Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
o
dc
morudorcs
dc ruu
4
Nuncpo/ 7I 2opu!uo
o
dc
morudorcs
dc ruu
5
Rio Bianco/ AC 2.63 177 Sao Gonalo/ RJ 6.631 6
^accio/ AL 6.6 47 Canos dos
Goyfacazcs/ RJ
426.14 26
^anaus/ A^ 1.646.62 14 Bclfoid Roxo/ RJ 4. 23
^aca/ A! 344.13 21 ova !guau/ RJ 3.672 7
Salvadoi/ BA 2.2.62 1764 Sao Joao dc ^ciifi/
RJ
464.22 23
!ciia dc Sanfana/
BA
71.7 34 afal/ R 774.23 472
!oifalcza/ C 2.431.41 143 !oifo \cllo/ R 36.34 22
Biaslia/ L! 2.4.3 14 Boa \isfa/ RR 24.3 12
\ifoiia/ S 314.42 12 Canoas/ RS 326.4 1
\ila \clla/ S 3.6 243 Caxias do Sul/ RS 3.3 243
Sciia/ S 3.37 23 !clofas/ RS 33.34 27
Caiiacica/ S 36.36 217 !loiianoolis/ SC 36.723 242
Goinia/ G 1.244.64 7 Joinvillc/ SC 47.3 27
Aaiccida dc
Goinia/ G
47.33 2 Aiacaju/ S 2.33 317
Anolis/ G 32.44 1 Guaiullos/ S! 1.236.12 74
Sao Lus/ ^A 7.1 4 Caninas/ S! 1.3.27 634
Confagcn/ ^G 6.6 371 sasco/ S! 71.12 427
\hcilndia/ ^G 6.36 371 Sanfo Andi/ S! 667.1 47
^onfcs Claios/
^G
32.34 214 Sao Jos dos
Canos/ S!
4.4 363
Bcfin/ ^G 41. 23 Soiocaha/ S! 42.77 246
Juiz dc !oia/ ^G 13.34 313 Rihciiao !icfo/ S! 47.417 333
Cano Giandc/
^S
724.24 441 ^oji das Ciuzcs/ S! 362.1 221
Cuiah/ ^J 26.3 321 Sanfos/ S! 41.2 2
Bcln/ !A 1.4.47 ^au/ S! 42.643 246
Ananindcua/ !A 44.27 2 Sao Jos do Rio
!icfo/ S!
42.77 246
Joao !cssoa/ !B 674.762 411 Liadcna/ S! 36.77 236
Canina Giandc/
!B
371.6 226 Caiaicuha/ S! 37.66 232
Jahoafao dos
Guaiaiacs/ !
66.37 46 !iiacicaha/ S! 3.1 21
linda/ ! 31.433 23 Bauiu/ S! 347.61 212
Jcicsina/ !! 77.3 476 Jundia/ S! 342.3 2
Cuiifiha/ !R 1.77.4 16 Sao \iccnfc/ S! 323. 17
Londiina/ !R 47.33 33 !ianca/ S! 31.4 1
^aiing/ !R 32.6 1 !faquaqucccfuha/ S! 334.14 24
Rio dc Janciio/ RJ 6.3.472 3717 Sao Bcinaido do
Cano/ S!
71.3 477
ifcioi/ RJ 474.2 2 !alnas/ J 17.36 1
Luquc dc Caxias/
RJ
42.66 14
QK=@H 1 Rclaao dc nunicios ondc foi icalizada a !csquisa acional sohic a !o-
ulaao cn 5ifuaao dc Rua, 2007-, con oulaao fofal c confingcnfc oulacional
cn sifuaao dc iua.
4. \aloics aioxinados, hascados nos dados da !csquisa acional sohic !oulaao cn
5ifuaao dc Rua (200), quc idcnfificou 31.2 cssoas con 1 anos ou nais dc
idadc cn sifuaao dc iua, o quc cquivalc a 0,061% da oulaao dcsfas localidadcs.
. !dcn nofa anfciioi.
56
Aln disso, % dos cnficvisfados afiinaian fci iofissao, iincialncnfc
iclacionada colcfa dc nafciial icciclvcl, consfiuao civil, ao conicio, ao fia-
halhado donsfico c ao scivio dc nccnica, ou scja, csfa una oulaao quc
icsfa scivios, fodavia quc cxcluda das gaianfias dc fiahalho c do diicifo ao
consuno dc ifcns nninos dc sohicvivncia. 5ohic as ificas disciininafoiias
quc cofidianancnfc vivcncian, as iinciais qucixas do giuo sc icfcicn a cn-
fiai cn csfahclccincnfos conciciais c fci accsso a fiansoifc colcfivo: Qu:n-
!c .ntr:mcs ncs Jn||us, pcr .\.mp/c, :s p.ssc:s ncs c//:m .cmc s. n!c /Jss.mcs .nt..
Ccmc s. n!c /Jss.mcs /um:ncs, confou Andcison Locs ^iianda, icicscnfanfc
do ^ovincnfo acional da !oulaao dc Rua. \n honcn, adulfo, saiu dc casa
a fis anos oi confa dc una hiiga dc fanlia c foi noiai nas iuas. Rcfiafa quc
o nais difcil dc noiai nas iuas nao odci confiai nas cssoas: Tc!cs ns s.n-
t|mcs pr..cn..|tc n:s ru:s. ^ .nt. !crm., n!c s:|. s. t:| :.cr!:r. ^ .nt. !crm. .cm
um .c|.rtcr, n!c s:|. s. t:| :.cr!:r .cm :u./. .c|.rtcr. ^ /|str|: . .ss:, diz clc
(Bcffcncouif, 200).
As infoinaocs gciadas aonfan aia una ossihilidadc dc fiificaao do
giuo, cono: sua caiacfcisfica icdoninanfcncnfc nasculina (2%), accsso a
icfciao acnas una vcz ao dia (7,6%), a dccndncia qunica (3%), o dc-
scnicgo (30%) c os conflifos faniliaics (2%) cono iinciais iazocs cs-
soais da sifuaao dc iua, o ncdo da violncia iaficada confia si ao doinii na
iua (6,3%) c vnculos cnvicsados con o nunicio. a csquisa, quasc ncfa-
dc dos cnficvisfados (4,%) scnic vivcu no nunicio cn quc noia
afualncnfc, ossuindo algun aicnfc icsidcnfc na cidadc ondc sc cnconfia, nas
con o qual o confafo nao ocoiic (3,%) ou csoidico (14,%). !cvido
ausncia dc csquisas anfciioics dc ahiangncia nacional, as infoinaocs suia
sao cono una fofogiafia icccnfc do giuo, cnficfanfo, ainda quc nuncios aa-
icnfcncnfc csfanqucs, suhjaz una fiajcfoiia socio-hisfoiica dc dcsfifuiao. \n
confingcnfc suciioi a fiinfa nil cssoas vivcndo cn sifuaao dc iua consfifui
un ioccsso icocuanfc dc dcsincoioiaao c dcsfiliaao social. A cxisfncia
do giuo icncfc, dcnfic oufios, ao iojcfo dc dcscnvolvincnfo do as quc
dissocia ioduao dc iiqucza c anliaao do conjunfo oulacional vivcndo cn
cxciccio lcno da cidadania. !c un lado, faz-sc iccaii sohic o indivduo a ics-
onsahilidadc oi scu fiacasso cconnico, do quc dciiva a dcsicsonsahilizaao
uhlica oi scu fiacasso social. 5c, dc un lado, nas giandcs cidadcs a ofcifa dc
nafciial aia icciclagcn (iincial fonfc dc icnda da oulaao cn sifuaao dc
iua) ahundanfc, dc oufio, o vivci uihano nos giandcs ccnfios icdisocs aia
o anoninafo da agicssao cono aia a indifcicna ficnfc ao sofiincnfo, fico
da afifudc |/:s. da vida nodcina.
5cgundo !c Lucca (2007), no ccnfio da cidadc dc 5ao !aulo odc sci
ohscivada una aao dc una olfica social
quc aiccc fci ahandonado iogicssivancnfc a ncfa dc icfoinai ou
icinsciii a oulaao dc iua c, cn lugai disso, assou a sc icocuai,
nais c nais, cn sucivisionai suas vidas aia quc nao afiaalhcn ou
fiansnifan inscguiana aisagcn do Ccnfio. Jiafa-sc dc gciii a o-
ulaao dc iua dc nodo quc sua alcafoiicdadc nao afiaalhc o anda-
57
ncnfo das ificas na cidadc. A icinsciao aiccc fci sc foinado una
qucsfao no nnino sccundiia, scndo quc aquilo quc salfa cn iinci-
io lano jusfancnfc a ioduao dc una aisagcn uihana suosfancn-
fc iofcgida, Con isso, fcnfan asscguiai o csao da iua confia oss-
vcis fiansgicssocs nuna lufa ninuscula c diiia confia fodas as cquc-
nas incivilidadcs, infiaocs, disfuihios c infoifunios quc ossan sci vis-
fos cono incuhadoics do ciigo, do iisco social c da dccadncia no-
ial (!c Lucca, 2007: 227).
!lusfiafivo disso foi a ifica da !icfcifuia dc 5ao !aulo, cn junho dc
200, dc consfiuii un aicdao cinzcnfo dc fijolo ciu, scn oifas ncn janclas
c con ccica dc cinco ncfios dc alfuia soh o viadufo ^ofaiicj, na \ila Lcool-
dina a fin dc icnovci ccica dc 30 noiadoics dc iua, alcgando quc fal aao foi
fcifa a fin .t|t:r r|s.c !. |n./n!|c nc t|:!utc, j4 u. cs mcr:!cr.s !. ru: :..n!|:m
/cu.|r:s nc|t. (5anviovanni, 200). ssas cssoas cn sifuaao dc iua csfavan
insfaladas soh o viadufo dcsdc quc /cr:m !.s:/cj:!cs p./: pr./.|tur: !c :/|.ru.
Hum:|t4, u. /c| !.s:t|t:!c (...) ^/.m !. mcr:r sc| c t|:!utc Mc/:rr.j cn!. j4 /:-
t|:m .cnstrui!c .:s:s !. m:!.|r: . !. p:p./!c ./.s t:m|.m :rm::.n:t:m /|\c, u. .r:
t.n!|!c p:r: r..|./:.m. a fala dc un dos quc foian dcsfciiifoiializados: T|-
r:m : .nt., m:s n!c !!c cutr: cp!c. ^ .nt. s u.r um /u:r p:r: tr:|://:r
(5anviovanni, 200). nfic as iazocs aia cssa dcsfciiifoiializaao, inclui-sc o
fafo da icgiao da \ila Lcooldina afiavcssai un noncnfo dc giandc valoiiza-
ao inohiliiia, con a afiaao dc cniccndincnfos icsidcnciais dc alfo adiao.
ncia quadia do aicdao, csf scndo consfiudo o icsidcncial Jaidin Lco-
oldina !aiquc Cluhc con aaifancnfos quc cusfan, na lanfa, cnfic RS 33
nil c RS 430 nil.
5cgundo !azuo akano, uihanisfa do !nsfifufo !olis, c /|str|.c j!.ss. t|pc
!. :!c !. r.mc!c] n!c . :n|m:!cr. ^ /|.: !.ss:s :J.s t.m s|!c /|mp:r : .|!:!. !:
pr.s.n: !: pc|r.:: . pr|t|/.|:r : t:/cr|::!c |mc||/|4r|:. I um: pc/it|.: /||.n|st:,
o quc sc vciifica nas oufias aocs fcifas nos viadufos Jaguai, Laa c !onia
(icgiao ocsfc dc 5ao !aulo) (5anviovanni, 200). n 200, na caifal aulisfa,
duianfc as discussocs sohic a icfoina da !iaa da 5, local cn quc sc icuncn
nuifas cssoas cn sifuaao dc iua, una das concicianfcs locais iclafou: .ss:
p:rt. m:|s :/t: /|.: !.s.rt:, n|nu.m t.m .cr:.m !. p:ss:r pcr :/|, . mu|tc sujc . r.u-
n. mu|tcs m.n!|cs, confa. as alavias dc una das aiquifcfas da nicsa
^unicial dc \ihanizaao (^\RB), as nudanas dcixaiian a iaa nais
scguia: : .nt. |m:|n: u. : m:|cr p.rm.:||/|!:!. t|su:/ /.t:r4 : um pc/|.|:m.ntc
m.//cr . : pcpu/:!c !. ru: n!c t:| s. s.nt|r .cn/crt4t./ .m mcr:r n: pr::, pc|s cs
r..crt.s cn!. ./.s s. |nst:/:m /cj. !.|\:r!c !. .\|st|r (Lagc, 200).
Conconifanfc a cssas aocs dc dcsfciiifoiializaao oi ncio das ohsfiu-
ocs dos viadufos dc 5ao !aulo, a icfcifuia nunicial da caifal aulisfa, cn
aicciia con o govcino do sfado, con a iniciafiva iivada (cono a B^ : !
Bovcsa) c oiganizaocs nao-govcinancnfais (a G Associaao \iva o Ccn-
fio), lanaian, cn junho dc 200, um nctc p/:nc !. r.t|t:/|::!c . c.up:!c !c
..ntrc u. pr.t.n!. |:n|r c /|\c, : t|c//n.|:, cs .:m./Js, cs m.n!|cs . cs mcr:!cr.s !.
58
ru: (Galvao, 200). Bafizada dc Aliana clo Ccnfio !isfoiico, o iogiana
ahiangc o chanado fiingulo hisfoiico: os laigos dc 5ao Bcnfo c 5ao !iancis-
co, as iaas da 5 c do !afiiaica c o !fio do Colgio. 5cgundo o sccicfiio das
5uhicfcifuias dc 5ao !aulo, Andia ^afaiazzo: ^!c . : r.t|r:!: j!:s p.ssc:s .m
s|tu:!c !. ru:]. I s|mp/.sm.nt. n!c :|:n!cn:r .ss:s p.ssc:s, . prc.ur:r .n.:m|n/4-
/:s p:r: tr:t:m.ntc. ^!c . t|r:r !:u|, ., s|m, cr:n|::r, o quc vcn aconanha-
do, scgundo clc, dc un ossvcl auncnfo dc assisfcnfcs sociais na icgiao aia
afiaii os ncndigos aos alhcigucs, ois con o tr:t:m.ntc, :|r.-s. um /cr|:cnt. :t.
p:r: tr:|://:r, conlcfa o sccicfiio. A icvifalizaao dos ccnfios hisfoiicos visa
claiancnfc afcndci infcicsscs dc classc quc sao icsaldados clas insfifuiocs do
sfado aia icdcfinii a aisagcn social junfo con a aiquifcfnica.
s iojcfos dc succsso, na cidadc c no cano, concafcnados cla fcnica
inhiicando clcvado adcnsancnfo dc caifal c dc nvcl dc caacifaao da foi-
a dc fiahalho aonfan aia una confinuidadc do ioccsso dc dcscnicgo,
cnohiccincnfo c conscqucnfc iisco dc dcsfiliaao social. As infoinaocs quc
o ohic fiaz a scu icscifo nao consfifucn un iccifoiio quc sc dcsdohia cn
confiana do ncicado, nao sc coaduna con o lcquc dc ooifunidadcs cngcndia-
das cla acclciada nodcinizaao, nao o foina, oi assin dizci, vivcl aia o
adiao quc a vida social, a concai da ccnfialidadc do fiahalho, icquci. sfc
o asso aia a nisiia c, nos anaigoics da haixa aufo-csfina, aia disfanciai
indivduos inacfados ncgafivancnfc clo iogicsso das fcias cxfia-cconnicas
dc sociahilidadc nas quais sua condiao socio-cconnica fiagilizada csa con-
fia si (Goffnan, 200), cono da vizinhana, dos anigos, da fanlia. A icnun-
cia das iclaocs ioxinas, quc assan a aonfai aia conclusocs dcsahonadoias
c doloiosas confia si, adquiic una cxicssao socio-csacial nais ahiangcnfc
quando sc convcifc na sifuaao dc iua. A icciia fciiifoiializaao soh viadu-
fos, naiquiscs, iaas c afins gcia ns inicssocs a icscifo do indivduo c
do giuo assin fixado, c sua aaincia suscifa concnfiios dcsaiiosos accica dc
scu caifci odcndo, cnfao, agiavai sua ciccao dc vnculos significafivos con
o nundo social, assando, da, aia nanohias dcfcnsivas, cono a cnhiiagucz
(!dcn, 200). Confoinc cvcs (200), h quc sc afcnfai aia o fafo dc quc o
alcoolisno una docna suscifada oi fafoics gcnficos c anhicnfais. !oin,
a conofaao noial quc sc iningc ao iohlcna faz con quc fanfo a fanlia
quanfo o ncio social ahandoncn aulafinancnfc aquclcs quc o vivcncian a
onfo dc, j cn sifuaao dc iua, cssas cssoas, iosfiadas cn caladas c saijc-
fas na indifcicna dc fianscunfcs, scquci confaicn con as iovidncias dc as-
sisfncia social aia cncaninhancnfo ao fiafancnfo dc saudc dcvido.
! una fcndncia dc clcvaao da oulaao cn sifuaao dc iua una vcz
quc a vida colcfiva c a vida iivada cnficncian-sc na logica dc ncicado, fians-
foinando os hcns c scivios indiscnsvcis icioduao faniliai cn ncicado-
iia: hahifaao, cducaao, saudc, alincnfaao, gua, cncigia. As olficas uhli-
cas, oi scu fuino, nao sc inoc aia infcgiai os agcnfcs cconnicos c sociais
nuna oufia iacionalidadc, aufada nos diicifos da cssoa hunana. !isso icsul-
fan ioccssos dc cnuiia c dc dcsagicgaao social quc culninan na sifuaao dc
iua quc, no caso hiasilciio, dcvc sci visfo ncnos do quc una cscolha do indi-
59
vduo c nais cono un diana colcfivo dcscnhado cla acclciada dcsconsfiuao
dc ncxos no vivci uihano c iuial.
2. PROCESSOS DE DESTERRITORIALIZAO DE POPULAES
QUE ESTO NA RUA
Biasil vcn aicscnfando duas fcndncias das foias cocicifivas quc
incdcn a anliaao da cidadania da oulaao dc iua.!c un lado, h a as-
sagcn dc un csfado dc infolcincia fcifa aia infolcincia cxlcifa, icciudcs-
ccndo a ifica uhlica dc fiuculncia na clininaao do sujcifo vulncivcl, nisso
convcigindo as aocs do sfado c a dc giuos oiganizados. Jal cono aonfan
lias c 5cofson (2000), a iclaao dos csfahclccidos con os cuts|!.rs nuniciada
oi fodas as foinas dc violncia na ncdida cn quc a nonoolizaao do odci
as foina inconfcsfvcl. Assin, a hcligcincia c a foifuia assan a sci fiafadas,
no discuiso do scnso conun, cono foinas lcgfinas dc lidai con (c icfoiai)
a dcsigualdadc social, scndo cxicssocs dc una foina dc doninaao olfica
aufoiifiia quc sc nafuializa. !csfa foina, confoinc !c Lucca, a .\p.r|/n.|: !.
ru: !.|\: r:!:t|t:m.nt. !. s.r um: .\p.r|/n.|: !. sc/r|m.ntc, tr:ns/crm:n!c-s. .m s|-
tu:!c !. r|s.c . |ns.ur:n: (! L\CCA, 2007: 22).
!c oufio, clcva-sc o clanoi dos scgncnfos aflucnfcs aia quc, nuna cis-
ccfiva dc classc, o sfado icfioccda sua infcilocuao, con foco nos diicifos
hunanos, con os quc csfao cn sifuaao dc iua aia suhsfifu-lo clo foco da
scguiana uhlica, na qual o giuo fonfc dc ancaa oidcn uhlica ao invs
dc sci visfo cono ancaado oi csfa. 5ignifica dizci quc as fiaocs consfifuin-
fcs do cnfc uhlico, quc aulafinancnfc sc icnovan a aifii do icdcscnho
insfifucional c sc sinfonizan con os conionissos dc cidadania, sao icssio-
nadas a icfioagii c onifii-sc, dc viias foinas, ficnfc gaianfia dos diicifos.
^as cxisfcn casos cn quc a cxulsao nao iocuia una jusfificafiva dc
soluao uihansfica c dcixa nua a avcisao ao csfianho quc o noiadoi da iua
icicscnfa oidcn consfifuda. n naio dc 2007, na cidadc dc Aucaiana/
!R, assisfcnfcs sociais c !oliciais ^ilifaics cicoiiian as iuas iocuia dc
ncndigos c andaiilhos, c os lcvavan aia a dclcgacia: ^c tct:/, 1J p.ssc:s /cr:m
r..c//|!:s - : m:|cr|: t.|c !. cutr:s .|!:!.s. ^: !./.:.|:, m.smc s.m :nt...!.nt.s .r|-
m|n:|s, tc!cs /cr:m /|./:!cs. I.pc|s !|ssc, :s :ss|st.nt.s sc.|:|s /|:.r:m um: tr|:.m.
u.m . !. ^pu.:r:n: /c| .n.:m|n/:!c p:r: : /:mi/|: cu um :|r|c . cs u. t|.r:m !.
/cr: :n/:r:m p:ss:.ns !. Jn||us p:r: /::.r : t|:.m !. tc/t: .|!:!. n:t:/ (Gazc-
fa do !ovo nlinc, 2007). os dizcics dc una das assisfcnfcs sociais, : .nt. .st4
tcm:n!c .ss: m.!|!: m:|s .n.r|.: p:r: pc!.r :.:|:r .cm |ssc. as alavias do cnfao
icfcifo: ns t.mcs .m ^pu.:r:n: :/um:s pr|cr|!:!.s :|sc/ut:s, um: . : .!u.:!c . :
cutr: . : s.ur:n:. Iss: !..|s!c . um: m.!|!: !. pr.t.n!c :c |.m .st:r !: pcpu/:!c
.m .r:/, afiinou. 5o no ano dc 2007, clo ncnos 60 cssoas foian dcvolvidas
aia oufias cidadcs. A adninisfiaao nunicial diz quc a ncdida una icsos-
fa icclanaao dc cidadaos inconodados (Gazcfa do !ovo nlinc, 2007).
!osiocs dc odci ciisfalizadas ionovcn, sohicfudo afiavs dc insfiu-
ncnfos nidificos, a cficcia na iofulaao quc infciioiiza o giuo c o csfigna-
60
fiza, logiando una cvifaao da dialogicidadc con os quc csfao cn dcsvanfagcn.
5cn iougnai oi igualdadc dc ooifunidadcs, ncn icsignai-sc na convivn-
cia dcsfoanfc, fais osiocs, caiacfciizadancnfc anfi-dcnocificas, vao consfi-
fuindo icicscnfaocs sociais nas quais a dcsfifuiao nafciial da oulaao cn
sifuaao dc iua coiicsondc ausncia dc valoics noiais do giuo. o inagi-
niio social assin halizado, o iisco dc icsscnfincnfo dos fiacassados incic-
ncnfaiia o scu ofcncial aia dclinquii, o quc cxigiiia ncdidas icvcnfivas c
anfcciafoiias ao ciinc quc o giuo csfaiia iocnso a icalizai. ^cdidas, fais
cono as quc iovidcncian a iadicalizaao dc sua dcsfciiifoiializaao, scja na sua
cxulsao do nunicio ou scu cxfcinnio, assan a sci icquciidas. A infoi-
nalidadc, iccaiicdadc c inccifczas quc naican a insciao das cssoas cn si-
fuaao dc iua no fciiifoiio uhlico j nao sao suficicnfcs aia gaianfii aos
csfahclccidos, c soh scu onfo dc visfa, a fianquilidadc ncccssiia, ncsno con
a ossc dos ncios nafciiais c aaiafos dc scguiana aia sc dcfcndcicn confia
una ofcnsiva ofcncial dos niscivcis.
A dcsfciiifoiializaao do giuo iccisa fiansccndci o asccfo do uso fi-
gil do fciicno aia avanai aia scu dcsaaiccincnfo da aisagcn, dcnfic ou-
fios nodos, afiavs da indifcicna ao scu dcsahiigo cianfc as infcniics. n
agosfo dc 2006, aos fiio infcnso no Rio Giandc do 5ul, dois noiadoics dc iua
noiician: una nulhci con ccica dc 40 anos foi cnconfiada noifa na iaa
ccnfial dc \ianao, c un honcn dc 36 anos foi achado noifo cn un csfacio-
nancnfo dc Ancfisfa do 5ul (!olha nlinc, 2006).
A icsunao dc viifudc dos quc conccnfian a icnda a iazao cla qual,
nuna cisccfiva nalfhusiana, o vcio o clcncnfo caiacfcisfico c iiicvcisvcl
da ohicza. cxciccio cocicifivo do odci aia a cxulsao do giuo nafuiali-
za-sc no silncio dos quc a isso fcsfcnunhan, foinando ilcgfinas quaisquci
nanifcsfaocs dc conflifo c foinas dc confcsfaao. !lusfiafivo disso sao as foi-
nas dc confiolc social da oulaao cn sifuaao dc iua quc, no nicioiiccoifc
dc casos ocoiiidos cn nunicios hiasilciios cono o dc \hafuha/5! (oi cx-
ulsao), na caifal aulisfa (afiavs dc honicdio) c cn !oifo Alcgic/R5 (no
icudio ao icsgafc cn sifuaao dc inincnfc iisco vida) icvclan a logica
aaifadoia naciocnvolvcnfc.n \hafuha (5!), nos dias 27 c 2 dc novcnhio
dc 2006, una aao conjunfa das 5ccicfaiias dc Cidadania c !cscnvolvincnfo
5ocial, dc 5cguiana, dc hias c a Guaida ^unicial, foi icalizada aia solu-
cionai a qucsfao das cssoas cn sifuaao dc iua quc ocuavan un vao sohic
a onfc do iio Javaics. !uianfc a aao, a Assisfncia 5ocial fonava as iovidn-
cias quanfo ao cncaninhancnfo dos andaiilhos aia oufios nunicios, a
Guaida ^unicial chccava a docuncnfaao c cncaninhava !clcgacia aia vc-
iificaao dc anfcccdcnfcs ciininais, a 5ccicfaiia dc hias, oi scu fuino, ic-
aiava o fcchancnfo do vao, quc lhcs scivia dc ahiigo ossvcl, aia quc l nao
nais volfasscn. Accica da ociaao, o cnfao chcfc da scao dc nigiaao da
5ccicfaiia dc Cidadania c !cscnvolvincnfo 5ocial, concnfou: Ist:mcs !:n!c
um: ./:n.. p:r: .ss:s p.ssc:s s. r.|nt.r:r.m sc.|.!:!.(...)V:mcs |nt.ns|/|.:r :s :J.s,
./.tu:n!c rcn!:s n:s m:!ru:!:s (!icfcifuia ^unicial dc \hafuha, 2006, s/n).
Ciian-sc, assin, olficas dc Assisfncia 5ocial oiicnfadas nao clo iincio dc
61
gaianfia da cidadania dos giuos vulncivcis, nas cla vigilncia confia csfcs,
afcnfando confia diicifos aia fianquilizai os quc sao considciados cidadaos:
nuifos assavan o dia soh cfcifo dc lcool ou diogas, ofcicccndo iisco
aos fianscunfcs c noiadoics das ioxinidadcs. Aln disso, o local fun-
cionava cono cscondciijo, cono udcnos consfafai. Agoia as cssoas
odciao fiansifai con nais scguiana cla ica, avalia o conandanfc
|da Guaida ^unicial dc \hafuha|(!dcn, 2006).
!uianfc cssa ociaao higicnisfa dc dcsfciiifoiializaao, o icfcifo dc
\hafuha aconanhou a icfiiada dos cifcnccs das cssoas cn sifuaao dc iua
c cxlicou a aao: Ist:mcs !|spcstcs : r.:||/|t:r cs u. u|s.r.m, m:s t.mcs u. !.|-
\:r ./:rc u. : s.ur:n: !: pcpu/:!c t.m .m pr|m.|rc /u:r (!dcn, 2006). A ica-
hilifaao noial o aiguncnfo quc icafiina a falncia do indivduo c dcnofa a
cficcia da csfignafizaao nuna oidcn social quc sc nanfn inconfcsfvcl. as
alavias dc lias : 5cofson (2000: 3),
a csfignafizaao, cono un asccfo da iclaao cnfic csfahclccidos c
cuts|!.rs, associa-sc, nuifas vczcs, a un fio csccfico dc fanfasia
colcfiva ciiada clo giuo csfahclccido. la icflcfc c, ao ncsno fcno,
jusfifica a avcisao o icconccifo quc scus ncnhios scnfcn cianfc
os quc conocn o giuo cuts|!.r.
As aocs uhlicas acina dcsciifas incicncnfan aquilo quc a !olfica a-
cional dc !cfcsa Civil dcnoninaiia dc dcsasfic social c sao igualncnfc
dissonanfcs da !olfica acional dc Assisfncia 5ocial quc icv a iofcao
social c gaianfia da cidadania soh a vigilncia do sfado, inclusivc cn ciicuns-
fncias dc calanidadcs c cncigncias (...) (Biasil, 2004:33-4). o caso cn fcla,
ao invs das cssoas cn sifuaao dc iua sci considciadas cono giuo quc .st4
.m r|s.c, sao icicscnfadas cono quc c/.r...n!c r|s.c scguiana da oulaao.
o dia 30 dc novcnhio, dois dias aos a ociaao dc icfiiada do giuo,
foifcs chuvas afingiian \hafuha acaiicfando scsscnfa c scfc dcsahiigados
6
,
cnfic adulfos c ciianas, quc foian ahiigados no Ginsio do Juhao. 5c cssoas
cn sifuaao dc iua csfivcsscn dcnfic os afcfados clas chuvas, facc csfigna-
fizaao icccdcnfc, nuifo iovavclncnfc ficaiian dcsafcndidos. Confoinc
\alcncio .t :/ (200), os ahiigos fcnoiiios, oi nais icciios quc ossan sci,
lanan nao dc un fio dc infcgiaao conunifiia c ajuda nufua cnfic os quc
aifilhan dc un scnfincnfo conun dc iivaao da casa c huscan una icio-
duao faniliai c dc /:||tus dcnfio do ahiigo da qual o noiadoi dc iua nao fa-
iia aifc.s agcnfcs dc dcfcsa civil, j scn aao ficnfc o dcsasfic social iccc-
dcnfc, csfaiian cnfic a ohcdincia nissao insfifucional dc gaianfii o diicifo
nafuial vida c incolunidadc (Biasil, 2000) c as noinas da vida ifica, quc
6. s dcsahiigados sao os quc, na ausncia dc iclaocs dc aicnfcsco, vizinhana,
conadiio c afins quc lhcs cinifa cicchci una acolhida ciicunsfancial, dccndcn
cxclusivancnfc do sfado na fonada dc iovidncia dc ahiigo (CA5JR, 1).
62
sc ooc a quc haja iovidncias dc icsosfa c icahilifaao do giuo con hasc nos
diicifos hunanos. ssa dicofonia fanhn ocoiic cn cncigncias havidas cn
oufias localidadcs.
Quando da ocoiincia das cnchcnfcs, cn oufuhio dc 200, cn !oifo Alc-
gic (R5), cssoas cn sifuaao dc iua ficaian ilhadas na aifc infciioi da !on-
fc da Azcnha, ondc cosfunavan assai as noifcs. Coio dc Bonhciios foi
acionado aia icfiiai as quafio cssoas c o cachoiio quc aconanhava o giu-
o (Joinal Zcio !oia, 200). Joinal Zcio !oia icoifou o aconfccido cn sua
lafafoina viifual c cinifiu quc os lcifoics dcixasscn scus concnfiios sohic
o ocoiiido. s iclafos dos lcifoics sinalizaian aia a foinaao dc un discuiso
colcfivo dc infolcincia, con cifica ociaao dc icsgafc do giuo, cndosso as
aocs dc dcsfciiifoiializaao c cificas s falhas ociacionais dc scguiana
uhlica quc cinifc ao giuo csfai na cidadc:
A ouco fcno nao foi invcsfido na consfiuao dc un nuio cn fodas
as onfcs aia quc csfas cssoas nao ficasscn l cnhaixo ndc csf o
nuio !oiquc clc nao funciona scivio uhlico nao scivc ncn aia
consfiuii nuios... una vcigonha! (Joinal Zcio !oia, 200)
Concoido lcnancnfc con o (...) fcchancnfo do accsso qucla ica.
ainda oi cina gasfan o nosso dinhciio c o fcno dos honhciios dcs-
locando-os aia fal sifuaao (!dcn, 200).
ncu onfo dc visfa sciia o dc nao dai inoifncia ncnhuna aia csfc
fio dc caso, visfo quc sao vagahundos, lifcialncnfc, c nao agicgan cn
ahsolufancnfc nada a nossa socicdadc. !oin da vcn aqucla oicaiia
dc diicifos hunanos c hl,hl,hl... (!dcn, 200).
inicssionanfc cssa gcnfc. !nconodan os nofoiisfas c noiadoics da
icgiao diaiiancnfc. ao qucicn doinii nos alhcigucs oiquc l fcn a
discilina dc doinii ccdo, acoidai ccdo, fonai hanho, sc alincnfai c nao
sc diogai. Agoia inconodan o sfado quc odciia icsguaidai scus ic-
cuisos hunanos c nafciiais aia algo inoifanfc. Acho quc dcvciian
agai con scivio o quc foi gasfo aia icfii-los dc l. A iniudncia
dclcs nao odc onciai o sfado (!dcn, 200).
