossado, condensado: mênha m'a- rixinga, v. intr. e r. Desordenar-se.


ximbuka \
Estar turbado, lodoso I
Permutar indecências, ob;enidades,
(o líquido). injúrias.
Kuximbúla, v, tr Condensar: — . Kuxingeneka, v intr. Racioci-
muzonge.] Engrossar; dar corpo a nar; prensar; considerar.]] v. tr.
I
Adubar] fam. Rechear; enfei- Imaeiinar; calcula:; vêr. |]sub. Ra-
tar. ciocínio; juizo.
Kuxímika, v. tr Aimar (uma ca- Kuxingila, v. intr. Chamar, invo-
sa) GizarI
Espetar os pau ^ que j
car espíritos:— muk?íZu Ficar ou
formam o esqueleto da casa.l D.?- estar magnetisado.
-se da aposição de ramos no teto
de uma casa em coiistrucção. Kuxingirisa, v. tr. Magnetizar;
fazer evocar os espíritos dos mor-
Kuxína, V. tr. Esvurmar. aper- tos: ilundu. Pôr sob a influência
1

tar: -rímôu. Fazer Far, (espremen- do magnetismo


do) utulua
: — \\ Esmagar; abater
I

Kuxingisa, v. tr. Fazer injuriar,


(o inimigo). Asfixiar; comprimir
até rebentar fig Sovar; bater.
I

insultar Fízer perder a considera-


]

ção, o decoro
| | |

sub. Estrangulíição; esmagamento; Kurixingisa, v.r. ]


j

Dedignar-se.
aperto Kurixma, v. intr. e r.
Travar
||
luta; oprimir-se |I
— xina, Kuxingu tr. In precar males
la, v.
V. iter. Meter-se em apertos. sobre; pragas contra: ngi mu
rogar
xinguila kati^ ki asaluka Deitar mal-
Kuxinana,
v. intr. Reagir; resistir. \

sub dição a; maldizer de.


I
obstinado, teiíuoso. |1
Ser
Reacção; teimosia. Kuxingujuka, v. intr. Hesitar;
Citar a esquivar-se.] Mostrar receio.
Kuxinanesa. v. tr. Obstinar, fa-
xer resistir.] Tornar teimoso
má vontade.
Kuxinina, v. tr. Apertar; opri-
Kuxinda, v intr. Ser dotado: kit-
nt ki a ngi. xinda Ngunza. Estar miu a mu xinina boxi
:
I
Exercer
forte pressão sobre.
\

destinado, v. tr. Tracejar; riscar:


— mixiriri,
|

|
|

Demarcar; determinar; Kuxinj ka, v. (r . Empurrar; im-


fixar. pelir I
Meter, introduzir com força.
Kuxíndika, v intr. Ficar escar- KuxinjiKila. v. tr Ensinar o ca-
mentado. V. tr. Adestrar; instruir
I
1

minho Despedii quem não tor-


(com os reíultados do mal de ou-
I

namos a vêi: Vimbi \\ Impingir.


trem). II sub Escarmento; lição
Kuxindikaia, v intr. e r. Com- KuxinuKa, v. intr. Ter ganância,
sossegar Ter juizt. |Mostrar-s8 afanoso, excitado Tb.
portar-se; |
]

se diz Kuháma
Xuxindila, v. tr. Escarmenta»;
tornar cauteloso. Fazer perder (a |
KuxinuKÍna. v. tr. e intr. Ter
outrem) a vontade de tornar a dizer afan por] Afidigar-se, excitar-te
ou a ídztr alg ', com
Kuxindisa, v. tr. Mandar trace- KuxinUKisa v. tr. Fazer abrir,
jar, fazer riscos |
Mandar marcar, esbugalhar (oj olhoa).
fixar por meio de traços
Kuxinuna, v. tr e intr Arrega-
Kuxinduila, v. tr. Encaminhar: — lar: a/ícsu u a ma xinuna Espantar.
njila.\ Servir ds guia a-;| v intr.
Ser caminho (para alguma parte) | |
KuxiriKa, v. intr. Ter em viata»
sub. Eacamlnhamento. jj Kurixi' pressentir.] sub. latulçAo.
|
KUX -257- KUX
Kuxiririka, v. intr. Suportar; ser KurixoKS, V. jatr. e r. Ferir-se com
magnâairao, caridoso || sub. Lon- picadura. |
Melindrar-se; compro-
ganiMiidadp.j Pena que se sente meter-se.
pelo sofritiieoto alheio. Kuxokesa, v. tr. Fazer picar, ei-
Kuxírisa. V. tr. Enlamear; sujar. petar I
Mandar aguilhoar, aflgir.j I

iManch^r.]| v intr. Defecar i| Kurixokesa, v. r. Espinhar-se.


Kurixirisa, v. intr. e r. Sujar-=e; — mo/U.'
Kuxokóia, V. tr. Palitar:
desacfcditdf se. É tb.
Extrair parasitas: riulndu.\ r.
Kúxisa, V. tr. e intr Friccionar Kuxokolóla, V. tr. Picar; agui-
levemente; untar: naêmbu.\ Ence- Palitar: -mu ma-
lhoar até fundo.]
rar, sub. Fricção;
|
1
untura É |

ju Ir espetando. I
Kurixokolola
j

tb. r.
I

Picai-se fundamente
V. intr. e r
Kuxísa. V. tr. Deixar ficar; aban-
KuxoKomona, v. tr. V, Kuxo'
donar. ngomona.
Kúxita, V. tr- Tapar; vedar: — KuxoKota, V. tr. Esfregar (o^
njiia Rolhar: mnKúri[
\
Oburuir olhos) Apertar (friccionando) o
I

a entrada ou saída de: - rizungu.\ qutí couber entre os dedos.] Titilat^


Cercar; pôr tapume: — /íímôil. Cor- |
provocar sensações. Ê tb. r.
tar; fechar, j
j
sub. Tapamento. I

Kuxokuesa, v. tr. Acirrar; faze


Kuxifala, V. tr (port ) Citar V. irr.tar.l Provocar, fazer picardias a'
KuKoléía.
Kuxolóla, V. tr. Deitar pingos
Kuxífama, v intr. Estar abriga" em.—tumaji mu'mbia |
Deixar cair
do, resguardado; vedado ura fio de líquido.
Kuxitirila, v. tr Ampar.u; ve-
Ku::óinba, v. tr. Tramar; en-
da resguardar:
;
— mulenge.\ Não ganar: —/níZKU/u. Desfavorecer. i

deixar passar, vêr. \


Defender.
KuxomoKa, v. intr. Ficar escal-
KuxitunuKa, Ficar deso- v. intr.
dado, excoiiado, queimado, sub.,

bstruído, livre (para deixar passar


j

Escaldão.
ou circular): matai m'axfíunuka \\
u b. Desobstrução; desimpedi- KuxomoKesa, v. tr. Mandar escal-
mento. dar; fazer queimar (com água fer-
vente).
Kuxitununa, v tr. Desintupir: —
mvbebu. Desobstruir. Kuxomona, v. tr Esfolar; es-
caldar; tirar a derme: Kangulu |

Kuxiulula, V. tr. Alizar: mutoto. Chamuscar.


Descascar; despelar; tirar as fi-
bras de. Kuxóna, V tr . Estrabar; miriã
Kuxixila. V. intr. Encruecer.! C
»"
ia hombo.\\ Escapulir; fugir (bur-
lando a vigilância) De-íisar, dea- .
lejar; endurecer. Perder as quali" |

dades aensitivas. aparecer das vistas. |j Alizar rou-


pa a ferro; amaciar
Kuxixima, V. intr Arder.|] sub.
Ardência; queimor. || Desventura; Kuxonga. v intr. Ciciar; murmu-
infelicidade: o u axixima.—kue uenda- rejar; enternecer.;! v. tr. Tornar
-naKU. \
Infortúnio. mavioso, suave. (| sub Cicio; ma
vio9idade,|| Kurixonga, v, r. Con-
KuxiximiKa, V. tr. Fazer entrar; tristar-se; comover se.
empurrar; introduzir com esforço.; |

Kurixiximika, v. r. Intiometer-se; Kuxonguena, v. tr. Dizer inso-


entrar á força onde não é chamado lências em voz baixa |
Dirigir iro-
nias a.
Kuxiximisa, v tr. Fazer arder.
l|Tornar infeliz, infortunado. | É KuxongomoKa, v. intr. Escor-
tb. r. regar; es:apar-3e.| Soltar-ae.

Kuxobota, V. tr. Chuchar (sem Kuxongomona. v, tr. Deslocar;


nada absorver): ku muUwbii. tirar;arrancar (da cov,i).| Fazer
escorregar (das luãos)
Knxóka, V. tr. Picar; espetar;.
%• Hítimular; exoUar.|| Kaxongota. v. intr. Fnaieflar;
nung«''l
KUí -258- KUZ
começar a atear. .nifestar-se |
M çar (o vestido) :-masanAa,| V.kubd-
por indícioa.|| Fumear; ter comi- ka.\\ V. tr. Uniformizar; fardar.
chão (na garganta)
Kuzakama, v. tr. Recear; tre-
KuxongCesa, v. tr Afumear; mer de medo. Assustar se. sub I |
j

fazer luinci^ r. Medo escessivo.


Kuxonona. v tr. Fazer resva- Kuzakela, v tr. Fardar:— kifá-
lar brandamente, nda I
.'adornar (alguém) de vestes
KuxononoKa, v. intr Vangue- especiais || Kurizakela. v, intr. e
jar Ir deslisando suavemente .
r. Vestir o fardamento,
(
| |

sub. Escoiregamento; deslise. Kuzakujula, v. tr. Levantar por


Kuxouela, v. tr. e intr. Murchar; vezes os panos que se trazem ves-
estar froxo, esmorecido Perder a tidos Arregaçar as vestes a cada
I

momento É
|

energia, o entusirismo Estar triste, | tb. r,


|

apagado Kuzakula, v, tr. Arrepanhar: -


Kuxoueta, v intr. Engunhar. mileU, DesnuJar as pernas (arrega-
i

Estar definliado, sêco


|

çando as vestes).
Kuxouetesa. v. tr. Fazer defi- Kuzála, v. tr Desdobrar; exten-
nhar; tornar murcho der;— rixÍ8a.\\ Kurizála, v. intr. e
r. Espraiar-se; trasbordar; iuundar
Kuxukujuka, v intr. Impar; res- as margens (faiando de rios): nzenza
pirar a custo. I
Soluçar chorando. u arizale |
Espalhar-se; extender-se.
Kuxukulula, V tr Deitar mau Kuzalela. v. tr. Estender (roupa,
olhado Olhar com rancor ou óJio
i esteira, etc.) para:— í??ukof?i6c.
Kuxuxuluka, V intr. Sair ás es- Kuzaléleka, v. tr. e intr. Alas'
condidas. I
Esgueirar-si-; sumir-se. trar; estender muito |
Ocupar niaio'^

Kuxuxulukuta, v. intr. Ser de superfície. | É tb. r,

caracter adstringitivo. |
|
D z-se das Kuzalujula, v. tr. Estender e re-
substânciíis que, como a caout- colher por vezes pano, toalha, es-
-chouc, se não deixam escorregar. | | teira etc.
sub Adstringência.
Kuzalula, v. tr. Recolher o que
Kuxuxulukutisa, v tr. Adstrin- está estendido: — ngandala Le- \

vantar ,

Kuxuxulula, v tr. Acalentar; .


Kuzalumuna, v. tr Desfraldar
abrandar com fricções Cariciar. desenrolar.] Tender.] É tb. r.
Kuzabalála, v intr. Estar largo, Kuzáma, v. tr. e intr Abordar;
lasso, bambo: tnukolo n azabalala \ atracar. Aproximar-se, chegarse à
|

Não retesado ou esticado |


|
sub. beira de.
Lassidão; bamboleio
Kuzámba, v. tr. Presentear: —
Kuzabujula, v. tr. Lançar ao chão rllemba. Exaltar; distinguir] T
\\
muitas vezes: o kiama u a ki zabujula tb r.
boxi Atitar,
i
deixar cair com vio-
lência.] É tb. r. Kuzambeka. v tr. Dedicar; con-
sagrar. jKurizambeKa, V intr. e r,
Kuzabuka. v. intr Ter as bo- ]

Entregar-se,
chechas inchadas: matama m'amu za-
buka.\ Fazer papo |i sub. Empa- Kuzambéla, v. tr. Exortar: —
puçaraento. mdKu/u.| Cobrir de palha: -/rrzo ||
Kurizambela, v. intr. e r Empa-
Kuzabula. v. tr. Empapuçar:— Ihar-ae
matama. Fazer inchar
\
Estatelar: .
| |

Ti a mu Arremessar ao
aabula bexi \
Kuzambesa, v. tr Mandar co-
chão II Kurizabula, v. intr. e r. brir de palha (uma casa) ]| Fazet
Hstatelar-se; fazer se cair. glorificar.
Kuzaia, v intr.Dar o cavaco.]
Kuzambula. v. tr- e intr. Adivi-
Rs-lhar; afinar; zangar-se. Prognosticar,
nhar ]] v intr |)
'
Kuzéba, V. intr. e intr. Arrega- sub ProgQOSticaçSo.
Klj2 -259- KU2
Kuzamesa, v. tr. Man.iar aproxi- rantar;. fazer erguer do chão.
mar, abordar, atracar: utunugu.\ — Kuzanguká, v. in*r. Estar ou fi-
Fdzer abeirar-
car «levantado, elevado, alçado. |

Kuzána; v. tr. Escarapelar; des- Decamp^r: ki/«.ri ki azangiika buki'


pedaçar com unhas e dentes] Ei- lombo Ser superior. || sub. Eleva-
!

írangalhar. sub Escarapela. ||


I I
ção; decampamenio.
Kurizana, v. intr. Arrepelar-se.
Kuzangula. v. tr. Levantar; er*
Kuzánda, v. intr. Medrar; cres- guer do chão: —mí/Aamòa. sub- O | |

cer; desenvolver-se ]
Florir Tor- j levantar. Kurizangula. v. intr, e
I
|

nar-se grande; próspero, poderoso. r. Elevar-se; tornar se notável.


II sub. Floração; vicejo; verdor,
fig. Grandesa.
j

Kuzangutruka. v. intr. Levan-


tar-se depressa.! Erguer-se de re-
Kuzandeleka,, v. intr. e r- Flo- pelfio.
rescer. Alastrar; extender-se (as
cucurbitas)
I

Kuzangumuna, v. tr, Alvoroçar.)


Fazer levantar sem demora; erguer
Kuzandesa. v. fr. Viçar; fazer de momento.
crescer, florir (a planta' j
Fazer
ter grande copa Kuzanujuka, v. intr. Estar esfar-
rapado, roto: milele i a mu zanujuka
Kuzánga, v tr. Eztt .ga.v.—mê- 1
Ter (a roupa) esfrangalhada.
nha.l Danar.! Esbanjar; desperdi-
Kuzanujuna,
I

çar: Kítari.\ Deitar a perder || v. tr. Esfarrapar;


dilacerar; reduzir a muitos pedaços.j
sub Esbanjamento; rsfrago.jj Ku-
rizanga, v. intr. e r. Estragar-se; É tb. r.

perverter-se, Kuzanuka, v. intr. Ter (a roapa)


Kuzangalala; Chi- v. intr e r.
um pequeno rasgãc; esttr pouco
bantear; vangloriar-se; mostrar pro- roto.
sápias.j fig Elsvar-se. sub. Acto |
Kuzanuna. v, tr. Rasgar, esfran-
de presumir. galhar, romper um pouco |
Tirar
Kuzangalesa, v. tr. Fazer exal- um bocado de.

tar, irritar, embravecer. È- tb r. |


Kúzanza, v. tr. Atirar ao chão | |

Kuzangama, v. intr. Estar es- Kurizanza, v. intr. e r. Fazer se cair


tragado, perdido: mona u azangarna. Kuzánza. v intr Tirar (às ocul-
jEstar desnorteado, corrompido tas) comida da panela: — ímbia bu
Kuzangamana, v. intr. Estar jiktt. Furtar da comida q-ie está a
j

sobranceiro, colocado mais altu. 1


cozer. I
Tirar (da panela) aos pou-
Pôr-se no bico dos pés para alcan- cos
çar um ponto alto. Kuzanzala, v. tr. e intr. Andar
Kuzangafa, v. intr. E.trava- levemente sobre (como o caran-
ganciar; andar na estroinice B in- guejo): zanzala, zanzala, uendelu ua
|

çar Fazer travessuras; distrair-se hala Sentir arrepios: mukitiu uala


I I

k« ngi zanzala. Sentir a passa- \

Kuzangafeia, v. tr e intr Estar gem de um insecto sobre o corpo.


a brincar com: ima ia ngene — \

Estar a fazer traquioices Kuzanzalesa, v. tr. Causar arre-


pios; fazer cócegas Passar leve- |

Kuzangdíesa, v. tr. Dei.Kar biia- mente os dtdos sobre.


car, estragar.
Kuzanzumuka, v, intr. Liquescer;
Kuzangeleka, v. tr. Exceder em ficar derretido: mâji m' azanzumuka.
altura; elevar à alta dignidade |
\

I
sub. Liquefacção; d rretimento.j j

Pôr em evidência, sobranceiro j j


V. r Dí-rreter-se;' ficar contente, j,

Kurizangeieka, v intr. e r. Ele- fig. Requebrar-se, consurair-se em


vat-se; evidenciar-se; eagradecer- agradecimentos.
•se.
Kuzanzutnuna, v. tr. L-quefazer;
Kuzangina. v. tr. Atormentar; derreter
jindele j'a mu zanr/ina. Mortificar. \

Kuzaúka, v. intr. Vadear.] Pai-


Kuzanguísa, v, tr. Mandar le» •lar a vau para outra margem (do
Kt2 --2éÔ- KtjZ
fio): muiji II sub Vadeação. crar; teraaco a. jKurizemba, v. 1

intr. Inimizar-ie; odiur-se: —


e r.
Kuzaúla v. tr. Fazer passar «
van; trasp issar.
kua ngongo ni hása.\ Aborrecer-se.

KuzavuKa, v intr. Saltar por si Kuzémba, v. tr. e intr Enojar;


repugnar; ter náuzeas.
(a mola de urai armadilha) Siir |

do lugar (saltando).] sub. |


Dis- Kuzembesa, v. tr. Fazer desa-
paro. gradar, embirrar, aborrecer. Ji Fa-
Kuzavula. v tr. Soltar (a mola
zer enojar, provocar náuzeas. É
tb r.
do alçapão).] Disparar. fig. Sur- |

ripiar. KuzemeKa, v. tr. Arrima-: muha-


mba. Apoiar, encostar É tb. r.
Knzazula, v. tr. Cozer ligeira- 1
1
]

mente Fazer (alguma coisa) ás


I
Kuzem-na, v. tr. Oescançar (o
pressas. corpo).] É tb. intr.
KuzebuKB. V. intr Ficar babi- KuzemencKa, v. tr. Acomodar;
do.jPat' tar.l 1
sub. Estupefacção inclinar; deitar Kurizemeneka, ]
j

v. intr. e r, Acomodar-se; deitar-se.


Kuzebula, v. tr Estuptfic<r;
tornar pateta. |
j
Kurizebula, v. r. Kuzemenena, v. intr. Recos
Atoleimar se |
Apalermar-se. tar-se.

Kuzéia. V intr Jardinar |


fií[ Kuzemenesa, e. tr Fazer recos-
Paiaear. tar; dar encosto a.

KúzcKa V intr Dormir.] Des- Kuzendala. v. intr Estar encos-


cançar na paz do tú. nulo: u azema tado; cair em sono.
kllukia Kãlunga sub. O dormir
Deitar-se, dormir Kuzendalala, v. intr. Pender.]
Kurizeka, v r
Estar inclinado, deitado.] fig Pas-
com.j Copular
sar pelo sono.
KuzeKesa, v tr. Fazer deitar,
dormir: mona É tb. r. KuzendelcKa. v. tr Desaprumar:
fazer descair | É tb intr. e r.
KuzeKeta, intr. Ter muito
azeite; estar muito cleos >, gorlo.JI Kuzenduka, v Ficar dese-
intr.
pub. Esta- quilibrado, desni ve ado. tomb ido
V. tr. Ole^r; azeitar ]
|

do de pessoa gorda ]
A parte gor- Kuzendukisa, v. tr. Fazer dese-
da das carnes mortas. quilibrar.
Kúzela, V. intr Estar claro, de- Kuzénga, v. tr. Manejar; brandir:
sanuviado: kuma KU azeU.\ Estar —njangu Fazer menção de descar
\

p riíicado, Lmpo (de consciência): regar (o golpe).] Agitar pa ra arre-


KU muxima ku azele ]3ub Brancu- \ messar (ao longe): ritari. sub. — \
\

ra; clareza. Brandimento.j Kurizénga, v. intr. 1

Deal )ar; tor- e r. Fazer menção de se atirar.] Va-


Kuzelesa, v tr.
Kufizelesa, v. cilar.
nar claro, limpo ]
1

intr. e r. Cl trear; limpar-se. Kuzengela, v. tr. Brandir para:


V De-imaiar; ng'a mu zenqela fiunha.\ Menear; ame-
KuzeluKB, intr.
empalidecer. F.car descorado. açar.
I

Kuzengesa, v tr. Fazer brandir.


Kuzelula, v. tr. Dcacorar; fiz r
desmaiar; tornar pálido. I
Mandar agitar (pira arremessar).

KuzelulUKa, V. intr. Amarelecár; Kuzénza, v. tr. Trazer nos bra-


estar pálilo.]] sub Desvanecimen- ços (com cuidado).] Conduzir em ar
de procissão; jinzainbi fig. Acari-
to; palidez.
\

ciar; amimar.
KuzelumuKa v. intr. Decair; es-
tar enfezado. |sub. Decaimento Kuzenzama, v. intr. Estar sus-
I

penso (sobre o abismo^] hstar pen-


Kuzelumuna, v. tr. Enfezar; dente
tornar decadente. Kuzenzamana, v. intr. Estar de-
Kúzemba, v. intr. Embirrar;. bruçado (sobre o abismo) Estar |

desgo8t«r; aborrecer.|| v. tr. £x«- muito elevado e suspenso. || v. r.


K13Z -fé<- KX32

Pôr se debruçado. KuzOKelela, v. tr. Defender; acu-


dir.] Patrocinar; favorecer. || Kuri.
Kuzenzamena, v. tr. Pender pira; zokelela, v. r. Prestar auxílio mú«
estar dependurado; io talela kumbi,
tu ).
uná zenzamena kaliinga.l Hstar incli-
nado, suspenso sobre. Kuzokesa, v. tr. Acirrar; fomen-
tar desordens.] Inimjsar, malquis-
Kuzenzamesa, v. tr. Debruçar |
tar pessoas.
Fazer pender, estar sn«penso.
Kuzokonona, v tr. Picar (com o
Kuzenze'va, V tr Trazer suspen- dar bicadas.] É
bico). Aferroar;
so, pendente: — muzuiri ua jimbiji.
1

\
tb. r.
Pendurar (na mão).
Kúzola, V.tr e intr Prezar; ter
Kuzenzekesa, v. tr. Fazer sus-
afeição; gostar de.] Estimar; ter
pender, estar pendente.
em conta. Kurizola, v. r. Afei-
I
]

Kuzeriua, v. intr. Sr ditoso, çoar-se; tratar-se com estima.


abençoado, f^liz Ser fidtdopara |

o bem. sub Felicidade; ventura; Kuzolesa, v. tr. Fazer estimar,


Bjm afeiçoar; tornar simpático j] Kuri-
i I

sorte. E-.tado de pessta ^-liz


i [

êxito. zolesa. V. r. Fazer-se gostar, tratar


com distinção.
Kuzeriuisa, v. tr. Tornar feliz;
dar ventura a. Faz r abançoar, Kúzoma, v. intr Pegoifar; pro-
ter sorte. var.

Kuzetama. v intr. Ficar pasma- Kúzomba, v. intr Andar deva-


do. V- kuzutama. gar, pé ante pé (por doença).
|

v, intr. Estar disjun-


Kuzeuluka, Kuzombala, v. intr. (port )

to. Separar-se. Diz-se das subs- j


Zombar. ]V KaiÔKã.
I

tâncias que, misturadas, se distin-


guem ou separam entre si.
Kuzombela, v tr. Importar; tra-
zer; introduzir. ]
Fazer algo pela pri-
Ku/eulula, v. tr. Fazer a di-jun- meira vez.| Vulgansar o que não
ção de.| Separar.] É tb. r. era conhecido.
Kuzéza, V. intr. Ter visco, baba. Kúzonda. v intr Estar desani-
I
Ficar babozo. Diz-se do milho |
mado. Esmorecer; perder o entu-
|

em começo de floração: maaa m'a' siasmo.


zeza-li v. tr. fig. Furtar.
Kuzezela, v. tr. Bibujir.]] Ku- Kuzondama, v int*-. Estar ab
Detar baba. sorto; '
sub. Hebetação; pasmo.
aizezela, v r.

Kuzezesa, v. tr. Fazer cair baba Kuzondeaa, V. tr. Fazer desalen-


[
Tornar baboso. tar, esmorecer'

Kuzezuka. v. intr. Ficar tontr» KuzondoKa, v intr. Ficar alhea-


atoleimado: u azezukani mabtvum'ãnu' do, esquecido.

Kuzezula, v, tr. Embriagar, en- Kuzondola. v. tr. Enlevar;


tontecer. Tornar pouco ébrio.
|
alhear; distrair.

Kuzoboka. v intr Ficar logrado, Kuzónga, V. tr. Pesar:—/í/ôa; me-


ludibriado: « axsla u azoboka.\ Parvo- dn: — mulele
Calcular; avaliar \ ] |

ejar; í.car pateta sub Medição; avaliaeáo; peso.]]


Kurizonga, v. intr, e r. Rivalisar;
KuzDbuesa. v tr. Logíar; fazer
competir.] Conhecer. o seu valor,
negaças; zombar.
Kúzonga, V. intr Ter muita fun-
Kúzoka, V. tr. e intr.Barulhar; Estar mui-
dura: klxlma kl azongo. I

altercar; contender. Questionar; Urrar; bramir: —kua


|

to cavado,
travar de razões sub. Queàtáo; i

\
\

hofi.\ Gritar; berrar (no sent. prop.


contenda. efig.).;] V. tr. Proferir (imitcmdo
v. tr Questionar por:
Kuzokela. gritos comparáveis a urros).]) aub.
— obu fundu. kurimueta unga»
hata Bramido forte e «atrídulo; barro;
mha.\ Tomar iaterèsi* por. urro.
mt -26â- KU2
Kuzongesa, v. tr. Mandar pesar Kúzubila, V. tr. Chibatar; bater;
ou medir. Fazer gritar, urrar.
I zurzir.
Kuzongola, v. tr. Espreitar; es- Kuzubirisa, v, tr, Consumar; ul-
piar, jl sub. Espreita.] Teté. timar. ]
Rematar.] Encerrar: íina-
Kuzongolola, v. tr. Repesar; tor- lizar; concluir-
nar a medir. Espreitar mais uma
{
{ Kuzubisa, V. tr. Mandar acabar;
v«z. fazer terminar, concluir.
Kúzonza, v. tr. Embelecar; lison- Kuzuéia, V. tr. Falar; conversar;
gear. I
Subornar; engodar; seduzir, dizer palavras.
Kuzonzola, kuzonzona, v. intr. Kuzuelela, v. tr. Falar por: — mu
Andar devagar; caminhar lentamen- /cizunu.\ em; —mu putu.
Expressar se
te: boba bua kulenga, boba bua — | | \
Oitarj] Kurizuelela, v intr Fa-
Haver-se com lentidão. lar a sós.
Kuzóta, V. intr, Estar parvo, so- Kuzuelesa, v. tr. Falar a. ]
In-
rumbático. I
Direr ou fazer parvoí- terrogar. É tb. r.
ces.
Kuzuika, V. tr. Enroupar; dar de
Kuzotalala, v intr. Estar molha- vestir.]] Amolar; desembotar; mu- —
do, úmido. E-tar insípido, tribte,
I kuálu. Afiar. ]] Kurizuika, v
\
r.

Kuzotáma, v. intr. Parvoeirar; Afinar-se; vestir-se.


estar patético. KuzuiKÍla. V. tr Amolar, fiar
Kúzoua, V. iintr. Nadar. 1 sub por meio de:—pokoburibáia Agu- I

Natação. çar para.

Kuzóza, V. tr. Aliviar (o laço); Kuzuila, V Encambar; espi-


tr.
folgar; alargar; —
mwAroío.| Tornar las- char:— m6i;í ]
Enfiar; ensartar: —
so, bambo-! v. intr Ficar frouxo,
|
miaanga \
Engarrafar: — maluvu mu
alquebrado, gasto Finar-se; \ es- mbinda. \
\
Kurizuíla v intr. e r.
|

pirar; morret: muénhu. fig. Embebedar-se.


Kuzozeka, v. intr. Diminuir de Kuzúka,
v intr. Estar furado,
tensão, de força. Afrouxar; | abran- estragado pela broca: masa m'azúku
dar. \
Estar farelado, cozido ou amadu-
recido pelo calor.
Kuzo/ela, v. tr. Deslaçai; desa-
pertar. I
fig. Pagar. Kúzuka, V. tr Pilar, esboroar
(substâncias úmidas ou meio suecas):
Kuzozesa, v. tr Mandar desa- -—fubá Descascar por meio de tri-
I

pertar; fizer alargar, dilatar, tor- turação:— máaa.


nftr bambo.
Kuzukama,
v intr, Vizinhar; es-
Kuzozola, v. tr Dar folga a.| tar à pouca
distância, perto: mutu u
Tornar menoá apertado banda mulundu u a— Ser vizinho, .
\

Kuzozolola, V. tr. Desapertar a estar próximo de. :bitar nas pro- ]


H
pouco e pouco.] Ir deslaçando, ali- ximidades. II sub Aproximação;
viando (acorda) Alargar aos pou- |
proximidade. I I
Kurizukama, v. r.
cos. ]| Kurizozolola, v. intr. e r. Avizinhar-se.
AiÍYÍar-se; desembaraçar-se. Kuzukamesa, v. tr. Fazer apro-
Kuzu, sub- (II) V. mú]íuzu. ximar; vizinhar; trazer para perto |

Fazer chegar, pôr ao alcance de. |

Kuzuafa. v. intr. Trajar: abilhar; É tb r


veitlr. —
tnUde. \\ v. ir. Calçar: — Kuzukika, V. tr. Rolhar; bato-
ikoto.l Fardar-se: ikfunn.
car Tapar com estopa (fendas ou
]

Kuzuatesa, v. tr. Ajudar a vestir. buracos). ]


Tafulhar.
I
Contribuir para a adquisição de Kuzukumuka,
v. intr. Ficar fu-
roupas de outrem. rado, desrolhado: kituíu ki azukumuka,
Irromper; verter com vioiência.
Kurúba. v. tr. Acabar: ng'akala' \

kala, ng'a»uba.\ Pôr fim a; dar ca- Kuzukumukisa. v. tr. Fazer ir-
bo de. rouiper, sair ioipetuosameote.
Í<UZ -263- KU2
' l^uzukumuna, v. tr. Furar; sa- Kuzána, v. tr. Derriç^ir; descar-
car; romper: — aalala ia fubá. Des-
\
nar; arrancar bocados: mutu a aos
rolhar; tirar. mu 2una ku imbungu \i—7Úna. v.
itor. Descarnar aos poucos.! Airan-
Kuzukuta, V tr. Tocar o fole
car com os dentes muitas vezes.
|

Trabalhar; vencer Devastar; exe | |

cutar; tirarjpenhornr: ima ioio a mu Kuzundala, v. intr. Estar penali-


zukuta-naiu fig Tragar; devorar:
\ sado, falto de ál*gria.{ Estar habi-
destruir tualmente triste.

Kuzukutisa, v. tr. Importunar; Kuzundalala, v- tr. e intr. Ser


mort'f.car; fazer raiar |
|
Mandar de aspecto triste: sanji i azundalala.
executar, devastar. i
Estar adoentado. Diz-se das I

Kúzula, v tr Desnudar; despir; aves quando se mostram encapota-


deixar nú Despelar; descoitiçâr.
1
das.
| |

sub. Despimento. Kurizúla, v. |


| KuznnduluKa, v. intr. Ser de ta-
ntr er Despir-se Despelar»se (a | manho pouco maior. 1 Ter um pou-
cobra), co mais de volume Estar '
um pou-
Kuzúla, v. intr Estar encharca- co mais desenvolvido.
do, molhado. sub. Molhadela. | |
Kúzunga, v. intr. Rodopiar; gi-
Kuzule, adj Metido; encaixado, rar. |Dar voltas. Ambular; circu- 1
1

introduzido. lar, || sub Voltas ou giro* dados


sem parar.
Kuruluka, v. intr. Deslizar; res-
valctr: luhambu lu a mu ziduka mu to- Kuzungila, v. tr. Visitar; assis-
ngi )ainama.\ Escorregar; sair.
tir: ng'endeUmu—hàxi.\ Prestar au-
xílio a. 1
1 sub. Visi^açio, assis-
Kuzulumuka, v. intr Estarem tância.
decadência; dar ares de cansaço:
Kuzungina, v. tr. Estar de visita
ipolo i a mu zulumuka Resvalar,
(por distracção); dar
\

decair, ir-se abaixo. a.| Viajar


voltas por.l fig. Passear.
Kuzulutnukisa, v tr. Fazer per-
der o vigor; fazer decair. Kuzunujuka. v. intr. Estar cheio
de feridas Ter falhas,
|

Kuzulumuna, Desenfiar: v. tr.


jingondo. \
Despojar; despir. Kuzutiujuna, v. tr, O mesmo que
kuzuna-zuna.
Kuzúma, V. intr Rosnar; rouque-
jar.| Diz-se do ruido do cão quando KuzunuKB, V. intr. Estar cha-
mostra os debites e ameaça mor- gado; ter as carnes cortadas.
der. Kuzununa, v. tr. Tornar a dilace-
Kuzumafa, v, tr. e intr. Beberri- rar, aarrancar carnes de. Descar- |

car; provar líquidos. fig. Estar nar mais vezes,


|

pouco alegre. | |
gub. Degostação. Kazúaza, v tr. Escoar: farer

Kurumaíesa, v. tr. Dar a pro- escorrer:— menha ma funji.\\ sub.


var. Fazer degõstar. Escorrência. IKurizunza, v, intr. •
j

r. Pingar; escorrer aos poucos: u


KuzumbiKa, v, tr. Odiar;
e intr. ala —ka/fl nzeKe ia mungua.
fer animosidade ou má vontade con- Kuzunzumuna, v. tr. Escorro-
tra alguém. Importunar; perse-
I
pich»r; esvasiar; ultimtr: u azunzu-
guir. Comprar o último
muna, u ária |

KuzumbuKa, v intr. Terminar, bocado; levar os restos de.


acabar (o trabalho) no fim do dia.j Kuzurisa, v. tr. Fazer molhar,
Cessar; parar (a faina). Deacançar. Mandar desnudar; fa-
encharcar.il
zer despir-| Kurizurisa. v. mtr. e
Kuzumbúla, v. tr. Mandar inter* |

romper o trabalho (na hora do de«' r. Molhar-«e; faier-se despir,


canço ou no fim do dia): abixa, Eúzutama, v. intr F>car admi-
rado, pasmado.
Kuzumina, v. tr. e intr. Roncar,
rosnar por: u ala — mu tulu.\ Resfo- Kuzutamana, v, tr. e intr. Em*
legar; respirar em. E' tb. { r, basbaoar.l Ficar estupefacto.
KUZ -364- LEK
Kuzufamesa, v. tr. Faz^r assom- Kuzuuamesa, v tr. F^zerresaU
brar, desfalecer, ficar suspenso tar, sujeitar, depender
Kuzuuika, V. tr. Vedar; tapar.
Kuzufuiuna, v. tr. Ir arrancando —
com os dentes bocajos de carne. Kúzuza. V. tr e intr Assar:
Derrçar aos poacos.
|

mhiji I I
V. tr. D.ifumar; curar: —
xitu Grelhar; torrar: mbólo.\ Co-
KúzuíUKa, V. intr. Soitar-se; sair
I

municar calor a; rimbu Tostar — \

(io lugar). (sobre braza") |I sub. Fumagem:


assadura. £ tb. r. {

Kuzutumuka, v. intr. Ficar der-


riçado. Rebentar mukolo uazutumuka.
|
Kuziizama, v. tr. e intr. Ficar
IQuebrar; partir (no sentido de cima requentado, assado Estar junto ao |

p-c ta baixo) fogo (a aquecer) .

Kuzu(umuna. v tr. Derriçar: Kuzuzamesa, v. tr. Encostarão


ni máju ni iála. \ Puxar; arrancar. fogo (para tomar calor).] Fazer
aque::er.
Kuzufuna, v. tr- Despendurar
Tirar, arrancar (aos puxões).
|

Kuzuzisa, v tr Fazer assar (nas


b-azas); defumar, curar
KnEUtumuna, v. tr. Despedaçar,
dilacerar por vezes. Kuzuzuma v. intr Estar fraco
(pela acção do tempo) -1 Ter pouca
Kuzúua, V tr. Humectar; di- c )nsistência ou solidez Estar ]

luir Molhar levemente


I
Escoar; |
quebradiço.
escorier. fig. Ganhar.
Kuzuzufa, V intr. e r. Caminhar
Kuzuuátna, v. intr. Depender- sjm tino I
Atoleimar-se.l Estar íob
Resultar; porvir. a acção da emb laguês.

L, décima primeira letra do alfa-


V Klrióma.
beto kimbundu, tendo o mesmo valor Lamba, sub. iIV) Dnsventura;
que em português. provação; infortúnio.! V. pi. ma-
La, conj. Quando, como: u efi — lámba .

éit Enquanto a:— ío. Visto qu«.


I
| Lambula, sub. (IV) Uma das
l]idv. Quanto; porquanto. jV Kala. muitas variedades de sardinha
(gorda).
Lábanga, adj (XI) Ordinário;
grosseiro: incivil. || sub. Pessoa Landeju. adj. (IX) pott. H )lan-
rebelde, de maneiras ordinárias. dês, 1
V. rifàlu, mafúlu.

Labuákafa, adv. Dlz-ae da en- Langála-njimbu, sub. (IV) ictiol.

trada de alguém em um recinto sem Pica-peixe,


prévio aviso en licença: u éfi
Lasása sub (JX) Araçá (fruta).
ngo—'
Láu. sub. (IV) Retribuição; salá-
LtKa, sub, (IX) pop. Cara; face
rio; recompensa. V. rilau
(de oma
pessoa): a a mu'i mu-\.
Lata; bitácula. Léba. adj. (III) Que tem maior
comprimento ou altura.] V. kaliba.
Lalama. corog. Lagoa próxima
da pov. de Cabiri, «ire civ. de Ico- Lekefe, adj. (IX) Impertinente: —
lo e Bengo, distr. e prov. de Lu' ia moKa. Buliçoso. I

anda. LéKU. interj. Expressão designa-


Láluvi» sub. (IX) port. Alarve. 1 ttra do repentino clarão do fogo.))
LBL -265- LUA
sub (IX) Dií-s*} (ío J sparo do a;- Rio que atravessa as terra.q do Li-
nhã-j viáto de longe: ritenda ri iri bolo, Quibala e .-Vmboim e desagua
— Kiluininu kl êri *ncium*.\
; Foga- no ra ir ao N. de Banguela-n Velha.
cho I
jPov. 8 sede do p isto civil deste
Leia, corog. do Pov. e sele nome, circ civ de Menongue,
posto d\ cir. oiv. de Cacongo, distr. e prov. do Bi\ 15 611 ha-
distr. e prov. de Luanja, i 241 bit. j| Rio, afluente do Cuoene, na
habit. mesma ciic. e distr.
Lele, Paldvra sufixa para aus- m Longo, sub (IX) zool Rumi-
culiaar ou superlativar certus subst
nante da iam dos antílopes, tb
ou adj.» ndênge ia dengelele; kota
conhecido por hulongo |! corog Rio
ria Kotelele.
da cir. civ. da Muxiiin, região da
Lelému, corog, Pov. e sode do Quissama, d str. e prov. de Luan-
posto riv de Lurerao, circ, de Ca- da, que separi o cone. de Muxi-
maxílo, distr. da Lunda, prov. de m» do de Pòrto Amboím e desagua
Malangi, 7 923 hab. e sucursal da na biía do Longa a 10 " 19' lat
Missão Catol. do Sagraio Coração. S. e 22' e 39' long. E.

Lêlu, adv. Hoje. |


Actualmente: Lópa, sub. (IX)p)rt RoupijV
mu Kizuaa km—
hoje em i|— 'er/, iiuatu.
dia; no tempj presente.!! fid—, —
sem demna Logo a seguir ;
Lôso. sub. (IVy po.'t. Atroz. I

V. luõio
Lêmba, sub (IV) m^t. Djusi pro-
tectora das mulheres grávidas E' Lôvua, corog. Pov. e sede do pos-
deste nome, circ. de Chita-
|

tb. iiomí. próprio V. rilcmba. to civ.


j

to, distr. da Lunda, prov. de Ma-


Lépi, corog V. Elépi. lange, 15 832 habit.
Lé(e, sub. (IX) port. Líit-j V. Lu, sub. (IX) Prefixo concord.
masana dos nomes da cl. \1; lukaaku-ato
Léxa. adj. • sub. (IX) Idiota; loka
pat-ta; sem sagacidade: mona u ala Lua, prep. De: lúmhu iawjii. —
— ,,Diz-8e do falar arr<)Stado de Contr. da prep. e art. o, a;lumuenu
\
\

um paralítico. — /íwku. II adj. e pron poss. Delas;


Lóko, adv. (IX) port. L-go. deles. Pertencentes ás suas pes-
soas:
I

o ~ lu aburika. |
pron relat.
Lokoso, adj. (IX) Salgadj; mbiji Que, Cujo
i aliilu — .

Luâbu, corog. Antiga pov. e fr g.


Lóia, corop. Pov sede do pòãto
e de N de Sant'Ana, actual posto
. S.
da circ. civ. da Bibala, distr. de de Massangano, cone. de Cambam-
Mossâmedes, 5.776 hab. be, distr. do OU:inza -Ncrte, prov.
Lólo, pron. demonstr- Êss ; es- de Luanda.
sí: o lubambu^lu abútu. Luanda, sub. (VI) Aduana O |

Lombe.
adj. Azalado. enevo- que uma pessoa paga ao Suzerano
ado. 1| corog. Pl)v. e se ie do posto pelo exercício do seu comerei in- ,

civil do mesmo noíne, circ, cone dústria, arte ou ofício: kzí/uía — .

Juro.jl Mukua — adj. e sub. Adu-


1

diatr. s píov. de Malange, 13 789 ,

habit., est. telagr. -postal e de Cam. aneiro; publicano. De Luanda ||


d» Ferro. I! Afluente da margem Muxi —
Ex mido; livre; desobriga-
,
|

direita do rio Quanza. do Que não paga impostos


I
co- |
1

rog. Cidade fundada por Paulo Dias


Londáu, Planta
sub. (VI) bofe.
de Novais, capital e s de da prov
med cinal enpiegada contra as mor- de Angola, gov., arcebi^^p Serv
deduras do lacrau (Benguela) de Mar., 59 m. de alt 8" 48' 47" ,

Lôndo, sub. (VI) Brúnze; cj- Lat. S e 130 i3' Long E., 60.198
bre: kitarl k/a—. hab. Era, em épocas recuadas con-
forme tradição, conhecido por Luan-
Longa, corog. Baía e cabo da ros da o lugar onae é hoje o campo dos
ta dl Qui'sama, oiro civ da - iuxi- desportos, aos Ciíqueiros eiuque
u.a. dislr • prov. de Luaada.[i se cobravam oa impostos de expor-
tUA -26é- IHÉ
tacão do c^urim:mu— |
Alfândega. Lúbafa. sub (VI) Cortamento
Luanda, sub (VI) Embaixada; In-ião.
men-agem a uai soberam fig.

j

ComUsão É tb adj. kubeka Lúbe, sub. fVI) Destino: -iua Ka-


'

ku ^

Luuania. lúnga Sentença| Dejisão final de |

um juiz ou tribunal.
Luándu, cuog Rio bastante ex-
tenso com nascente na serra de Lubilaxi. corog. Pequeno afluente
Mnssamba, no Moxico, a reunir-se, do rio Quanza, na região do iMoxi-
próximo de Malange, jo Quanza, co, distr- e prov. do Bié.
onde desagua.
Lubilu, sub. (IV) Viramento; va-
Luandu, sub (IX) zoo! Ave per- riação; muda, Acção de volver.] I

nalta loveraão; troca. Mudança ( le ]

opinião, de pos çlo, de partido). ||


Luángu,
ludngu
adj e sub. fl) V. mu- — a saku, Lobis-homem — bila, |
|

Cacavento Inc ^nstâ teia; versati-


|

Luânha, sub. (Vj) O sol, seu bri- lidade.


lho ou caljí.' — lu âtu 0< Ígneos !

raios que o sol nos env a; tunda bu — Lubifu, sub. (VJ) Local de trân-
Jacto de luz que ilumina o espaço. sito; passagem:— /ua Kinzenza.\ Por-
tagem: Ku/uto— Icorog. Cidade,
]

.
i

Luásu, corog. Caudaloso rio na re- sô le do cone deste nome, distr. e


gião do Moxico, afluente do Quan- ^rov. de Benguela, a 12° iq' de
za, com origem na serra de MosBim- long E i6°i. de alt., 11 488 hab.
,

hi. distr. do Bié, Repart. de Fa« , Juizo lostr., Cam.


Luãki, corog Rio. afluente do Munic.Alf, testa do C d« F de
Kamhu, na Jinga, distr. da Lunda, B , est. teleg. -postal e 2 escolas
prov de Malange. primárias n ° 48 de Pedro Alexm-
drino e particular de Ruy de Sjuía.
Luâxu, corog. Antiga pov. do
posto de Dombe Grande, cone Lúbolo, sub (VI) Amarradura,
distr. e prov. de Benguela, em cuja
,
vinco O sulco I
qu5 fax nas carne?
baía desagua o no Capororo, ao N. uma atadura.) fig. Chamamento;
de Equimina. engodo.

Luâza. corog Pequeno afluente Lubólo, corog Território que


do rio Lifune, na circ civ do Dan- constitue a cir. civ. do Libolo, dis-
de, distr. e prov de Luanda
tr do Quanza-Sul, prov de Ben-
guela .

Lubaku, sub. (IV) Foro; tributo;


renda; kufuta . —
Contribuição, im- |
Lúbongo,
licença.
sub. (VI) Credencial;
Festo; dobra; larguri.!]
posto territorial. O que uma pessoa II

paga a outrem em sinal de depen-


|

Loba — , adj. Enfeitado; largo ||


dência il Mukua—, adj. Tributário; Buta — .Qa9 não tem festo; de pouc
foreiro; contribuinte.
largura.
Lubundu, sub. (VI) Detrimento;
Lubálu, sub. (VI) Cavado: bura- prejuizo; dano: uênjl ua. — \\ P/ir-
co, j
corog Pov. e sede do posto
(
dição; perca. II adj. Prejudicial;
da circ. civ. de Camaxilo, distr. da danodo.
Lunda, prov. de Malange.
Lúbungu, sub. (VI) Egoíimo
Lúbambu, sub (V) Grilhão; cor- Sentimento de exclusão das cousas
|

rente: a mu tebu— .\\ Múkna — adj ,


ou pessoas extranbas.ll Mukua—,
e sub. Prisioneiro: presidiário adj Egoista; que exolue ou aban-
Lubângu, corog. Rio afluente do dona.
Cunene. Nome por que era co-
|
| Luê, adj. poss. (contr. da prep.
nhecida a cidade de Sá da Bandei- lua e do pron pe^s. e/c). Teu; tua:
ra, a I4«» 55' lat S e 180 35' long. o luKUãKU — lu afanata \
Da tua
E., 1774 m. de alt sede da c dade, , peasua i| prou. interiog Qual?
cone. distr. e prov da Huila, ter- Que?
minus do C. de F. de Mossámedes.
Lue, adj. e pron, poss (cintr.
Lubánzu, sub. (VI) Reflexão; da prep. lua e do pron. pesa.
ideia íixa; peniaineato; mania. muén9\. Seu, sua (dele): o lumuenu
tué -267- LOK
— lu afuuela. Pertencente á sua so; que não se farta
pessoa j I
— muene, \

propriamente
Lúhama, adj (VI) Centésimo;
dele.
cera vezes: li aíart^e —. ! Centésima!.
Luêbi, pron. interrog. Ou:í1? Que
dle. Luhamua, adj (VI) Que tem a
forma ou anda como mosquito.
Luéi, corog, Pequeio aflnfnte da
margem esquerda do Quanta, no Lúhanda, ^ub (VI) bot. Bignónia
{markhamia atenocarjja) de utilisação
d str. do Moxico, prov. .10 Bié. ,

ornamental
Luêji, corog. Rio do S. Salvador
do Congo, ao S. da antiga cidade, Luhengu. sub (VI) bot. Pequeno
arbusto de frutos comestíveis,
aflnente do Loge.
muito frequente na zona pUnaltica
Lueka, sub. bot. No ne por qu9 do Bié.
na r?g ão áo Seles é contiícida a
árvore mukaákasa Luhia, sub. (VI) bot. Planta ro-
sácea {parmari mobola) e seu fruto |

Luélu, sub (IX) Voluntariedade; Noxeira. !; Pov. e sede do posto


expontaoeid .da; piopó ito |1 adv. deste nome, circ. civ de Cassii,
Voluntariamente; de motu-próprio distr. da Lunda, prov de Malange,
|Sem coação nem con3*ringimento. 6 731 hab.
Luêna, corog. Grande rio que deu Luhúngu, sub (VI) b)t. Fruto
o nomeà região que atravessa, aflu comestível, tb. conhecido pjr ilaran
ente direito do Zxmbize, coji o ja do mato».
curso no tarritó io do distr. do Mo-
Lui, corog. Afluente do rio Quan-
xico, prov. do Bié
go, ao S. das terras de Cassange | |

Luêngi, adj (VI) D fere n te: lu- Pov e sede do posto civ. dêstd no-
mÍngU—'.\ Diverso; distintu; não o me, circ. de Bondo e Bângalas (Que-
metmo.j PI. mêngl. la), distr. e prov. d e Malange,
Luenu, adj. e pron pess. pi. 10.215 hab. e sue. da Missão Cat.
(contr. da prep, lua o do prnn. p ss. do Espírito Santo.
enu\ V ss voísa: o himbi
; la ~ Luia. c^rog, Pov e po-sto civ da
bjngesa atu kasaluKa Da vós; c.rc do Chitttj). distr. da Land i,
pertemente ás vossas pessoas || —
;

prov. de Malange.
eriu, propriamente vojso.
Luiari, adj. ord Duas vezes: u
Luetu, ftdj e pron. poas. pi- êza — Bis; repeti io.
j

Njsso; noasa: o lusuamu—lu atu-


ngunuKa.l Das nossas pessoas i| — Luiji; sub. (VI) Jusante. I
O p.n-
etu De nós próprios to caidial opstoao norte: ku — .||
prep. Abaixo; aquém
Luâze, corog. da mar- .diluente
gem diíeita do r o Luándu, na re- Luímbi sub. Avareza; mes-
(VI)
gião do Moxico, distr do Bié.
quinharia I
i
Mukua — adj: e sub ,

Ambicioso; miserável. V lúmbi


LúfeKu, snb (Vi) pjrt. Refego.
V múfuta Luínga, corog. Pequeno rio na
região da Jinga, afluente do Uamba,
Lúfiku, sub. (VI) Birateio |!
distr. di Lun ia, prov de Malange.
corog Pov. e se le do posto da cir.
civ. de Nóqu distr. do Zaire e , Luingi. sub (VI) Traqueia; veia;
prov. de Luanda, 1.203 hab cano I
Tubo das penas das aves.
Lu{ÚKu, sub. (VI) Perversidade; Luinha, corog. Afluente do rio
malvadez Lucala, na região Cazongo, distr.
Lufuni. Rio que banha as
corog. do Quanza-Norte, atraves-ado pela
terras d CatumLo, ao norto da Íjz ponte do C de F. .

do Dand , ciri.. civ. deste nome. Lújiji, sub


(VI) Instànc.a; persis-
distr. e prov. de Luanda. tência; afuico. Obrigação: lua I

mona ni tnam' á Dever. .

Luhalakaka, (Vi) Caricter sub.


\

de pessoa sôfrega. || G-inância-ll Lúkala, corog. Grande afluente


Avidez- II Mukua adj. Ganancio- — , do rio Quaaza, com origem aos con-
LiJK -268- Lm
ifafortes orientais da serra de Can- do cone. de Moxico, prov do IVê,
ganza. atravessando as férteis ter- 10 go6 hab. e Missão Americana
ras da Duque de Bragança, Amba- ( ucursal adventícia do 7." Dia).
ca, Cazengo e Dondo até ^Iassa^ga-
no onde se lapça no Quanza |Pov .
Lukúxi, adj. e prou intetrog
e sede do posto deste nome, cone
j

Quantas, que número de vezes.


de Cazengo, dstr do Quanza-Nor* Lulu, adj d e t e r m e pron.
te, prov. de Luandj, 6.932 hab , demonstr. Este; esta: o lubambu— lu
est. telegr.-postal, de C. de F. e es- atatuíAuka
cola primária n.° 24 de «Ahnei ia
Garrett». LÚma, sub (VI) Ódio secreto.

|

Rancor; vontade. |( Mukua má


Lukamba, corog. Antiga pov. e adj e sub Rancoroso; invejoso. ,

íreg. de S. Joaqnim, 7.» divisão do !


Dotado de maus sent. mentos.
cone. de Ambaca, hioje integrada na
circ civ. de Camab.itela, dist. e Lumai, corog. Pov. e sede do
prov. de Malange posto dêate nome, circ civ. dos
Bundas, distr do Mox co, prov. do
Lukambu, sub (VI) Quebra; di- Bié, 12 58i hab e Missão paroquial
minuição; falta.] Peida no peso ou dos Irmãos em Cristo.
na quantijjrte.
Lúmangu, sub. (VI) Manjar.
Lukanda, sub. (VI) Mediana ár- Janta. Comida corog
|
Lagoa |
|

vore autocârpea. fam das urticá' na área do posto civ, de Cabiri, c rc.
ceas (ficu8 lucanda) Planta do gen. \
de Icolo e Bengo, distr. e prov de
muleviba Luanda
Lukánji. sub (VI) Planta medi-
Lúmbi, sub (VI) Inveja: kt aòa-
cinal {theaium cinereum)
nge mukuenu banga-kuí, lua muxima —
Lukeji, sub (VI) Aluguer: inzo ia lu alba. Desgosto pelo bem alh-íio:
— Locação Alukua—, aá} e sub. ki amona mesu ki akuata—
I

Ambi-
ção. II Mukua — aJj
\
I i

Locatário. e sub Inve- .

Lukélu. sub. (IV) bot. PUnta-


joso Que tem ou revela amb ção
I

ainpelidârea de frutos comestíveis. Lunibinga, sub (VI) Chifre.


(E' fiimilhante ao mulembuiji).
Lumbombo. íi u b (VI) Planta
Lukombo, sub. (VI) Agência. Com- |
têxtil fdin. das leguminosH»'. ;
V. ri-
pra de negócio por atacado: uènji zomboíe.
ua — .\ Tráfego; carabolação Mu- j

kua—, adj e sub. Que exerce co- Lumboua, sub (VI) bot Planta
raéicio por atacado Cambolador. |
fam d is giamineas. V hiboua.
Líiku. sub (VI) bot. Eleuzine: Lúmbu. sub. (VI) Muro; veiação;
kaííikcHze ka mona --: aeaelc kuiuhi, bu pirede: —
lua irnba-nbe. Aluralhi; \

nyiiile kiiiàhi, ixixi ie bue


ki i mu resguardo; defesa. || Casa principal
ou de residência do p itrão e su i í .-
\

Planta fam. das graiiiineas {eleuzine


coeaeana), de utilidade alimentar mília: ng'endele ku — i| Convento. | |

1
A semente do muxiri, empregue na Copulação I
Lucro; ganho.
íabric ção da cerv-ja.
Lumbúndu, sub' (IX) Granulo;
Lukuaku, sub. (VI) Mão; braço grão. V mbíindu.
I

Lukudá, sub. (IX) port. Algo- Lumbúzu. sub. (VI) bot. Planta
dão V. mujinha,I
sarmentosa cujo fruto é utilisada
Lukuinhi, adj. num Dez
(VI) ve- em casos de cefalalgia.
zes I
Décimo 1
1 sub. Dezena. Lumingu, sub (VI) port. Do nin-
Lukuka, sub. (VI) Capa feita de go-
palha ou capim. interj Põa-se fo-
ra Saia
|
|

Lumono, sub) (VI) Ricinina ; \

Rio afluente do Cambo ni


! !

corog.
Lukula, sub (VJ; bot Tacula; região norte da JiQga, distr. da
ngi banda mnxi. nqi banda — Planta . |
Lundi, prov de Malange.
fam das leguminosas ( pterocarpns
Lumoxi, adj. num, (VI) Uma vez:
.tinctorina), de madeira apreciável
u arimuka u ri j — .| Único: nyo;'* t bi»
Lukuse, corog. Pov. e posto civ. ta—.\ I
De uma vez.
tiJf^ tm
Lilmuenu, sub, (VT) Espelho.) Lupisa, sub (VI) Exporão.(! adj.
Reflector. Esporifero
Luná, adj. e pron demonstr. Luposa, sub (Vi) bot- Lagaçâo.j
(VI^ Aquela; aquele. Planta asparaginea dióica género
inilax V. jipoêa.
Lunake, adj. num (VI) Oitavo; I

oito vezes: u tanga— \


\
sub. A oita- Lúsalu, sub. (VI) Maluqueira; doi-
va vez. dice.

Lúnda, sub. (VI) O oriente.] As Lusamanu, adj num Seis, sexta


regiões que de.Tioram p r esse lado: vez: u ài -, Que é 6 vezes maior.
ku — .] Orto; começo; princípio: mu
\

— I

Lusàmba.sub. (VI) bot. Arvore


i ã zanga \
|
corog A parte orien-
melífera, que se extrae, (em
de
tal da ilha de Luanda. Vasta re- |
|

Caconda) o taniao e fibias para o


gião a S O do lago Tanganica. em
fabrico de panos e cordas.
cuja capit il, Cdzemba, morreu o ex-
plorador português Dr. Francisco Lusambuari, adj. num. (VI) Sé-
José de Lacerda e Almeida (1798). tima ou sete vez;'S Sétuplo sub | |

Lundánji, sub. (Vj) b )t Riiz; gér- Quantidade sete vezes maior que ou-
men; vínculo. A parte inferior do I
tra.
vegetal. Rizoma. I ]
\
adj. Da raiz,
Luseku, sub. (VI) Primeira fervu-
ou a êle relativo. ra a carnes ou peixís para se não
Lundemba, adj. (VI) sub. Capi- estragarem.
lar. || sub. Cabelo (fio). Luselu, sub. (VI) Distinctivo que
Lunga, sub. (IX) bot. Planta 08 régulos e outros d<gaatârios tra-
medicinal contra vermes É tb co- ziam como símbolo de soberania.

!

nhecida por ria mudxi' a muinji Lúsolo, 8ub. (VI) Apressamento;


Lunge-bungu, corog. G r a n d e e rapidez |Urgència [( a ij. Urgente:
cau Jaloso rio do distr- do Moxico,

uai .1! adv. De-pressa; com ur-
gência. |V. pi. malusoto.
cora crivara na serra de Cassamba
e dá o nome à região que atravessa. Lusuámu, sub. (VI) Arte de se
ocultar. Método pelo qual se pra-
Lungémbu, sub. (VI) Utensílio I

tica o oGultiemo. Facul iade de se


para tirar água. Cabaça com haste —
j

j
tornar invisível.]; Mukua adj o ,

natural.] Púcaro. || bot Planta


I
sub. Ocultista.
bignoniácea {crescentia cujete) ICala-
baceiro. V. mungémbu, Lutanu adj. num. (VI) Cinco VC'
zes: u abiluíía-.{ Quinto.
Lungunga, sub (V.) bot Planta
euforbiácea |
Certa qualidade de Luíatu. adj. num. (VI) Três va-
mandioca. zes, !
Terceiro.

Lunji, corog. Pov. e posto do Luíembu. sub. (VI) Escancara-


cone do Bailuodo, distr e prov. mento. || corog. Pov, e posto deste
de Benguela, 29.166 hab. nome, circ. civ. de Bundas, distr.
do Moxico, prov. do Bié, 7.864
Luó, adv. Muito amargo: mu 'kanu hab.
mu a ng'eri—. \\ adj. Amaríssimo.
Salgadíssimo. Lufulungungu. sub (VI) Avidez;
ância: —
lua kúrln.\ Caracter de pes-
Luo-nene, (ou melhor lua unene), soa sôfrega. iMukufl-, adj. e sub.
adj. e sub (VI) Grande Exten- I

1
Ávido; sôfrego:— /«a K//ar/.|Que têm
so Considerável.
I
De tamanho '

àocia.
maior.
Luua, adv. Ainda; não: k/ ket'i—.
Luoso, adj indef. (VI) Todo; Antes; por enquanto: KÍ—.\ Até
completo; inteiro: lubongo lu ata- — I

agora.
nduka \\ adv. Em peso; todo êle: —
mnene. Completamente. |i pron.
I
Lúua, sub- (VI) port. Ru«.i V.
indef. Tudo. nzunga.
Lupiri, corog. Pov e sede do Luuâna. adj. num (VI) Qaatro
posto civ. deste nome, circ de Me- ou quarta vez: io u fl/n&a/a — .jQuá-
Qongue, prov. do Bié, 3247 hab. druplo II ãub. Quantidade ou aú.
tm -270- MÂâ
tnero quadraplicado: kutangã — Lflvua. adj. num. (VI) Nona 00
Luuanda, s u b. (VI) Aduana nove yezes.ll sub. Quantidade g
Imposto. (Forma poi que se devia veies maior qne outra.
grafar a palavra luanda.)
Luyualu. sub. (VI; Su:es3flo; des.
Luvalu, sub. (VI) Descendênca; cendência. (Grafia melhor do qa©
prole; linhagem; posteridade. Fi- |
luvalu. mas menos usada).
lhos; as gerações futurjs.
Luxía, corog Afluente di mir-
Lúvctu, sub- (VI) Revenda: ué- gemetquerdi lo rio Ci^sai, distr.
nji ua — . da Lunila, prov. de Malange.
Luvioko, sub, sub. (VI) In lecên-
Luxiaa, sub. (Vj) Segui neutj;
cia.] Acto torpe.
prática corrente.
Lfivu, corog. Pov. e posto da circ.
civ. de S. Salvador, distr. do Congo, Luiuélu, sub. (VI) Loqu-la; ver-
prov. de Lu.iuda. 5.427 h tb. bosidade.

]vr

M.. décima segunda letra do alfa- Mábamba. sub pi. (IV) Espíritos
beto Kimbuiidit, de valor igual que protetores da sorte |
Dr-uses da for
em prrtuguôs. tuna
Mábnnga. sub pi. (IV) zjol De-
— Ma,
prep. De: maju -ngãndn; mêsu
hima, e e3tab'^lece relâçào d- m^- 3'gn-ição genérica dos m duscos co-
tétia: a — hangt ni ífuba. atij. e \ \
mestiíve s Mariscos; o->tras.
pron poss pi. Deles; delas: o ma-
— Mabáfa, sub pi. (ÍV) Ixodi las
Kanha niauba. Da^ suas pessoas: Carraçaria.
i


\

o mntubVama ene p on. rei. Que:


o niatenda, —
bangesa Kulueza o xitu
| ]

Mábala, sub. pi. (IV) Habitaçõ s;


Cujos- fogos; moradias. Casas
Má, interj. Toma ! Recebe !
| 1
Màbebu, sub pi (IV) Pragas;
sub. Dação; acto d^idar: Kota u a- aflicções; desgraç «s |
Kuta — v. ,

ngamle—, Kaná Kuila ngi km bana. intr. Iiupreca'; mal li/.ír

Maba, sub pi. (IV) Particularida- MabeKu, sub pi (IV) zool. Ma-
des; maneiras especiais. adv |
|
Em tilha, conjunto de cães lio mato.
particular; especialmente. |
Por Mabéla, sub. pi. (IV) Conjunto
partes.
de pinos fabricados da runa da
Mabáia, sub. pi. (IV) Rima ou palmeira Certo tecirio de algodão
|

quantidade de táboas. Sobrado; |


itiuito era V ga: miltU ia —
solho. Hjrta^
Mâbia, sub pi (IV) ter-
MabaKala, sub. (IV) Uma das ras lavradas.
ciências de espiritismo: Kilttndii Kia sub. pi (IV) Inconstân-
— I
pi- Homens (no Congo)
I
cias
xMábilu,
I
Mudanças de op niã de ca« >,

Mábala, sub pi (VI^ Calvas; en- racter. V AltiKua-, adj.


íubilu \\

tradas I I
ÂKua^, adj. Que têm en- Volúvel; vdrsátil; incerto |Que não
tradas. tem opinião firme
Mabáia, sub. pi. (IV) bot. Feijo- Mabínga, adj e sub. Póstumt
ca {inacaranga angoteniia) Uma das . \
mona ua ~ Sucídido O que se |

vaneda les de feijão grande. conhece em tempo postei iur. Diz- j

-se do filho nascido depois da mor-


Mabalanganga, alj. (jV) Pe ires: te do pai.
»anji »a— .| Feito de pedras ou pintas
pretaa e braacas. Mabixi, sub. pi. (iV) Família de
MAB -2tí- MAl
plantas dicotiledoneas, (ancobadeu- pó.[ I
— ma
hóji. Nome porque é tb.
taia), que tem por tipo a tilia. |
conhecido o muhondongolo.
Conjunto de plantas bixâ:eas
Máfuba. sub. (IV) Z-los; ciume'.|
MaboKp, sub pi. (IV; Porção de Cuidados exagerados; Jnveja«.
frutos de mnboKe
Ma|úka. sub. (IX) Título honorí-
MaboKela, sub. pi. (IV) Pregoa»; ficode certos potentados indígenas,
aviaos Proclamasi
Anúncios de | baixo de mangovo (ooq Cabinga».
propaganda.
Mafúlu, adj e sub (IX) Holan-
MaboKÓlo, sub. sub. pi, (IV) Car- dês Relativo à Holanda Da ter- I

rapitos. ra holandezj.

MaboKolo, 8ub pi. (TV) Caro- Máfunda, sub pi (IV) Saquinhos


coi«.| Madeixas de cabelo em as- de de mutòe, para condução e
fls
pirai. conservação de cilas Profunde- '

Conjunto zas. Distância da frente ao lado


Mabole, sub. pi. (IV) ]

de frutos de mubóle. op ato. I


Profundidade que se su-
põe insondável e tenebrosa Abis- •

Mâbu,sub, pi (IV) Grupo de pa- mo: mbenji i ai Ku Despenhadei- — .

pi 05;suas hastes. Planta c peiá- I


ro;voragem; pélago: ma Kalúngá.l
cea com que se fabricam 03 luaa- Tudo quanto excede o que de si ó
dos. excessivo j
fig Mistério.
Mabúbasub. pi. í^IV) Cataratas; Mahâha.
sub. pi. (IV) Gargalha-
quedas de água. Lugar em que a da»; cachinadai ]] Kuta —, v intr.
água cachoa. Gargalhar
Mabuingiii, sub. pi. (VJ) bot. Fa- Máhamba, sub. pi. (IV) Espíritos
mília de plantas esterculiáceas (edw- malfazejos: Kuxingíla — | Génios;
ardia heteropfiylla\ de fruto comes- deuses do paganismo
tível. Coca {erithroxylum coca),
! I

db propriedades medicinais. Máhaía, adv. De pernas cruzadas ,

]] sub. Diz<se da maneira de se as-


Mabuinhi, sub. pi. (IV) Falta sentar cruzando as pernas: kux»-'
parcial de dentes" Mossas no gu- j
Kama — ,

me de instrumentos cortantes: poKO Máhaxi, sub. (IV) Jactos, golfa-


i ala ni—.\ IMuKua — adj. V, Kama- ,
das (de sangue) Fluxo sanguíneo.
bulnhi.\ \Akua —
adj. pi. Os desden-
,
Enfermidades; doenças perigo«as.
'
|

tados.] Ordem de
!

mamíferos qae
se distingue pela falta de dentes Mahézu. sub. pi. (IV) Cumpri-
incisivos. mentos; saudações. ]
Palavra com
MabtiKubuKU, sub.
que finaliza
se discurso, pals- um
pi, (IV) Zan- tra, conto, notícia: Kuriktmda —
gai; danações, raivas. ]

loc. adv. «Tenho dito».


Mabukúfa, sub, (IV) Intrujices;
Mahína, sub (IX) Leite.
kurla~.[ Acto de intrujão.
Mahinza, sub. (IV) Estação cal-
Mabulungundu, sub. pi. (IV; No- mosa Verão (nos Dímbos).
i

me genérico de pequenos corpos ar-


redondados de qualquer substâac a: Máhoho. sub pi. (jV) Conjunto
— ma farinha. \
Torrões; grãos. de gafanhotos
lacustidas.
]
Género de insectos
Mábunda, sub. pi, (IV) Trouxas:
—ma uánga.l limbrulhos; faidoB. Mahúbi. sub. (IV) bot. Arbusto
fim. das apocináceas(carpodimn
Mábute, sub. pi, (IV) Úlceras; gracilis), de látex borrachifero. V. 1

chagas: feridas supurosas,| ;MaKUa Kambúngu.


— , adj Chaguento; coberto de fe-
ridas. Mahúpu. sub. pi (lU) bot. Ma-
racujá; seus frutos.
Máfiaka, sub. pi. (IV) Matérias
fecais.] Excrementos; sujidades Maia adv, (que traduz continua*
ção do acto expresso pelo verbo) .
|

Mâlu, sub. pi. (IV) Folhada: Continuamente; a todo o momento:


ma mungen£e.\ Erva seca redazida a ária- Sempre elei; aem interra-
\
MAI —272- MAK
pçSo: êne-~. Mâji. sub (IV) Óleo; azefte. |

MaiRKi.sub. pi. (IV) Ovos: ma — Goriura; banha. Seb-^; unto.| Un-



|

uguari.\\ Ovas ma punyu. Ovada |


guento. \~ma mutonji, Almêcoga.
I 1

Kuta—, V. tr. Azeitar; olear; untar.


M^iánda. (IV| Terra baixa sub
(qo Congo)! Maji. conj (port Mas.j V.
corog Noixii indígena )

da circ. civil de Noqui a 5° e 55' mb?; pe.


de )at. S. e 13° 12' e 52" de long. Májiku. sub pi (IV) Lugares
E., diátr do Zaire, prov. da Luan- onde se cosinha ! Fogos; lares.
da, 4380 hab., deleg marit-.de
Saúde e de Faz., est Májina, sub d1. (iV) Nomes; ad-
telegr. -pos-
tal de classe e escola rural.
jectivações f.g Ultrajes; injú-
I.»

j

rias: Kuixana
Ma'ápa. sub. (IV) bot. Nome por
Majifa, sub. (IV)
que no Seles é conh ;cid i a árvore
pi Laçaria, j

Kituenga Muitos nós em ura cordel. As bo- (

las que se criam na panela do fu-


Máiala. sub pi (IV) Forma ver- nil.
dadeira mas m°nos cor ente do pi.
de riia^a V rnâía \
Máju. sub. pi. (IV) Deatea:—
ma'rnbua- \\ Fio; gume: —ma poKO.I
Máiatr.bi, adj. p sub p! (IV) Aguçadurn |
adj Dental: kirlmbu
Malvados; facínoras. |V jindde
|

K/a— Dentário \\Kuta—,


1
v. tr.

Máiari. adj num (IV) »eg de


Dentar; morder
prep. concord. Dois: waKOKo — Máka, sub. pi (IV) Cin^ersaçío.
Maie, adv. (de afirmação, ;inuên-
jFalas; ditos: nguámi QaestOes; —

\

pendênciasí kutanga kubcKa


cia. consflutimento): ndi - Pala-
1

|
|
Assunto; os d zef^s de -laia caita:
vra que indica continuação do a:to
expresso pelo verbo. Francamente;
mu inukanda mu ejila— Colóquio; |

conversa. |A^í//a—, v intr Cava-


livremente; u zuclajviga ^ Coiitiuu-
adamente; sem opo^ ção.| Muène —
\

quear; conversar — m?, loc in- .


I I

sempre êle. Embora; muêue u ejlle


\

terj- Culpa tua. I


É lá contigo.

l

Apesar de.
.
I
MaKahombo, sub bot Planta
verbenácea {clerodendron), de pro.
Mâie, sub. pi (IV) Palmar. priedadti ornamental
Maioko, sub, pi (IV) E^.cârneo;
zombaria.
MáKala, sub. pi. (IV) Quantida-
Troça.
|

de dt carvão:— /na múbe o que es- \

Maiómbe, adj. e sub pi. (IV) tá muito queimado psla acção do


Do ocidente Os que hab tam as |
fogo II Muiiua—, adj. e sub. Car-
regiões ocidentais. I i
Diz-se dos p> voeiro. Mulher que vende carvão.
]

vos ou regiões do Congo. Makaianga, sub. pi. (IV) Famí-


Maiomboia, sub. pi. (IV) Feiti- liade aaurius lacertidas. Lagartos: |

çarii por meio da qual ura vivo fi- a mu kaia ni ita ia matende, a mu
ca inanimado, antomato Estado Kauiriia ni ita ia—.
|

de sôr encantado BruxeJc; ma ]


Makambu, sub. (IV) ic(iol Peixe
gia. \Nota: Diz-se das pessoas a que, dl)mar, de tamanho maior que o
conforme a crendice popular, os muxiri
íeiticfiroa tiram a viaa pelo poJer
diabólico dos seus feitiços e que, p«. MaKamukua, adj ** pron. indef. .

los mfsmos processos, ressuscitam pi (IV) Outros; diferentes: ngi bc


para Jazeicm deles o que, lhes apete- ke/e o maíari— R^sfantes: ma- \

cer; e, res-ucitado8, andam e falam kanji—m' abolo.


como os vivos, conservando, porém, Mákanda, sub pi. (IV) P,ant.i
o frio cadavérico. dos pés; palma das mãos Pegadas: |

— makídma.l Vestígios do pé; tri-


Maiundu, sub. pi. (IV) Cercanias;
lha; rasto.; Í!g. Indícios.
arrabildtB.| A parte ou lugares
que ficam no aro de uma povocção, Makandánda. sub. fIVj Posiçio
vila ou cidade: u ai KU Arredo-— , |
de quem se deita de costa: kúzeiía-.
res. || Aíolcua -. O que mora fora ||adv. De bjrrigipaia cima.. Em
da cidade. II adj. De arrabalde. decúbito dorsal.
MAK -273- MAK
Mákanga, sub. (IV) Longe?; Monstros fabulosos de muitas cabe-
distâncias. I
Regiões superiores da ças: mnsoso ua—.\ Hidras.! fig.
atmosfera. |[ adj Longínquo; dií- Canibjis.
tante; remoto: atu a — Ima ia—, ;
Mákobo, sub. pi (IV) Oibita':
Mákanha, adj (IV; Tabical ]i — ma mesa. 'Covinhas.
sub. Tabaco (micotma tabactim).] MaKÓKO, sub pi (IV) Porção de
Et vh santa.: - ma kubuakula Rapé:
cocos top. Antigo bairro na par-
— ma
[

kufenlia jctiol Peixe do I

te baxada cidade de Luanda.


mar.
MaKolambunda. sub. pi. (IV) Gé-
Makánji, «sub Guelras
pi. (IV)
nero de plantas tipo das m rtáceas
(de peixe) Região das amigdalas. {petercia africana), de utilidade orna-
MáKanza, sub. pi (IV) fig Fes' mentil Campo plantado ou con-
|

danças: kuk/Vza —
,

tas; junto de murtas


Máhata, sub. (IV; Entrevação. ',
MáKole, sub. pi. (IV) zool Gé-
Reumatismo nero de pássaras motacilinos de còr
amarelada e bico preto
Mákau, sub. pi (IV) Bebida fer-
mentada. MaKÓlo, sub. pi (IV) Colinas;

Mákela, sub (I\') Vindima A.


vales. I
Encostas: ma mulundu \\ —
|

corog. Pov. e sede do posto deste


época da vindima: ngi KU fala mu nome, cifj, civ do Quango, distr.
— O primeiro vinho (da época)
'

do Congo, prov. de Luanda.


fabricado. A. festa da vindima:
\

kUKiaa—. Diz-se da bebida que MaKolôlo, sub. pi. (IV) Escória;


tem depositadas no fundo as fezes ralé I
Os resíduos do fundo da pa-
que conte na: —ma uâlua;—ma nela: -ma' mòia
nzombo. MaKoIombolo, sub pi (IV) Con-
Makelengende, sub. pi- (I'^) junto de galos I O últmo quartel
Bolas ou rodelas de carvão i Tor- da noite: mu— |
A hora de cantar
rões, os galos, jl ictiol. Família de pei-
xes quiméridai,
^lakélu, sub. pi. (IV) Extiemida-
de de qualquer superfície. Bor- |
MaKOlondo, sub pi. ^IV) Resí-

das; u endela ku -. Be. rada. duos de feiro Restos de metal


trabalhido Folhas de tabaco ver- '

MaKénze, sub. (IV) zool, Con- si. de secas e esmigalhadas.


juntode traças.] fig. Altos e bai-
xos (do cab?lo cortadoi. MaKoIongondo, sub pi. (IV) Re-
síduos de carvão de pedra queima-
Màkese, sub (IV) Diz-se do mi-
do Montículos, tufos
lho pilado e granulado, próprio 1

p ra papas. MaKÓndo, sub. pi (IV) Cascu-


Makezu, sub. pi (IV) bot. Con- dos. !| ictiol. Cardume de meigas ;|

junto de colas.; Fruto comestível corog. Pov


posto da circ. civ. e

do múker.u. de Alto Zambeze, distr de Moxico,


prov do Blé
Mákinu. sub. pi. (IV) Danças;
folguedos; festas ruidosas. Grandes MaKongolo, sub pi. (IV) Carvões
divertimentos; dançares.
,

acezos (sem chama): ma tuhia. — \

Brazas Estado de incandescência,


:

MakiriKiri, sub. (IV) Correria: ku- de fogo vivo ;Brazeiro.


lenga —
Rapidez (no andar ou no
.

MáKonge. sub, pi. (IV) bot. Con-


correr): ku/fl— adv. Apressadd. '

mente; a correr. junto de árvores fam das apociná-


ceas [landolphia awarienais) produto-
MáKifa, sub pi. (IV) Chefes d» ras da borracha. Campo plantado
sucessão do
I

família com direito à de borracheiras.


Estado mit. Munes tutelares. ;|
t

MaKOloxá, sub. pi. (IV) port.


Ndala—, mit Eolo; Deus da fúria,
dos ventos. Colxões V. martri !

(IV) Conjunto MáKori. sub pi. (IV) Tinha.


Mákisci, sub. pi. | j

de anões. Reunião de pigmeus. Mivs.ua—, adj Tinhoso,


I
MAK -274- MAK
MaKorÍKa, sub. pi (IV) Alopecia, freg. de N. S. da Vitória, em Mas-
MéKOÍa, adj. e sub. pi (IV) Pró- sangano.
ceres; magnates, Conselheiros |
! | Makuiúsu sub. pi, (IV) prrt.
Os maiore-i, ^.s mais velhos (na ida- Ciuzes.ji Cfrto teci io de algodão
de, no s-iber, na riqut za, etc.) .
| |
estampado em cruz: milele ia~.\\
^f^j pJ Q^^ excedem a outros era top. Antigo local em que, em Luan-
quantidade, qualidade ou volume. ;
da, se enterravam os mo tos
fig Valhos.
MaKumb-le, fub. pi, (IV) Lírio.
MaKOfeKa, sub. pi (IV) Doen- Planta liliacea {gloriosa suoerbá).
ça das aves: sanji i ala ni — |
Pe-
I

de utilidade Ornamental \
Terreno
quenas penas no corpo das galinhas plantado de lírii s
que lhes absorve o sangue Hi-
Mgkúmbu, sub pi (IV) Diz-se
I |

pocondria .

das mandi(.ca5, r zomas ou tubér-


MaKofola, sub. pi. (IV) Embuste: culos conservados na terra por tem-
Kuria — I
Engano piopositado po alétn do neces ário; iringu ia — ,\
Caducidade \~Kumbu, zuol. Coií-
MáKoue. sub. pi. (IV) O canto junto de gansos.
da g-i linha quando põe o ovo: ku-
tá — .
I
O canto da victória (nos gali- MaKunde, sub (IV) bot. Planta
náceos) .
alimentícia [vigna cartfang), tb co-
nhecida por «feijão frade ou car-
MaKÓza. sub. pi (IV) An^lrajos; rapatc».|| coiog. Pov. e sede do
trapos velhos: KurizaKela - Ves- j
pô^to dê&te (tb conhecido por N i-
tuário roto e muito u-ado. maKunde), c r. Civ. do Baixo Cune-
Mâku, sub. pi. (VI) Braços; ne, distr, e prov. da Huija, 5 855
raãos.|íig. Menstruo: u ai bu~. hab. e est. telegr. postal de 3*
classe.
Makúba, sub pifIVj Grossaiia.
Tecido pata enfardar ou fabricar MaKungu. sub, pi (IV) Covoada;
aaco:
séiie de buracos

MakubánKa, sub pi (IV) Rri- MáKunji, sub. pi (IV)Conjunto


gae; lutas, Dificuldades; cancei-
de foeas. j |
Pancadas dadas com
chicote de
j

cavalo-n)arinho.|Chico-
ras.
tadas.
Mákubeia, sub. pi. (IX) Diz-se
da comida (especialmente feiíão) de
MáKunua, sub pi (VIII) Bebidas.
Bebedeir; s.
que se escorreu a ágna, para ser I

temperada no acto de servir. Mákuria, sub. pi. (VIII) Comidas;


coniLdorias. Corneznas; gul )dices.
MaKúbi, sub. pi. (IV) Goles. I

I
IMantimentos; géneros alimentí-
Makuinhi, sub. pi. (IV) Dezenas. cios
IGiupos de dez [j adj. Vigéssi- Makúria, sub. (VIII) Proventos;
mos eDsoluiiientos. Achegas. Falca-
[ |
'

MaKuinh'a samanu, adj. num. truas.


(IX) Sessenta ,
Sexagéssimo. MaKurilu, sub. pi. (VIII) Cresci-
Makninh'a-(atu, adj. num. Trin- mento. V. maukurilu.
ta.] Tiigéssimo MaKusoKana, sul. pi. (VIII) Há-

MaKuinh'a-uâna. adj. num (IX) bios de marido e mulher |Lares.


Quarenta.'! Quadragéssimo. MáKutu, sub pi. (IV) Buchos;
Mákulu, sub pi. (IV) Avoengos; estômagos. Falsidades; menti-
|


[

antepassados: ibula O - ni rnaKómbo ras. ||Ku/a v. tr Enganar; fal-


.

A sombra dos mortos: KUtele- sear; mentir ij Kuzuela—, v. mtr.


Kela — Dizer mentiras. Makua-, adj. e I I

sub Mentiroso; faleário.


MaKúlu, sub. (IV) Proctite: uha-
xi ua—.\ Disenteria, MáKuua, sub, pi. (IV) Macha-
dos. |] corog. Nome de certa tribu
Makulumbi, corog. Antiga pov. do interior de A'frica, caracterisa-
Da margem tsquerda do no Lucala, da por iacisões na cara.
Mâk -275- MAL
MaKUxi, adj. e pron. interrog. pi. :Málebu, sub pi. (IV) Ultrajes;
(VIU) Quanto.? Que iiútr.ero ou enxovilhos; injurias. !| Mukua —
qudntiriacle: malenge— ? laiv. inter- i adj. e sub Injuriador.| V. /camo-
rog. Que tempo: mãKUnhi- ? lehu.

Makuzcka, sub. pi. (VIIIi Dispu- Maiekese,- sub. pi (IV) Porção


tas; contendas; — ma makumbi a de pedra pomes. adj Cuja supe.r-
!
j
.

izuua, pala'nhiT\ Desintel gêncins. íí:ie é desigual, cheia de altos e bai-

Mâ!a. sub pi. (IV) Homens; va-


xos I
Eriçado; encrespado.
rões: mindele ia — \
Cavalheiros. Malembesele, sub. pi. (IV) bot.
Planta decorativa iam. das com-
Mala, sub. (IV) abrev. de rimála.
|Barr'ga; ventre: u Kata mu~muêne i
postas e fruto comes'ível.
u fula o kUu \\ Nome p r que no
Seles «e conhece a planta medi-
Málenda, corog. Rio fluente do .'

cinal kikalangu
Quanra, na prov. d e Mt laogp, mui-
to abundante em peixe, —a ngân- j
|

Maladolo, 9ub. íIX) port. Mo- du. sub mit. Kio fabuloso, abun-
rador. |V marinda. dante em sprpfntes e crocodilos. O
Maiámba, sub pi. (IV) Tribu-
rio dos infernos: kimtiji kia a — |

ngandu, peixe letal deste rio.


lações; aoQniag.l Humilhações; des-
graçi.= Kubita jipaxi; l<utanga—.\\
:

Dores; sofr.rasntus. Endoenças. Málenge. sub pi. (IV* Manilhas


Argolas; cadeias; grilhões
j

I
Figu- |

Malambula, snb. pi, (IV) ictiol. ras circulares. Córregos; ravinas:


|

Celta qualidade de sardinha. O j


mu —
7/ia wifangondo fig. Encadea^ \

seu conjunto. mento; série de cousas que vêm


umas das outras.
Malánga, sub, (IV) Escroto |

Belfas, Malésu. sub (IV)Lenço^.| Certo


Malangonzo, iuterj. que traduz
tecido de algodão; milele ia — .
j |

ictiol Peixe do mar.


surpiesa, desespero: eh! homens de
Deu-! enu ~a kitanda || Credo! Ca- Malómbo, sub (IV) Mascarra;
râmb.! |
sub Chamamento de so- farrusca; lodo Carvões com que se
|

corro: ngi zoKelel'enu—- unta a cara em sinal de luto Fu- |

ligem. II bot Fruto da «palmeira


Malanha, sub. pi. (IV) bot Con- do Jordão.! Sagú.j| Conjunto de
junto de CJC03 verde?. frutos de matebeira.
Malanji, corog. Afluente da mar- Malôndc, sub. (IV) Narrações
gem no Qaanzi, ao N-
dir-ita do antigas de acontecimentos ou faça-
da cidade de Malange Pov. se- j
|
nhas históricas Gestas: kutanga—.
de dd cidade, disir. e prov do |

Heroicidddes.
mesmo nome, a 9 " 32' 43" lat S I

e j6o 21' 40" de lop.g. E., 1.151 mts. Máloua, sub. pi. (IV) Lodaçal;
de altit., 26 547 hab. E' seJe de lama.
gov de prov dircc ões de Fa-
,
Maluáagu, adj. e sub. pi. (iV)
renda, teleg. - postal, D leg. de Indígenas da tribu dos luangos
Saú Je, dos Serv. agiícolis; juízo da que ex-rcif.m a profissão de ferrei-
com., est termínus ao C. de F., ros ambulanteá V. cbiri.
esc<jU primárii n.''25 d» iVascO da I

Gamj» e missões cat 1. de N, S. Malubambu sub pi (Vlli) Gri-


da Assunção e Metodista Episcopal. lheta-; Cideias; cor, ente-.

Málanza, sub, (IV) Enganos; pi Malubánzu. sub pi. (VI) Pensa-


erros, meniras.j É us. nos adivi- mentos; reflexões; ideias. | Opera-
nhos, quando o kimbanda não diz ções do espírito Juízos |

ou não a eita com o objecto da Malukuaku, sub. pi. (VI) V. mdku.


adivinhação.
Malúnda, sub. pi. (IV) Tradi-
Mále, sub. (IX) port. Mal.' V. históricas ou mitológicas.
ções
uákti; paxi. |

Recordações |
|
;.dj. Que recorda al-
MaTè ! interj para chamar aten- gum ía.tvj histórico ou mitológico.]
ção: »o' rapazes!» Que não é da ficção.
MAt -2?é- MAM
Málundu, sub. pi. (IV) ictiol No- Mam'êl interj. para chamar: <ohl
me comum a vários peixes de pele mãi!«; de espanto, de admiração, de
lizo e pouco próprios para alimen- dôr: «oh! minha mãil» Ai!i( sub.
tação. I I
adj. De olhos s = bugallia- Grito de aflição. I
Clan.ôr |
Cha-
dcs. mada.
sub. pi. (IV; Aigolas,
Malúnga, Mam'enu, (contr. do âdj. mama
pulseiras;feirinhos.í Instru bentos e do pron. pes?. pi. ena) Tuh ou
^onorcs por meio dos quais se in- vossa mãi: — rnukiia Kongo. PI ji- \

vocam certos espíritos: muzambu ua mama-jenu.


— .|fig. Polux. am'etu, adj e pron. pess, pi
Malusaiu, sub, pi, (VI) Ma'uqui- (IV) contr. de m:ima e de etu.\
ces; loucurcs:— ma mu kuata \
D.i Nossa mãe.
dices; manias. Mâmi, da
adj. poss.
pi. (contr
Maiusolo, sub. pi. (VI) Pressas. prep. do pron. ma
peás. eme'^.
e
Ijadv Com brevidade Meus; minha ; matari—m'avulu.\Dd
mim; pertencente á m.nha pessoa.
Malú(a, sub. pi. (IV) Intrujices - eme, piòpnamente meus
||Kuta. V tr. Atrapalh r. — ,
\
\

Máluva, sub. pi. (IV) bot. port. Mamófe, sub. (IV) Conjunto de
plantas solanáceas {solaniun sapo-
Malva: mâfu ma— |V. mupêmbla.
naceum), de proprieiades alimenta-
Malúvu, sub pi. (IV)Líquido ex- res. || Campo plantado de beri'
traído das plantas palmáceas, conhe gelas
eido por «vinho de palma». Su'a. |

\\—a kanzuá, bot, Pianta medici- Mamoxi, art. indef pi. (IV)
nal .
Uns; umas

Mama, sub. (IX) Mãi: Kala - ni Mamukua, aoj. (IV De outros.]


monê. Mulher geradora, carinhosa, V moKomukua.
I

protectora. 'ndênge. Tia: madras- 1


Maná,
adj e pron. dem ntr-
Aqueles; aqu-^l^s: maula —
1

ta. —'ng^ano. Senhora de respeito.


1
1

pi. (IV)
I
Madona (p. ext A Virgem Ma- ) m'akiika.\ Derigna objectos que es-
ria |—'/J;^d/7^a,
.
|
Madre; freira.] |- tão afastados das pessoas que fa-
múngua. Mairlnha \\ngana na—, lam.
Matrona; mulher ido^a declarada
livre. |Diz se da mUKOma que te- Manánzu, sub pi (IV) hlogios;
nha filhos casado! ras. |adj. Maternal: encómios; gabos.] Jactância; ufa-
nia.
henda ia—. Que faz de n ãi. |

Manda, sub. bot Grande árvore


Mama, sub. (IX) port Mamão.] de que je extraem f bras e cascos
V. rilolo.
taninoscs.
Mama, adj. e pron. demonptr. cnrog. Pov .e sede
Mandimba,
pi. (IV) Estea; estas. (M. próprio, dêáte nome, circ. de
do posto civ
mas menos usado). V. móma- S. Salvador, dstr. do Congo, prov.
Mámama. sub- (IX) Ama de lei- de Luanda.
te- jV muamuiíe. pi. (IX) InJigna-
Mandinga, sub
Má! má! má! interj. para cha- ção; cólera. IMau humoi fg B-
I
j

mar porcos. Ii8 Suoerst ção;


]
I perconce.tos!
líimbanda k/q — .] Perságio que se
MamaíeKenu, sub. pi. (IV) Ele-
tira de acidentes e ciicuns'ância9
mentos; rudimentos. Regras gerais I
meramente fortuitas Mukua |
|

e fundamentais. |Princípio8. Que é dominado pela superstição.
Mámbu, sub. pi. (IV) Doutrina^ (IX) port. Man(o.]V.
Mándu, sub.
orações; rezas: ku/a/l|^a— Panegi" .

bofeta.
j

rico; preces. Salmos; hinos sacros^


— ma Nzambi. Manga, sub. (IX) bot. Fruto da
mangueira.
Mambuêsa, sub. pi. (IV) bot.
Leguminosa de iruio alimeniicio Mangala, sub. (II) bot. Arbusto
"

{dolichos Lablab). ramoso de fls. simples e ílorei po>


MâN -^f- MÀP
lipétalâs branea3, de propriedades tenta.!! sub. O número 70.1 Abrev.
medicinais. de makuinhi sawibnãri
Mânge, sub, bot. Arvore, tipo das Manh'a-(anu. adj. num. Cincoen-
rubiáceas fam.
zoforáceas das r ta. Abrev. de makuinhi tanu.
irhizofora mangle), empregada na
indústria de tinturaria e medicina.; Manh'a-(aíu adj num. card. Trin-
A'rvore dos mangais. ta. | I
sub. O número 30.

Mangênge, adj pi. (V) Boto: Manh'a-uâna, adj. carJ. (IX )

Quarenta.
ng'alanl—ua maja \
V. uengênge,
Mángi, sub. (IX) Pato; marreco. Manhenge, sub. (IVi Sentimento
manifestado pelo choro. Desgos-
Mangole, sub (IX) pop. Deus- tos; tristezas, máguas: kurita —
Mangongena, sub Lsmenta- (IV) Mánhi, adj. e sub, (IX) port.
ções.| Ditos superstic osos que al- Mãi. I
V. mama.
guém contra s\: - m'aria o
profere
mutu MurrLÚrios (de pessoa des-
Mânhi pron. interrog. pi. Quais:
\

makrt i Que?; V. inhi.


contente m^s incapaz de formulor
suas queixas) .
Manhi, adv. Então; poi-; acaso;
porventura; — o Jà u abange ki auaba?
Mangonha, ?ub. (iV) Malícia; fm'
Nê se caso.
gimento; hipocr sia Kuria— v* ,
,
I

tr. e intr. Fingir; ter manha ;' Ku- Manhí, adv. Não .sei; não se sa-
banga— ,v. tr. Maodriar Mukua — j
be. |
Ignoro; não quero saber. Fa- |

adj, e sub. M nhoso; astuto; cheio ze o que entenderes; não me inte-


de malícia. ressa.

Mangu, íub. (IX) Principal refei- Manhinga, fub. pi. (IV) Sangue;
ção do dia Comida jO jantar. líquido sanguíneo.
I

Mánguala, sub. pi. (IV) ictiol Manhungu, suj. pi. (IV) bot.
Cardume do linguados. j Conjunto Conjunto de abóboras. I Ãboboral.
de peixes pleuromectidas. Manjiriká. fub. (IX) port. Man-
Mangumbala, adj. e sub. (IV) gerição V, kimbuma. '

Rapinante.il Ave accipitrida ! j


Pes- Manongo,
sub. pi- (IV) Inspira-
S a que vive de
presas. Rapace.
extorsões, de ções; conselhos: kubana Expli- — .
;

I cações de factos ou de ideias, Su- j

Mangusu, sub. (IX) zool. Furão; geítões.


funha. I
fig. Pessoa curiosa, de Mancngononqo, sub pi. (IV) Ex-
beiços aguçados. pressões que dão a perceber o con-
Mánhanga, sub. (IX) Comba. O |
trário do que significam. W I
. jinon-
cavado ias águas top. Bairro ao I
gonongo.
§ d* cidede de Luanda. Mánzenze, sub.
pi. (IV) zool. Fa-

Manhánga, adj. e sub (IV) Sa- mília insectos tipo grilida.


de
cerdotes d;, morte I
Salteadores-; Quantidade de grilos fíg. Apitos. 1

caçadores de victimas. Manzu, sub. (IX) Quarto inte-


Manhangua, sub. pi. IV) bot. rior para dormir: mu — ia ribanga \

Terreno plantado de aboboreiras. ,


Alcova.
Conjunto de abóboras. Manzuela, sub. pi. (IVj Sons de
Manhánhu, sub p . (IV) Passos: campainhas: uânda ni — Guizeira !

Vutanga — . Encalço; rasto; pista; que os antigos carregadores de ti-


kulànãa— \
Vestíg'os; pègadíe: ku- póia traziam à cintura.
batesa — jV. makanda. Mápaki, sub, pi (IV) Listras;

num. Ses- manchas (no corpo dos animais).


Manh'a-3amanu, adj.
senta. |
Seis vezes dez. sub. O nú- Mápala. sub pi. flV) Titinga.
mero 6o. Abtev. as makiíinhi-sama-
I
Mápapi, sub. pi. 'IVj Malhasj
nu. pintas; salpicos -Vu^uo — , adj.
j

Manh'a-sambuári, adj. Dum. Se- Sarapintado; manchado.


MAP -278- MÁS
Mapuripuri, sub. (IV) bot. Plan- tia de uma dívida. || Habitante;
ta trepadeira de fruto comestível. inquilino; morador.
Márianga, «ub, pi. (IV) Plantação Marinzenzu. adj (IV) Prestes a
de cana brava. cair: « ala— \\ adv. Por um fio.
Mariafelu, sub, pi. (IV) Utensí. Marionga, sub. pi. (IV) Flexas.]
lios onde se metem os pês (para an- Conjunto de zigaia3.|| ictiol. Pe-
dar, pisar, calcar, etc.) p. ext. |
quenos pe;xes do mar, de barriga
Sapatos. grande.
Mariembe, sub. pi, (IV) Bando Maríri, sub pi. (Ill) Cama e
de pombos ou rolas. |
V. mêmbe. seus pertences Colxões
Marifúndu, sub. e adj. pi. (IV) Marisa, sub pi. (IV) port. Li-
port. Deluatos. ções fig. Pragas.
I

Marikifa, sub (IXi ictiol Peixe Mariíáfu, sub. pi. (IV) Descul-
do mar. pas; embages; rodeios EvaS'va3;
|

Marihuátu, sub pi. (IV) Pegas; justificação infundada.


questões; discórdias. Mariuánu, sub (IV) Admiração;
MarilUi sub (ÍV) A mão ou lado assombro; pasmo: mbua k'iixik'ê mu-
direito: ku— |
Destra. piôpio mu nqóngo, — Maravilha. \
|

Impressão f ^rte causada por cousa


Márima, sub (IX) Carreiras; cor- inesperada.! Cousa que excede toda
ridas: muari'ê ti mii hetela mu-, k'u a pondera çãi: V. kiriuânu Mani-
mu betei' e mu ndúnge, ndunge ja kota festação de horror; objecto de es-
!
|

j'avula. II É tb aav panto | Co-i a fantástica.


Marimba, sub pi. (IV) Instru- Márixi sub pi (IV) Fumaceira,
mento músico bastante conhecido.! furaaraJa. .Mu.tos ! fumos de di-
Música: Auxtíra— Piano; orqu'?s'ra; j
versos lugnres ao mesmo tempo.
banda i| corog Pov eícdedacirc. fig. Vapor de licores que sobe à ca-
|

civ. do Cambo, distr. e prov de beça. Turbição (do juizo); em-


Malange, a 8° 21' e 40" Lat S e
I

briaguês.
170 9' e 10" Long E 15. 191 hab , ,

Delegação de Saúde e de F.z julg. , Mása, sub. pi. (IV) bot. Género
instr.. ambul. sant e est. poatal de plantas fam das giamíneas que
de 3 ' classe . dão o trigo, o painço, o sorgo, etc.
jM^íçarocag; ni.iho (zea mãís). li-
Marimbinza, sub. pi. (IV; Regiões
ma KÍndelc, milho branco, grosso,
supeiiores da atmosfera] Alturas:
— ma riúlu Vacuidade ',
vulgar I
— ma mbala ou — 'a mbala,
inilhíte, sòrg ), iiigo; milho miúdo.
Marimbondo, sub pi (IV) zool II
— ma iàngu, ou —'iangu, alpiste,
Enxame de zangões. |
Vespeiro. massango, { peíinisetum typhoi
Màrimbu, sub. pi (IV) Nascidas; deam).\\ M Iheiral; seara: mulénga
tumoies. ua —
med. Triquina; tnquinose.j
j I

V. ngúlu.
Marimbuénde, sub pi (IV) Ves-
Mesála, ?ub. pi (IV) bot. Fa-
pas.] O mesmo que ?/iarí/7í6o?i(i).
niíUa de plantas herbáceas e trepa
Márimi, sub. pi. (IV) Línguas; deiras lipo das convolvuláceas {ipo-
idiomas; falas. noea prismatosyphon), de utilisição
Márimu. sub. pi (jV) Habilida-
ornamental
des; espertezas. I
V . kurimuka, Masamanu, adj. card. íp'-ecedido
de sub) Seis: mãle—\N. samanu.
Marímu, sub. pi. (IV) Terras de
Uvoura longe das povoações, j O Masambala. sub (IV) bot. (IV)
«iuterland* agrícola. Djra; sorgo. |
V. masa.
Márinda, adj. e sub (IV) Coar- Masambisámbi, fub. (IX) Mos-
taao Aquele que não podia ser
I
tras de alienaço meutal: u endele
venJiJo por ter já entregue pirte mu uíaji k'akamb'ê—, indícios de |

da qudntia para o seu resgate |


doidice. I
MuKua — , adj. e sub.
Diz-se do escravo dado como garan* Que tem indícios de alienação men-
MAS —279— MAT
tal.] Que não está era seu perfeito no lavrado. Entremeio- || Kuíu-

I

juizo. nga v. tr. Bordar; guarnecer:


,

Másana, sub. Leite. nmsuiku ua~.\ Entremear.


MasôJci, sub. pi (IV) Lágrima.s:
Masangalala, sub. pi. (IV) bot
tuia ria nvula ri avula mênha. pilo
Conjunto de plantas têxteis fam.
das grsmín as {eragrostis fascícula- ia muloji i avnia —
Pranto; chôio.
|

ris), utilisada em obras de verga Mâsu, sub Urina; mijo.'! 'O' —


(gaiolas). I
Campo plantado destas ngongo, corog. Pov. na área do an-
plantas. tigo cone. de Duque .:e Bragança,
Masanganu, sub. iIX) Conflu- circ. ci V. de Ambaca, distr. o prov,
ência; Lug^r onde dois rios
foz. I
de Malange.
SP juntam num sò:—ma Lúkala ni Másui, sub. pi. (IV) Lendeaço
Kuanza. corog Antigo cone
\
\ ,

freg, de N. S. da Victóna, ccnati- MasuiKa, sub. O conjun- pi. (IV;


tuindo hoje a área e sede do posto to das três pedras formando triân-
deste nome, cone. de Cambimbe gulo e sobre o qual se coloca a
(Dondo), distr. do Quauza-Norte, panela ao lume., Tuempe. Cais
prov. de Luanda, compreendida na
língua de t-erra forma ia pelos nos
Másunga, sub. pi. (IX) Cautela;
cuidado (para evitsr maus resulta-
Lucala e Quanza, na margem di-
leita deste riolj Pov. e sede do
dos. Prudênci?:— Koífl, uanga nde-
|

nge Precaução; aviso piévio.|!


posto de Luinabale (londo ibari),
Mtiliua - adj. e sub. Cauteloso;
cone. de Bailundo, prov. de Ben- j

prudente.
guela, a ia*» de lat. S. e 150 de
long. E-, 162.-"* de alt 46.435
, , Masungilu, sub pi. pi, (IVi Co-
bab.est. tel -postal eambul. sanitá- meço da noite Horas em que as
ria. pessoas ainda estão acordadas
Másangu, sub. (IV) bot Cercal mn—.
miúdo fam. das gramí.ieas [penni- Masungirilu, sub pi (IV) Moti-
setum typhoideum). de propredade vos com que se pas.«;a o princípio
alimentícia. Alpiste; painço ,
V. da noite. Seiões. Lugar onde se I

mása. dão serões.


Maseka, suu. (IXi port. Ama-se- Másunu, sub. (IX) port. Mastro. |

ca. [
V. Kiléri Pau de bandeira.
Masémba, sub. pi. (IW) Umbiga- Mâfa, sub. pi. (V) Espingardas.!
das (ua dançi); kukina— .\ Escovi- V mauta.
nhas I
V. KUbèlela. Máfa, 8ub. (IX) bot. Tomate.]
Masenza, sub, pi. (IV) Lagamar. |
V. pi jimata.
Lugar accessível ás águas das chu- Matakanu, adv. Por aí; algures:
vas, Lagoa. j
ng'arimuena-ne mu - ma jinjlla. sub. \
\

MascKanu, sub. V. makusokana. pi D,z- se dos lugares onde as cou-


sas ou pessoas Cr6ualmente se en-
-Másoko, sub pi. (IV) Quanti- contram. fig Partes pudendas:
dade de paus de prumo, de vigas
Conjunto de madeira para constru-
]
u angi Kuata ku
|


ção. MafaKu, sub pi. (IV) Parte car-
MasÓKO, adj e sub. pi. (IV) Coe-
nuda que lade a o anus Nádegas; |

tra^erico |l Fundo: — ma' mbia. As-


vos; contemporâneos Pessoas da \

ma mubári
1

mesma época ou idade


sento; poiso: Imposto ^
[

camarário cobrado nos mercadoí


Masckuelu, sub pi. (IV) Decre- pelo lugar ocupado pelas quitandei-
pitude, Estado de pessoa caduca:
j ras; kufuta— ictiol Certo peixe
—ma
I I

KU /Tz/vu. [Velhice. do mar, iam. dos percóides.


IMasomboKela, adj. (IX) Saltea- Mátala, sub pi. (IV) Mirantes;
do; espacejado; entremeado: huba- alturas. Imaginações, cálculos
nga—.\\ sub. pi. Lavor bordado: ri- Kuta V. — I
|

tr. Fazer cálculos; imagi-


{ {

lesu ria — A Renda ou outro ador- nar ( lair-se de um embaraço).


MAT -280- MAT
Mafalangu, sub. pi. (IV) Conjun- «mat-b^iras» e de cujas folhas (pal-
to de rãs. Género de peixes pedi-
I mas) se fazem cordas, abanos,
culados. vassouras, etc: mikolo ià - .\ Ráíia;
Matalélu.. sub. pi. (IV) Óculos sui plantação.
|

Instrumentos por onde se vê Mafeka, sub. (IX) port. Mantei-


Máfamba, corog. Vasto territó- ga I
V mâji.
rio e antigo reino deste nome. com-
Matélu. sub. pi. (IV) Pr.ijactos:
preendendo as terras do Golungo,
mbende ngariama iavula—.\ Con-
ia
Duque de Bragança e Malange, sob dições que se propõem para chegar
domínio da rainha Ginga. a um resultado Tenções; propó- |

íilafamina, sub pi (IV) Escude- sitos.


las
Mátenda, snb. pi. (IV) Artlha-
Mafánga, sub pi (IV) Família ria; canhoneio. |
Fábricas; laborató-
de plantas cucurbitáceas (citrulas rios; oficinas.
vulgari»), de que há vá 'ias espé-
cies. Mafénde, sub. pi. (IVi Género de
reptis saurios cujo tip^ é a lagarti-
Mafangata, sub pi (IV) Grilhe- xa I! corog. Antiga pov do cone
ta. Peia com que se ata o pé e a
I de C'^conda, di-;tr. e prov. de Ren-
mão do mesmo lado do animal guela.
Ma(angafanga, sub. pi (IV) Ma- Máíe(e, sub. Pap si O que
(IV)
neia; algemas Corrente que, pre- | é inconsistente,mole cu figuado.] —
sa aos pés, faz encurtar os passos ma mbombo, pip^s de farinha de
do piciente Prisão. Maneira de | mandi ca.| ma kindele, p<pis de

I

andar de pernas abertas. farinha de milh ma masa, pipas i.

Matangelu, sub pi (IV) Informa- de milho grosso cozido. ma\<isasa


ções; ditos; boato-: maka wia — .[Ou- Uisu. farinha mal cozida em água
tiva Por ouvir dizer. quente, que se dá aos doentes de-
(
I

bilitados.
Mafari, sub. pi. (IV) Pedreg.l;
pedreira: mnlundu ua —. \\ Al zaxts. Maíeíele. sub. pi (IV) Caniçal
1 Fas<]uias de madeira colocadas na caniçada. Tb se ú\LKÍtete.
parede à altura do enccsto das ca-
deiras Rima de pedras GraDÍzo:
(
Mafianvu, corog. Vasto território
E
|

nvuia ia-. Ro:ha. penedo


\
a di prov. de Malange, na
Lunda
Matáfa, eub (IV) Lodo ;
V. ma- Mátiri sub (IX) port. Madre. V.
loua.
\íivaji
Mafafamena, sub. pi (I\') bot Mafirimbimbi. sub. (IV) Estarda-
Planta produtora de pequenos gló-
lhaço; arruido; ostentação de forças:
bulos espinhosos que se pegam aos
objectos que se lhe roçam. Terre-
Kubanga — .

no plantado desta erva. sub, (IV) zool. In-


Matirindindi,
Mafaíu. adj num. card (prece- sectos locustidas. Gafanhotos de
dido de sub ) Três: materrnt,~.\ V. còr avermelhada, abundantes em
tatu. Novo-Redondo e Benguela,

Mate, (IV) Cuspo; sali-


sub. pi Mafobe, sub. pi. (IV) Estrume
va: es puto. j— ma
ngómhe, bot Er- de gados- [Esterco; bosta.
I

va espinhosa fam. das amarantá-


ceas {aUemanthera anioena) de pro-
Mafómbe, sub. pi, (IV) Bordõea;
— bambas [ráfia),
priedades tintoriais: ma unua |
|

V. uóua 11 Kuta—,v. tr. e intr Matona. sub. pi. (VI) Porção de


Espuir; salivar; cuspir. |( sub Cus- peixe miúdo.
pidura || Mute'a adj. e sub. (I) — ,

Máfori, sub. pi. (IV) Detritos,


Cuspidor
tripas, resíduos de peixe.
Mdfeba, sub pi. (IV) Família
de plantas cicadáceas {hyphaeua gui- Matòria, sub. ol. (IV) Isca das la-
tiMntiê), vulgarmente conhecidas por goas. | Sumaúma.
MAT -J8j- MAV
Máfote, sub. (IV) Escória; bor- Drogas ou filttos de feiticeiro: êza ni
ras; ftzes |íig Os restos mortais; as
[

!
— ma. [
Feitiços
cinzas; -ma kalúnga.W ^'^í- Resi
duá io I
I Mauanza, sub. pi. (V) Líquido se-
minal dos animais.
Matoua. sub. pi. (IV) Sedimento
terroso no fundo das ágUoS. Lodo; | Mâuia-uia, sub sub. pK (V) Sons
Iama. (]ue te ouvem de longe, indistincta-
luente.; adj Longíncjuo, indistincto;
Máfuba, sub, pi. iIV^ Alegrias: -
confuso; vago.
ma mbúri. [
Escroto.
Maíubia, sub, pi. (Vil) Brazas-
Mauíndu. suH pi. flVi Larva»'»
lume?; eh mas.;| Derofações; tiros.
bichos] Parasitas que se desenvoT
vem no corpo vivo.j No. ue comum
Mà'ui, sub pi- (VI)Orelhas; ou dos animais anelados inarticulado?,
vi los —ma ximba. bot Y ximba .
;
vermiformes e insectos.
Muklia -, adj. e » b. Orelhudo. V
Maukuhilu, sub. pi. (V) A éporà
kamatui Pertecente as terras do i

Cuâmato V. pi. akua-mâtui.


'

em que se envelhece: kn •nauharilrt,


j
kn — . Tempos pretéMtos| Pormas ou |

Ma(uÍKÍ, sub. pi. (IV) Porção de I


qualidades de cousas velhas.
cachuchos ^peixes)
i Maukurilu, sub. pi. (V) Oi tem-
Ma(u:ngi, sub. p! (IV^) Febra | pos em que se cresce: ku -kiku enii:
A barrití;H das perna«; o desenvol- hu maukukiln.\ Desenvolvimento pro-
vimento dos braços MuKua -adj. 1
\
gressivo (em altura, intensidade ou
e 9ub. Nervudo; febroso; muscu- volume). Créscimo. I

loso (V) Aspectos


]
Mauuisu, sub. pi.
Má(uji, Hub p!. IV) Matérias fe- verdes dos vegetais. Desejos:— ma
zais. viutolongo. Incorrecções de princi-
\

Curvas; piante
Matóku, sub. pi. (IV) ,

cotovelos; desvios fde caminhos, de Maúlu. sub. pi. (IV) Céus: Tafetu
rios. etc.)] Mudanças de direcção, || H ala ku—.\ interj. ÓCeus! amVè.] '


:

Isuta V. tr Cotovelar.
, 1
sub. Nzambi Paraizo: o aba-

!
I

Mafúmba. açj. e sub. (IV) Oca- ude ktt .' Olimpo. fig I
A altura
Kíma Kia— .[Aquele e a grandeza dos céus.
Bionftl; fortuito:
que vai às cegas. Maufa. sub pi. (V) Espingarda-
Mafúmbu, sub. pi. (IV) Monticu ria. |
Armamento I
fig. Pieparatl-
los: kúbanga-.l Motas. i vos de guerra
Mauzuelelu, sub. pi (V) Ditos
Mátumbu, ?ub, (IV) Sertão; terras
!

de exprimir: -
j

.Maneiras de falar,
do interior. ji Mukiia ~ adj. e sub.
Selvagem; gentio, Bravio. )íi'a ku iha.
j

Mátunda, sub, (IV,) Compostura; Mavándu sub. pi. (IV) Levanta-


correcção. Distinção; delicadesa: mentop; revoltas; tumultos.
|

bondade.;! adj. Fino; decente: mo- Máveve, sub pi. (IV) Bolhas,
nami na mbote, ua Ilustre; per- — i

i Empolas que se criam nâ pele


|

feito.
! Mâvu, sub. (V) Terra; pó
Mátufu, sub. pi. (IV) Selvds. '

Lu-
gares desertos, solitários. adj. ! Mavúji, sub. pi (IV) Conjunto de
|

cabelo que cobre a região púbica.


[

Campónio, lorpa. j

Máua, sub. pi. (IV) Sinais deixa- Mavúnda, sub pi. (IV) bot. Moi'
Mata expessa de plantas de
I

teira.
dos pela queda do cabelo.' Clarei- \

ras|i corog. Afluente da margem j


pouca altura.
direita do rio Kaimiéji, circ. clv. de Mavunzu, sub pi. (IV) Turva-
Ambaca, distr. de Cuinza-Norte, ção.| Lia de líquidos, Pouca cla- j

pro'". de Luanda resa. fig. '

Reminiscências: r* onde
Mauambelu. sub. pi. (V) Rçfeiên- k'aKa7nb'è —
Formas de dizer.
cia; ditos. I Mávuua, sub.
pi. (IV) Infelicidà-
I

Mauánqa, «ub. pi. (V) MaIeílcios.| I


dei; reveses; contratempos.
MAX -282- MB
MàJtaKa, snb. IV J Sujidades; ( Mazámba. sub. pi. (IV) Chapens
DÓioas excremeiítícias: km mbimda de aba larga. ictiol. Fam de pei-
Ku a mu izala — Esterco; imundícies.
. xes que tem por tipo o torpedo
i
O mesmo que ma/iaKa Género de peixes castilaginosos. de
|

Maxibua, sub (IV) bot Fa- pi


que existem várias espécies A '

mília de plantas
tipo das legumi- copa das árvores: o hima u tonoke
na KU -.
nosas {citruUua rtdgarit), de proprie-
da les purgitivas-l Codeç^I; con- Mazambue, íub. pi. (IV) Alca-
junto de anagros. parras, Plantas fam das caparidá-
j

MaxÍKuIulu, (IV) Maus sub. pi ceas (ginandropsis pentap/illta\ de


olhares: Kituka, me inangiVami k»- — propriedades alimentícias,
via- Diz-se dos moJos rancorosos
Mázanga,
I

com que se olba para alguém. sub. pi. (IV) Terrenos


alagadiços para plantio no tempo
Maxila, sub (IX) Palanquim.] seco Lagoas pântanos.
I

Cadeirinha su-pensa de ura bordão


ou bambu com tampo e cortinas. Mazariná, aiv. Ante-ontem. ]
,

KU, Trasante-cntem.
Maxímbu, sub pi (IV) bot Gé-
nero de plantas citinâceas (h;/iinora Mázelele. 5ub. pi (IV) Congratu-
lougicolUf), CUJO tipo é o laburno l^ições;felicitações parabéns. No-
vas; boas notícias: zd u ngi lurile o —
I I

Maxinde. sub pi (ÍV) bot.


Ab-olhal.l Conjunto de plantas espi- Mázelu, sub. pi. (IV) bot. Limei-
nhosas lh>fdnora africana) de utilida- ra-. Conjunto de limas.
|

de tinturaria Mázembu. sub. pi, (IV) Ranco-


Maxixi, sub. pi. (IV) Pequenas res — ma Kalunoa, nwíu karifile.
bolas de fubá que se formam em (ó lios do túmulo, quando se uào
água fervente. Grãos de massa de |
morre).
íaiinha que a água não dissolveu. Mazófe, sub pi. (IV) zool. Con-
Maxixiria, sub pi. (IX) Família junto de pequenod sapos. O seu
de plantas cucurbitácas do tipo grasnar: o mazundu m'alónga o
|


aboboreira Conjunto de frutos se-
I
Kurila.
milhantes às beringelas Mazubílu, sub. pi. (I\') Acaba-
MaxoKolólo, sub. pi (IV) Con- mentos; fins.
fins: KU— ma Lnaiida 1 Hxtçemos. Mâzui, sub. pi (IV) Vozes. II Re
Máxolo,tub pi (IV) Pequenas paros; kuta — .\ bxprobação; censu-
gotas em fio. Pingos ras.
|

MaxuKuIuIu. sub. pi. (II Olha Mazuikd, top. Antigo bairro tra-
res V. inaxiKulnlu
1.
zeiro á igreja do Carmo, oa cida-
de, coQC. e distr. de Luanda.
Mãza, adv Ontem; recentemen
te, sub O dia anterior. Mazúlu. sub pi. (iV Canos; tu"
II
hos; canu;lop.'i As fossas nazais |

Mazai, sub. V. Zai. Narícolas; v^ ntas.


Mazaia, sub pi. (IV) zool Ver- Mazúmbila, sub. pi. (IV) Aps.
mes anelidos das águas estagnadas. reciraento de espíritos sob a forma
Quantidade de sanguessugas. humana. Visões; espectros; som-
I

MázaKa, sub. pi (IV) Fistulas; bras: nguami—bn muêlu,\ Figuras;


úlceras que marejam matéria. vultos; fantasmas.

Mázaku, sub pi. (IV) bot Fam Mázundu, sub. pi. (IV) Família
de plantas late centes {sideroxylon) de batráquios ranideos.
que tem por tipo a sapota. Con- |
Mázungu, sub pi. (IV) Buracos;
junto de árvores sapctáceas, de fru- furos: — ma ngulu \
Saídas.
to saboroso.
Mázunu, sub» pi. (IV) Narizes'
Mazalála, sus pi. (|V) Classe de
feições.
artópodos t rreí-tres a que perten-
ce a centopeia. Quantidade de mi-I
Me. adj. e pron pois. pi. (contr.
riápodes quilópodos. da prep. ma e do pron, peis. mutne).
ME -283- MíB
Dele; dela: o malumbn~m'alunduKa.\ Kenzénga. Diante de pessoas; ante
Da sua pessoa. Tnuita gente; sob muitos olhares. ||
Kíl— Adiante; avant*^; em frente.]
Mê, adj poss. pi (contr da ,

— m'atu, sub. Arrogância; ousadia,


prep. ma e do pron pess éie) |

Teus; tuas: o matnbia - tnajimi. Pcr-


O que se faz confiado nos presen-
tenct-nte à t a pessoa
\

tes. ma mbambi, bot. Amendoei-


;

r'; araendoHií.j Plants leguminosa


Mé, sub (IX) a br de mánhi |
mais conht-ci Ja por jlnguba.\-ma
Tiatameuto dado àn antig ts Cácra- ngúnda. d z-se do cão com pintas
vaa ou á mulhíT de condição servil: amarelas nas sobrancf-lhas
— Manda; —
Ngalaxi; —Néxi. \\ Ono-
mat do vagido da cabra. Melu, adj e pron. po.«s. pi. (con-
tr. da prep- ma e d) pron. pese.
Mêbi, pfon. interrof[ pi Quais? eííi). Nossas; nossos: maluvu - m'ate'
Onde estão? Que deles? xtka.\ Das nossas pessoa-*.; — etu, \

Mela, sub. (IX) port. Melão de nôi, v r iadeiraraente nossos.

Mele, sub pi (IV) Mamas; aeioa. Mêza, fub. (IX) port. Mesa. V.
I
Os d' Í3 pomos da mulher, |! — Kibuna.
ma'mbua, b t Nome genérico de
írutos de certas plantas (como os
Miâ, Interj. para significar uma
ínga.j sub. Escapada.
de mhamba uri-uri, os de muxixi, etc).
j
Capsulas •
Mialala. sub, p'. (11- bot. Fam.
sub (IX) Pargo (peixe) 1 do vegetais que têm por tipo o
Mélu,
1
ébano. Plantas tbenâceas.
Mêmbe. sub pi (IV) Bando ou
I

conjunto de rolas. (È' m. correcto 1


M'ámia, sub. pi. (II) Remiges.]
mas menos us. que mariembe). i Guias (das aves),l As penas da
cauda dos pássaros:— /a holoKoko.i
Même, sub iIX) Cibra: hombo j

I Aguadeiras.
ia -. i

1 Míându sub. pi. (II) ictio!. Nome '

Mêngi, adj pi. (IV) Outros; ou- comum H tudo-, os peixes esquálidas
tras.! Diferentes: Kuêza maulungn — í

lubaiões.'
I
Família d-í cetáceos
carnívoros uelfinidas,
'

MénhB, sub (lY) port Meia


Mênha. sub. Água |
Lugar por Miânga, sub pi. (II) Candeias;
onde a água corre nu alaga O |
luzes.
mar: —ma Kalunga \
j
Água potável; M banga, «^ub, pi. (II) Asperesas;
água doce: ma torne] líquido. fig. |
fragosidades. Cousas escabrosas; al-
Lngrimas: maaoxi, —
!

Seiva: muxi u tibaixos de uma superfície. bot.


alakutunda —
]

|| adj Que que corre; Conjunto de plantas solàneas a que


alui. II Kamengena — z:>ol Maçarico ,
pertence a cara"5roeiia. Espinhei-
II
Kimbomb'a —. bot Planta ester- ros.
culiácea, {sterculta tragacanta) pro- .

dutoia de uma goma em grossas e Míbazu, eub, pi. (U) Ralhos. Re-
cultas lâminas ondeadas, biancas e preensão em tom de cólera. Rííben-
tenazes tina; ctnsura áspera. Rabecada. |

Menonge, V mtmonge. Míbe, sub.pl. (II) bot. Plantas


cupuliíeras fdm. d.s ameutáceas.j
Menu, ídj. e pron. poss. pi. (contr. Carvalhal.
da prep ma e do pron. pess enu).
Vossas; vossos; mauta m'aleinbiia o — Mibéba, snb pi. (II) bot, Amen*
kuloza De vós. doai.
i

Menu, sub prop fIX) Manuel. Míbiri, sub. pi. (lIi bot. Família
de p antas passifloráceas cujo tipo
Mésene, adj. e sub. (IX) port- é o martírio.
Macena^. Mfstre; douto:— to ufu-
|

nu.'| sub Operár:o; oficial (de ofí- Míboke, sub. pi. (II) bot. Con-
cio), jornaleiro. junto de plantas Ijgáneas a que
pertence o mubo^ke Seu plantio, '

M»su, 8ub. pi. (IV) Olhos. Vista;


olhares: — ma mbangl\\ adv.
I

A Miboía. sub. pi. fll) bot. F»mí.


olhos vistos; distiotameate. || - lia de plantas bipericíaeas, de pro*
MIE -284- t^\K
priedadeg medicin«is.| V. mbu^a Mihanzu, sub. pi. (II) Bazófia;
mbia. fanffar ice.|i MuKiia -. adj. e sub;
Fanfarrão
Miêlu, sub. p!. (II) Abeituras (de
portas) Locais por onde se entra
I Mihefu. sub pi. (II) bot. Conjun-
oa sái Vãos; intervalos. Espaços
i
| to de plantas piperâ. e s (plperni-
de paredes ocupados por portas ou gra), de fruto medicinal Cubebei- :

janelas. ras; seu plantio.

Miénga. sub, pi. (II) Aprendir s Mihinji, sub pi. íli; bit. Fa.
(de caçadores),! Nov ços; iniciados milia de plantas oleogíneas (x/menla
(na arte de caçar). americana do tipo da oliveira.
.

Miênge. sub. pi. bot.


(11) Quan- •Mihondongolo sub. pi (II) Fam
tidade de Cdoa d« açúcar. \
Cana- de piai. tas de propriedades medi-
vial cinais. Campo plantad destas es-
| >

Miengela. sub. pi (II) bot. Famí- pécies


lia de plantas rízoforáreas [siclno' Mihónjo. sub. pi (II) bot. Fan í
dendron africanus), que têm por ti- lia de plan'a3 herbáceas tijxj das
po o rizóforo- rnusáceas (musa paradisíaca^ de
Miengelesa, sub. pi. (II) bot. que há diversas espciíitb- Bana- |

Gielot. Esparregado de folhas de nal.


I

abóbora. Mihúngu, sub. pi (II) bot. Plan-


tas legoniáceas a que ptiteuce o
Miénhu, sub. pi. (II) Vidas; fôr-
çafl espirituais jAhnas.
Miézu, sob. pi (II) Btrbas: — Mijéji, sub pi (II)
que baiem da espiga da
Filamentos
ia tiombo Pêlos que guarnecem o míçaroa i

focinho
|

de certos animais, ia — Barbas (de milhe): -ia masa.]\Pè-


los cu fios do piucel Filamentos
n^uingi |

de insandeira
Milángu, sub. pi. (11) bot. Fam'
Míji, sub pi. (II) Gerações.
de plantas nzoforáceas (anisophyllea'
próprias de regiões quentes. Graus de íiliuçáo | Kaças; descen-
dência Famílias, parentela.'
j Ori-
Milewuzu, sub. pi- (II) bot. Or- gens: kutanga — .

dem de plantas gutííefas, que têm


Miji, sub pi (IT) Conjunto de
p ir tipo a guteira.
baías. I
Rias
Miluku, sub. pi (II) Plantas ía-
nerogamicas membranacea)
(ocfifia
Mijiia ou mijía, sub. j-l (II) bcrt

cujo tipo é o género acno. Plan- Fam: ia da plantas rofâceas. V.


tas ccaáceas. Kalúbla .

Miluma, sub. pi. (II) bot. Giupo Mijinha, sub. pi (II bot. A'gc-
de plantas coluníferas que abr-inge dfiíS.IConjunto de plantas léxic s
as malváceas e as liliáceas: kuba- fam. das malváceas (gosíypium) de
inuna-ni mlngéla,\ Arvores ile ma- que há várias espicies.| Aigodào.
deira pouco rija de que se fazem MiKa, sub. (II) Dores do parto.
as canoas e tambores, Terreno em V mlsusu.
|

que nascem mafumeiras.


Mikajú. sub. pi. (II) Tribu de
Milumba, sub pi. (II Linhas cur- plantas ttrebiniâceas (anacardiíim
vas, arqueadas \
fig Sobrancelhas occídentalis). t\po do anacardeiro.i
Milúnvu, sub, pi. (II) Pequenos Conjunto de cajueiros; seu plantio.
atados de tabaco em folha V. p(l-
Mikàla, sub. p| (II) Leivas sul-
nga cos.
MÍJufa, sub. pi. (II) Conjunto de MiKaIanga, sub. pi. ÍII) iotiol*
rugas, de pregas. Partes dobradas. Sa rdas.
vinccB.
Mikaiaíata, sub. pi. (11) Alaa; fi-
M hámba,sub. pi. (II) Cestos las.
compridos para sooducção de car*
gaf em viagem. Mikalu, sub. pi. (11) Berroi. 1
1 Ku-
Mik -285- MIL
bana—, v. intr. Ralhai; repreen- cordas:- ia waíeòa j Cabos. || Amar-
der gritando. rações; prisões.

Mikanda, sub. pi. ilI) Cartas; MiKonde, sub. pl cllj bot. Con-
papeis; escritos de qualquer nhtu- junto de plantas musaceas Ctm- j

reza; hlítartga --.i Conhecimentos ad- po plantado de bananeiras biavas.


quiridcs ptlâ leirura: kul/ia O— KU
MiKondo, sub pl. (pl.^ Bolos
auâba. secoi; cavacas.
Mikangalu, sub. pi. (II) Traves- MlKonji, subpl. (II) Panos com-
sas.Pfças atravessadas entre ou- pridos usados peles cabindas
tras-.] |
adv. De trnvôa.l De ledo a
corog Pov. esede do posto deste
jj

Udo. nome, circ. civ. de Maiombe, di^tr


Mikange, sub. (II) Máscaras |
de Cabinda, prov de Luanaa.
Mascarada. MIkúku, sub pl.(II)zool Aves
Mikanu, sub pi. 'I'; Delict s; trepadoras Iam. das cu^uhdas que
contravençò.-s; culpss 1
Faltas de- têm por tipj o cuco.| Bando de
lictuosas. cucos
Mkapakapa. sub. pi. (II) bot. Mikúlu, sub. pl. (11) Cercanias;
Conjunto de plantas fam. das pal- arrab:ildes; conlin».
mâcess {borassus ílubellisformis), de M
Kuíu, sub pl (III Alnns doa
utilidade ornamental. Terreno plan- |

avoejigos Espíritos dos antepas-


tado de pilmeiras de leque. sados;- ta jiKuKu
!

Manes- I

Mikasu, sub. pi. (II) Sobrancelhas'-


— /a mísu.l Supercilios.il Fitas,
M Kumbi, sub pl. ill| Cânticos
hinos:- ta n(jdeja.\ Cantt rias.
Mihau, sub. pi. (II) Cnaipinas*
para pastagens MiKuiiza, sub, pl (II) Peixes es-
Terrenos próprios quamodei mes
ou criação de gados. Trabalhos de |

campo; vida lú&tica, Caminhe- | MiKúri. sub pl. (Ii; zool Bando
das. de rolas de pequeno tamanho.
Mikéíe. sub. pi. (U) Cavalaria.] MÍKuía. sub. pl (II) D nheiroE-
Cavalhada.] Cavalgada; equidas.
I
haveres. Cobres. \

Míkezu, sub pi. fll) bot. Famí- MiKúíu, sub pl (II) Corpos; vo-
lia de plantas estercuháceas (cola lumes — iari, estado de gravi-
1
i

acuminata) que tem por tipo a co- dez


leirn. Terreno plantado destas
I

MÍKutu. sub.
pl (II) bet Faa.í-
plantas.
lia de plantas amarilidáce:-.s {/our-
Mikila, sub pi. (II) Doença in- eroya giganUa) cujo tipo é o aman-,

feccíosa que ataca o anus. 1 (piteira), de utilidade ornamen-


3
tal e medicinal Plantas pareci-
Mikiiikiri. pub. pi. (II) Carreiras; |

corridas] Carreiras a^ desalio,]!


das cora o narciso Tnbu de plan- j [

tas cacláccas (fotirer^ya lindem) que


Kurila —
V. intr. Correr.
,
tem por tipo o nopal.] Conjunto de
Mikixi, sub. PI (II) í lolos de plantas nopaláceas Campo plan- |

pia (entre os cabiudas). Feitiches tado de piteiras


Mikóko 8ub.pl. (II) bot. Coquei- Mílabi, sub pl. (II) Subideira;
ral. Grupo de plantas fam. dos pal- tropadores-l bot. Plantas tiepadei-
|

mares {COCOS nucljera), de fruto all- ras.


mentÍQio,
Miláji, sub pl (II) bot Género
MiKOKOlo. sub. pi (II) Tiras da de planías iam das ebanáceas {di'
carne, de toucinho, etc Réstias | ] | ospgruB plalyjylla), de boa madeira
Família de plantas caparidá-
j

bot Conjunto de ébanos; seu plantio.


ctas {oapparis erithrocarpus) de pro- ,

priedades medicinais Terreno 1


Milâla, sub pl. (II) Alares; pa'
plantaoG de alcaparreiras Alca- j
pn;) po&tos simulando bragas.
parras .
Milalánza, sub. pl (II) Plantas
MiKOIo. 8ab. pi. (II).AuQarr»i; aur^Dcaceas.j Laranjal,
Mil -286- MÍM
Míiandu, lub. pi. (II) Crónica; de plantas malvâceasl (hiblscus mi-
bÍ3tória Narração de acontecirnen*
'

cranthus), de utilidade ornamental.


tos dignos de memória. Dfscrrio
uas ongeQs de pessoas ou coisas cé- Milolo. sub. })'. (11) bot. i;:upo de
lebre". plantas f.im. das anonéceas {anona
reticiilata). a que pertence omamoci-
Milári, sub. pi. (II) Listrai; tra- Mauioal,
ro I
Conjunto de plantas
ços horizontais ou íaixas de côr d^- puli()étila8, iam. oa p;iS.si flóreas
f rente nas psnas ou p(*I< g do: an - Icarica papaia), tipo d* papjieira.|
mais: ku poio mixinda, ku rima—. Síu plantio.
Milasása, sub. pi. (II) bot, Cor.- MiloloKe. sub. pi. Indulgên-
(II)
jiinto de araçazeiros.
Ciis; desi-ulpas.
Milebi lébi, sub. pi. (IIi Peixi- Milónga sub. pi dl) Conten-
nhos CousdS de pequeno tamanho.
I
ções: ngi bcKele Kúria. ku ngi 'be-
MiléKs, sul>. (il) Gritos tumultuo- Kele—. O iestõ's; demandas: K/r/K'e
SOI. ! Clamores; piotestos. nu o tudna iuenu. tnana tu ngi be-
liela — .\ Desavenças.
Milelame. sub pi. (II) Plantas
f-nm. das l)ue>^ei áceas (comnupfiora M.longi, sub. pi. ( II) ln»inu?çõe.e;
cujo tjpo é o teribinto. conselhos: Kiibana — Ensinam 1.-

tos
Milele, í=ub. pi. (II) Farendas; te
rides; paiios —itanu, Antiga moe- Milóngo, mb pi. (11) Reme lio.».; n e«
da de 15 rt
\

is, inicirtlmente re()re- dicamentos O que cura . |


— lon^O,
sentada por panmhis de mabela.
5 bot. Famíli de p|.inias miii->ticá-
.

j I
hi t, Antrs da iatrodução em ccas ipynanius Kornbo a que pei- ,

Angola ('a moeda de cobre, era cos- tence a moscadeira.


tume atr buir se a cada pano de Miiuiu, sub. pi. (II) Fam d*(
mabela dotamenho de um LÓvado plaut.^s gencianàceas (adenopogon
quadrado, como moedi» divisória,ts
sfelarioides), de proprid des medi-
o valor de 3 .reis (ou 3 reis focos, cinais Gén ro de {)lanfas curiti-
moeda bras Ic-irai f.z nio^ie desta vas, muito amargas (faroa saliita-
maneira todas no transacções co- ris), tipo do >'{ da leira» Con-
I
[

merciais. \'- mbende. |

junto de amargoseiras.
Milemba, sub. pi. dl) bot. Con- Milúmba. sub. pi (It. btt. Grupo
junto de plautas autocárpeâs. fam. de plantas fam das leguminosas a
da- rnoiâceas, conhecida» por iin-
aandeiras» Sicóinorot.
que pertence o rnulete O seu plan- |

ti;: íxi ia—-


Milému, sub, pi. (II) Labiredas; Milundu. snb^ pi. (U) Coidilh ira;
chamas. Incêndios. serr^nid Montnnhas; moiros |

Mílende, sub. pi. fll) bot Tribu Dob as que a rcnpa faz quanto não
de pirtut.s ro^âceHs {diospyrus mes- asâent>t bem.
pilijormis), que comjireti.ue a lor-
Milungu. sub. pi. (Il)bot Fam. de
Vfira, a nespereira, a nidcieua, etc. I

plantas solariáceas (capsium cordí-


(](.)DJunt(> de plantdS pon âcea .{
forme), de propriedades medicinais
Silveira!.
e a que pertence o alquequenje, o
Mílenge, íub- pi. (li) Ares; ven- sol no, etc.| Terra plantada de
tos: -/a Kalunt^a. Correntai (de ari. solanos
MiTe-fanu, sub. pi. (Iji Abrev. de Mimamá, Fub. pi (11) b t Con-
niileleilanu. junto de iiiamoeiros [papaya vulga-
r/s), de fruto comestível V mi-
Ml éngu. sub. pi. (Ill bot. Con-
lolo
junto de plantas (u/orbiâceas de
propriedades m d ciuais. Mimanga. sub bot. pi (II)
Plantas ana ard;ãcea8 de fruto co-
Milenvu, sub. pi. dl) \'alhicoutos. meítívíl, anangifera indica), cujo
Terras onde se eicondiam fugi- tipo é a manguiira-l Seu plantio ou
tivos. conjunto.
Mil61a, sub. pi. (II) bot. Família | Mimaía, sub, pi. (II) bot. Con-
MIM -è87- MIN
junto da plantas fam das solaná- de plantas pip«ráoea«, solanácc «e
ceas (licopersicon esculentum). a que ela'ínea8 a que pertence a pimenta
pertence o tomateiro Terra plan. vulgar, a capiçoba, a el-.tina, etc
tada de tomateiros. Phntção de pimenteiras.
Mimba, sub pi. (11) bot. Plan- Minga, sub pi (II) Porçã' de
tas fam. das Irgumino^as, cie ma- varas para chimbicar.
deira esporjosa, vulgarmente co-
nhecidas por «bimbaF», piópriis de Mingaiava, sub pi- (11) Planta-
lugares úmido3 ou pantanosos. ção de goiabeiras Fam.
de p'anta8
mirtkcetLS (spidiam guajava] a que
Mimbinji, sub pi. (II) B iga?; lu-
pertence a murta
,

tas. 'Camba-pés,
Mimbombolo. lub pi. (TI) Fara. Mingeia. sub pi. illt bot. Fam de
de plautâs mfliâceas {melia dúbia). plantis laranàcea-: uizyphus jujubc),
Teira plantada de aui rgoseira.s. cujo tipo é a jujubeira Campo
planíado de macieiras bnaíegas ou
I

Mimbungu, sub pi. (II) Bara- brava».


bual Género de gramín-as bam-
I

buzáceas. cuja o tipo é o bambu Mingéla, sub. pi. ill)bc.t. Grupo de


plantais columíferas, {ceiba cascaria),
MimeneKenu, sub pi (II) Mati- que ab ange as m. Ivâceas e as li-
nadas; cumprimento»; saudações.! háreas: Kubainúna mi/uma ni -W.
Protesto» de respeito, de amizade ',

mifuma
.Rendimentos Tb. se á\z maume-
Mingénge.sub pi (II) bot. Tri-
nckenu.
bu de planta rebintáceas. (spon-
tf
Mímono. .<:ub. pi (II) Plantação dia mambin), a que penerice o ana-
de rícino {ricinus communis). Car- cardo, o cajazeiro, etc Terra plan- |

rapateiro. tada de cajazíiros.


.Mínangu, sub. p'. (II) Estadias; Mingenhe. sub. pi TíD^ol. Fam. de
paragens; jornadas: balanga Tf avu- plantas ramnàctas diclirostachys (

la— Etapas; f itos U que se |

nulens). que té n por tipo o-sangut-


passa em cada dia. uheiro Conjunto de e- pinhe.ro».
'

Míndalangole, sub. pi (II) bot. !