A conccao disfoicida dc diicfos, quc sc oiicnfa clo st:tus social, ganha
scu icc na disscninaao dc aocs dc cxfcinnio dc cssoas cn sifuaao dc iua,
lcgifinadas fanfo cla inunidadc quanfo clo dcscaso da oiniao uhlica cn
iclaao a csscs cvcnfos. Lcvanfancnfo fcifo clo Joinal !olha dc 5ao !aulo (Rcis
c Acayaha, 200) nosfia quc os iinciais afaqucs a cssoas cn sifuaao dc iua,
nos ulfinos cinco anos, nao fivcian un dcsfccho: ningun csf icso ncn foi
condcnado clos ciincs.
nhoia os casos dc violncia fsica confia cssoas cn sifuaao dc iua,
icgisfiados na Jahcla 1, ahaixo, nao cxicsscn a fofalidadc dos casos dc violn-
cia confia o icfciido giuo no Biasil, clcs sao dc suna inoifncia aia icflc-
fii accica do ioccsso dc nafuializaao da haihiic, o quc nao fcn, confudo,
ioiciado nudana da agcnda dc scguiana uhlica no scnfido dc anaiaicn
63
adcquadancnfc as vfinas. !os vinfc c fis casos icgisfiados na icfciida fahc-
la, novc ocoiician na cidadc dc 5ao !aulo c sc iccfcn ano a ano: cn 2004,
foian 7 noifcs no giuo oi csancancnfo, cn 200, afacado a fiios, houvc
4 fciidos c una noifc, cn 2006, dois foian fciidos c un noiicu aos scicn
afingidos oi ainas dc fogo, cn 2007, houvc una noifc cn dccoiincia dc
csancancnfo c un fciido quando a gaiagcn dc una casa ahandonada cn quc
csfava foi inccndiada, cn 200, quafio cssoas cn sifuaao dc iua foian afa-
cadas oi ainas dc fogo quando csfavan doinindo nuna naiquisc dc una
agncia hanciia, scndo quc fis ficaian fciidas c una noiicu, no ncsno ano,
houvc fis casos cn quc cssoas cn sifuaao dc iua foian qucinadas: no haiiio
Jafua, o Bclcnzinho c cn !cidizcs, houvc fis noifcs c dois fciidos.
ufio asccfo quc iccisa ganhai visihilidadc sao os ncios clos quais os
afos dc violncia fsica vcn scndo iaficados confia as cssoas cn sifuaao dc
iua. As ificas higicnisfas assan a caiacfciizai-sc cla hiufalidadc na cxccu-
ao do giuo a fin dc incicncnfai un inaginiio dc fcnoi cla cxciincia da
doi fsica quc icccdc noifc. !os vinfc c fis casos acina dcsfacados, scis
cnvolvcn csancancnfos con a ufilizaao dc cdias c aus. n fcvciciio dc
200, cn Cuiifiha/!R, un noiadoi dc iua conhccido cono Joao da ^ulcfa foi
csancado af a noifc con as ioiias nulcfas nuna iaa no haiiio Ciisfo Rci.
A vfina aicscnfava lcsocs na facc c fcvc o unho quchiado. assassinafo
aconfcccu na !iaa !zaac Lazaioffo, ioxino a una linha fiica (!ohlhach,
200). s fiios con ainas dc fogo fanhn icicscnfan una das foinas clas
quais as cssoas cn sifuaao dc iua fn sido cxccufadas (scis casos). n oufu-
hio dc 200, na cidadc dc Goinia (G), un .:s:/ !. mcr:!cr.s !. ru: /c| mcrtc
: t|rcs .nu:ntc !crm|: sc| : m:ru|s. .m /r.nt. : um: /cj: !. :utcp.:s nc |:|rrc V|/:
^!./|:. ^ mu//.r :ss:ss|n:!: .st:t: r4t|!:, s.un!c : Pc/i.|: C|t|/ (Bchfold,
200:gina). nfic as foinas quc nais fn sido cnicgadas no cxfcinnio,
dcsfaca-sc a ifica dc afcai fogo (novc casos) nas cssoas, nos locais ondc cs-
fao (casa ahandonada, oi cxcnlo) ou cn scus cifcnccs (nos colchocs cn quc
csfao doinindo, cfc). ufias foinas dc violncia, cnhoia ncnos icgulaics,
dcsfacan-sc clos nafciiais cnicgados, cono no caso dc un noiadoi dc iua
quc foi fciido con un cido (qucinaduias dc 3'giau nas naos, hiaos, cifo c
iosfo) quando doinia cn una calada nas iuas dc Cuiifiha/!R cn 2007 (!o
\allc, 2007).
n agosfo dc 200, cn \ifoiia (5), fis noiadoics dc iua foian assas-
sinados a fiios cnquanfo doinian cnhaixo da naiquisc dc una loja no haiiio
do !oifo, dc classc ndia. 5ohic o caso dc \ifoiia, o dclcgado ouvido na icoi-
fagcn dcclaiou quc a suscifa quc o ciinc fcnha sido iaficado aia io-
novci una lincza uihana na cidadc, j quc havia icclanaocs anninas dc
cssoas insafisfcifas con a icscna dcsscs noiadoics dc iua na icgiao. A 5c-
cicfiia dc Assisfncia 5ocial da !icfcifuia dc \ifoiia dissc quc h infolcincia
da oulaao con iclaao s cssoas cn sifuaao dc iua: scmcs ./:m:!cs .cm
/r.u/n.|: p./: .cmun|!:!., u. /|.: !.s.cnt.nt. .cm c .cmpcrt:m.ntc !cs mcr:!cr.s !.
ru:(!oifal gloho.con, 200).
64
6=bA= 1 !ificas dc violncia fsica iaficada confia cssoas cn sifuaao dc iua, 2004-
200
)no +dudc/7I ocu! Tpo dc vo!cncu Vtmus
2004 5ao !aulo/5! !iaa da 5 (Ccnfio) sancancnfo (golcs na cahca) 7 noifcs
200 5ao !aulo/5! \iadufo Aiau (haiiio
Jahaquaia)
Jiios con ainas dc fogo 4 fciidos c 1
noifc
200 sfncia/5 via uhlica no Ccnfio da
cidadc
Afcai fogo 3 fciidos
2006 5ao !aulo/5! \iadufo Guadalajaia
(haiiio Bcln)
Jiios con ainas dc fogo 2 fciidos c 1
noifc
2007 5ao !aulo/5! viadufo na Av. Joinalisfa
Rohcifo ^aiinho
sancancnfo con cdiadas c
auladas na cahca
1 noifc
2007 5ao !aulo/5! gaiagcn dc casa
ahandonada (!aiquc ovo
^undo).
Afcai fogo 1 fciido
2007 Cuiifiha/!R Calada, soh o foldo dc un
aviiio (haiiio Jaidin das
Aniicas)
Afingido oi un cido
(qucinaduias dc 3'giau nas naos,
hiaos, cifo c iosfo)
1 fciido
2007 Rio dc Janciio/RJ Rua do haiiio !ancna sancancnfo (ossivclncnfc a
cdiadas)
1 noifc
2007 Rio dc Janciio/RJ Rua Caidoso dc ^oiacs
(haiiio Bonsuccsso)
Jiios con ainas dc fogo (hala
cidida)
1 fciido
200 5ao !aulo/5! ^aiquisc dc una agncia
hanciia (haiiio da Laa)
Jiios con ainas dc fogo 3 fciidos c 1
noifc
200 5ao !aulo/5! Calada da iua !cniiquc
Lindcnhcig (haiiio
Jafua)
Afcai fogo (41% do coio
qucinado)
!cinanccc
infcinado
200 5ao !aulo/5! \iadufo na iua 5iquciia
Bucno (haiiio Bclcnzinho)
Afcai fogo 1 noifc
200 5ao !aulo/5! Casa ahandonada (haiiio
!cidizcs)
Afcai fogo 2 noifcs c 1
fciido
200 \ifoiia/5 ^aiquisc dc una loja
concicial (haiiio do !oifo)
Jiios con ainas dc fogo 3 noifcs
200 Goinia/G naiquisc cn ficnfc a una
loja dc aufocas (haiiio
\ila Adlia)
Jiios con ainas dc fogo 3 noifcs
200 Rio dc Janciio/RJ Rua !chicf, ioxino
^inisfiio !uhlico !cdcial
(ccnfio)
sancancnfo con auladas 1 noifc
200 Rio dc Janciio/RJ \iadufo dos ^aiinhciios,
ioxino !iaa da
Bandciia.
Afcai fogo 2 noifcs
200 Aiaiiaca/AL a iua, ioxino a un
!osfo dc 5audc
Afcai fogo (qucinaduias dc 2' c
3'giaus nos hiaos c nas cinas)
2 fciidos
200 Cuiah/^J n ficnfc a un hosifal Golcs con faca 1 noifc
200 Joao !cssoa/!B \ia uhlica no Ccnfio Afcai fogo (qucinaduias dc 2' c
3' giaus)
1 fciido
200 Bclo
!oiizonfc/^G
Rua Jaui (Baiiio
Rcnasccna)
Afcado fogo cn scus colchocs 2 fciidos
200 Cuiifiha/!R Casa ahandonada na iua
hano !ciciia (Ccnfio)
sancancnfo c cnfoicancnfo 1 noifc
200 Cuiifiha/!R !iaa !zaac Lazaioffo,
ioxino a una linha fiica
(haiiio Ciisfo Rci)
sancancnfo (con as ioiias
nulcfas, ossua dcficincia).
1 noifc
Icnt.. 5nfcsc dc divcisas fonfcs joinalsficas..
65
^as os casos nao sc icsfiingcn s caifais: cn sfncia/5, cidadc con
aioxinadancnfc 62 nil hahifanfcs, cn fcvciciio dc 200, fis noiadoics dc
iua foian qucinados cnquanfo doinian cn via uhlica noifc. \n dos fc-
iidos soficu qucinaduias dc iinciio c scgundo giaus oi quasc fodo o coio
c assou quafio dias c ncio infcinado no !osifal Rcgional Anaio dc ^aiia.
Jcsfcnunhas t|r:m u:n!c .|n.c :!c/.s..nt.s .cm.t.r:m c .r|m. . :/uns !|:.m s:-
|.r u.m s!c cs |n/r:tcr.s, m:s :t. c mcm.ntc : pc/i.|: n!c ./.cu : n.n/um !./.s. !c
acoido con un dos cnfcinciios do !osifal, una das vfinas fcvc qucinadu-
ia nas cosfas, foiax, facc c af nos ulsos. !nclusivc os lhios do acicnfc fo-
ian hasfanfc afcfados, ohscivou (Coiicio dc 5cigic, 200).
s casos acina dcnofan quc o discuiso c as ificas da infolcincia sc
difundcn. s scgncnfos aflucnfcs da socicdadc hiasilciia oiicnfan-sc aia a
lcgifinaao do scgicgacionisno dc ondc dciiva o icconccifo lcvado ao lini-
fc, no cndosso anulaao fsica do oufio c conscqucnfcncnfc aia a
inviahilidadc dc adoao dc una fica da iazao conunicafiva cnfic o sfado c
os giuos vulncivcis. Jal fica icssuoc quc un giuo cn dcsvanfagcn os-
sa cxcicifai o diicifo dc cxiinii suas ncccssidadcs, dcscjos c convicocs na
oiicnfaao dc olficas (^aliandi, 2002, Goldin, 200), nuna conlc-
ncnfaiidadc discuisiva cnfic as aifcs, o quc o confcxfo afual quc cnvolvc cs-
soas cn sifuaao dc iua ncga c incdc. 5c, cono afiina Baunan (1), a
cxlicifaao do iohlcna inlica na ncccssidadc dc soluao dc scus fcinos, as
foinas cocicifivas dc confiolc social visan nao ciiai hicchas aia una ic-claho-
iaao da infciaao conccdcndo algun iofagonisno social aos fiacassados.
!olficas dc alhcigancnfo nofuino csfao longc dc configuiai-sc cono una so-
luao aliafiva dc noiadia, icfiiando-lhcs ciicunsfancialncnfc da indignidadc
dc doinii no dcsalcnfo.
n dczcnhio dc 2007, a !icfcifuia dc 5ao !aulo, accnou sohic a ossihi-
lidadc dc |mpcr um .cntrc/. m:|s ri|!c p:r: : .ntr:!: !cs mcr:!cr.s !. ru: ncs :/-
|.ru.s !: .|!:!. !. S!c P:u/c. ./.s s.r!c c|r|:!cs : :ss|n:r um `.cntr:tc !. !|r.|tcs .
!.t.r.s` . : .umpr|r um: s.r|. !. c|r|:J.s, sc| r|s.c !. n!c pc!.r.m ut|/|::r cs s.rt|-
cs (Alcncai : Galvao, 2007). nfic os ossvcis dcvcics a scicn confia-
fualncnfc cuniidos clos difos inuios c vagahundos, csfao as ificas dc
higicnc, a dc ficqucnfai cuisos dc caacifaao iofissional c a dc icalizai fiafa-
ncnfos dc saudc. n iclaao s novos dcvcics, ldcics da oulaao dc iua sc
ionunciaian c acicdifan quc os noiadoics dcvciao sc afasfai nais dos alhci-
gucs: I um: |mpcs|!c u. prct:t./m.nt. t:| s.r r..us:!:, afiina Aldcion !cici-
ia da Cosfa, icsidcnfc da Associaao Rcdc Rua. Qu.r.m .\pu/s:r cs mcr:!cr.s
!. ru: !cs :/|.ru.s, .m t.: !. |n./ui-/cs, qucsfiona Andcison Locs ^iianda, 32,
un dos ldcics do ^ovincnfo Biasilciio cn !cfcsa da !oulaao dc Rua
(Alcncai : Galvao,2007). !aia o cnfao 5ccicfiio ^unicial dc Assisfncia c
!cscnvolvincnfo 5ocial, giandc aifc das vagas dos alhcigucs hojc ocuada
oi un uhlico quc nao dcvciia sci clicnfc dcsscs scivios, ou scja, t.mcs ncs
ncsscs .u|p:m.ntcs p.ssc:s u. n!c s!c mcr:!cr.s !. ru:. !.s!. /cr:|!cs !: pc/i.|: :t.
.r.sscs !: I.|.m, !c s|st.m: p.n|t.n.|4r|c, u. nun.: mcr:r:m n: ru:, m:s :.:|:m
p:r:n!c ncs :/|.ru.s pcr ..rt: .cmc!|!:!.. 5cgundo clc, con a inosiao igida
66
dos dcvcics, os noiadoics dc iua fciao un lano dc icinsciao social aia saii
das iuas, aln do quc a cxisfncia dc un confiafo foinal fanhn facilifaiia :
.c|r:n: !cs !|r.|tcs (.:m:, m.s:, |:n/c, :..ssc pr|cr|t4r|c : .urscs, :.cmp:n/:m.n-
tc !. :ss|st.nt. sc.|:/) p./cs mcr:!cr.s !. ru: n:s |nst|tu|J.s .cnt.n|:!:s u. .r.n.|:m
cs :/|.ru.s(Alcncai : Galvao, 2007).
Confoinc !c Lucca (2007)
(...) ao acunulai c conccnfiai, nun ncsno c icsfiifo csao, coios c
suhjcfividadcs quc ossucn cn conun acnas sua dcsosscssao, csfa
insfifuiao |alhciguc| icfoia a dcsigualdadc c a disfncia social, alincn-
fando o scnfincnfo dc quc fais sujcifos ali icunidos cifcnccn a nun-
dos sociais scaiados dc scu cxfciioi. fudo isso, na icgiao da cidadc
hisfoiicancnfc naicada jusfancnfc cla nisfuia social c clo confafo
infci-classcs(!c Lucca, 2007:227).
Assin, ohsfaculiza quc a dcnociacia aificiafiva, cono un csfgio suc-
iioi dc consfiuao socio-olfica, consolidc-sc no as. A iacionalidadc
nonologica incianfc infciioga o giuo dc foina acnas a consfafai os i-
juzos dclcfiios sohic o ncsno un colcfivo foinado oi vagahundos,
dcsoidciios, viciados c incaazcs c nao adnifii quc as ccifczas consfiudas
scjan fidas cono inioccdcnfcs dcvido onissao cisisfcnfc dos ncxos causais
do diana cssoal c o nodclo dc dcscnvolvincnfo cxcludcnfc.
2.1 AS CHUVAS COMO INCREMENTADORAS DAS AES DE DESTERRITORIALIZAO
!ianfc dc un fcnncno clinfico, cono as chuvas, a oulaao dc iua
vivcncia una infcnsificaao da sua j conflifuosa insciao no fciiifoiio. A ic-
ciifaao das guas no fccido uihano icvcla vulnciahilidadcs adicionais aia
aquclcs quc vivcn una fciiifoiialidadc icciia.
5c, oi cxcnlo, a oulaao dc iua sc aioiia das naiquiscs do coni-
cio fcchado, noifc, aia a funao dc doinii, o alagancnfo daquclc local odc
incdi-lo dc ali dcscansai. 5c h folcincia ciicunsfancial do ncio aia quc l
sc ahiiguc noifc, duianfc o hoiiio concicial (dc dia) a folcincia j nao cxisfc
c, cn dias chuvosos, o noiadoi sc v ohiigado cnfao a cianhulai, nolhando
a si c aos scus cscassos cifcnccs, agiavando o scu csfado dc saudc, no gcial,
dchilifado. !onfcs ioxinas a iios c coiicgos c canais sao lugaics ficqucnfcs dc
ahiigo c cnxuiiadas odcn caiicai cssas cssoas scn quc as aufoiidadcs locais
sc dcn confa da ocoiincia c a nofifiqucn.
As cidas c danos quc oivcnfuia sofian cn dccoiincias das chuvas
iouas, cohcifoi, alincnfos, ufcnslios dc cozinha, idio, caiiinho dc colcfai
nafciial icciclvcl cfc sao dc difcil icosiao ao giuo. ao scndo icconhc-
cido cianfc o sfado cono dcsahiigado clas chuvas, nao sci incluindo nas
iovidncias dc icaiaao dc noiadias a quc os noiadoics dc un dado nuni-
cio fciao accsso no caso dc danificaao ou dcsfiuiao dc suas hahifaocs c
ficnfc dccicfaao dc sifuaao dc cncigncia ou csfado dc calanidadc uhlica.
67
!cssa foina, a cidadc anhiguancnfc, aia o giuo, o /c.us dc iovisio-
nancnfo nnino das ncccssidadcs, con scus hccos c icsfos, c o /c.us dc sua
icifciada icjciao c icciininaao, ncgando-lhc una vida iivada c colcfiva dig-
nas.
3. AS AES PBLICAS PRESCRITAS PARA O GRUPO: AVANOS FORMAIS
E INOPERATIVIDADE
nhoia os fafos acina afionfcn a foia noinafiva da lci, icciso salicn-
fai a icsonsahilidadc do sfado junfo s cssoas cn sifuaao dc iua, cnfcndi-
das cono cn vulnciahilidadc cxficna no quc fangc sua cidadania. !cnfic
oufios aincfios aia suciai as ificas sociais suia, h o dos iogianas c
olficas nacionais, cono !iogiana acional dc !iicifos !unanos (!!! !!),
a !olfica acional dc Assisfncia 5ocial (!A5) c a !olfica acional dc !c-
fcsa Civil (!!C).
!! !iogiana acional dc !iicifos !unanos fcn cono un dos iinci-
ais ohjcfivos a s.ns|||/|::!c !. tc!: : sc.|.!:!. |r:s|/.|r: .cm t|st:s .cnstru!c
. .cnsc/|!:!c !. um: .u/tur: !. r.sp.|tc :cs !|r.|tcs /um:ncs (Biasil, 2002: 03), o
quc inlica na gaianfia do diicifo cducaao, saudc, noiadia, fiahalho, dcn-
fic oufios, quc csfao no cscoo dos dcsafios do giuo cn icfcincia. n icla-
ao noiadia, lhc fogc a ooifunidadc dc accsso a fciia do quc dccoiic csfai
longc das gaianfias dc asccfos dc /:||t:||/|!:!., s:/u|r|!:!., .cn!|J.s :m||.nt:|s,
.sp:c, pr|t:.|!:!., s.ur:n:, !ur:||/|!:!., :|:st..|m.ntc !. 4u:, .sctc s:n|t4r|c, !|s-
pcs|!c !. r.si!ucs s/|!cs (!dcn, 2) iazao cla qual ncccssiio, scgundo o
!!! !!, .r|:r, m:nt.r . :pc|:r prcr:m:s !. prct.!c . :ss|st/n.|: : mcr:!cr.s !.
ru:, |n./u|n!c :|r|c, cr|.nt:!c .!u.:.|cn:/ . u:/|/|.:!c prc/|ss|cn:/ (!dcn). Jais
icocuaocs conccfan fal !iogiana con as oiicnfaocs da !olfica acional
dc Assisfncia 5ocial (!A5).
\n dos infuifos da !A5 (2004) foinai visvcis os scfoics da socicda-
dc hiasilciia fiadicionalncnfc fidos cono invisvcis ou cxcludos das csfafsfi-
cas, fal cono a oulaao cn sifuaao dc iua.
Ainda na cisccfiva da cquidadc, a olfica dc assisfncia social afua
con oufios scgncnfos sujcifos a naioics giaus dc iiscos sociais, cono
a oulaao cn sifuaao dc iua, indgcnas, quilonholas, adolcsccnfcs
cn conflifo con a lci, os quais ainda nao fazcn aifc dc una visao dc
fofalidadc da socicdadc hiasilciia. Jal oculfancnfo dificulfa a consfiu-
ao dc una ical cisccfiva dc sua icscna no fciiifoiio hiasilciio, no
scnfido dc suhsidiai o diiccionancnfo dc ncfas das olficas uhlicas
(Biasil, 2004: 1).
!cnfio da !A5, a oulaao cn sifuaao dc iua fida cono un dos
giuos quc iccisan iccchci una nodalidadc dc afcndincnfo assisfcncial dc-
noninada iofcao social csccial. Assin, cn iclaao pcpu/:!c .m s|tu:!c
!. ru: s.r!c pr|cr|::!cs cs s.rt|cs u. pcss|||/|t.m : cr:n|::!c !. um nctc prcj.tc !.
t|!:, t|s:n!c .r|:r .cn!|J.s p:r: :!u|r|r.m r./.r/n.|:s n: sc.|.!:!. |r:s|/.|r:, .nu:ntc
68
suj.|tcs !. !|r.|tc (Biasil, 2004: 31). !oi isso, fanhn cnfafiza quc a iofcao
social csccial dcva pr|cr|::r : r..strutur:!c !cs s.rt|cs !. :|r|:m.ntc !cs |n!|-
ti!ucs u., pcr um: s.r|. !. /:tcr.s, n!c .cnt:m m:|s .cm : prct.!c . c .u|!:!c !. su:s
/:mi/|:s, p:r: :s nct:s mc!:/|!:!.s !. :t.n!|m.ntc(!dcn). hsciva-sc, ois, quc
o sfado considcia as dificuldadcs quc as cssoas cn sifuaao dc iua fn cn
cuniii funocs dc iofcao hsica, socializaao c ncdiaao, o quc acaha oi
fiagilizai sua idcnfidadc.
o focanfc !olfica acional dc !cfcsa Civil (!!C), as condicionanfcs
quc a oiicnfan fonan cono hasc confcxfos cconnicos quc incidcn sohic o
ioccsso dc dcscnvolvincnfo social, dcfciioiando as condiocs dc vida c o hcn-
csfai dc scgncnfos oulacionais, infcnsificando as dcsigualdadcs c dcsc-
quilhiios infci c infia-icgionais, anliando os novincnfos nigiafoiios infci-
nos, o xodo iuial c o cicscincnfo dcsoidcnado das cidadcs, aconanhando-sc
scnic dc una anliaao da cxficna ohicza (Biasil, 2000). !cssc confcxfo,
dccoiic sua diicfiiz dc ionovci a infcgiaao da !!C con as dcnais olfi-
cas nacionais dc dcscnvolvincnfo social c cconnico icduzindo vulncia-
hilidadcs aos dcsasfics, sohicfudo dc confingcnfcs oulacionais naiginaliza-
dos no ioccsso dc cicscincnfo cconnico c social (BRA5!L, 2000).
Jiafa-sc, ois, dc fazci con quc os conionissos insfifucionais quc os
!iogianas c !olficas suia indican, fiufo da icdcnociafizaao do as, ganhcn
coioicidadc nas ificas confcnoincas do sfado c da socicdadc civil.
CONCLUSES
\na das foinas dc coniccndci a socioafia das cidadcs quc sc lcvanfan
nuios c giadcs, icsfiingindo a vida conunifiia quclcs quc sao idcnfificados
cnfic si cla afluncia, dchiuai o olhai sohic o difcicnfc, cuja dccadncia
nafciial c fiagilidadc sicossocial fida cono falha iiicvcisvcl dc caifci c assa
a cxigii scu aniquilancnfo. A oulaao cn sifuaao dc iua faz aifc da aiccla
dos convivcnfcs incnodos, giuo cuja iivaao das coisas coiicsondc a un
inaginiio dc ancaas aos csfahclccidos. nhifo socio-csacial cifadino o
cxocnfc da nodcinidadc, nas, ao invs dc cxcicif-la afiavs dc ificas so-
ciais dc conhafc s dcsigualdadcs sociais, d-sc guaiida infolcincia, foinan-
do vazio o discuiso dc un iogicsso nafciial c socialncnfc ahiangcnfc.
Ao nao icfioccdci ao hisfoiico dc dcsfifuiao quc lcva un giuo a csfai na
iua, os cifadinos vao, p:r| p:ssu, considciando cono lcgfino o diicifo vida
acnas aos noiadoics icgulaiizados c aos quc aifilhan do /:||tus dc classc,
oifanfo, un diicifo adsfiifo aos scnclhanfcs, no nhifo uhlico c iivado. s
casos dc onissao dc socoiio, honicdio, csancancnfo c cxulsao dc cssoas cn
sifuaao dc iua, cnhoia a singulaiidadc do mc!us cp.r:n!| na sua ocoiincia nos
divcisos nunicios hiasilciios, dcnofan a consfifuiao dc un adiao dc un
inaginiio social quc, fccido cn condiocs fciiifoiiais dc nodcinidadc, cvoca
o odio ao difcicnfc c asscnfincnfo haihiic. !ificas divcigcnfcs fanfo do
aicahouo lcgal quanfo da nissao insfifucional dc viias fiaocs do sfado vao
sc csiaiando afiavs dc un fazci noioso, aiicdio, dcscuidado, quc nao icco-
69
nhccc a dcsigualdadc social cono un iohlcna infinscco da ioduao conccn-
fiada da iiqucza ncn sc d confa da ncccssidadc dc fiansfoinaao da oidcn
social cxcludcnfc.
A cxciincia vivida, dc sofiincnfo c iivaao fiaz, cssoa cn sifuaao
dc iua, a ncnoiia da consfiuao social da sua infciioiizaao. , dcnfic oufias
coisas, un lugai dc conhccincnfo sohic a sociodinnica da aaifaao c cxoc,
na cxlicifaao das csfiafgias dc cxficna suhnissao, a falihilidadc das olfi-
cas assisfcnciais, dc hahifaao, dc saudc, dc fiahalho c cnicgo. A socicdadc
hiasilciia iccisa avanai aia aoiai quc cssa ncnoiia c cssc conhccincnfo
scjan vocalizados, socializados c fidos cn confa cn aicnas quc o convcifan c
disonihilizcn aia un novo afanai dc olficas uhlicas c civilidadc.
\na vcz quc ncgano-nos cn faz-lo, adianos a faicfa inciiosa dc ica-
fiinai o valoi infinscco da cssoa hunana. a indifcicna social, cinifinos
o csfahclccincnfo dc una nova sociahilidadc quc convcifc o idciio dc accssi-
hilidadc gcncializada dos diicifos s icgias dc ncicado, dissinulanos o conflifo
social nas csfiafgias dc anulaao cicsccnfc dos niscivcis, dcsqualificando-os,
silcnciando sua voz, inviahilizando scu csao vifal c j icciio, incdindo o
nascincnfo c consolidaao dc icdcs dc iofcao, icfiiando sua vida, c, oi fin,
foijando una fciiifoiializaao acificada. una fcndncia ncofiihalisfa
(Baunan, 1), nuifas sao as cidadcs quc scgucn aufando-sc no nodclo dc
avcisao ao difcicnfc c dcsigual, nonifoiando o fifcgo no fciicno, ajusfando o
confiolc aia o hanincnfo do oufio c adoao dc soluocs gucfizadas. Cunli-
ccs, os iguais, na lufa confia os infiusos. no dcscaifc dos iincios dcnoci-
ficos quc foian dc difcil conquisfa.
REFERNCIAS
AGC!A !L!A (200). Mcr:!cr.s !. ru: s!c u.|m:!cs .m ^/:c:s. Joinal !olha dc 5ao !aulo.
5ao !aulo, 0 ago. 200. !isonvcl cn:< hff://www1.folha.uol.con.hi/fs/cofidian/
ff0020027.hfn>. Accsso cn: 1 nov. 200
ALCAR, !. : GAL\A, \.Q. (2007). K:ss:| u.r .cntr:tc p:r: mcr:!cr !. ru:. Joinal !olha dc
5ao !aulo. 5ao !aulo, 02 dcz. 2007. !isonvcl cn:< hff://www1.folha.uol.con.hi/folha/cofidi-
ano/ulfu3027.shfnl>. Accsso cn: 1 nov. 200.
BC!JL!, !. (200). Mcr:!cr.s !. ru: s!c mcrtcs : t|rcs .m Cc|n|: (CO). Joinal !olha dc 5ao
!aulo. 16/10/200. !isonvcl cn:<hff://www1.folha.uol.con.hi/folha/cofidiano/ulfu4717.
shfnl>. Accsso cn: 2 ouf. 200.
BA\^A, Zygnunf. (1). Mc!.rn|!:!. . Hc/c.:ustc. Rio dc Janciio: Joigc Zahai difoi.
_______. (1). Mc!.rn|!:!. . :m||t://n.|:. Rio dc Janciio: Joigc Zahai difoi.
BLC!!R, L. (200). Cm.r:s !c M|n|st.r|c Pu|/|.c //:r:m .sp:n.:m.ntc !. mcr:!cr !. ru: nc R|c.
Joinal !olha dc 5ao !aulo. 5ao !aulo, 0 nai. 200. !isonvcl cn:< hff://www1.folha.uol.
con.hi/folha/cofidiano/ulfu400016.shfnl>. Accsso cn: 1 nov. 200.
BJJC\RJ, B. (200). Mcr:!cr.s !. ru: s. u.|\:m !. /:/t: !. :ss|st/n.|:. R!RJR BBC
L!. 26 scf. 200. !isonvcl cn:<hff://www.hhc.co.uk/oifugucsc/icoifcihhc/sfoiy/200/
0/0023_hahcfhiua.shfnl>. Accsso cn: 1 nov.200.
BRA5!L (2000). ^inisfiio da !nfcgiaao acional. 5ccicfaiia acional dc !cfcsa Civil. Pc/it|.:
^:.|cn:/ !. I./.s: C|t|/. Biaslia: 5!C.