Gru-
Mingíngi, sub. pi. 01, bot
Fam de plantas cicadáceas do tipo !

po de plantas fanerogãmicas {síde-


das palmáceas. Conjunto lie ta- 1
i

roxylon\, cujo tipo é a sapota.ll


mareir»s.
Plantas queoopodâceas do Hpo da
t

Pedras anserina.l Suas gemente». Fibras


Mindangála, sub pi (IIi 1

preciosas de côr verde: matari que correm pelo meio das lolhas
ma ~ Malaquite.| O colar destas Talos: ia tikovi;-ia
j

\
das plantas.
maKanha-
,

ptidris, us- como adorno. |

Mtndangaianga, sub. pi {\h bot. Míngolo. sub pi. (II) bot. Fam.
Conjunto dft plantas borrachííeras j
de plantas burserâcaas (conniphora).
visinbas das terebiut âceas, cujo
de que há váridS espécie».
tipo é a bur«tra.
|

Míndele, adj. pi (II) Brancos.!


Ilomen» que se trajam e adoptam Mingónde, adj. pi. (11) Emaranha-
ia mala. Civili- do; espinhoso. fíala /rt-.sub.
'hábitos europeus:

|

eadoa; ilustrados; cultos Lagosta 1


ngónde, Tentáculos.
|

Braços móveis de certos molusco,


Mindóndo. sub. pi. (II) bot. iníusórios e plantas.
Amoreiral •

Mingonflono, sub pi. (II) bit.


Mindúndu. sub. pi- (II) Espalha- Fam de planta» hipogé leas, Sua |

fato. '
Ruido; falácia '

Barulho: plantação.
kabanga-- i
Rumores; fragores ||
e sub. Espalhajatoso Míngua, sub pi (II) Sai»
Aíufcufl-.adj.
i
Que rumoreja. Míugunda, sub. pi. (Ill Conjunto
Mindungu, sub. pi. (U) bot. Fâm. de plantas convolvuláceas, de íru-
MIN -288- MIS
tos comestíveis I
Terreno plantado !
das cesalpí ie«s (copal/era mupane)-
destas ei^pécirs |
( emadeira rija e apreciável, cu-
nliecida por «pau feirou). Conjunto |

Mingúndu, sub pi (II) bof dé- de copaibeiras ,

nero df" pi- ntas fim das gutiferas


isymphonia slobulifera), do utilida- Mipêmbia, sub. (II) bot. pi
de medicinal. Fam. de dicotilfdón''as
planta<»
(abuliton fraliccsum), que tem por
Minha, sub pi. (II) Espinhas; — tipo « malva Cinjunto de planfas
|

ia nkolongo. Puas que revestem malváceas de utilidade medicinal. |

certas plantâj. Esp gões; abrolho»; Campo plantado de malvas.



|

espinhos íig Peta: le Men- \

tira .

Mipépe,
sul) pi (III btt Fam
Minhámc. adj jil Carnívo-
(li)
de plantas ancnâceas \inonodora
ro!. sub. pi. Os que se alimen- mystico), de propriedades medicinais
||
tarn exclusivamente de carne. cuntra róbcas e de fruto compstí-
vel.jV. /;^/7e; Conjunto de plantas .

Minhangc - minhange. adj pi. cupulífcra.'-. iam. das quercíneas.|


(II) lísmtgaihado; csfaceUdc ; reta- Carvalhal.!' (rénero de plantas
lhado. Reduz do a p'da<,os. muito aromát c«s íatn das umbe-
liferas ilcjcburia angolcnsis), de fru-
Minhanji, sub. (I!) pop Dinheiro to i-liraentic o ,
Campo plantado
destas espécits.
MinhoKa, sub. pi. (II) zool. Or-
dem de vprmes a que pettence o Mipiôpio, sub pi (II) Aííobos.
njéndc. a muhoha. etc Ooaniidade |

de vermes desta espécie MipuluUua. sub. 1^1 (1!) bot


Fa n. de plantas eiiíorbiáceasi a (|ue
Minhómbo, sub. pi. 11) bot. pertence a purgu ira Suas semen- i

Fam de plantai rubiaceas [gardé- tes e teireno que ocupa.


nia floridaK » que jertence o jas-
mim e outfan plantas tintónas e Míri, adj num card (IX) port.
medicinai". PI; ntas jasniii àceâf Mil V huinhi ria hama
seu plantiu.
Míria, sub. Intestinos* pi (II)
Mínjimu, sub. pi. (II) bot Con- tripas: ia ngutu
Imtranlias: tri'
junto de plantas iam (ias crisocár- palhada culin Dobríd»: leves
'

peas (chrysoba/amus Icaco) a que f g. Barriga; ventre.

pertence a silveira, a sarv», etc


Silvado Grupo de plantas cucur-
;
M
riámba, pub. pi (IH bot. Gé-
bitàceas, de fruto cemestível. nero de plantas tipo das orquidá-
ceas O seu conjunto.
I

sub. pi. (II) bot. Jun-


Minjinji,
val II Ccnjunto de plantas csperá-
Miríiu, sub. pi. (II) bot Zambu-
jal.
ceas (avicennia nitidd), cujo tipo é
a junca .
Mirila, sul). ( IXi port. McdiJa ]

Mmungu. corog V. kaKolo- V kizongclu

Mió, expressão significativa r^e Mírimá «nb. pi dh Limoal


molhado: mllele ha miikuiu .|'adj Mirisá, =ub (IX) Hago de chum-
egub. (IX) Encharcado. bo (para caça). É m. uí. no pi
Miondona, sub. pi. (II) Sortes. jimirísà .
|

Entes esp ntuaia que a cada um Misáia, sub. pi dl) bot Fam.
• Dcauiinham para o bem. de plantas jarmíneas. de que há va-
Mióngo, sub. (IX) Cintura; cru- rias espécies Plantarão de jas-
xes; rins Lombago. mineiros.
| |

Vérte- Misambu, sub. i^l dl) Rezas;


Miongói>ao, sub pi. (Ih
.

bras V bras: fa ribchc.


i
salmos: — ia Ngana. Práticas:
scrraòes Fala"^: pa avras; honibo a l

|

Mipáne. sub pi. bot


(II) Gru- inuena ku jirigela, mon'a mutu ku
po de plantai leguminoiai iam. tâkutue/ú.jl Converiação; diálogo.
MIS -ta?- Míf
Misanga, sub pi. (II) Fioi de varas ou ramos de plantas.
Contas miudinhas. jRoiário.
Mife, sub. pi. abrev. de mlKuta: —
Misánhi, sub
Género de plantas
pi (II) Sanifas; ba- uâna; — tatu; — samanu, etc.
rambás. :
bot.
piparáceas, de propriedades medi- Miteke, adj, pi. íll) Que 69rve
cinajt. O seu fruto tmpregue na para tingir. || sub. Diz-se das cou-
cura de dores de dentes. Tb se I
sas ou plantas tinctórias-
chama Kabela misanhi misanhi; j
— MifeKuria, sub. pi. (II) zool. Gé-
Desfiaduras.
nero de pássaros dentiro^tros (ficus
Misanu, sub- pi (II) Filamentos capelli) de que há varias espécies. [

de matéria têxtil. Fiapos; linhas. | | Bando de tordos.


Estranhesas; raridades.
Mitéle. sub. pi- (II) Tregeitos. |

Miselu. sub. pi. (II) Verduras; Movimentos de, dançando, levantar


verdes: ^íir/<7—. A côr verJe dos 1 1 a perna e voltear o corpo conjunta-
vegetais. Hortaliças.
I mente, jl kuta —, V, tr Tregeitar.
Mísengu, sub. pi. (II) Peqntnat Mifelendende, sub. pi. (II) Sons
covas em que se laoçam as semen- estrondosos, simultâneos ou suces-
tes de feijão ou milho para germinar
e frutificar.
sivos: — ia nzâji.

Mifendelelu, sub. pi. (II) Reco-


MisoKo, sub pi (H) bot. Ra" mendações; instâneias.
mos; palmas Grelos de palmeira. |

Palmitos. Mífendu, sub. pi. (II) Conjunto


de vozes soltas com inergia. Urros. |

Misombo, sub pi (II) zool. Gru- Mi(ólo, sub. pi. (II) Lugares ocul-
po de batráquios de espécie ranida. tos onde se escondiam criminosos.!
Misóngo, sub pi. (II) Raios; fre- Matas.
chas; espetos, Parte de exér- I
um MUolo, sub. pi. (II) bot. Grelos:—
cito armado de lanças As pontas Gemas que se desenvol-
|

ia masa,

\

aguçadas de quo se reveste o cacho vem nas plantas. kuta , v. Int.


do dendém.
|
|

Grelar; espigar.
Misóso, sub pi (Hj bot. Fam. Mifómbe, sub. pi. (Ii) Os pontos
de plantas mitnoseâceas. O seu j
mais altos das montanhas, das ser-
conjunto Paus; cajados; cacetes. Topos; cumiadas.
|
j

ras, etc
I
Mastros, Vigas; traves. f
I

Mifomo, sub. pi. (II) As primei-


Misúnda, sub pi (II) Monstruo- ras produções de um rebanho; os
sidades.} Coisas extraordinárias ou
primeiros produtos da terra. Pre- |

contrárias à ordem natural da na- Os primeiros re-


lúdios; começos. |

tureza: kuzuela— [adj Quo merece •


\
sultados; os primeiros efeitos; os
repulsa. Primícias.
primeiras lucros. |

Misúri, sub. pi. (II) Vasilhas de Mitóndo, sub. pi. (II) bot. Plan-
peles pdra líquidos. OJraria. |

tas fam. das leguminosas cuja fruti-


Misúsu, sub.pi. (II) As dores do {ícaç&o é a vagem. Campo planta- |

parto. Pezares. Estertor; vas- do destas plantas. Seus frutos.



|
|
I

cas: ia Kalunga. Convulsões; \


Mi(one, sub. pi. (II) bot. Fam*
ânsias; náuseas.
de plantas herbáceas, cujo tipo é o
MifaKanga, sub pi. (II) Olival. ] hipericúo.
Género de plantas tipo das oleagi-
Mitongaíonga, sub. pi, (II) Gé-
neas.
nero de plantas tintóreas, fam. das
Mifámba, sub. pi. (II; bot. Plan- íitoláceas. Seu conjunto. \

tas têxteis gan. dau leguminosas


Mitonji, sub. pi. (II) bot.Con-
próprias dos paises quentes {tama-
junto de almecegueiras. Seu plan-
rindus indica), de fruto comestível,
|
I

tio:
Tamanndal.
Conjunto Mitungu, sub. pi. (II) bot. Fam-
Mítamba, sub. pi. (II;
de plantas fanerogámicas qus coa'
de peixes espinacidas.
têem espécies como a azôda, o rui*
Mitánhi. lub. pi. (II) Uaat«B; barbo* etc. Plantai poUgoosáeeai.
|
MIT -J90- MOM
Mítutu, tub pi. (11) O que pla- Mizémba, sub pi. (II) Género de
neamos fizer. I
Projectos; deii- árvores fam. das leguoiinosas (albiz-
gnioí. Fito. I I
'

kuta V. tr. Pla- — , lia cariaria) cujo tipo é o ingá A |

near; tencionar, sua caica, utilizada no curtume de


couros. Plintação de ingazeirar.
Miváta, sub. pi. iII) bot. Família I

de plantai hip<*ricáceas. O seu |


Mizévu, sub. pi. (II) Pedúnculos |

toDJunto. Os doiS prolongamentos cia parte


superior Ja medula espinal que co-
Mívu, "ub. pi. (Il.y Anos. Época; municam com o cérebro.
idade. Ttmpo maia ou menos
|
lon-
go. I
Duração de uma vida. Mizéze, sub. pi. (il) bot. Género
de árvores mimosoideas, iam. das
Mixangu. sub. pi. (II) Traços; ei-
leguminosas (albizaia antunesiana),
critâ ilegível. cujo tipo é a acácia. Plantas pró- |

MIxi, aub. pi. (II) Nome genérico priís das regiões quentes, de utili-
das árvores; paus; troncos, etc. zação medicinal. Terreuo planta,
do de acácias.
Mísci, sub. /II) Nome (ara. do ga-
to. Bichano.
I
Mizondo, sub pi. (IIj bot. F^m.
de plantas anacaridi iceas, tribu das
MiXÍbd. sub. pi. (ÍI) Nervos;
terebiatâceas {pseudospondias micro-
veias; artérias: — ia mu tande. \

carpa). cujo tipo é o anacardo. O


Conjunto e aspecto dos músculos
j

seu plantio.
do corpo humano. Representação I

da musculatura. MizuKutu, sub, pi (II) Ralíições;


atrito»; desassocegos. Apoquenta-
Mixilu-xilu, sub Gru* pi. (n) bot.
\

çõea; encómodos.
po de plantas arcmaticas fam. das
veibenâceas {vitex ãndon^ensis), Mizumba, sub. i)l. (III) bot. Co.i-
a que pertence o agnocasto, a vei- junto de plantas das legumino- faiu.
bena, etc. Terreno plantado des-• sas (millelia verricolor), cujo tipo 6 •
tes arbustos. tabúa, Tabual.
!

MixiKOÍe. lub. pi. (11) Quantidade Mizúmbu, sub. pi. (II) Lábios.
de pães em fôrraa de rosca V. j 1
Rebordos:— ía'/7i^/a. |
Beiços.
mlkondo- Mizunga, sub. pi. (II) bot. Fimí-
Míxima, sub. ;)1. ill) Entranhas* liade plantas voteaceai de proprie- [

— ni tnirla. Vícerap; fígados!


bof i

i
dades melicinais, cujo tipo é a pro-
Família de plantas escn fuláriaceas tela. O seu plantio.
!

{nisscUia juncea). de utili lade medi- Môbe, adj pi. (V) Novos; novas.
cÍDal e ornamental. V. úbc.
pi. (11) Traços ver-
Mixinda. sub. Móío, adv. Expressão para diser
ticais. Marcai»; listras (em sentido
I
«adeus». lub. Cumprimento de
|

longitudinaii: hu polo -- ku rima


|

despepida' ,{
port. Massa de tomate
mllárl.
MoKÓKO, sub, (V)Nome porque
Mixlnga, sub, pi. dl) Cabos! no da prov.
lul se conhece o antílo-
amarras; calabres. Surra; açoi- '

pe Kisema.
tes. Acção de flagelar ou bater. ||
1

Kubana—. v. tr. Avoítar; surrar. Móma, adj. e pron. demonstr. pi.


Estes; estas: makczíi— V. mama.\\ .

Planos pro'
1

Mixínjf, sub. pi. II) zool. G bóia,


I

sub. pi. Os presentes


jectos; ideias: \íuta — I
Icorog. Extensa região a O. do Bié,
|

Mixiriri, fub. pi. (11) Sulco»; tra- entre os rios Cubango e (]utato (das
ços; regos. ganguelas). Afluente da margem
\
\

direita do rio Lucala, no antigo


Mizambu, sub, pi. (IIi Bruxirias: cone. de Ambaca, circ. civ. de Cazen-
adivinhas, Soltilegios em que se j
go, distr. e prov. de Luanda.
íai supor a intervenção do sobrena-
tural. Momo, adv. Nesse lugar; ahi den-
tro.
MizéKU, sub. pi. (II) Feridas que
le ctiam nai plantas dos pés r difi- Mona. sub. (D Pilho; filha. !|
cultam o andar- Rebento; ramo de arvore; ptrnadt.
MON -291- MUA
j
Afluente, braço, rio que deragua
]
distr. e prov. da líuila, 6.441 hab.
noutro, O que deriva ou provém e est. postal de 5.* -lasse.
de outro. — a-Kanvile, filho espú-
i

'
'
e sub. (IX) Ricaço.]
— Monhi. adj.
|

rio,V. kanvile. 'aml, mf>u filho; '

ftlho de nha fvlma. m 'a ufunu,


\

;
— Abastado;
tade.
po jeroso sub. Potes- !
|

diBcipulo; pjssoa que ^iprende um (<fi-


cio (em relação a quem lh'o minií.tra) Mono, sub. CIX) bot. Semente e

'd muhatu rapariga; jovem. Ij fruto de rícino: mâji ma - Mímona.

II \

amukuenu, í lho ou fiiha de ou- (IX) Modelo; ima-


Mosana. sub.
trem; enteado. -'a mungua, pessoa
de quem se é padrinho ou madr nba.
1
1

gem ou desenho que serve para re»


produção.' Cópia: kukatula —.
Neófito, afi hado. fig. Protegido

I

'a muta, filho de algo, de pe8='0a


|
!

Móso, sub. (IX) Companheiro;


conhecuií,: Kifuba k'a k/ iex'á ni xitn, amigo.
—a mutu k'a mu tex'á nl muénhu '

Criatura. 'a muxQxinlm, bonequi-


— Moso, adj. ia ief. pi. Completos.)
I

— Todas; todos: manhangua —m'âbi.


nha de trapoí. ;
'a uísu, crian-
pron. indef. Tudo.j sub. O conjun-
\ \

cinha; recem-nascido; de tenra ida-


|

de. |
j

mu'xí, naturalisado. 1
|
— to,
todo.
a soma.;, adv. Por junto; ao
'a ndênge, criança, infantp, adoles-
cente Donzela, virgem: muhatu ua
I
Mofa, sub. pi (V) Arma«; espin-
—ndênge. 'a ngâmba, moço de fre- O mesmo
tes, carregador. ;|
\

'fl r/^flna, senho-


,

— gardas, i
que mauta.
rinha, filhc-fan^ílias. bot. Certa Móxi. adj, num.card. (i) Um. i|
Unidade. jl adv. Na parte ia-
|

qualidadade de banana {muía para- sub.


disíaca), tb. conhecida po- «banana terio dentr.i-a mulele
;
Sub- || \

giboia». — 'a ngene, filho alheio, pr p. No me o de Entre. a^^rie, |

com os seus botões; lácons;go.jj


\ i

estranho, de outra fan íl;«.Pupilo:


órfão. II
— 'a ngola, an^olense. Zu—, sdj. Unido; gad junto. Pa -
adv A p»', ao mei"e
1 ; [

V. kangola. — 'o ngombe, raleú igual


;
j |

— mo tempo.
I | i

vitelo, bezerr.".^ 'a ngulu, leitão, |

bácoro. V. kàngula \\ —'angundu.


I
Mu, P'ep- que indica rlsção de
euro-; fricano. \—'Qnjila, passarinho, tempo: usuku; de lug' r: -rivumu; d-
pequena ave: 'a njlla a rila mué-
j

— modo: ínzuela, — kuenda; de preço;


nhu, k' aril 'ê tuku. ~ 'a tu .la, hama jiiari; cie espaço. ~kanga;—im-

\ i

mi ço servente 'a tUu, pupila. bambe. pron. poss. (o. &): eme ngi

|


|

I
'asonhi, rim. \\ 'a 'xi, filho — mona { |

u aiuata.
da feria; naturnl da teira em que
hab ta. || 'a xiKola. estudante, — Mua, adv. de lugar. Em. no, den-
escolar. Kimbundu corog. Pov.
|
|
— tro de: -ndanhà,
e sede do posto deste nome, cone. Muâji, sub. (II) bot. Planta vene
de Siurimo, dist. da Lunda, prov. nosa, tb. conhecida por adv.ua.
de Malanje.
Mualala sub. (II) bot. Ébano [ma-
Monde, ?ub. (IX) port. :onte. | ba mualala).
Quantidade.
Muamba, sub. Guis do de molho
Mondo, sub. (IX;
(IX) Palavra com de dendém.
que se forma o futuro dos verbos.
Hão-de: o v,akixi~mona paxi; o me- Muámbe a j e sub. Dizedor; —
nha-kutexika, etc. màka.\ Conversad 1; que conta ane*
doctas.
Mondo, sub. (IX) Desonra, vergo-
nha: u a ngi katula—buaxaxi k'akue- Muâmi adj. e pron, demonstr.
tu.\ Opióbrio. /í«ía— V. r, Expio- ,
I
(contr. da prep. mua e do pron. pess.
bar; dizer abjecções. eme) A mim; para mim; comigo. |

Meu; micha.
Mone, sub. (IX) bot. Nome por
que em Benguela se conhece a plan- Muâmua, sub ill) Remigio: —
ta mutobe- ^andúua.\Cada uma das penas maio-
res das aves.', V. pi. miámia.
Móngua,
stb. (II) antiq. Sal. V.
múngua. corog. P>jv. e sede do pos-
\
\
Muatnui, adj. e sub, (I) Mamador,
«-n da circ. civ. de Baixo-Cunene, que se cria do
|PeiiO:i leite que cbu.
MUA -292- MUB
pa das tetas. Sugador. V. Kiamui. ! |
1
Muanze, sub iiI) bot. Acácia;
Ghupiíta V. múxibi. \ planta fam. das leguminosaa {albitia
Muamuise, sub. (I) Mulher que i'a»tigiata\ de madeira branda elevp.
.

dá de manidi., Ama de leite. Muánzu. :ub. (II) Fole.


Muâna, sub. (1) Filho; filha | Muâri, sub. (I) Amo; patrão; do-
V. mona no.] Mando: -!«l;/ii. O mais velho,
o de mais idade: — '^ V. rikota. \—'a
)

Muanda,
'

sub. (II) bot. Plaota |

klmi. adj. e sub. Adulto; ancião;


iam. das legumino8ai.| W.muháía.
velho- Maior; superior
'

Muánde, adj. e aub. (I; Sonhador'


— ajinzoji. Visionário. Muase, adj. e sub. (Ii A.t rador
I

de flexas. Fisgadoí; arpoador: -


,

Muande, adj. e sub. d) Comilão» a mxându. Copejador, \

comedor:— a jipuku. Devorador.]


bot. Nomepor qua no Sul da prorln-
|

Muata, art. ITI. V . nmènt.


cia ae conhece a planta mulende. Muâu, aub. (11) Chamusco
MuAndu, sub, (II) Peixe eiqualo; Muáve. sub. bot. Arvore fam. (II»
tubarSo.j Cão do mar. 7 adj Voraz daa legumiULsas {erilhrophloeum yuine
Muânga, aud- (II) Luz; facho.| ensi), de madeira rija e casca vene-
nosa.
Lume.j Candeio; clarão; chama
Muangai, corog. Pov. e sede do MuaxAxa, sub (II) Peixe eacam-
poato dèate nome, circ, civ. e diatr. bnda.
do Moxico, prov. do Bié, 10.713 hab. Mubabafe, adj. e sub. I) Apalpa-
Muangafaíá, adv Aberto de par dor.
em par: ribitu w aríxÍ8a — .\ A'scànca-
Mubàbe, adj. e aub (D Fagueiro;
raa.
que acalenta crianças. <ju9 faz ]

MuAngu, aub. (II) Trave; viga: adormecer batendo levemente; acari-


ua'ri«o. Pau de
I
fileira | {
ilOoI. Ave ciador.
pernalta.
Múbaiu, sub. (11) bot Grande ár-
Muânha, sub. (II) A luz dodiaem vore fam. das bureirárraa (cartartm
que o sol nfio brilha: o kingumba Id mubafo), de frutos ole;.ginoBOB e co-

ahnge mu .| Claridade; tranaparên-
— meativeis. i
Safú.| Sua resina adori-
eia; limpidez (dodia).i| ó, sau- ' fera empirgada na cura de úlceras.]
dação; Cumprimento,! Muânho (a Elemi; almêcega.
que ae responde) muãnha iú, (equiva- Mubakafe. adj. e sub (I) Comun-
lência a saudação portugueza— «bom gante. Que pede ser declnrado livre
— reaposta —
I

dia te dê Deusi , e a
do pecadu.
«seja êate o bom dia».)
Mubekese. adj. e sub (,1) Dfposi*
Muânhu. sub. (II) Vagar; lentidão'
tante Peísoa que dá a guardar.
pachorra: banca o kima A'tTempo; — . |
|

paciência, calma.
Diligência: {
|
Mubake. adj e fub. (1} Guardador»
ku - u rid ku; Ku uturi ki kuri'ê - ku\ arrecadador
Cuidado. II Mukua adj. e sub. — Mubáia, sub. (]Ii bot. Planta fam.
Paciente; pachorrento; zeloso. daa leguminoaaa (afzelia africana), de
Muánji, adj. (II) Que assusta; que fruto alimentar e madeira apreciá-
provoca alarme Que causa sobre- |
vel.
laltos. Bub. Pesaoa que se compraz
I I

em propalai boatoa assustadores. Mubalangonga, sub (II) bot Pe-


quena arvore fam daa diptero-car-
Muanji. adj e sub. (I) Inteligente; páceas {inouotet a/rirana) utilisada (a
perapicaz; Que diacorre
lógico | raiz) contra aa frbrea palestres. ]
V.
Muânu 1 adv. Não; nenhuma vez kaxóngo
Nunca — 'amt, loc. adv. Longe de
{

mim
|

tal penaar.
|

Deus me defenda.
Múmbamba, «ub. (II) bot Plan
|
ta n edicinal em casos de diarrêa|
aub. Negação; recusa.
II Mietu ia — as escrecênciaa da planta
,

MuAnxa. aub. (II) Catr9.| Cami- utiliaadas como peitoraL |


V, mu-
lcfnb<f.
MUB -893- MUB
Múbande, adj. e sub. (I) Que lobe: Múbaru. sub. (i r) Ruído furtt i
— a milundu \
Qu« ascendei Trtp». breve.j Ralho: urro.
dor.
Múbe,
sub. (rj) aot. Arvora fam.
Mubandeki, adj. e sub (I) Ajunta- das mbretáceas (comhrelu.m holoce-
C(
dor. Acrtscantador. ricium), de madeira próp a para car-
Mubanduluri, adj. e sub (i^ Apa- vão: makala ma — Carvalho .


,

figuador: a jinvunda Apartador; {combretum imbtrbe); árvore d: ma-


|

mediador., B-neficiador. [
deira resistente. I
V.' pi. míbe.

Múbanga, sub. (ii) bot. Aivore Múbe, adj. esub. (ii) Dador.;
de grande porte da família das Ie< Que cede.
guminosas acácia wtlwitchii ) de (
Mubéba, sub. (ii) Arvore fam.
grandes vagens lenhosas • escuras, das combretaceas (terminalia catap-
boa madeira p ra curtimento: hui- pa), de fruto comestível.
nhi ia .|j Planta —soUnácea de cu- doeira da índia.
Amen-
ja adtira se faz carvão: makala
i;

ma — Caoibroeirà
j Espinheiro. .
I I
Mubébe, sub. d) Embcçadcr:— a
jinzo Rebocador; escapelador É I

Mubangamani, adj. e sub. (i)


tb adj.
I

Continuador | Percursor.
Múbange, adj. e sub. (i) Que faz,
Mubebtki, adj e sub (II B rrea-
der.
prfetica LU compõe: - a tnafemu. |

Fabricante; construtor; obreiro. ]


j
Múbebe, adj. e sub. (i) Que roga
— a ikumo, Pecador; criminoso; m^ 1- ou pede com veemência Adulador; !

feitor.j [

a mbiji, peixeira; escama- lisonjeador Grazin^dor; prague-|

da r.l —
a mbote Bjmfasejo.
|
jador.

Mubánge, adj. e Peleja-


sub. (i) Múbebu, sub. (n) CánuU; pipo;
dor; lutador. !
Gladiador, brigão. canudo: uaplxi.\ Boquilha.' Tubo
para conduzir fluidos ou líquidos.
Mubangiri, adj. e sub. (i) Socor-
rcdor. I
Protector; defensor. Mubéji adj e sub (i) Adorador;
veneradoí: a ittkt.\ Apaixonado.]
Mubangu, sub. (ii) Planta fam. V . muh^,tt
das enfoibiáceas {eroton miibango) de
íruto oleoso e propriedades medici- Mubekexi, adj. e sub. (i) Oerta-
nal e ornamental. do!:— o ainji.t Que oferece ou de-
dica.
Mubanguluri, adj. e sub. (i) Kc-
construtor; reorjjanizador. O que |
Mubeluke, adj. esub. (i) Guina-
torna a faztr o que já estava feito. dor. Que dá bordos. Quitador.
I

Renovador.
Múbefe. adj Castigador; bate-
(i)
Mubane, adj. e lub- (i) Dador. | dor. ,
Que apliea castigos (corporaii)
Cedente.
Mubánze. adj e sub. (i) Medita- Mubéíu, fub. (ii) Trapola | Ci-
Que pensa ou pro. lada; laço.
dor; Cismador. |

jecta. Meditativo; meditabundo_


i I
Mubéze adj e aub. (i) Venerador.l
Mubári, sub. Aviado(i)Mulher |
Idólatra:— o iteke [
Cultor. O que
qu« vende a retalho em mercado ou adora.
feira, ou de ttrra em terra. |
Qui- Mflbi, adj e lub. (i) Susceptív 1

tandeira. d« se queimar ou ser queimado


Mubáse, adj. e sub. (i) Rachador: Calcinável; arderoso.
_o jihiiinhi. I
Que esfrangalha; que
faz lascas, i
Lenhador. Mubiabiani, adj. è sub. (i) En-
carnador., Que íai encarnações.
Mubáte, sub. Calafate; tapa- (i)
dor Ue fendas, rachas, etc.j CaLa- Mubiáte adj. esub- (i) Que joei-
dor.|| ietiol. Peixe do mar. ra I
Peneirador.
Mubaturi, adj. e sub. (i) Corta- Servo; escravo;
Mubíka, sub. (i)
dor At u evmba o —u vuJla mona, ki alt- m
Múbaze, adj. ^ij Capador |
Que nga, mona u xàla. Servente; criado.
castra aDimais auméstico*- Poiíoa dependenta de um aeohor.
MUB -294- MUB
Múb'Ke. adj. e sub. (I) Agoureiro; de passagem | Viador; passageiro.
infelicitador, Vatlcinador. |

Múbit se, adj e sub Passador:


Mubílu, Fub. (II) bot. Planta tre- —a uênji.
p3Jei'a, f.im. d s passiflóreas idío
Mnbóbi, adj. e íub (I) Náufrago.,
deca lobata), de pr prieda les n.edi-
cionais e frutos comt6tiveÍ8.
Que submerge
Mubilúri. adj. e sub. (I) Que faz
Múbobu, «ub (IIj Planta herbácea
medicinal, cuja ta ca se emprega
mudar de posição:- na niixi IHomem na cura de f i:dase iiiales de dentes.
qu"muda facilmente le opinião, de
liabitoii: — iia maka. \
Virador, Muboke, adj. e sub. (I) Orador;
Múbime, sub Larapio. pregador público| Pssoa eloquente
(I)
| q ^.^^
nos seis dzeres. [, sub. (II) bot.
ás ocultas leva o que não é st^u. |

fig. Carregsdor. Planta farn. da- k ganiáceas (êtryíh-


no9 spinosa) de fruto comestível.
Mubind^, sub. (11)Espécie de res-
(ea de inateba com que, pârtuido do Mubóle, sub. (jl) bot. Piant.^ fam.
DÓ cential. ss forma o bilaio ou das loganiáceas ^strychnos weluitachi)
• kinda» |V. múhuhu. de frutos comestíveis Arvore pro- ;

Mubiadame,
adj e 8ub,-(I) Neces- dutora da Doz vómica., V. Kaholt.
sitado; indigente; pobre. Múbole, adi. e sub (I) Que anda
Múbinde, adj. e sub. Amigo de àengai Mendicante; mendigo.
j)
convidar Obesequador. ,, PvSsoa Mubolo, sub (II) At-acçãc; cap-
convidada. Assistente. I
tação, Plsvaseamenlo
j
Acto de
atrair (por meios as uciosos) Cha-
Mubindumuni, adj. e sub. (I) Cc- \

brador:- ua rnakongo. Receb dor.!


mamento. (Do V kubolóla),
\

Ramificarior; repartidor. Múbombe. adj. e sub (n) Roga-


MubingajBne, adj. e sub. Que dor Concilidor.
(I I

«ubstitue tuiro per vez ou turno. ! Múbonde, adj. e sub. ,1) Estran-
Revezador. guladrjí.j Carrasco; verdugo.
Mubinganu, adj. e sub. (I) Su- j
Mubónge, f»dj. e sub. (I) .Apanha-
plente j
Que entra no lugar de ou- |
dor): a matari \
Que-rrecad-i o que
tro qu falta. sub. Sucessor; sub;-
1
\ eacontra
tituto. V. kabinganu.
I

Mubongolori, adj e sub, (I) Acu


Múbinge, adj e 8ub.(I) Suplican- mui .dor: a iritua. ,
Que recolhe.
tei; pedinte: —a maKezu \
Mend go
Múbonhi, adj e ub. (I; Deí-tila-
Pednchão
I I

dor Bazon-idor
I
Aquele que se
Múbinhi, sub. (11) Cabo:— ua poko jacta 1
Saiihador.
\
Manivela Extremidade por on ,

Múbonji, adj esubfl Herege.,


de se pega. Que dií disp.)at<;s V.ndaxi. |

Múbinji, adj. e sub. il) Que cau- Mubóta. sub (11) bot. Talamiflora
sa dificuldade Embaraçadcr. |

fam. das plautds h periciuea , tipo


Múbiri, adi. e sub. (I) Mártir: — dai psorotpennnm febrifugnin, de pro-
ua kalandula. Pessoa quesof^e afli- \
prií dades medicinais, V. pi mibóta j

ções, tormentos ou por a morte


uma ideia u c^usa.jj Ferreiro da
t.
Múbote. adj. e sub (I) Tranç^dor;
r.»ça ou farn dos luangos. V. pi. fiandeio (em roca ou máquina). Te-
|

abiTÍ,
cedor.

Mubiri, sub. e adj: (I) Pastor; Muboteki, adj e tub (I) Decota-
Criador de gado. Guia. (II) bot. |
dor. I
Que faz vincos.
Planta de propriedades medicinais Cabecea-
Múboue, adj. e sub. (I)
[adenia lobata) e fruto comestível. |
dor.
Passíílora, martírio .| Sua fiôr. V )

pi. míbtri. Múbcze. adj. t sub (I) Ladrador.


Múbite, adj. e sub (I) Transe- Mubúba, sub (II) Quantidade;

uo^e. Individuo que vai cu eitá


I
mão cheia |
Mólb^; porçio,
MUS -595- MUE
Mububa(e. adj. e sub. (I) Abarca» Mukiiria, sub. (II) bot. Arbusto
dor.! Açambarcador trepador sarmentoso.| V. múri.

Mububc. adj. e í-ub.íl) Arremes- Múbuse, adj. e sub (I) Assopra-


ador; apt drejadcr:- a moían'. dor.
Múbute, adj. e sub. (I; C beleirei-
IN^^Úbui, adj. e sub (I) Depre-da- —
dor; usurpador.; Saqueador.
ro: —a jinúemba. Barbeiro: a '

miéza] Tosquiador.
Mubuikixi, adj e »ub (I) Des-
Mubuuíke, adj. e sub (I) Encan-
truidor; arrazador. j
Que f.-ii destro-
tador Pessoa que enleia.
ço»; que aniquila.
Mubúze, adj. e sub. (I) Depenador:
Mubuinginise, adj.e sub. (I) Esgo-
t«dor.| Que faz evaporar, extinguir —a jlnjila fig. Chupista.
( a água) Mubuzumuni, adj. e sub. (Ij Que
causa ou provoca deifocaaas.l Des-
Mubuingiri, sub (IIj bot. Planta truidor.
narcótica eritroxilácea. fam das
edwardia htUrop^ylla. de fruto comes- Muê, demonstr.
»dj. e pron.
tível. Coca Y. mabuingiri
| I
(contr. do pron.
da prep. mu e
pess éie). Teu; tu^; pa'» ti. adv. ;

Múbuise, adj e sub. (IjAcab^^or. interrog. Onde? Em que lugar?


— a jinvunda jQue faz cessar, acabar.
Mue, adj. e pruu. demonst. Dela;
Mubukane, adj. e sub. (II) Es- Para èle.
dêle-l
candalizador- Ofensor (da moral|

do pudor, dos sentimentos religio- Muêbi, adv. interrog. Em que lu-


80l}. gar (dentro). jCnde?
Mubukumuni, sdj e sub. J) Agi- Muêbu, sub. (1) Sobrinho — ua
tadoi.l Que saaode |
Demontíugo. kimi, sobrinho de maior idade.
Curandeiro. Deixadcr
1

Muéhi, adj. e sub (T) |

MubulaKani, sub. (I) E cuíca. Pessoa que Urga.


Pessoa que assiste a uma visita
Muéia, sub (II) Planta termi*
para escutar.
nal combretácea {termina/ia angolen-
Múbuluri, adj. e sub. i^II) Libsr- Sis), de fruto comestível e madeira
tador; salvador: a kixixi- Qae íuz rija e amarelada, própria para tnar-
escapar (de um perigo). cenaria e adorno. Y.mubèba. ,

^lúbunde, adj. e sub. [\, Bate- Muéla. sub. (II) Sopro ; Respi-
dor. Indivíduo que levanta a caça
| I
ração; fôlego.
par» que vá ter onde a esperam.;
Muele, adj, (II) Errado; transvia-
Explorador.
do Que t»m ou cometeu culpa:
I
i

Mubúndi, adj. e sub. (I) Saquea- ua KitUXi. Reu.l O que perdeu a
dor.] Exequente. razáo (numa demanda) Condena-
Mubundumuni. adj. e sub (I) Be- do:— i/a kufua.
neficiador. Mueléle, sub. (II) bot Mangeri-
câo bravo, Mangf romã .

Mubunganu, adj. e sub, (II) Va- i

gueador; errante. Que não fem lu- Muéiu, t j e sub.(I) Que não é
mo ou destino certo: risanga ria— liberal. Fona. 1
j
!
Agarrado; ferreta.
Kirlen'ê hata. Vagabundo.
Muêlu sub. (II) Abertura: entra'
Mubunguluri, adj. e sub, (I) Que da: uá nzo., Umbral; soleira: —ua
remexe: a /Ardza. Renovador ' ribltu Mukua— adj. e sub. (I) ,

Porteiro Guarda-portão.I

Mubunguri, adj. e sub. (I) Eu-


geitador Aquele que despresa, re*
I
Muemi, adj e sub. (It Vinhatei-
para ou deita íóra ro: amaluvu.\ Pessoa que fabtica
vinho, V. nqèma i

Múburi, adji e sub. (Ii Quebra»


Muétnue, adj (I) Ridente; que
dor: —
a malonga Que parte ou «r- \
sorri Risonho; alegre; contente.
romba.ll Brítador:-a maiari.\ Tri- I

turador. MuéndC; adj. (I) Aadantej caoii-


Mue -296- MUF
nhante.' Que corre mundo. feia Ku — —
IKutula .
v. intr.
! Po- ,

Mucndexi, «dj e lub. <I) Guia" legar; reipirar fundo.! Kusunga-, i

á:iT Aquele qu« con'^uz. Erica- I


Suspirar; gemido. sub.
dfar um '

nrnhado'; guii:— a /fofo, fig Eeçpirpção anelante causada por


Orientador ; mettre. r*ór ru paixão que move o ânimo.
iKiba —
adj. e sub. Ressuscitador,
.

CíMuéndi, »dj
I

e sub. (I) And«d'^r; ('^ue dá' vida.


Paminh ro. Poregrinador sub '
'

pa-léguas. Muen'ió, loc prcn. (I) abrev. de .

muene ió.l Esse mesmo. E' esse.


Muene. a^j. (]) Mesmo: muéne--
Próprio; qu« nfto lofreu alteração,
Muenu. e pron. dem. pi.
aij.
(contr. daprep. mua e do pron.
(sub. O mesmo adv. Efectiva-
meutf; de certo: 'k.iine—,\ Assim;
|

pess enu). Em
Crnvosco.I vosia
casa ou companhÍH.'| — enu. Em
deste modo; deveras: kUi — Exa-
ctamente.
.

vós mesmo; em vossas próprias


pessoas.
Muêne, pron pess Ele; elaJ A
3.» pe«8 do sing. II «nb ÍI) Se-
Mueri, adj. e sub. (I) Culpável.'
nhor; don'-; mandante; possuidor: — Digno de censura.
—'xl V, muâia, ngana II N^ola.
\
— Muetéte. aub (II) Carga trans-
EI-Rei de Aneula, suaa leis ou repre- portada em cesto .
|
Pacotilha; mer-
sentantes.! O Senhor da terra em cancia ordinária I Cesto eomprido
qu- fe está ou trabalha. |—/7vua/j, ;
(para provisões). I
V. muhámba.
8. Ex* sua grandeza Título ho- '

norifico lis. pelos nobres e suas fa-


Muefu, sdj. e prnn. deroonstr. pi.
— (contr. da prep. mua e do pron.
O pró rio; èle
—muene.
rolliis i

— pess etu). Em rói"; para nó'; con-


mesmo
momo
1

Aí mesmo (dentro)
omo,
Nessa
abreviado de
no CO. I
adv. D.-ntro de nós. ' —
mesmo lugar. Art. us nos subs-
etu, Em nós mesmo.
compostos: — Kongo', - Putu, etc '

Muézu. sub. (II) Barba:- ufl mua-


El (o Hei, o Senhor) rVa-klmi a u sunga ni ndunge.] fig.
Mento; queixo.
Muénga, sub (I) Aprendiz \
Pra-
ticante; disdpulo |i adj. e sub. Mulefeti, adj e sub. . (I) Cuchicha-
Qae está nu princípio. dor. Pesssoa que fala
I
em voz bai-
xa.
Muêngc, sub. (II) bot Planta
iam. das graníneas {saccharum ojfi- MulcKezu, sub. (11) bot. Planta
cinarum), d** que se íaz o açúcar de propriedades purgativas e tinto-
Cana doce —
ua htma, Planta iam. riais.] Guteira.| V. pi. mifeketu-
daa rricáreas. de utilidade mediei-
Mulenhi, adj. e sub. (I) Aquele
nal Brejo: urze branca lorga.
que cheira.
|
I

Muengela, sub. (II) bot. Planta


assado
Múlefe, sub. (II) Peixe
fam. das rizoforácea», própria de
regiões tropicais, Rizóforo.|V. pi.
com escamas §obre brazas. fig.Ca-
i

dáver de Criança.
mlengela
Múji, adj. e sub. (1) Mortal.
Muengeleka, sub. (II) brt. Grelo
Susceptível de morrer, fig. Morto.
|

da abóbora. V pi. miengtlcKa


Muêngi, adv. Em outro lugar; em Muliafi, sub. (II) Nome por que
no Sul da provtacia se conhece a
local dijerente. planta miixibi-
^íuéngi, adj e sub. (I) Unifica- Mu|iki. adj. e sub. (I) Zeloso;
dor. Qae reúne várias partes num Cuidadoso. I
Solícito; precavido; re-
todo. Reformador.
i flectido.
Muenhi, adj. e sub. (1) Visitante. Mufikixi, adj . e sub. (I) Experi-
fig. Alheio. mentador.! Imitador {
Macaquca-
dor.
Muénhu. *ub (II) Alma. A exis-
tência, a força espiritual. | Vida: Mú(ile, adj. e sub. (1) Óríào: —
mutu ua—\ Valor; coragem.! fig. ua tatá ni mama. Deaamparadol \

Cotação; o órgio da vida; u atnu. lem íamilia. Só \


Mua -^97- MUH
Mufángu, lub. (II) bot. Gramínea Múfumbe, adj. a sub (I) Cheirt-
iam. das rixoíoiáceai, de fruto co- dor. Qu» fareja.
í

mestíva! e «aboroío.l V. pi. mi-


fangu Mu(úmbi, sub. e adj. (|) Espolia-
dor; defraudador |
Que tem para
Mú{i. adj. (I) Susceptível de mor* si a maior parta. Usurpador.
I

rer., Finado; morto.


Múfumbu, adj. e sub. (I) Arquea-
Múíongi, adj. • sub. (I) Afor- dor. Que faz curras.
mozeador.| Que dá beleza.
Mulundamenu, adj e sub. (II)
Mulongo, sub. (II) bot. Planta Quarenteoário. |
Que está de magro.
de fruta semelbaute a ameixa.
Mufúndi, adj. e sub. (I Corpoferá»
Múfue, adj J) Que morre, 1
Con- rio; enterrador; coveiro: pangu a
denado à morte. ibula muKuiu. Itott ia kalunga a
ibula—.\ Sepultureiro.
Muíulúta, sub (I) bjt. Planta le-
guminosa {gladitschia africana), pro- Múfunde, adj. e sub. (I) Declaraa*
dutora de goma branca e emprega- te;que alega (em juizo'^.| Indivíduo
da em curtimentas.il Grande ár- que dá esclarecimentos sobre nm
vore iam. das leguminosas {albiz- assunto.
xia angolensís) de casca venenosa e
Mufúndi, adj. e sub. (I) Coveiro;
íornecedara por transudaçio de
que enterra mortos.
grossas lágrimas de goma alambrea-
da e madeira aproveitável. Mulundiíe, sub. (I) Ouvidor; jul-
gador.
Mu(úka, sub. (II) Tira grossa de
pano torcido que se ata no ante- Milluni, adj. e sub. (I) Que com-
-braço.l Enchido.
pra ou vende com lucros. Funan- |

te Negociador; traficante.
I

Mnlukama, sub. (II) bot. Planta Muíúnji, sub. (II) Arvore fam.
medieinal, empregue em banhos das combretáceai, de boa madeira
queotss contra ataques de reuma* para construções. V múbe- |

tiimo.
Múíunu. sub Oficial; opera»
(II)
Muliiku, sub. (II) bot. Pequena rio; artista. adj. Profissional.
!|
árvore exótica de fruto oleaginoso
e comssíível. Ocno.j V, p], mifuKU-
I Múíunvu, sub. (II) Pequeno atado
de tabaco em folhas. E' m U9.no
Mufúla, sub (II) Arco para dispa-
I

pi. mlfunvu.
rar setas. Besta.
|
Frecheiro; bes-
I I

teiro. Mú{u(a, sub. (II) Prega; ruga, vin-


co (em roupas ou panos). jCada uma
Mufulame, adj (H ventu-
Feliz; das duas partes que se sobrepõem.
roso.; Que tem sorte. |
Afortunado.
Múfuti, adj. e aub. (I) Aquele que
Mufule, adj. (l) loaone-a k/7u. |
cobre ou abafa.
Que passa a noite a velar. |
Des-
perto. Mufúte. adj. e aub. (I) Pagadort
—a makanga. Qae remunera.
Múlululu. adj. (II) bot. Planta di-
\

cotiledónea fam. das legumioasas Muluíila. sub. (II) bot. Planta


{albizzla fastigiata) tb. conhecida medicinal, utilizada em casos de ia-
por muánze. cisões.

Múfuma, sub.(II) bot. Mafumei- Múfufu, sub. (U) Cobertura.! O


ra (bombax buonopozensis), de que que serve para cobrir.
sefabricam as canoas. Ngúngu >

Múha. sub. (II) V. mâza.



;

fruto (cápsula da maíumeira,


,

que dá a isca) V. pi mifuma.


|
Muhabi, adj sub (I) Fabuiista;
e
f abulador. ITrapaceiro; Imbusteiro.
Mn|úinba, aub. (II) \rco; curva,}
Parte do joelho. Peça
posterior Muhaburi, adj. sub. (1) Devora-
|

arqueada de um móvel. dor; tragador:— a minha-


Volta em |

íórma de liaha curva. fig. Sobran- |


Múhalala. lub. (II) bot. Espina
et lha. carrina.
MUH -298- MUI
Muhalale. sub. (II) Diz-se do t«r- Múhinji. sub. (II) Género de
r«no onde le ceifou capim para ser plantas fam. das oleacíneas, de
queimado. fruto e semsntes oleaginosos V, |

pi. mlhlnji.
Muhémba, lub. (II) Artefacto de
haBtei e folhai de palmeira engra- Múhoki, acj e sub- (I) Que
dadas para levar em viagem Ces- |
anda à roda. Que faz rodeios.
|

to comprido I
Frett; carreto;
Kuambato^.Wlnzola—, Dii-«e da Muhondongolo, sub dl) Planta
fam. das combretáceas (combreíum
casa de teto de duas águas.
eonstrltum), tb. conhecida por má'
Múhambu, sub. (II) bot. Grande fu ma hoji, de propriedades medi-
árvore iam. das rubiáceas {mytragi- cinais.
ne maerophylltt) de propriedades me- Múhongo, adj (II) Egrégio; magnâ-
di«inais.|V. mungu. nimo; excelente, £' j
tb. nome pró-
Múhanda. sub (II) zool. Rumi- prio.
nante cervídeo, com chifres muito Mubónjo, sub (II) bot. Bana-
deitados para traz|| bot. Grande neira.
árvore do género ficus- .| Planta
morácea. Múhonzo, corog Afluente da
margem esquerda do Lucala. ba-
MuhandeKi, adj. e sub. (I) Ini-
nhando as terras ao S do cone do
ciador O primeiro a falar.
I
|
Que Duque de Bragança, distr. e prov.
toma a iniciativa, a palavra. de Malanje.
Muhanflani, adj. e sub. d) Gra- Muhúhi, sub (I) Moageiro.
cejador.
Muhuhu. sub Orla; debrum:
(II)
Muhankala, adj. (I Pertencente — ua Bainha grossa da cos-
rixità.
à tribu ou raça dos chamados mu-
|

tura Vergueta; costas: — ua poko.


Kankalas- Homem nómada dos de-
I I

Verdugo (das rodas dos vagões).


sertos do Sul, Buihman. I

MáhuKC, adj (II) Obscuro; igno-


Muhanzi, adj. e sub.(I) Adula- rado; desconhecido.
dor. I
Lisonjeiro.
Múhuhi, adj- e sub. (I) Igno-
Muhâtu, sub. (I) Mulher |
Fê- rante; buato.| Que não obedece.
mea.
|

Grosseiro.
Múheju, sttb. (II) Cubebeira.| V. MuhúKu, sub (II) Instrumento so-
pi. mihefu. noro em foima de sino
Múheha, sub. (II) Brisa; aragem. |
Muhuma, sub. (II) bot. Planta
Vento brando; lôpro. fam das loganiáceas |
V. mubolte.
Muhéle, sub. (II) Faisão.
Máhumbi. adj. e sub (I) Natu-
Muhèmbia. sub. (II) bot. Malva. ral ou prooedente das terras do
I
{-/temò/a. Planta malvácea {sida Humbi.
de propriedades medici-
cordifollá),
nais.
Muhundua-hundua. sub. (II) bot.
Planta malvácea. |
V. muhunza.
Muhenda, sub. (II) Grande chão
improdutivo.] Planície. Muhundi, adj. e sub (I) Votan-
limpo e
tel opinante j
A'rbitro
Muhénge. sub. (II) Turbante de
Muhúnl, adj e sub. {l) Grunhi-
caçador feito de rabo de boi ou
dor.
crina de cavalo.
Indivídao do Muhúngu. sub. (II) Planta Ioga-
Mnhètu. sub (I)
O mesmo que niâcea. V. muboke.
sexo íemenino. |

muhúíu .
Múhunia, sub. (IIj bot. Planta
Muhingi, adj. e sub. (I) Que malvácea de fruto comestível e
juia. Invocador.
I
propriedades medicinais.
Muhindingiri. adj. e sub. (I) Muialari, sub. (II) bot. Nome
Afanoso O que trabalha ou exe-
I
por que na Huíla se conhece o
•ata eom&nsia.l Activo. mundai
M13I ^-49^" rW3
Múibe, adj (I) Que não é boai<. Muióici, adj. e sub. (I) Trocista.
to. De aspecto deiagradável; faio.
I
Que faz zombaria.

Muibi, adj. e sub. (I) Rapinante; Mutómbe, adj. (II) Que habita ai
gatuno I
V. muii. regiões do ocidente. Que aparece 1 1

ao anoitecer.) fig.O bscuro; humilde.


Múibise, adj, (I) Que torna feio,
deaagradável. Que I
faz horrorisar- Muísu, sub. (II) Pilão; mão dò
gral. I
Maço; triturador.
Muiéíe, adj. e sub. (I) Solista;
entoador:— 'a mâzui Pessoa que dá |
Muíúkí, adj. e sub. (I) Justo; rec-
tom (em canto ou música) to; acertado. Pessoa que obra com
|

justiça. Corregedor.
{

Muii, adj. esub. (I) Ladrão-


Muikiic, adj. (U) Que faz endirei-
Muíje, sub. (II) Cala; esteiro. I
Si- tar, alinhar, corrigir.] Justiceiro.
bilo.
Muivui, adj. e sub. (I) Ouvidor.
Muíji, sub. fll) Família; geraçio;
|

Que faz parte de um auditório.]


descendência. Kaça.| Genealogia;
I Ouvinte.
parentela. Conjunto de pessoas da
Mutxi, sub. (II) Som agudo que
I

mesma origem. || Mukua , adj. e


ub. Parente; derivado; familiar.
— se solta juntando as mãos em for-
I

ma de busio.] Espécie de ocarina.


Muimba, sub. (II) Planta legumi-
Múja sub. (JX) Mujem (peixe).
nosa de madeira esponjosa {fiermi-
niera craphroxllon), com cujos tron- Mujéji, sub. (II) Pedúnculo do
cos se aprende a nadar. V. pi. |
milho. I
M. UB. no pi. mljéji.
mimba- Mujeti, adj. e sub. (II) Que pai-
IViuimbC; adj. e sub. (II) Canta- ra ou adeja.
dor.
Muji, sub. (II) Raiz; rizoma (na
Muimbu, sub. (II) Música vocal. {
Lunda).] V. ndúnjL
Cantiga; melodia.] O que se canta.
Mujíbe, adj. e sub. (I) Matador:
fig. Peta; mentira.
1

—a jinhoka. Magarefe; assassino.


\

Muimi, adj. e sub. (|) Frutiíi-


cadorí o luanha—ua irima. Mujía, sub. (II) bot. Planta fam.
das rosáceas (pannari capensis), de
Muiminij adj. e sub. (I) Avarento; fruto comestível, V. Kalúbía. j

que não dá.| Recusante.


Mújiji, adj. e sub. (I) Perco; bir-
Muimise, adj. (II) Que faz vice- rento.] Obstinado.] corog. Afluen- ]

jar, frutificar, medrar. te do rio Longa, na regíãe do Am-


boim, dtstr. do Quanza-Sul, prov.
Muindi, adj. o sub. (I) Entrança- de Benguela.
dor:— a jinglndu.\ Pessoa que faz
tranças. Mujikame, adj. e sub. (I) Troibi-
dor.
Muíngi, adj. e sub- (I) Velador: -
Mujimbuiri, adj. e sub. (II) £xa-
ua finjila.\ Que exerce vigilância. {
geta.j Explicador de factos; comen-
sub. Pessoa encarregada de enxotar
tador.] Defiaidor.
os pássaros na lavra PI. éngi 1

{aingl). Mújime, adj.e sub. (I) Apagador:


Muínha, sub. (II) Espinha: — ua — atubia.\ Extinctor.'
mbiji.\ Cravo (na peie); especto. 1
Mujimise, adj. e sub. (I) Que
pop. Punha); estiiete. inanda apagar:— a makala.[ Que faz
extingair.
Muinji, sub. (II) Som produzido
por quem assobia. | Silvo; apito. Mújinde, adj. e sub. (I) Que por-
fia,]Perseverante; afincaau' Que
(II) Caroço:— ua
J

Muinji, sub. man- não desanima, nlo desiste.


ga] fig. Semente; pevide.
Muínu, sub. (II) Gargalo.] A parte Mujine, adj. e sub. (I) Deprecia-
dor; apoucador.
superior e estreita da cabaça .j Pes.
coço; garganta. Mújinga; adj. (II) Ilustre, Que é
|
WtíJ -500- MUH
ootávtl ptlot •!]• ftitoi ou »Kb«r. Mukajana, sub. (II) Palmeira tre-
|Digno; crart; brioio.| |
lub. Digni- padeira V. kabólo- I

tário- Mulher; espoia:


Múkaji, sub. (I)

Mujinfle. ««^ij. eiub. il) Glor'fic*- —a fiiala Manceba, (em rtleçAo


do; eaobrecido.j Adornado: rtinan- ao homem com quem vive): '« —
te- jPaiseanta; ocioso.
1
adj Femenil; fêmea. 'a-mona, |
— , !

sub. Nora. V. mbilákajl-


Mnjinha, sab. (11) bot. Cotio, al-
godão em rama.| Algodoeiro; lua Mukáji, sub. (II) bot Grande ár-
scmtntf. V. pi. mijinha.
I
vore fam. das combretáceas (co/R-
brttum lepidatum). de madeira apre-
Mujino, adj. • sub. (I) Aquele que ciável. Seu fruto |l Arvore cupu-
acha pouco o que se lhe dá.
lífera.j Carvalho. Nome pot que |

Mújinji, sub. Ferrolho de ma- (II)


é canhecida entre os quiocoa e hi-
deira; carmona: ua rlbitu. A pon- chazes a árvore mupépe.
ta da faca, da enxada ou outra fer- MuKajina, sub (Ii Comborç»; ri-
ramenta, que se mete no pau que val Competidora do mesmo ho-
lhe serve de cabo:-uapoko
I

bot. |
mem.
A'rvoro vu'gariBeDte conhecida por
«pau de íerro>, própria para cons* Mukajú, sub (II) bot. Cajueiro.
trucçQes. Acajaiba; árvore que dá caju.

Mujinjinflu, sub. (II) Diz-se da Mukaka, adj. (I) Fcmtrário. sub.


parte oposta ao fio de instrumen- (II) sool. Animal roedor, cuja pele
tos corXunXt%\—ua njangu.\ Costas. se utiliza para insigoia de autori-
|

V. miihuhu. dade (entre ot gentios) Espécie ]

de rapost.|i bot. Planfa cnforbiácea


Mujírl, adj. e sub. (I) Que se pri- que dá mandiocaba (manhiot gla-
va de alguma sou!a (de comer). ziowií)- Maniçoba.
Jejaador; abstinente.
Mukakerí, adj e sub (I) Cacatc-
Mujitu, adj. o sub. (I) Respeita- jador.| f.g. Tagarela; fiilador.
dor; ateocioso; honesto; mutu ua — MuKála. sub. (II) Porçáo de ter-
jPessoa que usa da corttzia; urba-
Hóspede.
ra levaotada em camadas parale-
no, fig
j

las. |
Leiva; manta; sulco.
Mujómbe, sub. (II) bot. Pequeaa
Mykalabeba. sub. (II) Salsaparri-
árvore de sombra, de íls. lancec-
lha (entre osquiocos e os luchazes).
ladas.
|V. j/posa.
Mújongolo, sub. (II) bot. Planta Mukalakála, sub. (II) Género de
iam. das ebanáceas [diospyrus mes-
plantas fam. des rnforbiáccas {bride-
pili/ormis), utilisada para sebes. |

lia Jerruglnea), de utilidade orna-


Silveira. V. muUnde. 1
1
mental.
Múju, sub. (IX) Fio ou ccrdão Susceptível
Mukalakalc, adj. (!)
fino (de ouro) de trazer ao pescoço:
de trabalhar.! Capaz de prpduxir
— i/fl Xingu. Trancellm; muje.
1

-trabalho útil.
Mujingumuni. adj. e sub. (I) Re- Mukalakari, adj. e sub (I) Tra-
velador; que descobre (a verdade balhador.] fig. Serviçal.
dos factos). Demonatrante. I

Múkalanaa, sub (11) Sarda (peixe).


Múka, sub. (II) Dôr.l V. pi.
m/Ka. Muxalatata, sub. (II) Ala Série
de cousai ou pessoas dispostas om-
Mukabanga, sub. (II) Salto de ca- bro a ombro: arite km— |. Fi-
beça. Cabriola, ij
|
Kuta— , v. iotr.
leira.
Cabriolar; cabritar.
MúkaIe, suba e adj (I) Estacio-
MuKaIé, sub. (II) bot. Cafeeiro. nário. {
Que não muda nem se
V. murlàsexi. move.
MúKaie, sub. e adj. (I) Afugen- Múkalu, sub. II Exclamação; ra-
tador,{ Que faz espantar, fugir. |
lho; berro. I
Grito de espanto, de
Eaxotador. raíy»>
MUH ~50í- um
MUKalukc, ftdj. e sub. (I) Barra- Mukana«lu, lub. (II) Travessão'
dor.| Aquele que dá rugidoí, ra- traresaa:— «a hdma. Cada uma das \

lhos .
peças transversais que formam o
ítito de uma cama, ou sobre que as-
Mukaluri. -«ub. e »dj. (I) Arranha- sentam ostrails» do a&minho de fer-
dor. re. {Verga ou psdieira da porta ou
janela: — ua //i/fu. Cousa deitada |

Mukáma. tub. (I) Eierava que é de través: Kuaeka— Di«-se da 1 I

amátift de eeu senhor. Serviçal | extensão de um corpo ceusiderado


que Tive em mancebia com o teu na sua largura Situaçio atraves-
j

arao. sada; obliquidade. ||adj. Traoi-


versal. adv. De través.
Múk«mb«, •b. (II) Tempo qae |
{

eatá aem chorer (quando tenha cho- MúkanoP, «dj- «tub. (I) Torra-
vido muito). intervalo, espaço I dor:— a nguba.\ Aquele que torra
(nai grandes chuvaa) poi ofício.

Mukâmba, sub. (II) bot. Planta


Mukanoc lub. (II) Máscara; pei-
euforbiácca (manihot utilíssima), co- soa mascatada. adj. Mascarado.
|

mestírel.l Mandioca. V. kiringu- 1


\

Mukámba-kamba, sub. (II) bot. Múkanau. "ub. (III Tost»; tor-


radura. |t adj. Torrado; tostado:
Grande arvora lactiscente, iam. dus
moreáceaa. {machura excelsa), produ- imita ia — .\ Seco (pela acçio do
tora da boa madeira. Amoreira. fogo)
{
|

Seu fruto. Múkane, adj. e sub. (I) Destina-


Múkambe. adj. (I) Que nio com- tário. {
A quem uma couta 4 desti-
parece ou nio eitá presente. Tar- aada.
I

dio; remisso. sub. Aquela qae


|
|
Múkanu, sub. (II) Condenação;
ialta.
jadícto acusador; culpa; falta. iKu- \

Múkambu, sub. (II) Pau de filei- kuafa— ,v. tr. Delictuar; condenar:
ra; cumicirii: ua'nxo Pau com tornar culpas a|{ Ku(a— v. intr. ,

Ser en ootrado em falta.) Ser sus-


j
\

que dois carregadores transportam


ao ombro coisas pesadas. Suporte. ceptível de condeoaçlo.
I

Múkame, aub. e adj. (I) Expre- Múkanze, sub. e adj. (l) Deafo-
medor. jPrensador. Ihador; colhedor:— a fimbutu Pes- \

sea encarregada da apanha de fru-


Múkanda, sub. (II) Epístola.]
tos:— a jindungu.
Qualquer papel escrito. Mensagem 1

que se dirige a qualquer: ng'a mu MúKanzu, sub. (II) Carreiro; pi-


tumiKisa— .\\ Jornal; bilhete; vale.j cada. Corte ao longo da mata para
[

Ordem escrita. V. Pi. miKanda. servir de limite:— ua jtxl.\ Ata-


|

lhada.
Mukânda, sub. (II) Ilhota de ca-
pim. Mukapakapa. sub. (II) bot. Pal-
meira de leque, de utílisação orna-
Múkandanda, sub. (II) Superfí- mental.
cie;planura: ua—Ka/ur/g^a- O cum- |

Múkari. adj. e sub (x) Dissimu-


primento e a largara considerados
sem profundidade: ku ua mênha; — lador; fiogidor.{ Aquele que imita
—ua rivumu adv. Superficialmen- ou disfarça. c o r o g.
| Pequeno
te. Sem fondurà.
j i

afluente do Luc^tU, no antigo cone.


de Ambaca, distr. do Quaoza Nor-
I

Mukánde; adj. e sub. (I) Que proT. de Luanda. Pov. e sede


abre valas, fossos, cova», etc: a — te,
do posto deste nome, conc, distr. •
|
|

makungu. sub. Cavador; trabalha-


|
{ prov. de Mílanje.
dor da enxada.
Múkaaa, sub. (II) Amostra. Pe-
Mukane, sub. (1) Destinatário.
queno embrulho, rolo ou atado da
|

Mukanese, adj. e sab. (!) Desti' fls. ou de outra coisa para araliar
nador. a suaqualidadt.
MUK -30S- MUK
Mukása, sub. (II) bo(. A'rvor« Mukengaji. lab. (II) Ratilincia:
fam. dat leguminosai {atbixzta), do fulgor Clarão; reflexo:— ua tubta.\
I \

propriedades madicioal e ornamen- Espírito!— «a Nzambi.


tal Baaoilbs; ttn trvLto.\\—kumbt,
I
Múkengi, adj. e sub. (I) Pesqui-
PlaDta trepadeira iam. das meliá-
sador; curioso Que procura saber,
ceaa {earapa proctra), dt atilidade {

descobrir! Apurador
omameatal.
MuKenha. sub. (II) bot Planta
Múkasu. lub. (II) Sobrancelha- fam. das leguminosas {dlchroitacfiis
E' m. us. no pi. míHasu Traço 1
1
nutent) de utilidade medicinal e or-
horiíontal feito na testa com taeu- namental.
la, cinza, etc Atilho em
|
torno da
cabeça. Fita; fitilho.
I
Mukénhi, adj. e sub. (I) Deprecia-
dor. I
Pessoa que desdenha.
Mukafa, sub. (II) Saco d^ folhas
de matôe para transporte:— ua ma- Mukenze. adj e sub. (I) Escoa-
kanha.l Envólacro; atado (de fo* dor:— a niatuvu.\ Que côà.
lhas).
Mukéri. sub. e adj. (I) Oferente.
Hukáte, adj • sub. (II) Doente. Aquele que presenteia.
V.húxi.
I
MúKese. adj. (I) Roedor.
Múkau, adj. (II) Campestre. 1
Muk6(e. sub. (II) zool. Cavalo.
sub. Campo. Qualquer terreno
|

despovoado. Mato
|
Terreno ou |
{
Mukeailu, adj. e sub. (I) Con-
lagar para pastagem de gados: ji- vivpnte.
ngombefal kií— i| Trabalhos de.
MuKCSu, sub. (íl) bot. Coleiía.j
Campo; vida rústicsj .V. pi miKau.\ \
Grande árvore fam. das esterculá-
Campino, il Percurso entre dois lu-
ceas {edwardla lurlda), de fruto co-
gares: - ua Kifangondo Derrota; \

mestível e medicinal.
caminho.
Múkila sub. (II) Cauda; rabo
Múkaue, adj. (I) Campeio; cam- |

Espadana.! Mukua— adj. CAada< .


peador. I

to.
Múkebu, sub. (II) pop. Pónis. Mukíndi, adj. e sub. (I) Que faz
Mukeka, sub. (II) Guisftdo de ;car' balançar, oscilar |
Balanceador.
ne ou peixe com mandioca. Balanceadura
Mukindu, sub. (II)
MúKekate, adj. (II) Mirrado; deíi- oscilaçáo. I
!
adj . Oscilante.
nbaao, estreito e seco siub. bot. |
\

FukinQC. sub. (I) Aquele que es-


Planta fam. das ramnàceas {zlzy-
pera. E' tb. adj.
phus jujuba), nome por que é conhe-
|

cida na Huila jMacieira brava. Múkini. adj. e sub. (I) Dançarino;


bailador.
Mukeki, adj. e sub (I) Rangedor.
IQue fas estalar. Mukínji, sub. (II) Prscisão; ne-
cessidade.] Caiéncia de cousa útil.|
Mukéla, sub. (11^ Incisão; feiida.
E' tb. adj.
Múkembe, sub. e adj. (I) Janota; MuKÍnu, sub. ósculo; beijo.
(11^
casquilho.; Que veste bem.
MuKirikiri, sub. (II; Carreira.] Tra-
Mukembela<nvela, top Lugarejo, to do terra percorrido a correr.) V.
antigo muceque. nos arredores de
miklriKiri.
Luanda e onde é hoje sede do Quar-
tel da I,» C.I.C. MuKiía sub- (II) mit. Deus da
noite:— íuku.
Mukembese. adj. e sub. (I) Que
faz enfeitar. MúKÍft, adj e sub. (I) Transfor-
Mukendekendc. sub. (II) zool- mador; productor:— a uãlua.\ Gera*
Pássaro tipo das musofagidas, mais dor; obreiro.! sub. zool. Réptil sáu-
)

conhecido por «rabo de junco». lio sarapintado.


MúKcnge. sub. (II) zool. Raposa: Mukiululu, adj. (II) Aguado; des-
kasanji k'avula o kutanda K'âia ni.— temperado; simples: muzonge ua—
\
Cato bravo. Desenchabido; sem sabõi.
MUK -303- MUK
Mákiici, sub. (II) ídolo dt pau (en* Makómbe. sub. (II) bot. Planta
tre o» eabinda9).|Feitich« fam. das leguminosas (swartxla ma-
dagascaríemis), de utilidade orna-
Mukikikixi. sub. (II) bot. Planta
mental.
arbustiva, de aroma agradâval a de
propriedades medicinais. Mukombnerl, adj. e sub. d)
Agenciador. Que compra e vende.
Mukohone, adj. (I) Tosiesfoso. Permutador.
I

MúkoKB, sub. (II) Rasto (de uma I

servente ou objecto que se arrasta). Múkomo. sub. (II) Gemido; la-


{Sinal; vsetígio. mento.
MúKOKe, adj. e sub. (I) Que
roja Mukona, sub.
(II) Curva. Feitio {

ou arrasta:— /dug^u.j Queleva de arqueado de qualquer objecto ou


rastos pelo chio. |
Arrastadeiro. utensílio. Curvatura. ||
I
Caverna
(de uma embarcaç2o).| Curvadara:
Ifukóke, adj. a sub. (I) Podador. |
rlhonjo rla—,\\ fig Infelicidade; aiar:
Decepador.j Mutilador.
k'u n^l bekeli—.] Enguiço; engano.
MukÓKO. sub. (II) bot. Coqueiro.] { I
O
ir na «urva.
Planta trepadeira fam das ampelí-
deas (ciisut quadrangular is), de uti-
MuKonda, pron. interrog. Por-
quê?! P°' 4^1^^ raslo, causa ou
lisação ornamental.
votivo? conj. Devido a;
1
1 por
Mukoholo, sub. Réstia; alha-
(II) causa de.j Por que. sub. Moti- |
!

da. Tira {
de carne ou toucinho. || vo; rasão; causa.
bot. Planta ampélídea sarmentoia
Múkonde. sub. (II) Remédio que
do género clssus e fruto comestível.
Planta hortense, utilisada como
1
fortifica.! Cordial; tónico O |
que
1

está eerca, sitia,! E' tb. adj.