_______. (2006) ^inisfiio da !nfcgiaao acional. 5ccicfaiia acional dc !cfcsa Civil. Cursc !.
Icrm:!c !.
70
Or|.nt:!cr.s .m I./.s: C|t|/ (nodalidadc disfncia). Biaslia: 5!C/^!. !isonvcl cn: <hff:/
/www.dcfcsacivil.gov.hi/caacifacao/icdu caodcsasfics/cuiso/unidadc1as>. Accsso cn: 0 nai.
200.
_______. (2002) ^inisfiio da Jusfia. 5ccicfaiia dc sfado dos !iicifos !unanos. Prcr:m:
^:.|cn:/ !. I|r.|tcs Hum:ncs ll. Biaslia: 5!!.
_______. (2004) ^inisfiio do !cscnvolvincnfo 5ocial c Conhafc !onc. Pc/it|.: ^:.|cn:/ !.
^ss|st/n.|:
Sc.|://P^^S. Biaslia: ^!5.
_______. (200) ^inisfiio do !cscnvolvincnfo 5ocial c Conhafc !onc. 5ccicfaiia dc Avalia-
ao c Gcsfao da !nfoinaao. ^cfa !nsfifufo dc !csquisa dc iniao. 5uniio xccufivo. P.su|s:
^:.|cn:/ sc|r. : Pcpu/:!c .m S|tu:!c !. Ru:. Biaslia: ^!5. !isonvcl cn: <hff://www.nds.
gov.hi/insfifucional/sccicfaiias/ sccicfaiia-dc-avaliacao-c-gcsfao-da-infoinacao-sagi/csquisas>.
Accsso cn: 31 ouf. 200.
CA5JR, Anfnio Luiz Coinhia dc. (1) M:nu:/ !. P/:n.j:m.ntc .m I./.s: C|t|/. Biaslia, v. 1:
5!C/^!.
CRR! ! 5RG!! (200). Hcm.ns s!c u.|m:!cs .m t|: pu|/|.:. Aiacaju, 1 fcv. 200. !is-
onvcl cn:<hff://www.coiiciodcscigic.con/lcinoficia.hnoficia~26>. Accsso cn: 17 nov.
200.
!AJA5, !.. (200). Intr.| n: |r.j: pr: r.::r, !|: /cm.m u. tumu/tucu m|ss: n: S.. Joinal !olha
dc 5ao !aulo. 5ao !aulo, 2 jan. 200. !isonvcl cn:< hff://www1.folha.uol.con.hi/folha/co-
fidiano/ulfu36667.shfnl >. Accsso cn: 1 nov. 200.
! L\CCA, !anicl. A ruu cm movmcnto - cxpcrcncus urbunus c ogos socus cm torno
du popu!uo dc ruu. 241 f. !isscifaao (^csfiado). !aculdadc dc !ilosofia Lcfias c Cincias
!unanas da \nivcisidadc dc 5ao !aulo. 5ao !aulo, 2007.
! \ALL, !. (2007). Mcr:!cr !. ru: . :t:.:!c .cm 4.|!c nc P:r:n4. Joinal !olha dc 5ao !aulo. 5ao
!aulo, 1 dcz. 2007. !isonvcl cn:< hff://www1.folha.uol.con.hi /folha/cofidiano/
ulfu313.shfnl>. Accsso cn: 1 nov. 200.
L!A5, ohcif c 5CJ5, John L. (2000). Os .st:|./..|!cs . cs cuts|!.rs: sociologia das iclaocs
dc odci a aifii dc una cqucna conunidadc. Rio dc Janciio: Joigc Zahai difoi.
!L!A L! (2006). Mcr:!cr.s !. ru: /ct:m :/|.ru. !. Pcrtc ^/.r. :ps mcrt.s pcr /r|c. 5ao
!aulo, 03 ago. 2006. !isonvcl cn:<hff://www1.folha.uol.con.hi/folha/cofidiano /
ulfu124662.shfnl>.Accsso cn: 20 nov.200.
!L!A L! (2007). M:ss: !. :r pc/:r tc/t: : !.rru|:r t.mp.r:tur:s .m tr/s Ist:!cs. 5ao !au-
lo, 02 jun. 2007. !isonvcl cn: <hff://www1.folha.uol.con.hi/folha/cofidiano/
ulfu30164.shfnl>. Accsso cn: 21 nov.200.
!L!A L! (2007a). Hcm.m sc/r. u.|m:!ur:s .m |mt./ n: :cn: ncrt. !. S!c P:u/c. Joinal !olha
dc 5ao !aulo. 5ao !aulo, 1 ahi. 2007. !isonvcl cn:< hff://www1.folha.uol.con.hi/folha/co-
fidiano/ulfu134377.shfnl >. Accsso cn: 1 nov. 200
!L!A L! (2007h). Mcr:!cr !. ru: !./|.|.nt. . :ss:ss|n:!c .m S!c P:u/c. Joinal !olha dc 5ao
!aulo. 5ao !aulo, 0 ago. 2007. !isonvcl cn:< hff://www1.folha.uol.con.hi/folha/cofidiano/
ulfu3107.shfnl>. Accsso cn: 1 nov. 200
!L!A L! (200). ln./n!|c !.|\: !c|s mcrtcs . um /.r|!c .m .:s: n: :cn: c.st. !. SP. Joinal !olha
dc 5ao !aulo. 5ao !aulo, 20 ago. 200. !isonvcl cn:<hff://www1.folha.uol.con.hi/folha/cofi-
diano/ulfu4362.shfnl>. Accsso cn: 1 nov. 200.
!L!A L! (200). Op.r:!c !.t.m prcst|tut:s . mcr:!cr.s !. ru: .m Ccp:.:|:n:, :cn: su/ !c
R|c. Joinal !olha dc 5ao !aulo. 5ao !aulo, 30 ahi. 200. !isonvcl cn:< hff://
www1.folha.uol.con.hi/folha/cofidiano/ulfu37334.shfnl >. Accsso cn: 1 nov. 200.
GAL\A, \. Q. (200). SP /:: p:r..r|: p:r: |:n|r m.n!|cs . .:m./Js !c ..ntrc. Joinal !olha dc 5ao
!aulo. 5ao !aulo, 10 jun. 200. !isonvcl cn:< hff://www1.folha.uol.con.hi/fs/cofidian/
ff100620027.hfn >. Accsso cn: 1 nov. 200.
71
GAZJA ! !\ L! (2007). Pr./.|tur: !. ^pu.:r:n: .\pu/s: m.n!|cs. Cuiifiha, 23 nai.
2007. !isonvcl cn:< hff://oifal.ic.con.hi/gazcfadoovo/aiana/
confcudo.hfnlid~6464>. Accsso cn: 1 nov. 200.
G!!^A, iving. (200) ^ r.pr.s.nt:!c !c .u n: t|!: .ct|!|:n:. !cfioolis: \ozcs.
GL!!^, Jos Rohcifo. (200). ^/t.r|!:!.. !isonvcl cn: <hff://www.ufigs.hi/hiocfica/
alfciidadc.hfn>. Accsso cn: 20 nai. 2006.
JRAL !L!A ! 5A !A\L (200). Mcr:!cr !. ru: u. /c| u.|m:!c n: :cn: /.st. !. SP p.r-
m:n... |nt.rn:!c. 5ao !aulo, 14 ouf. 200. !isonvcl cn:< hff://www1.folha.uol.con.hi/folha/
cofidiano/ulfu4607.shfnl >. Accsso cn: 1 nov. 200.
JRAL GLB (200). M.n!|cs s!c u.|m:!cs .m I./c Hcr|:cnt.. Rio dc Janciio, 0 jan. 200.
!isonvcl cn:<hff://ogloho.gloho.con/ais/naf/200/01/0/3274036.as>. Accsso cn: 1
nov. 200.
JRAL ZR !RA (200). Icm|.|rcs r.s:t:m mcr:!cr.s !. ru: n: Pcnt. !: ^:.n/:. !oifo Alc-
gic, 22 ouf. 200. !isonvcl cn: <hff://zciohoia.clicihs.con.hi /zciohoia/js/dcfaulf.jsuf~
1:local~1:sccfion~Gcial:ncws!!~a22106.xnl>. Accsso cn: 27 ouf. 200
LAG, A. (200). ^cs J :ncs, pr:: !: S. p:ss:r4 pcr nct: r./crm:. Joinal !olha dc 5ao !aulo. 5ao
!aulo, 24 nai.200. !isonvcl cn:< hff://www1.folha.uol.con.hi/folha/cofidiano/
ulfu10331.shfnl>. Accsso cn: 1 nov.200.
!!LBAC!, !.(200). Andaiilho agicdido, cnfoicado c qucinado cn casa ahandonada. Joi-
nal Gazcfa do !ovo nlinc. Cuiifiha, 13 nai. 200. !isonvcl cn:< hff://oifal.ic.con.hi/
gazcfadoovo/vidaccidadania/confcudo.hfnlfl~1:id~74662:fif~>. Accsso cn: 1 nov.
200
^AL!A!!, Ricaido. (2002). Conccfo y alcancc dc l fica dcl discuisocn !ail-ffo Acl.
Tp|.cs, v., n. 10. 5anfa !: Aigcnfina. . -73. !55 1666-4X.
^Z5, Luciannc 5anf`anna dc. (2006). Pn|.c: cfcifo do dcsanaio na confcnoiancidadc.
\n csfudo sicanalfico. 5ao !aulo: Casa do !sicologo, !A!5!.
RC!, L. (2006). P:!r. :pr.s.nt: !c.um.ntcs u. .cmprct:m m:us-tr:tcs : mcr:!cr.s !. ru: .m
P:r:n:u4. Agncia Biasil. Biaslia, 16 ouf. 2006. !isonvcl cn:< hff://www.agcnciahiasil.gov.hi/
noficias/2006/10/16/nafciia.2006-10-16.66607/vicw>. Accsso cn: 1 nov. 200.
!RJAL GLB.C^. (200) Tr/s mcr:!cr.s !. ru: s!c :ss:ss|n:!cs .m V|tr|:. 07 nai. 200.
!isonvcl cn: <hff://g1.gloho.con/oficias/Biasil/0,,^\L46364-,00-JR5+
^RA!R5+!+R\A+ 5A+A55A55!A!5+^+\!JR!A. hfnl>. Accsso cn: 2
ouf. 200.
!RJAL GLB.C^ (2007a). Mcr:!cr !. ru: . .n.cntr:!c mcrtc .m lp:n.m:. 1 ago. 2007. !is-
onvcl cn:<hff://g1.gloho.con/oficias/Rio/0,,^\L02-606,00.hfnl>. Accsso cn: 1 nov.
200.
!RJAL GLB.C^ (2007h). I:/: p.r!|!: :t|n. mcr:!cr !. ru: nc R|c. 0 ago. 2007. !iso-
nvcl cn:< hff://g1.gloho.con/oficias/Rio/0,,^\L170-606,00.hfnl >. Accsso cn: 1 nov.
200.
!RJAL GLB.C^ (200a). Mcr:!cr !. ru: . .s/:u.:!c . mcrtc .m MT. 0 jan. 200. !iso-
nvcl cn:<hff://g1.gloho.con/oficias/Biasil/0,,^\L24104-,00.hfnl>. Accsso cn: 1 nov.
200.
!RJAL GLB.C^ (200h). Mcr:!cr !. ru: . u.|m:!c .nu:ntc !crm|: .m /c!c P.ssc:. 02 nai.
200. !isonvcl cn:< hff://g1.gloho.con/oficias/Biasil/0,,^\L33346-,00.hfnl >.
Accsso cn: 1 nov. 200.
!RJAL GLB.C^ (200c). Mcr:!cr !. ru: mcrr. u.|m:!c n: Zcn: I.st. !. SP. 03 scf.200.
!isonvcl cn:<hff://g1.gloho.con/oficias/5ao!aulo/0,,^\L746774-60,00^RA!R+
!+R\A+^RR+Q\!^A!+A+ZA+L5J+!+5!.hfnl>. Accsso cn: 1 nov.
200.
!RJAL GLB.C^ (200d). Mcr:!cr: !. ru: mcrr. u.|m:!: n: Zcn: ^crt.. 11 nai.200.
!isonvcl cn:<hff://g1.gloho.con/oficias/Rio/0,,^\L46623-606,00- ^RA!RA+!+
R\A+^RR+Q\!^A!A+A+ZA+RJ.hfnl>. Accsso cn: 17 nov. 200.
72
!R!!J\RA ^\!C!!AL ! \BAJ\BA. (2006). Pr./.|tur: |us.: sc/u!c p:r: mcr:!cr.s !. ru:.
2 nov. 2006. !isonvcl cn: <hff://www.uhafuha.s.gov.hi/>. Accsso cn: 02 dcz. 2006.
R!5, Jiago c ACAYABA, Cnfia. (200). ^t:u. : mcr:!cr !. ru: /|.: s.m sc/u!c. Joinal !olha dc
5ao !aulo. 5ao !aulo, 2 scf. 200. !isonvcl cn: <hff://www1.folha.uol.con.hi/fs /cofidian/
ff2020012.hfn> Accsso cn: 2 ouf. 200.
5AG!\A!, R. (200) . Pr./.|tur: /:: murc sc| t|:!utc p:r: t|r:r mcr:!cr.s !. ru:. Joinal !o-
lha dc 5ao !aulo. 5ao !aulo, 1 jul. 200. !isonvcl cn:< hff://www1.folha.uol.con.hi/fs/
cofidian/ff10720031.hfn >. Accsso cn: 1 nov. 200.
\ALC!, oina !clicidadc Locs da 5ilva. cf al. (200). !ificas dc icahilifaao no os-dc-
sasfic iclacionado s chuvas: liocs dc una adninisfiaao aificiafiva dc ahiigo fcnoiiio. !n:
CJR !A A55C!AA AC!AL ! !5Q\!5A !5-GRA!\AA ^ A^B!-
J 5C!!A!, 4, 200, Biaslia. ^n:|s... Biaslia: A!!A5, 20.
73
CAFTLLO 4
A CONTINUIDADE DO DESASTRE E SUAS
DESTERRITORIALIZAES MLTIPLAS:
O CASO DE SO SEBASTIO DO CA/RS
1
VlCTOR M^RCHIZl^l
M^Rl^^^ SlI^^
INTRODUO
A cada novo dcsasfic iclacionado s chuvas, cnfafiza-sc ciicunsfancialncn-
fc o dcfalhancnfo dc alguns fafoics dc ancaa, fais cono os cvcnfos dc icci-
ifaocs cxficnas, os iiscos dc dcslizancnfos, as inundaocs cfc. !ouca afcnao
fcn sido dada anlisc csfiufuial das dincnsocs sociocconnicas das vulncia-
hilidadcs dos afcfados, sohicfudo no quc sc icfcic cisccfiva dc dcnanda
clas aocs dc assisfncia social c dcfcsa civil (\ALC! cf al., 2006), dcsdc
o asccfo dc icvcnao af o dc icsosfa c iccuciaao quando da ocoiincia
do dcsasfic
2
.
n oufias alavias, icfoia-sc a qucsfao clo lado da ofcncializaao da
ancaa nafuial (foi una chuva afica, chovcu cn un dia o quc cia icvis-
fo aia fodo o ns), dofando-a dc odci sohicnafuial (!^BR\5!Y,
1), caaz dc unii, dcsfiuii c nafai, isfo , a nafuicza assa a sci icsonsa-
hilizada cla ocoiincia dos danos: sao as chuvas quc dcsfiocn casas, sao as
chuvas quc nafan c dcixan dcsahiigados. cssa vcifcnfc, os dcsasfics sao
noninados cono dc causa nafuial c nao sc iohlcnafiza a vulnciahilidadc,
foinando o sujcifo dcsiovido dc aufoiidadc aia qualquci fio dc icivindica-
ao, j quc o dcsasfic algo nao confiolvcl oi confa dc sua oiigcn nafu-
ial, scnic fido cono una fafalidadc.
1. Aoio C!q c !A!5!. \na vcisao iclininai dcsfc cafulo foi uhlicada no livio
!ioccssos dc fciiifoiializaao c idcnfidadcs sociais.
2. o dchafc sociologico confcnoinco, nao h conscnso accica do quc o fcino dc-
sasfic dcsigna aia as viias aifcs consfifuinfcs dc una dada socicdadc. Confudo,
una dcfiniao quc fcn ohfido xifo aqucla quc coniccndc o dcsasfic cono a ai-
ficulaao dos icjuzos nafciiais, noiais, fsicos c cnocionais, ioiciando socic-
dadc infciiogai-sc a si ncsna, cn scus ncios c ioosifos, fanfo oi aquilo quc
(nao) sc fcz anfcs (a icvcnao c a iccauao), cono naquilo quc (nao) sc faz duianfc
(a gcsfao da ciisc) ou dcois (as fiansfoinaocs ncccssiias) (L!BR : R^A-
L!BR, 200, . 71).
74
!cnfio dcssa fcnfica, os suhsdios quc a 5ociologia fcn foinccido
nifigaao dos dcsasfics nos nunicios hiasilciios cnfoca-os cla cisccfiva da
vulnciahilidadc social c nao acnas cla valoiizaao dos fafoics dc ancaa. !sfo
, os dcsasfics nao sao nafuiais: a ancaa nafuial assa a sci coniccndida nao
cono causa do dcsasfic, nas cono icnuncio dc una ciisc c dc dcfcininados
conoifancnfos iclacionados ao confcxfo social (Q\ARAJLL!, 1).
Assin, a nafuicza dos dcsasfics assa a sci huscada na oiganizaao social, con-
iccndcndo-os cono un prc..ssc ligado vulnciahilidadc social, suas causas
dcvcn sci cxlicadas cono iohlcnas csfiufuiais, dcvcndo sci confcxfualizadas.
cssc scnfido, no caso hiasilciio, un confcxfo socio-hisfoiico das nais ahsolufas
c csfiufuiais dcsigualdadcs quc sc icflcfcn fciiifoiialncnfc una das vaiivcis
dc anlisc quc sao considciadas.
A aifii da anlisc dos inacfos sociais ocoiiidos nun dcsasfic fonando
oi foco o caso dos dcsahiigados do nunicio dc 5ao 5chasfiao do Ca, R5,
o ohjcfivo iincial dcsfc cafulo icflcfii sc icalncnfc a dcsfciiifoiializaao
un nifo ou sc un ioccsso confnuo, invisihilizado c dc nulfilas
dincnsocs.
1. VIVNCIA CONTEMPORNEA EM MLTIPLOS TERRITRIOS
!aia !acshacif (2002a), ao sc analisai a hisfoiia da conccao dc fciiifo-
iio, idcnfifican-sc duas giandcs vcifcnfcs infciicfafivas quc fiadicionalncnfc sc
ouscian: una conccao nafuialisfa do fciiifoiio, quc o coniccndc a aifii
dc un scnfido fsico, cono incicnfc ao honcn, c, una conccao cfnocnfiica
do fciiifoiio, fonando-o cono una consfiuao uiancnfc hunana quc icscindc
dc una hasc nafuial, ou scja, quc ncga a iclaao socicdadc-nafuicza. 5aqucf
(2007) aonfa quc, dcsdc a dcada dc 10, novas dcfiniocs do conccifo dc
fciiifoiio cncigiian, sinfcfizadas cn quafio fcndncias: a) una cnincnfcncn-
fc cconnica, quc cnfcndc o fciiifoiio a aifii dc iclaocs dc ioduao, h) oufia,
aufada na dincnsao gcoolfica do fciiifoiio, c) a quc cnfafiza as dinnicas
olfico-culfuiais c sinholico-idcnfifiias, c d) oi fin, una ahoidagcn quc, a
aifii dos anos 10, diiigc-sc s discussocs sohic susfcnfahilidadc anhicnfal c
dcscnvolvincnfo local. 5cgundo o aufoi, acsai das csccificidadcs dc cada ahoi-
dagcn, h un asccfo conun cnfic clas: suciai o caifci nciancnfc dcsciifi-
vo, classificafoiio c acifico, aia ufilizai ahoidagcns iclacionais-ioccssuais,
icconhcccndo-sc oufios nvcis dc iclaocs dc odci (5AQ\J, 2007, . 17).
!aia !acshacif (2004), o fciiifoiio nascc con una dula conofaao:
nafciial c sinholica. finologicancnfc aaiccc fao ioxino dc t.rr:-t.rr|tcr|um
quanfo dc t.rr.c-t.rr|tcr (fciioi, afciioiizai): iclaciona-sc a una doninaao (ju-
idico-olfica) da fciia quc insiia fciioi, ncdo c incdincnfo dc cnfiai c, ao
ncsno fcno, iclaciona-sc a una idcnfificaao, a una aioiiaao. fciiifo-
iio, scgundo o aufoi, cn qualquci accao, fcn a vci con odci no scnfido nais
concicfo, dc doninaao, quanfo a un scnfido nais sinholico, dc aioiiaao.
A doninaao inlica a ciiaao dc fciiifoiios aia fins ufilifiios c funcionais.
A aioiiaao icfcic-sc a una dincnsao nao soncnfc concicfa, nas dc ligaocs
afcfivas c sinholicas cnfic un giuo social c scu csao.
75
A cssa aioiiaao c doninaao dc un csao d-sc o nonc dc fciiifo-
iializaao, a qual fcn oi ohjcfivos: ahiigo fsico, fonfcs dc iccuisos nafciiais
ou ncios dc ioduao, a idcnfificaao ou sinholizaao dc giuos oi ncio dc
icfcincias csaciais, a discilinaiizaao ou confiolc oi ncio do csao, a cons-
fiuao c confiolc dc concxocs c icdcs. cssa fciiifoiializaao, h oi aifc dc
indivduos c/ou dos giuos sociais a consfifuiao da fciiifoiialidadc. !aia
!acshacif (2004), aln dc incoioiai una dincnsao csfiifancnfc olfica, a
fciiifoiialidadc sc icfcic, fanhn, s iclaocs cconnicas c culfuiais, csfando
infinancnfc ligada ao nodo clo qual os giuos ufilizan-sc da fciia, cono
oiganizan o csao c dao significado ao lugai. Cono o fciiifoiio una icla-
ao social ncdiada c noldada na/ cla nafciialidadc do csao (...) ninha classc
social, ncu gncio, ninha lngua (ou ncsno ncu sofaquc), ninhas iouas (...),
cada una dcsfas caiacfcisficas joga un acl difcicnfc na consfiuao dc ninha
fciiifoiialidadc uihana (!A5BARJ, 2004, . 30).
!cssa foina, h una vivncia ao ncsno fcno dc nuifos fciiifoiios quc,
conhinados, iiao consfifuii a nulfifciiifoiialidadc. Jais fciiifoiios sc consfifucn
cono: a) fciiifoiios-zona con icas c linifcs hcn dcnaicados cono, oi cxcn-
lo, na casa ondc noio, h) fciiifoiios-icdc csacialncnfc dcsconfnuos, dinni-
cos c nais susccfvcis a sohicosiocs cono, oi cxcnlo, o cicuiso dc nihus
quc fcnho dc accssai aia nc dcslocai cnfic zonas difcicnfcs, da casa aia a csco-
la, da casa aia o fiahalho, do fiahalho aia a cscola. !oin, o usufiufo ou nao
dcssa nulfifciiifoiialidadc dccndc dc qucsfocs dc oidcn culfuial c idcnfifiia,
nas, iincialncnfc, dc condiocs sociocconnicas c olficas, quc dcfiniiao dis-
finfas fciiifoiialidadcs: cnquanfo una clifc glohalizada fcn a oao dc cscolhci
cnfic os fciiifoiios quc nclhoi lhc aiouvci (...) oufios, na hasc da iinidc soci-
al, nao fn scquci a oao do `iinciio` fciiifoiio, o fciiifoiio cono ahiigo, fun-
dancnfo nnino dc sua icioduao fsica cofidiana (!A5BARJ, 2004, . 360).
2. TERRITRIO E DESASTRES: REPENSANDO A DESTERRITORIALIZAO
Jodo o fciiifoiio consfifudo csf sujcifo a un ioccsso dc dcsfciii-
foiializaao, ou scja, dc ncgaao da fixaao dc giuo social a una hasc hiofsica
(!A5BARJ, 2004) o quc acaiicfa a dcscaiacfciizaao dos agcnfcs dos lu-
gaics cn quc sc sifuan, quc assuncn c quc ocuan oi ncio dc suas ioiic-
dadcs (B\R!!\, 2001). !aia !acshacif (2004), cada noncnfo hisfoiico c
cada confcxfo gcogifico icvclan sua ioiia foina dc dcsfciiifoiializaao, quci
dizci, sua ioiia iclaao dc donnio c/ou aioiiaao do csao, iivilcgian-
do dcfcininadas dincnsocs do odci. Assin, a ufilizaao dcssc conccifo dc
dcsfciiifoiializaao dcvciia sci alicada
3
3. !acshacif (2002h) considcia quc giandc aifc dos fiahalhos acadnicos fcn foca-
lizado a dcsfiuiao dc fciiifoiios, ou scja, a dcsfciiifoiializaao, scn clucidai a con-
ccao dc fciiifoiio quc csf cnhufida ncssc ioccsso. 5cgundo o aufoi, ao sc icoifai
ao ioccsso dc dcsfciiifoiializaao, icciso csclaiccci quc csfc sc fiafa dc una
inhiicaao cnfic duas dincnsocs una olfica, nais concicfa, c oufia culfuial, dc
caifci nais sinholico ou, ainda, dc icondcincia dc una dclas, ois nuifas vczcs
nao sao ioccssos coincidcnfcs.
76
a fcnncnos dc cfcfiva insfahilidadc ou fiagilizaao fciiifoiial, iinci-
alncnfc cnfic giuos socialncnfc nais cxcludos c/ou iofundancn-
fc scgicgados c, cono fal, dc fafo inossihilifados dc consfiuii c cxci-
cci cfcfivo confiolc sohic scus fciiifoiios, scja no scnfido dc doninaao
olfico-cconnica, scja no scnfido dc aioiiaao sinholico-culfuial
(!A5BARJ, 2004, . 312).
!acshacif (2002a) considcia a cxisfncia dc dcsfciiifoiializaocs cxficnas
fanhn dcnoninadas dc :/cm.r:!cs !. .\./us!c. sfcs coniccndcn os giuos
naiginalizados no scnfido dc cxclusao social dc fafo, o quc significa a ioiia
cxclusao do ciicuifo caifalisfa cxloiadoi, fica da dcsfciiifoiializaao quc as
icdcs das classcs sociais hcgcnnicas ionovcn no csao dos niscivcis
(!A5BARJ, 2002a, .1). !aia clc, foda ohicza c, con nais iazao ain-
da, foda cxclusao social, fanhn, cn algun nvcl, cxclusao sociocsacial c, oi
cxfcnsao, cxclusao fciiifoiial (!A5BARJ, 2004, . 31).
!cssa foina, nas cidadcs hiasilciias, cssa logica fcn sc iclicado iccoiicn-
fcncnfc nao soncnfc cn iclaao dincnsao do fiahalho, do consuno ou da
cidadania, nas fanhn no quc sc icfcic ao ioiio accsso cidadc quc, cono
afcnfa Caidoso (2006), ncdiado clo accsso fciia. Accsso fciia csfc quc
foi dcsdc o iincio ncgado a aicclas da oulaao, j quc o Biasil vivcu nos
ulfinos 70 anos un ioccsso socio-cconnico-olfico dc uihanizaao acclciado
c naicado dc dcsigualdadcs. Confoinc ^aiicafo (2000), foi a aifii das iinci-
ias dcadas do sculo XX quc o ioccsso dc uihanizaao da socicdadc hiasilci-
ia conca icalncnfc a sc consolidai, alavancado cla cncigncia do fiahalha-
doi livic, cla !ioclanaao da Rcuhlica c oi una indusfiia ainda inciicnfc,
conioncfida con as afividadcs ligadas cafciculfuia c s ncccssidadcs hsi-
cas do ncicado infcino. Aln disso, aocs c olficas higicnisfas naicaian o
incio da Rcuhlica c as fcnfafivas do sfado dc confci a iolifciaao dc hahi-
faocs insaluhics.
ao houvc, cn concnsaao a cssas aocs, olfica dc hahifaao quc
ohjcfivassc sanai o dficif hahifacional ciiado con a dcsfiuiao dc fais noiadias
insaluhics (\!AA, 200). 5oncnfc a aifii da scgunda ncfadc do sculo XX
quc o Biasil aicscnfou infcnso ioccsso dc uihanizaao. n 140, a ou-
laao uihana cia dc 26,3% do fofal, cn 2000, cla cia dc 1,2%. A indusfiiali-
zaao hascou-sc cn haixos saliios, os ociiios nao fivcian scus ganhos icgu-
lados cla ncccssidadc dc sua icioduao, c isfo sc associou ao giandc confin-
gcnfc dc fiahalhadoics quc cinancccu na infoinalidadc dcfcininando, assin,
nuifo do anhicnfc a sci consfiudo, icflcfido nas dcsigualdadcs sociocsaciais
cxisfcnfcs hojc.
Jodo cssc ioccsso dc ciisc cunulafiva uihana (\LJRA^AR!, 2006) so-
nado ao auncnfo dos cvcnfos cxficnos iclacionados s chuvas fcn gciado un
aciscino dos nunicios con ocoiincia dc dcsasfics. nhoia a visihilidadc
dcsscs dcsasfics scja onfuada cla ndia no noncnfo cn quc as chuvas ocoi-
icn, iincialncnfc nos nunicios dc giandc oifc, a anlisc dos dados dc
ocoiincia dc dcsasfics no ciodo 2003-2007 icvcla quc, dc un fofal dc 1.42
nunicios, nais dc 0% sao dc af 0 nil hahifanfcs (vidc Jahcla 1).
77
6ubc!u 1 ^unicios con ocoiincia dc dcsasfics iclacionados s chuvas, Biasil, 2003-
2007.
NnAro dA h=>It=ntAs
Totu! dc nunIcpIos
brusI!cIros uIctudos
Forccntugcn (%) cn rc!uo
uo totu! dc nunIcpIos
uIctudos
Af 0.000 1.210 4,7
!c 0.001 a 100.000 114 ,0
!c 100.001 a 00.000 1 6,4
Acina dc 00.001 13 0,
TOTAL 1.42 100
InJA: Cciuffi, 200 (adafado).
Jais nunicios fn dc lidai iccoiicnfcncnfc con fanlias quc cidcn
scus inovcis dc uso doniciliai, oi danificaao c/ou dcsfiuiao, c, consc-
qucnfcncnfc, fn a dcsinfcgiaao do csao iivado dc convivncia c alfcia-
ao do scu /:||tus
4
. Cono nao cnconfian aoio da vizinhana, dc anigos c dc
aicnfcs aia alojaicn-sc ciicunsfancialncnfc cn suas noiadias, fn dc ii aia
ahiigos fcnoiiios oiganizados clo sfado
.
4. !ados dc Caoial c Cosfahchci (2003). A scguii, o \B! da agiiculfuia faniliai cn
alguns culfivos alincnfaics, cuja sua aificiaao nais significafiva: 2% da ccu-
iia dc lcifc, % dos sunos, 40% dc avcs c ovos, 72% cchola, 67% do fcijao, 31%
do aiioz, 4% da nandioca, 4% do nilho, 32% da soja, 46% do fiigo, % da ha-
nana c 47% da uva. 5cgundo os aufoics, cnquanfo o as nao valoiizai csfc scgncnfo
csfiafgico aia a ioduao dc alincnfos, coiic cada vcz nais o iisco dc fci quc in-
oifai alincnfos hsicos cono aiioz, fiigo, fcijao, hafafa c lcifc.
. 5cgundo icoifagcn do joinal !olha dc 5ao !aulo, cn 22/01/2010, A Ccagcs (Con-
anhia dc nficosfos c Ainazns Gciais dc 5ao !aulo), alagada, ficou nais dc 13
hoias fcchada c fcvc un icjuzo dc RS 1 nilhocs, o quc fcvc siias iccicussocs nao
acnas sohic o ico, nas sohic a disonihilidadc dc alincnfos. Cono vinos faifa-
ncnfc docuncnfado cla inicssa, duianfc os ncscs dc janciio, fcvciciio c naio dc
2010 a cidadc dc 5ao !aulo (hcn cono viias oufias as afoia) soficu scvcios in-
acfos dccoiicnfcs dc cvcnfos cxficnos ligados chuva, dcnfic clcs, o accsso c a dis-
onihilidadc dc alincnfos.