Alcaparrairai sua ilòr
!

cáustico. I \

Alcaparra.! V pi. inlkOKolo \\ co- Mukónde, sub. (II) bot. Planta


rog, Pov. e sed9 do posto dêate musácea.! Bananeira brava.
nome, circ. civ. do Pombo, distr. do
Múkondi, adj. Mitiga-
Conge, prov. de Luanda.
dor; que consola: —sub.
e
a
(I)

úxiri.\ Cari-
MuKoIa-humbu, (II) Arbusto bi- nhoso* Pessoa que proporciona
|

-anual a que tb. se dá o nome de cuidados.!! Cercador; sitiador.


muriangombe.
MúKondo, sub. (II) ContristaçSo;
Mukola-hombo, sub. (II) V. mu- banzo: u ar/Kua/a—.| Tristeza Ati* !

ria-honbO' tnda pensativa de quem tem pe-


na.!| Cavaca (doce). V. pi. mi-
MúKule. adj. (II) Agravativo; I

molesto. IQue fac piorar. Kondo.

Mukóle. adj. e sub- (I) Gritador


Mukóndo. sub. (II) bot. A'rvorc
[Pessoa que tem o hábito de gritar]
fam das leguminosas, tipo das mi-
mosoideas {bauhnia têrmtntosa), de
MúKolo. sub. (II) Corda; cabo. I
utilidade ornamental e madeira
Cordão:— ua ka5//a.| Guardim.|| aproveitável.
Mnkua— adj. Foiçado) presidiá-
,
MukondoloRe, adj. (II) Envolven-
rio; grilheta.
te. !
Diz-sa da vasta comprida que
Mukólo, sub. (II) bot. Arbusto envolve todo o corpo-
saruientoio iam. das ampelídeas,
gen. ampelopsis, de utilidade me-
MuKondondo, sub. (II) Volta tor-
tuosa.! Torcicolo. Dôr das msm-
dicinal. Àmpelopraso;alho silvestre I

branas do cérebros. adj. Que in-


|

MnKolomone, sub. Chama-


!

(II) clina a cabeça para o lado Que


mento. O que le dá ao hervaná-
{

I fai ter o peseoço torto: u ata ni—.


rio ou eirurgifio para exercer seu Torcido; tortuoso.
I

ofício no lugar onde é chamado.


\

Adiantamento. Mukóngo, adj. a sub. (I) Caça-


dor.
MúKombe, adj. e sub. (I) Var-
redor:— a maxita Vaseulhador. \
1
MúKongolo. sub- (II) bot. Arvo-
Hóspede; estranho; visita. || eub. re fam. das combretáceas {termi-
Tromba da elefante! nnamba k'ane- nallã angoltn$Í3), de madeira resia-
man'i^ut* tanta a fruto «omaitlvel.
MUK -504- MUK
Múkonjl, tub. (II) Pano comprido Mukuála, sub. dl) Alfange, jlns-
usado corno raitimenta pelos ea- trumeto cortante, de um gume,
bindas. maior que a catana.

MuKanze. sub. ^I) Vela- « adj.


MuKuâ mbele, adj. e sub. (I) Co-
dor; sapador: -
lomim.l Greaao grave. V. mbile
ISoldado ou
ufl y7x/.
agtnte empregado era trabalhos de Mukuami. adj. e sub. (I) Feridor.
iQue fez ferimentos. Ofensor
valar.
|

Mukua-ngánji, adj. (I) Atrevido.


Mukópa, sab. (II) bot. PlanU V. ngânjl
iam das liliáceas {grtwla laslocla
(ía),de fruto aliaientício e utilida- Mukuânhi. pron interrog. (I)
de medicinal. corog. Pov. e sede
I
Qnem.-' Que peisôa? Qual? V. nanhi-
do posto deste nome, eirc. civ. dos
Múkua-rimi. adj. (I) Linguarulo.
Gambos. distr. da Hulla. 3.408 Ma Idisente . Que n&o guarda con-
hsb.
{
I

veniêocias
Mukeaa, sub. (II) pop. Hesita- MukuafeKexi, adj e sub. (J) Con-
çio; receio; medo: u ai» ni—ua mt- corrente Cooperador.] Que aju-
Seosaçãe 4e frio {| Cama-
1

nhã.,
da ou presta auxílio.
rio.
MuKuà'Vílu, sub. (l) Cônjuge.
MuKózt, sub
bot. Planta
(II)
Consorte. V. kávalu.
I

íana. das legunainoaas, tipe das mi' I

mos«ideas. V. mupilu Mukubala, Tronco de ba- sub. {U)


naneira (cortado), Eogaço.
MuKoto, sub. (W) Patê; mio de j

Múkube. adj. e sub (1) Prague-


vaca: -ua ngómbt' Pé de alimária.
jado'; graiinador; imprroador |Que
MuKOU*, adj. (I) Vietoriado; deseja mal.
vencedoj.
Mukúbi, sub. (lij bot. Planta iam.
MuKóue, adj. e sub (1) Aclama* daa leguminosas, tipo das mimo-
dor. Qu« aplaude com
{
gritos de soideas, (brachysfegla splcoe/ormis),
júbilo . Victoriador. de flores melííeras e (a cascA} pro*
priedadea tóxicas.
Múkozo, sub (11^ corog. Rio.
afluente do Quanta, a O- da vila MuKubulu, adv. De bruços- |Ku'
do Dondo, circ. civ de Cambambe,
distr. e prov. de Luanda
rita — ,

penalisado.j Estar
V. intr. Estar contristado,
de barriga para
bot Plan- |

baixo: kuf«ka —
|

ta iam. das combretáceas {combrttum


spedosum). de casca taninosa. pop
Mukuénha, sub. (II) Sodo-
Múkua, Bub. (II) Fruto do
bot. mia.
«mboodeiro. ò invólucro que con-
tém as pevides e
I

sua polpa
a O Mukuenu, adj e sub. (I) Que é
igual à pessoa tom que se fala.|
fruto do mutamie, de utilisaçlo
medicinal.
Outro I
Pessoa de condição igaal
àquela com quem falamos |
Simi-
MuKuá, adj. (1) Outro; simllhan- lb:inte.
te: o ngulá.-m kífusa || sub. Pes-
soa da mesma condiçto. Compa- Mukuense, adj e sub. (!) Atleta.
|

Alentado; esforçado.
nheiro; aliado; colega |
|
Alocuçio I

adjrctiva que qualifica o substan- Mukueiu. adj. e sub (I) Outro


tivo; atributo:— n^dn//:-/icnda;— k/- (somo nós). Camarada; compa-
fux/.| Nome significativo de origem, nheiro.
procedèncie. naturalidade:— pufu; — MuKuinhi, lub. (II) Armadilha
'xL\ Tb. designa docsínio, proprie- para caçar pacas.
dade, posse: -'nzo. Mukúiu, sub. (II) bot. Nome pro
Mukuakasa, sub. (II) bot Plan- que no sul de AogoU é conhecida
ta morácea do gen. ftcus {flcus a árvore mUKUzu.
exaapirata) cujas folhas servem pa* Mukúku, sub. (II) xool. Cuco (

ra lixar, A própria lixa


j
laatru- i
,
O que tem ou imita a voz do cuco.
monto para alisar ou limar |{ictiol. bot. Piauta fam
1
dás combretá-
Peixe esquálida cuja a pele serve ceas {combretum primegtnium) . \ V.
de lisa. md/u ma hoji.
MUK -305- um
MuKukumi, adj. • lub. (I) Tarta* MÚKume. «dj (I) Aborreddo 1 1

mudo. Que fala com a voe trému-


I
adj. e sub. Aquele que cau«a en-
la. !Gi«go. fado.
Mukukumuni, e adj. e sub. (I)Sa- MuKúmu, sub (\\) bot. V* mU'
cudidot; escovador. |
Que espa* KÚbl-
neja.
Múkunde. adj. (I) Comunieante;
Mukula. sub. (II) bot. Arvore iam. conferente.
das papilionáceas {ptecarpus erina-
MuKundi, adj- a sub. (I) Comuni-
ceits), de cuja casca exsuda uma
cador:— a mahezu. || Cumprimen-
resina de côr avermelh da conheci»
tador*
da por «sangue de drago*. Saa- |

dalo-vermelho. V. njíla- sonde. Mukúndi, adj. e sub. (I) Desleal;


traiçoei ro- 1
1 Aquele que ataca à
Mukúlu, lub (II) Enccsta; verten- falsa fé.
te: tunde ntenza mbambe—.\ Outei-
ro. Redondeza; extremo; confim. Mukunduri, adj. e sub. (I) De-
II
V. pi. mikúlu.l bot. Planta fam. nunciante.
das leguminosas (acacia mossambi- Múkanga, sab. (II) Farinha da
censis), utilisada para sombra. milho enrolada em folhas de pal-
Alma de um meira ou coqueiro cosida em banho-
Múkulu, sub. (II)
antepassado. V. -maria Cuscús
pi míkulu.\ fig.
|

Vi lente, protector, jj adj . e sub. Mukúnga. sub (II) Valeta; rêgo |

Deíuato i
V. âkulu,, Escoadouro ao lado das estradas.! |

Carreira; série; fileira:— ua jinno.]


M'úkulu, adv. Noutro tempo' Alinhamento.
outr'ora.
Mukúngi, adj. e snb. (II) Eifre-
Mukuluja. sub. (II) Vala. gador.
MuKulukuxu, adv. Sem mastigar: Muhúngu. sub (II) bot. Arvora
Kwninha— Sem triturar. \
iam. das leguminosas {áfzella cuán-
Mukuluma, sub. (II) Silêncio, O zensis), de sementes ornamentais •
j

silêncio da noite, V. kukulamana. boa madeira.


i

Mukulumu adj (II) Que faz bai" Mukungúlu, (II) Langitudi*


adj.
xar, descer, Silencioso; em qu®
nal: u az^Ka— sub. Tronco de
.
|
|

1 I

coqueiro ou palmeira derrubado


se não ouve ruido.
para se lhe extrair o suco: maluvu
Mukulundu, adj. e sub, (II) Ghc' ma— .[Longueza. Paralelo. Noma { 1

O mais
1

fe (dísanzala); superior, j por que era conhecida a espingar-


velho (entre os cabindas). da «Snyder»: utã U—.\\ adv. A*
MuKulundundu, adj. e sub- (II) comprido.
Maioral; o mais antigc Mukúnha«tnbambi, sub. (II) bot.
Mukumbame, adj. (I) Que está Arvore euforbiicea {clelttantus an»
na agonia^ quási a extinguir | Mo- goUnsis). de boa madeira.
ribundo. Múkuni, sub. e adj. ()) Semea-
Mukúmbe, sub (II) bot Planta dor; sementeiro:— a ///nftufu. Plan- I

fam. das leguminosas [swartzia ma- tador-


dagaseariinsis) MúKunji, adj. e sub. (I) Envan-
MúKumbi, sub. (II)Hino sacro; gelisador; míssiooirio. Apóstolo.) |

salmo Cantor
I
1 [
Poeta que cele- Enviado; anunciador; profeta. ||
j

bra heróis ou altos feitos Arru- | { Individuo que preside e dirige o


lho; canto com que se adormecem culto, ou lè o Evangelhos— ua Nza-
crianças. Gemido. I mbl sub. Salmo; doutrina; ensi-
1
1

MuKúmbi. sub. (II) bot. Planta no- Formulário das orações e do


1

têxtil fam. das anacardiáceas [odina ensino religioso Braviârio. |

acida), de propriedades medicindls. MúKumunu, sub. (II) A parta


I
Calesiam «ntiscrobutica. ponteaguda das armas dos animais.
Múkumbu. sub (II) Geoatdo; som: A parte aguçada da cornucopia: u
nt-nt mulok.oso\ Coodeaceadêacia; xiba /ru».| Pieo.H O que é duro da
aatê acia. roer.
MUK -3Cé- MUt
MaKunza, lub. (II) Milho cosido MáKuze, adj. e sub (I) Pescador
qua se como no dia do funeral: —ua de tarrafa.
tambi II Peixe do mar, tb- conhe-
cido por «corvina da barra».
Mukuzu, sub. (II) bot Grande
árvore autocámea, fam. das urticá-
MukúrI. tub. (II) Botija.] Pea- ceas {f/cus mukutu) de mandeira
oa baixa e gorda. zool. Ave iam.
|
{ apreciável.
das columbina!. Rola pequena ||
Mulába, sub.
I

corog Antiga pov. na área do posto (I) Lúpulo


de Pungo Andongo, circ. civ de Múlabe, adj e sub. (I) Trepa-
Cazengo, dístr. e prov de Luanda, dor.
na confluência du rio Lombe com
o Quanza. Múlaie, àdj. (I) Susceptível de
viver*lj sub. Criatura viva.
Múkusu, adj Ruivo; rus3o
(II) | |

sub bot Planta fam das legumi- Mulájl. sub (II) bot E'bano |

nosas (tetrapleura andogensis) de Arvora de madeira escura, espécie


propriedades narcórticas. co- |
de carvalho.
|

rog. Pov. c posto deste nomr, na Mulaxasu, aub. (II) Restolho;


circ. civ. do Baixo-Cubango, distr. sussurro (de folhas secasi.j Ruído
e prov. do Bié, 1.462 hab. paraeido ao qua se faz andando so*
Mukusukixi, adj. e sub (I) Afron- bre o capim seco Fru-fru. |

ta dor. MúlsKe, adj e sub. (I) Impertér-


(II) Antiga moeda de pra-
rito; denodado; intemerato. Aque-
MúKuta, ]

equivalente a dez paninhos de le que nio tem medo.


ta
mabela.j Moeda de cobre no valor Mulâla, sub fll) Pano folgado
de 30 réis (0,03) Unidade de con-
| entre as pernas, atado na cintura, j

ta da moeda angolana. Macuta. |


| | Espécie de bragas.
bot. Planta ampelfdea sarmeotoia,
de frutos comestíveis. V. muko- Mulalanza, sub. (II) bot. Laranj
|

geira.
kolo
Múkufe, adj- ê sub. (1) Que ata. Múlalu, sub. (I I) PoDte flutuante,
Pequeno afluente do
I

Amarrador. sub. (II) but. Planta corog. rio


fam das leguminosas. V mata- |
Quanza.
ngu. Mulamba, sub. (II) Moxama.
MUKÚÍU sub. (1) Corpo; exterio" Múlambe, sub. (1) Cozinheiro.
ridade; o lado de fora. A parte |

visível. Mulanibongo, sub (II) Antiga


mu^da de cobre qu9 valia 5 réis
Múkuíu, tub. (II) bot. Opúncií. (ou 3 réis português^. Valor dado I

vulgarmente chamada ifígueira do ao antigo pano-moeda (muUle-mbo-


inferno». Piteira, de fruto comestí-
I ngo).
vel e medicinal em casoa de disen-
teria |Amarilis; alces verde. Mulambu. sub (II) Travaisa in-
ferior de porta ou janela. Pano ;

MukufUKUtu, sub. (II) bot Plan- atado entre as pernas, V. kulam- j

ta fam das pipilionáceas V Kopa- |


bcKa.
pata.
Mulánde, aij. e sub. (I) Prepara-
Mukúue, adj. e sub. (
l) Derrota- dor de peles. Pergaminheiro. |{
|

dor. Perseguidor. O
que vai na pista
I

Múkuui, adj e sub. (p Semeador' ou encalço de:— a manhanhu- \



—a uaniila.\ fig. C]ue propala ou guidor.
espalha notícias, calúnias: a tnaka: — Múlandu, sub. (II) Tardança; de-
jBoateiro. more. Descuido.il História. |V.
!

pi. milandu
Mukúxa, sub. (II) Faca ordinária,
que u&o corta. Múlanflc, adj. (I) Vigilante; es-

MuKÚxi, adj e sub. (I) Que im- pia II adj. e sub. Pessoa que está
pinge patranhas. Que pespíga fal- ú** atalaia.
I

sidade:— a makutp» Embusteiro; 1


Mulanqirilu, (I) Sentinela; guar-
mtntiroso. da [Soldado encarregado de londar.
Mt3t ~S07- UBl
Multfri, sub. (II) Beta; mancha Mulembeki, apj. e sub. (I) Tardí-
comprida I
V. pi. mildri, nhefro; tardador: muxalese, múbingei-
Mulasása. sub. (II) bot. Âraça- muzeki O que viaja ao entardecer.
{

zeiro {prídium liltorale) I


Vespertino

Mulatu, sub. (II) Mostiço; mula- Múlembí, adj e lub. (I; Que dá
to. V. hombo; xikita.
|
prenda de noivado.
Mulaúla, sub. (í) Nata; neto. Mulembu, sub(II) Dedo.| Cada
Muláza, corog. Rio na região dos uma das partes cu frutas sustenta-
Dembos, circ. cir do mesmo no- dos pelos seus pecíeloa ao eixo co-
me, tributário do Lêfua, afluente do mum: — ua rihônjo. Tudo que tiver
Dande, distr. • prov. de Luanda. a conformação de um dedo. Uã
\

|
{

sub. Cognoma de um dos antigos
| ]

KlKota, dedo polegar 11— «a KateKe-


teke, dedo meudinho ou mínimo.
reis do Congo- |

adj. Uni3o. Que pode ser represen- ,

Mule, Bub. (11) Teia de aranha; tado por um só sinal, figura ou ca-
fuligem. racter.
Mulebelela^ sub. (II) Compri- Mulembuiji' sub. (II) bot. Ar-
mento; extensão; longura. aaj. |
busto sarmentoso a trepador, tipo
Colocado ao comprido. das ampelídeas utilizado como
Múlebi, adj. e sub. (I) o <lue» amuleto em doenças de encanta*
csm palavras enganosas, pretende manto Planta convolvulácea.
|

saber o que outrem quere ocultar,


—ua moKã Engorador. \\—iébi
\
Mulemese, adj. e sub. (I) Atea-
sub (II) Peixinhu.
dorida lubia Aquele que atiça o \

lume.
Muléke, adj. e sub. (I) Clamor;
que se ouve ao longe Que alcan- | |
Mulému. sub. (II) Chama alta;
ça (apontando ou 8rrdmessando).| i
língua de fogo Labareda. |

Cursista. iJTeoelão; urdidor,


Mulenvu, sub. (II) Coutada: ma-
MulêKe, sub (i) Rapaz; gatoto; seke ua— Lugar defeso às justi»
\

criado de servir. ças.j Refúgio


Muléla, sub. (II) zool. Cobra de
côr amarelo-pálido, conhecida por Mulende, sub. (II) bot. Cacho;
fcobra rateira: nhoKa la—. rácimo; corimbo Planta pi.má- |
|

cea conhecida por «sals-i de Moisés»


Muleiame. adj. (11^ Boiante; flu-
ou «silva das amoras». Sorveira;
tuante. || Qae tem brilho, lustro.
|

ub. bot. Arvore resinosa iam. das


| |

sem fruto. V, pi. milende || Ar*I

vore fjm. das e:jterculiáceas (ster-


busseráceas. Terebinto. Aroeira.
eulia ambacensis), de propriedades
{ |

Múlele, sub. dl) Tecido; pano. | medicinais em casos de tosse, ma-


Qualquer peça de fazenda que ser- deira branca e fruto comestível ||
ve para tapar, limpar, envolver, Planta fam. das ebanáceas, simi-
cobrir,! Lençol. Ihants ao plátano, de fls. simples,
Mulemba, sub. (II) bot. Arvore frutos coriáceos e cujo liber é em»
artocárp^a, exótica, iam. das mo- pregado no fabrico de cordas.
ráceas (fícus psilopoga). de fruto
comestível, tb. cuQh::cida por <in- Mulénga, sub. (II) Seara. | Terra
sandeira ou «sicómoro». Kapen- |
cultivada; lavra grande.
[

da-ka — corog, Puv. e sede do pus-


.
Múlenge, adj. (I) Corredor Qua
to da circ. civ. de Minungo, distr.
|

facilmente; corrente; coire-


d« LuBda, prov. de Malanje. || — desli:}a
diço I
sub. (II) Vento; sô^ro; faro
I

Ua-Tta-Ngolã, hist. Local a 6 Kil. a dos animais. Impulso; causa; mo-


M£ de Luanda onde a rainha Gin- tivo:— ua'/iÃí u a ka beka? Epi-
|

. 1

ga-Mbdodd (O. Ana de Suuzd) man- lepsia; gota; uhaxi ua — .


1

dará pUntar, em 22 de Àbnl de


I022, quando da viagem de embai- Mulénge, sub. (Il) Horticultor.!
TEada ao governador João Cor. eia, V. kilénge.
a árvore teatemunhando por ah a Múlengi, adj e sub. (I) Velox;
. li-
mi paaiagem. geiro, l
Aquele qae corre muito.
MUfi -SÔS- MUC
Maléngu. lub. (II) Eotorpeci- Mulõmbe. sub. (II) Aiul. |
<fg.
OQCnto da membros quo precede a Maldição,] I
- a ngáma, zool. Pássa-
doença da boba. bot Pequena |
|
ro fringilida, de eôr azul-ferrete
Arvore iam. dai euforbiáceas uapa- brilhante. Verdelhão; emberiza.l|
{

ca). de propiiedadea medicinais, adj. adj. Azul carregjdu; azul io'o.


fruto comestível e fli. empregues AzuUd sombiio; escuro. Que faz
; |

na cura da disenteria.] V, mbâna. escurecer.

Mulénzu, sub. {II) bot. Planta de Mulómbi, sub. e adj. (II) Azula*
íls. caducas cujos frutos, em ca* dor; toldador. Que fax cscurecef |

chos amarelados e do tamanho das ou confundir cem o azul do ceu-


cerejas, segregam uma resin* ou Mulonda, sub. (II) Tromba; colu-
líquido viscoso. na de água. {
Mangueira.! Redoma.
Muléri. adj. e sub. (I) Amims- Mulónde, lub. (II) Ponte eleva-
dor; acariciador. da.! Casa construída por cima de
outra-! Sobrado; águas-furtadas.
Múlese. adj. • sub (I) Lambei-
ro; lambedor: a malonga Adulador \
|
Mulondelu, sub (II) Ascemor; o
que faz lubir.
Maio, sub. (II) bot. Arvore de
madeira própria para construcções. Mulóndi,adj. e sub (I) Que se
eleva ou sobs.
Mulóji, sub (!) Mandingueiro; in
fame; feiticeiro: tuta ria nvuía ri Mulondo, *Eub. (II) Elevação La- |

avula menha; polo ia- i avula masô- deira V. mulundu.W bot. Planta
I

xl.\\ adj. Malvado; vil; execra vel fam. daa combret&ceas (combretum
Meehowianum) de propriedades m-
MuIóKc. ndj. (I) Jurado; ajura« dicinais. corog. Pov. e sedt* do
!

mentado. |

posto deste nome. circ. civ do Alto


Mulóke. adj. • sub. (I) Prague- Cunene, distr. e prov. da Huila.
jador I
Que jura. 1850 hab.
MulÓKO, sub. (11^ Juramento; Mu'ónga, sub, (II) Verbo; afirma-
sua íórmula.|| Klnu K/a—, almofa- çãc; vocábulo. R^zào; causa: — «a I I

riz em que se prepara o juramento KÍtuxi-\ Facto I! Pleito; demand.^.


do mbuluueu- Acção judicial. II Calúnia; pala-
Mulokomono, Fraquess;
sub. (II)
I

vra injuriosa; u a ng'ambe V. pi. — j

milónga.
debilidade.! Desfalecimento; perda
de forças. Múlongi, adj e sub. (I) Carrega-
dor. Aquele que embarca carga
MulOKÓSO, sub.
tolhar: múKumbu ni-~-
(II) Acfe de res-
Movimenta-
I

em vapor ou de F.,||sub. (II) C


\
Conselho; eni^inamento. E' m. |

çfto; aceno.
us. no pi. milongi.
Mulóla. snb. (II) Qaiabo.| V. pi. Ensina-
Mulóngi, adj. « sub. (I)
mitola.\ Riacho (na Huila).
I
dor: educador. Professor. |

Mulolo, sub. (II) bot. Planta de Mulongiri, sub (I) antig. De-
madeira fibfosa, fam. das legumi- fensor; professor; conselheiro.
nosas (bauhinia reticulata), de pro-
piiedades medicinais a casca tani* Mulóngo, sub (I) Medicamento;
nosa.| V. muxakartga,] Mamoeiro. 1| cura! V- mllóngo. \\ bot
P'- Ar-
Papaicira.j V. pi. milõlo- \\ —a vore de casca taninosa, fam.
das
mbulu. Anona; seu fruto. leguminosas {etythrina suberifera),
da utilidade medicinal e ornamen-
Mulóloke, sub. (II) Perdão: kubi-

nga Kemissfto da culpa, dívida ou
tal.
Múlongo. sub. ;II) Tear.; Máqui-
pena.l ladulgêacia; absolvição. |Pe-
ni tència. na ou instrumento para fa^er tsci-
dos ||— longo, bot. Moscadeira
Mulolók|,adj. e sub. (II) Que per- Seu fruto.! V. pi. milongolongo.
|

dôoa.| Pessoa qoe absolve. Aquele


Vulonzaji, sub (II) Planta ru-
{

que confere inaulgências-


biácea {gardénia jovis tonantis,, uti-
Mulómbe. Aej. (II) Mascarrado i
Usada (as raizss em pasta) como
Qutfuj» toiP6ftrvie.il M»ldito. •Dtífscrob^ticoj V. mundal.
mi -3C9- mu
Mulóri, adj e lub. (I) Prova- Multimu, lub. (II) Retumbo. |Hco
dor. CO vo e profundo Ribombo de tro- |

vão.
Mu"Ó30, sub. (II) bof. Grande ár-
vore africana de grossos troncos, Muiúndi, sub o adj (í) Arqui-
copa larga e madeira rija vista I
Conservador : Dapesitârio.
Múlofe adj e lub (I) Sonha- Mulundu, sub. fll) Serra; monta-
dor. nha; morro: muta u banda--, ku—u
Múloue, adj. e sub. (!) Pesca- a ku zukama Penedo; rochdl-i/a |

dor. matari
Múlu. sub. (II) Demasia. Excej- |
Mulunduri, adj. (I; Hsrdeirt;. su-
8o Com que se fica no preço de um cessor (na herança).
objecto mandarão comprar por ou-
trem: kurfa—. advr. Em cima; ao 1
1
Mulunga, sub (II) Círculo de ma-
alto: KUim%k<i—.\ V. búlu- deira com que se adorna o tornoze-
lo.I Elo; argola; manilha V, Tilun-
Muluángu, adj. Natuial de
i

^I)
ga.W bot. Nome por que no Cua-
Luango {
|
sub. Operário que tra- nhama se conhece a hyphatna ventri-
balha em íerraria.| V. malunngu. cosa I
V. maieba.
Múlui, adj e sub. (I) Lutador; Múlunge, adj. e sub. (I) Triunfa-
guerreador, combdtentt |
Aqu;le dor; vencedor (de uma demanda).
que tem ânimo guerreiro
I

Aqnêle que obteve decisão favorá-


Mulúke, adj. e Fub (II) Nomeador; vel, ou victória.
designador: — a majina.\ i4lcunha- Mu^úngi, adj. e sub, (I) Orienta-
dor. dor; dirigente: a kifuxi Pessoa — |

Mulúlu. sub. (I) Bisneto. M (II) que estabelece directnzes, que f<i/
bot Planta iam. das compostas seguir uma diiecção ou rumo.
{vernonia senegalensis) de cujas se- Mulungiri, sub e adj. (I) Dire-
mentes e casca das raízes se empre- ctor; guia.
gam Da cura de úlceras e «ma-
Kuluu.JI Planta medicinal contra as Mulungu, sub. (II) b t. Plant*
ftbres Genciana; centáurea., V
I
1
ccndimt ntícia. St lano; erva-mou" j

pi milúlu ra Arbusto mimosoidea, f.im das


I I

leguminosas (albizzla fasíiglata), de


Alululurí, adj. ô sub. (I^ Congra- madeira aproveitável. V. íuuanzt, {

çador; reconciliador. Aquele que |


mufu/iita. Grande árvore fam. das
1

ia/ harmonisar pessoas dtsavinuas.


1

leguminosas erylfirina suberlfera),


Mululute, adj e sub. (I) Errante; de utilidade ornamental e proprie-
que anda sem destino | Vagabundo dades medicinais V. pi milungu- |

Mulumba, sub Giba; mal de (II) Malunguluri. e sub


adj (I)

Pott i|— ua tandala, tétano fig. |


Transferidor. I
Pessoa que adia ou
Pequena saliência; tufo. bot. Ar- |
[
transfere.
vore fam. das legu inosas (ptero- 1
MuluriKl. sub. e adj. (I) Faze-
carpui melliflorus). de porte elevado dor; arranjador: —a lalu.\ Factor;
e mad ira apreciável. || AÍUKua— armador.
adj. (I) Corcunda; giboso. Tetânico. |

Múluse, adj. e sub. (I) Aquele


Mulúmbi, sub e adj. (I) Santi- que vomita.
íicador; glorificador. Celebrante. {
|

Pesioa, Virtuosa de bom çoréçio Mulúui, adj e sub. (I) Aparício;


papa-jantares. Que anda a «nga-
Mulumbiri, adj. e sub. (I) Consa- I

grante; oferecte. Muluuluki, adj. • sub. (í) Congra-


çadoí; concihaior.
Mulúmbu sub. (II) Envide; ura-
co.| Cordão umbilical, ^
fig. Prepúcio. Muluuluri, sub. (I) Cougratulants.
Mamála, sub (11; Diarreia.
Múlume, a Ij. (I) Macho {
Mas»
sub Mariio; consorte:
culo; viril.] I
Muraama sub, (I)Rapariga for-
—'ami Qaalquer aoimal do lexo
I
te 6 deseavolta.l Manceba; moce-
maiculiaq* tooa.
HCM -3j0- MON
Mumamá, lub. (II) bot. Ma- Mumbúndu. adj. e sub (I) Escu-
moeiro.jV. muloh. ro; de côr preta Africano.] Leal; I

MumameUi, sub. (I) Co- adj. •


franco; honesto. Homem de raça I I

rreta. \\-ua'nvo mu mbuuda, prtio


lador Pesaoa que une peças ou
I
bcçal, Ignorante.
trabalha com grude Âjuatador. |

Múmbungu. sub. (II) bot. Planta


Mumantça. sub. (I) bot Man- exótica, geralmente conhecida por
gueira. V. pi. mimanga.\\ Arvore .bambu»: mór/ ua—| Cana. V mbu- I

cesalpimódea, dai legumioo- iam. ngu. 1


Baiiro na vila de Caxito,
1

nosai, (berlínía caniculala), de casca circ. civ. do Dande, distr. e prova


taninosa e madeira aproveitável. de Luanda.
Mumaía, sub. (II) bot. Tomatei- Mumeneki, adj. e sub. (I) Madru-
ro. |V pi. mimata. gador. Pessoa que se levanta cedo.
|

Mumuándí, sub. (II) bot. Planta


(Mumáte, adj. • sub. (I) Comensal. fam das ebanáceas, assim cunheci-
I
Que Come com outros em prato na na região dos Gambos.jV. mu-
cu mesa comum- lende .

Múmba, a ij . • sub. (I) Diz-se Múmone, adj. e sub. (I) Vidente;


da mulher que teve filhos. vedor Pessoa que imagina ver
|

o que a outro te não revela. Pers- |

Mumbámbi,sub. (II) bot. Planta picaz fig. Adiv.nho.


I

terebintácra fam. das anardiáceas


(dolachnoiiyl is glauca), utilisada pa- Mumónha. adj. e sub. (I) Indo-
ra forrageus |
E' m.,us. no pi. mi-
lente; pnguiçoso. Aquele que não I

mbdmbi. gosta de trabalhir.] Calaceiro.

Mumbánda. Múmono sub. (II) bot. Rícino:


trepadeira (pteleopsls
sub. (II)

anísoptera),
Planta
mãxl ua — .| Carrapateiro; palma*
-cristi.
utilisada como oroamento.
Múmbande. adj. (II) Facultado Múmu, adv. Aqui (dentro). | Na
|
parte iuterior.
Licenciadol Petmissivo|{ sub. Fir-
meza. {V.kimbande. Mumuánge, adj e sub. (I) Espa. .

Ihador.l Pessoa que põe em deban-


Múmbanga, sub. dl) Ltira: hota dada.
ia —
ITerra preparada p»ra planti-

ção de cana sacarina, oatata doce, Múmue, sub. (II) bot. Planta le-
etc. V. mubanga. gua.inosa f^m. das ccsalpiniódeas
I

(berlinia baumli), de madeira apro-


Mumbi, sub. (I) Oleiro: a — ji- veitável V. mukóndo. I

mbia- Fabricauta de louça de


barro.
I

Mumuémue, adj. (I) Que sorri;


que tem ar de riso.
Mumbinji, sub. (II) Cauiba-pé.|
Laçc; prisão de perna (na luta).{
Mumuiki, adj. esub. (I) Alumia-
dor.
íig. Embaraço; dificuldade
Mumúni, sub. e adj. (I) Com-
Mumbombolo. sub ill) bot parte.] Que participa do mesmo
Planta de frutos medicinais. Amar- |
acto ou direito.
goseira.| V. pi mimbombolo.
Muna. aJv. Ali (dentro): muonzo
Múmbonji. sub. (II) Apito;
som.| Silvo. II Kuxika v. — ,
seu
tr. •
— Além; oo interior.

intr. Apitar; silvar. Munanéxi, adj, e sub. (I) Exage-


raaor: a maka. , Aumeotador.
Mumbúla, sub (II) bot. Arvore
fam das enforbiáceas ^uapaca) tb Múnange, sub. (1) Jornaleiro.]
conhecida por muléngu, de fruto Pessoa que pasna o di<i em algum
comestível • medicinal. \. mbúna- |
lugar.] Estacionário

Múmbumbu, Rude; gros-


adj. (Ij Múnangu, sub. (II) Jornada; fa-
seiro I I
sub. Homem
sem educação. çanh Etapa.] V. p
-1 minangu.\\ .

jfig. Faca embotada: poko ia~-,\ Passadio; vida; costume: ng'anangc


lastrumento tosco, ordinário. — ua ngênjl.\ Diário.
MUN -3H- MUN
Munangulttodu, sub. (II) Maei- Mdndu, sub. (IX) port. Mundo |

cauba. Arvore iam. d«i ebi>ná>


V kíi/u
|

e«ai. de rija madeira. Graaadilho; |


Mundumbe, adj. e sub (I) Nj*
ébano vermelho. viço. (Tb.se dis ndúmbe).

Mundai, Hub. (II) bo(^. Planta ra- MunJându. adj. (II) Tamanhe;
biácea (gajdeniã jovis tonantis), que. grande; volumosa:— ua mbangatã |

le^nodo crença, tem a nrnpriedarle Carnudo:-ua xlngu-\\ sub Retum-


de fater parar o raio.| Planta feiti» bo; resoamento. Lombada; cos- I
{

ceira. tas.] V pi. mlnduudu.


Mnndalanpole. sub. (II) v>nt. Múndungu. sub (II> bot, Pimen-
Tamareira.] Grelo da palmeira. | V. teira. | Elatina.l V. pi. míndungu.
másolco, Batata
Mundanha. sub. (II) bot.
Mundámbe, adj. e tnb. (I) Prepa- doce; cará (no Li bolo). {V. mboitzo-
rador; manipulador; compositor.
Múndanji, adj . c sub (I) lasti*
Muodanaala, sub (II) M&laquite. gador. Que concita.] sob. Serve

|
I

1
V. pi. mlndangala. de servo: ku tandu a kUa k/a hui-
nhi. { Escravo resgatado por ou-
Mundanaalanga, tub. (II) bot.
tro.
Arvore da borracha.
Munému, sub. (II) Peto.
Múndele. adj. (11^ Ilustrado: civi-
lisado; urbano: mublK'a—, ue.\ Que — Múnena,
tável.
adj. (I) Eminente; no-
adopta hibitr>i e trajos de europeu:
—ua riiala.\ Que tem bo«§ manei- Munenga. corog Pov. e sede do
ras Asseado; fino.|| sub.
I
Homem posto civ. deite nome, eir do Li*
bianeo. b^Io, distr. do Quanza-Sul, prov.
de Benguela, 6 184 hab.
Mundende, sub. (II) bot. P<»que-
na árvore fam. das malvác«as {me- Múnga. sub. jll Cana, bordSo
lia azeradach), conh^c\(ii por «lilaz ou vara com que os tripulantes
da Pérsia», de utilidade ornamen- OQ pescadores da costa impelem
tal. Plsnta fam. daa esterculiá- as embarcaçõet.
|

cefts (sterculea tragacanifta), de utili- Mungaiáva, sub (II) bot. Goia-


sacio têxtil e medicinal. beira; planta de fruto eomeatfvel e
Mdndcndu, sub. (II) bot. Ébano;
fls. de utilidade medicinal em ca-
loa madeira. sos de diarreia.

Mnndóinba. sub. (II) Alvor Mungalu, sub. (II) Embaciamen-


to; desmaio (da còr de tecido pela
(peixe).
acção do sol). Palidez. fig. Atra- 1
1

Mundómbe, adj. e sub. (II) Som- palhaçio.


brio; moreno. Pessoa trigueira. ||
Natural do Dombe.
|

Mungangela, adj. e sub. (I) Na>


tural ou proveniente das gangue-
Mundóndo, sub (II) bot. Arvore las.
fam. das Atclepiadeas (chlofocodon Múnge, sub. (II) bot. Planta sar-
Whiiêil), de raia aromática, leaden' mentosa fam. das convolvulácsas.
te, medicinai e fls. comestíveis- produiindo juato à rais pequenos
V. kandôndo. tubérculos utilisados em clisteres
nas doenças de barriga.
Múndondolo, sub (II) bot. Plan-
te solanácea {sotanutn saponaceum), Mungeia, sub, (II) Jujuba jV. pi.
cujfts folhas se utilizam como sá- minztla.
bio. Mungéla, sub. (II) bot. Arvore
fam. das malvâ:eas, ae cuja ma-
Mundonffolo, sub. (II) bot. Plan- deira se constroem canoas •
ta medicinal coatra dores de ca- tambores. V,
mingela.
I
pi.
beça Mumgémbu, sub. (II) Pequena
Mându. sub. (IX) Grande nâme' cabaça com haste natural q.e lhe
ro:— u'af(l.| Multidão; vaga.| Povo* serve de aza, utilizada para fina
laa* doméaticoa.
MUN -3j1- MUN
Mungenga. «ub. (H) bot Planta Munaoriôrlo, sob. (II) gool kr»
• rbáceafim. das moreaceas (ftoS* pernait* de pescoço • bico compri-
queia anfrolensis^ tb. conhecida por dos e se aUruentam de minhocas.
«árvore leitosa*.
Miiuau, adv. Am*nh*.| Mais tar-
Mungénqp, sub. (11) b-it. Cajá' de; depois. |l sub. O dia seguinte; a
reiro; acajá.i Arvore an«rRrdiácea é ép^ca futura.
que dá rajá.l V. pi. mingénge. \\ —
ua muyiiu, pUnta fam. das morá- Mungu, sub. (Ill bot. Corpulenta
coas [bosqutia anigolensis), de fruto árvore f^m da^ araliác«a« Imtira-
comestível! V. kenge gyne maerophyta). de proprieHadai
tiotoriai».! V. múhambu II Planta
Mungenhe. sub. (II) bot- Espi- rubiácea {nauctea sVpulosa) d« oro-
múnha ua .\\ Arbusto ram-
nheiro: pried«des medicinais corog. Pov.
niceo da utilidada medicinal. |
|

e sede do posto civ dê«te nome,


Sanguinheiro. V. pi. mingtnht'
I
cone do Biilnndo, distr. do Husm-
Mungife, íub. bot PUnta pa-
(II) bo, prov. de Beopuela, 35 813 hí»b.
pilionicca das leguminosas,
iam Múngua. sub (\\)SK\.\\—ua múxi,
de propriedades medicinais em ca- ai da mina; sal gema.
sca Ronnrreico», purgativos e doies
d« rins («emicúpios). Munau^ususu. sub. (ID bot. Ar-
vore tb. conhecida por musanguixl.
Mungingi, sub. (II) Ânserioa; sa- própria para construcçõei.
pota Arvore qu«"nopodácea e seu
I

fruto II Fib:a; talo.| V:p\. mlngingi. Munguirba, sub. íll) Tambor or-
Mungóio. sub. (II) bot. Arvore dinário. Bituque de gente rele^.
|

tintória faro. das rubiáceas (áicíyan- Mungúnd«i, sub. bot. Planta (11)
dra arborescente, de propMedades II
trepadeira de frutos comesiíveia.
medicinais. Bursera. V
|
pi. mi-
ngólo.W Arvor« cesalpinea iam. das Mungúndu. sub. (11) bo(. Guteira,
leguminosas (brachystegla), de utili- (iymphonia globullfera). O mesmo \

sação ornameuta]. que muzáu.


Munaolongolo. sub. (II Nassa.] Mungiànqu,sub. (II) A parte
|

bot. Planta iam. das limarúbaas oposta ao doa instrumentos cor-


fio
(hannoa undulatá) de fruto próprio tante»»: — f/fl poko;— ua njangu] Cos-
para alimentar gados Planta [
tas. |! bot. Planta da familia das
|

fam. das cucurbitáceas, de proprie- leguminosas (gledltsia africana), de


dades medicinaii. boa madeira para construçõei.
Mungómba. sub (II) sool Asso- Munguriná. adj. Depois de ama-
b adeirp.] Género de galináceas pe- nhã No outro dia- — ku, trêa dias
I
\

nelópidas.l Peru do mato, tb. co- depois. Noa dias seguintes.


I

nhscidj por <ikíngun^u-a-njila.


Míinha, sub (11) Aculeo; esfiabo.
Mungónde. sub. Espinheiro. (II)
I
Cerda rija d« alguns animais. ||
adj EntreUçido; espinhoso [V. pi Picadela: espinhada, fig. Alfinete.
mingonde. V. pi. minha- rool. Ruminante
\
\

Múngongi. adj e sub. Pes-


(I) da família dos antílopes, mui simi-
fiooque resrau-^ga ou lamenta. Ihante à corça. bot. Planta de
|
[

Murirurador. r uto comestível. V. noxa. I

Mungóngo. sob. (II) bot. Limo- Munháma, adj. e sub. (II) Da


nete; plant.^ fam. das verbenâceas terra ou comedor de carne. | V pi.
{prema angolensis) .\ Lucia-lima. anhuma.
Mungongolo, sub. (\\) Castanhei- Munhánqu,
sub. (II) Hastilha; tira.
ro;árvore amentáci-as fam. das Ba- carog. Giande rio que dá o no-
II
pindáceas (allophylus africanas), de me à região que atravessa. Naace
fruto comestível. na serra de Mussambi, no Moxico.
Mungongono, sub. a é afluente do Kasai, no distr. da
(II) bot. Plan-
ta fam. das apocináceas (car issa edn- Lunda. prov. de Malanje.
/!$), de fruto saboroso e ílôr muito Munháme, adj. (I) Carniceiro. [ |

aromática. lub. Magareía; montairo.


MUN -3Í5- Mm
Munhámí. adj. e lub. (I) Carn{vo< Munona. sub-
(II) Fila; renque:
ro; antropófago aritt ku —
{Série de pessoas ou
.

cousas colocidas uma^ atraz das


Munhamuni, adj. e eub. (I) De- outras. I
Cadeia; levâ.
lator; fil^ário.
Munongs.adj. (I) Alvejante; de-
Munhándi, lub. (II) bot Nome ciírador.! Marcador. Pessoa que |

por que no Sul da pr jv. é conheci- acerta que dá no alvo Censor. fig.
|

da a pUnta mulende. corog. Pov. do posto deste no-


j
I

Munháng», adj. e sub. (l) Que me, vila Serpa Pinto, distr. e proY.
trucida; esti angulador do Bié. a 140 39' 45" de long. E.
Gr., 130 m. de alt., julg. instr. De-
Munhane, adj. e lub (I) Rou- leg. de Saúde, est. postal e 9053
b idor; gatuno. hib.
Munhén?e, adj e eub. Papsoa Míinue, adj. (II) Absorvente; en.
que dependura. xugador. iBebedor.
Munhenhe, sub. (II) bot. Planta Muoúmi, adj. e sub (I) Coaeor-
papilionada. I
V mutete. dante. que está de acordo.
Munhete, adj e ?ub. (I) Que dá Munvuale,
adj. (I) Titular; digna-
mimoa j Acariciador. tário;nobre.! Fidalgo. Pessoa que |

Munhnge, adj e sub (I) Pessoa tem título de nobresa pelo seu
que faz rolo.", rodilhas: —a jihata.l nascimento.
Que faz entrelaçamentos, cordoa- Munvunge, adj. etub. (I) Ameaça-
lha dor.| Aquele que intimida.
Múnhoka. sub (II) Verme ane- Munzangala, sub. (II) Efebo:
lido t-rrcola.| E' m. us. no pi.
mancebo. Jovem
mínhoka.
|

Munzánzu, sub. (II) Pjnte.jMeio


Munhócnbo, sub. (II) bot. Jasmim de 1gação entre duas margens.
do Cabo, própria para perfumaria |

Sua flor.; V. pi. minhómbo. sub. (>I) bot. Planta


Munzéia,.
iam. das combrstâceas de proprie-
Munhunge, adj. e sub, (I) Vol-
dades medicinais em casos de sar-
tfador.| Que dá roleioa.
na. V. riKaxi.
[

Munhungu, sub. '11) Vagado; ton- Munzelembeíe, adj. e sub. (II)


tur.^;vertigem: nga'bana — .
i
Delí- Que está na puerícia. Adolescen- |

quic; enjoo; voluteio. te: hombo—.ingo Kabalu\ Animal


bot. Nome por
novo.] fig. Moço; rapaz.
Muni. lab. (II)
que no lul da p ov 6 cunhecido o Munzènsa,
adj. e sub. (I) Foras-
muboKt e seu fruto. teiro; adventício. Que não está ]

habituado aos usos da localidade:


Munjangute,
gador.
adj. sub. (jl Masti- sanjila —
.| Novato; ignorante.

Munzondo, sub. (II) Ri.| V. mU'


MúDJimu, sub. bot. Planta
(II)
zondo.
ro!-ácea fara das crisocárpeas. de
jruto comestível, tb. conhecida por Munzonga, sub.
(II) Clamor; bra-
«melancia da praia», abundante nas do. Grito retumbante; chamamen-
{

ilhas de Luanda, ii Planta cesalpí- to em Yoi alta. || Kuta-, v. tr.


nea conhecida por isUva da praiu». Bredar; chamar alto; gritar.
V. pi. minjimu.
I
Munzònge, sub. (II) Caldo: — ua
Munjinji. sub. (Ih bot. Albafôi' sánji. I
Sopa; canja: kukumbula—
junca Planta aromática. V. pi
{
I

Munzumbi, sub. (II) Chuva que


minjlnji. amanhece e se conserva toda ma-
Munôrro, sub. (i!) Ferrão; agui- nhã: nvula ia^. Chuva miúda. [
|

Ihão. Órgão ofensivo da abelha,


I I
Cereais recolhidos debaixo de
do formigão, etc Carnicão. 1
1
chuva.
Munjóio, sub. (I) xool- Macac» Muóhe, adj. e aub. (I) Aquele
género cloil Maçado. qu« aisa ou queima viaadai.
MUO -314- MUR
.Muômbc. sub. (II) Claridade frou- Múpapala, sub. (IT) Grande ár
xa do riia.j Crepúsculo: kumbi ria vore fam. das leguminoías {berltnia),
— .j Ocaso. I I
âdj. Crepuscular. |
de boâ madeira para marcenaria.
Do ocidente.' V. muiómbe-
Mupáta. sub. (II) Pequeno pano
Muondo, iub E-pécie de tai- (II) ou pele com que os gentios resguar*
tarug» de á?ua doce.|| ApôJo; al- dam as partes pudendas. Avental !
.

cunha. |! Ku(a— V. tr. Comparar:,


Mupéke, sub. (II) Planta oleagi-
zombaj; escarnecer.! fig. Maldizar. nea e seu fruto. V. muhmji.
|

Muondóna. sub. Fortuna; fa- (II)


Mupélu.. sub. (II) bot. Arvore
do; ventura: Kfl/o mutu nl—ue.\ |Eote fam. das leguminosas, de madeira
espiritual qua se supõe encaminhar resistente e utilização ornamental
o homem para o bem, inspirar ou
proteger. Mupêmbia, sub (II) bot. Malva,
adj . Malváceo
Muóngi, sub. (II) Senador: edil.
Mupépe, sub. (II) bot. Arbusto
Muongóngo, sub. (II) Coluna, es-
pinha dcrsal: Kunda h'aKaii Kota — muito aromático iam. das Uiibelí-
feras, de fruto alimentício. Carva-
n'aka/í ndênge- Espinhaço; susten-
| |

lho; sua resina (quercina). de pro-


táculo. priedades medicinais. V. mukdji. !
\ \

Mupue, »dj. e sub. (I) Nadador. Planta aa«nácea, de fruto comestí-


vel |V. pépt.
Muóze,r*dj. (Ij Ralador.
Mupéxi, (ub. (\l) bot Planta
Mupa, sub. Lugar de passa-
(II)
fam. das euforbiáca"s (ftyme/iocflrd/a
gem Diz-se do lugar onde, sobre
I
acida) de propried»d:s terapêuticas.
pedras, se atravessa uma corrente |V. kanzonzônzo,
de água.ll bot. Arbnsto têxtil fara.
das leguminosas.! V. muzumba.\\ Mupiêpic, sub. (II) zool Ave tb.
corog. Pov. na área do posto do conhecida por musungu-uandongo.
Erale, circ. civ. do Baixo-Cunenp, Mupiôpio, sub. (IIj Assobio. II
a 16" e 7' de lat. S- e 150 55' de Kuxita — V. iotr. Assobiar Cha- |

long. E., distr. e prov. da Huila, mar ou cantar (assobiando).


est. postal de 3 • cl. e Missão Ca-
tol. de N. S. do Carmo.
Mupompolo, sub. (II) bot. Eu-
íorbio e seu fruto (uapaca) V. \

Mupánda, sub. (II) bot. Arvore mumbula.


da fam. das leguminosas (brachyste- Mupúla, sub. (11) ântiq. Abano;
gla spiciformis), utiliiada p ra cur- ventarola
timenta.
MupuluKua. sub (11) bot. Pur-
Mupándi adj. e stb. (1) Adulte- gueira {jatropha curcas) Sua se- \

rador; fabricador.| Que faz mixor- mente, de que se extrai um auco


dias. corrosivo: mâ/i ma—
Euforbina. \

Mupánga-pansa» «ub. (II) bot. Múpupe, adj. e sub. (I) Martela*


Planta da família das leguminosas dor. Pessoa que bate.
I

(mllttia studalmanls), de bok made.-


ra para construções.
Mupúxi, sub. (11) bot Planta le.
guminosa iam. das cesalpíneas {bef.
Mupane, sub. (II) bot. Copaibei- Unia panlculata), do casca taninosa
ra, tb.conhecida por «pau ferro». I
e utilidade ornamental-
A resina estraida desta planta, de Comador;
propriedades medicinais Capaiba. Múri, adj. e sub (I)
|

devorador.] Dissipador; chu*


íig.
V. pi. mipane. —
I
pista.!] -a UÍKf, adj. Melívoro-ll
Mupángupangu, sub, (II) bot. O xltu. carnívoro. II 'aíu, antropó-—
Pequena árvore de fls simples e fago.
flores hermafroditas, de proprieda-
Múri, sub. (II) bot. Arbusto sar-
de ornamental e medicinal nas con- mentoso trepador, fam. das apoci-
jantivites. náceas {álplorhynchus ptllopus), de
Mupápa, sub. (II) bot. Nome por ramos compsidos e Utex borrachi-
que no sul é conhecida a eufórbia íero.| V. katarl-mbulu\\—a-hombo,
xatalatata • planta trepadeira medicinal, da
MU« -S<5- um
floras vermelhai, utillsida (a raiz) \\ Ngdnga—, sub. ictiol. Enguia;
•m casos da barriga. \—a-kandómbe, |
gimnoto. I I
adj Anguiforme.
pUDta bi-anual de propriedades
med cínais, tb conhecida por ma- Muriáíe, adj. e sub. (I) Pisador:—
rianjila \\—a-mahembe, planta tre- a jlndende Espestnhadcr. \

padeira de caules celmdricos, fo-


Muri'atu, adj. e sub. (I) Que pra-
lhas simples e frutas em longos ca-
chos pendentes £' medicinal em
tica antropofagia. Comeaor de \

— carne humana
feridas dos órgãos genitais. ! |

'a-mèdmò/.pl anta de casca taninosa, Muri'enu, loc. prep. Entre vós;


fam. das leguminosas {pseudola- convosco
chnostyllis glauca) de utilidade medi-
Muri'efu, loc. prep. Entre nós;
cinal \\—'a'ngene, adj Desampa-
rado; alheado; abandonado: u alo — connosco.
a ngene- adv. Ao desamparo; ao
\
\ Múriie, sub fll) bot. No ae comum
abandono. —'a-/i^d/n&í, sub. bot.
I I
a todas as palmâceas. |
Pati.
Arvore d« sombra, fam das capa-
Muriíu, sub. (II) bot. Zambujei-
ridáceas {macrua angohnsis), de
— ro. Seu fiuto.
madeira aproveitável, 'a-ngó- j [
I

mbo, arbusto bi-anual da praprie- MurÍKÍji, adju e sub. (I) Indicador;


dades medicinais. £' tb. conhecido mostrador.
por murianjila. —'a-ngongo, peque- \
\

Murikixi, sub. (Ilj zool Dragão.]


na árvore de fls. simples e fiuto
semi-locular, a qual se atribuem
Pequeno réptil sáurio inofensivo.)
íig. Pessoa feia e da mau génio. ||'
propriedades anódinas em casos de
parto. |— 'a nguri, adj. e sub. fll) Animal fabuloso.] Monstro-
I

O diabo; cada um dos anjos maus. Murilu, sub. (II) Gamela.] Come*
iTentador; demónio. {| — ã-nhoka. doiro para porcos.
sub. bot. Vulvoria; planta do gé-
Murimá, sub. (II) bot. Limoeiro.
neio heliotróprio, fam. das legumi-
nosas {cássia occidentaiis', de pro- Murímí, ad]. e sub. (I) Agricul-
priedaues medicinais. Erva fede- { tor; lavrador: O poKU u r/d— « z«ka
gosa-ll 'a-njila. planta herbácea ninzala^l Hortelão; trabalhador de
de fls opoatas e flores em corimbos campo. corog. Lagoa na mar*
1
1

terminais, de propriedades mediei' gem esquerda do rio Dande, quási


nais. V. mariakandombe e maria- fronteiro à pov. de Caxito.
ngómbo \
\

'asanga, ictiol. Pe.x<3
Murimu, sub (II) Pagamento pelo
eicombnda, simiihanie à sarda. |j numa
— 'a-sdnji, bot. JaUpa; género ue
que 8«
lário; jornal
trabalhou lavra.] Sa~
plantas convolvuláceas de efeitos
purgativos.! Jalapina I| 'a sexi, — Murimune, adj e sub. (I) Avisa-
Cafeeiro {coffea arábica), e scu ítxi- dor: mate a ifíta—a ngâmbi. Que j

to.\\— 'a tala, tei<i de aranha (dai põe de Sobreaviso; que faz desper-
cozinhas) Fuligem. I
tar, ter Cautela.

Múria, sub. (II) Intestino huma- Murinda. adj. e sub. (I) Aquela
no| tripa de boi para encher Oi ser- qne pode dispor de si; livre Mo- |

vir de seringa íig. Cousa delgada |


rador; habitante de uma regi&o ou
e cooiprida-l corog. Pov. no antigo lugar Vassalo que
I
n&o podia ser
I

cone. do Golungo-Aito, junto do vendido.


rio deste no.ue tubutário da mar- Múrínge, adj e sub. (I) Estran-
gem direita do Lucala, circ, civ. de gulador: -a y7sa/2y/.| Uatador.
Cdzengo, distr. e prov. de Luanda.
Muríngi, sub. (II) Bilha; alcarra-
Mu-riá, loc- prep Entre eles ou za.l Vaso de barro para água.
ela^; arlbeta E' .
|
lâ com eles:
Muríri, adj e sub (I) Préfica;
êne—. oarpideira:-a jitambi.\ Chorador.|
Muriámba^ sub. (II) bot. Or- íig Chorão.
quide.
Muririke, sub. e adj. (I) Arranja-
Muriángu, adj. e lub. (II) Des- dor:— a ialu \
Preparador; arruma-
vairado; réprobo. | fjg. Condenado dor.
MUR ~3jé- MUS
Múrisc, odj e sub. (I) Que faz ou tb. conhecida por musáiá' .\ \
corog.
ajuda R comer. Diz-se da pessoa
I
Serra no vastís-imo planalto do
que dá de comer a ciíaoçaa. Moxico, distr do BiA, i 400 m. de
.

alt. e da nd*» nascem os gr-ndes


(

Músaiu, «ub {']) b^t. Panta r;oí. Za re u C ngo p ra o nortp,


I

meaiciaai utilisada, em míusãu, co- Zambeje para o leste e Quanza para


mo ludorífero oeste
Musajukuria, sub. (il) Peixe es-
quamodermo, conhecido por «corvi- MusambalaKata . sub. (11) Pron-
tidão; deligêacià em faxer algo-
na da barra». |

Desenvoltura; pré timo; deieinbar.i-


Músaie. adj. e sub (I) Pessoa en- çr>.| R compenso; estímulo: Kubana
carregada de ministrar o sacramen- --.|, MuKua— , at j Serv çal; pres-
to da circuncisão. tante; desembaríiÇddo.
Musáka, sub. (I) Cápsula que en Musambe sub. (II) Planta fam.
volve a semente: — ua ngubã\. Ca das leguminosas (cássia siberiana),
sulo comestível e medicinal fig Peixe. |

corog. Cidade, sede do distr. de


Musakala, sub. II Gazúa.j A I I

parte da chave que faz girar a lin-


Moçâme^fS, prov d^ Huila. a 15"
gueta da fecbadora: — ua S''ibi.\ A n' e rj" lat e 12° 9' e 17" luog
E., 12 m. de alt.. iM jèo hab., co*
própria eh .ve.
marc?, int-nd Repart. de Saúde ,

Musáke, adj e Que cu-


sub. (I) e de Faz., Constrv do R*g. Pre-
ra por meio do exorcismos. Cu | dial, escola prim. tup. «B^rão dt
randeiro Moçâmedes* e instr. prim. n°«. 41
de «Francisco Nogueira» e ^3 de
Musakexi, adj. o sub. (I) Vasco-
lejador:— a jimbinda Aquele que • Fernando L »l<; cap do Porto;
limpa utensl.ioB sacudindo.
\

Comp Discipl., Mat de Guerra;


est. do Cani. de Feiro e Rádio te-
Musakeri. adj e sub (1) Bruxo. leg. -postal
I
Homem a quem se atribue t> dom
Musambela, sub (II) bot. Plan-
de adivinhar.
ta medicinal contra as hemorra-
Musakiriri, adj. e sub (I) Que gias.
agradece. |
Homem agradacido.
Músambe, adj e íub. (I) Que
Musáku, sub. (II) Concha ou va^o diz ou faz oraçõis. 1
Rrgante |
Qua
de barro para, no íitn das refeições, diz rezas.
enxaguar a boca e lavar os dedos.
Musámbt, adj e lub (I) Saltare-
Musála, sub. (li) bot Arvore io; «altatriz.
iam das leguminosas (blalium), e
seu fruto de polp comestível- «
— Músambu, sub. (11) Prece. I Sal-
kanjanga, planta fam. das apociná-
[ |

mo I I
Fale; cração; discurso |
V*
ceas [diplofynchUM psilopus), de flo- pi mlsambu.
res brancas e aromáticas, de que Musánda, sub.
(II) bot Arvore
há várias espécies. Jasmim; lua {
fam. das maliáceas (crithrcpholeum
ílôr.l V Katari-mbulu; munhombo
. guintnsii) de f iS longas e fl. res em
espigas compostas Planta mo-
Musalanga, sub. {\\) bot. Grande j
|

árvore iam das verbeaácoas V' rácea género ficus-


{

mungõngo Musandala, sub. (II) bot. Argé-


Musálu, sub. (IIj bot. Arbusto mona; planta herbácea tipo das pa-
ornamental, assas espinhoso, (am. paveráceas {argémofia mexicana), do
das leguminosas, empregue em ta- propriedades narcóticas. Dormi- |

deira; sua capsuU seminal.


pumsi de quintais.
Musaluri, sub (I) Aquele que Musánde, adj. e sub. (I) Sap^tea-
dor. Aquele que esgaiavata.
provo:a demência.
Musámba sub. ill) bot. Planta
Musandu, sub ill) Utensílio em
têxtil de casca taninosa, fam. das forma de garfo Tridente. |

leguminosas (brachytegia tamadndoi- Músanga, sub. (II) Gargantilha;


tfes), utilixada para curtímenta (£' f o da metal; cordfto (de ouro).i
MUS -S</- MUS
ííosÍT\o:—ua ngómbo. \\ Ovário; en- Múseke, sub. (II) Área grossa;
xúndia. —ua nge/zá^efl/ia, bot. Plan-
1
1
terra saibrosa.l Granja; herdade.
ta trepadeira de p' opriedades n-e- Mukua — , adj. e sub. Granj^-irc; su-
dicinais.l V. sólo burbano.
Musánge, adi. • sub. (1) Acha- Musekenha. sub. (IIj bot. Pi. n^a
doT.\ Aqutlc que encontra. rastena utilisada como grinoida em
casos de ei.cantamento.
Musanguiici, sub (II) bot. Arvo-
re de madeira resistente V. mu- | Múseki adj
e sub (I) Aquele que
ngulususu esfarela, Ralador; roedor. O que
j
|

morde a pouco e pouco. Serrador.


Rand^de; ca-
|

Musanu. su.b (I)


Intriguista; mexeriqueiro.
sualidade: ki moneKena -
1

Objtcto
I

làro. adj. Que não é frequente


I
! |
Museku, sub. (|I) Cozedura Co- |

Sucedido por a.aao.j Eventu?l (| mida ligeira: kubanga—. adj. Fer- j


|

vido
Másanza, sub.Vastidão; ex- (II)

tensão dilatad kii—ua kalunga. :


\ \ Muselemi, adj e sub. (Ii Despre-
adv. Ao largo; ao longe: ulungu zador.
ng'abaKe/e boba ngi u muena ku— .
j

No mar alto Muselengenhe, sub <II Djs-se


da f .ca sf m cabo: poko ia — \
,
adj.
Músanzu, sub (II) A'rea; espa- Desencâbado.
ço comp.eeddido em determinada
ex^^cnsão. Muselu, sub. (II) Pr.sio de perna
(na luta) Laço; camba-pé
Musária, V. muriambámbi.
Musémba, sub. II) bot. Planta
Musâsa, sub Arália; ge- (II) bot. legurt.ino<»a, sub-família aas rKirno-
ri ro de plantas trepadeiras {cusso- seas (ulbizzía coriarea), de casca
nia angoUnsis), cujo tipo é a hera. adstringente empregue como colu-
I
Plinta de sombra de proprieda-
I
tório em ccrtumes.
ae* medicinais. V. miisámba. \\ Ar-
busto fam. das sapindácea-j, de Máseme, adj e sub. (I Que tem
íls. venenosas.] Sabosiro. a.'pita^õ.s; ap.tecedor.j Que sarja
ou vacina.
Musasu, sub. (II) Passo; modo de
andar. Mnsemuni, adj e sub. (I) Criti-
cador; oensor.
sub (I) Victimá-
Musáte, adj. e
Musende, adj (II) Laureado |

lio, sub Sacerdote en-


imolador. |
|
corcg Pov.
sede do posto deste
e
|

carregado do sacnfício de victimas nome, circ. Quibala, distr. do


dadas em holocausto. Quanza-Sul, -prov. de Beuguel»
Musáxi, fub. (II) bot Planta eu- 8 478 hab.
forb ácea (tha^amiflora), de íls. si* Muséndi, adj e sub (II) Gloriíi-
nnilhantes ás do damasqueiro, e cador. Que ccbre de louros.
utilisadas em pr^cessus de adivinha-
j

ção. Planta feiticeira.


I
adj e {
{
Musendu. sub (II) Delíquio; des-
sub. Criador; pessoa encarr gada maio Perda de seotidoí
i

da educação d« uma criança Sa' {


|

Maséndu, sub. (II) Gorgeta.


chador.
Musendumuni, adj. e sub. ix)
Musebeleri, «dj. e sub. (I) Heme- Que torna pomposo, biilhante.
nageador.
Musenene, sub (II) Nome por
Musébi. sub. (I) Galanteador.
queétb conhecida a árvore muba-
Múselu, sub (II) Ferra; pasto. |
langonga
Acidez do fruto que nfio está bem Músenge, ad) (I) Divorciando.}
maduro: ritamba r/a— .|i adj. Ver- Que provoca separação, desquite.
doengo. Verde gaio; verde mar:
|

verde claro. bot. Planta anoná- | |


Muséngi; adj. a sub. (I) Merca-
cea (onona cuncaia), de fruto comes- dor de miudezas; comprador de
tível- mtiot.
MUS -S<8- MUS
Músengu, sub (II) Pau aguçado Musóle. sob. (II) bot Pequena
cm forma de cuoha para abrir co- árvore de copa irregular, f Is. opos-
vatoi <J* lemear feijio t milho, j
V. tas e fruto comestível, adj e sub. j
.

pi. misengu. (I) R çadoí; capinador

Muséngu, adj. e sub (i) Povoa- Musólo, sub (II) Siluro (peixe).
dor. Figo para alimentação da sumos.
Músenze, lub. (II) Arbusto legu- jCerta árvore de casca taninosa.
I

minoso. jV muzungu. Mu3o'omono, lub (II) Acto de


Musése, sub (II) Costa; praia:— destac<r, de fazer avançar ou apa-
ua Sandinhd Oila; faixa marginal. \
recer Adiantamento; preparo de
{

Crina bot. Flanta de casca tani-


|

dinheiro.
| |

nosa iam das rubiáceas {crossopte- Musolongo, adj. a sub (I) Natu-
ris Katschyana), de propriedades me- ral das terras ou súbdito do rei do
dicinais em casos de defluxo. Congo. Bárbart; rude IMontesino.
I

Músese, sub (II) Escultor:— l&ub (II) Diz se da febra terçft ou


I

iteke Gravador |0 que modela fi-


í
cujos excessos se man festam ao en-
guras em madeira, pe ra tardecer Maieita; carneirada.
marfim, I

etc. Musoloveia, sub(U) Sorvaira;


Mus«seii, adj . e sub. (I) \'at*;
taTÇà [diospyrus mespiliformis) Seu \

prrsagiador. fruto. I I
Espingulado.

Muséte, sub Marchete. |Puq-


(II)
Musoma. sub. (Il) Grelha; espec-
ç4o; buril, 1 fif. Pénia (entre os ca- to para aasar carnes sobre brazai
bindas). Músombo, sub (II) Arbusto di-
Múseíe, sub. (II) Embutido de cotiledóneo fam. das bignon;áceas
madeira ou metal Gravura:— ua {ferdinandia suptrba), de utilidade
{

klela Ktli áiio; bolsa; cofre.] ornamental. Arvure medicinal, de I


|

11
Açafate; cesto de costura. Guarda- tronco e ramos tortuosos {syzyglum
|

-joias. guineensis) e seu fruto de sabor do-


ce e levemente ads(rinf;ente Plan- .
|
|

Muséti, adj. e sub (I) Marchô- ta fam. dfis mirtáceas (eugenia owa-
teiro;tauxiador. Artista que faz I riensis), de fruto couiestlvc J. j |
zool.
matizes; embutidos. Gravador. I
Uma das muitas espécies fam. dos
Músi, sub. (11) bot. Nome por que renidat.
é conhecido ro Cunhama a copal/e- Musombori. adj. e sub. (I) Insul-
ra coleospenna |
\ . múxibi tador; provocador.
Musokani, adj e sub. (I) Coha- Músonde, sub (11) Mudança da
bitadcf Pictendente a casamente;
I situação, dt lugar Afastau.ento {

noivo. jGaniberria; prisão oe perna.


I

MusÓKC, adj. (II) Igual; capai. |


Musónde, adj. e sub. d) Indolen.
Conforme as circunstâncias sub {
| te; preguiçoso; ii>anirião.
Forr gem; pasto. Farrejo {andropo- |

gon Classe de plantas


hírtlflorus).] Musondomona, sub (II) pop. Bo*
gluniàceas cempreeodendo as gra- rôa.| Pão ordináuo, cúal cosido a
roiaeaa, as ciperáceas e os juncos fdrelento.
(hyparrhenia rufa). Erva; capim Musoneke, sub. (I) Escriturário
MusoKexi. adj sub. e (I) Iguala- escriba
dor I
Que tudo radus ao mesmo ní- Músonga, sub. Tabo- i^II) Leira |

vel ou tdmanho. leiro (de horti, Monte da lavraj.j


Múscko, sub. (II) bot. Palma; o terra laviaja em comprimento. | |

que simbolJBa a glótia, o triunfo.j Dá:iva perniissóiia para a viuva


Ramo; tamareira. V. mundalansole. |
contrair segundas núpcias.
1
A palma de egreja (no ommgo
1 '

Múaongc. sub. (II) bjt. Acacia


de ramos):—, u tundila Pasu.\ Pal- siberiana de propriedades medici-
mito. nais
Músole, adj. • sub. (I) Seleccio- Musónge, adj e sub. (I) Aguça-
uador. Que aicolha. 1 | Prefercnta. dor. 1
Aparrlhador:— a mabaia
1
\
MUâ -3Í9- MUS
Carp'nteiro; operário que trabalha MusuiKu. »ub. (II) Bainha (de
em madaira. cOstura) I
Orla; bords; firobria:— ua
Musongeri, sub. Autor; ÍQv<>n« mulele-] Limbo. ! Adorno na mar-
(()
tor:— a fundanga.l O que fai algo
gem ou na extremidaoe do pano |

Contorno.
pela primeira vex.
Musóngo, sub fll) Aguço; espec Masuilu. arij. e sub. (I) Avalia-
to.|Qaalquer obj'^cto agudo «pe- dor; louvado. I
Aprfçador.
netrante. Estoque; lânç»; aeta:
I

Musulnh', sub (II) Naco.! Pe-


nzamba atengunha-ua mu ase
ki
Ponteiro; haste, sise, fiUmento i I
— \

daço de peixe ou carne sern rsso.


Polpa; tecido muscular dos ani-
!

da haate da palmeira. —songo, cus 1


1

mais.
piieç pico Monte alto terminado
I

em bico. A ponta aguda e dura dos


|
Musúke, adj. e sub fl) Que en-
capacetes militares. xota ou conduz o arado ao pasto:
Músonhi, sub. (II) Veiita de ceri- —a jffiombo.' Afugentador; perse-
mónia; hóspede. adj. Ceremo- gui d or
{ I

nioflo
Musukiníne, adj o sub. (I) Fina-
Múnsonji. sub. (Hi bot. Elea- lista.
gno; planta anonácea conhecida
por lárvore do paraiio».| Seu íiuto, Musukise, adj e «ub. (I) Açula-
de propriedades medicíoaii. áox:— a jimbua Que faz irritar ou.
\

embravecer (os cães).


Músose, adj. «sub.
Descatea- (II)
dor I
Utensílio de dascaacar milho Musukuiri, sub. (I) Lavadeiro; —
em grão. a mileU- Lavadeira
\

Musoso, sub. (II) Conto moral ou Musula, sub. (II) Fenda prove-
apólogoeji que se iatroduxem a fa- niente do rotura. Eiva; greta;
I

lar os animais e, até, as coisai ina- racha.


nimada?, História; narração; fá-
j

adj. e sub.
bula.
Musóso, sub. (II) Varapau, caja-
— Músule,
a maíetnu.] Malhador.
(I)

'fig.
Forjador;
Traba-
lhador-
do; cacete. {
Poste; mastro; pau de
bandeira. |{ bot. Arvora iam. dai Músulu, corog. Pov. de pescado'
plantas mimóíeaa (entata abyssini- res ao S. da barra da Corimb\i
ca) de propriedades medicinaia. fronteira á ilha de Cazaoga. distr.
e prov. de Lnaoda.
Musófe, adj. a «ub. (I) Que pro-
cura cu faz bascas Pesquisador' | Musúma. sub. (II) bot Planta
arbustiva da famí ia das ramnácaas
Músua, sub. (II) bot. Planta tre- zlzyphua mucronaíus). O seu fruto.
padeira fam. daa apoeináceas (dl-
,

V. mufiféia corog. Pov. « posto


1

ploThyncus angolensis), produtora de 1

da circ. civ de Bunda», distr. de


látex borraehííero.
Moxico, prov. do Bié.
Musuálu, sub (II) Peneira em
forma de jarro sem bico nem axa.
Músumba, sub (II) bot. Arvore
fam. das leguminosas, de madeira
Musuámi. sub. e adj. (I) Que se muito resiliente {brachlstegia ta-
ocultaeu se torna invisível. marindoídes).\ Planta têxtil e orna-
mental.
Musuamise, adj. (I) Ocultante.
Musuámu adj (I) Esconço Músumbo, &dj fl) Susceptível de
{

compra: bu ala o—K'attld-bu $abu-


sub. Esconderijo; lugar oculto. Comprtdiço. V. kisumbi Nas- \
I \

Musuanu. sub (H) Pau que se- cido ou vindo da região do Sumbe.
gura o laço da armadilha.! Espar- 1
Natural de Novo-Redondo. |i Es-
rela. cravis%do.| sub. Homem que pode
ser propriedade de outrem.
Musuéke, adj. e sub. (I) Recep-
tador.l Que dá abrigo a fugitivos Musámbi. sub. (II) Peixe miudi-
oa a eríminoios:— a yVn^o/n&o. Que I
nho do rio, tb. conhecido por n/á-
ocalta oa «oeende. nja.\ OoMima qae kâ/4/a.
MUÔ -520- MUÍ
Musumbise, muíumbixi. «dj. e Mufajunu, sub. (I) Nome que ura
• ub ti) Vfcndedor: — a ibi Ag nte \
serv çal dá ao ou ro quaodo do
de venda! mosm patrão. Compinheiro; cole-
>
I

ga ( o t.erviço do masmo dom).


Mu8i'imi, adj e sub (I) Sortet-
dor ]
fig. Vi^-ionário; lunático. Mutakaiombs, sub. (II) mit. D us
da caç Deus protector dcs caça-
1
|

Músumu. "ub ni' PrfPáçio; doies.


agouro I! Ku(a -. v. tr. Presagar; Mutakanga, (lí) bot. Planta ga-
vaticioar. fig. Maid zer.
{

mopétals, fim. das oleagineas,


Musúna, sub, (II) bot. PI nta [mayepa africana) de bja madeira
rosácft «candente e aculsadft {ru-
para marcenaria. Oi veira.
6uí pinatus), conhecida por «'ilva Mutakani, adj. e sub. ^1) Que
macho> ou rc«?ir » canina», eropre busca ou procura. | O que tróz con-
cada no tratamento de anginas. |
sigo (alguma coisa) j
Buscador.
Silveira; seu fruto (comestível).
Mutskanu. sub. (11; Encontro.)
Musúnda, sub. (II) Acto ou efei- Busca. Chamada. I

to contrário á ordem natural da<)


Mulakaxi. sub. (II) bot. Planta
cousas. i| Agripa.|: aHj. Inverso;
— fam das combretáceas {combretum
contrário: kukala Oposto. V. . \
| |

iopolensls), de utilidade madicinal.


pi mlsúnda bot Planta medi- \
\

cinal, cuja raiz é uMliza la em ca- Mutaku, su"). (II) lool. Bichoca;
casos de inchaço ou contusão. minhoca d&3 praias. |
Biscaloog).
Musúngi. adj. e sub. (I) Que Mútala, sub (II) Comprimento.]
pucba Arrastador. ! Altura (do que se pod- pôr ao
alto, Tam-inho i, — menha, bot.
Múfungu.
sub. (II) Bico:— ua sá- I

Arvore f.m daa legumiuos^is {mil-


nii B'cadi f g. Crédito; abono.
letla nudiflora) de ma lera própria
I
I

bot Planta fam. das combretâ-


) I

ceas. V. :mutumbula-kanga. ua — para consiruçõei. Planta legu-


minosa a que pertence a árvore
|
\

Araç4ri; tucaco. || —
\
[

ndongo. zooj
kiscKe.l —KUinbi, diz da m .ndioca
.

uahasa. adj. Albino.


ou b .tatd agu ida.
Musungúiuke, adj. (Hl Descreto,
Mufála. sub. (II) Forma exterior.
reservado. Que guarda segredo.I

Coníiguraç&a; aspecto; rosto.


I |

Musunúnu. adj. (II) Estiaado; Imagem. || bot. Arvore fam das


hirte: retesado: u azeko — Desata- leguminosas (loncftocarpus macro-
viado: simples: uai — .| fig.
\
|

Nú phyllus), de utilidade medicinal e


madeira resistenta
Musári, sub. (1) Odreiro (Me-
lh'-r seria o emprego do adj.: mu- Mútale, aub. (I) Espectador; as-
bange a isúri). sistente.! Olheiro.

Musúsi. muíúxi, adj e sub. adj


e sub. (l) Esíolador'
Mijão. Que urina muitas vezei.
I
(1)
— Mufále,
a jixíta-] lodivíluo que esfola'
anima. s moitos.
Musúsu, sub. (II; Dòn- ua riju-
I
Pesar; .sofriraflnto moral Convul- ]
Mula u, sub (I) Estrado sobre o
•âo-ua Kalunga V. pi. misúsu. |
qu^l se estende manJiôca ou outros
I
produtos para secar 'larima. |

Musu^a, *ub. (II) Biíio; mofo.


{
Mútamba, sub. (II) Cação, Peixe |

Músuui, adj. e sub. ([) Arpoador; I esquálida, tb conhecido por tga


fiigidor. I lliuJo. bot. Arbusto de fruto si-
i

Mútabf, sdj. e sub. (1) Aguadei- I


mi hantc a batata Planta têxtil |
1

ro: mênha m' alongolola - Pessoa fam. das tiliáceas {^rewia ca/ra),
cuja caiCa preta se emprega ao
\

que v .i à fonte, rio ou mar tirar I

enfeite de balaios.
âgu^. j

Mutámba. ^ub (II) bot. Tama-


Mu'abLiri, adj. e sub. (I) Piloto. rindeiro. V. pi mitámba. top. An-
Que paasa viandantes de uma para
|

tigo bairro e mercado da cidade de


margem do
!

outra rio.
I Luanda, ao fundo da igraja do
Mutálu, lub. (II) Bolor. Carmo.
MUI -32f- MUT
Mtttambakanhi, «Jj. 6 aub (II) Mú(eka, »dj. • rub. (I) Pessoa
Perjurei Aquels que falti ao qu» que conduz água da fotit*, rio ou
prometf u tiiar:-a minha. V. mutabe. \

Múfambc, tdj. e tub. (I) Ltoça- Muteseke, adj. • sub. il) Acrei-
dar de rede .'O que peica com tar- centador. Que ajunta uma cousa
I

rafa. à autr<i para a toruar maior.


Mut>ndala, sub. (II) Etcorraga. Mufeta, sub. ^11) Pevidf s de me-
dtia Tomb queda.
I ; lão,abóbora ou cabeça piladas para
Mútange, adj (I) Qut conta ou cozer
\i:—a miKanda \
Narrador. Mutéte, sub. (II) bot Arbusto le-
Múfangu, adj. e tub (II) Pro- guminoso (haronga maáagascaritn-
fesso. sis) de propr.edades cur.>tiT«t am
C400S ulceroso*. Graode arvora |

Mufanhi, tub. (II) Varal; pau (pterocarpus erinaceus), tb conhe-


comprido.
cida por o/zy/Za sonde* ou «sândalo
Mutanu. «ub. Feixe(II) de videt vermelhe».! Arvore fam. das papi*
|

por *iar ]
eorog. Pov. e sede do liooàceas (swartzia madagascarien-
posto do Humbe. circ. cir dos .
sis), de boa madeira para coostru-
Gamboa, est. postal c Missão Ca- çõ;S.
tólica
Mufe(e(e. sub. ill) bot. Pequena
Mu(ári, sub, II) Gomo:— ua r/kg. árvore f^m. das diptero-carpftceas,
tu I
Talbada. tb. conhecida por kazongo, de utilio
Mufata, sub (W) Machn; vario, dada medicinal.
adj. Robusti.; máacuio sub e |
\

Mútia, sub (II) Nome por que nos


adj. Rústico; iocivii Homem do j

Gamboa se copheca a noxcira,


campo.
MnfJâti. sub (II) Cypaiba (na
Mufáta. sub. (II) bot Arbusto HuUa). V. mupane
fam. dasp
I

liga lacras (securidaeii lon-


gtpedunculata), euj» casca e fh con- Mufóbe. sub (II) bot. Acanto;
têm um «Icilui-ie extremament.; ve- planta herbicea (berliniã angolen-
nenoso. V múiungu. sls). conhecida por «erva gigante»
|

Mútate. adj. e sub- {\) Amarrador- Múfoki, sub. (H) Bubão; iogua.
I
Que cioge:— a malumbu- Múfoko, sub. (II) Ped»ç'^:— ttfl mui-
Mufâfe. adj. e sub (I) Lamenta- ngt.
dor. Qu» maDif*9ta seotimeoto por:
]

Mútole. adj. a sub. (I) Pt8quís«<


—a malamba Queixoso \
dor; explorador de lugares deseo>
Múfaue, adj. (II) Cooíirmante» Dh''cldos Batedor; o que vai na
I

aceitante. II sub. bot. Arvore simi- peugada (da caça).


Ihante à iaranjetra e cuja case»,
mastigada, tem propriedades vet- Mutolesc. adj. (i) Que faz pouco
roifugas, ,
Amesquinhador.
Múte, sub (II) Névoa Belida. i
Mutólo, sub. (II) Mata onda se
Múte. adj. (I) Enunciado.-!:— a ifika acoitavam criminosos e «cicravos fu-
murimunt a ngambi Que ex irims. gidos.
\

II adj e sub Poente; poedeira Mutolo. sub ()I) bot. Planta me-
Mufeba, sub. dl) Mandiora talha- cuja casca, em cozimento,
di cia^-l
da e seca ao aol.| A fubt feita da limpa prootamente as úlceras im-
maodtoct aesim preparada. |{ bot. puras.
Ráíia; planta têxtil conhecida por
Mutolole, adj. (I) Partidor:-a
tmatebeira».
rniênge
Muteleki, sub (I) CoMaheiro. \

Criado de mesa. Mátombe. adj. e sub. (li Qua


porfia Que anda na pista de
MuíéKC, adj. (11) Iiatoral.l bot. I |

CaçadoJ.
Urucueiro; arbusto flacurtiáceo |

Diz sa das plantas tiotóiias: o mu- Mufombo. sub. (U) bot. Planta
mbunu-^ua jindomba. aniorbiácaa da q«a bá Táfiai aip4-
MUT -522- MUT
cie» Maniva ('ie que 9e faz a fari- Mufoto. «ub III) Fieulina; argi-
— ua
I

nha) [
A rair d» mandioca |
I
Man- la; ngómbe Marga; greda; ba--- |

rtirea tirada da águ«:


ftmolpciflí» ro branco com que se barravam aC
klringu kta —
Proteja [i Bagre de.\ paredes das casas.
rin guinado com ólío de p^lnna;
nguingi ia - «col Gizela; corça Mutotori. adj. " sub. (I) Brita-
\

dor; —
\

ufl matart.\ Triturador.


da tenra idade.
Múfome, adj a sub. (I) Sirj-idor. Múfoue, adi. (I) Adoçant»; que
[Pessoa que faz indsõe».
grada ou d«l«ita.|| sub. fll) Cor»
vin-» (pi-ixe).!! bot Planta fam.
Mufomo. 0< primeiíoa
«ub. íll) d-<» leguminosas (berlinla pant-
produtos dft um
rebanho; os primei- ciilata), sitnilhante a árvore mu-
ro" frutos da tfrra: ibundu ia— [Os pandT.
primeiro! resultados de um traba-
lho.
Mutóxi. »ub. (II) Planta rosá-
cea. I
V. tnútongo.
Mófona, adj.
e iub. (I) Pecador.
Perseguidor. sub. (II)Atum. Miifu, aub. <\\ Pessoa; gente
Ifip.
|

Rémcra; agarrador.
I

Sêr; criatura Personagem; nesso^


I
|

I
de diitinção.j pron. ind»f Al- |

Mufondari, adj. e 8ub (Ii Infrac- guém; ele ué'u ? \\ adj. Capaz; ín-
tor; transgressor .
i
Aquele que erra, tegro; honrado.
que omite.
Muíuábe. adj esub. (1) Expro-
MiSíonde, aij, a sub (I) Que bate bador; censor.
oalmas cm sinal de nprovtçio ou
louvor. Agradecido. Mufuameneni, adj. e mb (I)
I
Que vai na vanguarda Pessoa qu*» ',

Mutóndo. Bub (11) Ganrho em toma a dianteira,! Guia.lj V. Kl-


form» de «niol para pescar. bot I
[
tuamenenu-
Grande árvor«» fam da^ Ifgumino-
sas (eordiía ajrlcana\. de fruto co- Mutuamu.adj. e aub. (I) 'dian-
teiro; passavante V. kliuamu.
mestível. I
Mangueira brava. \

bot. Aquileie; Mutuange. adj. e sub. (1) Vitu-


Múfonr. aub. (H)
planta vulgarmente chimala «mil- perador Iam;
|
Que i em rosto (ac-
tos aensoráveis)
furftda».
sub. bot. MQfue. sub. (11) Cabeça A par-
Mufongafonqa, (II)
i

te superior de certos objertos: — Ufl


Planta saponífera fam das fitolá-
muisu. Princípio; começo: — ua
ceas, cuUa fU., czida», se aplicam
na lavagam da roupa. Kumbl.\\ —
Ufl hombo, peixe domar.
|V. muVunza \\ adj. e sub. (1) Pi
Mútonqe, adj. fc sub (I) Dado a lador i
Pessoa que tritura cereais
brigas. Espadachim. I
1
Esgrimista. (com pilão)

Mufonqo, sub (II) bot. Noxeira; Mutuelu, aub. (U) Cabeceira;


grande árvore fam. das rosáceas topo.
(parlnarlum mobola) de fruto co-
Mutuini, adj e sub. (1) Vingador;
meatlvei.
desforçador. Que se desafronta.
1

VutongoloKe, a'ij (I) Consciente;


Muíuji.-sub. II) bot. MoBcadelra;
que sabe o aue faz
planta miristicácea [mystíca ango-
MutonQOlori, a')j. e sub, (I) ^que- como condimento.
lensis) utllisadtÉ
'

le iustlfica um
que ficto.l Expli- V mulongoíongo.
cador; iaférprete.
MufuKanc, adj. e sub (I) Ultra-
Mútone. adj. e sub. (I) Reinciden-
te Repetente. jador-l Que ofende (por palavrasj
I

Múlonji, sub. (II) bot. Aluaeca- MutuKe, sub. (II) bot. Planta
gueira; sua resina. trepadeira de frutos ovais-acumi-
O mesmo que nados
Mutópa, aub (II)
tenga. Muíukeji. sub (II) bot. Planta
Muiofe. adj B sub (I) Que man- dm das cucurbitáceas cuja folha,
cha nu faz raoísa. Maculador;
|
reduzida a pó, ae aplica em caios
que assinala ou notifica. de feridas no anus.
MUÍ -323- •*Mmj
Muíukíni, «dj. e «ub. (I) Violen- Muíiinga, «ub. (II) Nome por que
to; arrebatador no sul de Angola se conheci o ma-
boke.
Mufúlu, sub. (II) Catarata: kíi
atuama o risu.—K'aKene'é-Ku kiriri. Mutunganhi. adj (I) Estrangei-s
I| Dot. Planti composta {vernonia ro. sub Pessoa de outra nação.
j
j

senegalensis)s do utilidade medi-


cinal.
Mútunge, adj. e sub. tllj Fabri-
cante; obreiro; construtor— a ma-
Muulumbe, adj. e sub (I) Que xisa u azeka bu isanda.\ Que ídz
solta arruihoá.j Brincalhão; folia- costuras.
dor.
Mutungu, sub (II Trazeiro; as-
Mutuluxila. tub. (11) port. Torci- sente; cú Fundo, txtremidade in-
da. |V. FÚKã- ferior
j

(de váiios utensílios): —


Mufumake, ua'mbia. \\ bot. Planta medicinal
adj e sub (I^ Obe-
que foinece uma substância tónica
diente; submiiso; humilde.! Dó-
cil.
muito amaiga {securidaca tongepi-
dunculata}. utilisada cm casos odon-
Muíumane, adj . a sub (I) Aquie- táigicos e de cefalalgia. V. mU' |

tador; sossegador. táta


Mútumba, sub. glT) Nádega; tia- Múturi, adj. e sub. (l) Viuvo;
scíro. viuv*— Mfl jindomba. \
\
adj. Privado,
triste Uesgustosu; contristad».
Mútumbe, adj. e sub. (]) Pessoa I

que faz curativi>s:-a mabute Mutúta, sub. (JI) Sodomia.


Mulúmbu, sub (II) lielabicha; Mútute, adj. e sub. (I) MuJador;
planta heaiicritófi a, frequente no cariegador Pessoa que leva car-
I

litoral de Moçâmedes. Arvore |


|
gisde um lugar para o outro.
gnotácea, fam. das gimnospermas Muíáte, adj. e sub. Galca-
,1)
( Welwitcliia mírabilís'. corog Pov. 1
1

dor.
e pooto uebte nome, circ, civ, do
AltoQuan íí, distr. • prov do Bié, Mútutu, «ub. (II) bot. Planta de
fls. aktruas de propriedades alimen-
7 943 bab. e Deleg. dos Serv. de
Sc^ude. tícias.
Mutuluíu. sub. (II) bot Planta de
Mutumbula-kanga, sub. (II) bot.
Arvoíe iam. d<ia combretaceas, tb.
propneuades meuiuinais (xeropeta-
conhecida por muhondongolo, de lum clcanzensis^, fam. das estercu-
liáceas
propriedades mtdicinajs.
Muiuxi, sub. (II) bot. Planta iam
Mulumbuluri, adj. e sub. (II)
das leguminosas (parkia filacoidea)
Aauiacjor: ú iniyianda.\ Anulante.
de propriedade ornamental.
Mútume.adj. e sub. (I!) Mandan-
te; dirigente. OutOIgakUte.
|
Múuabe, adj. llj Bjoito; agradá-
vel à Vista, 1
Belo
Mutumine, adj sub. \\) Caman- e
d^ote; chcíe:-a jingunza Regente. \
Muuab ese, adj (Ij Que faz tmbe
Mútunda, adj (I; Pagão; gentio;
le/ar, agiadar.
não civilizado. Natural ,51o set&o.
\ Muuáie. adj. e sub. ÍIj Un-
I
Tb se diz inukiia tunda- tador.
Mutúndu, suD. (U) bot. Planta Muuake, adj. e sub (I) Vilipen-
lolaoea V. kangululu
|

diauoi; cxcomungador.
Mutundungu, sub. (IIj Legumino-
sa de maaeira apreciável V Ka- Muuane, adj. (I) Distribuidor. |

bilangu
|

Que divide pur partes.

Mufuuduri, adj. e sub. (I) Que Muuanese, adj e sub (I) Diviior
repartiaoi; sepdfâdor.
manilefcta Uesagiado Que dà muus
trtitoa
j

Múuike. auj. (I) Acendedor: —a


Mutúne, sub. (II) bot, Planta fam. tâbia.\\ sub. Ptfssud encaritgada de
dakhipencineas (haronga madagaica- acendei luzes.
eUnsisi de prupucda e» meLiiciaiiiS Muuíla, adj e sub. ÍIj Natural da
rax casos de Itbree palustres* Huíla.
MUO -314- m%
Muánde. «dj t lub. fij Bititao- Muvuuáme adj. • sub. |Ii Abu-
tt.l Baptista. sador. Aquele Que excede no tra-
|

to (aos seus superiores).


Múue, «ub ÍTIj bot. Arvore b*s-
ltiii(« ci>ulieciUM 110 pliinAltd de Múvuue, ai*j. e sub. |I| Vadea-
Btugucla cuja fibra é empregada dor| Que atrav'saa (corrrotcs de
110 fabrico de cordas. água; matas, campinas, etc).
Múvale. adj. V. muvuaU. Múxa, sub. il[| Míssa de fari-
Muváta. aub. ÍIIj bot. Hiperi-
nha de man ioca cosida em Agua
cio; plaota de propriedades incdic -
fervente! Funj/., Pão !| bot Plan-
ta f*m. das ro áceas {parinarium
nai» [p sor osptr muni ansolensi»)
mobota).\ V. inuíongo-
Muvelu, sub. (llj po:t. Novelo.
MuxeKanga. sub [IIi bot. PUuta
Muveíu uri, adj e »ub. flj Re- medicinal f^m. das le^umiuosas
vendedor (bauhinia retieula(a). de fibra e ma-
Muviki, adj e lub. [Ij Sonega téria coraute, tb. conheci fa por
der O que negi falhamente a exis-
I
mulOlo.
tência de algu.
Muxalala, sub. |I| O sulco que
Muvimba,
adj. ÍIIj Inteiro; com- separa a« duas nádegas. Fundi- |

pUto; intacto: mutuua-. lhos; v.a.


M&vu, sub- (llj Ano- Muxalese. adj. |I| Pessoa que se
Muvualc, adj. e sub ílj Filho- despede a cada passo.
famílias. Conteiiàneo; espuotáneo;
I

simples-, sub O que é simples e Muxamenene. adj. e sub. |I| Eo-


I

conioriue a natureza. costadc r.

Muvuéme, adj. e sub.fij Que Muxange. adj. e sub (Ij Lenha-


vergs. I
Curvador.i Que toma a doi; escaiihotadui. fig. Desertor; I

fjriud de atco* fugitivo.

Múvui, adj e sub. |li PossuiJor. Muxangu. sub. |I'[ Rasgão (nas
\
Síiíhor; proprietir.o- Dono. ;
carnes;. i Tiaço; riscj; lanhu.
Muvúiu. 8ub.|Ili bot Nome por que Muxariku, sub. [Il| Pequeno
seconhece na Huila e Cu.nha uii a pau com que s« cozioha u funji V. j

leguminosa pterocarpus erinaceus \


ngu.ku.
V muléte. Muxaxalúxi. sub ill( Planta
Muvúka, sub. il| bot. .\rvore frou- fam das gramíneas, conh.cida por
do:« [dípterocarpaecae Monotes) iiu- tCordio de 5. Franc sco», empre^tuo
tv bdcaceo de madeira apreuávd na cura de doenvaas intestinais.
pura usu de caipintaria. Muxaxafe, adj. e sub [I{ Apal-
Muvunga rixi, sub (11| Chaminé. pa dor.
Múvange. adj e sub. il| Abafa- Muxaxinhu, sub. |IIi Buneca de
dui; prot«ctoi.| Que cubre • serve trapos I
Fantoche.
de esteio a alguém. Musengé^ne, sub. ill| Planta medi-
Muvungine. adj. e sub. (It Enco- cinal (aosaiivelmente a corynante pa-
bridor. iQue oculta (em caios de> niculata), cuia casca se emprega, pi-
tesos)- sada e macerada, contra as dores
de rins
Múvunflu-vungu, sob. (líi bot.
p|.>i.ta iam. das bignouiácca» \klge* Muxéni, adj. e sub il( Que se
lia pinnaia), da utiliuade medicinai iojaou arrasta Que anda com o |

I
O !>eu iruto empregue no trata- assento no ch&o.
mento blsnorrágico jV líambumbl Múxeri. adj. e tub. il[ Que lica
Muvúri, sub il| Remador. só; isolado; úo:cu.{ Restante sub. |
|

O que fiwa; u último.


Muvutuile, adj e sub. [Ii Kesti-
taidor:- a manengo. Aquele qut faz l
Mukéti, adj. a sub. |I| Que mu*
§ reftituiçl?. da da lugar, arraitando-aa.
MUK -âíB- MUK
Hli^Ki. adv. que designa terra. de alt., 10.543 hab., Repart da
sítio, lugif ondt.-iámi;- ia Ngola Faz.,Cam. .Munieipai, est. de rá-
[mu ix ). dio-telegr -postal, e do F. B.. C
Del» g. de Saúde, escolas oficial n°.
MQti, adj. e »ub. \l\ Dtixadorl 53 de «.\njré de Rpzendo e cficiua
«loiàdor.! L) súb ig«ti : - luanUa. \\ u". 3Q de «Rafael Bord<*l<.», Mistio
Pcsaua que se exime de uiu deve- Citóíica, de N. S. de Í<~átima e
uu repudia \im% obrigaçio. Re; |
Evangélica de Boma.
Dunclaatr; abandonador: Kongo.\\
sub. b.t. Arvore: ua mungénse. — Muxila, sub.
de pjiegrino.
(ITi .Alforge, I
Saca
Vara ue madeira tal como se cor-
tou da árvore:— ua Kimbãngu.\ Pau; Múxile, adj. e sub. |Ii Lega*
cacete. II PauUaa.|| Nome genéri- tário.
co de todo o vegetal que dá ma>
deira: —ua
puKU. Tronco. - ua Muxilondo, sub. ili Tee.lão ;

nzúmba, planta iam. das combre-


|
|

Homem que trabalha cm tear


táeeas {combíetum milftuense), de Múxilu, sub e adj {li Surdo.!
madeira apreciável, — ua ngola. j
^ Moucu Que houve pouco.
planta medic oal uniisada como
contra veneno. Muxtluanda, adj. a sub- il{ Dei-
xador da terra de Luanda. Que
Muxíba.àub. il[ Teiidãt ; múscu- aeixa de pagar impo:>to, hduaua,
lo! Artéria; veia. i
Furç<i inuscu- tributo. Nome dado ao natarai
I

lar; vigor. de qualquer das ilhas adjacentes á


cidade de Luanda. Ilhéu- Hikt. [
;
,

MuxibaKe, adj. e sub. il| Deso- Foi após à Cessão da ilh<t, então
bediente; obstinado. pertença de Ngola, ao rei do Congo,
Múxíbe, adi. e sub. [Ti Cbupido': socorrido pelos portugueses capita-
—a uâlua.\ Absot venta || «ub. (IIi neados por Francisco de Gouveia
bot. Arvore tintorifal fam. das h gu em 1570, da invasão e ocupação
minosas (cúpa//iera colcosperma) de ,
que durante 12 anos sofrer* doa
sementes oleoginosas comeativeis. ugolas, que o indígena deixou de
p«gar o imposto aduaneiro pela ex-
MuXibiri, sub- (lit Arvore fam- poitação do njimbu, por ele peic*-
das moiáccas (myrianthus arboreusj, do. p rd aqucie reino, onde c rcu-
de fruto coa.e:>iivel lava como moeda (diDheiro)-
Múxibu, sub. Invocação ou (Ill Muxilu-xilu, sub. ill( bot Agoo-
prece aos deuses, tendente a anular ca&to, planta aromática do génaio
«/ efeito de um malelício ou desas- avicênea, da frutos c.mtstiveis \

tre. Esconjuiu; aelesaj Maldição


|
V. pi. mijilu-xilu.
oposia ao que nos quera mal:— u arile
Kimbolc- txpusiuáo de íaotos de-
1
Muxima, sub. Coração; inti.
|II[
monatrativos da nossa luccência mo; con»ciècia j
Vozaecreia.; íig.
nosdeti^tos ou culpas que noi *tor- Regaço; colo; seio. || Ccine (ae
meutam, para que os espíiit«.,8 aoa árvore). Âmagt.; centro muiíuu I


,
I

defendam ou abiolvam. , Consciencioso. || bui. b.»-


a<jj.
crofulaiia. V. pi. míxima.\\ corog
A.uxikane, ai j. e sub. |I( Fido; Pov. e sede da circ. civ. da Quts-
creme. A.eit^ute-
\ Ap*uvaaor. |
sama, b y» 31' de lat. S e 13- 5:»'
Múxike, adj. etub. il| Tojador' de long. £. Gr., distr. e piuv. da
—o marimba Tangedor; que f«B Luanda.
soar •
Muximane, adj. e sub. jlli Ga-
Muxikongo, adj. il[ Deixador: bador; louvaminheiro.
•Bigrante das du Congo (on- terras Muximba, sub. (Ij bot. Planta
de nasceu). Conguês. I de propriedades medicinais em ca-
Muxikóte, sub. {llf Kegueifa; sos de doies de cabeça.
rosca. Múximbe, adj. e tub [l\ Corta-
Muxiku, cor g. Território e sede dor de paus, de madeira: -a mixi.\
da fVila Luso*, circ civ do Moxi- Deriibador (de troncos^
«o, uibtr. do Bié, a it^ 44' lat. 5- Muximbi9«. adj. f ij Eiactor.jQuc
• 19° 51' LoDK. £ Gr., 1.220 m. dá (orça.
MUiC --32é- MUZ
Muxiinbu, sub. jlli Touç )íqu ;
-
Múxiriri. sub. |ITi Sulco Traço; |

Uo gris»o; pé .uolho de farinha I


faixa de cõr diferente nas pernas
para ei.groasar caldos.
ou p<lo ío Pr mfl |Riga.| L'ni
Múxinda, sub il( Tiaço; linha us. no pi mixlrirí.
(vertical ou longitudinal). A via ;

láctea.; Cordã bicha. roda.lGru- ;


.Múxifu, sub |II| Mat' mu—ua :

p;) rle diapoitas tm circo


p9!48oa'- hojiningo. Bosque d^nsoe einara-
]
Risca lenrí tecido) de tôr diferente nhado Grenha; matagal.;
| adj.
do fundo,' P ntur^ ou friso ao lon- Al- toso. fig. Dirfecav^io; fsci emr fi-
I

(fo de uma parede.; Orl b rra. ;


to. |
K'/ngungu'a -
|
z^l Pciú do .

V. pi. mixinda. mato., V. Kífigungu a-xltu.

Máxindc, 8 j. e bub. (Ii Deatjna- Múxixi, Hdj e sub 1| F/iccirna- 1

dor; marcador; urieittadcr. Traça- | (\oT:—amdji U^tador ;| ill( bot.


dor; que risca . Planta têxtil medicinal.
Múxindu, sub. |ll( Ruiilo. movi- -MuxÓKC. lub. il[ Picador.
luentu de pessoas caminhando, i

Andamento; piso.ll Traçado. Múxonfe. edj. e 8ub. [I[ .\Iavios( ;

Muxinduiri, ad) e sub. (1^ Aque-


cicinfco Qac enternece; que fala
i

i u canta baixinho
le ({Uo eocadiinha Pr' jectui; ensi-
nador -Muxongueni, adj e sub Bias-
|Ii
Muxínga. Mib. Cabo; amarra. ii) femador.j ()ue diz ironias.
Acoite. \, p]. mixlnga \\ — ua .
Muxôxo, sub. ill( Chincho. bot.
mamba. O Cabelo do elrítute.
,

Plan atain. úaa euforbiáceas (sa-


MuxjnganeKe, adj. e sub. |I| (Jue pium mannianu»').
pensa.; Kaci^cinador. |
Filóiofo.
Míiza, »ub. |1I( HAlito; emana-
.Múxinge. adj e sub. \l\ Que diri- ção de vaporei; bajo
je iLjúrii»:— a jindaka-i wue mal-
trata, oícnle, uescompõe. .Muzálu, sub. ill| V rizilu

Muxingiri, ajj. e sub. il( Aquele Muzámba, sub |II( b )t Arvore


C]ue lovuca os eapíritoa para qus te faiu d<is ii-guinino8a.t (berlifiea ta-
man lestem Chmguiifcdor.
. ;
marindoides). de boa m.aiena.
.Muxinguiri, adj. e sub \l\ Araal- Muzambiri adj. c sub il[ Te
diçoador; c^ue aiige pragas. Ihadur. I
Pessoa que cobre de col-

iMuxíni adj « sub. [I( Eamaga- ma as casas.


doi; torturante: -fl iixitu.\ Que aíli- .Muzambii, |I1( Sortilégio; meio
Kc., Oprcsauf. I
tig. .M iitar. d adivuibir u luturu uu a doença
que psíss' a
•* tcm.{ Hraxaria ||
.Múxinj', sub. ill( Intenção; de-
aigaia: n^ ala Kula ua Kubinga Kiiari — Kuía , v intr — Adivinhir. ,

Muxínji, sub |Il| Plaata medi- Muzamburi, sub e adj. jli Car-
cinal. |
V. xinji, (oaiante Adiv.nho.
Muxinu, adj e sub. i í| antíq. Rei. Múzanqa, sub ill| Uzanç ; uzo:
jU-no; scuhor da tetra. V.|
niuè- izuatu /oto u a i te ku—\ (^jutmua-
nexi ção; trnpr^ go frrquente.
Muxíri, ad( e t>ub. ili Qua é ha-
Muiánge, "^dj e sub. jl] Danífi-
biiuaiinoute sijo. P•^8ua que n<tO I

cc;oocivu: kiàmoKia irimu. t.^-


é amiga da limpeza, iudecente. j

trag-tdor; pelekae — a
uestrui Jt..r;
Múxiri, adj. e sub. iI; Infel / mabata i
Estravag^ntr) esbanja-
que tem puuca sortr. ictiol. Pei- 1
| dor.
xe du mai.j búi. Planta Iam. das
,

Muzánza, sub. [U| b)t. Planta


i(gumínos.«ti {eriosema muxiria), com
faiu das aiclastuiia eas (numecy-
cuja* semtntes e lai/es ae í roíeuta
loir vogelii}, de mad-.ira rija e eias-
o U(2/Uú. ii- medicinal e cciodimeu-
I

lica to trutus eomestiveis


tar.j V. lúku.
Muxiríki, auj- e sub. |Ii Toleran- Muzánze, adj. e sab. (1) ^ue fur-
tt i
iQjulgeatc^ Sofredor ta comida uaã pantlai.
MU2 327- MUZ
Muzáu, sub illt bot. Granrie ár- Múzeri. adj e sub |í( Que é ha-
vore fam. ria« gutífers {tymphonia b tuAlnr^nte limpo.' Probo; ase#»a-
V. mungún^du
glohulifera).\ dn Esmerado; sem má'"ul'í ^'g.
I

Muiauri, sub. e adj. \l\ Que f«t Franco.


passar a vau
>íuzpvu, iub t[[( zoo! Pçiliin»
^tuzanga^a. aílj e sub. . ilii Mun- culo.| V. pi Viizrvu.
cebo V munzangala.
I

Múzeze. í^ub iTIf bnt. AcAci^. *•

MuzaÚKi, sub. e adj. |I[ Qu» pas- sua madeira |


Acacina.; V. pi.
sa a vau mizezt

Muzári, »(1j. e sub ilj E.stende- .Muzézi, adj, e sub. jT[ Baboso \

d Tl—a maxisa. fig. Larapio

Muzáza. sub ill[ bnt Planta .Muzokeleri. adj. e -^ub. |[iPes«oa


morácea (musanga ceoroptoidet), de que tnma a dff sa de outra j
De-
madfira branca e leve. fensor
Muzazunu, «ub. lllj Epistaxe Múzombe, sub e adj \\\ Vaga-
jDerramaraento de sangue pelo roso; moroso. ]
Que anda lenta-
nariz ments.

Muzéba, sub (II[ bot Planta cr- Atuzombo, sub ill[ bot. Arvore
namental fam das leguminosas. ornamental de madeira rpuistente
P^ra «"onstruçÕPs, tb. conlipcida por
Muzéi, lub \\l\ Jardim. I Terr*»- \íazombo. ,
no de jilantai de alorno [ Jardi-
neiro. Múzome; adj. e -ub. (1) Sóbrio"
moderado ino beber). B^berricador J

Múzeke, «ub. ill[ zoo). Reis; ro-


bcta. Muzonde. adj e sub. |T( Desaifi"
mador. Que faz esmorecer, perder
\

Muzckí, adj e sub il| Dormidor: o ânimo.


miilembeki — | \
Aquel*' que pernoita
onde não é costume fiCar. Muzondo, snb. iHi b'^t. \nacar(1o;
seu fruto (comestível) corogr.
MuzéKU, sub. lll[ uied Ferida Vale conhecido por e ta nome na
que se cria na plauta do pé ! E' m. rirc. civ. de Cazengo, di>'r do
U3 no pi . mi2cku. Quanza-Notte, prov, de Luanda.
Muzelese, «dj \1[ Limpador: — Múzonga, sub Br«do; clarr ór.
\\\\
ua malonga. \
Oue faz assear. 1
Chamamento em voz alfa ufa |
I

— , V. tr Clamar; chamar; berrar


Muzelefete, sub. ill( Mulher vir-
gem, em estado de pureza adj. Muzõnge, «ub ill[ Sop;'; caldo
Casta. Que le não poluiu.
{
|
I

viutamhvla — .
1
Molho.
Muzémba, sub. il[( bot. Ingazei* Muzónge, sub. e adj iT| Medidor;
ra e sua casca, de propriedades rae" pesador; avaliador:— «o /»*. Agri- |

dicinais.j V. pi. mizémba, mensor.


Múzembe, adj e sub. [I] Aquele Múzonze, adj. e suh, |l[ Lison
que aborrece ou manifesta despreso. jcador; lisonjeiro
Mnzende, sub jllr Planta orna- .Múzoue, adj. e aub ii[ Nada-
mental fam das legumiaoãas. dor.
Muzénge, *aj. e «ub. ilj Rrandi- Múzua, sub ill( bot. Ajbusto
dor.j Ameaçante: ua matari.\ ÇJue — borracheiro fam. das plautas apo-
faz menção de atacar ou atirar. cináceai.
Muzengezénge, sub. ill( Grande Muzúbe, «dj e sub. |l[ .\cabi-
árvore do género ificus». dor I
Finalista.

Muzenze, sub. (Ilf bot. Planta Muiuéri. adj e sub ll| Loquax;
dicotiledonea fam. das legumino- verboso; faladoi:-ua ktVt a mu k»7a
SBi. Y. muzungu.
I
poa^/. Aquele que outorga.
1
1
MUZ 528 NAK
Muíuike. »Hj. • sub. il( Amola-
dor:— ua jtnjangu. Múiuna, >ub. |llr Parte; qui-
nhão; lurro: k« a ngi kaía |G»obo; — .

Musoíri. «ub. illf E«pích» i


En- proveito; interesse
£t»d«:— ui jingondo |
K o de utn«
érie de ccu«as. Muzunda. sub ]\l\ bot PlaotA
adj. p «ub PiUdor:
de propriedades medionsiis em c«-
Múruke. ilj
S04 de amigdilites.
-^afubi ;
Qu»! tritura por meio de
pilâo 1
V. miitut- Muzúndu. «ub |1I( ictio). Certo
Líguminn- pe xe de rio de ovas venenosas.
Muzóku, iub |II( bot.
* ceaalpine^, de lenho muito lijo
Muzúne. adj. e sub ilf Descaroa-
empregue rm cabos de machado e dor: wa jixiln
- '

Instrumento com
eoxadMS K' tb med cjnal em e
i
•.-
que se descarna,
•os de otitei e otoirrias-
.Muzuk'ita. sub. líli Diz-«e dos »li- Muzúnga. sub {II[ bot. Protela
menf^os ou fruto» aue eoz-m ao ta-
lor (no b rr«lho):rí«a ri abi — .Múzunge, sub |l| Ambulant<t

Múzukufu. enb jllj Apoquentaçâo. Muxungme, adj esub. )I| Fam •

no pi. liar; visitante; convivente.


llnsDoríunaçlo E' ni. m%
mizúkutu. iMuzunoiri, adj e sub. |l| Visita-
dor; ass'.8tente.
Muzíimba, sub lU] bot. Tabú^;
Dua madeira maito rtja, podendo Muzúngu, sub |I[( bot. P.quena
•rvir de pi^^go nas construções, j
árvore fam. das lef(uii inosas (pipta-
\' miiíhuba
pi.
dtnia africana), de boa madeira — |
|

.Mufútnbu. sub jlíj Rebordo; o-- zungu. poupa (das aves) Niooco |

la; lábio; b-*i<.o 1 Focinho:— wo fi.Vfi^í. (do p rú)


j B3ca: uotíia ni — k» k'a;'io»ò»rirí
Bucelíirio; medianeiro: ~ua uyann
|

Múzuua, sub. {II| Na'!s» Rou- .


i
)

pa larga e mal acabada Fancaria.


Tradutor, intérprete. |

I
l-^ngongo, bjt Planta tb. conhecida
Muzumu,
sub. \ll[ bot. Plaota por Ktkole
fara. das rosáceas \rubu8pinnaiu»[,
d proptielades medicinais e íiutos Múzuze, adj. e sub.. |I| Assadoi-
comestíveis. ro; tostador.

JNÍ

N. sub iIX( Décima terceira Naiu pfon pi \]Xi contr de iin

letra do alfabeto kimbundu, de va- e adj. pi /'';« .\ e!e«i; lh'os; lh'as:


lor iguil que em português. m>i Kafulè- ;1 Com «Ihí; contigo;
o nhombo zá — .j Em
companhia da
Ná, sub )lXi Abrev, de ngana que, de quem. ou com quem
(senbo'): — AíuíÍ,- — Jo7thi.\ Sô Ij
p
se
>88o<t
faU: o jinyoinbe ng'ita o jiugulu
contr da prep m
e adj. pesa. pi.
kula—,
;

ine. Com ele«: ng'ata]i.ana — fnu njila.


! Em companhia de quem se fala: Nâke. adj. num card. Oito |
O
ng'endeí$ -V.u bata. número 8.| Oitavo:— ria Kizuua, Que
ocupa o Oitavo lugar
Naiu, (contr. do pron na e da
a^-t. inLh' lh'o: ng'a mu bana
] .\ ;
— Náki. sub. iIXi Des-gaação vaga
Contigo; com ele: o ngombe tunda -. |
de pessoa incerta, Fulano; esse j

Em companhia de quem oa com tal. II corog. Afluente da margam


quem ee fa^a \\ adv Juntamente: esquerda do rio X kipa, distr. e
O mbtji u ai - nuif prov. da Malaoga.
NAK -319- MHA
Nakiu. a Jj. ^ pron \l]l\ Lh'a; mineira nenhuma. conj. Ainda '


|

lh'o: o klma k/Kí ng'a mu tambula que:— /nòc i| pron. nada: — K//na. 1 j

muikoka.] Comigo; coniig"; consi sub. Cousa nenhuma.


go: ne'aiundu ku bata Em com- \

N'eie. (contr. da prep. ni e do


panhia ria p^^SRoa qab, com quem pron. pess. ele) Contigo: uia
ou dr quem se fala.
Em tua co-npanhia; dapcndsnta da
\

Naku. adj epron. iX[ Com ele, tua vontade.


f|3.; Ein comp'inhia de qu^-m ou Nékulu, sub (IXí Es ravo; ne-
(on quem se fala: o Kahoníbo kaná gro. (E' termo insultuos ).
ng'atundu — inu mbole.
Nela. sub (IX) port Anel.
Nambi, eonj. Não obstante. {
Con>
N'é ne, 'contr. da prep ni e do
tudc; todavia.] Apejar-de; tam- Comigo; em mi-
pron pess. tmt)
béii'
nha companhia.
Nâ nbua.
sub. |IXi Adivinhação.
Nené, adj. (IX) Maiúsculo; gran-
li Divintade prot ctora dos
mit.
V. kinene, únenc-
de.
adivinhos e caçadoie». ni Samba,
|

gémeos (conotei, zodiacal) ', I


- /z^O- Nêne, adj. Com eles.
ngo. corag Pov. e sede do posto
Nene-nene, adv. Muito, demasia-
dv. do Amb-iz. distr. e pr.v. de damente, excessivamente grande.
Luanda. 17.534 tiab., ambuU sinit.
e escola tural. N'éíu, conosco; de nossa conta.
Nàna, adv. Gratuitamentf le gra- ; N'énu, convosco; de \ros3a von-
aa: ja kaxinj' a-ngele ja kuvuKa o tade.
mâji, ja kabaja nganga ja Kuria—.
Nhííku, adj. Cheio até nio miis.
sub.
1 I
ubséquio; favor C lUsa [

Replete; preuhe: rivumu — E' tb. .

gratuita \—KandundU, corog Pov.


\
interj .
\

e posto da Circ. Civ. do Alto Zam-


beze, distr. do Moxico. pro-. do Nham-nham, sub. (I) Nome por
Bié. 12.995 h-ib. que eram designados os comedor»!
Ananaz.
de carne humana Significação de
Nanáji, sub. iIX( port
{

quem come cousa arquerosa.


Nanga, Fazenda: teci-
sub. iIX[
do, V. muIeU-W t>ot Norce por Nhama, sub. (IX) Carne de aai*
j

mal morto.; Caça brava; vração


que no Seles se dá a conhecer o mu- j |

bangu.
Mukua — sub. Da carne.
. adj. e
Indivíduo que mata carne. Caça- |

Lugar df> pis


Nangu, sub. ilX( dor corog. ."Vrea da eirc. civ do
I
I

sar o dia; bu— ia manhanga \


do Baixo-Cunenn (impropriamente
Acampamento; joraada: pousada. designado por tCuanhiàmat V. p|. |

adj . Diária.
{ [

flKUfl —
Nanhi, adj e pron. inteir-g (11 Nhámi, adj- a sub. (I) Carnívo-
Qual; quero:— u abange K/k/?. (ju« j ro. |
Comilão
I
V. munhámi
sub. |

pessoa (entrevarias).] Cujo.jVmu- Nhánga, sub. (IV) Abrev. de r»-


Kuanhi- nfiànga.\ Caçador:— rm ngenga |(E'
Nanu, adj Alto.ji sub.' Riba.|] tb. nome próprio) ria Kituxí. |
1

adv. Em cima. sacrificador; assassino confesso-

Com Nhange, sub. ilX) zool. Garça.)


Naú, adv. ele; ela: wultle U
Cisne.|: Ave branca de bico
ei — .\ Acompanhado dele |
Junta-
comprido! —a Pepe, corog Pov. e
,

mente com ele.


sede do posto civ. da circ
I

de Cam-
Ne. abrev. do adj. a pron. inttr- bambe, margem do rio Quanza, no
leg. nanhi. adj. e pron. pots dei.
\
\
caminho que vai do Dondo para
(contr. da prtp. nl e do pron. pess. Pungo-Andongo.
muéne) com eb: ng'ataviana^: tm Nhanha, sub. (l) Oscitação; boce-
companhia dele: ndé — Consigo: -
i
|
jo.) I Kuta— ,v. intr. Bo:ejar.
u ala— J unto; perto dele.
1

Nhafa. sub. (IX) Laivo na pel*


Nê. adv. Apesar de; mesmo que provocado por ablações de águ^
—a aKu/u.| Embora; vikQ\—ngo\ d« queatfl.j £' m. us. ao pi. jinhãta'
NHl -330- OtO
Nhia corog Aflaente da margem Nóda. sub. (IX) port,|- Nódoa. 1

•tqaarda do rio Longa e que divida V. rtbola.


aaáreat dfti circ civii de Quibala
• Aiaboim, diatr. do Qaanza-Sul. Noki, sub. V. maiánda.
prov. de Benguela. Nona. sub (IX) Milho cosido.
Nhiki. lub. (IX) Abelha V. Papas ou mateta da milho.
I

nhuini NonQO. sub. (IX) Sugestão; inspi-


Nhinda, corng. Por. e posto da ração.] Conselho; lembrança.
circ. cir. doi Bundas, distr. do Mo* Nongolo. sub. (IX) bot. Nome
xico, prov. do Bié, 17260 hab. e por que no Selas se conhece k plan-
uma Mitião Americana. ta celis soyaxuU iam. das ulmá-
Nhoxa, aub. (IX) Serpente; réptil' caas.
I
Cobra. Nongonongo. sub. nX) Enigma;
Nhuiki, sub. (IX) Abelha. charada! Cousa difícil de com-
preender; linguagem obscura.
Nhfindu, sub. (IX) tool. Lontra;
a aaa pele (nas GangueUs)-! V. Nonoxi, sub. (IX) Salpico; pinta;
ntúndu .
mosca.j Estrelinb»; ponto Man- |

cha escura em campo claro.


Ni, «OBJ. copal. E; mais; também^
eme—eie.\ Prep. que estabelece vá- Nofoío, adj. Muito írio.j Gelado.
ria* relações:de companhia: ng'ai — Nóxa, sub. (IX) bot. Grande ár-
Ngúxl; da modo: ku^aloKala- ngúzu; vore iam. das rosáceas (parinarium
causal: tcuteíeía—mbàmbi, ete. tnobola) de madeira resistente a fru-
No, intarj Chut sub Expras to comeativel.
!
{|
aio qua traduz to estar caladot: Nu, pron. compl da 2.* pess. do

u ila .{ Nam pio; silêncio. pi.: V('>f; eme ng'a-mono ma:d.\ A
vós.
Noba, sub. (iX) Nome por que
na ragiio do Saias é conhecida a Núka, adv. (port.) Nauca.l V.
arvore muxõxo. KiKlá.

O
o, snb. (IX) Décima quarta letra Ojo,adj. a pron. demonstr. pi
do alfabeto KÍmbundu, de valor (IX) Esses; essas: o jtnguV—fanhu-
igual qua am português.! art de- {
ngu.\ V. jôjo.
fio. biforma: o. a; os, as: -ngombt
OKavangu, sub (IX) Nome indí*
I anetei—sanjl i atuka, — jingulu ni
gena do rio Cubaugo.
jihanga j'afu\ adj. e pron, ueinons-
j

trativo. Eate, ^ssa, esses, essas: Okío,adj. e pron. demonstr'


O mutu'—u abele; o axong' - alenge- (IIliEsse, esia: o ktam'—kt a/u.\ V*
II adv. demonstr. Eis.| Aqui está. k/dk/o.
Ei-lo.
Cho, abrev, do adv. kókq, Aí:
Obi. corog. Afluente da margem ku mbandu'-^o»ae lugar.i ,adj. e;

asquerda do rio Dande, circ. civ, pron. demonstr. (X) Essa, easa: o
daste nome, distr. e prov. da iiangutu'—, í'atoloKa.
Luanda.
Okoío, sub. Gergelim. |V. uKóto.
Oio.abrev.do adj e pron. de-
Oku, abrev. do adv, kúku-! Cá;
manatr. pi. ióio (III) Essa»; esaas:
deste lado,
0im'-i axlh.ll adv. Por ai; por
aaaa lado ou caminho: tndeto O Olo, ad}, a pron, demonstr. (IV)
/í//r— .1 Por aí íora. Saaa; aan: o lambu'~'lu úbtnguliUa-
0MB -55f- PAl;

Omba, corog. Rio d* regiSo da Todos, todas. Sem excepção: irfii'—


I

Quissama, afluente da margem di- alenge.\ Tado:— d/. adv. TotaN 1


1

reita do rio Longa, circ cir. da mente; ao todo.{} sub. A soma; o


Quis ama. di«tr. e prov. de Luaada. conjunto.! I
— ene, todos eles; sem
Orno. abrev. do adv. de lugar
reslricçâo.) , adj. indel. Una
momo. Aí (dentro): m'onz' mu — ou umas (entre vários).
— —a KÍ
Qaaisquerí
banga \\~íolo, todos;
|

avaudull adj. e proa. demoaitr. pi.


tudo, II adv. Indistintamente; geral-
(VII) Esses; essas: o malumuenu' — mente. |— r/d, todos; em pèso; por
ma ngene.
junto.
|

Ôiiioe, sub. (IX) bot. Arvore


0'fo, adj. e pron. demonstr. pi.
iam. das legu nínosas (òer///i/a an-
(X) Essas; esse-: nfl bane o iangutu
de madeifd aproveitável.
gslensis)^
— . I
Abrev do pron. íâto.
Onda, corog. Pequeno rio tribu-
(TX) Manancial;sub. —
Oto. /«
tário du Vareno, dist. do Moxico,
prov. do Bié.
minha\ Fonte. fig. Princípio, ori> |

gem, adj. Que mana incessante-


1
1

Ondo, Sub. Prefixo com que se mente.


fjrma o futuro dos verbos! Hão-de:
Ou. adj determ. e proa. da-
ene -Kuenda lelu
monstrat.j Este; esta. I
Pi.Aua.
Orio, adj, e proo. demooatr. (IV)
Ozo, palavra equivalente ao so*
Esse, esaa: o riíari—rí aneme |
fixo iam dos v. potugueaes; andar-
Abrev. de tiório.
-iam; yit-íam, etc— mofia; kttt- —
Oso. adj. e pron. indef. pi. (I) ndã',-lênga, ete.

P, décima quinta letra do alfabe- araliácesi (coriaaatt paaieulata),


toKÍmbuadu, com valor igual que de madeira clara, densa e rija, pró-
em português. pria para construções. Aráiia. I

Pá, sub (IX) Expressão compara- Pala, prep. (port.) Para; a fim de.
tiva de pancada. Som produzide 1
V. nda.
I

pela queda de ani corpo. Martela- Paláia. sub. (IX) port. Praia. V.

|

da.! Zás. II ,
(port.) Utensílio. I
musése.W Nome com que d'aotes
V. mbengu. era (ieiignada a parte baixa da ci*
d<àdti de Luanda: mu—.
Pái,5ub. (IX) port. Pai.| V. tâtã.
Palaka. sub. (IX) port. Praga,|
Paieta, sub. Certa qualida-
(IX)
V. ribebu.
de de sardinha (magra). ;

Palakete, sub. fIX) ictiol. Pargo


Páka, íub. (IX) Vrreda.j Atalho.
pequeno.
PaKála^ sub. (IX) Antiga meaida
— Paláia, sub. dX) Excremento lí
de capacidade; ia fuba.\ Tdleiga.
quido; diarreia.
PaKása, sub. (IX) Búfalo; boi Palama, adj. e sub. (IX) Rival;
bravo.II Aní go soldado de guerra pretendeota á posse da mesma mu-
preta Soldado miliciano.| V. pi.
|

Antr^gonista; contrário.
lher. |

jipOKãsa.
Palame, adj (IX) Adúltero.)
PaKU, sub. (IX) bot. Arruda. Adulter-do.
Planta fim. das ratáeeas (lauthaxy-
Iam nitens) de madetra resistente, Palánga, sob. (IX) Esteira sobro
própiía para medicação e constiuc- a qual serealixa a carimónia do xin-
ções: mãxi (/a — Arvore iam. dae
I
guilamento 1
1 aovl. QoadrApede ru*
PAI -352- PAP
mÍDtDt« c«rvíno.| Wapitc; veado. 1
pimpolho. Peça horizontal da 1
1

top. Localidade no» fubúrbios de cruz Pau trantversal em que ae


'

Luanda; mustiie ua — , iça a bandeira (a bordo dos navios).


\'eiga.
Pala'nhi, loc Cenj. Para quê,
Panda. sub. (IX) Pequeno pau
PaláÍB, sub. (IX) port. Pr-ta rarhado no mciu em que se enta-
(niftal): Kiiari K/ú — . lam viandas a assar ao fugo.j As-
Pala-
sadoí Bailaiinr; pessoa
. quo se
Pálévala. sub. (IX) poft. I I

distingue na dança || Calça; panta-


Via. kizuélu.
talona
Paleia, sub. (IX) Canteiro Pe |

Pânga, sub (IX) zool. Pássaro de


quena cova para plantar tabaco.
rôr verde e taisr<s vermelhos, s mi-
Paluku, snb. (IX) port. pargo. V. Ihante ao mulombe-ua-nganza
mélu.
Pange. sub. (TX) Irmão; confra-
Pamá, adj. (IX) Paim?do.|i íub. de. C imarada. j— /fl /lo/a/fl. iimio
|
I

PasmHCesra.l Conteinplaçãs p^rvoa: consanguíneo, ou paterno. {{ — ia


u eri-.\ Diz-se da pessoa admirada kamama, irmáu uterino. || — ia mà-
o de buca aberta. ngua, irmáo espíiitual; co-afilhados.
—ia ujunu, cornpa::h-iro úe rscu-
amba, corog. Pov. a
I 15 kíI da II
la OD de offcio; condiscípulo.
víIt do Ambri, margem direita do
rio Loge, Jistr. e prov. d Luanda. Pangild, corog. Gr nde I go no
II
Pov. e antiga soJe d« cone. de cam nho para o Dande, a 3 kiI.de
Atubica, circ. de Cazengo, pov, de Qutíangodo
Luanda. II Rio, afluente ia rgein m Pangu, sub. iIX) Novidade; o
direita do rio Camuege, circ. de
que se vê ou faz pela primeira vez:
kutubula —
Cazeiigo.
Aiodo; maueira origi- I

Pambala. sub. (IX) Metempsico- oal 1 I


expressão iucoos- Rtfrã> ;

se. Peiso* em cujo corpo se crê


| cientemante repetida a cada passo:
ter transmigrado outra alind: mona — / trzfl mu fiembu. VirtuJa Pra- \ I |

í/a - corog. Pt-quena


. pov. e ee.to; dever: Kubanga—ni ndóngo.\\
C
I I

itpeadeiro do de F. de Movâmt- Ritual; norma; doutrina.' —a ibula


des. mukulu. matote ma Kalunga a ma ibu-
la mu/undi\ cítaçãj; texto. ||~'a
Pambu. sub. (IX) Atalho C»ii)i-
lUKenhi, corog. Pov e posto do
|

iiho que, fora d^ estrada c-mum,


couc. e circ. Civ. dos De;iil)os, distr.
t-íicu'ta as dista. ias:- /fl njila.\ Ua-
iriinbs que se separa do principal;
e prov da Luanda, 3.853 hb
cite, II KusomboKa—, v. int . Pei- Panji. adj. (IX) Knérgi;;o; C(.ia-
jur i; transgredir. jo-4o.{ aub. boi. Arvoíe de so i.bra
I

V. muanze-
Pana, sub. (IX) Saria; nôdo^
amarela (na cata de certas pessoas). Panza, sub. (IX) Jogo de azar;
I
E' m. us. no p\, jlpana. batota ^Uta — v. ir. Batotar. I
,

sub. (IX) Adultério.


Panda ;

Papa, sub CIX) Arraia Cuuha; | |

Vioíaçãoll Vasilha de barro com estaca Palmeta. Ponto de refe-|


|

aatas; ànfoia: -/a ntaluvu\\ Pedaço rência. Pequena lia de algodão


| ,

de maíumeira na tralha superior torcido auo os bsrvlçriis põem «o


da8red<e de .irrast< coi tiça. ( Ê m. ; pssc^ço em sinal de lutu.
us. no pi. jlpanaa) \\ lool- Ave Pti; paizinho
Papal, sub (IX)
p rn<lta de bico alcngado. b)t. j

V.
[ j

tâta.
(J.ande árvore íair das legumino- .

• as (berlinia brachyetsgia), de pro- Papa-pulunguuzu, sub. (JX)Ex-


|)ri«dides medcinal e oruameotal.l |
pressão unomat. significativa da
Kufa-, V. tr. e intr. Cometer adul- «entra a precipitada» ct m entre ho-
tério; falsificar. l—kumbi, adj. a
I
camento de p.>rtas ^u móveis
sub. Primogénito.] O priratiro ho- Papeia, sub. (IX) port. Papel.
mem de uma mulher. Violador. |
V. mukanda.
Pandanda, tub. (IX) Falange; Papinha, sub. (IX) Mosquiteiro 1

Ukpfffta;— ífl multmbU'\ HMt«; Cortini,


PAP -sss- Pík

Pápune, sub (IX) ictiol. P«ixe eado; bu Kanga bu azele— pektf.]


(Ui m ir parecido eom ípeix'^-g»lo». Muito limpo.
Pásu «ub (IX) port. Passo V. |
Peleau, sub. ^IX) port Preço. I

tihanda.\\ Páico-; a semana santa .


V suilu.
Pâía, sub. (IX) Descrença; falta
Pelezu. adj. e sub. (IX) port.
de convencimento; dúvida Incre- |

Preso; piisionelro V. hutlie.


dulidade; teima V pi. fipata. |
|

Pa(a)tanha, tub. (IX) Cord-^i pre- Pélu. sub. (IX) O que se dá ao


fo que, com jindomba, as vjuV4«i tra- noviço em certas cejimóriías religio-
z^-m a tiracolo. Distiactivo.{ V. pi. sas. Hóstin; prova: kubana
|
O \

jipatakanha que serve para eatab*lectr a verda-


de de um facto.
Pafalá, sub. (IX) rort. Patrão. 1
V.
muâri.\\ Padrão. V. imbambt. I
Pemba, sub. (IX) Substância ar-
gilosa branca, usoda nos exorcis-
Pá(u, sub. (IX) p rt. Pdto.I V mos e xinguil .mentos. Caolino; es-

|

rileka bot Arvore de carne rijo


|
|
pécie de gesso. Karia Maíar- ,
I I

e madeira branca, própria pari sico; Satanaz. Anjo mau.


constiuçõe» V paku. |

Pémbe, adj. (IX) Mat ; ebúrneo


Paxá, sub. (IX) port Paixão. |
iQuf- tem de marfiral
a côr hombo ia
V Kinhengete — |Fo8C(;sem brilho.
Paxi, sub (IX) Opressão; sofri- Pembele, sub (IX) Felicitação;
mfnte; angústia,] P.ivi^ção, tortura congratulação |
Bom êxito. Gr ça;
1 ordl. V. pi jipaxi. mer ê: a mu v iala mu— ia Nzambe \

Paze, sueb. (IX) port. Paz 1


V. Doa. da ^saoa gracio-a; agrado;
uèmbu. favor mterj. de exort ção, de
I
,

aplauso: —'o/o! Bravol Muito beml 1

Pé, sub. (IX) abrev. de


pai (no Eu te saúdo!
sentido de o aiais velho, o raais an-
tigo numa casa): Nzuá; Manguxi.\ — Péndu, sub. (IX) port. Pente | V.
V. KO/a.' Nome da letra P.\\ *d
I
.
Kisamuinu.
I.impo; sem mancha! ku rikl ku Pénga, sub. (IX) MetrlcuU.j Mu-
erl-. lher de vida fácil.
Pe, conj. copu'. E; porém; contu- Péngula, adj (IX/ Escas&o; dimi-
do: eie-ingau lenga.\ Orj; poitanto; nuto: multlc u axala— Falto. |! |

à vista de tnl: k/ ng'amono.~'kin&, Diz-se diis abas ou bandas do casa-


ingá ngi rixib'ami.\. couj. causai. co, q le se não sob epõem.
Poi.-; ndê— adv. E itão; neirse caso:
!

Pépe, sub. (IX) bot. Anona. Plan-


i

eie~u a kí bangela'nfii ? |

t f .m. dds aDonáceMs .monodora my-


Peba, sub. (IX) ictiol P ixi do rtstica) do propriedados medicinais
r.er similbante à taíuba. em Casos de cólicas. Fruta de mu- {

Pexaiu, sub. (IXj port. P<ícado.| pépe.


V. Kíkuma. Pesa, sub. (IX) port. Peç » (de fa-
PéKU, adjIsento de sjjuiades.j zenda),
(>laio; pelendende. - |) su). Lugar Póíu. sub. (IX) plt. Peito. i V.
limpo, varr do, tulu.
Peia, sub. (IX Haste de pal- Pêtu. mb. (IX) Almoíoda: —ia
meira. Kubetuila.\ Trc< vesseiro.
Palejende, sub. dX) port. P.e- Pêxi, sub (IX) Cachimbo.
stnte.i Oferta. V. Ktkélu.
I

Pi I interj. Chiton! Caluda! Nem


Péleka, sub. (IX) port Peada: piu: u ila-.\\ adj. Quieto.] i
adv.
ng'abange—\ Prtiu)»o V. lubundu I
Silenciosamente; sern ruiJo: u irl
PelcKese, sub (IX) zool. Barata — .
I
Caladinho.
PeleKu, sub. (IX) port Prego. Piápia, sub. (IX) A idorinha |

Pelendende, adj Brilhante I fig. Andoiilho.j Pessoa que anda


KfapUqdecfQte.j BiAnqu«Hdo; «•' muito.
PIA -354- POX
Piáta, sub. (IX] Som imitativo do Pombe, sub, (IX) Embaixador;
acto de cuspir ou lançamento da mensageiro. || Espécie de cerveja
sujilade do pato. (£:' pt-jorativo: ieita de milho fermeatado.
- .ng'a KU tela mâle)
Pombo, .<^ub (IX) Eípião; esculca.
Piiazele, sub. (IX) port. Peixe- IIAqufleque v*i ni vanguarda de
-azeite umexércto para iniicar os cami-
nhos ou o terreno ioim'gi.| Sipa-
Pila, sub (IX) Papas de faiinha
dor; avançado. zooi. Macaco pre- '

de mandioca, Pirão. ]

tu com mancha branca sobre o na-


j

Piiu, sub. (IX) port. Peiúj V. riz. corog. Área que compreende
| J

mumgómba. a circ. civ. deste nome com sede


Pi.idu, sub. (IX) Policia.
em Sanza- Pombo, di»tr. do C ;ngo,
prov. de Luanda.
Pínj", sub. (IX.) Impigera.
Pónda. sub. (IX) Cinta;— za mbu'
Pió, iii", Completamente vasio: nda.\ Cnto:— ia mala.\ Atadura»*
bu Kanga bu éri \\ adj. - limpo; cós.| Banda transversal. |
| —/<j tiã-
>em rebttr c( usa alguma. lu, o cí culo máximo da esfera.]
Zodíaco.
Piri, sub. (IX) port. Pirds.lj co-
rog. Alto monte nO Jiatr. do Mo- Ponde. sub. íIX) ictiol. Siluro.
xtco, tb. conhecido por Kazonibo, II cor( g. Pov na margem direita
I . 3)0 iJi . Je a it. do rio Kuiji. cone, distr • prov.
de Malange.
Pisa, sub. (IX) iiiporão: la sa-
nji , Hspora Pondo, sub. (IX) port. Ponto.'
V. sânbu
Piíaxi, adj. e lub. (IX) Filho se-
gundo. Pone, sub (IX) Agua de cnde
aaíu mandioca ou mi ho para o fa-
sub
Pí(u, (IX) port. Apit'j '

\
múmbonji. brico da fubá A mesma mandioca ]

ou milho amolecido
Pi(u, sub. ( Xj Fórmula; regra:
1

Ponji, adj. e sub (IX) Astuto;


banga o -uanga ni u /uc. |Obastiva-
ção do modo de operar.
ladino |
Que conhece os cantos da
casa.
Pôko. «ub, (IX) Faça; navalha.
Facada. \i Kuta — v tr. Ferir com Ponzo, sub (IX* Incriminação;
laca; dai facada. j— /a 6u//i, navalha
.

delic o; culpa ]
t' m us. no pi.
(Ir biiba: -ia butu sumblsa-naiu nda-
|

jipoato
ndu ié, KUnua kí u fua, i ku buta 1
1
— Portálu, sub (IXj port. Poit.l |

ia nzâmbi, bjt. Piuuta fam. uas ci- V Kibaka


p ràcaa, de tio agudas í i, e cau-
Posa, sub (IX) bit. Espt go
les que o nra s icVú contacto curtam.
{smilax medica).] Finta medicinal
\ ndingu.
.
I
de .luposi» |V pi. jiposa.
I\ kolo, cirog. Pov. e sede do
Potepote, sub (IX) Cjidcl que
pobto de^te nome, ciic, civ dos
as mulheres tratem á cintura para
Gaiiib -•, distr. e prov. d» Huila,
segurar a ír^^lda quando meus-
3 670 b ib. e est. teleg.-pobt I.
truadts. '

(IX) Cira; face.] Fisio-


Polo, sub
Póte-pó(e, loc. a Iv. significativa
nomia; a^<pecto; catadura. Fiente; |

dos que se abreiu e fecham a


olh.)s
f.chaU.Jl .lav. Na presença; diante iniude: mesa - sub- Movimento
K'amb'è muKuá- Adidnt^; 1

de: ni \

dos olhos de quem é apanhado em


além: ndê ríngi ku— Depois.: KU |

flagrante.
ja Kuenda. No futuro.
Poíóia, sub (I.\) Guisa lo de pei-
Póicki. alj e iub (IX) port
xe de muambi ou az^^ite e btoaaa
Porco.| \ sibue-
.
pouco verd .[ í g. Bjdega, comida
Polomesa, sub (IX) purt. Pro- mal feita.
messa. V. riKangu, hasa.
Poxi. sub adj (IX) Lógico; «ábi. í

Pomba, sub. (IX) pjrt. Pamba |


argumentador luielgente: mmueri
V- riímb*. UQKiria mu kita--\ A.uigo do sa.
PU -335- PUR
ber, v«rdade.] Expressivo; elo-
da Pumbelu, sub. (IX) Bufarinhei-
quente.] Que labe (falando) domi- ro I
O
que leva para o inten r
nar o áDimo de quem o ouve mercadorias para vendfr a retalh)
Pú, sub. (IX) Oaomat de bate- Púmbu, sub. (IX) pjusaia
dura de porta, jaaela, etc.| Pan-
cada.
Pumbulu sub. (IX) Viscera;
fato: —m nguari .Míudesas; leves,
Puanhanha. aij. Sem recato; às
escâncaras: ribltu u arixisa— |
Aber- Pumúmu, sub. (IX) lool Pá^sa
to de par em par.
ro, tb, conhecido por Kingungu'a'
njila.
Puanzangala, snb. (IX) Som es-
trondoso de louças ou vidros que Pumúna, sub. (llli Joelho.
se partem. Puna. sub. (IX) Cotovelo.
Puapuanha, adv, O mesmo que Púnga. sub (IX) Pagem; men-
puanhanha. sageiro: — ia soba \
Emissário, j ;

Puéji, corog. Rio na reg ão do Motano; punhado:— /a


feixe; íangu;
Moxico, afluente da roaigem es-
— ia maKanha Braçadcl,
\ adj. e
querda do Ngandu, diitr prov. «ub. .\nunciador; percursor.
e
doB é. Puugi. adj. e sub. (IX) Conjura-
do; traidor.
Puéla, sub. (IXt Parapeito de
eirado VaianlaJ Janela rasgada
|
Pungiicí, sub (IX) bot. Arvore
quc forrai s icada; terraço. fam. das Combretáceas (combretum
Pué-pué, adv. Galhardamente; Welwitschli). de abundante ramift-
com pompa aecêacia.i Com exce e
caçào,
lente resultado |Muitobem Pungu, adj. (IX) Mocho. 1
|

Puéna, adj e sub. (IX) Excelen- Omnipotente; que não tem igual,
te; bom. Cou a boa, perfeita, sub. O
grande; o maior; Nzambi
I

— .|,Mole de pedra muito alta e


Puetete, anomat. de 3v,m seco de escarpada, conh^^cido por este no-
louç* que se parte | j
sub. Parti- me.] Grande peixe do mar.jj —
|

dura •
la Ndongo, corog. e hist Antigo
Puífa, sub (IX) Ronca. Instru- presídio então conhecido pelo nome
das «Pedras Negras», fundado em
I

mento músico.
1397. E' situado a 9° 4' 42" de
PuKu, sub (IX) .ool. Rato sil- lat. S, e I 020 mtr. de alt. )|
vestre.|| -ia rixinji, leirào \\ -ia Antiga corte dos reis do Dongo
nzúndu, lontra.!, som produzido ,
(Ngola). conquistada por Luiz Lopes
pelo abano do pano ou bandeir.^, ao de Sequeira ao rei D. João Ilan,
ler r gitado. em 1671. Jl Pov. e sede do posto
Pukúlu, tub. (IX) Espoleta: âta eiv. do cone de Cazengo, distr de
ua— I
V. ripuKulu. Quanza-Xorte, prov. de Luanda,
7.9S9 hab. est. postal de 3 a cias.
FuKUtu-pUKutu, expressão do som ambul. sanít., escola rural e Miitão
que vToduz, ao agitar-se, um pano Metodista Episcopal de Qu óngua.
molhado ou grosseiro.
Púpa. sub. (IX) A parte mais re-
Púlu, sub. (IX) Óiio, raacôfj mal- côndita, mais íntima.] O âmago:
vadêi-l Falta de piedade. Mukuã ku~ia muxima.\ Coração, espírito;
— adj
, Odioso; maldoso; ranco-
|

alma.
roso.
Púri, aub. (IX) Construção, cár-
Pulukande, sub. (IX) port
gante. Y. ngiiu.
Pur- cere subterrâneo: ku nibonge ia .|

I Caverna; masmorra; furna. adj ]
j

Pulukua, sub. (IX) poit. Pulga. |


De baixo da terra. (Diz-se da for- j

V. mbuknana. taleza de S. Pedro da Barra, e de


«Cova da Onça» da foitaleza de S.
Pulúngu, sub. (IX) Pobretão; mi- Miguel, em Luanda). i| corog. Pov.
serável, Mendigo. |
e aede do posto deste nome, cone
Pnm! iateij. Designa detonação do Pombo, distr. do Congo, prov.
ou estrondo. de Luanda, 11.341 hab.
PUS -53é- RIB
Pú3U, lub, (IX) Roca; fuso. K«l: n£'atundu A-u IMukuq -, adj, — j

N ituial do Portugal.
ru'u, =?ijb, (IX» Português; a l'n- Púxu, sub. (IX) port Pu:ho. \'
gu » p irtuguesa: kuzuela -] Poitu- kikcmete.