142
!icnfc a isso, dcscjvcl quc o sisfcna agioalincnfai csfcja icaiado
cquifafivancnfc, ou scja, dc foina quc os iodufoics faniliaics fcnhan gaian-
fido o diicifo dc aificiai dc foina nais jusfa dcssc ncicado. Quanfo nais
confiolado clas oucas nulfinacionais quc ioduzcn scncnfcs, fcifilizanfcs
c os dcnais cononcnfcs dos acofcs fccnologicos usados na ioduao agicola,
nais cssoas odcn ficai cn iisco nufiicional. s agiiculfoics faniliaics, quc
ioduzcn a naioi aifc dos alincnfos quc ahasfcccn os ccnfios uihanos, nas
dc foina infcgiada s indusfiiais, fican con a ncnoi fafia da iiqucza gciada.
!csfa foina vao, giadafivancnfc, cidcndo suas condiocs dc sc nanfcicn
cnquanfo fais, cidcndo scus conhccincnfos fiadicionais c alicando nodclos
agicolas dcsconccfados dc sua icalidadc social (aln dc onciosos ao anhicn-
fc) c nigiando aia as cidadcs.
o quadio das nudanas clinficas, csfa cafcgoiia social (dc agiiculfoics
faniliaics) cinanccc cono una das nais ncgafivancnfc vulncivcis, oiquc
nao ossui caifal suficicnfc aia invcsfii cn fccnologias quc ancnizcn o cfcifo
dc ossvcis cidas nas safias vindouias. sfc sciia nais un nofivo aia o cs-
vaziancnfo do ncio iuial cnquanfo local dc noiadia c conscqucnfcncnfc dc
lofaao das cidadcs, ao asso quc dininui a ioduao dc alincnfos c auncnfa
o confingcnfc dc cssoas quc ofcncialncnfc assan fonc.
4. A MODERNIZAO AGRCOLA E SEUS EFEITOS SOCIAIS
ao hasfasscn os cfcifos anhicnfais dcsfc nodclo agicola, h dc sc con-
sidciai os sociais. 5c a nodcinizaao agicola vcn sc jusfificando con o ai-
guncnfo dc quc icciso auncnfai a ioduao dc alincnfos, aia sc acahai
con a fonc, hojc vcnos quc csfa nao sua iincial nofivaao. A qucsfao da
fonc no Biasil csf diicfancnfc ligada ao fafo quc a fodo ano quchian-sc ic-
coidcs agicolas, ao asso quc nais dc 30 nilhocs dc cssoas assan fonc. !aia
^aluf (16), o diicifo ao alincnfo dcvc csfai cnfic os diicifos hunanos nais
csscnciais a scicn conscguidos cn socicdadc. nodclo agiocxoifadoi hiasi-
lciio gciadoi dc .cmmc!|t|.s, no qual a ossc da fciia c a iiqucza agicola gcia-
da sao cxficnancnfc conccnfiadas, nao volfado aia csfa dcnanda infcina
c j sc nosfiou incaaz dc hafci cssc nuncio dc cssoas cn iisco nufiicional.
!clo confiiio, clc gciadoi dcssc confingcnfc.
ufio onfo ncgafivo, advindo das conscquncias sociais dcssc ioccsso
iodufivo o accsso a fciia. Biasil fcn un dos naioics ndiccs dc conccn-
fiaao fundiiia do nundo (5Z^RC5Y!, 2007). sfa dcsigualdadc quanfo
ao accsso a fciia fcn clcvado o fluxo dc cssoas quc dcixan o ncio iuial cn-
quanfo csao dc noiadia, cnigiando c sucilofando os ccnfios uihanos.
fiahalho quc icsfou sci fcifo no ncio iuial, o dc ioduzii alincnfos, fihias c
cncigias icnovvcis, conscguido con a fofal fccnificaao do ncio ossvcl, cn
hcncfcio da iodufividadc, nas cn dcfiincnfo da vida hunana.
Jodo un conjunfo dc cafcgoiias sociais, dcnfic clas ncciios, aiicndafii-
os, colonos, sifianfcs c oufias, foi cidcndo giadafivancnfc as condiocs dc sc
nanfci na fciia cnquanfo agiiculfoics. !oi foia do ioccsso dc nodcinizaao
143
agicola, sao cnuiiados aia a iolcfaiizaao cn afividadcs uihanas cono
ociiios, cdiciios c faxinciias, ou iuiais cono safiisfas, fiahalhadoics volan-
fcs, vivcndo un infcnso fluxo nigiafoiio cn husca dc fiahalho c scn vnculos
con a fciia. !aia 5ilva (2004), un dos fiahalhos nais icciios quc cxisfc o
do coifadoi dc cana, un snholo do quc icsfou cono fiahalho agicola. ncio
iuial foi iaficancnfc csvaziado duianfc o sculo assado, cnquanfo un local
dc noiadia dc cssoas, aia sci fiansfoinado nun csao dc ioduao agicola
indusfiial infcnsiva.
!noifanfc dcsfacai, confoinc \hifakci (2006), quc a consfiuao da
culfuia hunana un ioccsso dc co-cvoluao con os ccossisfcnas nafuiais.
!aia Cndido (17), cn cada noncnfo hisfoiico sc configuia una cquaao dc
cquilhiio cnfic as cssoas (conunidadcs/socicdadcs) c os clcncnfos nafuiais.
o cnfanfo, iincialncnfc a aifii da Rcvoluao \cidc, ao asso quc o sisfc-
na agicola dcvasfava o anhicnfc, houvc una iufuia con as fiadiocs
6
dc
fanlias c dc conunidadcs, quando nao foi ossvcl a clas iovci scus ncios dc
vida clo confafo diicfo con a nafuicza, ois assaian a csfai infciiancnfc
suhncfidos a una nova iacionalidadc a vcnda da foia dc fiahalho oi un
saliio quc, no nais das vczcs, nao gaianfia ao ncnos a scguiana alincnfai
hsica. Assin, nao ocoiicn acnas ciosocs na fciia, nas fanhn ciosocs cul-
fuiais cn funao da csccializaao fcnica agicola.
Joda fanlia quc noia nuna glcha dc fciia c quc fcn algun fiahalho cn
afividadcs agicolas una ofcncial iodufoia dc alincnfos indccndcnfcncn-
fc dc sua insciao no ncicado fcndo oi hasc conhccincnfos fiadicionais. !io-
duzii ao ncnos una cqucna aifc do scu ioiio alincnfo, diga-sc dc assagcn,
cia una icalidadc a foda c qualquci fanlia af ouco fcno anfcs do ioccsso
dc indusfiializaao. !sfo oi quc, a ioduao donsfica dc alincnfos a afividadc
agicola nais anfiga c gcncializada da hisfoiia hunana (!AJ!\!A, 2001).
Af hojc cssa icalidadc vlida aia fanlias iuiais quc sc icioduzcn social-
ncnfc fcndo oi hasc suas fiadiocs, nao dc foina csffica no fcno, nas soh
as condiocs confcnoincas.
Quando una fanlia assin nao conscguc sc nanfci na afividadc agicola, cla
vcndc suas fciias c vai noiai na cidadc. 5cgundo algunas csquisas (5!L\A,
2004, CA5JR, 200, ^A5C!, 200, 5C!!!, 200), as condiocs
dc vida dc fanlias quc soficn cssc ioccsso ioia diasficancnfc, iincialncn-
fc oi quc cidcn suas idcnfidadcs sociais, nas fanhn oi quc o accsso ao ali-
ncnfo foina-sc icciio. !c ofcncial iodufoia (ao ncnos dc alincnfos ioii-
os), a fanlia assa a sci nais una consunidoia con difcil accsso ao alincnfo
indusfiializado, o quc odc inulsionai a violncia uihana, oi cxcnlo.
6. A fiadiao cncaiada cla fcoiia social dc foina dinnica, acgada a valoics icvia-
ncnfc adquiiidos, nas flcxvcl ao ioccsso hisfoiico. la cxisfc cnquanfo caaz dc sc
icinfciicfai a novos confcxfos c nao quando ciduia inufvcl duianfc un giandc c-
iodo (G!!!5, 17). A funao da fiadiao dc ligai a vida icscnfc ao assado,
nuna confinuidadc quc oiganiza fanhn o fcno fufuio (!L\RY, AL^!!A,
2007). nquanfo nodalidadc dc anlisc social, dcvc sci dcsfacada cn alguns asccfos
da vida dc dcfcininadas oulaocs, oi cxcnlo o hhifo alincnfai.
144
sfcs fn sido icsulfados anhicnfais c sociais da nodcinizaao agicola, a
aifii da consfiuao dc un fciiifoiio volfado iodufividadc agicola, no qual
icdonina una iacionalidadc hascada no ncxo noncfiio c na ioduao dc hcns
dc fioca, clcncnfos quc cncfian c influcncian o nodo dc vida, inclusivc dc
oulaocs nais isoladas (5AJ5, 1). !oi isso, ncsno as conunidadcs
fiadicionais ao scicn cngcndiadas nuna logica caifalisfa, odcn fci fiagilizadas
suas iclaocs hcnficas na consfiuao do fciiifoiio. Assin, fciiifoiios ocuados
oi conunidadcs quc oufioia foian sunidouios nafuiais dc caihono, finhan a
caacidadc dc conscivai guas sucificiais c na afnosfcia, ahiigavan incnsa
hiodivcisidadc, agoia csfao configuiadas cono nonoculfuia c confiihuindo aia
o aquccincnfo glohal, caninhando aia a dcscifificaao, colocando cn iisco a
confinuidadc da ioduao agicola c o ahasfccincnfo dc alincnfos.
5. VULNERABILIDADE, MUDANAS CLIMTICAS E PRODUO
DE ALIMENTOS
a discussao sohic as nudanas clinficas, dois onfos sohic o quc sc
icfcndc ncsfc fiahalho ncicccn dcsfaquc: un a qucsfao da vulnciahilidadc
dos agiiculfoics faniliaics, dcnfic clcs os asscnfados iuiais, ficnfc s nudanas
clinficas. ufio onfo sc a ioduao dc alincnfos ncsfcs csaos dc agiicul-
fuia faniliai vai sofici icsfiiocs c dc quc nafuicza clas sao.
A vulnciahilidadc dcfinida cono o giau quc una cssoa ou giuo sus-
ccfvcl dc sci afingido, hcnfica ou nalcficancnfc, cla iognosficada alfcia-
ao do clina (\AJ5 cf al., 17). !cnais fafoics quc fanhn auncnfan
a vulnciahilidadc dos agiiculfoics, visfos soh a cisccfiva icgional, sao: a dis-
onihilidadc dc gua, a cxisfncia dc insfifuiocs uhlicas c iivadas quc faci-
lifan a disfiihuiao dc scus iodufos aia os ncicados consunidoics, a dccn-
dncia quc clcs fn das afividadcs agicolas cono fonfc unica dc iovci scus
iccuisos financciios, c af quc onfo a fcnciafuia c as icciifaocs j afin-
giian o nxino, soh o onfo dc visfa do suoifvcl clos scus culfivos
(\AJ5 cf al., 17).
!aia Adgci (2006), csscncial quc csquisas sohic a vulnciahilidadc fc-
nhan sincigia con o conccifo dc icsilincia c quc fcnhan foco nos sisfcnas
socio-ccologicos. sfa conccao aifc da idia quc as aocs hunanas c as cs-
fiufuias sociais csfao infiinsccancnfc ligadas ao anhicnfc c qualquci disfinao
cnfic o social c o nafuial aihifiiia. o cnfanfo, dcvc-sc disfinguii aquilo quc
sc icfcic aos asccfos hiologicos c hiofsicos, daquilo quc sao as noinas c nc-
diaocs sociais aia sc fazci uso dc iccuisos nafuiais, cn favoi dos infcicsscs
hunanos (cconnicos c olficos). Rcsilincia, ncsfc scnfido, a caacidadc dc
ahsoivci o inacfo c dc sc icoiganizai, ainda quc scja a caacidadc dc sc adafai
cn ciicunsfncias cncigcnciais.
!aia o !!CC, a vulnciahilidadc un ndicc quc dcfcinina sc un sisfcna
(socio-ccologico) susccfvcl c incaaz dc convivci con cvcnfos cxficnos, no
confcxfo das nudanas clinficas (\AJ5 cf al., 17). \alc ncssa foinu-
laao dc quanfo o csficssc sofiido oi un sisfcna (a quc clc suhncfido), sua
145
scnsihilidadc c sua caacidadc dc adafaao. Assin cono, sua caacidadc dc
icsosfa: sc os sisfcnas sao socio-ccologicos, valcn cono aocs dc icsosfa aocs
hunanas, inclusivc olfico-insfifucionais. !oi isso os dois conccifos fn nui-
fa convcigncia.
A vulnciahilidadc do sisfcna socio-ccologico indica a ciosao dc clcncnfos
dc sua icsilincia. As hahilidadcs dc ahsoivci o inacfo, dc aufo-oiganizaao c
dc adafaao, sao fodas icaocs ao inacfo sofiido. o conccifo dc sisfcna
socio-ccologico, as csquisas aonfan aia a inoifncia das oiganizaocs so-
ciais, olficas c cconnicas. 5ao cxcnlos linhas dc csquisa cn ccononia
ccologica c adninisfiaao adafafiva (s condiocs anhicnfais) s vczcs soh
o nonc dc icsonsahilidadc anhicnfal das cnicsas quc assan a sc infcicssai
na iclaao quc as socicdadcs fn con os iccuisos nafuiais, fiazcndo fona a
vulnciahilidadc c a caacidadc dc icsilincia dos sisfcnas socio-ccologicos so-
hic os cfcifos.
!aia Adgci (2006), cvcnfos discicfos vn sc foinando nais conuns c, oi
isso, os iiscos sociais associados odcn sci considciados conscquncia da falfa
dc aocs dc lancjancnfo aia a icsilincia dos sisfcnas socio-ccologicos. !aia
\alcncio (200), a vulnciahilidadc aia o anhicnfc nao cxisfc dissociado da
aicna olfico-cconnica, a vulnciahilidadc odc sci considciada una dclihc-
iaao afiavs da aao social, da disfiihuiao dc odci na socicdadc c da dcfini-
ao dc iioiidadcs.
!oifanfo, a (in)scguiana alincnfai iohlcna quc inhiica clcncnfos
cconnicos c insfifucionais. !odc sci solucionada oi ncio dc nudanas no
conoifancnfo social c oi olficas dc infcivcnao. A vulnciahilidadc aqui
o icsulfado da aao hunana c da nao coiicao dc ncdidas insfifucionais quc nos
cncaninhan aia sifuaocs dc cafsfiofcs.
As nudanas clinficas sciao scnfidas cn difcicnfcs cscalas cn cada ic-
giao do lancfa, dcnandando csquisas locais c icgionais dc ohscivaao c ava-
liaao quanfo a scus cfcifos c, conscqucnfcncnfc, ioosfas aia nifig-los. !aia
\afson cf al. (17), o nhifo local/icgional lugai iivilcgiado aia a ohsci-
vaao da vulnciahilidadc.
6. CATEGORIA SOCIAL DO ASSENTADO E A PRODUO DE ALIMENTOS:
UMA RPIDA CONTEXTUALIZAO
icscnfc fiahalho focado nuna cafcgoiia csccfica dcnfic o quc o-
dcianos dcnoninai dc agiiculfuia faniliai, quc a dc asscnfados iuiais da
icfoina agiiia. A giandc naioiia dos quc sao asscnfados fcn oiigcn iuial, no
cnfanfo, j fcvc ionida sua cinanncia no cano.
csfc ioccsso dc iolcfaiizaao, dc inuncias dcsfciiifoiializaocs, dc
infcnsos fluxos nigiafoiios cn husca dc fiahalho, os quc hojc sao asscnfados sc
cngajaian cn novincnfos sociais c lufaian cla fciia ocuando icas, cn
acanancnfos, fazcndo naichas. !oifanfo, af conscguiicn a fixaao nun as-
scnfancnfo iuial, cada fanlia adquiiiu novas cxciincias dc novincnfos so-
146
ciais c as caiicgan consigo. valoi dcsfa lufa vai nao so no scnfido dc icsfau-
iai a fiadiao assada ficnfc a una sifuaao icciia dc fiahalho, nas quc sua
icfonada inlica na icncgaao da logica da nodcinizaao agicola. 5ua fiadi-
ao , oifanfo, igualncnfc icfciiifoiializada, c sua anlisc dcvc lcvai cn con-
sidciaao csfa consfiuao, ao ncsno fcno quc fanhn sc afcnfa ao novo
confcxfo socio-anhicnfal a quc csfao suhncfidos.
Quando icfoinada a csfiufuia agiiia, cn quc icvalccia una nono-
culfuia, aia dai lugai a un asscnfancnfo iuial, csf-sc icfcnsancnfc dcscai-
fando a logica do lucio nxino oi oufia logica, quc ncscla a assinilaao c
aconodaao das icgias dc ncicado, confudo, valoiizando, nuna fcnoialidadc
ioiia quc icgc a infciaao con a fciia, dincnsocs cxfia-cconnicas da vida
faniliai c conunifiia. coiic, a aifii dos asscnfancnfos, una fiansfoinaao
socio-csacial c a icciiaao dc novos nodos dc vida (!RRAJ, 14): oi
un lado, faz suigii una nova cafcgoiia social dc asscnfados iuiais, oi oufio,
ocasiona a foinaao dc nosaicos na aisagcn, quc icflcfcn a hcfciogcncidadc
do fciiifoiio (\!!JA!R, !!A^G\, 1, Q\!A cf al., 200).
Jonanos cono icfcicncia a fazcnda ^onfc Alcgic, quc na oca da in-
lanfaao do asscnfancnfo, cn 1, cia ioiicdadc da !!A5A (!ciiovia
!aulisfa 5. A.) c adninisfiada cla CA!C (Conanhia Agicola !nohiliiia c
Colonizadoia). !oi oi quaicnfa anos una nonoculfuia dc cucalifo ufilizada
cono insuno aia a cnicsa. ia una fciia uhlica j nao fanfo ufilizada cla
!!A5A, quc cnficnfava dificuldadcs cn sci nanfida clo sfado c foi
icivindicada oi nao cuniii funao social. A nadciia da fazcnda csfava scn-
do ufilizada aia ioduao dc cclulosc aia cnicsas iivadas.
!oifanfo, o uso dcssa fazcnda assou do infcicssc cn ioduzii doincnfcs
aia a csfiada dc fciio c osfciioincnfc cclulosc aia cnicsas iivadas cujo
icsulfado dcois dc quaicnfa anos foi a honogcncizaao do csao aia sci
o local dc noiadia dc ccnfcnas dc fanlias. ssas, oi sua vcz, assaian dc una
sifuaao dc iivaao dos ncios iodufivos dc iovincnfo c dc iccaiicdadc dc
scus fiahalhos, aia una fciia con ossihilidadcs dc gaianfii scu susfcnfo ali-
ncnfai c dc lhcs dcvolvci a un fiahalho digno, nuna nova fcnoialidadc. !ojc
o asscnfancnfo ^onfc Alcgic fcn scis nuclcos ondc vivcn aioxinadancnfc
400 fanlias.
Ao volfai a hahifai nun lofc agicola, o hahifus culfuial adquiiido cn
oufios fcnos odc volfai fona, dc foina quc a fanlia agiiculfoia sc iccons-
fioi cnquanfo fal, agoia nuna ica quc cia dc ioduao dc cucalifo. Rcfona,
oi cxcnlo, a fiadiao dc ioduzii c consunii dcfcininados alincnfos, ic-
aiados dc nanciia nuifo csccfica, o quc fanhn acaiicfa una consfiuao
dc fciiifoiio nuifo csccfica c quc odc fci af cinco csfcias dc divcisificaao
(!\\AL, 200). Ao scicn asscnfadas, una das iinciias ificas das fanli-
as nos scus icsccfivos lofcs lanfai aquilo quc lhcs scivii dc alincnfo, fin-
cando sinholicancnfc suas iazcs na fciia. As hoifas c as ivoics fiuffcias, os
giaos c as lcguninosas, as fuhciosas c as ciiaocs dc gado lcifciio, galinha cai-
iia c oico conocn a oiganizaao dc un novo lugai do lofc, ao invs da
nonoculfuia quc anfcs havia ali. !odc-sc concluii quc a ifica agicola do
147
aufoconsuno alincnfai cn asscnfancnfos faz aifc do nodo dc vida ali cons-
fifudo c lcva cn confa a livic dclihciaao dos asscnfados cn lanfai o quc c
cono ioduzii. A aifii dc cqucnos lugaics do lofc, clcs adquiicn af giandc
aifc dc sua ccsfa alincnfai nun ciodo do ano, fazcndo uso, inclusivc, dc
ificas agioccologicas.
s dcscnhos a scguii foian fcifos oi un asscnfado c nos dao una idia
dcssa fiansfoinaao socio-csacial.
Iguru 1 !cscnho do lofc quando foi asscnfado. Icnt.. !cscnho clahoiado c ccdido clo
asscnfado.
!iguia 2 Icscnho utuu! do !otc. Icnt.. !cscnho clahoiado c ccdido clo asscnfado.
Conlcncnfando os dcscnhos, icgisfianos cn diiio dc cano o invcn-
fiio do lofc, con fodos os culfivos icscnfcs c scn inoifai a cscala cn quc
sao ioduzidas, confoinc o quadio ahaixo:
148
Quudro 1 !nvcnfiio dc lofc.
!nvcnfiio do lofc: cu!tIvos cncrgctIcos nandioca, nilho, hafafa,
hafafa docc, cu!tIvos protcIcos fcijao (guandu c cafadoi), ciiaao dc
gado lcifciio c oico, cu!tIvos Iontcs dc vItunInus c suIs nIncruIs
(Inc!uIndo tcnpcros c ncdIcInuIs) nanga (adcn, alnci,
coquinho, iosa c csada), laianja (ia, lina c lina da isia), acciola,
ifanga, casfanha do ai, nacadnia, jaca, linao (ciavo, galcgo c
faifi), nanao, ahacafc, goiaha vcinclha, hanana (nanica, naa c dc
fiifai), ahacaxi, naiacuj, naa, guaian, caj-nanga, nccfaiina,
fanaiindo, uva jaoncsa, noiango, cana-dc-aucai (aia gaiaa), ahil,
ing, gahiiova, cqui, alfacc, couvc, alnciiao, csinafic, incnfa (docc
c aidida), ccholinha, ccholinha jaoncsa, salsinha, cchola, alho,
uiucun, vagcn, quiaho, ahohoia, fonafc, incnfao, hciinjcla, chuchu,
naxixc, civa-docc, cocnfio, aiiuda, alcciin, hoifcla, nanjciicao, ocjo,
sahuguciio, hahosa. Cains c asfos aia as ciiaocs dc gado.
Icnt.. lahoiaao do aufoi.
\na hiofcsc aqui quc o fio dc agiiculfuia iaficado clas fanlias do
asscnfancnfo iuial aia sc adquiiii o alincnfo, nais dc hasc ccologica, causa
ncnos alfciaocs clinficas. Alguns csfudos fn coniovado a cficincia dos
sisfcnas oignicos aia nifigai as cnissocs agicolas dc gascs dc cfcifo csfufa
(A\BRJ, 2007, BRR, 2006). !oi oufio lado, odc sci un nodclo quc
ossui naioi flcxihilidadc aia sc adafai s novas icalidadcs clinficas, oi quc
hascado cn divcisidadc dc cscics c cn vaiicdadcs difcicnfcs da ncsna cs-
cic. Caoial c Cosfahchci alcifan quc a agiiculfuia dc hasc faniliai nais
aioiiada aia o csfahclccincnfo dc csfilos dc agiiculfuia susfcnfvcl, fanfo
clas caiacfcisficas dc nais ocuaao dc nao-dc-ohia c divcisidadc dc culfu-
ias (...) quanfo cla sua naioi caacidadc dc ioccdci ao icdcscnho do
agioccossisfcna (2003, .141). !oifanfo, nais flcxvcis a nudanas clinficas.
^as fanhn, odc icdoninai a idia dc quc a agiiculfuia faniliai fcn
naioi iisco oi causa do haixo giau dc caifalizaao aia sc invcsfii cn
fccnologias quc dininucn as cidas agicolas dccoiicnfcs dc condiocs clin-
ficas dcsfavoivcis.
scgundo dcscnho aicscnfado anfciioincnfc nosfia quc, afualncnfc,
o lofc fica dividido cnfic a ioduao dc alincnfos ioiios, da qual o cxccdcnfc
concicializado na icgiao c o lanfio dc cana agioindusfiial, cn sifuaao dc
foinccincnfo dc nafiia-iina s usinas dc aucai c lcool. Jiafa-sc dc una
logica iodufiva inosfa cla csfiufuia cconnica naciocnvolvcnfc, quc odc
dininuii c confaninai o csao dcdicado a ioduao dc alincnfos (!\\AL,
200). s asscnfados, oi sua vcz, fn accifado a nova iacionalidadc iodufi-
va oi quc j vinhan assando dificuldadcs dc ioduao c concicializaao,
ouco inccnfivados oi oufios agcnfcs icgionais c oi olficas uhlicas ao longo
do fcno, nun csfado dc cndividancnfo quasc quc gcncializado.
Aln disso, a cnfiada da cana nos lofcs icicscnfa aia o asscnfado aquilo
quc foi, aiadoxalncnfc, o nofivo dc sua dcsfiliaao social dc oufioia, quc o
149
cnuiiou iolcfaiizaao c ncccssidadc dc lufa cla fciia. 5cgundo !ciianfc
c Alncida (200) c Baionc cf al. (200), as iclaocs dc aicciia cnfic asscnfa-
dos c agioindusfiias canaviciias fiazcn nuifos iohlcnas aos iinciios, iin-
cialncnfc dccoiicnfcs da assincfiia dc infoinaocs cnfic aicciios social-
ncnfc fao disfanfcs
7
. Rcicscnfa fanhn un nodclo agicola quc usa o solo
cono ncicadoiia c iovoca cfcifos clinficos ncgafivos cn csfcia local (BR
cf al., 200).
6.1 PARTICIPAO DOS ASSENTADOS NO SISTEMA AGROALIMENTAR E PROGRAMAS
MUNICIPAIS DE SEGURANA ALIMENTAR
Aln da alincnfaao do giuo donsfico nais incdiafo, os asscnfados
ioduzcn alincnfos aia si c aia oufios giuos sociais, nanfcndo assin icla-
ocs con o cnfoino socio-cconnico. asscnfancnfo csquisado fcn sido un
dos csaos cn quc a agiiculfuia faniliai aia a ioduao dc alincnfos odc sc
consfifuii con visfas a alcanai a sohciania alincnfai, iincialncnfc dos giu-
os sociais nclcs insciidos, nas fanhn dc scu ncio cnvolvcnfc nais incdia-
fo, cono os nunicios da icgiao.
!csdc quc foian inlanfados os nuclcos dc asscnfancnfo na fazcnda
^onfc Alcgic, os asscnfados fn sido foincccdoics dc alincnfos aia as cida-
dcs da icgiao, afiavs dc fciias, quifandas, afiavcssadoics cfc. Confoinc o qua-
dio a scguii, vcnos quc a naioiia dclcs faz isso acnas dc foina ocasional:
Quudro 2 Jio dc \cnda.
%
Confiafo / cnicsa 12,00
Afiavcssadoi local 14,00
casional 74,00
Jofal 100,00
sfa foina ocasional lcva cn confa o fiansoifc ioiio aia cidadcs ondc
sao fcifas vcndas diicfas, afiavs da aificiaao cn fciias (iodufoi-consuni-
doi) c oufios fios dc vcndas diicfas (iodufoi-concicianfc), cono no caso dc
quifandas c sucincicados. ^uifas vczcs, qucn disoc dc un fiansoifc nos
asscnfancnfos acaha lcvando nao acnas suas ioiias ioduocs, nas oigani-
zando a vcnda dc iodufos dc vizinhos.
Quando alvos dc olficas uhlicas dc scguiana alincnfai c nufiicional,
cssc ofcncial odc sci auncnfado (AL^!!A cf al., 200). o quc fcn acon-
fccido no !iogiana dc Aquisiao dc Alincnfos (!AA) cn Aiaiaquaia, no qual
a !icfcifuia ^unicial iccchc vciha fcdcial aia coniai os alincnfos da agii-
7. 5cgundo dados do !fcs, dc un fofal dc 366 lofcs agicolas dc aioxinadancnfc 14
hccfaics cada un, cn foino dc 270 csfao cnvolvidos cn confiafos dc aicciia con
o scfoi canaviciio.
150
culfuia faniliai c os dcsfina s cscolas nuniciais (ncicnda cscolai), s insfi-
fuiocs assisfcnciais, cono alhcigucs nofuinos c aia o icsfauianfc oulai, ou
scja, aia giuos dc naioi iisco alincnfai. Cada iodufoi faniliai do nunic-
io finha diicifo a vcndci iodufos divcisos aia a !icfcifuia ^unicial nun
valoi nxino dc af RS 3.00,00 oi ano, un valoi considciado ainda haixo
aia sc configuiai una csfiafgia iodufiva quc gaianfa icnda suficicnfc aia
os iodufoics
g
u
a
s
d
o
i
i
o
!
i
i
a
c
i
c
a
h
a
,
F
+
A
0
2
8
0
0
(
n
o
n
f
a
n
f
c
d
a
c
o
n
u
n
i
d
a
d
c
c
s
q
u
c
i
i
a
d
o
J
a
n
q
u
a
)
,
n
o
s
a
n
o
s
d
c
2
0
0
6
c
2
0
0
.
2
C
)
0
2
8
0
0
I
)
T
)
5
2
0
0
6
c
2
0
0
8
J
u
n
c
I
r
o
N
u
r
o
N
u
I
o
J
u
!
h
o
5
c
t
c
n
b
r
o
N
o
v
c
n
b
r
o
2
)
R
N
L
T
R
O
L
N
I
)
I
L
C
O
N
)
N
)
2
3
/
1
/
0
6
2
9
/
1
/
0
8
1
4
/
3
/
0
6
1
1
/
3
/
0
8
9
/
5
/
0
6
6
/
5
/
0
8
2
4
/
7
/
0
6
1
6
/
7
/
0
8
2
6
/
9
/
0
6
2
4
/
9
/
0
8
2
1
/
1
1
/
0
6
2
6
/
1
1
/
0
8
p
H
\
.
!
c
n
f
i
c
6
c
7
,
1
7
7
,
2
7
7
,
2
6
,
7
,
1
7
7
,
1
7
,
2
7
,
2
7
I
O
n
g
/
L
n
x
.
7
<
3
7
6
6
6
6
6
I
s
I
o
r
o
T
o
t
u
!
n
g
/
L
n
x
.
0
,
0
3
0
,
3
0
,
0
,
2
7
0
,
4
0
,
1
3
0
,
3
0
,
4
0
,
0
,
4
0
,
4
0
,
6
0
,
2
7
T
c
n
p
c
r
u
t
u
r
u
C
'
2
2
3
2
6
,
1
2
,
6
2
,
3
2
1
,
3
2
1
2
1
,
4
2
3
,
2
0
,
1
2
2
6
,
T
u
r
b
I
d
c
z
\
J
n
x
.
1
0
0
1
4
1
7
3
7
3
,
1
1
1
,
7
1
2
,
6
3
2
2
1
,
O
I
n
g
/
L
n
n
.
2
,
7
,
1
4
,
7
2
,
4
4
,
4
6
,
3
,
1
4
,
1
,
3
3
,
3
0
,
4
2
,
6
C
o
!
I
T
c
r
n
o
\
!
C
/
1
0
0
n
L
n
x
.
1
0
0
0
3
4
0
0
0
1
3
0
0
4
0
0
0
7
0
0
2
4
0
0
0
4
6
0
0
1
3
0
0
0
3
3
0
0
4
0
0
0
1
7
0
0
0
1
6
0
0
0
.
J
A
!
l
a
n
o
d
c
B
a
c
i
a
-
!
i
d
i
o
g
i
f
i
c
a
!
i
i
a
c
i
c
a
h
a
,
C
a
i
v
a
i
i
c
J
u
n
d
i
a
,
2
0
0
4
-
2
0
0
7
.
A
d
a
f
a
d
o
d
c
C
5
B
,
2
0
0
.