Fl

R, n\]h. (TX) D 'cima sexta letra Pessoa que fae companhia « ou-
do alfabeto kimbundn, tendo p""- tra.' Dl masma índole, jaez ou
rém. acomoanhada de i-rí — va- , «rupo.
}oT especial. su A
pronúncif», que
<
RiandcKclu, sub. ÍIV) Causa pri-
parece participar de di\ é sempre mária; começo. Preâmbulo. I

branda, ainda que no princípio de


cada p lU vra. Riandu, sub. (IVi Diz-se do nó
central qu» inicia a feitura de um
Ri, pron. rei., Que; cujo: o r/kole bailio: kujikita— Princípio; come
— u ajiba.^ Pdrticula c-incofl. dos ço; centro. fig Colóquio; oaristo:
|

sub. da IVrJasse: o ribençu—alenge;


I

KUta- .

o ribaba—ctoloka.
Ríanga. sub. (1^) zool Insecto
Ria, adj. e pron. poís. pi. (IV)
tabanida, de que b.á várias espé-
Delas; del's: o fikolombolo-rl alen-
cies. Moaoa dos boÍ8.|| bot. Plan-
De: rilonga — mblji.\\
|

ge-\\ prrp.
ta graminaa. tribu das arundiná-
prep e a t. defin. o, fl: rílenge — ceas ipennisetum purpureum) Cana
kííku. |M(ido impera»,
I
do v. Kiírfa.\ [

brava: ukanibu uã mucngc u angtrisa


— ene, pron. po*s. pi. Deles mesmo;
o — l-Hambú.
verdadeiramente aeus
1

Riânhi, e pron interrog. adj


Riábu, sub. (I\') port Diabo. |

fcontr. prep ria da


• do proa.
\'. Kariapeniba; mbungula-kalunga.
inhi) De que; de qual: rikongo-?
Riáka, aub. (IV) Diálogo; conver-
Rianze, sub. (IV) bat Acácia
sa; faia amigável.! f g. .Mamu o:
(seu fruto). V. muamc
kuta -, namorar. I
W pi. máka. I

Riba, sub (I\') Circunstância


RiaKamuKuá, adj. o pron. iniaf.
(IV) Divcrio; outro. Mais um; !••
especial |
C
iracteríttica; particula-
I

ridide. alj, Particular; especial;


guinte; re^t^nte I I

próprio de cada cou^a ou pessoa:


Riáma, adj. (IV) Máximo. Su- Kola mutu ni rie bot. Nome por -

premo; sumo.l I
BUD. O aer supremo. que em CabInJi se conhe-a o dan-
Riámba, «ub.(IV) bot. llaxixi.j
dém sombo.
Planta têxtil f^m. das urticác as Riba, sub (IV) Pranchida; espa-
(cannabi* saliva), df propriedades deirada; cutilada, Golpe. i

narcóticas.! Cânhamo; suas folhas, Ribaba, sub. (IV) Aza: KUZtKO


ictiol. P. ixa do no aimi<bante ao Kua sanji, mutue mu—,
siluro. Ribáia, sub. sub. (IV) Tábria;
Riárnbu, sub íIV) Palestra; expo- prancha, ii Poleiro: Kulã sanj nl —
siçio iol) • qualrjuer assunto. Ora- fie. Degrau; poiso.
\

ção; reza.] V. pi. má77Òu.]| Afirma- Ribáji, adj. o sub. (IV) Solteiro-
ção; frase. na.) ^lulher que nunca casou.
Riârni, a :j pois. (cootr. da prep. Ribakelu, sub. (IV) Lugar onde
ria e do pron. pesa. eme) . Mau; se guarda. |
Armário
minha: TiiaKÍ — li abolo. De mim. \ ictioi. Sável seco.
RibáKU, sub.
RiAnda. sub (IV) Companhia. |
Hibala. sub. (IV) Calva.jAco-
Grupo da pessoas que convivem. mia; calvicie. Mu\íua—, adj. Ca- 1
1

V. kahánda.W .Aíukua— adj. «sub. reca; calvo.


ms
Ribála; sub. (iV hn. Arbu?to Ribata, sub. (IV) Doojicílio;
trepador, iam, das leguminosat, de casa.| Lugar de habitação de in-
fruto oomeitíveM V. pi. mabála^ divíduos de uma famíUa.
Ribafemena, sub. (IV) Litibule
Ribalsbuia, iub. (IV) íctiol Lú-
esconderijo.
cic; robalo;barbo V. Viulazunu. |

Ribatuilu, eub. (IV) Lugar por.


RíbalanflB, (IV) Cairpeão; sub. onde se corta.! Ponto de ioteícep-'
lutador Ch f- de guerra. {; Pelou-
I
ção; corte.
rinho. |V. viatarivia balanga.
RIbebs. sab. (IV) bot. Folha de
Ríbalanganza, suJ. (IV) rool. nenúfar (m6J/id«), de bf^gónie. I

Género de aracoídeoi venenosos | Quftlque fotha de grande tamanho.


Taráatula. Tríbulo.
Ribalaía. sub (ÍV) p^rt. Barata-! Ribêbe, sub. (IV) Rela; u a/u bu
V. PeleKese ~ ria nguàn ;
Brete.
Ribale. sub. (IV) Durázis; ma-
Ribeb u, sub. (IV) Maldiçioj pra-
trena. Mãe dcfjihos. || bot. Plan-
!

^a.| Peete; calamidade; epidemia.l


ta heibáceA, comesti vel.
V pi mábebu-
Ribamba, sub. CfV> Espírito do Ribeha, sub. (IV) Pano que po-
Bem, medianeiro entre o ««nte vi« bre até aos pés, arrastando. |V. ri-
sível e o iQvikível | |
mit O Bem.|
3Ula.
A Fortuna.! V. pi. mkbamba,
RibeKu. sub (IV) sool. Checai
Ribánda,
|

sub. (IV) Aguaceiro; V, pi. màbeku,


chuvada forte.
Ribéla, sub. (IV) Tecido fabri
Ríbanda. sub (IV) Pernada: u fli. de palmeira. V. pi
cado de |
Kãiela o ngénge u sanuka ni—.\
mabéla,
Braço (de árvore),; íig: Desvio.
Ribéluíaj iub. (IV) zool Borbo'
Ribandanda. «ub. (IV) Galho;
leta; insecto ortóptero.
pernada secundária.
Ribemba, íub, (IV) Flor (da*
Ribandela, sub. (IV) port, Ban-
plantas frufíferas): -ria maituude
deira., Partido, facção; irmandade:
—riaKua lubólo\ Lema; divisa. Ríbcmbu, iub. (IV) Espádaeí
aza (considerada aem penas).
Ribandelu. sub. (iV) Degrau; su*
bida. Lugar por onde se lobe.
, Ribéngu. «ub. (IV) Rato.l fig.
Matreiroj fingido.
Ribanqa, sub. (ÍV) Mexilhão: mi-
risco M. us. no I
p! mábangn. Ribesá, snb, (IV) port. Bênção, |

V, umtneKenu
Ribangabanga, sub, (IV) Golhi
lha; gargalheira. Ribéfe, Bub. (IV) Complemento
remate; fecho. | A parte qna com
Ribangela, adj, e sub, flV) Fo-
pleta outra,
rasteiro; sub. imigrante. 1 |
O dia-
lecto de Benguela. Kusuela Ribla, sub. flV) Seara; horta;
lavra Plantação; arimo.
Ribangelu adj. Formativo. |
Qut 1

dá o feitio I I
Arena, lugar da lucta. Ribilu, «ub. (IVi Mutaçàr); vira-
mento. V- pl. mábitu.
1

Ribanji, sub. (íV) Forquet».


Ribindu, sub. (IV) Ramificeçâo
Ribanzelu, lub. (IV) Faculdade subdivisão.! íig. Ramal.
da pensar. Consideração; tdcia.I

Ribinga. sub. (IV) Troço de


Ribaaa, sub. (IV; FUrt; der rico. |
matéria fecàl sólida.
PeesoA que namora ou é namora<
da. fig. Gracejo,!
! Kufa — v. intr. ,
Rbínga, adj. Sucedido; poiterior,
Derriçar; namorar; escoar. V, pl. mablnga.
Ribà(a, tub. (IV) Ixóio, carrapa- Ribingánu. sub. (IV) Revesameu'
to. íig. FeiBOA pegadiça. que per-
|
to; substitaição. |
Alternamento.j
segue oatra com pedidos; u namini- •d)' Alterno; que substitua outro
nã kala—. por ves eu timo.
RIB -358- RIB
Rtb'f'lu. tob. 'TV< Portada; lu- carnes). II Tarso: mu—riakinama\
ga d» paisagem.] Gor*edor. Tornozelo.
Ríbtíu, íub. (IV) Porta P«ça
|
Ribóuela, sub. (IV) O mesmo
qa^ fecha ou abr« uma ab-r^ura. que rlboi.
Ríbíxi. «ub. aV; b^t. Tília. | Ar- Ribu, sub. (IV) bot. Papiro.) V.
v'>re tipo d«» fam. d-^n tiljéceas • pi. mâbu.
• ua f'ô^l V. pi. mabixL
Ribuábua, sub. (IV) S?zâo; ma-
R'bol «ub.(IV) Modorra; «ono- leita.
lê-^ri».] fig. Apatia; inio'ênc'a
Ribuáh^.
Mukua — nxih. (IV) Catá<ítrr.fe;
| |

, adj. e «ub. Modorr-nto;


desastre; grande desgraça.) Desfe-
apático.
cho funesto.
Ribrke aub. (TV) b"t. Fruto co-
Ribúba. sub. (IV) Espírito doi
m»t«itív#id" muboke. da pabor aerí-
doce.l E' tb. conhecdo p^r «laranja
l8d'õe«: kuxingila |]

Aasalto;.

roubo.]] Cachoeira; catadup».] E*


do mato».
m. us, no p'. mabnba.
Ribókela, aub. ÍIVÍ Anún"'©; «vi-
so ^m qu» n^ dá coníiwrimpn^o de
Ribúbe, sub. (IV) EDÍpemia; mor-
•lenm facto.] Prevenção; pregão;
tandftde; \it%*tí'. -ria jingulu.\ Gran-
notícia.
de mal comum a muitos,
Ribubilu, sub. (IV) Piogideiia.)
RiboKé'u, sub. (TV) Aparelho
para tranamitir, para falar ao lon-
Vazadouro,
g".] Traoamisso'; pnrta-vor. Ríbubu. adj. e sub. (IV) Mudo.)
Peasoa que não fala.
Ribokuélu. pub. (IV) Entrada;
abertura; váo de porta.) Lugar por Ribúbu, aub 'IV^ Punhado; mão
onde ae entra.] Boca. cheia:— ria farinhd-] O que pode
RiboiB, «ub. (IV) Nódoa; man- caber na cavidade da mão.
cha Veftígio que deixa uma subs-
I
Ríhubulu sub. (IV) Moacardo.j
tância gorda ou «uja. bot. Planta fam. das gramíneas.)
Rihole. tub. (IX) bot. Planta
Cana brava.
apo^lnácea cujo fruto é a «nOz vó- RtbuikMu, sub. (IV) Paragem; la-
mica» gar para descançar.i Ponto.
Ribolo. iub. (IV) Prepúcio.] Mu- Ribuila. '<ub. (IV) Esíalfameoto;
\ua -, adj.. Incircuneiso. cançaço; fadiga.) Fraqueza.
Riboloitofo, sub. (IV) bot. Plan- Ribuílu, aub. (IV) Termo; cabo;
ta hortenie comestível. fim: bu—ria kiiuua Limite abs-

\

tracto: o kubantaisi kaefSi .) Fina-


R bombo, A polpa que
"ub. (IV)
lidade.
envolve a psvide da mÚKUa do em-
bondeiro.] A própria pevide. Ribufma. sub. (IV) Ofego; respi-
ração; fôlego.
Ribomo, sob. (IV) Mf«ocrâneo;
teata saliente; fronte.] Tetaça.]) Rubuíminu, aub. (IV) Respira-
Mukua — adj. Teataçudo.
. douro.) Onflcio destinado a deixar
penetrar o ar.
Ribondelu, aub. (IV) Degoladou-
ro.| Lugar onda se sicrificarn re- Ribuinginu. sub. (IV) Esgotadouro-
ses. j
Abertura do vsrtedouro. Lugar !

por onde vasa ou ee eacòa u lí-


Ribongoluelu, sub. (IV) Luga
de reunão: bu — ri'alóji.\ Ajunta'
quido.
douro. Ribuínhi, aub. (IV) Mossa: aber-
tura, falha.) Diz se da falta de um
Ribónzo, sub (IV) Eapargimonto- dent<9, ou abertura por ele deixada.
I
Acto e efeito de hisaopar. )].Mukua— adj. Desd-ntado; pri-
,

Ribofelu. sub. (IV) Lugar onde vado de um dente.] V. pi. mábut'


§• ftz tecelagem. nhi.
R-botokelu. (IV) Lugar ào aub. RibuKa, sub. (IV) Larva; verme.)
vioct, onde se formam sulcos (nas Aaearis; lombriga.]] Vareja; bicha.)
niB -339- nu
fig. Gorgetâj m»ta-bieho: kufiba-. Rie, pron
adj. e posi (contr
Gratificação. da prep proa pess. muêne)-
ria e
Seu; sua: o riíolombolo—ri alenge.\
Ribukánu, sub. (IV) Tropeço; Dele; da sua pessoa
obstácuU: impecilho. | Embaraço.
Riêbi, pron. interrog Qual? Que
Ríbuku. sub. (IV) Vagi;ondn.|l delr?
200I. Ondatr*: uên/i ua kaxinj'a-
ngele ni—.\ Mamíuieíero ruedor. Riêji, sub (IV) Luar; claridade.
R.ela, sub (IV) Alcapé-I Cilada;
Híbula, sub. (IVj Fosso; vala.
Alvé. lo; cavidade. Depre^sio;
|

artimanha
|

rombo. Riéle, sub. (IV) M^ma; teta.j


Ribuláku, lub. (IV) port. Buraco. Glânnula mamária.] PI. méle.]\ —
V. rltubu. ria sanji.l bot. Jalapa.] V. murVa-
sin/i
Ribulu, sub. (IV) Coelho. bot |
[

Rieléiu. sub. (IV) Esperança; ex>


Perpétua {bindem granais) t sua
flor. Suspiro; saudade de jardim. pect<itiva.
I

Ribulubulu, sub. (IV) Iminência; Riêmbe, sub (IV) zool Género


proximidade: bu ria ^úfua.\\ adv, — de aves columbinas de que há mui-
Pomba; rola
PiOximadamente; quase. tas espécies ]

Ribulungundu, sub. (IV) Torrão; Riémbu. sub. (IV) Tribu: ria —


bol^:-r/a sukítí.\ Pílula.] V. pi. Ngola Kanini. Conjunto de pessoas
\

mabulungundu. de uma povoação ou bairro |j Mu-


Arua— adj. e sub. Cunterrâaeo. ]

Ríbumbu, sub. (IV) Protuberâa- Bairrista.


cia.| Volume; nó (n» sup^rííc e de
um corpo) Bossa; galo.| Eminên- Riêngi adj. e pron, indef (lY)
cia
.
I

ariedoudada de certos ossos Outro; outra; diferente: r/f</na .| —


Diverso; não o mesmo.
l

Esfera.
Rienu, adj e pron poss pi.
Ríbumu, sub. (IV) Sinal de pan-
cada, mossa ou brecha. || Quebra- (contr. da prep. ria e do pron. pesi.
da; falha ena). Vossa; vosso.' De vo8.(] —
tnu. De vós mesmu; propriamente
Ribuna, sub. ^1V) Escoriação;
\

vosso.
contusão.
Riérí. adj. determ. Esta; este.]
Ribunda, sub, (IV) Embrulho' Presentr; que está à vista.
tro'Jxa Fardo I

Rierinu, adv Hoje em dia.] Pre-


Ríbunji. sub. (IV) Dobrameoto senteu ente; agura. ^ub. O mo-
Miscelânea; miatu
|

Conjunto. a.
]

I
meuto que vai passando.
Ribúrí, sub. (IV) Acto de enfes- Forma antiga
Riêsu, sub (IV)
tar Dobra; Vinco.|| Laçada; nó.
I
de risu.
I
adj. Dobrad ço; ti xivei; corre-
)

diço but. Plduta bquátÍLa, mui


|
| Rietu, adj. e pron. poâs. pi-
frequente nas majgens dus nos (contr. da prep. ria e do pron-
pess. etu) jNossc; Nossa. |De nós.
Ribufamenu, sub. (IV) Covo: bu - ttu, propriamente nosso
|

— ria sdnjí.\ Chocadeira.


RijEXiri. sub (IV) L espreso; dee-
Rubuíe, sub. (IV) Ferida que dém: KUb ifiga Negligên ia (no
.\\
supur.-; chaga. !
|
MuKua -, auj ve:iCii); aesaiinbo: kuzuata- Ab^o- \

(.haguento; uiceroso. dono.


Ribu(U, 8U^. (IV) Deiabamento; Ríjenge, sub. (IVi fcJi ato qua cor-
deriocada-ll adv i:.m quantidade; re tm suijiua Zumzum.) Ru— I

cm abundância. o.õr; f«ma Notícia incerta mas


|

pr vàvrl.
Riê, adj pron. poéS. (contr da
e
piep ria pron. pe>ia. eiSf Teu;
e Rijóngo, sub. (IV; bot. F uta d*
tua: o riie rind— L)a tua p a:>oa.||
\
mu/óngo
pron luttrri g Quai? que dele? R!ju. sub (IV) Folha (de planta):
Qode est*?l V. r.ebi} -mfia muletnba.
RíF -340- m
Rifaba. lab. (IV) Fruta verde, Rihama, sub. (IV) Centeaa:— r/'a-
qot Dfio lerre para comer.! Des- |
tu I
Cem.
peito; emulação; ciúme. |
Excesso
de Kelo; inveja. || Afukufl- , adj. Rihamba, sub. (IV) Espirito que
Ciumento. se Bupõ; acompaiihrir o homem paia
in«pirar. Géoiu \L' m.
; us no ,

Ri|uc. adj. ÍIV) Martâl. p'. mkhamba.


Rifúku, aub. (IV) Antiga medida Rihaai, ndj. (iVi Débil; que rão
de capacidade, equivale ate a tem saúde fig. Anormal: que não i

lo.ooo cauris ou njimbu- funcioDB bem.


Ri|ukunukinu, sub. (IV) Lugar Rihcho. «ub. (IV) Gafanh')to.
d4 re.^.surreição: Kristu. bu— ria \
V pi mahoho
Acto de reiaurgir, de ressuscitar.
Rihól<e. sub (IV Bj raLha elásti-
Rí(ula, sub (IV) Palato; sabô'; ca ! \^ riiLonge
substáacia que realça o gos-o lia
co'nida Condimeotu. Rihóio, lub (IV) i.tiol Peixe de
ovas venenosas V. muzundu
Kifúlu. adj. e luh. (IV) Holaodô^:
bóer i.' m.
I
uí. no pi mafúlu. Ríhónjo, sub [IV) Ban ia.
Ki{ulumengu. sub. (IV) Flamen- Rihiipu. sub rlN Iwuto de ) m -

go (ave). racujá V pi. niatíúpu


I

Rilúmbe, *ub. (IVj Testemunho: Ríiába, sub (IV) Anua lillia que
prcva: kubana O que serv» — |
se í.z entre a lamag m d*a árvores
paia demonstrar a prova do espi- p.^ira apanbdT pats^ros.
ritismo. Ujz-se de uma pequena
|

bola de massa {futlji) que dizem en-


R laKi, Sub ilV) Ova; ovo iV.pl.
ntaíaki
volve duas espinhas em cruz qu£ o
adi vinho eog jli para demonstração Riiala, sub (IV) Varão; homem
da verdade. 1
.Mendo (com relação ã tspoia):
inufiafu ni — .\ íig. íiomem anime
Riiúmbu. sub. (IV) Salêocia ;

ao; pes o< cap<iz, coutpeCsute.


O^ade barriga; boju.
Macho, PI míúa.
|

K Junda. sub. (IV) Fund»., Tira Riiambi, adj e sub .l\'i Facmc-
de coufo pira arremesoar projec- ra; ítlho de escrúpulos., \ pl. .

teis. P.oíuodosa I
V pi ma- maiambi.
laiúa
Riie. sub (IV) bot. I'almeira
K lundamenu, Lugar «ub. (IV) (elaeis guineemis). produtora do
un<l ) ae está de qua^entenw, oode «dendem*. .Xcrocou a \'
i
inuriie. ;
.

se p<i>a4 » quaresma. —ria kalungj


1 i'ijutd Iti ácea
1

{ãracana parsi/lora), de utilidade


i<i(undu. adj. e sub (IVj po"^*-
Deíuoto V. Kz/u. ornamrntdl || na hangu, c-.roK. —
Aatiga pjv a meiu cominho da
Ki(iine, adj. (IV) Fofo; b lof o 1 Casscalalã ao Dondo, di^tr. e prov.
lii^. V.iJoio. li z >ol. Gaíau^^otu .
de l.nan la, a 3 quil a E. d.j rio
Lucaia.
Kilungu nzênze, sub. (IV; Peque-
no tumor maligno. Riióka. sub (IV) Gracejo, z >luba-
Recontro; re- ^la.j| Nome por que ero CaC'mda
Ríluta. sub (IV)
se conhece a planta inungolongolo
ifrga; bii^ Oada grossa e vío-
< .
I I

l^nt.» (ao quebrar se oa praia) Ca- |


Riiómbe, adj (IV) Ocidental \
V.
».hào; IO lomoínho; cidone.] Pego; pl. maiombe
fcorvrdouro; coausio; ab.smo. Riiombola, sub. (I\') Pessoa mO'-
Ri|úua, sub. (IV) bot. Planta tae, segundo a leuda, ressuscitada.
têxtil medicinal, iam. das hcm<f conservando, p rém, o fr>o cada-
dar áceas (.ia/is(v«>ra drac/£a(a) Ra- |
vérico. laconsc. ente por viitude de
1

tuia i V ifi magia V pl. maiomboía


I

Kihâhd, sub. |Iv') UjirgaibaJs; ú Rijí pr«p Oe?da: -Kl afile. \


De-
«*aa. pgif, a começar de.j V, tfindf.
H13 -54f- RIK
Rijía. »ub. (IV) P«queD» lago: RÍKaIa, sub. (IV) Carvão. — riú
—ria ngandu.l Poça; charco. nfitu] Ascua; braza:— r»a tãbia \

V. pi. mdKfl/a- it adj. De preço


Rijibilu. tub (IV) Mitadouro:— elevado; caro. li adv Por alto
ria jlngombe ni jfngvlu Lug*rde
\ preço.
matança.
RiKalanga sub. sub. (IV) Lagarto;
«ub. IV) Inflameção; bar-
Rijiji. dragão.
ba!ha{ Diz-se da ampola retultan-
t* da mordedura da abelha, do moi- RiKalu, aub (IV) port. Carro.
quito, do íornaigio, etc.j E' ni. us. Rikámba. adj. e sub (IV) Amigo;
QO pi majiji. camaradí>; companheiro.
Rijiji. (iV) Pertinácia; birra; tei-
RíKamba, sub. (IV) Diz-se das
ma. Pertistêucia.
{

ripas que seguram nas cOQ<^truçõ«s,


RijiKame, adj. (IVj Defeco; que os paus por dentro e por íórii.
impede; proib;t.vo. J iub. Restric- Rikambelelu, sub. (IV) Benzede-
çã proib ção.
;
la.jLugsr onde se faz-rm benzedu-
Ríjku. sub (IV) Lar; sfin da ía- ras.jActo de benzer.
raí i : bu-ria tâtt ni mama., Lh-
RiKambu, sub. (IV) ictiol Peixe
desmóptero.| E' m. us. no pi.
"Rijí'u, íub (i\') Abjtiuênci^; máKambu.
dieta RiKânda, sub. (IV^j Palma (da
Rtjímbuluilu. sub {IV) Couãa mãe) Planta (do pé).; Passo; pe-
!

per via iJa qu^l s chega a com- gada; marcha; piso Cada um dos
modos de marchftf: — riã
,

preensão de uutr<«. vários


ngómbe.. C:da um dos diferentes
Rijttnu. sub. (IV) port. Dizimo. passos de dança: ria mbkmbi ; j

|V. KOKu/nhi Vestígio; sinal (do pé). V pi tua-


Rijinsi 8ub. (jV; Nome; apelide; kanda
alcunha. ,
— lia múngua. Nome que
R Kànfla, sub. (IV) Longe: u ala
seadopta da pia baptjamel. ria
úmba. Nome in ilgeua dado à nas-
' j

— O ponto mala alto, nistante ou


. ;

profundo A vastidão das águas;


,'

cença.;! - tia na{i\ia Homonímia. o mar largo: mu— ria Ko/u/J^a.; Cam-
Rijingumuinu lub (iVj Revela- po; lugar de luta.] Auòièucia; jul-
ção; denún-ia. O que se mani- gamento: ~ ria Lon maka adj. -

ie&ca. gíaquo; distante; afastado. Remoto.


|V. pi. mÁkanga adv, A muita
(IV) C^prich ; b io;
|

Rijínu, ?ub,
\

distância (no tempo e no espaço) \

mu\íua rigánji k'eni'è—. Pun-


\i<m\ b.
.Muito longe
uoocr que mdica o cumprir o dtver
uu mais que o dever. Rikangu, tub. (IV) Promessa; voto.
Rijita. sub. (IV) Nó; ço aper- 1
Rikanha, sub (IV) Folha de ta-
tado. b-t. .Arvore de s njb a fam.
[
;
baco:--ría mbukma., Acto da não
.IS luoíéíCKiis {ficus ovata). V. ri- íazer tentos cu vasa (no jogo): ku-
lóíido. bana ~ Perdimento; denota
\
V. |

pi mèkkanha
Kijituinu, àub. (IV) Lugar onde
fce desata ou se seita u nó. RKánji, sub iIVi Aparelho respi-
ratóiio dos prixes V. pi. mo- j

Ríju. sub. (IV) D ntí-.l Dtfeaa kán;7.


fdo elefante, rio jav li, do hip pó-
lamo, «te ) i\—ria hoia, dente de Rikânu. sub. ilVi Bocd ,
O con-
aieo. queixeiri canino. ,
junto dus láb-os.il Afukua - . adj
Boquirroto; linguareiío
RÍKa, sub. (IV) Tsça.i Pequeno
copo; cálice. RiKansa, sub. ilVj Chocalho; ins-
trumento músico. Pedaço de bor-
R kábaKába, sub. (IV; Galopada; dão ôwo e frisado transversalmente
I

corrida rápiia, Act^ de galopar, ;

e cujo ruído, produzido pela fncção


RÍKaka.- sub. (IV) Arrojo Ou- |
de uma vareta ou íuso, acompa^
sadis; audácia. nha a puUa, o tambor, o h.irmo-
ftlK -342- kit
aiam ou caoto aas dançai africa- assemelha a ondas. || adj. Que
naa. avança ondulando; qua se propaga
Rikasa, Mib. ilV| bot Arvore por ondulações.] E' m. us. no pi.
Iroadoia que dá (ruto comestível máKimba.
• imílliaate na fornia e no gosto a Rikine. adj. ilV( Dançante; bai-
cereja. lável.
RiKaselu, sub. jlVj Amura Jouro
Ríknu, sub. |IV( Bâilarico; dan-
RiKasu, 8ub. iIVi Amarradura.j ça.] Festa.
O que serve para amarrar.
Anão; pigmeu
RÍRixi, sub. iIV|
R Kata. sub. iIV| Entrevado. | ]
Homem pequeno de cab-ça granie.
1

adj, Al^jadi; paralítico. Deforme.


|

iHidra Mons-ro ]V. pi


| m&klxl.
Rikau, sub iIV| Pequena caba ]
fig Forasteiro; ignorante .

(,a em que se bebe o mbutunglf Pa-


Cova pouco
|

ca r< caneca; o seu ccntrú Jo: —r/a Rikobo, sub. ilVl


;

maluvu Operayão ou cerimóaia funda. Orbita.


j

:
[

realUada no decerto. Campanha |


|
RÍKÓka, sub. iIV| Bombo seco.
V. pi. méikau. I

Antiga moeda de cobre que valia


RtKáxi, sub. |IV( bot. Planta me- o,oó ctv. (6o reis)
dicinal (combretum arbuscula), em- Rík' ka, iub. |IV( Demora; atra"
pregu coutra a sarna. Delonga; morosidade.]
so.| Mukua

{

sub |IV( port Casado


Rikáza, , adj D rajrado; moroso.
|

Horutm ou mulher casada: rtlala Pikóko, sub iIV| Coco. II top.


ria-; muliatu ua—.\ V. nganhàla Antigo lugarejj na ilha de Luanda,
Rikebe. sub. iIV( Hipogá*trio. l
fronteira à fortaleza de S. Miguel.
Ventre pouco desenvolvido.
Rik Kolo, sub ilV( Infortúnio;
R.Kéku, sub, |IV| Gosma.j Escar- sucesso fuaesto. |
Dasgraça.
ro; toase-fingiJa.
Rikolambunda, sub. iIVj bot.
Rikela, sub. (IVi z-se D do terre- Murteira.
iro há pouco queimado e onde nas-
ce capim fiesco paia pastagens. R ko'e, íub. iIV| Araarelante. I

Rikelengende. sub. iIV| Bola fei- Pásjíáro inutacilioo mais conhecido


ta de cisco de carvão Torrai i i
por .papa figo'».
tufo V. pi. manelengende.
I R'hólo, sub |1V( Declive; iadti»
Rikelengu, sub. GargaatH/ ra; encostít; ria inulundu.\ Vertan-
iIV(
esófago. tt; v .le.

HíKélu, sub. ilV| Amu ada; beir*: RikolcKólo. ub. |íV| Cachaço:
h«-nfl muiji \
Fimbna.jK' m. us ria Xingu. Colo. \

uo pi. makélu. Rjkolombolo. sub. (IV| Galo ave);


R Kende. sub. \IV\ Bola:— r/a ma- — ria sknji Catavsuto («m f.gura
]
,

kanha.. Hrôa.| RodeU combustível de gnloi.]! ictiol. Peixe quiménda.


teita ds C19CO de tabaco.] íig. Ca- coDhecido por "pciXe galo».|| Ca-
dáver. bjça granae cheia de vinho de
palma 'V pi makolombolo \\ —
Kikene. sub |IV( Obstrução da ria nzáji V mâH
vagina (doença)
RKolondo, sub. V. pi. mano-
Rikenhe, sub [iVi Roch-do; p?- londj
nedo Despenhadeiro; ribanceir.;
]

precipiciu. Rkolongo, sub (IVj ictiol. Salio;


cougio
RiKénze, sub |lV|Traça'| V. pi.
mak^nxe Rikolongondo, -ub. |IV[ Ci^vão
RiKezu. tub. iIV| Cola; íiuta de de pedra queimado K iliuo.l E- ]

mukezu m U9. no 1)1. maKolcngondo.


R k mba, sub. [IVi Movimento Rikoloxá. sub |IV( port. Colxão
oodu)uióitv.| Aspecto do que ae IV, mariri.
RlK -^US- RÍK
Rikolóua, 8ub. ilV^f por*. Goròa.( Ríkovi, sub. |IV( porf Couve.
V Kliundu.
Rikovo, sub. |IV'( Cavidade anor-
Rikóma, sub iIVi Palmeira !
V. mal em qualquT superfície, i
C*u-
kirikoma la; buraco. |
!
S lada. ; |
Un.bígo mui
R kombe, sub [IV[ Almiscireiro.
saliente, tcaior que o tumbii-
1 Glveta. Rikuakelu. aub. [IVi Est çi- pon* ;

to de de3einb<irque Lugar de en-


Rikómbo, »ub. (IVj Caseiro; tra' |

bUhador rura); lavrador: — fiakufi calhe.


ma. I
Capafftz; conductor de negocia
I
Rikoxi, sub. jlVi Csrviz; cachaço;
do res: -ria uênji Cabecilha |
nuca. loion. I

Rikónde, sub (IVj bst Bananei- RiKóza, |IV[ Farrapo. I


Peça de
ra br^va de geração expontânea.! vestaário usada e rota.| V. ma-
Seu fruto. kóza.
Rikondekelu. sob iIV( Refúgio; Rikuanekenu, sub. |IV| Secadou-
abrigo. I
Esconderijo. ro. Lugar
! onde se ejtende ronpa
a secar.
RÍKÓndo. aub. ilV( Cascudo; ca-
rolo; coque. ictlol. Meiga (peixe).
j
RíKtiattlu. sob |IV| Lugar,
apêndice ou ha^te por onde se pega.
|

I I
bot. Arvore fam des legumino-
sas (vigna slnensisi de cujos filamen- ICabo; aza.
tos se farem tanidos — rifl ndótlgo, ( j RiKaatenenu, sub. ilVi O que ser-
Atocasia ialoe Baumii), de folhas co- ve de esteio, protecção nu apoio.
meslíveis-l Planta liliácea. Garantia; segurança: tia' mo Es- \

Ríkonge. sub. Borracheira e seu


cora; amparo
saco {látex borrachifero),\ Goma elás- Ríkubíu, sub. il\i Retenijáo. |

tica; cautchouc I
V. pi. moKonge Peg9; rixa; desavença.
Rikongo, sub. jIV{ Débito; dívi- KÍKiSba. fub \l\\ Serapilheira;
da A língua do Congo: kuzuela—
1 1
gr ossarr; 8; /líí/u ío—. I
Aniegero.
il Aíokí/a— adj Devedor. ,

Rikúbi sub. jIV( Sôrvo. O que se i

RiEonaolo, snb. iIVj Braaa.| Es" ingere de cada vez- Golada. !

tado de incandescência jV. pi


mãKongolo Rikuenze, adj iIVj Esforçado
vigoroso; possante.] Dencdado. !|
Rikónji, sub iIV| A parte exte- sub. Pessoa decidida, vaknte.
rior da cápsuU do imboodeiro den»
Rikuiji, adj e sub. 1ÍV{ Feiticei-
tro daqualseeiia o fruto Caco |

de boababe-
ro consumado-! Eovenenador.
RiRori, snb ilV| Afecção do cou-
Rikuinhi, adj num card jlV.'
ro cabeludo.! Parida infecciosa (na Dezena: á^z.—riatu' O número lo.
cabeça). RiKujinha, sub. |IV[ port. Cozi*
Ríkosa, sab. {IV[ Camarão.; V. nha. V. Tivú^a.
1

màzosa RiKUkutilu, sub. |IV( lÍQXuga-


Ríkóso, eub- \IV[ Remólio arran- douro.
jado pelo kimbanda, para aliviar
RiKule, adj. e sub. ]IV{ Anebo
o doente Lenitivo. |

impúbere.
Rikcta, sub iIV| O mais velho;
o primeiro na ordem de sucessão,
Rikúlu, sub. ilV| Esfera; redon-
adj. Maior.] Número excedente a
j |

deza. jOrbe | A terra; o mundo-


metade.! Maioral; superior, V. j
RÍKulu, sub. iIV( O espírito d«
pi. m&kota. um antepassado: —ria muiji.\ V
Rikoua, sub- (IVi Pigmento; eu- pi. mkkulu-
tis-.-rla ngongolo; ria mundombe. A Rikulukubua, sub. (IVi Salaman-
eôr do rosto tez.j Tiatura; colori
dra.
do.l I
ictiol. Peixe azul.
Rikoue, tub. iIVi Cacarejo! Diz- RikuluKumba, sub iIV( Papeira;
-sada galinha cantando vicfória papada. Bócio. |

E' m. Qi. no pi. móKOUt- Rikuluma, sub. (IVi 'Mutismo. |


RIK -544- RIK
Eitado de quem te abstém de falar I
Hikurila, sub. ilVf Recordação;
ou de f%z«r ruído- lembrança.] Dádiva (^ uma crian-
' ça) Substância calcária que se
{

Rikulungu. lub. ( Wi zoo). Peli-


I

extrai do leio das montanhas.


caao Tb. se diz,
I
(e talvez me-
lhor), kÍKulungu. Rikuríiu, sub. iIV( Créscimo. jDe
Rikulusu, sub. [IV| port. Cruz || senvolvimento progressivo V. pJ- [

-ria inunjinji, a coroa de eepi- maKurílu.


nhoi que engrinalda a cruz.) íig-
! RiKUta, sub |IV| Malheiro. Pe-
Sofrimento; martírio. I

'

queno embrulho em que se reco-


Rikuluvina. eub iIV[ porf. Cor" lhem cDoedas dos espíritos tutela-
vina. I
V. múioue res.

Ríkumba, sub. (IVr Cadeado; fer- RÍKatn, sub i)V[ Gáster; bucho;
estômago. Papo
i

rôlhoi fechadura:— r/a máxima sabt |

/r^a/ia /e-l Uteniilio com que le fe-


RÍKúu, sub. |IV'| Revez militar;
eha uma couta I

derrota.) Insucesso; desastre.


Rikumba, »ab. ilVj Trago- gole; Machado.
uaminlia— Líquido que se engole Rfkuua. sub |1V(
|

de uma vez.) fig. Embatucamento Rikúxa, sub ilV( Negaçáo; secn-


ra.j Mentira.
Rikúmbe, «ub. iIV| bot. Fruto
dt muKÚmbe-l Vagem. Rila. sub |IV{ Fojo; trapa.j Al-
RiKUtnbele, sob iIV( bof Lírio.
çaplc
V pi. makumbeU Pila, sub. \iyi Madrf; ventre ma-
Rikómbi, sub Tend»; birra- terno Entranhas.
iIVi I

ca de campanha Pequeno pàu j Riláli, adj e sub. |IV[ Alienado;


atravessado na proa da canoa on- doido.; fig. Estróina.
de se prende a corda da peita. |

sub. iIV| Cesto ou saco


Rilála,
Chambaril
que trapador leva à cintura,
o
Ríkumbi, 9ub= ilV( O lol, o d:a. para meter as frutas qu« tirar da
i
Origem da luz lolar fig Reló- |
árvore.
gio.
Rílalánza, sub. |IVi Laranja.
Rikúmbu, Caduco; d«-
adj. jIVj
i^usado-l Antigo, giisto. || sub Rilámba, sub |IVj Aflição, de-
Pciioa ou cousa velha, caduca |V. sasBocego: —r* a mu tuia |
'Nostal
pi. moKiimbu. \\ — Kumbu, zool. gia, tristeza.) V. pi. malimba
Ganso Rilambelu, sub. iIVi Lugar onde
RlKunda. sub. iIVi Costado,' dor- se cosioha. Fog&o, lareira I

so,lombo. A parte do vestuário


1
Rilantbula, iIV( ictiol Sardinha
que cobre se costas. (gorda ou fênoea)-
Rikunde, lub. (IV[ Bago de fei Rilánda. sub \I\'\ PeH de ove-
ião frade |V pi mkKunde. lha preparada.! Carneira; perga-
RÍKúndu. sub iIV( Circunferên- minho.
cia; aro; recinto ciroulat. Rilánga, sub |1V| Testículo. | E'
RÍKangu, sub. |IVi Barroca; esca m us. ne pi. matknga.
vaçâo, cova fig. Precipício
RiianQala-ximba, sub. |IV| bot
Rikúnji, sub il\'[ Forqueta Capim melado Gramínea viscosa |

Pau bifurcado para amparar.) Es- e doce.{| zool Ave eiodactila al-
peque. ce d idea.j V- langala-jimbu.
PfKunji, sub. \l\'i sool. Mamife* Rilangalólo, sub (IVi Peixe ron-
ru anfíbio conhecido por <peixe-boi> cador
ou <petxe-mulher*.i Foca; manatim.
Rilanha, sub- (iVf Cocu tenro
[Chicote feito da pels do hipopó-
j

tamo. Chicotada.
Parurnca, lanha. V pi. malanfia. j

RiKári, adj. • sub- lIV( Celibatá- Rilarl. lub. perf. Dedal- 1 Y.


rio} aolteiro mbtndu.
RIL -S<5- m
RilatAsa. lub. ilXt bat. Artçá.j Ê atravessado peto rio cKaIondsi.
PI. jilasàta . que aí perde o nom'.. Pav. * s^de j

da eirc civ. do mesmo n-^m», via


Rilasóla, •vb. iIV( port. Leoçol.l
•Teixe r» de Sou-a', i.'96 iti. de
V. ndambuía.
alt., 31 896 hab posto 'ir desp-
Riláu, sub. (IV{ Gaiardfto; houra. aduaneiro, est telegr.-po tal, e de
jPrémio por serv çof prtttadoi. |l CFB., escola prira. n." 54 de
Salário; g'at({i«ação.| fíg. Riqueia. Baltazar de Aragão \\ — mbulu. bot.
Rilebu. tnb. |IV( Enxovalho; hn- Anona cantata, comestível.
milhaçio; afroata. |
Vexam* {\cto Rilómbc. sub. [VIj Gibnete re-
injarioto. servado à p-át:ca de act-^s sag'**
Rileka. aub. (IV( Pato marreco, JoR inerentes a uma ppsioa ou fa^
adj- a tub. Grasaador. mília. Prquena caprla onde le
{

guardam reifqu:as ;
Lug^rs mbrio,
RileKela, aab. iIV( Lug»r de das- escuro.
padida.
Rilooibo, sub. iIV| Fruto la ma-
RilcKese, sub- |I\'| Padra porosa,
tbíira Sagii.j E' m u 00 pi.
padra pomai.|| adj. Qj« tem a sn> I .

perfíci* encrespada.
malombo-
Rilombolue'u, sub. iIVj T»xto: —
Rileku, adj. e aub iIV| Traqui-
ria mukunji ua Nzámbi. P. lavras
nai; salient«>; endiabrado: Kamona que se citam em abono de u na opi-
Kã—- Zarelha; traveiao-
i

nião ou doutri ,a
Riléle, adj. e «ub iIV| Rideote.
R lónde, !>ub. |1V( Lugar elevada
jPcsioa lem oexi
do chão ptra dormir. I
Cama.
Riiemba. adj. e Eub. iIVj Herma-
Rilondéiu, sub |1V| Caminho ou
frodita. fig- Eatéril; iníecuodo.
lugar por onde se sóbe.j Ascen-
|

Rilémba. eub- |TY( Parente gra- sor; escada.


da na faniitia- Fiadoí :—rfa Ki/ux«.
1
[

Rilonga, sub. |1V| Prato.] Salva.


I
Abonador. BàCié: ^r ia menh2' a potol A'<«'-
I

Rilembalclu, eub. iIVi Lugar d* d4»; bacio: -ria menh'a boxi-


lembranças. Caderno de aponta
|

Rilongo, sub. |IV| Esquifn para


mentos. Objecto que serve para
I

•xpoíiçÍ3 ou condução de cadá-


recordar, avivar a memória.
veres Padiola; maca.
I

Rilémbe, etib. jlVf Ventre chato. Riloua, sub. |IVi Lama; lodo.|
|B«rriga p&uco desenvolvida. V. |
E* m. us no pi maloua.
rtKebe
forma irregular de riúlu.
RíIq,
Rílémn, sub. |1V( port. Remo.|
V. ha/i.
sub. iIV| bot. Hera. Géne>
Riliála,
ro de plantis trepadeiras fam. das
Rilenge, sub. iIV( Pulseira; bra- arbliàceas' Planta rubiácra {muS'
|
;

celete, Manilha, V. pi. mklenge-


i
i satnda erithroph^lla), de prop ieda»
Ritengelu, tub. Acorro,- re-
des (intórias e medicinais.
iIVj
fágio. Rilúlu, adj. (1V( Amargurado. |

Riiésa, sab. |IV[ port. Lenço. Q je amargt. j j


sub- Osabor amargo.
V. kiábu. Rilúmba. sub (IVi med. Doença
Rilelá, iub. port. Leitão. |
V. que consiste na descida da madre.
kangàtu. Rildnda,, sub |IV( Pacto; o que
Riloja, sub. ilVI port. Loja.] V. é verdad iro.jj adj. Que rxi(tiu.|
rlsasa Da história. I
V.pl. malúnáa.
Rilola. sub. iIVj port. Roda.] V. Rilundiiu, sub (IV( Depósito; ar-
karimbula. quivo,' cofre Lugar onde se guar- j

sub. |IV| Fruto de ma-


Rilõlo. dam valorss-
moeiro {anona senegalemls). jj corog
Grande lagu do distr. do Mozico
Pilúndu, tub. (IV| Monte de sa*
lalé.l Pirâmide.
(Alto Zambeze), prov. do Bié. mui
abundaott *m peixe • crocodilos Rllundtt, tub. iIV( letiol. Paia
mi -34é- RIM
• lal p«u«o Dróprio para comer. | V. Rimi. Bub. t1V[ Língua: 0^ u
pi. mdlundu. atunga bu'axaxi ka m&ju.\\ Traiuc-

Rilúnga, lub rIV( Arsrola de tur-


tor; intérprete.] 1 Mukua —adj.,

Maldizente; linguarulo. ]
Delator.
ro para acompanhar outros inatru-
m#«nto« mú^icnt V. p. malànga.
|
Rimót», «nb iTVr Beringela jSeu
\ \

Elo; manilha. |Obj''cto de adorno de fruto.] V. pi. mamôtt.


trazer ooa tornoielos. Rlmox», adj num. iIVj Uii; uni-
dade; untes: rht- Ifig. Intrujic*; en-
Rfúwu. iiib. [IVj Vinho d« boa gano.
qualidade.) V. pi. málàvu.\ Planta
medicinal fam. r1a« convolvuláceat Rimaémue, adj. jlVj Que sorri.
{Iponoea prismatosyphon), cujo cosi- Rimuka! interj. Acautela. te! D9S'
m^nto d=^8 raizftn *e emprega para perta!|j corog. Pov. o sede do pos-
lavagem de pústulas variolosas. to, circ. civ. de Ambara, distr e
Rima, lub. iIV( zool. Vampiro. || prov. de Luanla. 9.104 bab.
coroR. Por. e aede di posto dèite Rimúme. sub iIV[ Orvalho; man-
nome. oiro do Kuand i. di«tr.
civ. gra; geada.] Neblina; sereno.
a prov. do Bié. 10.023 hab- —ftdú- 1
|

ndh. Morcego I íig. N >etivago. Riná, adj e pron. d-^mon^ti.


Aquela; aquele: rlKOlomboto —
j

Pesaoa de dormiia incerta. lIVl


ri aKuka Outro; diverso.
\

Rima. aub.
iIV( Ractaguarda, a
parte posterior.] Avesso; traseiro; Rinake. adj. num. card. \W[
coa»«8.|| adv. Atrás: KU--ria mU' Oito; oitavo.] O número 8.
lundu.] D-pois d«; verso.] MuKua—, |
Rinangu, sab. iIV[ Lugar onde
adj. Atrazadn; ulterior. se passa o dia.) Lugar de estar.
Rima sub. [IV| porf. Limto.
Rinánzu. sub. iIVi Elogio; gaba-
Rimála, sub. ilV( Barriga; ventre. ção; encómio.) E' m. us. no pi.
Rimanenu. sub. jIVi Pedestal] manKnzu
Baae principal; firmesn.] Apoio. Rína-ríná, adj. e pron. demonstr.
]IV( Designa causa qua está afasta-
RimafeKenu, sub. iIV( O princí-
da da pessoa a quem se falaj
pio; ai primeiras épocas: mu—rla'xi |

AqueToutro; que está mais longe.;


ni mAvu. Couaa princioal; origem:
\

Aqueralém.
Naámbi muene ria losoo—Pfcfácio; \

exórdio:— r/fl maka Rinaua, sub. |IV( port. Anágua.


Rímba. sub- iIV| Função; sari- Rínda, "dj. |IVf Sinalado; coar-
lho: u atamu—.\ Instrumento raú- tado.]] sub. Fúria.]] —
ria undanda.
aicoj o «eu som.] V. pi. marimba. furor. ]V. pi. marinda
\

íig. Confusão; sarafutca; (lesordem. Rindonga, sub. iIVj Pano que se


Rimbamba, 'ub. ilV( Infortúnio; veite da cintara e arrasta aos pés.
de<«veQtura.| Mau sucesso. jO mesmo que riiula

Rímbi, sub. ilV| Francelho. ave Ríne, sub. iIV( Excessiva sujida*
da rapina. de acumulada no corpo humano.)
Imundície.
Rimbinza. sub. (IV( O vácuo; o
Dada.] O espaço (entre os eorpos
Rinenenu. sab. iIV| sub. Anus.
celestes):!/ ala mu— .]]adv. N j ar; Ringa, sub. |IV( Espaço com-
no infinito. preendido entre dois pontos: u ala
Rimbondo, sub. |1V( zool. Venpa; mu — ni— Exfremidade.
\

zangão. Ringangánji sub. \IV\ Varejeira^

Rtmbu, iub.
mosca zumbídora.
|IVi Abcesso; nasci-
da; tumor.) adj. Qúe está
, RIngi, adv. Mais; novamente: u
I

ou anda envolvido na lama:— — é2a-| Ainda; em maior grau l| sub.


uendelu ua nguingi] Sujo. Aumento
Rimbui, sub. iVl| bot. Planta pai- Rinfcola. adj. e sub ilV( De An-
iiflorea {adenia lobala), medicinal e gola.) Língui falada pelos angolen-
•limeoticia.l Sua flor. les: Kuzucla—.
nm -S47- m^
Riogongena, sub iIVi Lamenta- Riondo. palavra com que se for-
ção; queixB.{ £' m. u». no- pi- ma o futuro dos verbos. Há-de: ç
mangongena riêmbe- kutuKa .

Ringuala, sub. {IVi port. Lingua Riônene,


(melhor ria unené) adj.
do (peixe). |IV| Grande; maior; notável. V. |

únene-
Ringuanza, iub |IV( z > 1. Qua
drúpeda carnívore, espécie de Rionga, aub. iIV( Pequena lança
hiena. de arremesso. (Zagaia; seta.

Rinha, aub. iIX| port Linha; fio. Riongo, sub. iIV[ Arpão bifur-
IV. ngâji. cado para fisgar peixes. 11 Nome
por que no Seles se conhece a eu.
Rinhama, sub. iIV( Planura: — phorbia ambacensls
ria kaíunga. {Estado de plano.
Riório, pion demonstr. |IV)
Rinhánga, sub. [IVi Saciiíicador Esse; esaa: o ritart—ri asanduka
de seres Sacerdote do deui SuKU-
{

•a-Lutiga. Caçador. I
Rioso, adj. indeí. (IV) Inteiro;
completo. Todo; toda: o rinhangua
Rinhangua, sub. il\[ b^t Planta
fam. úai cucurbitÃceas {cucurbita
— ri abolo
I

pron. indef. A tota-


\\
lidade; tudo. adv. Ao todo; com-
máxima) Aboboreira; seuíruto. I I

pletamente; por junto sub. O


|

1
1

Rínhánhu, sub. iIVi Pegada: riota conjunto; a Bon.a; o aspecto geral.


bu utokua ni ri ku moneke — Pas- |
Rióue, sub. [IV[ Passatempo en-
sada; rasto.
treduas pessuas das quais uma ga-
Rinhenge, sub. iIVi Pezar; dôr. nha e outra perde: kutonoka—.\ A-
|£' m u^. no pi. mantienge. posta; jogo-
Rinhéngena, sub. iIVj .'destrui- Ripapi ou Ripaki, aub. iIVj Me.
ção; estrago total; ruma. (Grande la amo. V. pi. mapapi
|
|

perda.
Ripukulu, sub. ilV( Espingarda
RinhoKenu, sub. |IV[ Lugar de de espoleta.
descaiiço. Pousada* |
Ripúpu, sub \i\\ Plantada fam.
Rinhongo, sub [IVi Torcedura.] daa eucurbitáceas. V rixlxiria' {

Demora. Riri, adj. e pron. demonstr. (lY)


Rinhofa, sub. |1V| Sede; neces- Designa cousa que está presente. |

sidade de beber fig. Dâsejo de |


£ate; esta.
viLgdnça: ng'a mu kuatela—. Ririatelu, sub- {IVi Utensílio pró-
prio para piiíur. íg. bapato; aoco.
Rinhungu, sub. iIVj bot. Planta |

E' m. u3. nj. pi. mariatelu.


cuLU hnàíí.vA [legenaria vulgaris), co-
me» ível I
Abobortira: seu frutj. Ririlu, sub. iIVj Comedouro:
bengu k'ajimb'ê bu rle. Liigar on- \

Rinongo, sub. jlVi Sarcarmo; iro- de vão Cumer anima>s livres.


nia amarga e insuituosa.
Ririmi. aub iIV| Forma aatiga de
Rinongoena, sub |I\'( zool. Ca- rlml.
maleão. íig. Homem vtraátil, va-
{

garoso. Risa, sub. jIVj Espiga ou gfâo


de milho. Maçaroca. V. pi méiSa.
I

Rinuinu, aub. iIV| Bebedouro: \\-ria hima. Planta fom.


|

bu—ha jtpaKasa i^ugar unue se dag


\

aroideas (anchomanes úubius de tu-


bebe. bérculo meuicíoai
,

ria lúngu, no- | |

Rinzenze, lub |IVi zool. Ralo| me poraue na reg áo do Zaire se


grilu-i lig. Apito (de buiiúba).!! coahtce o mubokt.
aúj. Éstnauiautt; estndente.
Risa, sub iIVi port. Lição V.
Rinzenzu, adv Prestes; por um marisà. .

iio V. pi. marinzenzu,


I

Risakela sub. iIVi Adiviíhsdon-


Rinzuela, sub [IVl Campainha,*
ro.ll.ugar onde se p-atica âdivi-
guizo. h' m. us ro pi mantuela-
I

nh ção: Ki a u bane bu tambi, a k/


Rióbe, tub. jIVi Apoit-; jogo. vutuila bu
íig. Fomt, \\Kuta~, v. tr. Jogar.
1
.\ Adivinha por mJo de
I
oxpinttsmo.
ms "UB- fttS

I^lMkirlItt. adj. )IV| Digoo d« para cortar paui.


agradecimento.
Risóko, sub. e adj. (IV) Coetâ-
Hisaxu, aub. iIVi bot. Planta neo.! C)a mesma época ou idade |

f^m. das tapooáceaf, da fruto co- V. pi. masóko


ixfstlvel.
Risokolo. sul) (IV) Espingarda
Risála. lub. jIVi b^t. Convòlvu- de p^dern-ira. A próprid peaernei- ;

lo. i
V. pi masÁIa. ra: u(a ua — .

Kisama. aub. il\ Moot* de saU- |


Risolári, sub (IV) port. Soldado.
Ir que leive de forno ou aituía. V. Klfinda.
I

Risambelu. tub. (IV^i Oratório.)


de rtzat.
I..ug«r
Risolongo, tub. (IV) Mata v r-
ge : mu— ria atunga o miixllu, mu
Risandelu, eub. |IV| onde
Sítio lioj* nVngú ScIví; matagal, Lon- i

9« fsgravata.l Alpera^ta com que se ges paragens de mata fechada.


I

dança sapateando. íig- Chinela*


Rísangs, tub. {IVt Repugnâacia;
R<SOmbo aub. iIX) Certa quali-
dade de deodeu) polposo V.
nojo Mukua i — , adj. Susceptível
mbô.
|
so*
J« setncj>r.
Risánga, aub.Càntero: |lVi — Risonga. sub. (IV) Clitori*.

riamtnha., Nato de barro de boca RisótO, sub (IV; Piocur .

1 rga.
Risôxi. tub. (IV; Gota líqui !a;
Risangalala, tub. |IVi bot. Cada lágrima.; Pingo V. j pi masôxi.
caule de plant* têxtil, fam das
gramioeai {cragrotis ciliaris), utili- Risu. sub. (IV) Olho; furo.; Pon-
eada em artigos de verga.} V pi. to oe que há-de aair Cdda grelo uo
masangalata. tubérculo Verticilo; nó. f g V rs-
Risasa. aub |1V[ Feitoria; loja ou p cácia; atenção.
I

ria Kuinona, [
|

alvfçarat.lj —r/a iba, Quebr nto:
lugar de veada cu fábrica de peque-
nos artigos.
mau olhado |i —ria mánhanga,
o hnir; aotig» natceote no lug>r
Ríse. aub. [1V| Nojo: knntjua-.l da Maianga. tubúrbios da cia<ide
Cbeiro repugnaute de louça mal U- de Luanda i
— tia mbámbi, bjt.
vada ou revtlaiio-a de talt-t de .as- Amendoim.: PI. misu-
seio ;i aJj. Qu« ecoj .1| bot.
Escou
Adcxa. Riauamenu aub. (IV) le
rijo; latibulo; refúgio.
UiteKB, sub |l\'| Ilhi ta. Ban.o
lieareia na rocio do n .j Sjitència
i

Riauámu, sub. (IV) E<'<icul i .i«


de se ocultar, de se escon ter
de terra pelo uiar dente.
Riaalembe, tub. |IV'| Machaiinha Risubu, íub. (IV) Sobejo j^ » Ij

Umb gade (n^ Restante V Kisubu.


Risemba. aub. |IS i
|

d*nça). RiSUe. iub (IV) bot. Aiqutqun;-


je Planta f^m. d<iS solauã e a
Rísenu. tub. |I\'| bot Joio Gia- I

{soíannm tlntorium), s ui lh*n c a


tnínea n<:civa às pLntas úteis. |

erva moura
l'lanta utilisadn no fabrico de es-
t irae. Rísui, aub (IV) Lêndea. V. .1
Riaésd, sub. ]IV[ port. Licenço. mktui-
Alicerce. \ íubongo. (IV) fada um* dai
Risuilia, aub
Ríscae, sub. (IN MIxto de altivez ) trèa pedraa qud austaatam h panf-
r desdeni Supukta superioiídade.
|
la ao lu ne Cio; pedra de coziuhi.
\

i\íu/lrua— adj Sobranceiro; desde-


;
. V pi masuÍKa.
iihador.
Risuka, aub. (I ) Empurrão; e .

Riséae iub (IV) xo Primeiro 1 ccntrão ImpuirO.


estado do iotecta. Lngart^; larv»; I
R sukilu, sub. (IX) Term( ; fim
verme-
(no tempo ou no espdÇo): -ria mue-
Rifèttt, »ub (IV) Matacã' peJre- ;
nhw, -ria n)ila.\ Alvo; meta Con- |

^blb0<|l Machado; isttramffotp •unaç&oi Vu-^ria mH\m j Uoík*,


ma -S4í- ^it
Rlsukuilu, lub. (IV) Lavadouro. |
Ritaláfu, lub. (IV) Baloiço.
L»v»tóiio!— r/a polo \
Lugar onda
se Uva RKalelu, sub (IV) Objervatório.
{Posto de vigilância.
Risutrbita, iub. (iV) Grilheta.
Rilama. sub. (IV) Bo-hecba;
Risumu, sub (IV) Fruto d« mu-
face.
svmu (planta)
Riíámba. sub (IV) Fiut j co nes-
Risung*, «ub (IV) GauUU.| E' m.
tl«rel de tamarindeiro.
us ao pi. mAsunga.\\ bA. Pequeno
arbusto de {)ropr.edade8 medicinais Ritamba. sub. (IV) Moquésu I

contra dorei de estõoiPgo Gieiha aiCa do chio paraeurar cai'


Ri&unge, iub. (IV) Película que nes.
te foruia por b>lx> da língua das
Rifaoiina, sub. (jV) Àlmofia; ti*
aves e q'ie as imo issibilit» de co-
gela; malga. Medida (para secos).
mer e bsber: sanji i aia ni - \\ D.-
ficul lade em pronunciar a letra Rltamua. sob. (IV) Magia que
r. 1
f g EntorpfC mento; molcsa. consiste emconrerter em ódio a
amisade entre du^s pessoa»; em
Risungilu, sub. (IV) Puchador discóriiia a harmonia; em desordem

Hisungirilu. sub. (iV) Lugar de


a graça, o bem-estar: kuta Sen-— . |

timento que impele o h mem para


serão, onde se passa o comrço da
o ai, íazeodo-o repugnar o que
noite
lhe merecia afeição e estima Re- {

Rísusu, sub, iIV) ictií.'!. Carp» sultado das forças ocultas que ten-
(pe>xe). dem a afastar ou coaíund.r grupos
ou pessoas: kuxita—\ Causa de re-
Kisúue sub. (ÍV) Segura; tnxó. puhio, de destntel gências e ódos.j
Ritabu, sub
(IV: Porto; destm- íig. Babel.
biicauouro: xdungu u akuaka ba . — ,
Rííande. sub. (IV( Ribida. Ter- ,

Lugar piópriO para tir^r água (no reno em declive junto à praiá.j V.
riu >.u lagOí). tande.
(IV; M t..;
RifaKa, sub M^ate Rilánga. sub. (IV) b.t Planta
de terra un ic se ^ipcCia a U«ate da cornestív: 1. fam. das cucur ntàceas
lUiad uqueira (semente).]! Tronco {cucubita ficif lia), conhecida por
furado ua? du * extrcm d.>d«s oiue tmclancia bia/a» ou «abóbora de
se prendem os tornijzcloj Inst u- água».| fig. Cadáver \[—sêse, Plan-
mento de suplí..io. ta cucurbitácet {adenopus breviflo-
Riíakanenu, sub. (IV) Encrusi- tus), de propriedades med c nais
lhavla.| Poi)t^> ouue du:>a liah s se em cases de giba e reumat smo.
encontram: bu na njila Ri. ; bar. |
Ritangata, sub, (IV) Corda ou cor-
ra: -na Nztnza ni KulurttíU rente CJUQ arg(-las nas extremida-
des para pisão doipéi por forma
RítaKanu, sub {IV Kncontro:—
a dar passos curtos.] V. mata-
i
pi.
ria mama Matia ni monê, V. pi. ngata.
inataKanu.
Rifangelu, sub. (IV) Casa ou lu-
RitakatãKa, »ub (IVj Coxi gar onde se conta.] Falar por uu-
RitaKU. sub (IV) Nádega; trasei- V r d ier.| E' m. us. no p', muta-
ro. I
Assento iiá Rabo ^
pi. ngtlu.
matoKU Rifangi, íub. (IV) port Taoquí
Ritala, »ub. (IV) Mirante.; Es- ;
V. Kixima, risaku.
tit»au cl vado oiidc se tec<im ctreaij.
Ritari, sub (IV) Pedra \\ ria —
(Teraço |i A p^rte alta de u nu naknjl, rocha; duresa.jl .Ardósia; lá-
cidade: núongo V. pi. malaia
,

pide; lousa: mbilaia—.\ Ptça de


Rifalafa, sub. (IVj poit. Tarrafa. jogo de taboleiro.] Pedrada: a mu
I
V ngànda tahula—.\ fig. Apodo; ultrojf; o/e«-
sa: jíifofo k'atakul'i —u arianga ku
Ritalangu, sub (.V) X.rroco. r/Ko/eka [\— ria Imbambi, marco
Tnoiboni. UivifóriQ,
Rlf -350- RIT
Ri(«su. tub. (IV) port. Tâcho.] firmação (de um facto). Cri«ma.{|
j

Uteoaílio da cobre para torrar fari- adj. e sub. Manifestante; revela-


aba.l V Kikanselu. dor.
Kitafamena, lub. |IV) bot. Cada Ritijela, sub. (IV) port. Tigela.]
nm dos bolbos de uma erva que V. ritamlna
adere a quem lhe toca.! V, pi.
Ritirindindi, sub. (IV) zool In-
matatamena. secto acridiaao cujo macho produz
Kjtalu, sub (IV) lool. PaagoliQo. com o atrito das azas, um tom es-
iTatú. tridente-! E' m. us. no pi. mati-
rindtndi,
Kíte, sub. (IV) Saliva; cuspo. |

V mâti\ pi. ftg. Larica; vontade Ri(óbe, sub. (IV) Bosta; estiu-
de comer. me de boi.
Ri(eba, «ub. IV) Haste, ramo ou Rlíobo, sub (IV; Bucho i

O in-
paima de matebeira. Amuiilho em- | tiatino animal ou as matérias que
pregado aa fdcturd de cordbi, vas- contém.
souras, balaios, etcl V. pi. má-
teba.
RitÓKO. snb. (IV) Janota; dandi,
]Pessoa que se traja bem.
Kiteia, sub. (IV) port. Telha.
RiíoKua, sub. (IV) Borralho; res-
Rifék-, sub. (IV) bot. Urucá caldo.]] Cerimónia da limpesa da
\

V. klsafu, casa mortuária ao oitavo ou último


dia do falecimento de alguém: ku-
sub (IV) Vestimenta que
Kiíéle,
komôa— .] Oá restos mortais; ai
SC por cima da camisa. C<isa-
pÕ9 |
cinzas.
co curto sem mangas: ria jihonáo;
- ria mabéla. Colete. Uiíolongo, sub. (1\') Biloto; cepo
\

com olhais onde se prendia o pé


Kitelélu, sub. (IV) pjrt. Terreiro. ou pescoço., .Apartlhu para sujei-
i
V^ . rizanji. tar bestas.
Rílelu, >ub. (IV) Forma, modo Ritómbe, bot. Planta sub (IV)
oa maneira de diíer ou pôrr-r/a têxtil fam
palmeiras {raphia das
s^bu',—ria maKa.^ Uso; costume. |
angolemis), tb. conhecida por ipal-
Proposiç&o; argumento. V. pi. | meira do Jordão». Espécie de bam-
matclu bu sem nós Bordão. ]

Rifemu, iub. (IV) Enxada.] fig Ritona, iub (IV) Ictiol Nome
P.ofissâo; gaahs-pão.|| ictiol No- genérico de toJo o peixe miudu.]
me de am peixe do mar, quasi re- E' m. us. 110 pl. matona.
dondo e chato.
Riíóndo, sub (IV) bot. PUuta
Kitenda, sub. (IV) C nhSo; bom- artocárpea exótica {ficus elástica),
barda; gianada.Jl Oíioina; Ioja oe cultivada como árvore de sombra.
trabalho e aprendix ^gem Atalier. .
| Planta de fls
] I
lustrosas e trutus
fig Cab ç na. locárpeas [Jicus carica) deitando
do tronco, poi intisão, um su.o lác-
Uilénde, sub. (IV) zool. Sarda-
disca; 0'ga; lagartixa. || —Humbua-
teo {
j Fiuto de mutóndo-
•kumbua, Sardio; reptil sAurio das Rilóngo, eub. (IV) Refeição bre-
pedras. ve ]
Merenda.
Kiíengene, sub. (IV) Esc&rneo; RitonoKcnu, sub. (IV) Brinque-
despre.-O; sob.^rbia, do: Kisanda kia ngéindu-n'an'a ndê-
Kileoha, sub. (IV) Fruto não co- nge I
Folguedo; passatempo. ]
O
n:estivel iam. dai plantas diotcj- que divcite.
reáceas (dioscorea dumttorum) .
| { R'fori, sub (I\) Dét ito; tripa
Planta eot' rbiácea de fruto veneao- de peixe.] V. pl maior i
iO.\ ictiol. Taiaha.
i

j
Ritoua, suh. (IV) Lodo; lama ]

Kiíefele, sub. 'IV) Caniço; cana i \. pl. matoua.


brava.
i
Rifôxj, sub. (IV) Pinga; peque*
Rítetu. sub. (IV) ManifestaçàL; na quantidade de bebida Nódja, ]

ucmonstriíção. { .Manifetto Coo* j


i
Gota de soldadura. Pingo. I
n\r -35f- RI\?

Rítu. sub. (IV) Colher.] O mesmo mba; polo \a muloj^ i amuanga 9 w4á-
que ngútu. mba bot. \
Planta medicinal d?
I

Rituaia, sub (IV) port. Toilh» efeitos corrosivos V tuta |

^de mesa) | V. ngandáila. Rifufe. sub. (IV) m«i Eczema;


elefantiase. bnt Planta tr»»oa-
RituamcKenu, sab (IV) O que ]
]

deira prndu^tor» da borracha lan-


es faz avançar ou tomar dianteira '

dolphia florida), de fruto comestível,


Rituatnenenu. «ub, (IV) Avança- ]
Mukua
I
edj —
Eciematcso; ele-
,

da, inveatida.! Vanguarda fantiaco.


Rifuba, sub. (IV) Bois*» cutânea Ki(u(u, íub. (IV) Selvi»; to.rreno in-
dos testículos: — ria fn6i'/ri.j Escroto culto; cempo.[ Savana íig. Igno- j

I
E' mus no pi. m&tuba, rante; inculto.
Rítubu, sub. (IV) Suspiro; boraco; RifiSfu. sub. fIV) Golhilha; instru-
furo Abertura ou rotura
I
era mento de auplfcio
qualquer mperficie.
Ri(úua, aub. (IV)«ool. TuaC^ve).
Rifui, sub. 'IV) Órgão da audi-
eSo; ouvido! V. pi mâtul.\\ Ore- Riua. sub (IV) Ahpecia.i V.
pi mâua.
lha Axa; alça de alcofa, ceirão,
I

• tr., Reint'âodia: - r/a malele


I
Pe- \
Riuéue, adj. (IV) Praz-inteiro,
dra de receite nas paredes. A par* |
jovial; alegre.] Chiatoao.- engra-
te filiente de uma panela ou peça çado.
cerâmica: — r\a'mbia.\ CSo.||— ria
Riuíla. aub (IV^ Anciã; sed*»; de-
mòui;í, bot. Planta fam. daa mal-
sejo de vingança
váceas, da propriedadea medicinais.
I
— ria Kima, planta medicio l, cujas
| Riuíndu. sub. (IV^^ Nigua; ?unga.
folhas se empregam na cura das [Bicho. V. pi. mauUidu- I

otites. Ríúlu, sub. (IV) O firmamento; o


RitnÍKJ. sub. (IV) Gachueho. |
V. céu Ponto que a humanidade as-
I

pi. maíufKÍ- sinala para moradia da Deus e do*


justos.] V. pi maxi.lu.
Rífuingi, sub. (IV) Biceps |
Má»-
culo crurnl posterior. A |
parte Riunda, fub iIV) Besta. Arco
carnuda das pernas e braços dos para disparar flexas.
animais.] V. pi. matu\ng'\-
Riufa, sub. (IV) Surucurú
Rifúku. sub- (IV) Cotovalo;
Rivaiu, sub (IV) Geração; proge-
volta; di^svio de rio:— ria muij\. \

nitura; deacendència V. luvalu ]


.

Curva; ângulo. V. pi. matúku. I

Rivándu, sub (IV) Levantamen-


Rifumba, sub. (IV) port. Tumba.] to; sublevaç&o; rompimento (de
V. nlongO' hoatilidades) .
]
Brotamento rápido
RKumbafe. sub (IV) bot. Planta levantamento impetuoso Pujança |

nictagineas (botrhavia ade- vigor


fam, das
eêndens) , conhecida por «boas noi< Riveve, sub (IV) Fohpo; bolha
tas», e utilisada na cura da ic(eií cheia de serosidade. V pi ma- |

cia.| Nictago; aua ílõr. veve.

Rffumbi, sub. (IV) Cazebre no Rivua, adj. card. (IV) Nove!


meio da lavra para vigiar dos pás- nono. aub O que ocupio nono
] I

satos as sementeiras. Casa de | lugar ]£' tb ord.


guarda campestre.
Rivúji, sub. (IV) F.o de cabalo
Ritúmbu, sub. jIVi Montículo.] da púbis*] E' m. us. no pi. ma-
Terra amontoada com a mão, en- viiji-
xada, etc I
Cogulo. RiVúla, sub. (IV) Cozinha.
Riíundilu, sub, iIV( Saida; vio; Rivulu, sub. (IV) port. Livro.
porta.] Lugar ou ponto por onde
se sai.
Rivúmu. sub (IV) Ventre; bar-
riga; abdómen.] Iníunaçto: bojo.
Rifufa, aub. ilVi Nuvem; ne»{rào; llPrenôi.] Volume; tufoj] Jingoji
nimbo:— ria noula n amuanga o kiso- ja-, tecuadinai.
RIV -552- RIX
Rivúnda. sub (IV) Moita .
|
Ar- to de dormir ]
A)cova; câmara-
busto d*" rati^g^tn ezpessa |
V.
pi mavHifiti Rixima, «ub. (IVi bof. Plant*
f^TTi das l^suminoFas (phytottlgma
Ri>7unga ^ub (W ) Casacào; ct- ci^lindiroipermwn', de propriedades
pot«.| Ab f ;sob-ftudo. medicinais.
Hivuniu, tub (IV) Turbação; Riximane, sub. iIV| bot Fruto
balbúrdia: k>JÒanga~ Agitação (de ,

dt rixima, e seu caroço de forma es-


Hquid<?) fig. Confaaão; desordem. feroidal que se fas prender do pul-
I
V pi, mdvMizn. so das erianças para evitar m^iis
Hívuua,, «iib. (IV) -Rave,; i. feli- olhados.! Ab^scanto; preservativo.
cidade; desgraça:— n akinga ugana
V Ríximanu, sub |IV( Elogio; exor-
tt pi . . mávuuo . Kufa - v tr
, .
tação, louvor
I I I

GIorif'C'ção.
|nfe""citar; desgraçar. |
Cauiar da- !

no a. Rixímbu sub. jlVi bot. Citiso;

(JV)Opinão; parecer.
Rixá. 6ub
planta de casca taninosa |
V pi
maximbn
Ilntervenção que «e tem em con-
vir-», diflcua»áo ou assunto: kuba- Rixínde, sub. \IV\ Abrolho \
\í'

na —mu maka ma ngene. Voto. |


m us no pi màxlnde
F^ixaKa, eub 'IV) Sujidade es- Rixinga, sub. Empurra; j<g>-
crementícia.| E' m us no pi. má- -joga.
xaKa.
Rtxirilu. sub. iIV| P-ircari»; mu-
Rixaiu, sub. (IV) port. Macha lo 1
ladar. !0 que suja ou faz sujar.
V. rltesu.
Rixirisu, sub. iIV( port. r.hou-
Rixamenenu. sub. (IV; Costa riço.
(de um móvel). Arrimo; almofada I

Ríxisa sub. |VI| Esteira.


encosto Móvel ou lugar próprio
j

para se encostar. Rixita, sub. iIV( Esterqueira'


RixanAne, sub ilV( Planta tijjá monturo |
Lixeira'
oca comestível. I
Córchoro; suas fo- RiXixi, sub iIV( bot Planta fam.
lhas. das cucurbitáceas cujo fruto é ào
Ríxaxalu, sub jlVj port. Chi- tamanho de um limão.
charro Rixiximinu, adj ilV| Que tem ar- .

Rixenenu, sub. iIV[ Cueiro; fral- dof sub Ardimanto; ardor.


.
í
!

da Piópno para suj r.


I
Rixi.\ ria, sub i
V. pi T/ii.ri.Tria

Rixi' kub iIV| Fumo: r a maka- Rixoba. sub iIVj Solha.


nha.\ Fumaça [ Evaporação da
água:- ria k xi6u, |
V. pi márixi. Rixoxolo, sub iIV( Ave de arri-
b^çio, f^m das gabnáeeas, de ta-
Rixibe! literj. para mandar ca- manho menor que a perdiz.
lar SilèDcic! calatel
Rixongo, ^ub iIV| Sarcasmo; Iro
Rixibilu sub. t^^l Chupadouro. nia; impiedade |
Dito indecoroso. 1

Rixibua. sub. (IVj bot. Anagiro; Mukua -, tk''\ Sorcástico; ímpio;


laburno.J V. pi. maxibua irón'co

RixiKamenu, sub. \\Y\ Redouç»; Rixopa. sub iIV| ictjol. EsKirjâo


assento Móvel ou lugar para se
l j
V. rtxoba.
assentar Rixukululu, sub |IVi ^I tu olha
Kixikanu, sub ilV( Afirmação; do.
aceitação Cieoça.
iIV[ Enx)vilho;
|

Rizába, sub.
Rix Kúlu. sub. [IV( Ralance de deslustre ;
Humilhiçào; censura
olhos O hada {

Rizaia. sub |IV( Singuessugs. |

RixÍKuluIu, sub. |IV[ Mau olha- E' m. ua. no pi mò^tala


do V. maxíKulula.
|

Rixaxa, suh. iIV( FístuU. |


E' .n

Rixilu, sub. iTV( Aposento; quar- ttS. DO pi. máeo/ra.


RIZ -333- RIZ

Rizaku, sub. ilVf Mealheiro; Riíombole, sub ilV( bot. Plan-


CAixa de esmolas. Pscúliu; pé de |
ta têxtiliam. das leguminosas def'
meia. II Reie rvatório:- r/a menha \
sis mobWs). utilisada na indústria
Tanque || bot. Sapota; seu fruto de cordoalha.
suculento « alimentício V. pi. |

mazaku Anserina: planta queno- Rizónda, sub iIVi Chefe pode-


um E«tado Personagem de
\
]

podeácea (zanha golunguena]») jSodâ. ros de |

grande infiuêocia Poder; força; j |

Rizalala, sub (IV] Estolopcndra; mando-


nginga mnKua mu8Óngo,— muKUa njá.-
ngu. Rizóte, sub. |IV| Sapo pequeno.',
íig Parvo. I
V. pi mazôte.
Hizálu, sub iV|( Estendal; esten-
dtrete. Rizubilu, sub. ilVj Acabamento-
conclusão; remate: o fiete a mu han
Rizámba, sub iIVj Sombreiro |
deVelOy bu muêne u a yia-bu— Pon- \

Copa (das árvores) Pálio; umbela


|
ta; cabo:-riíl'xi. Finalidade. || I

11 ictiol Torpedo; jamanta.| V. Fim.


pi- mazimba.
Rizuelelu, sub. ilV( Porta-voz |

Rízanga, sub, iIV| Lagoa. jQuan- Instrumento por onde se fala.


tidade de líquido derramado.) Poça
lago.j V. pi tnàzanga. Rizui, |IV| Voz; canto; som jFala;
linguagem. Intimação; ordem: KUta
Rizangafelu, sub iIV[ Lugar de — . 1
fig Derriço.
I

diâtraçõet, de brincadeira.
Kizuikilu, sub. iIVj Pedra ou lu-
Rízanha. sub. bot Urtiga |IV| gar onde se amolam navalhas: bu
morta {itrc»l\a afr cana ) de fruto —riajinjangu
come.stivel. Iza, sua raiz (medici-
I

nal,) RizuKiIu, sub iIV| Lugar onde se


pila fubá e outros cereais.
Rizanji, sub. iIV( Eira: bn — rla
ma^wíirfe. ISecadouro; terreiro, RizuKU. sub. iIV| Abelheira!
Baraço nas rochas ou troncos das
Rizánza, sub. \IV[ >ot Planta árvores.
heibácea fam. das eufc^biáceas, tb.
conhecida por kasau sau. de uti- Ritula, sub [iVi Diz-se do pano
lisação ornamental ou vestido que arrasta aos pés: U
azuata — O mesmo que rindongã.
|

Rizelele, sub. Parabém. {|


iIV[
interj. Bravo! Óptimo! Muito bem. Rízúlu.sub. [IVj Tubo; cano das
E' m as no pi. mázelele. armas de fogo: —ria uta Canudo. \

Rizelu, sub. iIVi bot. Laranja


Rizúmba, sub. iIV; Cheiro; aroma.
aaeda. V. pi. mattlu I
Farol Fedor íig
. Reputação: |

Rizémba, sub. iIV[ Lugar onde muiuua — .\ Famajl Mukua—, Mdj.


ae administra justiça. || Tribunal
Que tem cheiro.
assembleia. Rizútnbila, sub iIV[ Vulto; som"
br a jV pi mazúmbila.
Rizémbola, sub. |IV| bot. Planta
trepadeira iam. das compósitas Rízundu, Job jIV] zool Rã; sapo.
[stneáa multicorymbosus,) de utida- Rizungu,
sub. iIV| Buraco: u
de medicinal. alengela bu~ria ngulu. Faro. \

Rizembu, sub [IV[ Embirração; Rízunu, sub. iIVj Nariz; venta. ||


ódio.j Repugnância para com al- — ria uínjl, início, princípio de um
guém ou alguma coisa; Kitíambula negócio Capital inieial, de en-
— .
I
Asca. trada .
I

Rizemenu, sub [IVi Encoatamen-


Riaufa, adj. e sub. iIV| Parvajo-
to; anteparo; apoio.
la; pateta.
Rizenji, sub iIVj Perigo; risco.
Rizúzu, sub. iIV[ Mentecapto'
Rizezélu, sub. iIV| Babadouro; idiota. II adj- Qu« denota titnpi.
battte. d«s.
-354-

S, sub. (IX) A
décima sétima le- Sala, sob. (1X> Aquele quê é ver-
tra do alfobeto kimbundu, tendo dadeiro, legitimo: mon'a — mu- — (
|

como em português um e o motmo jlnga, adv. Em charola; era triunfo;


valor. entre ovações.

Sabala, sub. \[X] Terra alagadi- Salajendu, sul). (IX) port. Sar-
ça. jCampo inundado.] Vasa. gento.

sub \\X\ port. Sobra- sub. (IX) Taleigo;-xa fu-


Salála,
Sabalálu,
do; casa de i." andar. |
V. mulo- bá. SaCo lia fibras de bananeira
I

ndC'
para conducção de farinb&s.

Sábado. Salulu, sub. fIX) Cama de ma lei-


Sabalu, sub iIXj port.
ra sem cabeceiras. | AcúDito.
Sabafu. sub. ilV| port. Sapato. |

V. k/K o/o, Salámba, sub. (iX) bot. Pequena


árvore fam. das cesalpineas (dialum
Sâbi, sub. (IX) port. Chave. |
guinecnsls) de fruto comestível.
,

V. musakala.
Salavande adj.1 (IX) port. Sal-
Sabóia, sub. iIX[ port. Cebola. vante |
V. k/ óKale-
Sabu. sub. iIV( Adágio; provérbio: Samánu, adj. num. card. (I .K)
bu ala o musumbe K'alel'íi-bu—.\ Sei3.| O do sexto lugar] O número 6.
Setença moral |
Ditado.
Samba,
sub. (IX) Charneca; sava-
Sâhi, adj. iIVj Namorado; con- na. Corte: mu— ia soba \\ Pessoa
|
|

versado; apaixonado. que vive na intimidade de alguém


SâKa. sub. iIX( Bocal. Peça de ou faz pirte da sua família: tumba
muKaj'e — muKuavalu-ke- V. pi. ji-
|

barro que se adapta ao canudo da |

tenga.W adj. A-^ido; seco |j corog sámba. med. Doença ()ue faz uri*
\ |

Território compreen Jido entre o mo- nar sangue. mit. Divindade pro-
| |

ceque Kamama e Calumbo e onde tectora dos caçadores. 1] Constela-


se acoitavam salteadores: kubiía mu ção do zodiaco; nâmbua ni— \\— lu-
njíla ia~. jiji, as três estrelas centrais da
constelação da Orion. 1| Boldrié. ||
Sakála, sub. (IX: Encarregado bot. Planta fam. das combretáceas.
doa negócios ou rtlações exteriores. V. muhondonzolo.W -ni kajà.co-
Segundo secretário do sobi j| bot. I

rog. Pov. e sede do posto deste no-


jarro; planta fam. das aroideas, de me, cone. de Ambica, distr. do
que há várias espécies A su.i raiz ;

Quanza - Norte, prov. de Luanda,


ou tubérculo de sabor adocicado e 20.332 hab. e est. telegr .-postal ds
similhante à batata: kifinsu Kía —
3.3 cla«se-
Sahámbua, sub bot Arvo-
ilX[ Sambalaji, sub, (IX) bot. Aquilá-
re iam. das legurninosas (burkea ria; pau de águia. Género de |
|

africana), de madeira aproveitável plantas ranunculâceas, cujas folhas


Sâki, sub. (IX) Petulância; ousio. ou taizes provocam a loucura. |

Mukua—, adj. Arr^-gante; ufano. Aquilegia; erva pombinha. fig. |

II
Doido; maluco
Sâku, sub (IV) bot. Planta gra-
mínea (cymbopoçon densiflorus) de Sambanjila, sub. (IX) A segun-
propriedades medicinais, cujos rizo- da mulher do soba
mas, cheirosos, se utilisam como tó- Sambaíende, sub. (jX) Diz-se do
nico • perfumaria. É tb. cenheci-
|
primeiro producto ou cria de nm re-
da por sakusaku- banho. A primeira prodacçio, o
I
SAM -355- SA2C

primeiro fruto; o primeiro efeito cu Saoza, snb. (TX) Cesto de vime


resul'ado de um trabalho ou negó- com que se apanha o njimbu na ilha
cio. || adj. Primeira; principal; pri- de Luanda.il corog. Pov. e rio do
mário. cone, distr. e prov. de Malanje,
margem esquerda do rio kuiji.
Sâmbu, sub. (IX) Alusão, ponto — pombo, Pov. e sede da csrc. civ. j ]

de rtfeiência. Trocadi ho; jogo de |


do Pombo, distr. do Congo, prov.
palavras. Deixa. V p\. jisambu \\
I
| de Luanda, a 3° e 10' de lat. S.,
Ponta de vestido; -ia mulele Fím- \
990 mt|. de alt., 9.612 hab est. ,

bria. II Permissão para andar de poital, 2,* C I. I. e ambul. sanitá-


terra em terra ou de um lado para o ria.
outro.] Ordem de trânsito Passa- |

porte:! Samburá. Cesto em que os


I
j
Sanzala, sub- (IX) Povoado Re- |

caçadores transportam os artigos de sidência de serviçais em proprieda-


caça. j I
corog, Pov. e sede do posto de agiícoU Moradia de gente se-
I

deste nome, cone. e distr. do Hu- parada da casa principal.


ambo, prov. de Benguela, 1685
mts de alt., 21.340 hab., est. pos- Sanzu, lub. (IXj Saneamento;
tal e Missão Catol, Portuguesa. alargamento; ceifa:— ia jixi Ver- .
\

gontea; chibata:— /a multmba,\ V.


Sambua, sub (IX) Borda; margem; KÍsanzu.
banda: ku -ia Lukala.W adj Margi-
Sarimu, corog. Pov. e sede da
nal.
circ. civ. de Saurimo. vila Henri-
Sambuari, adj. card. (IX) Sete; o que dejdrvalho, distr. da Lunda,
algarismu 7. pov- ce Malanje, a 9° 39' 26 "de
Lat. S. e 20" 24' de Long E. Gr.,
Sânda, sub (IX) Aparte. Inter- |
1,150 mts. de alt., 11.513 hab. Re-
rupção a quem fala. O que um j
pare, de Saúde e Faz 4» C. I. I., ,
contador diz simulando fal r consi- Dep de Medic. e de Mat. de Cuerra,
go.] É m u9. no pi jisãnda Serv. de Ob. Pub.. Hosp. e Farm.,
est. radio-telegr. -postal IV e V D,
Sanda-Maria, sub. (IX) \ , iângu
esc. ofic. D. António da Costa, Mis-
ia Nzambi.
são sue. de N. S. de Lourdes e
Sándu, sub. (IX) Homónimo; xa- Principal des Irmãos em Lristo.
rá. II bêr espirituai:-/a Kflso/a. |
Sarinha, sub. (IX) port- Sardi-
Mamraon nha V. lambula.
I

Sánga, sub, <\V) Abrev. de risá-


Sâsa, sub. (IX) Filtro; encanta-
nga. cotog. Pov. e sede do posto
mento, Bíbera^em para suscitar
I
\

deste nome. ciic. civ. Ja Quibal», |

o. amor: Kí/sotci/ia — Kiilumbula sam-


distr. do yuanz*-Sul, pr»jv. de
,

Benguela, 5 549 hab.


ba. \ Maga.
Sása. sub (IX) bot. Arbusto tre-
Sdng'a-ndombe, sub. (IV) top
pador espinhoso, fam. das pUfitas
Antigo bairro da cidade de Luaada,
nss trazeiras do e nfíio das Obras
cesalpineas mezoneurum angoleu-
sis). eorog. Pov. ao N. de Caxito.
Públicas e onde se fn br ic^vam bilhas I
]

c ro.civ. e margem direita do no


de barro pre'o [masanga ma ndom-
Dande, distr. e prov. de Luanda.
be).
Sasala, scb. (IX) SardouisCa; la-
Sángu, sub (IX) Comida que,
gartixa.
ao oitav dia ' do óbito, se Já aos
circunstantes. |
Cún ribu'Ção; co- Safa, sub. (XI, Sacfifícic; imola-
leta. ção II Cousa que a^i oferece; brin-
Sánji, sub (IX; Gaiinna || dei Dád va (á imagem ou estabe-
lecimento rcligio.^ío), Oblata; indivi-
corog. Pov. e sede ua vila do Go- ;

lungo. Alto, circ civil de Cazengo,


duo oferecido em huiocausto ou sa-
crificado aos dtuses.
niitiito do QuanzaNorte, prov. de
Luanda. Sauíri, sub (IX) port. Saúde. |

V. mbote-
Sanona, sub Arbusto (IX) bot.
soianact-o, cujas folhas seempreg m Sâxi, sub. (IX) Chocalho; inatru-
em íncçõeii nai doenças do pdito, mcQto Oiúsicu.
SE "~"55b— SES
Se, conj. (port ) Se |
V k/x/; há. o ló—,\ Pouco melhor: o hàxl i a^a
— .||sub Melhoria; alívio; mudança
Sé. prep. (port ) Sem:— k/íux/;— para melhor estado ou condição | j

mulonga. \
V. KO/ia. adv. Mais bem; melhor.
Sê, «brev de sâi, do v. knkalo- Semenhi, adj. (IX) Mesquinho;
Sêbue, adj. (IX) Obceno; deso- infame; vii: e/e U — |
í^aca: que re-
nesto; luilocente . yue pratica seví- pugna ao brio, |
sub. Pessoa per-
j

Sabujo; sórdido; vil {| sub. versa, miserável.


cias- I

Pesioa suja, imunda. Sende, sub. (IX) bot. Espinheiro.


Ruminante bovi- V. mungeuhe.\ corog. Pov. ao N. da
Seíu, sub. (IX) \

deo-.
vila do Goiuugo Alto, posto da circ.
civ. ú". Caiengo, d'str. do Quanzá-
SeialUj sub (IX) port. Ceia. | V. -Norte, prov de Luanda.
Kúria Kua usuku.
Sénga, sub. (IX) Baixio; pai te do
Sekaji. sub (IX) Tia. mar em q^e a água tem pouce fun-
Séke, sub (IX) Insecto fam das do. | Binco.
íunnictdas, espécie de agude. Sênge, sub. (IX) Povoação; vila;
SeKéle sub. (IX) pjp Seciataiia; cidade: mu— ia Malanji Lugar ha- \

sccrstáno. bitado.

Sekeselce, adj (III) Da farinhi.j Sengêria, sub. (III) Marjar; des-


FragmeDtos; cousat miúdas
|

jtjua; aespipe. V. pi isengêrla.


sub j
|

Trocos. íig. Dinheiro miúdo,


I
V j Sengi sub. (IX) tool. Género
de reptis sáurios. Animal anfíbio, |

Sêki. sub. (IX) Pássaro da f.im.


mais pepueno que o jacaré, de quem
dob meropidas. uescenae.l Lagarto.

Sekulu. sub, (IX Tio: k'i kuriá o Sênu, sub. (IV) bot. Pltnt^ têxtil
rími Tiè. 'c /idé/ig^e.

lAnciãc; cheia
>

fam. das gramíneas {imperata arun-


|

dinacea) Erva.] V, rtsenu,


ue Casa ou sAnzdia (oo bui da Pro- \

víncia). Senvu, sub. (\X) zool, Anti'ope,


de que há várias espécies. Cabrito
Sela, sub. (IX) port. Cer ; lerra.
|

coíOg. Pov. os d« do posto deste montês.


I I

nome, circ. civ. do Ambjim, distr. Senze, sub (IX) Ceita qu »lidade
lio Qu .nz%-Sul, prov. de Benguela de mosca cotog A it.ga pov. da
I

área do posto de Massang >no, circ.


Sele, (ou Xe/e) sub. (IX) zooi. Lt-
bre. curog. Área que compreendç civ da Cambambe, apeadeiro do
\ I

a circ. civ. do Seles, distr. doQuati-


C de F de Luítid-', eiradainente
za-^ul, prov. de Beogucjla. 2j.77f conhecido pjf Zema.
hab. Sêsa, sub (IX) port. O dia de
sub. (IX) Insecto fim sexta-feira: A-/ a -.V Kasaiiianu.
i~eleke(e, , \

Actu e efciKi ae se levantar taide:


das turmiciUas de murdeaura assas
duloio.a.j Formiga brava. Kuta —
Piémio qu", n^s danças ou
I

jogos de prendas, o inírtctoi piga


Selembe. sub. (IV) \lachadinha.i peio erro cometido: Kufuta — co- .
i \

V. nselembe. rog. Pov e sede do poito dêsto no-


Selende. »ub (IX) zool. Insecto me na circ. civil dos Luliazes,
tipo Uu» íortuiGÍcla;(, de mordedura distr. e [iTov . ao Hié.
iloloroia.; E' tb. couhiCiuo por k/- Sése. sub. (IX) Miravalha da
sonde. haste de paliuena uu coqueiro com
que se faiem vabsouras, nassas. etc.|
Selengenha, sub (IX) Dito saií- BoBca.
licu ou aiusivo Referência vaga ou
Seséle, a jj (IX) Que pr ncipia;
I

iud. recta Aiusãc'; censuia jocosa


|

incipiente: ,— —
mu K.uKÍria. sub. ,
\
\

Selevende. adj. (IX) port. Serven- Pessoa que principia a exercitar>be


te. V, mubtka.
|
em alguma cousa.
Sembele, adj- (IX) Scírível; su- Sesemc, lub (IX) Novilhc; bá-
poiUvcl.l Que Qào d mau â» todo; coro; vUfU. II Aoíffiftl doxnòiticu
SOiS -S57- âon
dp poucos meses:— /a ngulu',-ia ngo- Solokoío, sub, (IX) bot. Planta
mbe, etc. iam. das aucurbitàceus, armada de
pequenos tufos espinhosos:— i axlta
Sexi, sub (IX) Corça:—yV/ar/ o mábata, nganga ta imbanda i asâka
mbambi ndénge- Pov. e se- 1
1 corog o maláji.\ É m us. no pi. jisolo-
de da vila da Muxima, cone. da koto.
Quisaama, margem esquerda do no
Qtianza, dutr. e prov. de Luanda, ^Solongo, sub (IX) Matagal V.
a 9 ° e 30' de Lat S. e 1 3-° e 57' risolongo corog. Nome por que
\
|

de Long. E Gr 2443 hab., Dsleg. ,


era conhecido o antigo condado do
de Saúde • de Fas.. est. telegr. pos- Sonho (Soio). hoje S A. do Z lire.
tal e Misslo Católica.
Sombiri, adj esub (IX) O . pri-
Soba, sub. (IXl Nome genérico meiro na ordem cronológica) |
V.
de representante da autoridade gen- tungunu.
tílica em determinada região. || Pa-
lavra que o proponente de um nofl- Sombo, sub. (IX) bot. Plantado
gonongo pede aos que não souberem casca taminosa, fam das combre-
diciírà-lo; ngibe — .
táceas (terminalia sericèa) utili a la
para curtimentos V. muéia (| (

Sob^Dgo, sub (IV)bjt. Planta Diz-se do fiuto da palmeira de den-


arbuitivd e seu fruto de utilidade dém (e/flis guineensis) de muita pol-
me Jicinal. pa e pequeno caroço molf: ndêílde
Sôio, corog. Nome indígena do lu- ia—, I
corog Pov. e sede do pos-
I

gar, sede da vila e cone de St. ° An- to dê te nome, circ. civ. do


tónio do Zaire, distr. do Coago, Chitato, dist. da Lunda, prov de
prov de 1 uamJa, a 6." e 10' de Malange.
Lat. S. e i2.° e 19' de Long, E. Gr., Somboxi, adj e sub. (IX) Primo-
I mt. de alt 6569 hib Deleg , ,
génito
aduan., Mirit., Veterin., Pecuar. e
de Saúde, est. telegr. postil de i.* Samoaomo, sub. (IX) Estre-a;
cl., esc. fie. n." 9 de «Diogo Cão»,
(
inauguração: começo. AjCto de ts |

Mijitão Gatol. e Evang. logleza. V. |


trear.
solongo. sub, (jX) Semana. Oqu<5
Sóna.
Sôria, sub. (IX) Piáo. se faz no e^^paço de sete dias. ||
adj. Semanal; Semanário.
Soke, 8ub. (IX) bot. Planta têx-
til utilisãda no fabrico de balaios, Sóndi,sub. (IX) Desocupação;
esteiras, etc || zool. Aatiiope espé- folga. Falta de trabiUu || adj.
I

cie de cabia montei. Orix. {


Ocioso; que não trabalha Desem- |

pregado.
Sókí, sub (IX) port Açougue.
V Kitdnda.
|

SÔnge. sub (IX) zool Pequeno


pássaro que se alimenta de mel que
sub (IX) port Sôco.j V
SÓKO, furta dos cortiços || Rumiuante
llôme Fa cuiliar; contempoiâaeo:
jl
— fam dos cerví Jeos.
ridml V. r/sÓKo.|, zooi. Uma das
I

especiev de macacos peqnenus.j Sa- Sóngo, sub (IX) Dôr no rulmão;


giim. pontada: uriscsela o - K'aritena'ê
ndólo. Rali ja Kumbi
1
1
core g. :
\
\

Sola, sub. (IX) Bainha de cou- Pov. e sede d ) posto civ deste no-
ro, V. Kizu.
I me coQc do Bembe, distr. do Con-
Sole, sub (IX) bot Sipipira.| go, prov. ú<i Luanda 8,352 hab «
Planta leguminosa de maueira
enfjrm. Jo Sector de combate à
doença do sono Puv. na mar-
muito rija. |
|

gem esquerda do no Quanza, dmtr.


Sólo, sub (IX) bot. Planta tre- do Quauza-Sul.| Vasto território I

padeira f-im das leguminosas, tb, compreendido entre os rios Quan-


conhecida per ^musanga ua ngenge- go e Quanza, distr. e prov ac Ma-
nha». de propriedades ineJiciiiiia {
lange, abrangendo a pov. • sede da
O 8 u fruto, de cõr carmesim, tendo circ. civ. deste nume (Nova Gaia)
uma maacba negra em uma das ex- a 9'° 59' <^8 '**• S. e 17.0 30' de
tremidades. Certo jogo de crian-
| |
long. £, Gr., 1260 m. de alt 18569
ças:-, sor ingá. bab., Deleg de Saúde, «it. telegr-
SÔN -358- SUM
'P08tal de 3* clasae e escola-oficina Suí, adv. Demoradamente Diz- I

15 de Outubro», Pov. e sede do pos- -se do olhar atento e prolongado


to civ. de Santar, circ. dt Nova lançado a alguém; u omuiri— \\
Gaia, distr. e prov. de Malange, adj Pasmado; extasiado.
8247 hab.||— sése. adj. Aleivoso.
Caluniosu Que difama. |
Suíji, sub. (IX) Surucucú; cobra
cuspideira Ndja. I

Sonhi, sub. (IX) Pejo; pudor;


vergonha: u oKambe o -.| Lecôro.| Suilu, sub. (IX) Preço; valor pe-
V, pi. jlsonhl.W Acto indecoroso cuaiáno de um objecto.
contra a moral, An'a—, Ai partes |

Suja, sub. Contemplação


j

pudendas; rins. (IX)


muda; pasmaceira,
Sôríi, sub (IX) port. Sorte | V.
VibâKU. Súju, sub. (IX) O mesmo que
suíji.
Sôsa, sub. (IX) Dardo; chuço.
Anua de arrenaeaso em forma de SÚKa! interj. Pára! Basta! Não
lança. mais!

— Suke, adj. Bistante; suficiente,


Soso, Mib (IX) FaisC' ; fona: | |

8dv. Até; íòmente; sem tirar nem


ia tubia I
Fagulha {
íí m ui. no pôr Na medida; no fim: bu rie. —
pi jisoso i I

Sukiri, fub (IX) port Açú:ar.


Sófe, Mib (IX) Encarne; cicatriz.
I
Acto de criar carne. I| adj Eu- Sulcu, sub f! X) O grande Espí-
ccirnado. rito; Dnis II— m Kalunga, Deus da
Sôxi,sub
(IX) Pequeno orifício.
Morte, dos absmos j
Tb. se diz —
Bioca.l Diz-dC dos orifícios que se
I
'ahinga. \
V Kalunya.
notam oin cartos frutos ou planta»; Sulujà, sub. (IX) port Cirurgião.
miiénie uãnii ng'a u fila Kuima. - I
V kimbanda.
/ a II zanga.
Suluka! interj Le va^ta-t^ R -- !

Sua, alj. 1 rnpassivel; impertur- surge! Caminh>l — muhalu' a panda .

bável Uiz id tia pessoa que, en-


I
Innga ri a.ve.t.i ku mljuela! Ejcpres-ão
contr^do em falta, não se altera: equivalente a surge et aml>ala\ ||
ku polo ie — Sereno; indiferente. Avantt! Eia au !||sub. Exortação
para incutir âiimo, coragtrm, iner-
Suàl interj, para enxotar aves-
gia.
njíla!

Sualala, sub. (IX) Salalé; caprim.


Sumanu, sub. (IX) port. Semana.
tb conhecido por iformiga bran-
V êóna
ca».] Térmite. fig Inimigo; traidor:|
Súmbe, H(lj (IX) Sujeito; (com-
kingundu — prado. || >ub
r» giào ..rule Lugar ou
Suàmba, sub. (IX) Ag stanipnto;
se compravamt8cravo9,|| corog.
arrufo; z-iuga: ia muhalu ni riiala.\
Nome por que era conhecido o v^s-
to tt-rnló ío e actual uísir. do Quan
Suanga, sub. (IX) Feijão que, íu zi-SuI, poito maiitiino, comarca e
rado peia broca, se pila p^ra lhe ti- cone d<í Novo Kedv.ndo, pov de
rar o bKho e a casca. Tb. se diz j ii ngutJa, H II. o 12' o 3» de i.t. S.
sucnganga. e 13.° 54'8» de long. E. de G .,
10.784 hab R-part de Faz., de
Suásua, • ub. (IX) bot Arvore ,

fain . das violarias, de longa dura-


Saúde dos Correio-' t Te-
e liig ene,

çã).
legr , Depos. df Modic
do Mat de ,

Gueira, Hospital e scolas m xta <

Suata. adv. Ajusta; à mrdid ; n." 27 de! xTrava.sf oj Valdez» o pro-


s-m. tir.r nem pôr I I
adj C.rto; íis da Missãj Católica.
t xactj.
Subirisé .sub (IX) pott. Super- Sumbu, sub (IX) Ab.lharuco. |

llio. V. niu\<asu
Caruão I
Pica-peixe.
Suéia, sub. (IX) Cerne; durame.| Sumi, 'ub. ([X) Formiga brava |

fig K jeza. fig. Ferrão.


Suéte. sub (IX) cal. Credor; cc- Súna, sub. ^IX) bot. Alcaparra.]
bradoí. V. mukokolo.
SUN -359- TAN
Sundu,, lub. (IX) Vulva. Sunu, sub. (IX) Lado da cama
que corresponde aos pés; matekena
Sòngi, 8ub (IX) Reunião de pes-
KM muiuela ni uzubút ku-ia \nama
soas para passarem a noite juntos \

Palestra noturna entre amigosj Se-


|

Lado oposto à cabeceira.


rão; colóquio. II Kuta — v. tr. ,
Sú(e, sub. (IX) Toupeira.
St roa r. |V kusungila,

Súnha-súnha, lub. (IX) Hstrebu- Sufêfe, sub. (iX) Sátira; pi da.|


chamento.l Contracção involuntária Remoque,
f.convulsiva dos músculos. adv. |
|

Diz-ie dos movimentos dos ataca- Suualu. sub. (IX) port.Suur.l


dos de gota. V. kinòno.

rr

T., sub. (IX) Décima oitava le- Tamba, sub (IX) bot. Fruto co-
tra do alfabeto Kimbúndu, que tem, mestível simiihante á inhame.
como em português, o mesmo valor.
Tambakanha,
sub. (TX) Juramet.-
Tá! interj. Expressão comparativa Perfídia; dolo; má íé.|(
to íalão. {

da denotação de um tiro de pistola, Dir-se do dizer, comer cu fazer al-


estalo do uma bofetada, etc. Zás; |
go tendo jurado não o fazer, comer
trás. ou dizer; da viuva que não rum-
priu os dogmas do ritual, e(c. Kuia | |

Tabu, sub. |IV) Abrev. de rita- — , V. tr. e intr. Faltar ao juranaento


bu-\ Porto; fundeadouro. prestado.! Falsear; caluniar.

Tahúi. sub. (IX) bot Planta fam. Tambi, sub. (IX) Óbito; funeral;
das ampelídeas. V. mukóío- I
hl to. — /a /z^íí/í;. Qualidade de fei-
I |

jão branco com pintas castanhas


Tahala, adj. (IV) Despido; nú.j| tb. conhecido por harisii-
sub. Pelote adv. Em pelo; sem
I
1

nada sobre o corpo. V. túxi. Tambula! intetj, Tomi! |j sub'


|

Tomada.
Tahu, sub. (IV; Abrev. de ritaku] Tamene. iuterj. Tomáró! Ox4lá"
Traseiro. Quem dera!
Tekú, adv. Expressão significativa Tana-ku, Inc. adv. Sê bem-vin-
de desamparo, abandono: mona u a do. II sub. Parabém.
mu xísa—-\ Sem arcparo; ao Deus
daiá.{| adj. Atirado. Tánda. sub. (IX) Lugar próprio
para curar ou sec r carnes || adj.
Tala, sub. (IV) abrev. de ritala.\ Qu3 não tem humidade; seco: ngul-
adv. Ao alto; em cima: bu ndóngo; — ngi ia—-
bu—' amutue.
Tandála, sub. (IX) Diz-se do ." i

Tâla, interj. Olha! Toma cuidado conelheiro de Estado, correspon-


dente âo Presidente do Concelho do
Talala, sub. (IV) Paz; sossego.] V
rei ou Nação.
zai-
Talaui, sub. (Ix) bot. Pequena ar- Tande, sub. (IV) Encosta; siba:
vore de fls. alternas e flores herma- bandesa o ulungu mu—.\ Montante;
terreno abrangido pela enchente dâ
froditas, de propriedades medici-
nais.
maré. II adj. Que vai alteando, de
subida.
Tale. adj. Olhado; vieto.
Tandu, sub. (IXj A parte superior
Talúla, sob. (IX) Atilho; ligadu- do objato 'elevado: kíí ia mulu- —
ra. ntfu.jCima; além: KU-^/a ^asa- Topo. j
TAN -3é0- TEN
Tanga. sub. (IX) Têcldo groiso Teia-fela, adv. Com muitas dores;
de riuag f^ces (do aates usado como mukaiu \ |
adj , Dorido; grave
coixa oii chalé): ia pu(U-\ Fazenda— Tekula fuku, sub (IX) bot. plan-
âf bom pano, grosseiro: — ifl k/m-
tafam. das conibretaceas 'C mbretum
bàndu F''ntret(?la; estofo; chuma-
mechavianum' de tradeira aprovei-
í
1

ço; -/a mnhota \ Rtde do tipóia.


tável.
Tanga, sub. (IV) bot. Abrev. de Téle, sub (IX) zoo). Cesta ordem
ritáhgaA Abóbora: Kunde a mu Kuna
de pequenos macacos de pêlo cinzen-
ku imbambe -a mu kuna ku nnla.
to-claro.
Tanqe, alj. (IV) Liio: o mnkanda Teléku, siib (IX) Oferecin-.ento'
a u ~kia Sabido; contado.
\

oferta. I
O que se serve á raesa.j
Tangu. sub (IX) Ksgalho; hast?; Alimento
ramo: — /a mulemba- \

Telesa, adj. ord (IX) . port


Tãngu (IX) Peixinho de rio,
8iil>. Terça: h/a— V katatu. l

de que se alimentam certas aves; ,


Télu, sub (IV) Modo. forma, ma-
hôaa kua kanaóue K m. us no pi. |

neira de dizer: ria sábu Principio; —


jilângu. \

exórdio: — r/a maka V titélu. |

Tánu, adj. cord. (IX) Cíqco.| O


minero Témbu, sub (IX) pcrt Tempo
5.I Giupo de cinco cousas
1

ou pessoas. V. Í7.uua \\—a Inma, corrg. Pov e


sede do posto deste nome, circ. do
Tari, sub. (iVj Abrev. de ritari.\ Cambo distr. e prcv de .Malanje,
Pedra; tablaic; tampo:— Tia mêza.\ 1(3.375 hat».
Pedra da lei ou de afiar: kíllua
kua pÔKO ku atânda bu -— ll -, — Tembuá, adv As râ içaras: ribttu

cort g. Pov. do cjnc. de S. A. do


u arixisa -
1
Abeitamente.
Zaire, dibtr. do Congo, prov. de Lu- Tembuákafa, adv. Aberto de par
anda. em par
Táriri. «ub. (IX) porf. Tarde. 1 V, Tenda sub v'^j Pequena cabaça
K/embe; ngoloxi- para guardar ol^os: mu JKexUe o —
P„i.|| —
mkji í Kamb'è kuíelama-l K»'cij)ientf;
Tâfa, sub. (IX) a màn- '
VdSO
gua. I^arifiiiho.l |— a ndengt. Pa. '

drastf; tio \\ -—' a ngana. Homem Tenda.! interj. Records! Adivi-


Í.J0.SO, grave o digno. Senhor; chef^ I
nha! (Usa ?e nos adivinhos e xmgui-
def.inília. II adj. Patt rnal: /le/ida /a lamento8).| fig- Remeuibcil
- -/li mama \
Paterno.
Tendasá sub. (IX) post. Tentaçio
sob (II) Fruto de u/d/a.
Táta. /r.
I
V kibuKumunu.
Capsula da planta venenosa,
Tende, sub (IV) Ab-ev. de rite'
Ta(e. atb. (IX) bot. Planta poli- nde. \\—kumbua kuambua, zo( I. Sar"
galácea e íua laiz. dão. bot Planta fam. das cum'
I I

pjstas (vernrnia con/erta), de utili-


Tcít'ê, inteij. Ú pailjl sub. Grito
dade ornaii ental.
de ôr;< chamada.
Tende, adj (IX) Hirto; fitme;
Tatório, interj. para chamar por
teso: miixi u emana— (jue nào os-
socorro (110 Libelo). |

cila . I adv. Km pe .

Tâlu, adj. num card. (IX) Tiês.j


I

Ttndu, sub dX) Castanha; coco-


|

sub. O número 3.} Trindade; a união


do £lefdnte, Zebra e Boi (símbolo nrte; amêndoa; caroço íig- Hy-

|

de uma antiga religião). men; virgindade Kibala ,Caco ue .


|
j

Taua, sub, (IX) Incriminação; res- castanha de dendem, pióprio para


ponsabilida le; culpa| Mágua que
queimar || - ia ngángu, Diz-se do
uma pessoa leva de outra; melindre; caconote fermentado, ardido
cen.MirK u embata— .\ muKua adj. \
— , Tenga, sub (IX) Artefacto de
líeaponr ável; que tem culpa. É' m. |
chifre ou cabaça para fuirar baxi-
us no pi. Iltaua. xi: ia riámba.
sub. (IX)
lé, A letra T |
| «dj- Tengcne, adj. (IX) Caido.|| adv.
Colo«tdo; posto. DMamp»radam«nt«. || Dii'it do
TBS -2kjí' TUB
corpo que ào deitàr-se cai «em pro- Tonjl, «ub fIX) Sofrimento! Tra-
curar amparar-se: u a\ ugo I

j
balho exaustivo, ptsado.
Tese, tub. (IX) bot Pequena «r- Topiia, sub (IX) Zombaria; eha-
vor« fam. das violãceai [alêodeia j

! cota.
dtntata), de propriedades meciicinais.

Téfa, adj. (IX) Tenro: freico: kí- Topokotó adv Porcamente ||

ringn ki(i — .\ sub T a m b oe ira adj. Sujo; cheio de lama; coberto


de sujidades
sub. Pevide; mbinda;
—Te(e,rinhangua.
(IX) »a
ia j
V muMa, Tório, adj. e sub, (IX) Maldizen-
Tefele, sub (IV) Abrev. de ritt-
te.| I
Difamador; intriguista; má
língua.
ttlc.\\—Tia mbillu, bot. Género de
plantas fam. das gramíneas (a/zdro- Tófa, sub. (IX) pop. Larica; fo-
pogon goyanus) utilisada em obr»s me,
de verga e uaos domésticos: ria — Tófo, adj. pron. demonstr. (Vil)
ft

mbulu leKé - leKe; u arimina rikanga Eesa; esse: o tubla—tuajimi.\\ pi.


rimeneKe. \
Bambu. (X) Essas; esses: o tuiigombe-tu
Tefembua, sub (IX) Estrèla.| |
anitt.
ia muKÍla, Cometa.
Taa, adj e pron. poss. ol (X) .

Tetembuka. sob. ,IX^ Pirilampo. seus (deles), o tunjila—íu atuka


"=^uas;
\\—ene, Verdadeiramente seus. ||
Tiba! inta j. Bumb.! |Onomat. do sub. Imitação do ruido do pano
estrondo autdo
de cjrpo que cái
que se rasga prep. De: tumburi—
(fardo, trcuxi, etc.).|| Tb serve | |

pange'amí.
para designar prato cheio (de comi-
da): a mu tela funji bu Hlonga—. TuaKamuKua, adj. e pron. indef .

Titia, sub. (IX) part. Tia.j V.


(VII) Outra; outro: o tubia ta aua- —
mu. \\ pi. (X) outros; outr»s; di-
seKoji.
fere ates: ngibe^ele o tungoji —. \

To. sub. (IX) Apodo |


Piada. Não estes.

Tóka, adv Unicamente; sem ti- Tuambúndu, sub, pi. (X) Preti-
rar nem pôr: hama jitata — \
adj. nhos.
Só, certo.
Tuami, adj. e pron. poss. pi. (X)
Tokóji, adj, e «ub. (IX) Curioso- Meus; minhas: iunguah—tu âfu.\ Ue
Que pregunta para saber. Toa\m\\—ém.t, Pròpriabaente meus
Tólo, sub. (IX) Biombo; anteparo. Tuâna, sub. pi. (X; Filhinhos;
Tombo, sub (IX) Sinal.] Diz-se
meninos; crianças 1 1 —tua ndenge
crianças de pouca idade, Criançada.
da pessoa dada por garantia ou hi- {

\\—tuá uisu, criancinhas de tenra


poteca de determinada dívida. i|
idade, de colo-
corog. Fov. na margem direita do
rio Quanza. pouco acima da sua foz, Tuanhanha, adj. (IX) Fulguraite
a 9.° lo' de lat. S. e 13.° 15' de I
Resplendente: Tléji—\ Luminoso;
long. E. Gr,, área do posto civil de claro. II adv. Sem manchas| Diz-se
Calumbo, circ. de Icolo 9 Bengo (Ca- do sol ou lua muito brilhante, lu-
tete) minoso, claro,
Tome. adj (IX) Potável, Bebí- Tuftnhi, pron. interrog. pi. (c.»ntr.
menha ma — -\ Água doce.
i

vel; da prep. tua e do pron. relat. tnhi).


Quais. Que cousas (entre várias)
Toméne, v. taméne.
tungondo-^ De que ?
Tondc, sub. {IL) Nome por que é
TiJbia, sob [) Fogo; incândio:
(VI
conhecida na regi&o do Seles a plan-
ta pseudospondia microscarpa.\ V.
inao i akuata —
Fogacho; tiro (de
|

espingarda;: âla u alemã— La-


muzondo j

bareda; chama.
Tónga, sub. (IX) Campo para as-
aolar^ capinar, desbravar.
Túbu. adj. (IX) burl. Rústico;
ignorante. Nome dado aos pesca-
I

Tôngo. sub. (IK) Semente ou ca» dores da ilha de Luanda, em razio


roço do imbtadtiro. V. pi, jUóngo, 1 da tua rusticldadt.
TUB -3éâ TUN
Túbu, sub. (IX) Dispêndio; gas- aves; njila u rila muenhu. k'ar\Vt — .\
to; despesa |
Consumo. Urcpígeo. 1 burl. Cú.
Tubú, adj. Só: uiza-múngu] prep, I TuKum. adv De uma vaz.] De
A contar de conj |
I Quando; no um só golpe.]] adj. Não repetido.
momento em que.
Tukuxi, adj e pron. interrog. iXj
Tubuenha, sub pi. (X) Pequenos Quantos? Que numero ou quantida-
peixei de rio, de s%bor amargo. |
de: tuhivia —}
Cardume de peixe miu linho.
Tulanguh», sub. |IXi bot. V. KtAaía. |

Tubuka-! interj. Saia! Fora daqui!


Gira! Tulu, tub. (IX) Peito; sna cavida-
de: u ala kuzumina mu- Franque- j
[

Tuêngi, adj. e pron. indef. pi. sa; sinreridtde de lentimentos; ieal-


ÍX) Outros: fuârtfl— Difarentes .
|
dnde: jxkuXa o — Opiniio; conse-
i I

Tuenu, adj. e pron. poss. pi. fcontr. lho; parecer: Ar «fta«a—. II Discreção;
da prep. iua o do pron. pess enu) reserva; segrêdn; muhatu n mu tela
Vossas; vossos: KlriKenu o tuâna—.\ maka k' 71 mu ziibile ~ .\ adj. íntimo. \

De vós \\-~enu, propriamente vos- Túlu. adj |1X( Tanto, tal.] V,


sos; de mais ninguém. pi. jitúlu.

Tuelu, adj e pron poss. pi. (X)


.

Tulukufu. adj, flXi Turbulento;


No3ias; nossos.' Das pessoas que f»*- Irriquieto; buliçoso. Que provoca
lam: o tuhombo~tu ai mu mbole.\ De
]

desordens.
ós.| I

etu, verdadeiramente nossos.
Tulúlu, sub. 1IX[ Tenda; barraca
Tuhâfu, sub pi. (X) Rnparigui- de campanha.] Sombra,
taa; mulberzinh-ds.
Tum^. sub. pi, |Xi Coisinhas; miu-
Tuhaxi, sub. pi (X) dimin. de deza«; bugigangas,'] interj. Manda!
jihaxt. I
Diz-i« das crianças quando Ordena!
doentis: ng'ala ni ku bata.
Tutnafu. sub. pi. [XiFós.] Subs-
Tuhêíu. sub. pi. (X, Criadinhas tâncias vegetais reduzidas a pó. |

de servir. Folhinhas.
Tuhima, suo. (X) Macaquinhos. Tumba, sub. iIXi Naco; pedaço
Túiala, sub. pi. (X) Rapizinhos. (de carne): Kubekela ku abeKêla mbt'
garotos mba, klombelombe kw a mii tUKiila — .
|

Morsegão.
Tuiálu, sub. pi. (X) Cadsirinhas.
Tumba, sub. iIX[ Pessoa de nos-
Tuiáma, sub. (X Animaisinhos. sa íntima amisade.] Aparentado:
Tuiari, adj. card. pi. (Xy Doi«: kene ,Kene tamba \\ — 'a /\'dala. mit.
tutnbinda—.\ adj, indef. Alguns; al-
\
Personagem mítica. ]
V. K\mala-
gam<i8. udtu.

Tuim, interj p-ira significar o es- Tumbende, sub pi [X| Pecúlio;


bugalhameuto dos olhos: inésu—, pé de meia. ]
Petjuenas somas de di-
nheiro.
Tuimbámba, pub pi. (X) zool.
Infutotios; bichinho". Bactérias; |
Tumbéndii, sub. pi. IXj Flautins.]
pequenos insectos.] Nome eomun a fig. Bebedeiras.
vibriões, bacilos, etc. Tutnbengela, sub. pl. iX| Dim. de
mbengela.\ Apêndices; orelhas peque*
TuisuKUSUKU, su^ pi (X) Brue-
nas.
ga.| Chuviscos.
Tumbu.sub. UXf Agulha (de co-
Túji, sub (Vil) Excremento; es- ser). Ponteiro]
]
Excrescência que
I

trabo; esterco. se forma no umbigo bot. Arvore 1


]

Tujola, sub (VII) port. tesoura.] gnetacea.l V.mulíunbu.


V. n^Angu. Tumbuende, sob pl, iXi Diz-so
Túku, tub. ÍIV) A br. de rUíiku] da mandioca miuia, pouco desen-
Curva: bu~ ria njila Volta. \
volvida.
Tuku, sub lIXj Cauda As pe- 1 Tunda, sub. iIXi Monopegia.j En-
aai que coa&tituem o rabo das xaqueca.) Cancro. II GeotiUimo;pa-
tm ~3Êã- TUN
ganismo. || Ponto ou lugar muito pântanos; rivumu ri a mu nhatiika
afastado daa terras do litoral.] O íala-.
sertão; o interland: ny'atiindu mii—.\

Tunda!, interj. Sii! Safa-te!| |— kw, Tusamanu, adj. card. pi. IXf Seis:
Arredai Fora. tunguari— \
V. Kasamanu.

Tunde, prop. Desde; a começar, Tu-sange, loc. adv. para saudar


a contar de: mâza Depoig de, | um recem-vindo:— ngana (seja bem ,

vindo, senhor).
Túndu, corog. Pequena pov. de
pescadores na ilha de Luanda, fron-
teira á barra da Corimba. Tusesekenha, sub. jXj Migalhas.j
I
Restos. I
V. isesenenha.
Tflnga, sub. 1IX[ Hesitação; re-
ceio; escrúpulo: |1 MuKua — adj. , Tuta, sub. |IV| r.brev. de rituía
Escrupuloso.! Que hesita. Nuvem.]]— ria nvula. boi. Gramí-
nea carnosa glabr», fam. das cios-
Tungi, sub. iIX[ Esquina; ângulo;
suláceas (kalanchoe Wei) de efeitos
cunhal; canto: ia' nzo. Artelho; |

7nenka ma mu bena mu - ia kináma


|

corrosivo» e utiiisação rnar.i-ntal: <

Joanete.
| |
— ria nvula ri avula mênlia, polo ia
muloji i avula masoxi-\\ Lágrima de
Tungu, =ub. iIX[ Paus; barrotes. Job, ou do N." Senhora.
I
Madeiramento.] fig. Toza; pan-
cada. Tufánu, Tídj num card. pi IX^
Túngu, sub. iIX[ Fábrica: mu — ia Composto de cinco unidades: tunguttí
mílele.\ Casa ou lugar onde ie fa-
— .| ]
adj. indef. Uns; umas.
brica alguma coisa.
Tutaíu, adj. card. pi. (X| Com-
Tunguari, sub. pi. iX[ Conjunto posto de três unidades; tungalu .| — (

dl perdigotos. adj indtf. Alguns; algumas.


Tungunu, sub. (1X[ O primeiro (na
Tú(u, adj. e pron. denions^r. pi.
ordem das coisas.) O ojais votado, |

Ixi Estes; estas: tumbua—tu auaba.


m»Í3 velho, o ma s antigo adj. |

Que estão à vista.


|i Principal.] Que preced< a toloB I

(oH dos tempos ou do lugar)


série
Antenor; priuntivo.] Coevo das Tufu adj. [IV( Rijo; duro.] Seve-
que não ceJe: o kyxo, ku — .]
1

ro;
prime ras cousas, dos primeiros tem- ]

dos.
sub Expressão si^iinificativa da ri-
j za d€ âa. mo do que se não comove
Tunha, sub. ilX( Expressão com com blandícias Tapaoa V. ri- ]
] |

que se txpiime o eítiio de um ob- tutu.


jecto que tomb òíkí biki, — iu- i:
|
|

teij. Catrapús. Tu!ú. *ub. lIXi Bicho; cousa


mu to feia (para meter medo ás
Tuônene, (ou tua unene) adj. pi.
criança?).
IXI Um pouco maoies: tiiwjulu -. ]

Pouco volu oscs. V. uiient.


.
I Tuíúla sub. 1IX| bot. Planta or-
Tuoso, adj. indef. pi. \K.\ Todos; namental fam. da sampelideas (vicHs
toda.s: tuaanji —
ta ajiihhinía Intei- \
nyinpliaefolia ).

ros, compl-tos. A aoma; o conjun-


] ]

Tuuâna, adj. carj. (X| Quatro:


t' a tutdlidacJe: tuma—tu ajiua';ela —
;

mu'nzo.\ Tudo. loío, adv. Cum- I I


— tãínbua
dades
\
Compj^^to de quatro uni-
plctjmentt; sem excepção ou res-
trlcçã .| Absolutamente tudo. ]] — Túxi, ad/. Despido; sem roupas:
— ,
pron. indef. Quaisquer; sejam u ala—.\ Nú:— a taK.ala.\ Sem nada
quais forem sobre o corpo.
Tupoko, ?ub. jXj Faquinhas.l Pe- pi. |X[ Pedacinhos
Túxinhi, sub.
quenas incisões na peie Sorjadu- ] I
Bocadinhos ]
Pequenos nacos ou
ra. I

postd s.
sub. lIXlzool. Coleóptero
Tiiriu,
de côr preta, de abJomen dosenvoi- Tuxinhu, sub {^ll\ port. Touci-
vido * frequente noa chaicos e nho, lardo.
-5ê4-

ILJ

U, fub IIXI Décima nona letra do Uambelu, sub. (V) Expressão; di-
alfabeto tcimbuDdu, teado como em to I
Rifão; texto.
português o mesmo valor. pron
relat: Que; quem, cujo: ngongo ia
| |

Uâmbu, corog. Se.1e da cidade de


— Nova-Lisboa, cone circ. civ., co-
,

uoso kata marca e intend. de distr. do Huam


Ua, pron. demonstr. pi
adj. e bo, de Binguela, a 12. "45*8'
prov.
Delas* dele.»: míixi || prpp que — . de lat. S. e 15" 46'5' de long. E.,
une ao nome o teu complemento: 1710. rats. de altit., iS 125 hab.,-
nwKolo mateba; mvKoto—ngombe. |
|
trib. jiid. Conserv.. Reptrt. deSau
adv. Do mesmo modo; também: éne de e de Faz est. ádio-telegr. -pos-
, i

— alenge. tal de IS. cl. e de C. F. B., D leg. d^^


Sanid. Pecuária, escol is prim. n "*
Uá! inteij. para apupar, vaiar, ridi-
culaiisar sub. Expreiíão psra sig- 33 de "Barbosa do Bocage», 32 do
| |

«Conde do Ficalho* e 21 de iLopes


nificar oposição, de«prêso, dúvid.<;
da Sequeira».
Ora, adeus! Qual hisitaria! Pois sim!
I
V Kuuána Uâtni, adj.pron posa. (contr e
da prep. uado pron. p^ss, ente) e
Uaia! interj Onomat do ruido Meu; minha: míixi—ii atoloka' aav.
produzido peio derramamento de Também: eme—ng'ia\ Egualmente.
\

ai^ua tu areia: klsekele moxi a rivu-


nda-\ Zás|| sub. fig jIXi Olheira. UamuKuá, «dj. e pron. ind-f. Di
{
it us no pi jitiáia. feiente.j t)utro; outra. V uakamu- |

kua.
UakamuKuá. adj e pron. in.itf
il| Outra; outrc; umoxi u ãfu, — u abu- T'ána.' adj. cird Quatro. || sub.
\nKu Diferente; restante. |i pron
I
O número 4.
iuJef, Outrem; cutra pessoa.] V
I'anda, t-ub. (IX» O primeiro acto
pi aKaiiiukuá
de uma pessod.l Prebcnte a uuii
IJâku, sub. iIXi Mkliiíção; vilcra. criftrtça pelos S' us pi ime' os pa ssiOs: 1

I I
adv. M
ilraente; com rudeza: u rnbinza ia - .\ O pnmeiío dia do
u/tida fcdj — Infaiuf; nocivo; pre-
! .
ano.
judicial.
(V) port Aguar-
Uânda, sul^ (V ) Rei e (para
l^álende, sub,
pescar uu dormir a sesrta . Ras a;
dente.
lipoid
Uâlua, sub. (V) Grapa; cervrJB.
II Mubange a -, cervejeiro, Musu- j
Uandanda, .«.uh. (V) Ar..iiheira;
mbise a — , vendedor de cerveji. teia I
í g. Fui êJo.
Uáma, sub. (Vj Bruxaria; encan- Uandelu, sub. (V) Fóiuia do
tamento; migia.j. Arte de aprovei- mastigar os al<me' toi, de trtu-
tar os segredos 'tas ciências para rar com os dentes. Maneira de {

produzir efeitos surpreendeott s, comer.


Uámba, sub. (IX) zool. Ofídio Uandolo, sub. (V) p' rt. Andor
venenoso.'! corog. Pequeno dflu n-
tc do rio Cambo, ma terrfti da Gin- UaneKenu,«ub. (\) Maneira de
ga, distr. da Lunda, pruv. de Ma- expô. ao sol, de cxtendrr roupa:
lanje.l Pov. e posto da circ. civ. do -u a muta u avula Fó ma por
qua uma pes oa extenae ou e.\-
I

Pombo, distr. do Congo, prov. de


Luanda, G.oõi hab. põe ás vistas unia coisa.
Uambfifelu. sub. (V) Forma de le- Uánga. sub. (V) Veneno; peço-
var, de transportar algo: -ua nginji. nb-; feitiçu || l/roga ou filtro de
M»aeiri d* conduzir, íctticeirof.j j É tb «dj.
tíAN -3é3- tJBl

Uangéla, sub. (V) bot. Sestmo; (V) Forma de tre-


Ubanddu, sub.
planta b'gnoneácea (sesamnm indi- par,de subir: u QKUata-ua nfioka.

|

cam). GQrgcl\ni:
I
k'lmbÍj'é. A \
Maneira de se elevar, de atingir lu-
Bua semente |i Mo// ma— sirage. , gar alto.
Uangelelu, sub l\'i Maneira de Úbane, adj. (V) Prometido; dado:
lançar em rosto os favores recebi- kl a — k'Í8okuê ni ki a usumbe. \
\
sub.
dos Furina de exprobar, de vitu-
I
Dádiva.
perar.
X^banga, sub. (V) Festa de casa-
Uangila, sub. «ub. (V) bot. Plan- mento! Boda: makinu ma — . Ban-
ta iam. das pedaliáceas [sesamum quete nupcial-
orientalis) da semente oleogioosa |

Ubange, adj. (V) Formado; lavra-


O mesinoque uangéla. do; feito 1
sub. O que está feito.
j

Uanji, sub. \V\ Inteligência. |


Ubangelu, sub (V) Maneira de fa-
Estro; poder intelectual, Dom; ima- t

xei:Ko/a muíu ni~ue,\ Método; s-s-


ginação; ideia
tema ou modo de executar algo,
Uânza, sub. [V| Esperma; sémen ou meio empregado pira con-
aegui-lo. Feitio:
Uári, sub iV( Jogo (íeralifjente i

de Jog4tina.!|
a-/:ai).| kuta — ,
v. Ubangelu, sub (V) Forma de pe-
tr. Arriscar ao jogo. lejar, de biigar, de lutar: ua jisk-
nji .Maneira decombiter.| Tàci-
Uarickimi, sub |V( Anciani*; op-
\

ca.
tado de velh : u abíxila ku— Dito \

ou acto próprio de pessoa velha e Ubanzelu, sub. (V) Maneira de


apegada aos usos antigos pensar, de calcular, de refletir.
Uariama, sub. iV( Pobresa; in- Ubári, sub. (\) Comia ão ou per-
digência Estado de pessoa pobre
I
centagem de \ -nda por conta de
oat em: — ua wê/ly'/ Vendagem. ]

Uaselu, sub |V[ Maneira de ati-


rar setas. Forma de arpoar, de dis-
]
Ubaselu, sub. (V) Maneiía de las-
parar flexds. car, de rachar lenha.

Uâsu, sub l\'l Goma drástica ex- Ubaluilu, sub. (V) Forma de ta-
traída de eníôíb — l/a Kunvminu-
os: lhar, de cortar.— tia kiximba.
mi 1
Litex: — I/a mulemba.\ Visco; Ubazelu, 8ub.{\) .Maneira de arre-
resina. bentar, defxplodir.j Qualidade de
estoiro.
Uáué!
interj. de alarme. Socorro! |

I
Acud-im!i Oh! daguard-.!!! sub Úbe, sub. (V; Novidade. adj.
Grito BÍlictivo denunciando calami- Novo; recente: mâvu ua — .j Meder-
dade, desgraça. no; que ainda não serviu
Uáxeri, adj. II( Impar; desirma- Ubebeiu sub (V) Maneir< de li-
nado; sem outro da ^5ua eipécie ou songear: ?< akuata — ua hombo,\ Forma
qualidade sub. Sobrevivente; o que
I
I

de suplicai (liíongean ;o)


licou. O último
I

Ubeka, sub. (V> Solidão; 'sola-


Uba, adj. e sub. 1\| Amigo de m^nto; ng"Qxala mu— .\ -Soledade |

dai; geneioso, liberal j j


sub. Gent- adj làolado; só: ukm\ Sem com- j

rosidade. panheiro ou testemunha,


Ubabelu, ^ub. [VI Maneira de
Úbeiele, adv. Recentíssimo; muito
acalentar: o iô - v a mu iba Fór \

novo: KÍma kia úbe ni — ue.[ Novo


ma de fdZtr adormecer crianças. em folha.
Ubáji, sub iV( Estr,do de mulher
virgem. Pureza original. fig. Sin-
1
Ubel8lu, sub. (V) Mcneira de ema-
|

geleza grecer.
UbaKelu, sub. 1V( Forma de Úbelu, sub. (V) Forma de dar,
guardar:— ua Kiximba \
.Maneira de de oferecer: ua kutombekeza.
conservdr algo Forma de arre- |
|
UbÍKa, sub. (V) Scíviço; servilii-
g. çar (mangas, calças, etc] mo; Seiviço militar: —ua .VI í/e/ie-/-u-
Ubakuilu, sub. (V) Maneira de tu I
Sujeição; cativeiro: u ala mu—l
tributar, de pagci impostos. Pertença; falta de liberdade.
m -3éé- UHA
Ubingánu, sub. (V) Hereditarie- Que forma corpo aparte. pron. iú- | j

dade.! Direito de surceasuo. def. Outrem; outra pessoa.] PI.


êni/i, iP.ngi.
Úbubu, «iib. (V) Mudes; impossi-
bilidade de falar. Uênji. sub. (V) Transação lucrati-
va. iTráfico; negócio. Compra • ven- 1

Ubuiminu, sub. (V) Forma de res- de de artigos de comércio kí//a — |

pirar Ofego. V. tr Veniugar; comprar e vender.