6
u
b
c
!
u
3
Q
u
a
l
i
d
a
d
c
d
a
s
g
u
a
s
d
o
i
i
o
!
i
i
a
c
i
c
a
h
a
,
F
+
F
0
2
5
0
0
(
j
u
s
a
n
f
c
d
a
c
o
n
u
n
i
d
a
d
c
c
s
q
u
c
i
i
a
d
o
J
a
n
q
u
a
)
,
n
o
s
a
n
o
s
d
c
2
0
0
6
c
2
0
0
.
2
C
C
0
2
5
0
0
I
)
T
)
5
2
0
0
6
c
2
0
0
8
J
u
n
c
I
r
o
N
u
r
o
N
u
I
o
J
u
!
h
o
5
c
t
c
n
b
r
o
N
o
v
c
n
b
r
o
2
)
R
N
L
T
R
O
L
N
I
)
I
L
C
O
N
)
N
)
2
3
/
1
/
0
6
2
9
/
1
/
0
8
1
4
/
3
/
0
6
1
1
/
3
/
0
8
9
/
5
/
0
6
6
/
5
/
0
8
2
4
/
7
/
0
6
1
6
/
7
/
0
8
2
6
/
9
/
0
6
2
4
/
9
/
0
8
2
1
/
1
1
/
0
6
2
6
/
1
1
/
0
8
p
H
\
.
!
c
n
f
i
c
6
c
,
1
6
,
7
,
1
7
,
6
7
,
2
6
,
6
,
2
7
,
2
7
,
7
,
6
,
2
I
O
n
g
/
L
n
x
.
3
<
3
2
<
3
2
<
3
<
3
3
<
3
2
3
I
s
I
o
r
o
T
o
t
u
!
n
g
/
L
n
x
.
0
,
0
3
0
,
1
0
,
2
0
,
1
1
0
,
1
0
,
0
3
0
,
1
0
,
1
0
,
4
0
,
0
6
0
,
0
4
0
,
0
0
,
0
T
c
n
p
c
r
u
t
u
r
u
C
'
3
0
,
6
2
3
,
3
2
,
1
2
,
4
2
3
,
3
2
1
,
2
2
,
2
2
,
2
0
,
7
2
6
,
1
2
6
,
3
T
u
r
b
I
d
c
z
\
J
n
x
.
1
0
0
2
2
6
2
,
4
6
0
2
4
,
4
2
4
1
,
7
1
4
,
1
,
2
2
6
1
4
2
3
,
O
I
n
g
/
L
n
n
.
,
6
4
,
3
7
,
1
,
2
4
,
,
3
6
,
6
,
7
,
7
,
1
7
,
6
C
o
!
I
T
c
r
n
o
\
!
C
/
1
0
0
n
L
n
x
.
1
0
0
0
<
1
,
1
,
1
,
1
1
0
0
<
1
,
1
,
<
1
,
2
1
,
1
,
2
0
2
4
2
.
J
A
!
l
a
n
o
d
c
B
a
c
i
a
-
!
i
d
i
o
g
i
f
i
c
a
!
i
i
a
c
i
c
a
h
a
,
C
a
i
v
a
i
i
c
J
u
n
d
i
a
,
2
0
0
4
-
2
0
0
7
.
A
d
a
f
a
d
o
d
c
C
5
B
,
2
0
0
.
165
Tabela 4 Cargas Poluidoras (kgDBO/dia) nas Bacias Piracicaba, Capivari e Jundia.
Domstica Industrial
Orgnica Orgnica Sucro-alcooleira
Total
Bacia
Pot. Rem. Pot. Rem. Pot. Rem. Pot. Rem.
Total Piracicaba 149.720 129.851 248.800 21.200 775.000
1.171.654 149.739
Total Capivari 32.309 28.520 3.300 870 198.000 233.609 29.390
Total Jundia 39.469 26.982 76.200 33.900 110.697 55.910
Total PCJ 221.498 185.353 328.300 55.970 972.500 1.522.298 241.433
Fonte: Relatrio de Situao dos Recursos Hdricos 2002-2003 (CBH-PCJ, 2004).
A mortandade de peixes indica o ponto mximo de estresse hdrico, cau-
sando a morte de diversas espcies. Os motivos das mortandades esto associ-
ados s alteraes da qualidade da gua. Nem sempre possvel identificar as
causas das mortandades. No entanto, seu registro consiste num bom indicador
da suscetibilidade do corpo hdrico em relao s fontes de poluio da sua res-
pectiva UGRHI.
Dentre os acidentes ambientais relacionados qualidade dos corpos
dgua, foram registradas 121 reclamaes, feitas pela populao, de ocorrncias
de mortandade de peixes e/ou outros organismos aquticos em 2008 no Esta-
do de So Paulo, atendidas pela CETESB. Houve um aumento de 9% nesses
registros quando comparados s ocorrncias de 2007. S na rea de abrangncia
do rio Piracicaba, foram 23 registros de mortandade de peixes.
As conseqncias nas transformaes dos ambientes naturais oriundas dos
mltiplos usos da gua tm sido grandes o suficiente para pr em risco o modo
de vida de pescadores artesanais, pois suas replicaes tradicionais em ambientes
naturais no so mais suficientes para garantir sua reproduo social.
O Conhecimento Ecolgico Tradicional (CET), caracterizado como um
sistema complexo de saberes, compreenses, hbitos e crenas, oriundos da
vivncia de uma populao tradicional com o seu ambiente (Berkes, 2003),
corre risco de romper a continuidade histrica em prticas tradicionais de uti-
lizao dos recursos naturais, pois os espaos naturais esto cada vez mais de-
gradados pelo contexto supra, socioambientalmente adverso.
2. OS DESDOBRAMENTOS DA DEGRADAO DO ECOSSISTEMA
AQUTICO SOBRE OS RECURSOS PESQUEIROS
O relato de Sr. Zito (pescador, 78 anos) nos permite afirmar que a polui-
o difusa oriunda da agroindstria canavieira pode afetar os estoques pesquei-
ros, uma vez que a carga desse dejeto depositado in natura no rio Piracicaba
configura-se no fator determinante da interrupo dos ciclos naturais de procri-
ao da ictiofauna silvestre.
166
Aqui no iio, duas vczcs oi ano, dcscc una quanfidadc ahsuida dc ci-
xcs noifos. Ano assado foi ulfina vcz quc vi un filhofc dc !infa-
do noifo no ncio daqucla hichaiada foda fcdida. (.) Aln do chciio
dc cixc noifo, os cixcs finhan un chciio foifc, aiccido con o chciio
do vinhofo. (5i. Zifo, cscadoi aifcsanal do Janqua, scf-2007).
A nafiia oignica do vinhofo configuia-sc nun nafciial alfancnfc na-
lfico a sohicvivncia das cscics dc cixcs, una vcz quc o cixc cn confafo
con a gua confaninada clo vinhofo asfixiado. a lifciafuia sohic a funda-
ncnfaao da oluiao dos coios d`gua clos cflucnfcs da agiiculfuia cana-
viciia, h, fanhn, cn !icgucs (2002) a scguinfc afiinaao:
A nonoculfuia quc nais fcn afingido as icas unidas (hanhados, iios
c csfuiios) a cana-dc-aucai, aia a ioduao do lcool conhusfvcl.
Rios c vizcas do 5ul (Rio !iiacicaha/5!) fn sido infcnsancnfc afin-
gidos clo vinhofo, suhiodufo da dcsfilaiia do lcool. (...) !aia sc fci
un idia da caiga oluidoia do vinhofo, una unica dcsfilaiia aufnona
adiao quc ioduz cn ndia 120.000 lifios dc lcool oi dia dcscja
una quanfidadc dc vinhofo cuja oluiao aioxinada dc 0.000 ha-
hifanfcs (5^A, 14 aud !!G\5, 2002: 24- 2).
n 200, as Bacias do !iiacicaha/Caivaii/Jundia (\GR!! ), c do
5oiocaha/^dio Jicf (\GR!! 10), anhas dc vocaao indusfiial, fivcian no-
vancnfc o naioi nuncio dc icclanaocs, nanfcndo a fcndncia aicscnfada cn
200, 2006 c 2007. ssas hacias foian icsonsvcis, icsccfivancnfc, oi 1%
c 1% dos icgisfios dc icclanaocs dc ocoiincias dc noifandadcs dc cixcs
fcifas ao longo dc 200. \na avaliaao dc acoido con a vocaao das \GR!!
indica quc as \GR!! !ndusfiiais conccnfiaian nais da ncfadc do nuncio fofal
dc icclanaocs dc noifandadcs dc cixcs iccchidas clas Agncias Anhicnfais
da CJ5B duianfc 200. !cnfio do giuo das \GR!! !ndusfiiais, a \GR!!
10 (5oiocaha/^dio Jicf) c a \GR!! (!iiacicaha/Caivaii/Jundia) dcfivc-
ian 74% dos icgisfios dc icclanaocs dc noifandadcs. As noifandadcs afcn-
didas clo 5cfoi dc Conunidadcs Aquficas duianfc 200 foian, iincialncn-
fc, dccoiicnfcs da icscna dc confaninanfcs na gua. As ocoiincias dcssc fio
suciaian os cvcnfos icsulfanfcs da dclcao dc xignio !issolvido c dc
floiaocs dc algas ofcncialncnfc foxicas (CJ5B, 200).
ufio inoifanfc indicadoi da qualidadc da gua o ndicc do sfado
Jiofico, quc fcn oi finalidadc classificai coios d`gua cn difcicnfcs giaus
fioficos, ou scja, avalia a qualidadc da gua quanfo ao cniiquccincnfo oi nu-
fiicnfcs c scu cfcifo iclacionado ao cicscincnfo cxccssivo das algas, ou o ofcn-
cial aia o cicscincnfo dc naciofifas aquficas.
A afual sifuaao do nvcl fiofico no iio !iiacicaha icocuanfc una vcz
quc a icscna dc floiaocs dc algas nofoiia cn scu cicuiso, havcndo ocas
cn quc sc dcscnvolvc dc foina infcnsa, cono no incio da iinavcia, ondc o
auncnfo da fcnciafuia da gua c naioi disonihilidadc dc nufiicnfcs ciia
167
condiocs favoivcis dc cncfiaao dc luz na gua c, oifanfo, o dcscnvolvincn-
fo dcssa floia cn anhicnfc lacusfic.
!as cidas significafivas das infciaocs socioanhicnfais, dcsfaca-sc o con-
ioncfincnfo das condiocs dc icioduao dos csfoqucs csquciios. s /:||t:ts
nafuiais fican sujcifos a ioccssos dc cufiofizaao, scdincnfaao c oufios quc
icsulfan no cnohiccincnfo sisfcnfico da icfiofauna dos iios hiasilciios, fafo
hasfanfc cvidcnciado nos iios da Bacia do !aian (!!G\5, 2002: 21). Jal
aiguncnfo icifciado oi Jundisi (2003:4-0) ao assinalai as cidas dc cs-
cics nafivas dc cixcs cn funao da dcscaiacfciizaao do anhicnfc lofico.
confcxfo socioanhicnfal suiacifado icvcla quc a qualidadc das guas
do iio !iiacicaha sofic a influncia do lanancnfo dc csgofos sanifiios |n
n:tur:, os lanancnfos dc caigas icnancsccnfcs dc oiigcn indusfiial c uihana
c, iincialncnfc, a indusfiia sucio-alcoolciia. Cono conscquncia, as oula-
ocs iihciiinhas csfao diicfancnfc cxosfas dcfciioiaao do anhicnfc aqu-
fico, cn csccial, os cscadoics aifcsanais. 5cu lugai dc fiahalho ficou susccf-
vcl ao convivci con a dcfciioiaao anhicnfal oiiunda dc un adiao dc dcscn-
volvincnfo cujo uso insfiuncnfal da gua dcsconsidciou o conionisso con
a icnovahilidadc do iccuiso c sua funao cono suoifc dc vida.
!oifanfo, o dcscnvolvincnfo c cicscincnfo iodufivo da icgiao do iio
!iiacicaha ohiiga as oulaocs fiadicionais a convivci con a icduao da caa-
cidadc dc icsilincia
1
da vida aqufica c, conscqucnfcncnfc cssas oulaocs
fivcian quc adafai c af nodificai os ncios dc ioduao a fin dc conscguiicn
aconanhai a cclciidadc con quc o anhicnfc fcn sc fiansfoinado aia ioi.
Adnifii nodificaocs dc fcnicas c fanhn adnifii os nancjos iaficados
na conunidadc do Janqua icoifa a incficincia dos cficchos quc, anfigancn-
fc, cian cnicgados:
Quando vicnos noiai no Janqua, ninha nulhci c cu, a gcnfc so usava
a faiiafa c o covo. ia fcil vci o cixc na gua c nas focas c a cscaiia
cia faifa... Jodo dia a gcnfc volfava con un cixc giandc aia vcn-
dci ou aia conci... ia una hclcza. !ojc, a unica coisa quc cga aqui
a Jilia c so con a icdc dc cscia nalhadciia
2
(5i. Zifo, cscadoi
do Janqua dcsdc 164).
Jal cono as fcnicas, as cnhaicaocs fanhn configuian nodificaocs
cxigidas clas condiocs anhicnfas do iio, una vcz quc o uso dc haicos nofo-
iizados os cinifc chcgai a lugaics nais icnofos. Anfigancnfc, as cnhaicaocs
cian conosfas dc canoas dc nadciia fahiicadas oi clcs ioiios c a ioul-
sao cia scnic icalizada afiavs dc icnos. !ojc, o accsso s cnhaicaocs dc
1. Rcsilincia a quanfidadc dc disfuihios quc odcn sci ahsoividas anfcs quc un dc-
fcininado sisfcna nodifiquc sua csfiufuia c os ioccssos quc confiolan scu conoi-
fancnfo (!olling .t :/., 1).
2. Coiicsondc ao acficcho dc csca quc icquci ncnoi csfoio no cxciccio dc ainai
c vciificai inccssanfcncnfc (\!J!5!!, 2007: 313).
168
alunnio c aos nofoics a cavalo icdcscnha o nancjo iaficado oi clcs, ois o
accsso aos cixcs d-sc cada vcz nais longc da conunidadc, havcndo a ncccs-
sidadc, oifanfo, c a facilidadc dc dcslocai-sc af o onfo dc csca afiavs das
cnhaicaocs nofoiizadas, ncsno quc o cusfo dc aquisiao dcsscs ncios dc
ioduao (haico, nofoi) c insunos (gasolina, olco) inliquc icicscnfaocs
dcsfavoivcis na icnda do cscadoi.
nhoia haja cscadoics quc ainda ufilizan dos icnos aia icalizai a io-
ulsao, o ncio dc ioulsao o nofoi cavalo c a cnhaicaao dc alunnio,
adquiiida duias cnas, aia icalizai suas cscaiias. Caso csfc icicscnfado clo
casal dc noiadoics da conunidadc: !ona ciivalda c 5i. duaido (anhos
oiiundos dc !lhus - BA), cuja fiajcfoiia dc csca conoc una vida con nui-
fos cicalos. A fioca do cficcho faiiafa clo cficcho icdc nalhadciia, c fan-
hn a aquisiao da cnhaicaao dc alunnio, cn ncnos dc fis anos vivcndo na
conunidadc do Janqua dcnofan a ncccssidadc dc nodcinizaicn-sc aia as
finalidadcs do fiahalho.
ufia foina vciificvcl dcsfa confcsfaao a nudana nos hhifos alincn-
faics das fanlias dc cscadoics. s hhifos alincnfaics dos cscadoics do
Janqua hascian-sc no consuno dc cixcs, no qual a filia aaiccc cono una
das cscics iccoiicnfc nas iinciais icfciocs, o alnoo c o janfai, aconanha-
da dc faiinha dc nandioca. aiioz, o nacaiiao c afins vao conondo ifcns
sccundiios do iccifoiio alincnfai local. !aia os nais vclhos do lugai, o jau c
o infado sao os cixcs dc naioi aicciaao, nas lancnfan clo fafo dc sua iaia
ohfcnao na cafuia, nao logiando xifo dcsdc 2003.
Gahiiclc, ao icncfci cafuia dc un infado cn ncados dc dczcnhio dc
2001, afiinou quc o fcifo nao nciccia fcininai cn icalizaao dc vcnda, nas
cn icfciao da fanlia:
Quando cganos un cixc giandc c dc cscic quc nao sc cnconfia
nais oi aqui, a gcnfc conc ao invs dc vcndci. Junfa a fanlia do
Adilson (ncu naiido) c a ninha ia vin conci o cixao assado... una
fcsfa so, j quc un cixc dcssa cscic , hojc cn dia, difcil dc cncon-
fiai aqui (Rclafo dc Gahiiclc, nulhci do cscadoi Adilson, icsidcnfcs
do Janqua dcsdc 14).
s hhifos alincnfaics c as icccifas do icaio nos cixcs dcnofan un
aicahouo culfuial quc sc cidc nas icfcincias dos nais jovcns, indicando un
asccfo dc dissoluao do nodo dc vida da csca aifcsanal.
CONSIDERAES FINAIS
Quanfo nais as oulaocs sc adafan as condiocs nafuiais dcgiadanfcs,
ncnoi a chancc dc icconhcccicn quc csfao fanhn influcnciadas cla dcgia-
daao da afual ciicunsfncia anhicnfal: :u| :|n!: t: |cm !. p.s.:r pcru. :|n!:
t.m p.|\., !.pc|s u. p:r:r !. !:r p.|\. . u. t:| /|.:r ru|m... Inu:ntc : .nt. .st|t.r
s:|n!c pr: p.s.:r . tc/t:r .cm p.|\. :|n!: t: |cm, m.smc u. s.j: m.ncs !c u. : .nt.
169
p.:t: :nt.s!. A aifii do iclafo dc si. duaido, fica cvidcnfc quc cssas oula-
ocs csfao giadafivancnfc cidcndo a caacidadc dc vocalizai oi scus diicifos.
Ainda quc csfas oulaocs csfcjan insciidas fciiifoiialncnfc nos csaos
dc dcscnvolvincnfo local, s naigcns do iio, clas csfao induzidancnfc naigi-
nalizadas oi nao usufiuicn os hcncfcios dcsfa socicdadc nodcina, cono, oi
cxcnlo, fci accsso diicfo a icdcs dc cnsino c afcndincnfo saudc. sfa sifua-
ao coloca csfas oulaocs cn sifuaao dc vulnciahilidadc oi assuniicn o
acl dc iinciias vfinas do anhicnfc dcgiadado, cuja insciao confcic un
dcsasfic oculfo ao dcscnvolvincnfo icgional.
, na ncdida cn quc vao nodificando suas ificas fiadicionais aia sc
adafaicn ao anhicnfc dcgiadado, nais cssas oulaocs fican csvaziadas dc
scnfidos colcfivos c fiadicionais: a dcsvinculaao dc oulaocs fiadicionais dc
scus fciiifoiios odcn causai a cida iiicncdivcl dc un unico c conlcxo
coio dc conhccincnfo, ificas c cicnas acunulados oi gciaocs (BR!5,
1).
.Eguru 1 \GR!! . !onfc: www.sigih.s.gov.hi
REFERNCIAS
BR!5, !. S:.rA4 A./, fiadifional ccological knowlcdgc and icsouicc nanagcncnf. 1. cd.
!hiladclhia and London: Jayloi and !iancis, 1.
BR!5, ! Jowaid a unify of nind and nafuic. !n: Conscivaao da divcisidadc hiologica c cul-
fuia cn zonas cosfciias. !loiianoolis: A!!, 2003. . 11-143.
170
BRA5!L. R5L\A n.' 20 ! C5L! AC!AL ! ^! A^B!J
(CA^A), dc 1 dc junho dc 16. ,IrIo OIIcIu! du Rcpb!Icu IcdcrutIvu do rusI!,
Biaslia, 30 jul. 16.
C^!A!!A ! JCLG!A ! 5AA^J A^B!JAL (CJ5B) 5ccicfaiia do
sfado do ^cio Anhicnfc. Rclafoiio dc qualidadc das guas infciioics do csfado dc 5ao !aulo
2006 / CJ5B. - - 5ao !aulo : CJ5B, 2007.
C^!A!!A ! JCLG!A ! 5AA^J A^B!JAL (CJ5B) 5ccicfaiia do
sfado do ^cio Anhicnfc. Rclafoiio dc qualidadc das guas infciioics do csfado dc 5ao !aulo
2007 / CJ5B. - - 5ao !aulo : CJ5B, 200.
!!G\5, A. C. 5. !ovos c guas: invcnfiio dc icas unidas 2 diao 5ao !aulo: uclco
dc Aoio !csquisa sohic !oulaocs !unanas cn icas \nidas Biasilciias (\!A\B/\5!),
2002.
^!LA5A (5ao !aulo). Nctrpo!cs cm dudos. !isonvcl cn: <hff://www.cnlasa.s.gov.hi/
oifalcnlasa/infoncfioolifana/ins/ins_dados.as>. Accsso cn naio/200.
!LL!G, C.5., BR!5, !. : !L!, C. 5cicncc, susfainahilify, and icsouicc nanagcncnf. !n:
BR!5, !. : !L!, C. I|/| s.|:/ :4 A./|.:/ s,sJAms nanagcncnf iacficcs and social
ncchanisns foi huilding icsilicncc. Canhiidgc: Canhiidgc \nivcisify !icss, 1. .342-362.
!LA !A5 BAC!A5 !!!RGR!!CA5, 2000-2003 dos iios !iiacicaha, Caivaii c Jundia:
Rclafoiio !inal/5!5 Consulfoiia c !iojcfos dc ngcnhaiia 5/5 Lfda. 5ao Cailos: 5uicna Gi-
fica c difoia, 2002.
!LA !A5 BAC!A5 !!!RGR!!CA5 2004-2007 dos iios !iiacicaha, Caivaii c Jundia:
Rclafoiio !inal/5!5 Consulfoiia c !iojcfos dc ngcnhaiia 5/5 Lfda. 5ao Cailos: 5uicna Gi-
fica c difoia, 2006.
5^A Rclafoiio dc Qualidadc do ^cio Anhicnfc RQ^A, 5inosc. L!\!RA, . ^. dc :
!AC\!CZ, Z (Cooid.). Biaslia, 14 :pu4 !!G\5, A. C. 5. !ovos c guas: invcnfiio dc
icas unidas 2 diao 5ao !aulo: uclco dc Aoio !csquisa sohic !oulaocs !unanas cn
icas \nidas Biasilciias (\!A\B/\5!), 2002: 24-2.
J\!!5!, J.G. gua no 5culo XX!: cnficnfando a cscasscz. 5ao Cailos: Ri^a, !nsfifufo !nfci-
nacional dc cologia, 2003:4-0.
\!J!5!!, A. C. Jciias, floicsfas c guas dc fiahalho: canoncscs anaznicos c as foinas dc uso
dc scus iccuisos nafuiais. ^anaus: difoia da \nivcisidadc !cdcial do Anazonas, 2007.
171
CAFTLLO 10
MEDO, CRIMINALIDADE E VULNERABILIDADE SOCIAL EM
PEQUENAS CIDADES: A PRESENA DE UNIDADES PRISIONAIS
1
IRlCO SORl^^O
INTRODUO
!c acoido con Giddcns (11), cn confcxfo dc nodcinidadc faidia, os
iiscos sc univcisalizan. sfcs iiscos afingiian fal nvcl dc ahiangncia c sofis-
ficaao quc nao sc inscicn nais na caacidadc dc confiolc c iofcao das ins-
fifuiocs icsonsvcis cla iofcao da socicdadc. \n iisco quc inacfa dc
foina significafiva c ncgafiva na socicdadc o iisco social iovocado clo cics-
cincnfo dos ndiccs dc ciininalidadc c da conscqucnfc violncia uihana.
A fcnfica da violncia cxficnancnfc vaiiada c divcisificada. !oi isfo,
aicscnfa viios significados, odcndo sci fsica ou sicologica, cn difcicnfcs
giaus dc infcnsidadc. sfcs odcn aicscnfai difcicnciaocs dc acoido con as
cssoas, suas foinaocs, scus valoics c ciccocs, c o confcxfo cn quc o afo
violcnfo csf insciido. 5cgundo !cdiazzini (2006), o fcnncno da violncia
uihana j sc foinou un fafo consunado, un ohjcfo da civilizaao, no qual ac-
nas os asccfos fcnicos (scguiana c icicssao) sao adninisfiados.
o nhifo da fcnfica da violncia, a ciininalidadc una iohlcnfica
cicsccnfcncnfc significafiva na socicdadc c quc iovoca nodificaocs nas icla-
ocs sociais c no csao uihano. un fcnncno social quc sc dcscnvolvc no
csao c cnvolvc infiaocs giavcs confia a lci.
s ndiccs dc ciininalidadc afingiian nvcis acina do folciado
2
, scndo o
ciinc una foina civcisa quc sc aioiia do csao c nodifica a sua fciao.
Afiavs da considciaao do ciinc cn si ncsno ou, clos scus cfcifos, a conlc-
xidadc do csfudo da ciininalidadc cinifc viias faccfas cn sua anlisc. \na
dclas csf no ncdo cicsccnfc daquclcs quc vivcn nos csaos ondc cla ocoiic.
Assin, a ciininalidadc vcn aicscnfando confoinos giavcs, c o scnfincnfo dc
ncdo c inscguiana da oulaao vn cicsccndo significafivancnfc. !c acoi-
do con Bcck (17), vivcnos soh a gidc dc una culfuia do ncdo, o quc ic-
icscnfa un aiadoxo, una vcz quc as insfifuiocs ciiadas con o infuifo dc
1. sfc cafulo icsgafa algunas discussocs fcoiicas da disscifaao dc ncsfiado
infifulada: s saos dc ^cdo c os dc Casfigo nas !cqucnas Cidadcs do sfado 5ao
!aulo: Caiacfciizaao Gcial c o Caso !fiiaina. !isscifaao dcscnvolvida junfo ao !io-
giana dc !os Giaduaao cn Gcogiafia da \nivcisidadc sfadual !aulisfa Julio dc
^csquifa !ilho, dcfcndida no ano dc 2007 clo aufoi.
2. ao h una folcincia cxlcifa aia a ciininalidadc. 5o a aifii dc ccifo nuncio dc
ocoiincias quc sc conca a considciai un giuo cono violcnfo.
172
confiolai o ncdo sao as ncsnas quc ioduzcn cxafancnfc o scu dcsconfiolc.
!cnfic as insfifuiocs a qucn Bcck sc icfcic, h fanhn as icsonsvcis cla
scguiana uhlica da oulaao.
auncnfo da ciininalidadc c da violncia uihana, cnhoia nao scjan fc-
nncnos ohscivados cono una cxclusividadc do ciodo nodcino, cinifc a
consfafaao da incficincia dos chanados sisfcnas ciifos no quc diz icscifo
scguiana da oulaao. iisco dc sc foinai vfina cicscc na ncdida diicfa da
vulnciahilidadc, a qual vcn sc nosfiando cada vcz naioi nas cidadcs hiasilciias.
s ndiccs ciininais, cn csccial o das giandcs cidadcs dos chanados
ascs cn dcscnvolvincnfo, icicscnfan nuncios alfssinos, caiacfciizando-sc
una cafsfiofc social. !ockscn (17) afiina quc o scnfincnfo cicsccnfc dc quc
o nundo cn ficnfc sua oifa sc caiacfciiza oi un nundo dc vandalisno c
agicssao, ondc a cssoa nais vulncivcl s incivilidadcs do quc cn casa.
!csfaca-sc quc csfc fiahalho nao considcia a ohicza cono causa da
ciininalidadc c sin a dcsigualdadc socio-csacial. !c acoido con Coclho
(10), associai a ohicza ciininalidadc una fcsc ncfodologicancnfc fi-
gil, olificancnfc icacioniia, c sociologicancnfc civcisa. A dcsigualdadc
caaz dc ciiai un iohlcna social iclacional, una vcz quc a falfa dc ooifuni-
dadcs c dc cxccfafivas odc ionovci o scnfincnfo dc injusfia aia qucn nao
fcn quasc nada, cnquanfo o oufio sc scnfc ancaado jusfancnfc oi qucn
nao fcn nada, quc assa a sci considciado ofcncialncnfc ciigoso c caaz dc
ufilizai ncios incivilizados. sfa sifuaao odc suscifai icicscnfaocs dc ani-
nosidadc aia anhos os lados cnvolvidos.
5cgundo !clix (2002, .13), quc fiahalha csccificancnfc con a gcogiafia
do ciinc,
A nanifcsfaao csacial do ciinc nodifica os valoics c as ciccocs cs-
aciais, dcfciioia os csaos uihanos, alfcia os nvcis dc conccnfiaao
ou csvaziancnfo c ciia csaos dc ncdo. A iclaao ciinc/inscguiana
(ncdo dc sc foinai vfina) dcfcinina una gconcfiia socio-csacial quc
ulfiaassa as classcs sociais c as condiocs fsicas do anhicnfc, iclacio-
nando-sc csccialncnfc ao nodo cono as cssoas scnfcn o anhicnfc
uihano con as suas confiadiocs.
A vida cofidiana c a cidadc sofician alfciaocs dcvido ao cicscincnfo do
ciinc violcnfo c do ncdo (Caldciia, 2003). sfa icalidadc sc icflcfc nas convci-
sas diiias da oulaao quc icoifan, o quc faz csfa icalidadc sc iolifciai c
ciiculai na cidadc. n fodos os lugaics, csfcs sao os assunfos nais concnfados
c difundidos cla oulaao, o quc nosfia o scu nvcl dc icocuaao cn icla-
ao inscguiana c ao ncdo nas cidadcs.
5cgundo Juan (200, .16),
A nalignidadc cinanccc cono un afiihufo hunano, nao nais afiihu-
do a nafuicza. Ccifos haiiios sao cvifados oi scicn ovoados oi cii-
ninosos c handos dc adolcsccnfcs.ssas fuihas sc novcn c dcsfiocn
con a incssoalidadc do fogo, clas sao inscnsafas, acsai dc infcgia-
173
das oi indivduos con ncnfcs c juzos- cada un con infcnao dc io-
duzii o caos.
scnfincnfo dc inscguiana c dc ncdo dc aifc da oulaao caaz dc
iooicionai alfciaocs no cofidiano das iclaocs sociais c das icas dc ciicula-
ao das cidadcs afiavs dc una nudana conulsoiia da iofina dcssa oula-
ao, quc assa c ufilizai hoiiios considciados nais scguios aia ciiculai,
cvifando fiansifai oi locais considciados nais ciigosos. sfc ioccsso csf
scndo fao infcinalizado quc csfa dcicciaao na qualidadc dc vida das cssoas
c na vifalidadc das cidadcs assou a sci considciado noinal. os locais ondc
csfa icalidadc ohscivada, csfc fafoi acclcia os ioccssos dc nodificaocs no uso
dos csaos, quc afiavs do ahandono c da dcgiadaao, foinan-sc icas icul-
sivas c aisagcns dc ncdo nas cidadcs. Ao ncsno fcno, no csao uihano
ocoiicn fiansfoinaocs fciiifoiiais visando nifigai as causas oiiginiias dc
violncia c dc ciininalidadc. Cono cxcnlo, h o incicncnfo dos sisfcnas dc
scguiana c a foifificaao das icsidncias, icalidadc cada vcz nais conun cn
nuifas cidadcs hiasilciias.
\n cxcnlo dcsfa icalidadc o nunicio dc \inhcdo quc, dcvido io-
xinidadc con a icgiao ncfioolifana dc Caninas, inoifa una aiccla dc sua
violncia c ciininalidadc. !oin, csfc nunicio con oulaao dc 62.37
hahifanfcs (!undaao 5cadc, 2010) aicscnfa 31 condonnios c lofcancnfos
fcchados, alguns dc giandc oifc, afcndcndo a una oulaao iuihana
3
dc alfa
icnda dc foda a icgiao, quc sc nuda aia csfcs conlcxos soh a suosiao dc quc
ncsfcs csaos os ndiccs dc ciininalidadc odcn fcndci a zcio.
!c acoido con Caldciia (2003, .267),
Acnas con `scguiana fofal` o novo conccifo dc noiadia csf conlcfo.