I

II mulea
— adj. « bub. Comercian-
,

UbunjÍKiiu, sub (V) Dobramen- te; negociador.


to.{ Maneira de vincar.
Uenu, adj. e pron. pess. pi.
Úbutilu. sub. (V) Forma de bar- (contr. da ptep. ua e pron. peu».
bear, de cortar o cabelo, enu). Vossa; voaso: mulonga — u õbu

Uê, adj. e pron. pois. ícontr. da


kià. De vosso l»d.\\ — enu. Pro-
I

prep. pron ua psss. éie)- Teu;


e
priamente vosso, vois-í; tie vós mes.
tua: o muzuua — anhungu; o rnilxl u — mo: o mulele in — enu.
atoloKU. JUe ti; pertencente à tua
I
Ueri, sub. (IX> Cunhado; cunha-
pessoa: o u^ungu— « aUbe adv. |
| da.) |— 'a k//n/, Marido da mulher
Itiiualmente: u amba mukuenu n'éie-. mais velha, ou vica-versd.
Ue pron. poss (contr. da
adj e Uefu, adj. e pron. poss. pi. (contr.
prep ua e pron. pess. muêne) Seu; da prep. ua e pron. pess. eUi). Nos-
sua (dele ou dela): o mukóko u abe- so; nossa: mutu—.\ De no^s parte •

ni^alaia.l Prtencente á sua pessoa II


—étu, De nós próprios || Limi-
I
adv Do mesmo modo; também:
I
tado.
muene- u alenge Consequentemen-
Újele, sub. (V) Pouquidade; pe-
\

te; outrosim: u amba mukua ni


quenês, maiani ma — Inferiorida-
muene - —
. \

de; p uca, Vdlia ou tamanho. ||


Uêbi, pron, interrag. Qual |
féle, Qualida le de miúdo. || adj.
Que pessoa (entre varias);— u atlha- Pequenino: kâma ka-féle.
na?\ Quem? V. nanhl.
Llfi, sub (V) Mortalidade. I
Tota-
Uélu, sub (V) Sovinaria. Esta- ] lidade de ób.tos.
do de pessoa que não dá: o — ujua-nau.
Uíilu.sub. (V) Maneira de morrer.
{
SomitiCairía
U|ófo, snb. .\') Miopia; cegueira
Uelungu, sub (V) bot. Nome por |

fig Igno. ância.


que no Selea e no Amboim ae conhe-
ce o mukuzu. Uíolo. sul) (V) Alfarria: mukanda
ua— . Baixa (de serviço)
Uéma, eub. (V) Vinhataria. I I

liJfulame, sub (Vj Ventura; feli-


Uêmba, sub- (V) Calda; (de açú-
cidade; sorte. Deatino.
car); melaço. I

Ufumbe, sub. (\) Uaurpação; es-


Uômbu, sub (V) Pai.i Agrado; poliação .sciqueio; roubj.
Soisêgo ^no f -liar ou proceder) .
j
I

Concórdia. Mu-, adv. A boa paz;


|
UJune, sul). (\) Fofice! Ii;cha-
em sossego. çno bdlofd.
Uendelu, sub (V) Modo de andar: L)(unu sub. ,V) Profissão; oficio.
— ua k àma.\ Andadura; passo. O | Emprego; modo de vida.| muK.ua—,
caminhar. adj. Profiihiondl; artista |
Aiilitar
gradu ido.
Uêne, palavra que designa fun-
ção, autoridade ou mando: — o vnga- , UIúsa, sub. (V) Depravação; tor-
na II adv. de afirm de um facto. pes^; falencii mornl Deshoina; {

E'. indignidade | j
Kubanga—, v intr.
Piaticar luieceucias,- imoralidades.
Uengênge, sub (V) Hemodi ,

Embotamento dos dentes p-i^la mab- Uhabu, sub (Vj Cio; Devessidão
tigação de alimentos ácidos. grosreiía.
Uêngí. adj e sub (V) Aqi êle que
. Uhabuilu, sub (\') Fo ma de abo
se Dão pode confundir com outio: car, de devorar, de tragai : -ua'mbua\
Híuíu— ,| Diversc; uiferente: »nuxí — Forma de conier (como os câa ).
UHA —367- tfKA

Uhâfu, sub (V) Fexninilidade, I


Uílu, sub (V) Sofreguidão; gana.
Qualidade, modo« ou índole de mu- i
AítKUO—
I
, adj Ganancioso; esfo-
lher 0« órgãos da concepção (da
I
meado.
mulher). Uilukilu, íub (V) Forma de me-
Úhatu, sub adv.
(V) Simplera jl
lhorar (da doença) Maneira de se |

Sera acompauhamento ou conducto. restabelecer (do mal)

Uhaxi. lub. (\') Doença; molés- Uimanenu, sub. (V) Forma de


parar, de se erguer, de se pôr de pé.
tia.
Uimanesenu, sub (V) Maneiro de
Úhefe, sub. (V) Esmero; perícia; erguer, parar o an-
faxer levantar,
— u avulu kateíe u abula o maiaki \
damento de.
Bom gosto, (em fazer algOi.| Lim
peza. Uimbilu, sub. (V) p:ntoação 1

Do sexo Maneira de cantar


Úhêíu, adj. (V) femini-
no, O mesmo que
|
vfiâiu- Uitnikinu, sub. (V) Maneira de
aprumar. Forma de colocar em po-
Uholua, sub. (V) Embriguês |

sição vertical.
Bebedeira
L^Ina, sub fV) Toca: btngu u arl-
ÚhuIiU, sub. (Vj^rutesa; rusti-
dade.
muklna bu—ue\ Lagarteira; Covil.

Úiala. sub. (V) Virilidade. Os Uíndu, sub pleb Aguardente.


I

oigãos genitais do homem, Valor;


j
| Uínit, sub. (V) Dedo.
força;valentia. Resistência: Kilra-
]

para chamar a-
Uiri-uirii interj.
langu—u a mu bakela-bu \\ adj.
tenção dos presentes. || sub. Pro-
Humano.
posição.
Uiangongo, sub. (V) mit. Vulca-
no; deui do fogo.
Uisu, adj. (V) Verde: Kikngu kia
— I
Que ainda não está sazonado,
Uibilu. sub. (V) Fealdade; tor- seco: Tihonio ria— Fresc tenro; ;


\

peza. de pouco tempo; mon'a Ciú: xi' •


j
j

Ladroeira; rouba- tu /íZ — Bárbaro; não preparado.


Uli, sub. (V)
.
I

lheira {
Extorsão escandalosa; rou- || sub A còr verue dos vegetais.
bo.
Hortaliça; seiva.
Ijjiji, sub (V) Sarro; sedimento Uíua, sub. (V) bot. Cogumelo;
que o tabaco deixa noã cachimbos, fortulho.
canudos ou boquilhas:— ua makanha.
Ujijilu, sub (Vj Maneira de tei-
II corog Pov e sede da circ civ.
deste nome, a 15° So'' de long. E. e mar, de exigir. Acção ou qualida- |

7" 40" de lat. S., distr. do Gongo, de de quem persevera.


prov. de Luanda, 15.823 habt.. Ujihifilu, sub. (V) Forma de atar:
Junta local, est telegi. -postal, u aiiuata—ua mukua l<iasu Maneira \

deleg. de Saúde • de Fjz., Missão de laçar.


Catoi. e Protest. e escola oíic. n.°
68 de aDelgado de Carvalho» Ujikuilu, sub. (V) Forma de des-
cerrar, de abrir (porta, caixa, etc.)
Uijirilu, sub. (\') Maneira de se
habituar, de tomar conhecimento
Ujiminu, sub (V) Maneira de
Forma de apagar, de extirguir (fogo, lume ou
das pessoas ou cousas {

vestígios)
saber.
Ujítu, sub. (V) Deírrêocia; consi-
Uiki, sub. (V) Mel: turie~KÍ tu Delicadeza; de-
deração; respeito. !

loinbuele i banga nhuÍKl Doçura.


cência: kota viizaka bu — kaná ngo-
^

Uila, parece (do v. Kuila, parecer). mbe buma!ebu.\ Decoro. || Presente;


II corog. Pov. e posto da cir:. oferta; mimo: a mu bange—.\ fig.
civ. de Lubango, dist. e prov. da Honra.! Virgindade.
Huila, a 1.700 m. de alt., 150605'
Ukaji, sub. (V) índole de mulher.
de Lat. S., 5. 416 hab., est. teleg.- Mancebia.
•postal, esc. n.° 64 de iGarlos Du- I

parquet» e Missão Principal de S Ukajina. snb. (V) Situação da


José. duas mulheres de um só homem.
mx ->S68- UKU
UKaIelu, sub. (V) Modo, mantlra Ukeícilu, sub (V) Maneira de es-
de estar, de conviver, de residi': — tar Modo gsral; condição, situa-
|

ua ugênji mu'xí ia ngene. Posição; \ ção oudispo=içãi em (ju- se perma-


e-tado das cousas ou pessoas. nece 1
Circunstâncias ei^peciais do
modo de vida actual. Ccnduta; |

UKáma, sub. (V) Situação de comportamento; convivê.TCia.


muKama Estado úa esci -va em
|

relação ao patrão de quem é aman- UKininu, sub (V) Forma de dan-


te çar; maneira de bailar.
— UKOKelu. sub (V) Maneira dp pn-
Ukámba,sub. (V) Amizad'»: ua
dar:— ua kixtna • Qu^li iad- de
ulu-
ndênge u atuada mu Kuxam^a Boas 1

corte.
\

relações.! (.iamaradagem; compa


hia. UKOKofo, íub. (V') Klemi j

Úkambu, sub (V) Privação; es-


Obreía; lacre Goma copal
casses; falta:— ufl poko u a ngi kuate- Ukoleiu sub (V) Maneira de
sao Kitandu.\ íig. Frlecimento; morte. gr tiir 1 Fójma de soltar exclama-
ções.
ijKanenu, suo (V) Mineira de
ameaçar Propósito; deeignio.
|
UKÓngo, sub (V) Cinegética |

Unanesenu, sub (V) Forma de Caça


antecipar I
Destinação. Ukóri. sub. (V) Privação da li-
Ukaselu, sub. (V) Modo de amar- berdade sem obrigação de servi
rar, atar, prender: — ufl kiximba. dão. Estado de pessoa cativa,
I j

Tempo que dura êse e-tado.


Ul\asôria, sub. (V) Solidão; isola-
mento Mudez ÚKofa, sub. (V) Mtioridade |

Idade provecta. ;(,)ualidade de pró-


UKáte. suD. [Vi Favoretismo. cer.
Ukátendu, sub. (V) Desrespeito; Ukóío, sub [V) bot. Gergelim;
ÍQCívilid<«d«. {
Folta de atenção, de sua gemente.
de coi tezia.
Úkoue, sub. (V) Estado de sogro
Ukatondo, sub. (V) Parcialidade |
ou sogra. adj Relativo aos so-
Paixão de ânimo que impede a rec- gros
I I

tida j dos ju 808


Uku, Bub (IX) bot. Arbusto de
Ukafuilu sub. (V) Forma de tamanho variável, mu to frequente
tirar, de e.\tr«ir.
em toda a zana plmaltica. ]
corog.
Ukavalu, sub (V) Camsradagem; Pov do Seles
e seil*» de circ. civ
intimidaclt Mukua — adj. e sub.
.
1 I
, (Vila distr. do Quanza-Sul,
ISOV.Í,)
Pessea com quem se tem relações prov. de Bnguela, a 1" 2b' de lat. 1

de amizade. adj. Aíe. coado; ín- !


1
S. e 14° 25' de long. E-, 103c mts .

muí>ua~-ke-\ Muito paiticular;


tintio; de alt., 9093 hab-, Dtl g. df Saúde
muito amigo {Tb. se dz da mulher e de Faz est telegr postal de 3.'
,

que vive maritalmente com um cl escol* ofic. e Miisào Evangélica.


,

homem. I
Nome indígena ao monolito perto
I

da vila
Ukaxinji, (V) Costume de rega-
teiro- ;
Hábito de quem acha tu lo l'kua, corog Peíjueiio rio na re-
caro ligião dos Dembos, do En- cuc civ
coge, diatr. e prov de Luanda, que,
Ukáza, sub. {V) Casamento. ;

atravessando o vala do Icáu, vem


I

liJke, adv Agorn; neste momento. I


desaguar na l.igôa Murime, margem
esquerda do Dande.
Ckembu. sub. (V) Adorno; em-
belezamento; enfeite.; Jóia; artigo Ukuambele. sub. (V) Profiisão de
de luxo: mbainba iaming'a i sumbi- criado, de feitor | Domesticidade.
la — U qua se adopta para disfar-
. 1
IJKuamenu, sub. Modo ou forma
çar a vuigaiidade;— «a petu. môxi de ferir
isuta.l Janolismo.
Ukuafelu, sub. (V) Maneira, de
UKcmenu, sub (V) Forma de ex- pegar, de agarrar: u CKUta k' /i x/-
dremer, de expelir de ai. ngt nzalat nzala u avula—»
UKU -3é9- UEO
Ukuenze, sub. (V) Demonstração de uma missão ou mandato. Ei-
de força, de coragem: kuríkiza — .\ póstula; dádiva.
|

Qualidade de valente.
Ukupatele. sub. (V) Compadrio.
UKukíIu, sub. (V) Estado de ve- UKÚri. sub. (V) Celibato; estado
lho Mineira de envelhecer.
(

de solteiro:— u uKuata sonhl.


UKÚku, lob. (V; Igca da palmeira; Ukuriiu, sub (V) Desenvolvimen-
sumaúma. tr; crescimento.
Úkuku, sub (V) Qualidade de
IJkása sub. iVjGaguês
avô Parentesco entre os antepas*
I

sados. I
Ascendência, velharia. Úkusu^ sub (V) Mínic; catmin;
vermelhão Substância encarnada:
UKukumi, sub. (V) Gaguès; g«- |

nga mu bana o pemba ni~.\ Ruivi-


guice.
dão.
Ukukufu, sub. fV)
Qualidade de Ulabánga. sub. (V) Maneiras de
seco: KÍtna Kía— |Diz-se do que «e
grosseiro. Actos de má educação.
córae aêco, sem conducto; do orde- |

R'isticidade
nado ou salário sem alimetsção 1

Sem outra cousa Ulabelu. sub. (V) Modo de gal-


gir, de trepar.
UKulaKBJi, sub. (V) Ancisnidade.
I
Acto, dito ou qualidade de vtlha. Uláji. sub. (V) Vesânia; m. luqui-
cí-: u endele mu~k'aKamb'ê masamhi-
sub (V) Vetuatês; o que
ÍJkuIu,
sambi., f'g Estravagâncis; estroi-
é amigo, velho: inzo ia — .
|
nice
De ha muitos anos: Kima k/a-- |]
adj. e sub. O passado.) Longínquo; Ulalu, sub (V) Bragantaria;
remcrto:— kuíu. adv Antigamente; mandiíice' Perdição; prodigalida-

|
I

noutros tempos: mu. JDe antes; |


de
outr'oia.l r^eade t ntã.o: tiinde—
Uláluvi. sub. (V) Glutonaria; gu-
UKUlubafa, sub. (V) Estado de losice.j Qualidade de alarve.
pessoa ou cousa ordinária e velha. |
U landa, sub. (V) Corto tecido de
U o ou custume grosseiro Crcspi- |
algodão que s« diífribuia ao.s ser-
dão.
viçais enbarcadiços: mulele ua —
IjKuiundundu, adj. e sub (V) O Uláu, sub. (V) Impudicícia. Acto
tempo de que não ha memoria. I

Remotíssimo: ilkulu ua || adv.


— |
ou procedimento incestuoso
\a noite do.* tempoi: u ajimbirila mu Ulau, sub fV) Maluqueira, j
Ava-
ua izuua ria mental; doidice.
1 Kumbu, íub
(V) Honraria; dí- Ulekelu, sub. (V) Maneira de te-
g^i:dade: a mu iumbula o rijina ni— cer, de urdir.
ue Distinção; título de dita ca-
I
Uleku. snb. (V) Traquinice.] Ma-
tegoria.
neiras de abelhudo, de irreflectido.
UKumbu sub, (V) Jactância; vai- Ulela, sub. (V) port. Ourelo.
dade: kubanga—\ Afectação; baso-
íia. íig Atrevimento; ousadia,
I
Ulelelu, sub (V) Modo de ami-
mar, de acalentar crianças.
ÚKundu, sub (V) A tinta ou a
côr amarela. A gema d", 1
ovo j|bot. Uienduhilu. sub. (V^ Maneira de
Polígala, tb conhecida por «erva abrandar, de amolecer
leiteira», de propriedades medicinais.
A cerveja feita iJa raiz desta pUn- Ulengelu, sub. (V) Maneira de
]

debandar, de fugir. Qualidade de


ta: u a ku bana o—k'u mu Kunduju |

corrida.
lê, u a ku bana o uàma k'u mu lol'è.\
jVinháticol fig. Prova. Uleselu, sub. (V)Forma de lam-
ÚKunji sub. (V) Testemunho ber: ua nholía Lambtdura
\

Sinal de reconhecimento. jOficio de I


Ulokelu, sub. (V) Maneira de
eura de almas ou de ministro do prestar juramento
Evangelho.il O que se dá ao men- Uloloxelu, aub. (V) Forma de
sageiro como linal do cumprimento csDceder perdão.
ULO '370- UMO
Ulongílu, Bub. (V) Modo de edu- Umbángí, sub. (V) Tôítemanho.
car, de ens nar. I
Método; doutrina. Acto de testemunhar.
Processe racional; siatema de ensi-
no- Umbari, tab. (V) Cargo da mor-
dome; função de feitor.
Ulongelu,. aub {^) Maneira d«
fazer carregamentos (em vagõoB, Umbele, sub. (V) Familiaridade |

embarcações e outros veiculoi). Ocupação remunerada a que al-


UlongoIoKcIu, sub. (V) Loquaci-
guém se dedica, MuKua—, adj • 1
1

sub. Que está ao serviço de uma


dade. Modo de ser verboso.
Encarregãdu de uma feito-
I

fimília. I

Ulouelu, sub (V) Maneira de pes- ria.


car: Kfl/a mutu ni-ue\ Qualidade de
pes^fl . Forma de enfeitiçar: — ua Umbckofa, sub (IX) Uiurpação;
j
I

pilh-ígero; roubo-
mulóii u avula.\ Modo de fazer ac-
tu?>r o fejtiçe ou veneno. U mb o f e, sub. (X) Bondade;
qualidade do que é bom.j Sani-
Ulozelu, aub. (V) Modo de dar
da^ie; moralismo.
tirop; —
ua mátumbu] ;^Ianeira de
disparar espingardai. UmbofCKa, sub. (V) Prolificação;
aub. port. Ouro. V. ngô-
fecundidade Eitado de quem tem
Ulu, {

muitos filhos-
ndo.
(V) Mocidade íeme- Umbôica, sub. (V) Chocalhice.
Ulumba, »ub. Relato a estranhos de assuntos ca-
|

nin»; estado de donzelal fig. Ador-


seiros. |Maneira de ser das combor-
no; bijutaria, enfeite próprio para
ças.
mulher.
Ulúmbi, iub. (V) Ganâncis-I Umbuémbue. sub. (V) Murmura-
Qualidaria que caracterisà o de'iejo
ção: maka ma — Maledicènciíw- |

de possuir o que é alheio Cubica. | Úmbuenzu, sub. (V) Qualidade


Ulume, sub. (V) Masculinidade;
de magnifico. |
Pompa; esplen-
dor .

virilidade Qualidade de varão |

Umbúla, sub- (II) bot. Pequena


Ulungu, sub. (V) Almadia; canoa. árvore de fls. coreaceas e frutos co-
Umama, sub. (V) Maternidade, j
mestiveii-V.] mumbúla-
Estado, caracter ou qualidade de
mãe
Úmbumbu. sub. (V) Maneira ou
qualidade de tosco, de grosseiro.
Omba, adj (IX) Unigénito |

Umbuinbulukufu, sub. (V) Quali-


Morgado; adoptivo; tanga imoxi utu-
dade do queé desagradável á vista.
xi,tnonaumoxi—- Indígena; comum; i

Estado de rudo; asperesa-


rijina ria— Ultimo; umco (de quem i
I

teve muitos filhos)! aub Qualida- [


Umbúndu, sub (V) Tipo, forma,
de da pessoa que uò lem um filho: estilo de preto: mumbundu ni—ue-
kuvala kua— Pretldâo.|| adv. A preto; á manei-
-
ra de preto; Kuzuela--;kubanga
Úmbaku, sub (V) Agenesia, es-
terilidade; incapacidade procrial'va. (V) Cuniprimen-
Umenekenu, sub
to saudação; licença
respeitoso;
Úmbaiu, aub. Qualidade de
|

ani-
Acto ou maneira de cumprimentar,
mal bravo I
Insubordinação; mani- de saudar. Vénia; cortezia.| (lg.
|

festação de revolta. Brinde.


Ucnbámba, sub. (V) Sabedoria; Umesene, sub. (V) Perfeição;
perícia Grande fundo de conheci-
I
mestria.
metos. I
Mestria.
Umone, sub. (V) Vidência; facul-
Umbanda, sub (V) Bruxaria; ma-
dade de vidente.
giamo. Arte ou maneira de «ncan-
I

tfer, de curar; kubanga- Pjodução \


Umónha, sub. (\') Indol6ncia;pre-
de actoa iiâgicos, guiça; ociosidade.

Umbande, sub. (V) Capacidade, Úmonhi, sub (V) Riqueza; fartu-


possibilidade. Faculdade que tor- ra; prosperidade: o ibundu iént o —
I

na apto. ua murlmi' AbundáDcia de beoi*


i
UMO -37Í- UNQ
Utnoxi, «dj. (T) Um; certo: qual- Únema, sub. (V) Aleijão; deformi-
quer:o nviitida ia k/vu/e mutu—)^' ate- dade |
Imperfeição; defeito físico.
n'ê ku ibánga Smgulai; único. ||
rron indef. Alguém. {| sub. Uaida-
\

Unemenu, sub. (V^ Maneira de


ser ou qualidade de pesado Peso. |
d«.
XJnene, sub (V) Grandeza. Ex- |

Úmuarí, adj (V) Heril. CostU' |


celência (era coragem, magnanimi-
me de dono (com relação aos seua dade ou valori adj, e sub. O que.


1
1

serviçais)- Senhoria. é grandioso: kíma Kla Intenso; |

Uoiuône, sub (,V) O mesmo esta- volumoso.


do; a mesma situação; a mesm^i Unénenéne, sub. (V) Grandeza
coisa. adv. As^ima, assim; sem al-
I m&xima.| Qualidade cxcesiva.j Su-
teração: o fidxi t azekek kla—- Da \
peri^^ridadft aboluta.
mesma forma.
Ungafi, sub. (V) Vicio de glutão.
Úmui, sub (II) bot. Nome por
|

Sofieguice.
que no planalto de Benguela e Mos-
samedes é conhecido o maboKe- Ungamba, sub. (V) Profissão ou
habito de carregador: kuzoKela o ha-
Utlá, adj, e pron. demoost. Aque- ta bu fúndu, kurimuesa—,
le;aquela. I
Diferente unà, Aque-
|

loutro Ungambi, sub (V) Biab lhotice.|


Costume, hab to de delator, de le-
Unangenu. sub. (V) Passadio; var e trazer (o que vê ou ouve).
forma de Viver: ua ngènji-
Ungana, sub (V) Senhoria. So- |

Undanda, sub. (V) Temeridade; berania.] Titulo honorifico ou ve-


|

auaâcii I
Brutesa. nera. ![ Imponência; ostentação;
Undandalakafa, sub, (V) Corpu- gló ia.|| A hoatia que os catói cos
lência; robustas. to uam peli comunhão: ng'atambata
o~ng'a u te mu tulu || Direito de
Undandu, sub. (V) Consangu-ni- propriedade Atribuição; domimo
|

daar; p^ieatcsco: Kusokana ku buá,


—UXáia\ Estirpe; afinidade. Ungánga, sub (V) Sacerdócio. |

H.t):t funções ou dignidade de


8,
Undanhá, sub {V) NeutraliJade. miDistru de qualquer culto O que j

I
Qualidade de indiferente. tem caracter sacerdotal. adj.
{
|

Undéba, sub. (V) Parasitismo. Clerical.

Undele. sub (V) Forma, usos ou Ungenga, sub, (V) Apartamento;


maneireis de branco: o munãele tii — sep^raç&o.
uc I
Brancura: artfiata o— ua\ A Ungenji, sub (V) Situação de via-
côr da TáÇd branca. jante Peregrinação.
I

Undenge, sub. (V) InfâQcia; erian- Ungiángia, sub. (V) Astúcia; ve-
cice] i
ííg. Virgindade. Ihdcaria.
Undu, bub (IX; Sagração; batis- Ungiji, sub. (V) Conhecimento.
mo; crisma: kuta — Os santos \

óleos. Ungiongiolo, sub (V) Versatili-


de. I
Patifaria.'
Unduálu, sub. (V) Proselitismo. [

Modança moral para o bem. Ungola, sub. (V) Hábitos, costu-


mes úoa angulcnáes.j Palavra ou lo-
Undulutu, sub. (V) Estado de cução peculiar á lingaa de Angola.
grosseiro, de btuto. Estupidez. j

Ungombo, sub (V) Deserção; es-


Undumbe,. sub. (V) Noviciado; tado de fuga.
catecumenato
Unguanji, sub. (V) Sordidez; ca-
Undúmbu, sub. (V) Volúpia,- de- nibalismo
leite; luxúria Sensualidade.
I

Unguengue. sub (V) Magnanimi-


Undumbuxi, sub. (V) Caracter de dade.! {
aaj. Cardinalício
pro&tituta DevoBSiaão; lascívia
I
Unguiá, sub. (V) Ingratidão.]
Uudiindu, sub. (V) Direito de eu- Acto hostil a quem se dcve agra-
cesiio.i Herauça. decimentos.
tJMâ ^yn UPU
Ungúiu, lub (V) PorquIdSo. Uôma, sub. (V) Medo: ng'ala nl—
ua Kuenda ubeka. Temor. Mukua
Ungulungumba, sub
ção; rapinagem | Kstado de roubo.
(V; Usurpa- — adj Medroso; tímido.
,
|
[

Unguma, súb (V) Quebra Uómbe, sub. (V) O oc:idente; o


de re-
ocaso: ku tunda ni ku-.\ Estado de
lações pessoais; inimisade.
fusco, de obíCuro adj Poente. | |

Ungúmba, sub (Vi Espoliação; Uondo. sub (IX) Paiav^ra com


pilhaiia.j Esbulho. Ladroeira.
I
que se forma o futuro dos verbos.
Ungúndu, sub. (V) Acto, maneira Ha-de:— kí//za.
própria de aventureiro Vilesa;
j
Uônene, adj (l) Grand^; no'ávcl:
hostilidade. de alta jerarquia mutu — Que é \

de tamanho maior que o urdmário:


Ungúnza, sub. (V) Apostolado.
miixi — (Vlelhor grafar ua unene)
,

Ungunzu, sub. (V) Efemeridade.


Uôngo, sub. (Vj Encéfalo; miole:
Unguri, aub, (V) Originalidade; — ua mutue |
Medula: ua ifuba —
ponto de partida adj. Da origem.
\

| |
Tutano.
Unhánga, sub. (V) Sacriíicatura. Uoriona, sub (V) Pús; sarro,
Unjénge, sub. (V) Faustuosidade; matéria.
opulência.! Maneiras de rico. Doso adj. indef. Todo; inteiro:
Unjénje, sub. (V) Somiticaríaj completo: miixi—U âbi.l Cad»; qual- \

inesquinhice. qu'i: —
u blta.\ \—uoso, Ura de entre
mui os sem escolher ou que não
Únjitnu, sub. (V) Sabedoria; vi- seja aquele de que se fala pron. ]

vesa de espirito, de inteligência.


|

| indeí. Seja qual íôr:— uoso mu aa-


Subtilesa; perspicácia. | rianda kenu.
Unjungu, aub. (V) Qualidade de li)os'oso, adj. e pron. indef.
louro.
Abrev de uoso Qualquer,
\

Unvuaie. sub. (V^ Excelência; fi- Uóua, sub (V) Tolice; idiot ce;
d Iguia; nobreza Qualidade de I

sandice: mn kuenu k'a kulong'ê-


nativo Saburra: ma-
II a kí/ sanga nluê-
ma — .'il
\


\

Unvuama, (V) Opulência; a"


stib. te i\aria , engane; iogro:
bundância; riqu za. inducção em erro ou ideia falsi.

IJnvunji, sub (V) Ingenuidade; Upalama, sub. (Vj Rivalidade. |

extrema simplicidade l^sos, qua- |


Diz-se de d< ;? homons aspirantes ao
lidade de pssaoa ingénua. |fig. Fal- coração da mesma mulher.
ta de senso prático; parvoíce. Upánda; (V) Adulterinida-
sub.
Unzangála, sub CV) Vida ou fei- de; Diz-se d> que o
infidelidade* I

to de rapazes.] Juventude; mocida- homem receba do rival que vive


de. com a mulher que o abandonou.
Unzangiri, sub. (V) Presuoção de sub. (V) União fraternal.
Úpange,
valentia Basóíia; arrogância; chi-
{ I
irmaudaie.l fl irnionia eu-
Liga;
ba iitice. tie os homens; amor ao próximo. ||
aoj FrateiDO-
Unzawá, sub (V) Atrevimento; I I

descnio; hbuso {
Ousadia. Upanjí, sub. (V) Energi.i; bravu"
ia; coragem.
Unztlembete, sub. yV) Pu-ricii;
jovialidade . Upémbe, sub. (\') A LÒr do marfim,
adj. Ebúrneo.
L^nzenza. sub. (V) Ignoiància
acerca dos usos e costumes locais. Úpoxi, sub (Vj Lógica] Erudi-
Estrangeiíismo. ção; coerência. {
QuaUdaue de elo-
quente.
Uóla, sub (IX) port. Ilora.
Upúlu, sub. (V; Impiedade |
Ín-
Uó-uó, If^c. adv., expressão de dole de malvado
alcgiia cQin que se acoihe e abraça
ft quetn eii«g« do íór». Upulúngu. aub- (V) Xodigêacia
UPú —375- UTE
pobreza; situação de necessitado, de Usoba, sub. (V) Sobadio.
miãéria.
Tsu, sub. (IX)DÍ£.se do dendén
Upúnga, sub. (V) Encargo de meio maduro: ndênde ia —
emissário^ de mensageiro.
Úsua, sub. (iX) Peixe pequenino
Upungi, sub. (V) CoDjuração; per- do rio.
fídia; surpresa vi].
Usueia, sub. (V) Feresa; sangui-
Uri, adj. Calado; silencioso: mu' nária; crualdade.
nz) mu eri—.\ Calmo; tranquilo.
ÚsuKUj sub. (V) T<(o\te:—fcílombe.
Úrilu, sub. (V) Maneira de comer: I
Noitada. ]
fig. Obscuridade; igno-
o—ua sanjl, kumoma. râocia || ua nzãmba, eclipse. \\
adv. Da noite: u eza— Durante a
Úrimí, sub. (V) Linguarice; bisbi- \

lhotice.
noite. —'o, saudação equivalente
I I

á fboa noite».
Urimínu, sub. (V) Forma de la-
vrar terras. Usúla, sub. (V) Esterilidade (da
mulher). Atocia; acisia. I

Urímu, sub (Vj Vegetalidade.


Usuri, sub. (V) Preguiça: lelu ng'
Urióma, sub. (V) Glutonice; alar- ala ni— ua kukalakala.\ Mandria;
vice. estado de preguiçoso
Uririlu, sub (V) Forma, maneira Usúsu, adj. (V) Ensôsso; insulso.j
de chorar, de uivar: ua kimbungu.\ Sem sal. II sub. Falta de sabor.]
Timbie de voz peculiar a certos Insipidez.
animais.
Uía, sub. (V) Espingarda; baca-
Sub. (IX) Arco para dispa-
Úsa, marte; arcabuz.
rar setas. V. múfula.\\ bot. Plan-
I

ta têxtil comestível, fam. dag mal- Uíakuilu. sub. (V) Forma de ar-
váceas (hibíscus acetosella), de sabor remessar, de atirar para longe.
pouco azedo. Utalale, sub. (V) Raieoto; humi-
dade. (Sensação causada peia tempe-
Usafu, sub. (V) Indecência.l Tor-
peza; sordidez.
ra^u^a baixa. |Resfriameut(: u atam-
biila— Invernia.
1

Turbulência; ma-
Usalci, sub. (V)
UíalelUj sub (V)' Modo ou ma-
neiras de ousado. Jactância. |

neira de olhar.) Aspecto dos olhos.


Usala, Sub (V) Legitimidade.
Uíambekelu, sub. (Y) Forma de
Usalajéndu, suh>. (V) Posto, gra- passar a outr^ím uma cousa que está
duação de sargento: xibata ng'a i fora do seu alcance, Maneira de j

sumbila—. f jzer alcançar com a mão.

Usamuinu, sub. (V) Maneira de Utambelu, sub. (V) Maneira de


pentear. Qaaliúade de penteado. tarrafear, de lançar a re le.
I

Usanenu, sub. (Vj Forma de des- Utambujilu. sab. (V) Forma de


fiar. Desíibramento.
|
responder (acudindo á (bamada).
Usaselu, sub. (V) Maneira de Ufangelu, sub. (V) Maneira de
educar,de criar, de cuidar crianças. lêr,narrar, contar:— u akua kUénge.
Forma de comunicar, anu ,ciar, ,

Isau, sub. (V) Qualidade de as- dizer.


mo.
Ufata, sub. (V) Paternidade. O
l'se, sub. (V) Enfraquecimento que dá a auctondade paternal
|

infantil; raquitismo (das crianças).


I
j

adv. Paterualmente.
Debilidade.
I

Usebue, Ignomínia; ob>


sub. (V)
Utealelu, sub. (V) Estridência; —
varizul\ Agudesa de som; estridor.
cenidade; fâita de decoro. Sabuji- |

ca. Úfelu, sub. (V; Maneira de se ex-


pressar, de pôr.j Forma de falar: —
Usemenhi, sub. (V^) Indignidade; ua rr.aKa |
Modo, estilo, custume: —
miséria moral, ua SábU.
aíE -574- U2tJ

utemenu, sub. (V) Forma d« ra- Uuéut, sub. (V) Jovialidade.l Ca'
lhar.) Qualidade àt bravo. ráctcr alegre e prazenteiro Bom |

humor.
U(éfa. tub. (V) Tanrura.
Uuisu, sub (V) Crueza; verdor.
Utóko, iub. (V) Galanteio: kuba- —ua mivu Incorrecçlo; imperfeiçio:

nga .| Cortaiia, janotiimo.
\

Uvalelu, sub. (V) Maneira de ter


Utokóji. lub. (V) Curioiidade. filhoi
UtoKua. aub. (V) Cinza. Uvariue, adj. (V) Na tu ai: mona i

U<ólo, iub. (V) bob Gergelin.


ua — Prodazido pela natureza.
I

Xjlona, tub (V) Proíiaião de pes* Uvímba, sub. (V) Integridade.]


cador Exercício de pesca.
Estado do que se acha completo.
|

Utongelu, sub. (V) Maneira de Uvofelu. sub. (V) Forma de tirar


esgrimir.
água do balde, tanque, etc.
UvukíIu, sub (V) Maneira de fa-
(V) Pêlo:— ua pa-
Uiongo, sub, bricar bl ze\t9: kcUa ribata ni — ua.
Kasa.\ Penugem. Friso do pano. I

Cotão dos frutos.


|

Uxa. sab. (IX) bot. Grande ár-


vore rosácea, tb. conhecid por mu- >

Utóto, sub. (V) Leucorreit-ll {on^o.jA sua fruta. V. nóxa. |

Flores brancas.
Uxeri, adj. e sub. (V) Impar; só.
Utu, sub. (V) O ser consciente; o Uni,sub. (IX) Melí-iro:— m?*tri'a
<eu> pessoal de cada um: kata mutu uiki^ngema múnut^a maiavu.
nt^ ut\ Personalidade Dignidade;
brio; consciência de si
I

próprio.
Uximba, sub. (V) Inaptidão; im-
pericia.
Uíulua. sub (V) Sordei-I Sáníe| IJxilu, sub. (V) Surdez,
Vurmo.
Uxiri, sub (V) Desventura; iufe-
lltulukuiu. sub. (V) Caracter de licidade; pouca aoite.
turbulento { Bulício.
Uxole, sub. (V) Infecandidad. .
I
Utulungungu, sub. (V) Sofreguice. V umhaku
Dese-jo impaciente de alcançar ou
O mesmo
I

obter algo em prejoizo de terceiro. Úza, sub, (IX) bot


que noba.
Utúmba, sub (V) Automatismo |

Cegueira. |
Falta de vista espiritual. I Uzekelu. í-ub. (V) Modo de se
deitar- U dormir; o —ua sanji, m«.
Otumbu, sub
I

(V) Parolo; kti/"/-


tue mu ribaba,
fnnga ni-jingulu H ku /uko |
Resí-
daoa (de milh). Uzekeselu, sub. (V) Maneira de
fazer deitar ou dormir.
Utuminu, sub. (V) Ministração;
comando |
Forma de exercer a au- Uzelelu, sub (V) Alvura | Forma
tor dade; o mando. |
Maneira de ad- de embranquecer.
miuistiiii.
Uzèlu, sub. (V) bot. Planta para-
IJtúmua, sub (V) Barro próprio que disseca e distroe os tron-
sitárici
p^ra trabalhos de olaria. Argila. |
cos de que se apossa Urzela; li- |

chín.
Úturi, sub (V) Viuvei. |
íig.
Privaçio; desconsolo; tristeza. UzOKelu, sub. (V) Maaeira de bd-
rulhar.l Fotma de questionar
Uíuxi, Sub (V) Nadez: ngi aamha
kuxi ngi Mukua— ngi rtma kuxi ngi , Uzuelelu, sub. (V) Dicção; es-
viukua mala Penúria. \
tilo; linguagem. I
Forma de se ex-
pressar: fiombo a mu mu ena ku jingela;
Uuabelu, aub (V) Boniteza
mona mutu ku—
Ouanji, sub. (V) Inteligência'
UzuíkíIu, sub. (V) Maneira de
perspicácia; laciocioio.
amoUr navalhas: o -uê, uêngi. For- \

Uutri sub. (V) CuabAuio. ma de eofarpelar.


-S7â-

^V^

V- Bub (IX) A vigésimft letra do


alfabeto Kiisbundu, tendo como em Vínhu, sub. (IX) port. Vinho.] V,
portuguêi o mesmo valor. rilúvu.

Valatneiu, lub (IX) zool. Quali- ViÓKO, sub. (IX) chul. Expressão
dade de rola de olhos vermelhos, j que traduz indecêociaj obcenídade-
V. kapaíala
Vondari, sub. (IX) port. Von-
Valolo, sub. (IX) port. Valor.! V,
tade. 1 y.luéluihanjt.
suilu

Nvama^adj. (IX) Rico. V. nvua- Vuá, adj. num, cord. (V) Novej
ma. O número g\ O último numa serie
de novej Precedido da prep. ria, es-
Nvanga, sub. (IX) zoo\. Tarântu- te adj. concorda com os prefixos
la. de todas as c].:—n"atu,—ria malunu-
Vanza, sub. (IX) bot. Nome por eun;-ria íbOKU etc] V. rivua.
que DO Maiombe é conhecida a sicu.
pira, do Brasil Arrore da íam^ Nvuale, adj. fIX) Nativo; nato
|

das leguminosas {pentacUthra cto- Muene —


s. s » |i Tratamento devi-
,

phylla). de frutos oleoginosos e boa


do a pessoas ilustres,
madeira. Nvuama,adj. (IX. Abastado; ri-
Vapolo, 8ub. (IX) port. Vapor; co. |
sub. Homem
de muitos bens,
navio. de muito dinhttro.
Vé. sub (IX) A letra V, do alía> Nvuanga, sub. (IX) O mesmo ou
beto. melhor que nvanga-
Veia. sob. (IX) port. Velha |
V. Nvula, sub. (IX) Chuva Âguacei* {

k/KU/aka;/. ro; chuvada. Maré \~ia matari, sa' {

Nvéla. sub. (IX) port. Vela. raiva; pedrisco.jl Zdni — corog* ,

Pov na cire. civ. de Cazent^o. a 7


.

Vélu, ádj. (IX) port. Velho |


V. xil. da «Vila Salasar'.
muariaKÍmi.
Vêmbu, adj. (IX) Vergado (de Vúmu, sub. (V) Abrev. de rívúmu.\
pernas) ; cambado. Arqueado; torto. Barriga: — A'fl tumbuii.
|

Venenu, sub. (IX) port. Veneno. Vúnda, sub. (V) Abrer. de rivúnda
V. uánga- I
Moitat ngi xánga huinhi iami—k'u
(IX) bot. Grão alimen-
Vielu, sub tungute .

tício,iam. das leguminosas {voande-


Nvunda, sub. (IX) Briga; luta;
zla subterrânea), tb conhecida por
saragata.j Desordem.
«jinguba-jakambámbi».
Nviém^ sab. (IX) Diz-se do rápi- Nvúosa* sub. (IX) Ameaça, i
Pa-
do movimento das aves circulando lavra ou sinal que significa um mal
no ar. [Volteio iminente. I
O que está para aconte-
Vindangele, sub. (IX) port. Vina cer. || kuta— , T.tr. Ameaçar.
gre.
Nvunji. sub. (IX) Gravidtz em
Vindika. corog. Afluente da mar- que nio cessa a menstruação: kuimliã
gem direita do rio kuíba, na região e — .| O individuo desta gravidei. I

distr. do Moxico. prov. do Blé. V finvunji


pi adj e lub. Ingé- 1
1

Nvíndu, sub. (IX) Cardina; chur- nuo; inofensivo; pessoa simples. |[


ro, Bolbêlhoj sujidade»
|
a ntiOMU) *oqI, Caaioiaa.
-576-

x:

X. sub, (IX) Vigésima prtmeiri Xibafa. lub (IX) port, Eupída I

letra do alfabeto k mbundu, tendo V. muKuala, mbanji j| Peixe do


como em português ura único valor mif
Xá, íub. (IX) poil. Chá. Xibulu, lub. fIX) port. Discípulo.
I
V. muénga-
Xáhulu, sub (IX) Tempoi pas
sados; »ntifi;uidade remota: mu -xa. Xíenge, corog Pov. e sede do
nganga A noite dos tempo»
\
posto dèsté nome, circ. civ. da Qui-
bala, dist. do Quanza-Sul, prov. de
Xáha. sub. (IX) Fus^a | adv. Ue Benguela, 12,556 hab.
vez.
Xíji Sub. (IX) Nome da letra X.
Xá-Kaaáu, corog. Pov, e sede do Xikata sub. (IXi port. ífacada-l
posto civ do cone. de Sauriroo. dis- V. rHondelu; Uihandelu.
trito da l.unda, prov. de Malanje,
14.831 hab. XiKifa, sub. (IX) MhiHçs; mulata
I
Mulher do còr parda.
Xâia! Expressão de de«pedida.|
Adeus! Ficai É tb. interj. Xikixik', adj (IX) Inteiíiçado
hirto; duro. Repleto; mu^to cheio:
i|

Xalela, sub. dX) port. Chaleira. bit Kunga bu ezala — .\\ Escuro; nc-
gro: -ndondon.\\ loc adv. Comple-
Xálu. sub. (IX) Monte de conchas tamente escuro; escessivamTife pre-
de «raabanga» para queimar e fabri- to:— //do/
car cai,
XiKÓia, sub. (IX) p(.rt. Escola;
Xana, sub. (IX) Savana; planicie casa de ensino.
onde só creico erva V. samba. port. Chicote,
|

Xikofe, sub. (IX)


Xanganga, adj. Longinquo; ime- açoite. V. muxinga.
morável: xa >jIu~\\ adv. Muito dis- XÍKu, sub. (I ) Empate; espera; ••

tante, remoto.] |adj. Ido. pausa Impedimento obstáculo


I 1 |

kuta—, V tr. Empatar; impedir.


Xapé, 8ub. (IX) port. Chapéu.
XiKunda, adj (IX) port. S(=gun-
Xapirinhu, 8ub (IX) IJmblea; cha- da. I
V. Kaiari
péu de chuva Xila, adv (jonven<-ido de qiic:
Xa-senge, corog. V. ixi talvez: nga mn ixana- 11 zo saKiikn. <

II
sub. (IX) Frf/.eoJa ordináiia
Xafa, adv Da vez: u ai -
babá muito transparente, própria para
Para sempre. mosquiteiro.
chamar alguém.
Xê! interj. para Xile, Haete c -imprida
sub (IX
X'eie, 9ub. (iX) Tratamento da
das trepadeiras, Sarmento. V.j
bjt
iu para chamar atenvão: ollia lál\ ngunhu \\ Nome, possivelmente
Emprega-s« tb. em •eiitido provoca- mais pióprio, por que se conhece a
dor ou de desafio: ó tul abulua (tiUacora chrysobolrya). em-
pregada contra a diarrêa, sifilis e
Xéxe. sub (IX) zool Passarinho mordeduras de cobras.
conirostro. conhecido por «celeste».
Xijolo. aub (IX) bot. Planta ea.
Xi, adv. de afirmação ou anuência íorbiácea. V. mumbúlua-
Sim; efectivamente: ngana.
Xilu, sub. (IX) Amuleto; peque-
I

Xibá, interj. para chamar caos. no chifre de magicarias;— ta uánga.


AIM -377- ZÂI

Alm- fadinha de minúsculas di- Xi(u, sub. (IXi Carne. Polpa. |I


I
I

msnsões que os feiticeiros trazem à Corpo; matéria (em opo<>ição ao e«-


cintura e os avisa, dixem, de qual- pírito).| I
Caça.| V. pi. j/x//u.
quer acontecimento funesto Pre- |
Xiúme, corog. Pov. e sede do
servativo. posto deste nome, circ civ. dos
Xílu, sub. fX) Quarto de dormir: Bundíi, distr. do Moxico, prov. do
inzo ia— V. rixilu \\ bot. Fruto Bié, 9 528 hab.
I

de agnocasto Xisci. sub. (IX) Expertina; inso-


Ximba, sub (IX) zool Gito-ti- nolência.
gre.||— ia ngúndu'a kulenga, Pás- Xixikinha, sub (IX) zool. Formi-
saro fam das cotingidas, cujo can- — u atumine mamba-
ga:
to, mavioso, assimila o assob'o hu-
mano II AÍ6fl/a—, Man ífero roedor.! Xiximba, sub. (IX) bot. V ma-
Pika. Matai ma—, bot. Planta
II tende.
fira. das cucurbitâceap, de proprie-
Xóbo, sub. |IX1 Expressão imita-
dades medicinais.
tiva do ruído do objecto que cai em
Ximbolokofo, sub (IX) Botão* atoleiro ou água: Kima kí a ngi so'
pequena excrescência da pele, noK.a mu mentia—,
Xímbu, sub (IX) part. Chumbo |
Xófiri. sub (IX) port. Enxofre.
V. pi. jiximbu.
Xingu, sub (IX) Golo; pescoço, Xôle. adj. e sub. (IX) Infecundo.
garganta corng. Pequsna pov. j
V. mbâKU.
|
j

perto de Novo-Redondf^. Xóna sub. (IX) Exposto: mon'a


Xinia-ngele. sub. (IX) zool Ar- — .|| adj. Tutelado, abandonado.
da- V. Kaxinj'a ngele.
1
sub. (IX) bot. Arvore
Xonge,
Xinji sub (IX) bot. Bunho (em- fam. das leguminosas. V. musónge. |

pregue no fabrico de esteiras) É .

Xongofa. sub- (IX) Fumegação;


|

tb. medicinal em casos de icterícia.


que deita fumo.| fig. Aguardente;
Xinhu, sub. (IX) Poro. fumaças d'alcool: u ala ni— Bebe- \

Xipu, sub. (IX) Cinto de coiro; deira.


correia.
Xiri, sub (IX) Expectativa; in" — Xófo sub. (IXi
kafifi bufa.
ia
Peido, traque. II

tento; ide'a |Kuta — v. tr. eintr.


,

Estar na expectativa, na esperan- Xoué. adj. (IX) Apoucado; engu-


ça de. nhado;seco; u éza—\ Murcho
Xirika, sub. (IXj Sujidade; cisco, Xoxa, sub. (IX) Chacota; mofa;
monte de lixo. Surriada com que alguém é corrido:
Xisa, sub (IV) abrev. do rlxisa a mu te—.\ Zombaria.
I! corog. Pov, e sede do posto civ Xoxombo, «ub. (IX) J«godes, bi*
deste nome, circ, prov e distr. de gorrilhas João Ninguém.
]

Malange, 14.683 hab. e est postal Xúku-xúku, sub. (IX) Expressão


Xi(e adj Tapado. I
bot I
Planta imitativa de quem aoluça. 1
V. k/xu-
•storculiâcea. I
V. màxixi' kuxuku.

Z, sub. (IX) A vigésima segunda Nzabá, sub. (IX) port. Sabão |

letra do alfabeto Kimbundu, tendo, kuta—, V. tr. Ensaboar.


como em português, o meimo valor.
Nzabala, sub. (IX) Renome; aura.
Zá, interj. para chamar. Vem. |
|

aub. Chamamento; chamada. (Me- Zai, sub. (IX) Expressão usada


lhor díier; l»d). noi cemiterioi ao lançar-ia o corpo
NZA -378— KZO
â terra: «Descance em paz» | |
adv. Nzéke, sub. (IX) Envólucro feito
Em bem; 8f rtnimente. da entrecasca do imbondeir© para
conducção de cereais:— /a /;t&a.| Sa-
Nzâji, «ub. (IX) Raio; faisca eléc-
co.
trica Corisco.
I

Nzála, sub. (IX) Fome; apetite; Nzelele, sub, (IX) Fuso; balurdoTr
vontade de comer Penúria; misé-
| |
Varinha com que se toca, friccionan-
ria.] ffg. Precisão; necessidade: do, o chocalho.
Kusumba Kua—kutexi Nzélu .sub. (IX) Aneurisma.
Zaiafa, sub (IX) b)t. Aface; chi-
cória. Nzêmba, sub (IX) Regaço; seio;
conforto: o —
ambateh o mama,
/ i
Nzattiba, lub. (IX) Elefante. ambata o mona.\ Liga; banda.
Nzámba, sub (IXj Sociedgde: Nzênda, sub. (IX) Margem, beira
uênjí ua—.\ As9ociaç5o: Inzo ia — \
do precipício: ii axinamena kii — .|
Parçaria. |
adv. A meias; em partes Borda do despinhadeiro, do abismo.
iguais. Situação perigosa.
NzambaKi. sub (IX) Pechisbe- Nzênza, adj. (I) Ingénuo. |
V.
que; ouropel. munzenza.
Nzâmbi sub. (IX) Deus Santo; Nzenza. sub (IXi Nome do rio
Bengo: ng'a mu tumine menha mu —
]

divindade qualquer relie;ião de | '

Cada um dna membros da Triniade ngandu i a mu ambata. Nome por


rristã J —
PungU, o Ser Supremo; o
I
que erradamenete é conhecida a
\

Todo Poderoso. Il-/a muxi idolo| pov. do Senze


V. k//eKc. Nzenzela, sub. (IX) Enfiada; fio
Zanga, sub, (IX) Insua,- ilha.{| (de pérolas, etc.):— /a yV/ig^ortí/o. 1
Co-
Mukua—, adj. e sub. Baiano; ilhéu; lar.
insulano. Nzêri, sub. (IX) Pirueta; revi-
sub. (IX) Que é
Nzangi. hdj. e ravolta (na dança)] kuta-, v, intr. ]

essencialmente bom.j Boa pessoa.) Piruetar,


íig. mártir, (IX) Fresco; tenro:
Nzéfa, adj.
adj. e sub.
Nxangiri, (IX) Petu- Vílringu k/a — .|
Saído ha pouco da
lante: brigão; desordeiro Que tem terra ou da haste: masa ma— .
|

fumaças de valente. Nzéu, nzeue, sub. (IX) zool. Fqr-


Nzângu ^ub (IX) Parelha; par: •^
igâo: ngitunga nl—, kisonde u mua-
—la /Ingombe Te se ura: mesene lu ]
— nga o ribata Formiga glande de
|

I
adj. Parceiro. côr preta, de mordedura dolorosa. ]
I

fig. Caminheiro; viandante.


Zanú-zanu, adj. Esfarrapado; ro
to II adv. An Jrajo9amente. Nzévu, sub. (IX) Bigode.] Pêlos
que guarnecem o focinho de certos
Nzân^a, adv. A prumo: kuimana
— Ao alto; de pé; em equilíbrio. animais.] E' m. ns. no p\. jinzáva.
I

Zauada, sub. (IX) Chanfana; co- Nzo, sub. (IX) Abrev. de inzo.\
mida mal feita. Edifício; moradiaj casa,
Zé. sub (IX) A letra Z. Nzôa, corog. Afluente do rio Uám-
Ze. conj caus, Entfto; pois; zitela ba, ao N, da Jinga, distr. da Lunda.
— tala - ;Portanto. .
|
ZobOKoto, adj. Encharcado; ala-
Nzebêle, adj. (IX) Inseosivel; es* gado. adv. Completamente molha-
1
1

tupefacto: u axala — .l Aparvalhado. do.


I
E' tb. nome próprio.
Nzójl, sub. (IX) Visão; sonho.
Nzébu, sub. (IX) Baba Mucoai-
dade que soltam alguns animais: —
j
Devaneio; quimera KUanda v. |
|
— ,
|

tr. Sonhar; fantaziar,


Ia hole Bibugem.JI bot. Gonferva;
I

limo:— /a minha- \Mu3go aquático. Nzólo. sub. (IX) port, Anzol. |


V.
Nzébue, adj. (IX) Que sobra no mutondo
copo ou prato de outrem. Babado. | Nzombo, sub (IX) Bebida fer-
I
tub. Reato. mentada feita de tuberculoi o ou*
mo -59^- NZU
tros cereaíi! V. í/d/t/a.'
eorog. Pe- I
jão; fantasma.; Alma do outro mun*
queno afluente do Luanda na re-
rio do. I
O ser espiritual. |
|—m i»7an(/u«
gião de Kirima, distr. da Luada. langu, Duende; alma penada Es- |

prov. de Malanje. Pov. 9 sede da |


j pírito que se supõe vaguear pelo
circ. civ. deste nome, distr. do mundo a atormentar 03 vivos. Es- |

Congo, prov. de Luanda, a 6" 3' de pírito perturbado, atormentado,


lat. S. e 15" 12' de long. E, Gr., 1140 perseguido. I
V Kilangulangu
mts. de alt., 22.393 hab. est. teleg,-
c I. C, Repart de Sau-
poítal, i.a Nzúmbu,
sub. (IX) Fralda| Peça
e de Faz. Juizo Initr. Hoip. e
de pano que as mulheres trarem
quando menstruadas.
Farm., escola primária n.° 3 de
«Neves Ferreira» • Missão Catol. de Nzuna. sub. (IX) Cenho; carran-
«Maquela do Zomboi. ca II MuKua—, adj. Cenhoso| Car-
rancudcjl. Kuta—ííu pio, estar de
Nzôndo, iub. (IX) Desfiladeiro; carranca, de cara puxada.
vale i|*dj Profundo; cavado. V, |

munzôndo. Nxúndu, sub (IX) Macete. Ins- |

trumento ou aparelho em forma de


Nzóngo, sub- (IX) Etapa:— ia nji- coração. Figado. || Pedra redonda
I

la\ Distancia; itinerário; marcha. para moer pividez, grãos, etc.||


zool Lontra; a sua pele.
Nzonji, sub. (IXi Espião; esculca.
Ziináu, sub. (IV) zool. Batráquio
Nzonzo, sub (IX) bot. Planta ranideo.| Abrev. de rizundu.
têxtil fam. das malváceag, [}jialva
8ilveat'is) utilisada ( o liber) em cor- Nzunga, sub. (IX) Rua; via pú-
doalha, j
É tb medicinal. I
V. ka- blica. Ambulancid; artigo de ven-
|

bori. da ambulante: KÍwia Kia — Mu- .


|
[

kua~, adj. Ambulante. || Kirta—


Nzôri, adj. (IX) Similhante; igual. vagabunda; mulher da rua, dada
I
Dispoito simetricamente. sub. I
| aos prazeres.
Igualdade.
Nzúnge, sub (IX) bot. Planta
Zofe, sub. (IV) Abrev. de rizóte.
ferraginosa fam. das gramíneas,
própria para alimentação de gado
Nzóue, sub. (IX) zool. Mergulhão. bovino ou cavalar.
I
Ave aquática qne se alimenta de
peixe.
Nzungu, adj. (IX) Triste; ermo;
Nzuanginza, sub (IX) João Nin- desolado: o'xi i axala -. Desabitado;
\

guém.! Homem sem importâacia. de povoado.j |


sub. Estado de quem
se acha só. |
|
adv. Ao abandono.
Nzuanzua, sub. (IX) bot Diz-se
da arvore coberta de erva. Nzúngu. sub. (IX) Ventosa.' Pe-
queno chifje que se aplica em lugar
Nzuen! interj. para significar golpeado para extração do sangue
cousa muito doce; i aioitala—, aukiri ou cutra matéria nociva à saúde.
ndênge
Nzungule, adj. (IX) Pleno: wm —
Nzúmba, sub. (IX) Eclipse: usuku ia Kizuua.\ ;
prep. Durante: mu — ia
na— \\ A côr roxa (que toma a lua màvu,\ No decorrer de.
num eclipse) ni boxi ni bulii axiki-
:

)?e - Amôj o: meie ma || adj. Ro-


.
I
,
— . Zunu. sub (IV) Abrev, de rizunu.
xo; purpureado mit. O planeta
|
|
I
Kula — ictiol Peixe ciprimida,
j
,

Marte: 7igana~.\ fig. Pdgão.l| bot. conhecido por «barbudo».! Escalho.


Planta de propiiedaaes purgativas.
Nzúnza, sub. (IX) Infiltração.]
Nzúmbi, lub. (IX) Espectro; ave- Humidade provocada pelo alaga*
uzú -380- KIJÍ

manto dai águas. fig. Engano, [ 1 1


que o comprador leva por não ha-
Kur/a-, V. tr. Iludir. ver mai9.| Resto.
Nzunzu, sub. (IX) bot. Planta Zú(a! D.z-se do estado de parvo
medicinal utilizada em clisteres pa-
em qce ae fica ao saber-s*^ enganado
ra crianças. ou deamascarado: u axala—,
Nzunzumuna, sub, (IX) O que
reita da venda de um ntgócio. o |
Nzúua, sub. (IX) Hidromel.

-A.i=*E:rsriDiGE:

Mbômbe, sub. (IX) Borralho; cin- Kanginga. sub. (x> Pequeno Ia


za quente. criu ||bot. Planta heibâ':ea de pro-
priedades medicinais em casos de
Mbuanji, sub. (IX) Pequena ca- dores de dentes.
baça cheia de vinho de palma.
Mbufamena, sub. (IX) zool. Noi- Kasénge. adj. (IX) Divorci-ído;
desquitado: o fiandu u laha ni ngi-
tibó.
mbu, muh tu ua—u boKO ni inbdngi
Ndámba, sub. (IX) Restolho.
Kiângu, sub. III ictiol Arraia
Ngángu. adj. (IX) Fermentado; de pintas pretas.
ardidt: kunúã—\ Azedo sub. |
|

Fermento; a«edum». Kibalu, sub, III Tomb ;


queda.
Ngólo, sub. (IX) rool. Zebra, Kibemba, sub. (III) Carta de acu-
Ngolóue, sub. (IX) Pau quadri- sação. |
Exposição; lib.'lo

partido na extremidade superior pa-


Kibon7elu, sub. (I I I) Hissope;
ra apanhar írutos da árv<:re sem se
utensílio paia espargir.
maçar ou cair.

Honji, sub. (IX) rait. Anjo do in- Kikungilu, sub (III) Esfregador.
ferno' Personagem que se invoca
1

Kikungunu, sub. (III) R>spidei-


em casos do malefícios: eie -, cie
la. Rasura.
pínjí.\ P'. fihonji. I

KiléKe, sub. Ill Clamor; brado;


Honzo, ub (IV) Esparrela; peque-
f

no pau que segura o laço da arma-


protesto O que te faz ouvir ao lon-
I

ge. I; Uididura. tecelagem || adj


dilha
Claraante; protestante.] Que fstá
Hundu, sub (IX) Tacula feita de era curso
b >rro encarnado.
Kilóko, sub. (111) Fórmula do jura-
HundungUiU, adj Ptetc; eícuro. mento. Jura
Homem
I

sub. preto (entre os mu-


! I

Kilúln, sub (III) Agitdção violen-


caiicalas).
t : icia ita.\ Ventaui.i; tempestade.
3indâmba, sub. pi. (IX) Rcitolhal
Kimbari, su'?. (III) Capataz
Gingo, sub. (IX) Morgado.! Her-
l-^imbuambuala, sub. (ill) Mun-
dtiro único de pais ricos.
dana.
Kabaka(a, adj (IX) Casti ; ima-
culado; puro. Kiíanji, adj. (III) .Vbaítado; opu-
lento; rico.
KalCilu, sub. (IX) O ultimo bisne- adj. (Hl) Basba-
to (em rei. ção ao bisavô) KifembeleKeíe,
que.
Kamafui, adj (X) Orelhudo.
Kixikanu, sub (III) Credo
Kambungula-hu(u, sub. (IX^ zool.
LobachQ, Kixckelu, iub. (III) Picadeiro.
KUA -58<- MIS
Kuavúla, V. intr. Engatinhar; an- Kukunguna. v. tr. Raiurtr; tai-
dar de joelhos par; apagar.

Kubianguka. v. intr. Desertar, Kululúla, V ÍQtr, Ser ou estar


fugir ((10 lugar). [| sub Desespero; na idada de avô.
revolta intima
Kumanginina, v. tr. Cocar; astar
Kubiangua, v. Engeitar; tr á coca
abandoQsr; desáirpartir. Kuríbi- [
|
Kumanguna, v tr. e intr. Jantar.
anguía, v. intr. e r. DeíOsperar sej
Comer (o jantar).
,

revoltór-se.
Kunanhinirta, v. tr Fazar algo
Kubukulúka, v intr. Lembrar
(sem precisar o facto).
vir á memória! ter presente.
Kupiapiuluka. v. intr. Ser sagaz,
Kubukulúla, V. tr. Lanbrar; su- mexido (como a andorinha)
gerir j
kuríbuKUlula, v. r. Lem-
Desembaraçar;
I

brar-se; recordar-so. KusaKata, v. tr.


andar depressa; ser ligeiro | KuriSã-
Kuengelela, intr. Começar
v, ft kata, V. r. Aviar-se.
madurecer (a fruta) Sazonar. ;

Kusuuila, V. tr. Louvar; avaliar;


Kufinhisa. v. tr. Atiçar; bCirrar. apreçar.

ivukondoli)ka, v. intr Dar oa ir KufeleKa, v tr. Obsequiar; favo-


de volto: u ako/zdoíoKo, u abixila recer

Kukonga, v. ir Ajuntar (os res- Ku(onja, v. tt. e intr. Suportar;


tos); li tipar. labutar; lidar.

Kukongolo^a, v. tr Arrícadar Kuxóxa, . tr. Ridicularisar; es-


tudo; airepanhai; varrer. carnecer de

KúKumba v. intr. Condescender; Maxisa, sub pi (IV) Esteirai.


aten-ier; ter em consideração- Misári} sub. (TI) istiol. Said;nha

F" I IS/I
p •

-saá-

Vocabulário de Nomes próprioâ

Felenandu, m Fernando.
Fijenha, / Efigénia.
Fina, /. Serafina.
Ada, m. Adão. Firixa, / Felícia.
Amaria, /. Amália. Firiminu m Firmino.
Amória /. Amójia Firipi,Fillp»
Fixa, / Felícia.
Fololesu, 77» Florêncio.
Fonso, m. Afonso.
Bâbu, /• Bárbara. Fíixi, /. (nome indígena )

Mbála. m. Bernardo; /. B«rnarda.


Balabina, /. Balbina,
Balaji, m. Braz.
MbalaKarifa, / Margarida.
Balanga, /. Branca. Ngalaxi, /. Engrácia.
Mbámba. /. Luiza Ngalaxia, m. Gracia.
Mbambala, /. Bernardinft.
Ngalaxianu, m. Graciano.
Bati, rn. Baltazar. Ngônga, 771. (uome indígena)
Mbaxana, /. Sebastiana. Ngongo, / (nome indígena)
Mbáxi, m. Scbaitião. Ngosalu, m Gonçalo.
Bebeka. /. (nome indígena )
Ngúnga, (nome indigena)
Bejatni, m. Benjamim. Nguxi, 111. Augusto.
Bendu, n» Bento
Biniíu, "í Benedicto.
Mbiri, / Beatriz.
Mboloji, rn. Ambrósio. líika, / (nome indígena)
Mbómbo, m. (nome indígena.) Helena.
Uena, /
Boua, m. Boaventura. Iriia, m. El as.
Buanga, '«. Balduíno. Iriza, / Eiiza.
Mbúmba, m (nome indigena Imiria, / En í ia.
Izbkí, 77t Isaac
Izebi, m. Eusébio.

Ndaminhá, m. Damião.
Davidi, m. David.
Ndelefina, /. Delfina.
Ndeleza, /. Andreza. Jaki, Í7Í Jaques.
Ndémbu, / (nome indígena.) Jakinhu, m Joaquim.
m. Diniz.
Díniji, JaKina, /. Joaquina.
Ndiriana, /. Adriana. Jbkó, m Jiicob.
Ndiriano. m Adriano. Nj la, /. Angela
Ndona. Ndon&na, /. Ana. Njirika, /. Angélica.
Ndúlu. Dorotêa.
,/ •
Jitevi, Esteves;
f/í

Duualiti, m Duarte. .
áifufanha, Estufâaia.
./'.

Duuaiudu, m. Eduardo. 3ifuluria, / Gertrudes.


Juvenxu, m Juvencio.

Fabiá, m Fabião.
Falaji, /. Enfrazia. KaKulu, / Eva.
Faxifina, /. Faustina. ^^alaIa, Clara.
Faxiíinu, m. Faustino. Kalóri, Kalorina, / Carolina
Féla, / Josefa. Kalclofa. /. Carlota.
Fejinha, f. Josefina, Kálu, m Carlos.
Fólei "). Féiix, Kandinha, m Cândida
-385-
Kandínhu, m. Cândido. MarfKa, /• Maria, Maricas.
Kauzua, m Joãozinho. Marikinha. / Mariquinhas, Ma-
Katiri, Kafirina, / Catarina riazinha.
Katifa, Águeda.
/. Marikiía, /• Margarida-
Kaxibala, m. Gaspar. Marinda, /• Livramento.
Kaxina, /, Cristina. Masarina, /. Marcelina.
Kelemende, m Cl«mtnte. Masarinu. m Marcelino.
Ketanu, m Caetano Masela. / Marcela.
Kibuku /. Felicidade.
Mafarl /. Petra.
Kibulusu, m. Tiburcio. Mafesu, m. Mateus.
Kilelemina. / Guilhermina. Mafiia. m Matias.
Kirisóbo, m. Cristóvão. Mafiridi f. Matilde.
Maíúlu. m. Bartolomeu,
Máxima. /. Máxima.
MijáKi. m. Joaquim.
Lafaielu. m. Rafael MÍKaela. /. Micaela.
Laimundu. m. Raimundo. Mikirina, / Miquelina.
Laulu, m. Raul. Milakiri. /. Milagre.
Leíá, m. Leão. Mingieri, m Miguel.
Lekaludu, "». Ricardo. Misende, m Vicente.
Lekulanu, ">. Herculano. Mixana. / Maximina.
Lelesa, J Lourença, Mixia. / Merciana.
Lelesu, m. Lcurenço. Muhongo, m (nome indígena.)
Lémba, /• (nome indígena ) Mujinga, m. Fausto
Lexu, m. Alrixo. Muxima, / Ma lia.
Loki, m. Roque.
Loriana, / Lauriana. isr
Loza. /. Rosa.
Lubélutu, m. Roberto.
Nana, Nanána, / Ana.
Lubina, / Albina.
Napurinhá, m, Napoleão-
Ludolfo, wt Rodolfo.
Náxu, m. Inácio.
Luleledu, m. Alfredo.
Nika, /. Anica.
Lufinu, m. Rufino.
NÍKulá, m- Nicolau.
Luiji, m. Luiz.
Nolaíu, m. Honorato.
LuKa, m. Lucas.
tuKaria, /• Leocadia.
Lukeleíji, /• Lncrocia, Lucrécio
Lulúia, m. Aleluia
Palamila, Palamiria. /. Palmira.
Lumá, /. Romão. Palasa, Papasa, /. Esperança.
Lumínga. /• Domingas. P^nfarinhá. m Pantaleão.
Lumingu, >n. Domingos. Pásu, m Pascoal; /. Páscoa
Lusenu, m Arsénio. Pé(a. / Perpétua.
Luxa, /. Lúcia. Petelu, m. Pedro.
Luzária, /. Rosaria.
Piiu, m Pio.
Polenha, /. Apolónia
3VI Pulukéria, /. Pulqueiia
Mabuuda. / (nome indígena).
MaKongo, /• (nome indígena )

MaKória. m. Gregório.
MaKu(u, /. (nome indígena )
Rikeía, f. Henriqueta.
Malakiia, m. Malaquias.
Hinôno. /- Leonor.
Málate, /. Marta.
Malesu, m Lourenço.
Rióko, m Diogo.
Maluku, m. Marcos.
Manana, /. Mariana.
Manda. / Magdalena.
Mándele, m. Alexandre Sala, /. Sara, Serafína.
Manguxi, m Agostinho. Salava, m. Salvador
Maniku, Maninu, Menu, m. Samba, /. (nome indig.)
Manvel. Suána, /- Susana.
Mariia /. Maria. Subi» tn. Cipriano.
-384—

Taxa, / Coostância. Xandele, m Alfx^ndie.


Tê(e, ./' Teresa. Xandirinha, /. Alexandrina.
Tiia, /. Teodora. Xaviela. m. Xavier
Tifa, /. Margarida Xaxinda, J JrtCinta.
Timofe, m. Temóteo. Xika, /. Francisca.
Tomáji, Tomaz.»rt.
X KU. m Francisco.
Tcmé, m Tomé- Ximá. m. Simão.
Tônha m. Antóaia. Ximinhá, m Semião.
Tónhi, / António Ximinha, /. Conceição.
Xixi, Xixiria. /. Cecília.
"CJ
Úmba, / ( nome iudig )

ZaKariia, m Zacaias.
^^ Nzebele, / Izabel.
Nzênze, / Izabeiinba
Vande, Vilande, Violante.
/. Nzorima, w Jeióuimo.
Vifi, Victoriano, Vitorino.
>it. Nzuá, m João.
Viíolo, m Victor. Nzuana, /. Joana
Vitória, / Victória. Nzuriana, / Juliana.
Nvunji.wt Inocêncio. Zuze, '« José.
Assis Júnior, A. de
Dicionário kimbundu-
Dortu^rçíes

PLEASE DO NOT REMOVE


CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY

Você também pode gostar