5cguiana significa ccicas c nuios, guaidas iivados 24 hoias oi dia
c una siic infindvcl dc insfalaocs c fccnologias - guaiifas con hanhci-
io c fclcfonc, oifas dulas na gaiagcn, nonifoiancnfo oi ciicuifo
fcchado dc vdco, cfc. 5cguiana c confiolc sao as condiocs aia nanfci
os oufios dc foia, aia asscguiai nao so cxclusao, nas fanhn `fclici-
dadc`, `hainonia` c af ncsno `lihcidadc`.
csfc scnfido, !cdiazzini (2006, .14) afiina quc o ncdo do caos cn-
gcndia un fio dc conoifancnfo uihano suicida, ois o incicncnfo afolo-
gico da scguiana fiansfoina as cidadcs cn alinhancnfos dc nuios c foiics,
ioiicdadcs iofcgidas cn caixas-foifcs giganfcscas ccicadas dc fossas c scn-
finclas. Jiafa-sc dc un ncicado dc scguiana quc vcndc a inagcn dc iisco zcio
aia a oulaao quc dcfn as condiocs financciias ncccssiias aia sc ahii-
gai cn oifos scguios nas cidadcs.
ufia foina dc isolancnfo coiicsondc aao dc aifc da oulaao quc
ahandona os csaos uhlicos c huscan icfugio nos condonnios fcchados, cada
3. !oulaao iuihana coiicsondc qucla quc icsidc cn nunicios quc nao sao ncn
uihanos ncn iuiais, scndo una cafcgoiia infcincdiiia
174
vcz nais disscninados nas cidadcs hiasilciias. \ivcnos afualncnfc soh a gidc
dc un ncdo quc iooiciona una fiansfoinaao csacial iadical das cidadcs,
cuja ica uihana consfanfcncnfc icfiaada oi lancjadoics uihanos quc fia-
halhan soh cnconcnda diicfa dos idcologos dc scguiana, quc vcn ocuando
o lugai quc cifcncia aos fcoiicos do iacionalisno. sfa sifuaao gcia o
confinancnfo da cidadc, nos linifcs dc un fio da iisao. ncicado da sc-
guiana cvolui con a vcnda dc fciiifoiios scguios. s condonnios fcchados
(:tt.! .cmmun|t|.s) asiian osiao dc icfugio da az nun nundo cn guci-
ia. vidcnfcncnfc, clcs nao csfao ao alcancc dc fodos aquclcs quc fn ncdo.
(!!RAZZ!!, 2006).
sfa icalidadc sc nosfia nais conun a cada dia. A classc ndia hiasilci-
ia nafuializou cvifai ccifos locais da cidadc oi scicn nais ciigosos, assin
cono dcnanda una siic dc sisfcnas dcfcnsivos c aaiafos dc scguiana nas
icsidncias cono: ccicas clcfiificadas, cacos dc vidio nos nuios, cafadoics dc
inagcn, cacs dc guaida, scguiana iivada, cfc. \ivc-sc a ansicdadc consfanfc
dc quc, ao assai clo oifao dc casa, j sc foina alvo ofcncial dc algun afo
violcnfo, cono j foi difo, dcicciando a vida nas cidadcs. ! alguns anos, a iua
cia una cxfcnsao das casas, ondc as ciianas odian hiincai dcsicocuadas
scn a sucivisao dos ais. !nfclizncnfc, af ncsno cn cidadcs infciioianas,
scndo cssa una icalidadc cada vcz nais iaia.
Acsai dcsfas alfciaocs csaciais dcfcnsivas, csfa infia-csfiufuia dc scgu-
iana nao suficicnfcncnfc caaz dc gaianfii quc csfanos a salvo do ciinc c
do ncdo oi clc iovocado. sfa sifuaao caofica algo quc icoifa s cidadcs
ncdicvais quc cian foifificadas. !oifanfo, a idia dc cnclavcs ncdicvais quc
ocoiiian cn fcnos icnofos sc icioduz dc foina scnclhanfc na afualidadc.
!c acoido con Juan (200), as cidadcs foian, ao longo da hisfoiia, alvos dc
violncia c consfanfc caos. aufoi clcncou as iinciais foinas, a sahci (200,
.21):
Conflifos violcnfos cnfic os cidadaos odciosos c a ciiaao dc una
foifificada aisagcn do ncdo, ciigo c ansicdadc cn iclaao aos csfian-
gciios no ncio uihano, ncdo dc anaiquia c icvoluao, isfo , a qucda dc
una oidcn csfahclccida oi nassas inassinilvcis c inconfiolvcis, avci-
sao c ncdo dos ohics, cono una fonfc ofcncial dc coiiuao dc
noial c dc docna, c ncdo dos inigianfcs ohics.
5cgundo !cdiazzini (2006, .130), a violncia c a inscguiana nas gian-
dcs cidadcs dcvcn sci analisadas cono icflcxo da inccifcza quc nascc da acc-
lciaao das nudanas glohais. As olficas dc scguiana inlanfadas clas clas-
scs diiigcnfcs visan icagii ncsna inccifcza, iofcgcndo o conjunfo da socic-
dadc.
1. MEDO DO CRIME E VULNERABILIDADE SOCIAL
ciinc cn si j una qucsfao dcsafiadoia aia a socicdadc, una vcz quc
clc vcn cicsccndo cn nvcis icocuanfcs, iincialncnfc, nos ascs quc aic-
175
scnfan giandc dcsigualdadc social c cconnica. Jao iohlcnfico quanfo
ciininalidadc cn si, o scu cfcifo coiicsondcnfc ao ncdo do ciinc. ncdo
do ciinc sc alasfia aia fodas as classcs sociais, os locais dc icsidncia, do
nunicio cn quc sc icsidc, cfc. !a ncsna foina quc o ciinc cn si assou a
sci ohjcfo dc csfudo, o ncdo do ciinc fanhn. sfa ciccao cn iclaao ao
ciinc vcn sc configuiando nun fcna dc giandc iclcvncia afual, c quc cxlo-
iado clas chanadas cincias hunanas c clas sociais, iincialncnfc cla so-
ciologia, anfioologia c gcogiafia.
ncdo una icaao nafuial a algun cvcnfo quc signifiquc algun cii-
go cn ofcncial. Jiafa-sc dc una icsosfa nafuial do sci hunano a alguna
ancaa, quc nuifas vczcs, ajuda a lidai con ccifas sifuaocs incsciadas c quc
cnvolvcn ccifo giau dc ciiculosidadc. Jiafa-sc dc una qucsfao suhjcfiva quc
d aincfios, icfcicncia c dcfcinina a sociahilidadc.
!c acoido con ^asci (1, . 12),
^cdo un scnfincnfo univcisal c nuifo anfigo. !odc sci dcfinido
cono una scnsaao dc quc voc coiic ciigo, dc quc algo dc nuifo iuin
csf aia aconfccci, cn gcial aconanhado dc sinfonas fsicos quc in-
conodan hasfanfc. Quando cssc ncdo dcsiooicional ancaa, oi
dcfiniao iiiacional, con foifssinos sinais dc ciigo, c fanhn scgui-
do dc cvifaao das sifuaocs causadoias dc ncdo, chanado dc fohia.
!aia !clix (2002), o ncdo un clcncnfo quc ainda nao foi cnfcndido dc
foina conlcfa, nas odc sci cnfcndido considciando-sc cono un iohlcna
local quc suigc a aifii dc una conscicnfizaao gcial do scu ciigo no anhicn-
fc incdiafo. !aia a aufoia, iclacionado ciininalidadc, o ncdo considciado
un fcnncno social, cn vcz dc una faccfa da cisonalidadc c induz a discus-
socs filosoficas (filosofia do ncdo), sociologicas (sociologia do ncdo) c af gc-
ogificas (gcogiafia do ncdo), afiavs dc anliscs da ciccao anhicnfal.
!aia Juan (200) os ncdos sao individualizados c, oifanfo guaidan cs-
ficifa iclaao con a suhjcfividadc dc cada un. Jiafa-sc dc un scnfincnfo con-
lcxo, na qual odcn sci difcicnciados dois cononcnfcs, o sinal dc alainc c
a ansicdadc. aufoi afiina quc cxisfcn viios clcncnfos c fafoics quc sao
caazcs dc causai o scnfincnfo dc ncdo c ciiai aisagcns dc ncdo, quc vao
dcsdc ncdo dc cscuio, avoi do sohicnafuial, cafsfiofcs nafuiais c guciias,
assalfanfcs, dcnfic oufios. !oin, o aufoi considcia quc as cssoas sao a cau-
sa nais ficqucnfc dc nossos ncdos, scndo caazcs dc fiansfoinai lugaics ou-
fioia acficos cn locais ancdionfadoics. Afiina, ainda, quc csfa sifuaao
dcsconfoifvcl faz con quc nuifas cssoas, ncsno icsidindo cn ascs quc
aicscnfan nclhoics condiocs dc scguiana, scjan ciscguidas clo scnfincn-
fo dc ncdo c sc fiansfoincn, cn alguns casos, cn iisionciios dcnfio dc suas
ioiias icsidncias.
csfc fiahalho, considcia-sc o ncdo do ciinc iclacionado con o ncdo
gciado clas unidadcs iisionais. u scja, considcia-sc a sonafoiia dc inccifc-
zas c ofcncialidadcs ncgafivas iclacionadas insfalaao dc una unidadc
iisional cono: ichcliocs, icsidncia confinada dc cssoas dc alfa ciiculosidadc,
176
algunas vczcs nao fcnoiiia, cfc., con o iisco do auncnfo dc ciininalidadc
nas cidadcs dc cqucno oifc.
!aia !ockscn (17), h un scnfincnfo cicsccnfc dc quc o nundo cn
ficnfc a nossa oifa un nundo dc ancaas, ondc ocoiicn afos dc vandalis-
no c agicssao dcsafiadoics aia o lancjancnfo uihano. csfc scnfido, Zaluai
(2004, .43) dcfcndc quc giaas a una cculiai configuiaao culfuial,
insfifucional c cconnica, o ncdo icalisfa do ciinc, cujas faxas vn auncnfan-
do sisfcnaficancnfc nas ulfinas dcadas, fiansfoinou-sc cn avoi ou fciioi
iiiacionais c ioiciou a volfa da dicofonia nfida c ahsolufa cnfic o hcn c nal.
!c acoido con Rico c 5alas (12, . 1),
^cdo do ciinc , dcsdc alguns anos, un fcnncno social quc nciccc
un cxanc dcfalhado. !oi si ncsno, clc icicscnfa un ciigo aia o
hcn-csfai colcfivo. n nuifos casos clc ainda ioduz nudanas inoi-
fanfcs nas condufas dos cidadaos, algunas das quais odcn i
diicfancnfc cn ciigo a scguiana da oulaao (aquisiao dc ainas,
cachoiios, con fins dcfcnsivos) c dc ccifa foina confiihuii ainda aia
o auncnfo da ciininalidadc. Assin, ois, o ncdo do ciinc odc sci fao
ou nais danoso aia a socicdadc do quc o ioiio ciinc.
!oifanfo, odc-sc afiinai quc o ncdo do ciinc un iohlcna nuifo
naioi do quc o ciinc ioiiancnfc difo, una vcz quc clc afcfa una quanfida-
dc nuifo naioi dc cssoas (\A5 c !LJC!R, 2000). csfc scnfido, fia-
fa-sc dc una vulnciahilidadc csfahclccida c accifa. ncdo do ciinc un as-
ccfo suhjcfivo cn sua cssncia, nas ohjcfivo na dcgiadaao da sociahilidadc.
5cgundo !owaiick c Anf (12, . 33), odc-sc consfafai quc o fcnnc-
no da violncia uihana foinou-sc fafo cofidiano aia os hahifanfcs da cidadc c,
cn confiaaifida, o ncdo assou a sci una difusa c odciosa scnsaao quc a
fodos aconanha. sfa idia sc idcnfifica con a dc ^axficld (14) aud
5nifh (17, .), quc afiina: !isficssing fhough fhc diiccf cffccf of ciinc can
hc, if is inoifanf fo iccognizc fhaf is nof only (oi cvcn) icccnf, vicfins who
aic fcaiful. !n Biifain, foi insfancc, colc who ncvci hccn assaulfcd aic as likcly
fo cxicss anxicfy ahouf fhcii cisonal safcfy as aic fhosc who havc hccn
affackcd.
sfa una consfafaao iclcvanfc, una vcz quc o ncdo, ao sc foinai
colcfivo c confagioso, sc convcifc nun significafivo insfiuncnfo dc nudanas
sociais c csaciais. Ainda, dc acoido con !owaiick c Anf (12, . 33),
... aiccc agudizai-sc una iofinizaao do ncdo no scnfido dc csfc nao
sci nais un fcnncno cisodico c cxfiaoidiniio, foinando-sc clcncnfo
cofidiano, con o qual as cssoas iccisan convivci: o ncdo foinou-sc
fafo coiiiquciio, alasfiando iofunda inscguiana na ncdida cn quc os
indivduos sc scnfcn dcsiovidos dos ncios aia confiolai asccfos
csscnciais dc sua sohicvivncia.
177
!c acoido con !ain c !oskcla (2000), o ncdo do ciinc sc iclaciona
diicfancnfc con un confcxfo csacial con o ahandono dos locais. nhoia as
aufoias fanhn afiincn quc o ncdo do ciinc csf fao aiiaigado nas cssoas
quc nclhoiias csfiufuiais nas cidadcs hcncfician acnas alguns asccfos da
qualidadc dc vida. 5cus cfcifos, cnficfanfo, sciian cqucnos na icduao do
ncdo do ciinc.
a ncsna linha, h o fiahalho dc \ilson c !clling (12) sohic o ncdo,
a dcsoidcn c o ciinc. A fcoiia sc chana Biokcn \indows, scgundo a qual,
sc una jancla quchiada c nao conscifada, as oufias janclas sciao quchiadas
cono un sinal dc quc ningun sc inoifa. !c acoido con csfa analogia, o
conoifancnfo dcsoidciio, sc nao foi confiolado, cn ouco fcno conduzii
aia a ionoao dc disfuihios c, cvcnfualncnfc, dc ciincs siios. !aia !oian
c Lccs (200), quc csfudaian a iclaao cnfic o ncdo do ciinc, cxicssado clo
dcsvio dc conoifancnfo c a disfiihuiao csacial da dcsoidcn fsica, con afcn-
ao csccial aia o cicscincnfo dos giafifcs, dcvc havci una infcivcnao csfia-
fgica inicial no ciclo das janclas quchiadas aia quc ocoiian aocs nais cfcfivas
nun csfgio inicial c nao nos ulfinos csfgios cono nais conun.
Ainda ncsfc iaciocnio, asai cf al. (13) afiinan quc a icscna dc
incivilidadcs, caiacfciizadas clo ahandono dc csaos uhlicos c iivados, fa-
cilifa o dcscnvolvincnfo do ncdo do ciinc, assin cono a afividadc ciininal.
!c acoido con os aufoics, a nanciia cla qual a vizinhana sc oiganiza odc
influcnciai o conoifancnfo dc una conunidadc
4
, inclusivc o ciininal.
!oskcla c !ain (o. cif) afiinan afiavs da conclusao dc oufios afoics, quc o
ncdo odc dininuii considciavclncnfc afiavs dc nclhoiias na infia-csfiufu-
ia uihana c nas iniciafivas olficas.
csfc scnfido, o ncdo do ciinc facilifa o isolancnfo c a quasc incxisfncia
do conccifo dc conunidadc c dc cocsao social, ou scja, o iisco da dininuiao das
iclaocs quc caiacfciizan a socicdadc afiavs do ncdo do oufio, ciiando os
ncios aia un aiisionancnfo da oulaao cn suas ioiias casas, aln do
dcscnvolvincnfo dc ificas ncuiofizanfcs quc sc hascian no ncdo c na dcs-
confiana nas iclaocs sociais. !sfo foina difcil o dcscnvolvincnfo dc clcncn-
fos, ioccsso c iclaocs quc icicscnfan una qualidadc dc vida, facilifando o
isolancnfo c o individualisno da oulaao. !csfa foina, a falfa dc scguian-
a, a ciininalidadc c a violncia sao clcncnfos quc ninan a qualidadc dc vida
dc foina infcnsa.
A ciininalidadc un fcnncno quc j caiacfciiza nuifas cidadcs hiasi-
lciias, assin cono o conscqucnfc ncdo do ciinc. !oin, o ncdo indccndc da
cssoa fci sido ou nao una vfina dc alguna afividadc ciininosa c/ou violcn-
fa. iisco dc sc foinai vfina j suficicnfc aia o dcscnvolvincnfo dc un
scnfincnfo dc ncdo. \na das foinas dc sc fonai conhccincnfo dos iiscos,
4. csfc aifigo, o conccifo dc conunidadc ufilizado o dc !!C!JR (173, . 14),
dcfinida cono giuo fciiifoiial dc indivduos con iclaocs icciocas, quc sc scivcn
dc ncios conuns aia logiai fins conuns.
178
ncn scnic condizcnfcs con a icalidadc dc qucn ohsciva, sao os ncios dc
conunicaao, cn csccial a inicnsa csciifa c a fclcvisiva.
2. CRIMINALIDADE E MEDO NOS MEIOS DE COMUNICAO
ossvcl afiinai quc o scnfincnfo hodicino dc inscguiana , cn gian-
dc ncdida, alincnfado c anliado clos ncios dc conunicaao. sfa sifuaao
sc configuia nun agcnfc infinidadoi aia a oulaao, iincialncnfc aia
qucn icsidc nos giandcs ccnfios uihanos, suscifando quc os fclcsccfadoics
faan una cxfiaolaao nais ou ncnos cifincnfc cn iclaao aos iiscos quc o
ncio lhc coloca. !c acoido con Quciioz (2002, .34),
ncdo dcscncadcado cla sifuaao dc violncia quc sc icgisfia dc foi-
na nais infcnsa nas giandcs cidadcs hiasilciias, cn aificulai Rio dc Ja-
nciio c 5ao !aulo, ganhou st:tus dc iohlcna nacional. !sso oiquc, aln
da giavidadc c infcnsidadc con quc afingc os giandcs ccnfios uihanos,
cssa sifuaao, quando noficiada, iccohic o fciiifoiio nacional dc foina
insfanfnca c honognca ciiculando inclusivc cn nvcl nundial. !az-
sc, oifanfo, icscnfc dc foina gcncializada, no csao uihano. 5cjan
giandcs, ndias ou cqucnas, as cidadcs hiasilciias vn, aulafinancn-
fc c sisfcnaficancnfc, infcinalizando o ncdo da violncia uihana cono
clcncnfo indissocivcl da vida na cidadc.
5cgundo cvcs (2000, . 2),
\ivcnos una vcidadciia aianoia colcfiva, anlificada c icfioali-
ncnfada clas nofcias c clas infciicfaocs dadas a clas cla ndia.
n nuifos casos, odc-sc cicchci una conlcfa invcisao dc valoics,
configuiada oi cificas c iciovaocs quc afingcn inclusivc aquclcs quc
cunicn scu dcvci. !aiccc quc nossos oigaos oliciais scnfcn-sc
acuados dianfc dc fanfas ocoiincias c fanfas icclanaocs, quc fiansni-
fcn oulaao una scnsaao ainda naioi dc inscguiana c ncdo. A
consfafaao dc fal sifuaao nao difcil, una vcz quc, oi cxcnlo, fc-
nos o clcvado auncnfo dc violncia dos oliciais oi causas cxfcinas.
A cxosiao dc violncia dc fodos os fios, clos ncios dc conunicaao,
foina-sc cada vcz nais iofinciia, inclusivc considciando-sc o fcna dc ichcliocs
c fugas das insfifuiocs cnais, as quais, dc foina lancnfvcl, sc foinaian coi-
iiquciias c iovocan aiccnsao aia a socicdadc. As nofcias a clas iclaciona-
das scnic icfiafan ccniios dianficos c confiihucn dc foina ncgafiva aia
a inscguiana da oulaao nosfiando inagcns violcnfas cn fcno ical. las
dcfalhan haihiics ocoiiidas, inagcns dc cxficna violncia, os nofivos das
aocs das facocs ciininosas, lanos dc icsgafc, scqucsfios, ciccic dc visifan-
fc c ancaas as suas vidas, cfc., nosfiando un quadio sohic a ciininalidadc quc
difcicnfc da icalidadc.
\na das foinas dc ncdo csf na aglonciaao csacial daquclcs quc dc-
vcn cuniii casfigo dc foina confinada, cn funao da ifica ciininosa. !isfo
179
icsulfan os csaos dc dcfcnao quc icicscnfan locais dc uniao aia os cii-
ninosos, os locais dc casfigo. !oin, fanhn odcn icicscnfai lugaics dc
giandc aiccnsao c inscguiana aia a oulaao das cidadcs c das icgiocs nas
quais csfao insciidos.
3. AS UNIDADES PRISIONAIS
As unidadcs iisionais icicscnfan a oidcn civil, sao snholos da icscna
no sfado no quc conccinc nanufcnao da scguiana uhlica. sfcs csaos
dc casfigo icicscnfan, ao ncsno fcno, a sinulfancidadc do ncdo c do cas-
figo. nhoia scja dclinifado csacialncnfc, isfo nao significa quc o scnfincn-
fo dc ncdo c dc inscguiana iiiadiados clas unidadcs iisionais sc icsfiinja a
csfc csao icduzido c dclinifado. o infciioi dc una unidadc iisional, os
dcfcnfos fn ncdo uns dos oufios. s funcioniios dos dcfcnfos c a oulaao
do lado dc foia fn ncdo dcsfcs csaos csccficos dc casfigo c, dc foina
icocuanfc, os oliciais fn ncdo dc afaqucs cn suas ioiias dclcgacias.
!oin, fanhn dcvc-sc dcsfacai o ciclo dc inscguiana c dc insfahilidadc quc
una unidadc odc aicscnfai, no qual o dcfcnfo fcn ncdo do olicial, o oli-
cial fanhn aicscnfa do dcfcnfo, o funcioniio, cn iclaao ao dcfcnfo, assin
cono o dcfcnfo cn iclaao ao funcioniio.
!avia a conccao dc quc o lugai dc uniao sc configuiava no local ondc
o individuo quc concfcu alguna incivilidadc udcssc sci adcsfiado dc foina
cficaz con as noinas socialncnfc csfahclccidas. !oin, csfcs csaos dc casfi-
go gcian aiccnsao aia a socicdadc dcvido a:
1. Afiavs do ncdo dc quc a icssocializaao do dcfcnfo nao csfcja scndo
cficaz no scnfido dc alfciaao dc condufas sociais considciadas adcqua-
das aia o convvio,
2. !cla consfafaao dc quc csfc csao csfcja aiinoiando a condufa do
ciinc afiavs da sociahilidadc quc o dcfcnfo dcscnvolvcu no fciiifoiio
insfifucional iisional,
3. !clo fafo dc quc, dcsdc dcnfio dcsfc fciiifoiio, ou fiansondo csfa fion-
fciia insfifucional, sua naioi civcisidadc sc volfc confia os sujcifos quc
icicscnfan o afo cnalizadoi, ou scja, foda a socicdadc quc icicscn-
fa a oidcn infiingida.
Cada vcz quc o sujcifo ohiigado a sc insciii na unidadc, o ioccsso sc-
guinfc, nuifas vczcs, nao o dc ajusfancnfo as icgias csfahclccidas, c sin o
iisco dc dcscnvolvci una condufa ainda nais insafisfafoiia aos adiocs da so-
cicdadc, ou scja, a funao dc icssocializai das unidadcs iisionais ncn scnic
ohfn o succsso csciado. Jhonson (2000) afiina quc na iisao o infcino
aicscnfa nais condiocs dc dcscnvolvci afividadcs ciininosas quc fiouxc dc
foia, do quc a anulai ou suavizai csfc ofcncial. csfc scnfido, !oucaulf (17,
. 234) afiina quc as iisocs nao dininucn a faxa dc ciininalidadc, ois odc-
sc auncnf-las, nulfilic-las ou fiansfoin-las, a quanfidadc dc ciincs c dc
ciininosos cinanccc csfvcl, ou ainda ioi, auncnfa.
180
!aia Jhonson (2000) os nuios da iisao icicscnfan scaiaocs dc
caifci fsica c sinholica aia duas oulaocs disfinfas: a socicdadc livic, quc
vivc foia dcsfcs csaos dclinifados c o confingcnfc daquclcs quc foian icjci-
fados cla socicdadc. !c acoido con o aufoi: a alfuia c a cscssuia da haiici-
ia, a icscna, no cino, dc soldados ainados dc ncfialhadoias, o oifao csa-
do ..., csfao a dcnonsfiai, incquivocancnfc, quc os icjcifados dcscjan nuifo
ouco confafo con os icjcifados. A unidadc iisional nao csfa ciiando un
sujcifo confoinc a nossa scnclhana, nas confina un sujcifo quc fanfo dcnfio
quanfo foia da insfifuiao cnal sc colocai confia nos. Jiafa-sc dc un inagi-
niio quc icicscnfa o fcnoi dos nunicios, icchaando a vinda das unidadcs
iisionais.
5cgundo \acquanf (2001), o nodclo caicciiio hiasilciio sc configuia
nuna icccifa do dcsasfic, hascada nuna csfiafgia na qual os anciicanos foian
ionciios, usai ificas unifivas aia confiolai os iohlcnas sociais gciados cla
dcsigualdadc, ioncfcndo soluocs cn cuifo iazo. !aia o aufoi, nao sc odc
acicdifai cn iofccias cono a da cxfinao das iisocs. ! 30 anos anciicanos c
cuiocus dizcn quc as caicciagcns csfao icsfcs a dcsaaiccci, suhsfifudas oi
oufio nodclo dc icahilifaao social. !ojc clas nao so confinuan cono foian
nulfilicadas nos sfados \nidos c uioa, c sc fala cn consfiuii nais.
Ainda ncsfa linha, !avaiini (200) afiina quc cquivocada a noao dc quc
cnas naioics dc iisao auncnfcn a scguiana. Aconfccc o confiaiio. !cnas
naioics ioduzcn nais inscguiana. !c acoido con o aufoi, h una icgia
cconnica quc diz quc a iisao, cn qualquci lugai do nundo, dcvc fci una
qualidadc dc sohicvivncia infciioi ioi qualidadc dc vida cn lihcidadc. Cono
no Biasil h favclas, as iisocs fn dc sci ioics quc as ioics favclas. ics-
dio iuin fcn funao sinholica.
csfado dc 5ao !aulo aicscnfa cn 2010, 147 unidadcs iisionais, cn-
fic ccnfios dc dcfcnao iovisoiia, ccnfios dc icssocializaao, cnifcnciiias
conacfas, ccnfios dc icadafaao cnifcnciiia, ccnfios c alas dc iogicssao
cnifcnciiia, insfifufos cnais agicolas, hosifais cnifcnciiios c 7 cnifcn-
ciiias, vaiiando cnfic icginc fcchado, scni-ahcifo c iovisoiio (aia ahiigai a
oulaao das dclcgacias c das cadcias). csfc conjunfo, o csfado fcn un fo-
fal dc oulaao caicciiia dc 163.1 icsos.
sfas unidadcs iisionais cian adninisfiadas cla 5ccicfaiia dc Jusfia af
naio dc 11. n scguida, assaian a sci adninisfiadas cla 5ccicfaiia dc
5cguiana !uhlica, af dczcnhio dc 12. !oin, con o ohjcfivo dc dcscnvol-
vci un sisfcna caicciiio cficicnfc foi ciiada, a aifii da Lci n' 20 dc 04/01/
3, a 5ccicfaiia dc Adninisfiaao !cnifcnciiia, quc adninisfia fodo csfc
conjunfo.
A !iguia 1 cinifc visualizai, na ulfina dcada, aciscino da oulaao
caicciiia no csfado, caiacfciizada oi cicscincnfo osifivo cn fodos os anos.
quc nais chana a afcnao o cicscincnfo acclciado, cn dois ciodos icccn-
fcs. cicscincnfo ohscivado cnfic 17 c 2001, dc 31.074, o quc coiicsondc
a un cicscincnfo dc 4,% dcssa oulaao. !c 2001 a 200, a oulaao
caicciiia do csfado fcvc un aciscino dc 3 nil cssoas ou 3,%. n 1,
181
aia cada nil hahifanfcs do csfado, havia 1,74 cssoas cncaicciadas. n 2000
csfc ndicc assou a 2,4. n 200 assou aia 3,41. sfc aciscino fica nais
cvidcnfc ao sc conaiai a faxa dc cicscincnfo ndio anual da oulaao
caicciiia con aqucla da oulaao fofal do csfado. A iinciia coiicsondc a
un cicscincnfo ndio anual dc 13,% ncsfc ciodo, con un aciscino
oulacional dc 76.743 dcfcnfos acnas nos ulfinos dcz anos. A scgunda faxa
coiicsondc ao cicscincnfo ndio do fofal dc oulaao do csfado, con un
auncnfo dc 1,% ao ano, assando dc 33.212.344 cssoas, cn 14 (!unda-
ao 5A!), aia 3.32.470 cn 2004 (!BG). sfa difcicnciaao cnfic as
duas faxas, associada ao fafo dc quc aqucla icfcicnfc oulaao fofal confinuc
dcclinando c a iclafiva aos dcfidos cicsa assusfadoiancnfc, iojcfa sciissinos
dcsafios aia un fufuio ioxino.
Iguru voluao da oulaao caicciiia do csfado dc 5ao !aulo. Icnt.. 5ccicfaiia dc
Adninisfiaao !cnifcnciaiia do csfado dc 5ao !aulo. Or:n|::!c. 5ccicfaiia dc Adni-
nisfiaao !cnifcnciaiia do csfado dc 5ao !aulo
Afualncnfc, os icsdios aulisfas ocian con caacidadc suciioi a
10% c a oulaao caicciiia nao ia dc cicscci, con un auncnfo aioxina-
do dc 10 nil dcfcnfos oi ano. sfa nudana suscifa ao gcsfoi a consfiuao dc
novos c naioics csaos aia ahiigai csfc valoi cicsccnfc.
s !nsfifufos !cnais, icgia gcial, icicscnfan csaos dc ncdo aia os
noiadoics ioxinos. n nuifos casos, sao vcidadciios caldciiocs cn chuliao.
A scnsaao dc inscguiana ainda naioi con as consfanfcs ichcliocs ocoiiidas.
!iincialncnfc, considciando-sc a violncia quc sc ohsciva nos nofins. 5ao
hoias c, s vczcs, dias dc fcnsao cn sifuaocs con icfns, fugas c noifcs. ^ui-
fas vczcs, os quc noiicn nas ichcliocs sao dc facocs ciininosas difcicnfcs c
iivais.
182
!cvc sc considciai quc o ncdo das unidadcs iisionais nao sc icsfiingc as
ichcliocs. o scu infciioi csfa sifuaao fanhn ocoiic una vcz quc os agcnfcs
cnifcnciiios c dcnais funcioniios da unidadc odcn sofici ancaas dos
dcfcnfos. sfa ancaa nao sc icsfiingc acnas a vida uhlica do agcnfc, csfcn-
dcndo-sc aos faniliaics c cssoas ioxinas, gciando foda una dcsagicgaao c
un scnfincnfo gcncializado dc inscguiana. o caso, fanhn, dos oliciais
cujo iisco no fiahalho odc iccicufii no iivado, cn sua casa, sua fanlia c nas
iclaocs dc vizinhana.
!c nanciia nais dcfalhada, odcnos indicai alguns cxcnlos dc cono a
qualidadc dc vida da oulaao dc dcfcininada ica alfciada con a consfiu-
ao das unidadcs iisionais, cono: a qucsfao dos indulfos quc os dcfcnfos dc
hon conoifancnfo iccchcn cn algunas dafas concnoiafivas do calcndiio,
cono no afal, na !scoa, no !ia das ^acs, cfc., ou aquclcs quc cunicn suas
cnas cn icginc scni-ahcifo. Aioxinadancnfc, 10% dos dcfcnfos hcncficia-
dos do indulfo nao icfoinan aos icsdios. 5cgundo a 5A!, no ano dc 2000 cn
Caninas, 7 dos 07 dcfcnfos quc saian nao icfoinaian unidadc cn 2000.
n !fiiaina, no ncsno ano, 14 dos 200 dcfcnfos lihciados no ano assado nao
icfoinaian.
3.1 UNIDADES PRISIONAIS EM PEQUENAS CIDADES
A consfiuao dc una cnifcnciiia ou qualquci unidadc iisional odc
nao gciai nudanas nuifo significafivas cn cidadcs dc naioi oifc cono 5ao
!aulo ou Rio dc Janciio. csfa cscala o nvcl dc iccicussao fcn un caifci dc
haiiio ou ica, cnhoia csfas cidadcs ciiculcn na ndia nacional. nficfanfo, a
sua consfiuao fiansfoina o csao das cidadcs cqucnas c ndias, gciando
giandcs fiansfoinaocs na sua oulaao, na aisagcn c nas iclaocs da cida-
dc. Con csfa inovaao, csfcs csaos dc casfigo iovocan alfciaocs vaiiadas
nas cidadcs cn quc csfao insciidos.
sfas nudanas odcn fci duas lcifuias ou nais. \na iinciia quc sciia
osifiva, hascada na insciao dc iccuisos, dc scivios c da ofcifa dc cnicgos
aia as cidadcs, o quc icicscnfa un giandc aciscino na ccononia dcsfa ca-
fcgoiia. \na scgunda lcifuia da qucsfao sao as conscquncias ncgafivas quc a
consfiuao dc una unidadc iisional odc iovocai ncsfas cidadcs, afiavs dos
iiscos dc dcfciioiaao do csao uihano c do aciscino significafivo dos ndi-
ccs dc violncia c no scnfincnfo dc inscguiana da oulaao cn gcial.
!oi oufio lado, as unidadcs iisionais odcn ioduzii un incicncnfo nos
ndiccs dc violncia dcvido ao fafo dc quc as csfafsficas icfcicnfcs s noifcs
violcnfas, cono os assassinafos ocoiiidos dcnfio do icsdio, sao confahilizados
nas csfafsficas oficiais, clcvando giandcncnfc o ndicc dc ciininalidadc ncsfas
cidadcs c, conscqucnfcncnfc, nos nunicios. Cono cxcnlo, fcnos o caso dc
!iaia Giandc. 5cgundo os dados da !undaao 5A! c do !BG aia o ano dc
2003, o nunicio fcvc a naioi faxa dc honicdios da icgiao c a fcicciia nai-
oi do csfado, con ,2 noifcs aia cada 100 nil hahifanfcs. A faxa gcial do
csfado, scgundo a 5ccicfaiia dc 5cguiana !uhlica cn 2000 foi dc 34,77. !o-
in, dos 4 honicdios ocoiiidos cn !iaia Giandc naquclc ano, 27 aconfccc-
183
ian no infciioi da cadcia uhlica ^anocl Luiz Rihciio. nhoia csfc auncnfo
nos ndiccs nao signifiquc un auncnfo na violncia do nunicio, a icscna
do icsdio fcn una lcifuia ncgafiva da oulaao sohic a icscna daqucla
insfifuiao cn scu csao.
A icscna do icsdio iovoca alfciaao no csao das cidadcs. !ioxino
a clc insfala-sc una oulaao nova, a dos faniliaics dos dcfcnfos quc, cn sua
naioiia sao oiiundos dc oufias cidadcs c dc oufios csfados, c quc sc nudan
aia as cidadcs cn quc o faniliai sc cnconfia icso. !a ncsna foina, a ou-
laao quc icsidc ioxina fanhn nodifica scus hhifos, nudando-sc aia lo-
cais iclafivancnfc disfanfcs do icsdio, c/ou incicncnfando os sisfcnas dc
scguiana das casas, cada vcz nais iofcgidas c foifificadas. ^asscna (16,
.2) afiina quc:
ovas cidadcs dcfcnsivas vn suigindo, cn iazao da violncia uihana,
a scnclhana do quc ocoiiia na idadc ndia, c quc hisfoiicancnfc sahc-
sc quc quando as insfifuiocs olficas nao conscgucn iofcgci as cs-
soas, clas ncsnas disso sc cncaiicgan.
5cgundo 5anfos, (1, .4)
... scnic quc a socicdadc (a fofalidadc social) sofic una nudana, as
foinas ou ohjcfos gcogificos (fanfo os novos cono os vclhos) assuncn
novas funocs, a fofalidadc da nufaao ciia una nova oiganizaao cs-
acial. n qualquci onfo do fcno, o nodo dc funcionancnfo da
csfiufuia social afiihui dcfcininados valoics s foinas.
!o onfo dc visfa dcnogifico, as unidadcs iisionais ionovcn giandc
nohilidadc oulacional, iincialncnfc quando sc lcva cn considciaao o caso
das cidadcs cqucnas
.
As fofos ahaixo dcnonsfian alguns noncnfos.
Icnt.. !iiio dc Cano (200/200). csqucida: con a fcncsfadc quc sc aioxina,
noiadoi dc iua analisa as ossihilidadcs dc ahiigo uigcnfc. !ofo do ccnfio c diicifa,
alfcinafivas dc ahiigo: cnhaixo dc onfcs c oiocs ahandonados, icsccfivancnfc.
Icnt.. !iiio dc Cano (200/200). !a csqucida aia a diicifa: naiquiscs, cnhaixo
dc viadufos c cn consfiuocs ahandonadas.
Icsscdcntuo c hIgIcnc pcssou!
Confoinc icfio discufido, na ciifciia das cidadcs a infia-csfiufuia dcfi-
cicnfc linifa a sohicvivncia do noiadoi dc iua c oi fal iazao, clc foiado a
vivci nos ccnfios uihanos fanfo cla qucsfao da ncccssidadc anhicnfal cono
cla ooifunidadc dc fiahalho c ahiigo. ^as ncsno ncssc fciiifoiio ccnfial, as
fiajcfoiias diiias sao fiaadas hascadas no clcncnfo gua, ois sc cla, ncn o
fiahalho, ncn o ahiigo conscguiiao sci icalizados.
Analisando o naa da cidadc dc 5ao Cailos-5! c onfuando a csquisa dc
cano, consfafanos quc a iofina aufada clas fonfcs c clo accsso da gua
docc cn afividadcs cono a dc lavai a ioua, nafai a scdc c a higicnc hsica.
\filizanos fofos da csquisa cono foina dc ilusfiaao:
. !iiio dc Cano (2007). n convcisas con os noiadoics dc iua, ouvinos oi v-
iias vczcs os iclafos dc quc o lcool `disfaia` o fiio, oiquc o cxccsso faz o honcn
doinii, nas afiinaian quc o lcool nao `fiia` o fiio. n oufios iclafos, ouvinos quc
ao sc cdii conida, nuifas vczcs a socicdadc ncga, nas ficqucnfcncnfc nao sc ncga
a agai doscs dc hchidas a clcs.
213
Icnt.. !iiio dc Cano (200/200). !a csqucida aia a diicifa: cuisos d`gua c ia-
as uhlicas ondc ossvcl lavai iouas c scc-las ao sol, chafaiizcs cn iaas uhli-
cas ondc ossvcl a higicnc, canos da icdc dc ahasfccincnfo dc gua da cidadc (quc-
hiados) ufilizados aia fonai hanho. !cfalhc aia o fahlado aia nao sc sujaicn aos
o hanho c o sahoncfc `conunifiio` cono foina dc socializai o noncnfo dc higicnc
quclc quc iccisai.
Iutorcs dc cxc!uso cm pcrmuncncIu no cspuo pb!Ico:
u!tcruo dus tructrIus
o nacancnfo das fiajcfoiias, foi considciada a falfa dc accssihilidadc
do clcncnfo gua cn iaas uhlicas cono foina dc incdii a cinanncia das
cssoas cn sifuaao dc iua, hcn cono a dcsfiuiao dc ahiigos j consfifudos,
icvclando a aiquifcfuia da cxclusao c o caifci higicnisfa da socicdadc icsidcnfc
(uhlica c iivada).
A cssoa cn sifuaao dc iua, ao sc dcaiai con a inossihilidadc dc ci-
nanccci no local quc, cn fcsc, ofciccciia gua, ahiigo, fiahalho, iccisa sc
icadafai incdiafancnfc ao csao c fiaai novas fiajcfoiias assvcis dc sohic-
vivncia.
As tructrIus dIrIus du popu!uo cm sItuuo dc ruu nu cIdudc dc
5o Cur!os-5F buscudus no uccsso u guu
Aos as cnficvisfas icalizadas, conscguinos nacai, dc foina iclininai,
qual sciia a fiajcfoiia da oulaao cn sifuaao dc iua na cidadc dc 5ao Cailos-
5!.
ofanos quc a ciifciia da cidadc cxloiada ccononicancnfc clo
noiadoi dc iua, quc faz da icciclagcn `scu ganha ao` acnas quando iccisa
vcndci scus iodufos. n linhas gciais, fanfo os iccicladoics quanfo os dcnais
noiadoics dc iua fazcn do ccnfio da cidadc (avcnida iincial da cidadc) o
fiajcfo conun aia a sohicvivncia diiia c nofanos quc csfa fiajcfoiia foda
hascada nos onfos dc accsso gua.
214
Icnt.. !iiio dc Cano (200-2010). csqucida, local ondc os noiadoics dc iua sc
ahiigavan c quc foi dcnolido cn Ahiil dc 2010. !cfalhc aia colchocs c iouas cn
ncio aos csconhios. 5cgundo dcoincnfos colhidos, ncnhun dclcs foi avisado da dc-
noliao c nao fivcian fcno dc fiiai os cifcnccs. Ao ccnfio, ivoic (nun dia dc chuva)
ondc noiadoi dc iua sc ahiiga cn dias dc sol cla inossihilidadc dc cinanccci soh
as naiquiscs. !cfalhc aia a cana c os ufcnslios do cofidiano dcsfiudos cla chuva c
oi nao fci cono caiicgai consigo scus cifcnccs. diicifa, aiquifcfuia da cxclusao na
igicja ccnfial da cidadc, con giadcs quc incdcn a aioxinaao c ahiigo dc noiado-
ics dc iua.
CONCLUSES
A guisa dc conclusao, sahcnos quc a nodcinidadc fcn na cidadc o scu
nais cxicssivo /c.us, idcnfificado cono scguio c con hoa qualidadc dc vida aia
os quc nclc hahifan.
^as, h ali giuos cn vulnciahilidadc cxficna, quc nao conaifilhan cssa
scguiana ofciccida socicdadc icsidcnfc. As cssoas quc vivcn cn sifuaao dc
iua fn sua figuia associada ao lixo, ao quc csfianho c quilo quc nao sc odc
folciai clos csfahclccidos. A sua foina anoinal dc ufilizaao do csao uhlico,
unica oao vlida dianfc da insuficincia das olficas sociais afuais, indican
quc os scus diicifos hsicos nao csfao asscguiados.
215
Aln da vulnciahilidadc social quc cxciincnfan, h aqucla iclafiva qua-
lidadc anhicnfal do csao quc ficqucnfan, cuja aiquifcfuia icvcla aocs dc nc-
gaao da inclusao c acaha oi ignoiai as icais ncccssidadcs dcsfc giuo social.
n csquisa icalizada, conscguinos cxfiaii quc as fiajcfoiias diiias dcs-
fa oulaao sao hascadas, nun iinciio noncnfo, no clcncnfo gua quc,
acsai dc foda aiquifcfuia da cxclusao (foinciias uhlicas accssvcis acnas ao
odci uhlico cngafcs iidos c giadcs quc incdcn a aioxinaao do ahii-
go, oi cxcnlo) c do caifci higicnisfa, confinua a sci inicscindvcl sohic-
vivncia dcsfcs honcns c nulhcics quc vivcn nas iuas. Con isso, icconhccci
no clcncnfo gua un diicifo hunano fundancnfal, cujas aocs uhlicas dcvc-
iian viahilizai ao invs dc ncgai. Considciai, oi fin, quc as caiacfcisficas dcsfa
oulaao, con suas icalidadcs unicas, dcvciian sci indicafivas da falncia das
olficas uhlicas, a concai das olficas uihanas. Ao confiiio do quc oia
ocoiic, a cidadc dcvc sci consfiuda cono csao dc fodos c csao do icsci-
fo s difcicnas, alincnfando a csciana ao invs dc dcsinfcgi-la.
REFERNCIAS
AC5RAL!. !cniy, !RC\LA, 5clcnc c !!\A, Jos Augusfo (igs.). JustIu AmbIcntu!
c CIdudunIu. 2 cd. Rio dc Janciio: Rclunc !unai, 2004.
_________________. Vu!ncrubI!Idudc AmbIcntu!, proccssos c rc!ucs. Conunicaao ao !! n-
confio acional dc !iodufoics c \suiios dc !nfoinaocs 5ociais, connicas c Jciiifoiiais,
!!BG, Rio dc Janciio, 2006.
AL\ARZ, A.^.5. A RcsI!IcncIu c o morur nu ruu: cstudo com morudorcs dc ruu crIunus
c udu!tos nu cIdudc dc 5o Fuu!o. 1f. !aculdadc dc 5audc !uhlica da \nivcisidadc dc 5ao
!aulo. ^csfiado. 5ao !aulo, 1.
AR!J, !anna. A CondIo Humunu. Jiad. Rohcifo Raoso, Rio dc Janciio: !oicnsc \nivci-
sifiia, 11.
_______________. OrIgcns do Totu!IturIsmo. Jiad. Rohcifo Raoso, 5ao !aulo: Conanhia das
Lcfias, 17.
BA\^A, Zygnunf. NodcrnIdudc c umbIvu!cncIu. Jiaduao: ^aicus !cnchcl. Rio dc Janciio:
Joigc Zahai, 1.
BBB!, oihcifo. A ru dos IIrcItos. Rio dc Janciio: Canus, 12.
CAA! JR!!A!, A. A. IIrcItos Humunos c NcIo AmbIcntc. !oifo Alcgic: 5igio A.
!ahiis, 13, . 16.
!\GLA5, ^aiy. RIsk und b!umc: cssuys In cu!turu! thcory. Rouflcdgc: London and cw Yoik,
12.
!\!R, ^ifchcll. 5Idcwu!k. . 116-14. !aiiai, 5fiauss and Giioux. cw Yoik, 1.
L!A5, ., 5CJ5, J.L. Os stubc!ccIdos c os OutsIdcrs Rio dc Janciio: Joigc Zahai di-
foi, 2000.
5CRL, 5aia. VIdus uo Lcu. Rio dc Janciio: difoia !iociuz, 2006.
!J5. \iignia. CupItu!Ismo, xc!uscs c nc!uso Iorudu. Jcno, Rio dc Janciio, vol. 2,
n. 3, 16, . 34-.
G!!!5, A. As conscqcncIus du modcrnIdudc. (fiad. Raul !ikci) 5ao !aulo: d. \5!,
11.
____________. NodcrnIdudc c IdcntIdudc. (fiad. !lnio !cnfzicn) Rio dc Janciio: Joigc Zahai,
2002.
G!!^A, iving. stIgmu: notus sobrc u munIpu!uo du IdcntIdudc dctcrIorudu. 2 d.
Jiaduao: ^icia B. dc ^.L.uncs. Zahai difoics, 17.
216
!A5BARJ, Rogiio. O NIto du IcstcrrItorIu!Izuo: do IIm dos tcrrItrIos mu!tItcrrI-
torIu!Idudc. Rio dc Janciio: Bcifiand Biasil. 2004
!\AR!C!, L. CupItu!Ismo c NurgInu!Idudc nu AmcrIcu LutInu. 4 cd. Rio dc Janciio: !az c
Jciia, 1.
^ARA!LA JR, . nscgurunu xIstcncIu! c Vu!ncrubI!Idudc no HubItur Nctropo!Ituno
E !! nconfio da A!A5, 23 a 26 dc naio dc 2006. Biaslia. . 1-16, 2006.
\5, !clna !. A mIscrIu cm cspctcu!o. 5civio 5ocial : 5ocicdadc, (47): 7-, 1.
Q\!JA, !aula Rochlifz. 5ucIto (ocu!to) c u cIdudc: u urtc dc WodIczko. !! !sicanlisc
c Culfuia. 5ao !aulo, 200, 31(46), 104-107.
JRR5, Ricaido Loho. IIrcIto uo NnImo xIstcncIu!. Rio dc Janciio: difoia Rcnovai, 200.
\ALC!, . cf al. A produo socIu! do dcsustrc: dImcnscs tcrrItorIuIs c po!tIco-
InstItucIonuIs du vu!ncrubI!Idudc nus cIdudcs brusI!cIrus Ircntc s chuvus. Jcoiia c !csqui-
sa 44 c 4, . 67-114, Janciio c Julho dc 2004.
\ALC!, . cf al. Fcssous cm sItuuo dc ruu no rusI!: cstIgmutIzuo, dcs!IIIuo c
dcstcrrItorIu!Izuo. RB5 Rcvisfa Biasilciia dc 5ociologia da noao, v. 7, n. 21, . 6 a
60, dczcnhio dc 200.
\ALC!, . Iu mortc du QuImcru procuru dc Fcguso: u ImportncIu du Intcrprctuo
socIo!gIcu nu un!Isc do Icnmcno dcnomInudo dcsustrc. . 3-1 E \ALC!, ., 5!A,
^., ^ARC!Z!!, \. GAL\5, J.C. (oigs.) 5ociologia dos !csasfics consfiuao, infcifaccs
c cisccfivas no Biasil. v. 1. 5ao Cailos : Ri^a difoia, 200a.
_____________. Vu!ncrubI!Idudc c Nudunus C!ImtIcus nu IrIcu: contrIbuIcs puru umu
rcI!cxo socIo!gIcu sobrc u IndIIcrcnu socIu! Ircntc uo gcnocdIo. . 21-266 E \ALC!,
., 5!A, ^., ^ARC!Z!!, \. GAL\5, J.C. (oigs.) 5ociologia dos !csasfics consfiu-
ao, infcifaccs c cisccfivas no Biasil. v. 1. 5ao Cailos : Ri^a difoia, 200h.
217
CAFTLLO 13
PRTICAS DE RISCO EM MEIO S GUAS:
PERFIL DO TURISTA NA REPRESA DO LOBO, ITIRAPINA/SP
M^RCLS HIIIIR COIITTl
INTRODUO
\na das caiacfcisficas da socicdadc nodcina a lcgifinaao dc un fcn-
o livic, o qual assa a cnscjai a ciiaao dc novos csaos c novas foinas dc
lazci. !cnfic csfcs, os quc sc fiansfoinan cn ncicadoiia c icioduz a scgic-
gaao social sinilai a cxisfcnfc no nundo do fiahalho.
!ojc, odcnos asscvciai quc os csaos conunifiios sao cada vcz nais
iocuiados cla oulaao dc haixa icnda, dcnfic csscs, os iscinocs, as icic-
sas, as iaias c os lagos, sc dcsfacan, icvclando-sc cono foinas dc lazci nais
haiafas c vivcis aia cssa canada social. A ncccssidadc dc usufiuii ao nxino
a ooifunidadc dc lazci c o giandc confingcnfc quc aflui aos ncsnos lugaics
colahoia aia icduzii o confoifo quc cada infcgianfc do giuo odc disoi.
Cunic salicnfai quc cssc ncsno fio dc divcifincnfo odc fanhn sc fians-
foinai cn un iofundo sofiincnfo aia os ncnhios do giuo faniliai quan-
do ocoiic una noifc dos scus, gciada oi afogancnfo. o lado oosfo, as clas-
scs ahasfadas iivilcgian-sc con iscinas nos fundos das suas casas c, af ncs-
no, iaias, lagos c ilhas aificulaics, con condiocs dc hcn-csfai c scguiana
hasfanfc disfinfas. Assin, una gcogiafizaao dc iisco iclacionado ao lazci cn
ncio s guas fcn un foifc vis dc classc.
lazci dos csfiafos sociais infciioics cn confcxfo dc oila foina o giuo vul-
gaincnfc conhccido cono faiofciios, iofulado cono un conjunfo consfifudo oi
cssoas quc ingcicn giandcs quanfidadcs dc hchidas alcoolicas c scn confiolc al-
gun c quc sc alincnfan scn icgiancnfo, lanando-sc fcnciaiiancnfc nas guas
aos isso. \iias cssoas inclusas ncssc cifil noiicn fodos os anos vfinas dc
afogancnfos, os quais odciian sci cvifados sc o icscifo s sinalizaocs dc alcifa
inlicassc nun valoi culfuial. ao scndo, as cquics dc scguiana locais fican
sohiccaiicgadas c dcixan assai algunas ificas quc lcvan os cxccufanfcs ao ohifo.
\n csfudo foi fcifo ohjcfivando caiacfciizai un conjunfo dc ificas dc
lazci no halnciio 5anfo Anfonio, insciido na Rcicsa do Loho, oulaincnfc
conhccido cono Bioa, no nunicio dc !fiiaina/5!. ssa icicsa icsulfa das
ohias dc una anfiga hidioclfiica, inauguiada cn 130, c fodos os anos lcva
nilhaics dc cssoas s suas naigcns aia fins dc dcscanso c iccicaao, ocoiicndo
ohifos oi afogancnfo. !ndagaocs ainda csfao ahcifas accica do fcnncno quc
lcva cssoas a lanai-sc cn dcsafios noifais dianfc da gua, dcscaifai os avisos
dc ciigo c as advcifncias das cquics dc scguiana locais. Ahaixo, clcncados
alguns asccfos dc icfciido csfudo sohic o fcna, quc foi icalizado clo aufoi na
218
foina dc iniciaao cicnffica, no ano dc 2007, c quc fiaz alguns clcncnfos aia
cnsai a icfciida iohlcnfica.
1. O TURISMO NA REPRESA DO LOBO
s nunicios do infciioi dc 5ao !aulo concaian a vivcnciai un fluxo
fuisfico accnfuado cn icicsas c, cono aconfccc cn oufios scgncnfos, a infia-
csfiufuia dc fiansoifc, afcndincnfos ndico, dcnfic oufios scivios hsicos,
nao conscguiu aconanhai cssa cvoluao. o noncnfo icscnfc, a Rcicsa do
Loho csf quasc quc volfada cxclusivancnfc aia o fuiisno c a iccicaao, au-
ncnfando-sc o fluxo dc hahifanfcs fcnoiiios c fuiisfas sazonais aia a icgiao.
\na das naioics icclanaocs dcsscs fuiisfas a icciia infia-csfiufuia
do local, o quc nos lcva a icssuoi quc, cn un fufuio ioxino.
Localizada cnfic os nunicios dc Biofas c !fiiaina, na icgiao ccnfio-ocsfc
do sfado dc 5ao !aulo, a icicsa inscic-sc na suh-hacia hidiogifica do Rihci-
iao do Loho, aflucnfc do iio Jacai-Guau, fiihufiia da naigcn diicifa do iio
Jicf. A fcnciafuia da gua no ns nais qucnfc infciioi a 22'C c a fcnc-
iafuia ndia no invcino infciioi a 1'C.
A iincial afividadc cconnica do nunicio dc !fiiaina, afualncnfc,
a iccicaao junfo Rcicsa do Loho, scndo quc cssc fuiisno nodificadoi do
csao local c fanhn ionofoi dc una scgicgaao socio-csacial. s visifan-
fcs ocasionais, dc classcs oulaics, cnfian cn consfanfcs conflifos con os
ioiicfiios dc scgundas icsidncias, oiiundos dc classcs ndias, cn un cvi-
dcnfc ioccsso dc disfinao social. A falfa dc infia-csfiufuia do halnciio aia
os iinciios foina a csfada do fuiisfa iohlcnfica c inacfanfc, icsulfanfc cn
dcgiadaao anhicnfal. \n naioi invcsfincnfo do odci uhlico nunicial na
infia-csfiufuia c aia un naioi inccnfivo da cidadania con iclaao aos cxcui-
sionisfas ocasionais fiaiia un naioi dcscnvolvincnfo local aia a ifica do
fuiisno, ois csscs ncsnos fuiisfas iocuian un local aia o iclaxancnfo, lon-
gc do sficss, iocuian scnfiicn-sc oifadoics dc diicifos.
1.1 CARACTERIZAO DO TURISTA
A caiacfciizaao dos ficqucnfadoics da icicsa foi ohfida afiavs dc cnfic-
visfa con os ficqucnfadoics conccnfiados na oila da icicsa, nos fciiados dc
cainaval c !scoa do ano dc 2007. A ahoidagcn aos ficqucnfadoics foi fcifa dc
foina alcafoiia, havcndo 1 icsondcnfcs.
!iinciiancnfc foi vciificada a ndia dc idadc aia a ciiaao dc aincfios
dc ahoidagcn c dcscnvolvincnfo das qucsfocs:
Quadio 1 Caiacfciizaao cfiia dos cnficvisfados.
IIvIso dos cntrcvIstudos por Idudc
NcdIu dc
Idudc
!oncns 20 21 22 22 37 3 3 41 4 34,
^ulhcics 1 20 27 2 2 36 3 43 0 0 30
219
!cvido a sua foina dc olo afiafivo dc fuiisfas, fanhn foi csquisado
as icgiocs c cidadcs das quais os fuiisfas cnficvisfados cian oiiundos:
Quadio !! ^unicios dc oiigcn dos cnficvisfados,
IIvIso dos cntrcvIstudos por cIdudc
Cidadc !oncns ^ulhcics Jofal !oiccnfagcn
!oifolndia 3 2 27,7%
Rio claio 2 0 2 11,11%
^ogi guau 1 1 2 11,11%
Linciia 1 1 2 11,11%
Aiaiaquaia 2 3 27,7%
!ndaiafuha 1 0 1 ,6%
Caninas 0 1 1 ,6%
6otu! 0 8 8 00,00%
!noifanfc, fanhn, ao lado da faixa cfiia icdoninanfc, foi o ciccn-
fual dc cssoas quc nao quiscian icsondci o iofciio ioosfo, scndo a cxli-
caao da iccusa das icsosfas o fafo dc csfaicn cn scus noncnfos dc lazci c
divcisao, nao qucicndo dcssa foina icocuai-sc cn foinulaao dc conccifos
aia as suas icsosfas:
Quanfo a cscolaiidadc, a naioi aifc dos cnficvisfados ossui o iinciio
c scgundo giaus conlcfos (7%, n~14) c ncnhun dos cnficvisfados ossua
nvcl suciioi, scndo quc fodos os cnficvisfados, dc anhos os scxos, fanhn
afiinaian quc j havian aiado con os csfudos. Quanfo ao odci aquisifivo,
a icnda ncnsal salaiial na sua naioiia conccnfia-sc na faixa dc 1 c 2 saliios-
nninos (44%, n~), scguida dos quc ganhan cnfic 3 c saliios-nninos
(2%, n~) c os quc iccchcn cnfic 6 c 10 saliios-nninos (2%, n~), nao
scndo consfafado ncnhun cnficvisfado acina dcssa faixa salaiial.
220
o asccfo culfuial, nos hhifos dc lcifuia dos cnficvisfados houvc o ic-
donnio da lcifuia dc joinais dc ciiculaao icgional con un ciccnfual dc 3%
(n~7) scguido dc icvisfas con 22% (n~4). A faxa dos quc nao disunhan dc
ncnhun fio dc suoifc infoinacional odc sci considciada alfa, na faixa dos
3% (n~7), nuncios quc indica quc a iogianaao fclcvisiva confinua scndo
a nclhoi foina dc conunicaao c fiansnissao dc infoinaocs aia alcanai o
giuo, haja visfa fodos afiinaicn quc assisfcn algun fio dc vciculaao
fclcvisiva.
A consfiuao dc hhifos cnfic os ficqucnfadoics cvidcnciou-sc cono un
asccfo iclcvanfc, ois 61% (n~11) dos cnficvisfados disscian nanfci os ncs-
nos hhifos dc quando iniciaian suas idas ao halnciio. !cnfic fais hhifos, o
acanancnfo cla oila da iaia, o chuiiasco c o lazci aqufico. Cono aia 2%
(n~) cia a iinciia vcz quc ficqucnfavan o local, nao havia un hhifo dcfi-
nido aia cxcicifai, nas 11% (n~2) dos cnficvisfados afiinaian nudanas cn
scus hhifos cono ficqucnfadoi, fais cono, dcixai dc ii cnhoia no ncsno dia
dc chcgada c acanai no local, ou cnfao, a nudana do local dc acanancn-
fo naqucla oila, iocuiando locais nais calnos c faniliaics, j quc csfas csso-
as iniciaian o lazci no halnciio quando ainda cian solfciias, acanando cn
locais nais iocuiados oi jovcns c, agoia, j casados, iocuian locais ncnos
novincnfados aia aicciai a hclcza da nafuicza c iocuiai a calna do local.
Quanfo aos aconanhanfcs dos usuiios da icicsa, a giandc naioiia
(%, n~16) csfava no local aconanhada dc faniliaics, oufios 11% (n~2)
afiinaian csfaicn aconanhados con faniliaics junfancnfc con anigos.
Jodos os cnficvisfados afiinaian quc sc dcslocan aia o halnciio oi
ncios ioiios, con caiios ou nofos, scndo quc a nofo foi ouco ncnciona-
da cono ncio dc fiansoifc, con acnas 6%. sfc dado confiina as icsosfas
dadas anfciioincnfc, ois cono a giandc naioiia vcn ao local aia lazci c di-
vcifincnfo cn fanlia, a nofo nao o vcculo nais aioiiado, una vcz quc,
con a ncsna, fiansoifa-sc, no nxino, duas cssoas, suondo quc una fan-
lia quc fcnha acnas un filho fal dcslocancnfo oi cssc ncio dc fiansoifc j
sc foinaiia inadcquado. ao foi iclafado ncnhun dcslocancnfo oi nihus dc
cxcuisocs, fafo csfc ohscivado |n /c.c, una vcz quc nao foi visfo cn noncnfo
algun nihus dc cxcuisocs duianfc os dias das cnficvisfas.
s cnficvisfados cian oiiundos dc localidadcs disfanfcs no nnino 0 kn
do halnciio c acanan nuifas vczcs cn condiocs icciias, gcialncnfc, oi
dois dias no fin dc scnana, o shado c o doningo ou nais, quando ossvcl.
!sso ocoiic dc una a fis vczcs ao ano (44%, n~), aiovcifando-sc, iincial-
ncnfc, fciiados iolongados, fcsfas dos finais dc ano c cainaval, dcsfiufando-
sc o nxino ossvcl dc dias no local.
221
IJ 1 !hifo dc fazci chuiiasco duianfc a cinanncia no halnciio 5anfo Anfonio.
Ioto 2 !hifo do acanancnfo oi aifc dos ficqucnfadoics do Balnciio nos finais
dc scnana c fciiados iolongados.
Ioto 3 consuno dc hchidas alcoolicas c ingcsfao dc alincnfos faz aifc dos hhi-
fos dos ficqucnfadoics do halnciio.
222
Ioto 4 Giuo dc ficqucnfadoics do halnciio 5anfo Anfonio cn icuniao con anigos
c faniliaics.
Ioto 5 Giuo dc ficqucnfadoics do halnciio icunidos cn fanlia.
Ioto 6 \filizaao dc ncios ioiios aia os dcslocancnfos af o halnciio con vccu-
los quc aconodcn o nxino dc cssoas ossvcl.
223
2. ASPECTOS COMPORTAMENTAIS DOS FREQENTADORES DO
BALNERIO SANTO ANTONIO
Quanfo ao asccfo da hahilidadc aqufica (sahci nadai ou nao), a naio-
iia dos honcns cnficvisfados afiinou quc sahcn nadai, con 0% (n~), con-
fia 37,% (n~3) dc nulhcics quc afiinaian o ncsno. A icsunao nasculi-
na ncssa hahilidadc gcia a naioiia dos acidcnfcs aquficos, ois % dos afo-
gancnfos aconfcccn con honcns, scndo os icgisfios do Coio dc Bonhciios.
n nhifo gcial dos cnficvisfados, 61% (n~11) afiinou quc sahc nadai.
Quudro !ahilidadc na gua scaiada oi gncios c cn nhifo gcial dos usuiios
do halnciio 5anfo Anfonio.
HubI!Idudc nu guu Honcn Nu!hcr Totu! %
5ahc nadai (0%) 3 (37,%) 11 61%
ao sahc nadai 2 (20%) (62,%) 7 3%
ufio qucsfionancnfo lcvanfado aiccla dc cssoas cnficvisfadas quc
afiinou nao sahci nadai, foi sc, ncsno ncssas condiocs, cnfiavan nas guas
da icicsa ou nao. !oi ohscivado quc ,% (n~6) das cssoas quc afiinaian
nao sahci nadai cnfiavan na gua da ncsna foina. Jodos ohscivaian quc
adofan ncdidas dc scguiana quando csfao dcnfio d`gua. s oufios 14,2%
(n~1) afiinaian nao sc aiiiscavan a cnfiai na icicsa, ncsno quc fossc cn sua
aifc iasa, icfciindo ficai do lado dc foia fodo o fcno cn quc cinanccian
no halnciio.
Ioto 7 Alguns usuiios do halnciio 5anfo Anfonio cnfian nas guas da icicsa ncs-
no nao scndo ossuidoi dc hahilidadcs aquficas.
!a aiccla dos cnficvisfados quc afiinaian sahci nadai, nas usavan hoias
salva-vidas da ncsna foina, ohscivou-sc una dcsiooiao accnfuada nos
nuncios. Ccica dc 1% (n~10) dos usuiios icsondcian nao usai hoias sal-
va-vidas duianfc a iccicaao dcnfio da gua, confia acnas % (n~1) quc ics-
224
ondcian quc usava hoias salva-vidas quando cn cxciccios dc nafaao. !oin,
quanfo s cssoas ficqucnfadoias do halnciio quc nao sahcn nadai c cnfian
na gua scn a hoia salva-vida, nun clssico conoifancnfo dc iisco, a ciccn-
fagcn chcga a 71,0% (n~) dos cnficvisfados confia 2,0%(n~2) dos quc
a ufilizan, dcnonsfiando a dislicncia dos iinciios quc, con algunas ncdi-
das sinlcs, odciian cvifai una fiagdia dc dincnsocs iiicvcisvcis.
Quundo V - \filizaao dc hoias salva-vidas clos usuiios do halnciio quc nao sahcn
nadai scaiado oi gncio.
o subcm nudur Homcm Nu!hcr Totu! %
\san hoias salva-vidas 2 2 2S,%
ao usan hoias salva-vidas 2 3 71,%
2.1 HBITOS DE CONSUMO DOS FREQENTADORES DO BALNERIO
SANTO ANTONIO
Quanfo aos hhifos dc consuno no halnciio, inicianos o iofciio dc ci-
gunfas indagando sohic o consuno dc hchidas alcoolicas duianfc a cinanncia
dos usuiios no local. 3% (n~1) dos cnficvisfados afiinaian consunii hc-
hidas alcoolicas duianfc os noncnfos dc cinanncia, confia 17% (n~3) quc
afiinaian ingciii soncnfc gua ou icfiigcianfcs. dado quc nciccc sci dcsfa-
cado ncssc foico consisfc quc fodos os cnficvisfados do scxo nasculino afiina-
ian quc ingcicn hchidas alcoolicas no halnciio (as hchidas cifadas clos usu-
iios foian ccivcja, caiiiinha, cachaa c vinho), o quc foina claio quc a nis-
fuia dc hchida alcoolica con o cxccsso dc aufoconfiana oi aifc dos honcns
os colocan cono as ofcnciais vfinas dc acidcnfcs oi afogancnfo (cono odc
sci vciificado nas csfafsficas dc ohifos oi afogancnfo no halnciio).
Quudro V !ngcsfao dc hchidas alcoolicas duianfc a cinanncia no halnciio dividi-
do oi gncio.
ngcsto dc bcbIdus
u!co!Icus no bu!ncrIo
Honcn Nu!hcr Totu! %
5!^ 10 1 3,0%
A 0 3 3 17,0%
ufia qucsfao lcvanfada na csquisa quanfo aos hhifos dc consuno foi
a ifica dc cnfiai na gua aos as icfciocs ou cnfao, aos a ingcsfao dc alincn-
fos divcisos, c %(n~16) dos cnficvisfados afiinaian nao cnfiai na gua aos
as alincnfaocs oi ncdo dc noiici dc congcsfao, confia os oufios 11%(n~2)
quc afiinaian nao fcicn fal fcnoi. uhlico fcninino nosfiou-sc icocua-
do con a csffica coioial c husca o halnciio aia hionzcancnfo c cnhclc-
zancnfo do coio. ufia icocuaao aia con os filhos as quc aconanhan
225
duianfc a csfada dc lazci na oila da iaia, o quc as lcva a fonai iovidncias
con a alincnfaao c hcn csfai dos ncsnos, indccndcnfcncnfc dc idadc ou
sifuaao financciia.
Ioto 8 A ingcsfao dc hchidas alcoolicas duianfc a cinanncia no halnciio un dos
fafoics dc influncia no conoifancnfo dc iisco.
Ccica dc 66% (n~12) dos ficqucnfadoics do halnciio confian nos scivi-
os dos guaida-vidas, c 17% (n~3) sao indifcicnfcs quanfo a cssa qucsfao. Ac-
nas 17% (n~3) afiinaian nao confiai nos scivios icsfados clos guaida-vidas.
\na cigunfa iclacionada a csfc fcna foi a dc idcnfificaao do oigao icsons-
vcl cla confiafaao dos scivios dos guaida-vidas. \n giandc ciccnfual, 4%
(n~17), nao fazia idia sc os guaida-vidas cian funcioniios da !icfcifuia ^u-
nicial dc !fiiaina ou do Coio dc Bonhciios. Jal dcsconhccincnfo influcnciou
nas icsosfas dos cnficvisfados, ois os quc achavan quc os guaida-vidas cian
honhciios fcnian una aicscnfaao na dclcgacia dc olcia oi dcsohcdincia
ou dcsacafo a aufoiidadc, caso qucsfionassc as oiicnfaocs dos guaida-vidas. Ao
sahcicn quc os guaida-vidas cian funcioniios civis, dcnonsfiaian ccifo dcsic-
zo, ois a ancaa dc una iisao j nao os icocuava fanfo.
Ioto 9 Coio dc Bonhciios afuando aia csquisa dc un coio dcsaaiccido no hal-
nciio. fafo do halnciio cohiai faxa dc cnfiada ohiiga a confiafaao dc guaida-vidas
aificulaics.
226
Quanfo coniccnsao da sinalizaao do halnciio, 3% (n~1) dos cn-
ficvisfados afiinaian coniccndci fofalncnfc a sinalizaao, scndo quc fodos
os cnficvisfados afiinaian quc icscifan cssa sinalizaao. !os ficqucnfadoics
cnficvisfados, 100% (n~1) afiinaian quc icscifan a sinalizaao afual do
halnciio, oin, a naioiia (67%, n~12) cnfcndc quc cssa sinalizaao odciia
sci nclhoiada, iincialncnfc no focanfc s lacas c locais dc acanancnfo.
Jodos foian unnincs cn dizci quc a nclhoiia da infia-csfiufuia do halnc-
iio dcva sci considciada una ncdida uigcnfc.
!oi ioosfo aos usuiios ahoidados duianfc a csquisa quc iouscsscn
soluocs c idias aia quc sc cvifasscn novos afogancnfos no halnciio, iin-
cialncnfc nos dias dc naioi novincnfo. As oiniocs cxicssadas cnconfian-
sc no quadio ahaixo.
Quudro V iniocs aicscnfadas clos usuiios do halnciio 5anfo Anfonio aia a
dininuiao do nuncio dc afogancnfos duianfc os dias dc giandc novincnfo.
OpInIo uprcscntudu Homcns Nu!hcrcs Totu! %
Caifillas infoinafivas / nais lacas dc
sinalizaao
1
6
33%
Auncnfai o nuncio dc guaida-vidas
1
3
4
22%
Alicaao dc advcifncias / iciccnsocs /
cxulsao do halnciio
2
2
11%
Lininuiao do consuno dc hchidas alcoolicas 3 3 6 33%
iicnfaocs vcihais oi nonifoics c guaida-
vidas csallados clo halnciio
2
2
11%
^aioi icscifo clas lacas dc sinalizaao /
nais conscicnfizaao
4
4
22%
ufio qucsfionancnfo fcifo foi cn iclaao a cxciincias icfiifas dc un
quasc afogancnfo. Ccica dc 0% das cxciincias naiiadas foian causadas oi
uia dislicncia cn icicsas, nai ou iscinas, fais cono alcanai a aifc nais
funda do local scn sahci nadai, nadai cn coiicnfczas, cnhiiagucz, ondas do
nai, dcnfic oufias. s oufios 0% das cxciincias foian causadas oi nofi-
vos divcisos.
!inalncnfc, a ulfina qucsfao fcifa aos usuiios do halnciio afiavs do
iofciio dc cigunfas foi no focanfc a icaao dc cada cssoa dianfc un afogancn-
fo cn cuiso. A giandc naioiia (3%, n~1) afiinou quc, sc icscnciassc un
afogancnfo, incdiafancnfc cdiiia ajuda aos guaida-vidas ou oufias cssoas
ioxinas no noncnfo c quc, cn hiofcsc alguna, cnfiaiia na gua aia fcnfai
cfcfuai un salvancnfo. Assin, icondcia o dcscjo dc icscivai a ioiia anfc
o diana alhcio, oin, 11% (n~2) icsondcian quc cnfiaiian na gua aia
fcnfai ajudai a cssoa cn cuiso dc afogancnfo, ncsno cicnfc do ciigo dc sc
afogai junfancnfc con a vfina a sci salva.
227
Ioto 10 !cnfic viios nofivos, a dislicncia na gua odc lcvai a un acidcnfc fafal.
2.2 PRTICAS DE LAZER NO LOCAL
s fuiisfas da Rcicsa do Loho iafican o fuiisno dc nassa. A conccn-
fiaao dc cssoas un fafoi dc afiaao aia fais fuiisfas, quc sc dcslocan cn
giuos dc anigos ou fanlia usando vcculos ioiios. nfic as nulhcics, a
naioiia dc donas-dc-casa, con idadc vaiiando cnfic 20 c 40 anos. nfic os
honcns, a insfiuao vaiia cnfic o 1' giau inconlcfo af o 2' giau.
A iocuia clo local ohjcfiva assaicn noncnfo agiadvcis dc lazci con
a fanlia c anigos, scndo cssc o iincial nofivo quc afiai csscs fuiisfas sazo-
nais, aln do haixo cusfo das afividadcs dc lazci ali dcscnvolvidas, ondc a ic-
cicaao foina-sc ouco onciosa. A ingcsfao dc vaiiadas hchidas alcoolicas, fanfo
cn fcoi cono cn quanfidadc, iincialncnfc oi aifc dos honcns, suscifa a
alfciaao dc conoifancnfos c dcsicscifo a icgias j i-csfahclccidas do hal-
nciio c af ncsno das icgias dc convivncia infiagiuo no halnciio, ois sao
inuncias as hiigas c dcicdaocs no local, iincialncnfc no ciodo nofuino.
As disfinocs do nunicio dc oiigcn do cnficvisfado nao coniovaian
quc cssa cia un fafoi iclcvanfc aia coiicsondci a conoifancnfos dc iisco.
^as, as hiincadciias iclacionadas viiilidadc, sin. o caso dos ficqucnfadoics
do halnciio, aos a ingcsfao dc giandcs quanfidadcs dc hchidas alcoolicas ou
oufias suhsfncias alucinogcnas, honcns dcsafian algun dc scu ioiio giu-
o social aia nadai af o oufio lado da icicsa, ncsno nao ocoiicndo cssc
dcsafio, o indivduo oi si so icsolvc fiansoi a icicsa nadando, cidcndo a
noao da disfncia, iofundidadc c caacidadc fsica coiicsondcnfc aia ica-
lizai o fcifo, o quc fanhn fcn vinculaocs con o conjunfo dc valoics do uni-
vciso nasculino. A fiadiao disciinina cnfic o iniciado c o oufio, ou scja, o
oufio foda cssoa quc nao cifcncc ao giuo social dc convvio insciido naquclc
dcfcininado noncnfo, assin clc iccisa sci iniciado aia quc o scu caifci scja
asscguiado c clc accifo ou confiinado cianfc cssc giuo (G!!!5, 11), nas
ciicunsfncias csfudadas, isso sc d, afiavs, oi cxcnlo, das fiavcssias dc una
icicsa a nado. !aia sua accifaao no giuo, cono un anigo, dccidc dcsafi-
ai a nafuicza c scus ioiios linifcs c un acidcnfc oi afogancnfo dianfc dcssc
conoifancnfo dc iisco, icssalfando quc nuifas vczcs cssc acidcnfc odc sci
fafal, nao gcia a conoao dcvido iclaao dc csfianhancnfo quc cisisfiu.
228
giuo ao qual o indivduo fafalncnfc acidcnfado cifcncc, c nao quclc
con o qual quis sc infcgiai, fiansfciii foda a cula do fafdico acidcnfc ou na
ioiia vfina (ois csfa dcsafiou una vcidadc foinulai do giuo) ou cnfao no
sisfcna ahsfiafo local (ncssc caso, o guaida-vidas) clo fafo dc sua noifc. s
giuos dc cifcncincnfo c dc husca dc adcsao iscnfan-sc dc icsonsahilidadcs.
A aufoiidadc do cxcnlo (guaida-vidas) un fcnncno ioduzido cla
insfifuiao icsonsvcl clo local, scndo cssa aufoiidadc lcgal aoiada na lcga-
lidadc das noinas cn vigoi. o caso do guaida-vidas, odcnos dizci quc scu
cifil scja o dc una cssoa quc fcn un hon dcscncnho na gua cono nada-
doi, odcndo af salvai algun quc csfcja afogando-sc, nas sua csccialida-
dc sc linifa ncssc onfo, nao fcndo donnio dc oufias fcnicas iofissionais
cono a icssuscifaao cidio-ulnonai, csfahilizaao dc coluna ccivical, ahoida-
gcn coiicfa dc una cssoa cn ioccsso dc afogancnfo, dcnfic oufias, ncccs-
siias aia un salvancnfo. ncssc confcxfo quc sc inscic o iofissional, indi-
vduo dcvidancnfc icaiado aia cssa dcfcininada sifuaao (fanfo fisicancnfc
cono sicologicancnfc) colocando cn ifica o conhccincnfo ciifo adquiii-
do na sua iofissionalizaao.
Iotos 11 c 12 !iofissionais do Coio dc Bonhciios sc icaiando aia iocuiai coi-
o dcsaaiccido.
n halnciios c csaos iccicafivos afins, os icsonsvcis confiafan cs-
soas con fais hahilidadcs csccficas c nao cxafancnfc iofissionais, clo fafo
da nao-dc-ohia dos ulfinos sci nais onciosa.
A falfa dc icocuaao cn afcnfai aia a sinalizaao icfcicnfc os fafoics
dc ciigo, hcn cono o dcscjo dc colocai a iova os guaida-vidas odcn gc-
iai dccisocs conulsivas oi aifc dos fuiisfas c a sona da ingcsfao da hchida
alcoolica c a dislicncia ao nadai sao os ncios dc icalizai fal fcsfc ao cusfo da
ioiia vida.
o caso da dislicncia chcganos nofvcl naica dc 0% (n~) dos
cnficvisfados fcicn cnfiado cn un ioccsso dc afogancnfo oi uio dcscui-
do (avanai sinalizaocs afingindo locais nais iofundos, nao usai colcfcs sal-
va-vidas, dcnonsfiaao aia una ossvcl afiinaao cianfc o giuo). cxccsso
dc consuno dc hchidas alcoolicas, icconhccido cono ifica usual do ioiio
cnficvisfado (n~2) agia dcsfavoiavclncnfc cn suas iclaocs sociais, dcsdc o
229
dcscuido aia con os filhos, discussocs faniliaics, discussocs no giuo dc ani-
gos c oufios. A vulnciahilidadc do indivduo acaha oi sc difundii na vulncia-
hilidadc dc fodos con os quais o ncsno infciagc.
CONCLUSES E RECOMENDAES FINAIS
ohjcfivo iincial dcssc csfudo foi fiazci alguns asccfos do cifil so-
cio-cconnico-culfuial dos ficqucnfadoics do halnciio 5anfo Anfonio, sifua-
do na icicsa do Loho, halnciio ufilizado oi giuos dc haixo odci aquisifi-
vo c ondc ocoiic o naioi nuncio dc afogancnfos icgisfiados nos oigaos ofici-
ais na icgiao.
Aos a anlisc das icsosfas dos ficqucnfadoics do halnciio ao iofciio da
cnficvisfa, infcnfando gciai suhsdios aia una cvcnfual cananha cducafiva
visando dininuii os nuncios dc afogancnfos, chcganos s scguinfcs sugcsfocs:
a) \cculo dc conunicaao vcculo dc conunicaao nais usado clos
ficqucnfadoics do halnciio ainda consisfc cn fclcvisao scguida oi
lcifuia dc joinais con ciiculaao icgional. Assin, sc iooc a vciculaao
dc ncdidas dc scguiana quc odcn sci adofadas quando no lazci aqu-
fico duianfc a iogianaao das icfiansnissoias icgionais (nissoias
!ionciias dc Jclcvisao !J\ c o 5BJ Rihciiao !icfo), con ccnas dc
advcifncias c fanhn a insciao dc algunas ccnas dc inacfo naioi,
aia un nclhoi csclhancnfo da sifuaao usual dc iisco. Quanfo in-
icnsa csciifa, a uhlicaao dc nofas c icoifagcns, iincialncnfc cn
ocas dc fciiados c final dc ano, con csfafsficas, nuncios c oiicnfa-
ocs aia os lcifoics dcssc fio dc joinal, con linguagcn fcil c
clucidafiva, aia una nclhoi oiicnfaao c na fcnfafiva dc sc icduzii
fanfo o dcscaso oi aifc dos usuiios no focanfc ao icscifo a sinali-
zaocs c guaida-vidas, hcn cono a nifigaao dc conoifancnfos dc
iisco dcsncccssiios c ahusivos, iincialncnfc quando cn lazci c con
un alfo consuno dc hchidas alcoolicas,
h) !oiiios aia confafos !oi coniovado quc o nclhoi hoiiio aia
una cananha cducafiva coio-a-coio sciia cnfic s 0h00nin c s
12h00nin, hoiiio cn quc a naioiia dos ficqucnfadoics chcga dc suas
cidadcs dc oiigcn aia o lazci c cn quc a naioiia ainda nao fcz uso dc
hchidas alcoolicas, o quc foina o dilogo nais fcil c nais coniccnsi-
vo oi aifc dos oiicnfados. Janhn ncssc hoiiio foi coniovado quc
os ficqucnfadoics csfao nais acicnfcs c ahcifos a consclhos c dilogos
dc una conlcxidadc nais siia, ncsno csfando cn un anhicnfc dc
lazci c divcifincnfo,
c) s aclos cducafivos foinan-sc nais inacfanfcs, iincialncnfc, con
a vciculaao dc inagcns dc ciianas c idosos, iincialncnfc nas cana-
das nais sinlcs da oulaao, cn quc o icscifo clos ais, c clos
nais vclhos cn gcial, consisfc nuna fiadiao scguida c assada dc gc-
iaao a gciaao. Jcnfai scnsihilizai os usuiios clos vnculos fanilia-
230
ics odc fci nais inacfo do quc a sinlcs inosiao dc icgias, as quais
sciao quchiadas clo fafo dc quc fais cssoas, aos agaicn clo accsso
icicsa, julgaicn quc nao csfao sujcifos a scicn duiancnfc cnquadia-
dos nclas clos funcioniios do local,
d) Cananhas visando icduao dc afogancnfo dcvcn sci volfadas
iioiifaiiancnfc aia o uhlico nasculino,
c) Cananhas cnvolvcndo a scguiana dc ciianas cn hiincadciias na gua
c cssoas con scquclas quc sofician conscquncias ccichiais aos afo-
gancnfos (dcvido hioxia ccichial) fanhn sao icconcndadas.
inccnfivo aia o fuiisno cn nassa oi aifc das aufoiidadcs uhlicas
cvidcnfc cla cisccfiva dc iccuisos adicionais aia a localidadc, oin in-
vcsfincnfos cn infia-csfiufuia c ncdidas dc scguiana nuifas vczcs nao sao
conafvcis con a nsia dc inulsionai os ncgocios locais. A ciiaao dc ncca-
nisnos dc cnalizaao fanhn aia fais aufoiidadcs odc sci oufia ncdida
cifincnfc, ois incifaiia un lancjancnfo icsonsvcl do scfoi uhlico aia o
fuiisno oulai.
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
LCK, L. ^odcinizaao icflcxiva: olfica, fiadiao c csffica na oidcn social nodcina. L!rck
cck, Anthony Gddcns, 5cott Lush; truduo dc Nugdu Lopcs. 5o Fuu!o: Ldtoru du
Lnvcrsdudc Lstuduu! Fuu!stu, 1997. 177 p.
BYR, !ascal. 10. Trudton us truth und communcuton: u cogntvc dcscrpton oI
trudtonu! dscoursc. Canhiidgc: Canhiidgc \nivcisify !icss.
RL5LKL, I. J. Rsco socu!, rsco umbcntu!, rsco ndvduu!. Rcvisfa Anhicnfc : 5ocicdadc.
Cumpnus, uno , n. 01, p. 117-133, Ju! / Icz. 1997.
GIIL5, A. As conscquncias da nodcinidadc; truduo dc Ruu! Ikcr. 5o Fuu!o: Ldto-
ru du Lnvcrsdudc Lstuduu! Fuu!stu, 1991. 264 p.
!ALB\AC!5, ^auiicc. A mcmru co!ctvu. 5ao !aulo: \ificc, 10. 1 .
KARNL, F. H. & FLA5LK, N. (1972). Jcnicas dc anosfiagcn. 5o Fuu!o, At!us.
NATTLI, Nurcos Antno; LTZKL, vun Crstnu. A rc!uo cntrc o socu! c o nuturu!
nus ubordugcns dc huzurds c dc dcsustrcs. Rcvisfa Anhicnfc : 5ocicdadc. Cumpnus, uno V,
n. 09, p. 93-114, Ju! / Icz. 2001.
QLLROZ, O. T. N. N. !nacfos das afividadcs fuisficas cn ica dc icscivafoiio : una avalia-
ao socio-anhicnfal do uso c ocuaao na ica da icicsa do loho, nunicio dc !fiiaina, 5!.
2000. 237 I. Tcsc (Ioutor cm Ccncus du Lngcnhuru Ambcntu!). 5o Cur!os, Lsco!u dc
Lngcnhuru dc 5o Cur!os. Lnvcrsdudc dc 5o Fuu!o, 2000.
TLI5, J. G. ct u!. (1988). A ut!zuo do conccto dc bucu hdrogrIcu como undu-
dc puru u utuu!zuo dc proIcssorcs dc ccncus c gcogruIu: o modc!o Lobo (rou), rotus/
trupnu. n: Tunds, J. G. (cd.) Linnologia c nancjo dc cnicsas. V. 1, Tomo 2. 5o Cur!os.
\ALC!, oina !clicidadc Locs da 5ilva .t. :. A ioduao social do dcsasfic: dincnsocs
fciiifoiiais c olfico-insfifucionais da vulnciahilidadc das cidadcs hiasilciias ficnfc as chuvas.
Rcvstu Tcoru c Fcsqusu. n. 44 c n. 4, . 67-11, Jan./ Jul. 2004.
VLLLA, JcIIcrson Josc Nucc!. Jiafancnfo csfafsfico sohic as noifcs oi afogancnfo no cs-
fado dc 5ao !aulo. cifil do afogado no csfado dc 5ao !aulo: csfudo dc caso !cifil do afoga-
do no lifoial aulisfa. 1996. 107 I. NonogruIu (Curso dc ApcrIcoumcnto dc OIcus /96).
5o Fuu!o, Ccntro dc ApcrIcoumcnto c Lstudos 5upcrorcs. Fo!cu N!tur do Lstudo dc
5o Fuu!o, 1996.
231
CAPTULO 14
A IRA DE ZEUS:
UM ESTUDO SOBRE OS RAIOS NO IMAGINRIO SOCIAL
1
JULIANA SARTORI
INTRODUO
O medo e o mistrio associados aos fenmenos que advm da natureza
sempre constituram parcela do imaginrio humano. Desde os primrdios, no
mbito das diversas sociedades, as pessoas buscavam explicaes para seus
medos, e hoje, assim como antigamente, condicionam determinadas prticas ao
tamanho do temor de certos elementos relacionados s mesmas. Os raios so um
desses elementos que atemorizam, individual e coletivamente, muitas socieda-
des. Contudo, as representaes sobre os raios, vinculadas profundeza das
tradies, so variadas, moldando condutas que, com o passar do tempo, se
tornam naturalizadas.
O Brasil se destaca como o pas com o maior nmero de descargas eltricas
no mundo, gerando, anualmente, vultosos danos em todo o pas. O prejuzo
material atinge a cifra de um bilho de reais por ano e danos ambientais como,
por exemplo, incndios. Em termos dos prejuzos humanos, so contabilizadas
cem mortes, e de trezentas a quatrocentas pessoas feridas nos ltimos anos.
O presente captulo tem por objetivo propor uma anlise inicial sobre os
significados que os raios adquirem no imaginrio social, seja no discurso mito-
lgico, no cientfico e no senso-comum. O propsito suscitar a identificao
da diversidade dos discursos em torno de tal fenmeno e as nuances das expli-
caes que, eventualmente, paream similares.
1. SOCIEDADE EM DESCONTROLE
Vivemos atualmente numa sociedade que, aos poucos, vai se dando con-
ta que no possui todos os elementos necessrios para controlar a natureza. Para
os desejosos de um controle pleno sobre as foras da natureza, tudo se passa
como se esta se vingasse, eliminando as pretenses em domin-la. Assim, afir-
ma Jung: A despeito de nossa orgulhosa pretenso de dominar a natureza, ainda somos
suas vtimas na medida em que no aprendemos nem a nos dominar. De maneira lenta,
mas que parece fatal, atramos o desastre (JUNG, 1996, p. 101).
O conhecimento tcnico por si s, no controla a incidncia dos fen-
menos atmosfricos, no os pode domesticar. Pode explic-los e criar tcnicas
que, numa medida limitada, controlar os seus impactos sobre o espao da so-
1. Apoio Fundao de Amparo Pesquisa do Estado de So Paulo: FAPESP
232
cicdadc. Assin sc d con as dcscaigas clfiicas quc, cn aifc, sao confiolvcis
clo ncio fcnico, visando icduzii scus fiansfoinos, nas, noufia aifc, ainda
afcfan a csno oluocs uihanas c iuiais as afoia.
dcsasfic considciado cono una iufuia da noinalidadc da vida cn
socicdadc. !oi isso, cxisfc una dificuldadc das dcscaigas clfiicas configuiaicn
un fafoi dc ancaa quc afinja cssa dincnsao, una vcz quc sua incidncia, no
nais das vczcs, sc d dc nodo pu/t.r|::!c, o quc foina dianas isolados algo nao
assvcl dc conoao uhlica. dcsasfic causado clas dcscaigas clfiicas csf
fiagncnfado cn divcisas localidadcs, oin, os iaios da nuvcn aia o solo sao
a iincial causa dc noifc oi fcnncnos nafuiais aos as cnchcnfcs (!!J,
200).
os casos dc dcsasfics iclacionados s cnchcnfcs, dcslizancnfos dc fciia,
cnfic oufios, a vulnciahilidadc nas quais as vfinas fican cxosfas sao cicc-
fvcis c conccnfiadas cn un dcfcininado fciiifoiio, oi nais quc aos o dcsas-
fic, cssas cssoas sc foincn invisihilizadas socialncnfc na condiao dc
dcsahiigadas. s dcsasfics aificulan pr.jui:cs m:t.r|:|s, mcr:|s, /is|.cs . .mc.|cn:|s
(\ALC!, 200). ocoiic cono una iufuia social c da iclaao con o ncio
fsico (5!A c \ALC!, 200). Quando, ncssas ciicunsfncias, un indiv-
duo afingido oi una dcscaiga clfiica iovcnicnfc dc un iaio sohicvivc, fci dc
lidai con a ncccssidadc dc suciaao dc ncdos quc cxfiaola os asccfos
sociocconnicos quc condicionan a vulnciahilidadc do giuo no qual sc inscic.
Afualncnfc cxisfc una csfiufuia dc iofcao confia os iaios quc conscguc
cvifai quc nuifas cssoas scjan afcfadas, dininuindo os icjuzos c danos
cconnicos. ^as nao odcnos aifii do icssuosfo dc quc cxisfa un sisfcna
100% scguio, ois scnic h lacunas cn sua csfiufuiaao, j quc vivcnos cn
una socicdadc na qual ioduzinos nossos iiscos (BC!, 17). As falhas do
sisfcna sciao aquilo ncsno a iovocai a dcnanda clo aiinoiancnfo da fc-
nica, oi isso, cono sc a socicdadc csfivcssc csicifando o dcsasfic aia induzii
un novo afanai dc conhccincnfo alicvcl.
!odcnos cicchci quc cxisfc nvcis disfinfos dc vulnciahilidadc iclaciona-
da aos iaios: h fciiifoiios quc sao nais ou ncnos susccfvcis s dcscaigas
clfiicas, scndo quc isso vaiia ao longo dos anos, h fciiifoiios iuiais quc, dc-
vido a naioics icas dcscanadas, favoicccn a ocoiincia do fcnncno, cn
localidadcs uihanas, ondc h sisfcnas dc iofcao nais cfcfivos, cxisfcn divci-
sos locais cono favclas, haiiios nais ohics c idios anfigos quc cinancccn
nais cxosfos cssc iisco oi nao ossuicn ia-iaios cn suas consfiuocs,
canos dc fufchol sao ocasionalncnfc alcos uihanos aia cssa nodalidadc dc
ancaa.
As icicscnfaocs cn foino dos iaios foian sc nodificando con o assai
dos sculos c as ificas cn foino dcssc clcncnfo, fanhn.
n un dia qucnfc dc vciao, una nova dcscohcifa sc dcsvinculou dc fo-
das as foinas cxlicafivas do assado. Bcnjanin !ianklin, con sua fanosa cx-
ciincia da ia dc acl duianfc una fcncsfadc, coniovou a cxisfncia da
clcfiicidadc. Con isso, nodificou-sc o anoiana do ncdo cn foino dos iaios,
233
ois cssc conhccincnfo ossihilifou a invcnao do ia-iaios c sua disscnina-
ao, iofcgcndo aquclcs quc a consuniian da dcscnficada ./.r: !cs !.us.s.
!cvcnos cvidcnciai quc cssa dcscohcifa nao foi incoioiada incdiafancnfc.
Janfo na Aniica, quanfo na uioa, cssoas iofcsfaian confia cssa invcn-
ao ccaninosa quc infcifciia nos iaios quc !cus ciiou (5J\5, 164).
o anoiana afual, hcn difundida a conccao dc quc un acunulo dc
caigas clfiicas na afnosfcia ioduz un cano clfiico quc, ao cxccdci a caa-
cidadc isolanfc do ai, faz con quc ocoiia a dcscaiga clfiica (!!J, 200).
^as cssa difusao confionfou anfigas cicnas c valoics c, aos oucos, cinifiu
a nudana do /:||tus (cf. B\R!!\, 200), dcflagiando naioi confiana cn
fiansifai no ncio quc, soh as cscssas nuvcns ncgias, cia visfo cono csscncial-
ncnfc hosfil.
ao odcnos considciai quc o advcnfo dc novas cxlicaocs sohic fcn-
ncnos da nafuicza, cono os iaios, anoldan o scnso-conun cinifindo quc
cssc sc dcsvinculc conlcfancnfc das foinas cxlicafivas do assado. A disscni-
naao c cisisfncia do discuiso cicnffico cn foino do fcnncno da dcscaiga
clfiica nao suciaian qucsfionancnfos quc cifuihan a alna hunana, cono o
oiqu o iaio afingc una cssoa c nao oufia. Algunas icsosfas sc ainda cisis-
fcn no inaginiio social csfao vinculadas a una conofaao dc oidcn noial, isfo
, cicna dc quc cxisfa una uniao divina ligada n condufa quc o indiv-
duo oivcnfuia fcvc, c quc o icsonsahiliza c o csfignafiza oi cssc fcifo.
2. O IMAGINRIO
a fcnfafiva dc coniccndci nisfciiosos fcnncnos nafuiais, as nifolo-
gias dc difcicnfcs localidadcs cvidcnciavan os iaios c os fiovocs cono nanifcs-
faocs da iia divina confia o nau conoifancnfo dos honcns.
a nifologia hahilnica (confinuaao c dcscnvolvincnfo da nifologia
suniia), acicdifava-sc quc, na ncdida cn quc os vcnfos soiavan c a fcncs-
fadc solfava scu iunoi uio c scio, as divindadcs guciicavan no cu. Adad
ou !shkui cia o dcus da fcncsfadc, do iaio c do fiovao, da nafuicza, o scnhoi
da visao. A hondadc c a naldadc coahifavan cn scu sci, dccndcndo do con-
oifancnfo dos honcns.
a socicdadc gicga aicaica, as ificas dc julgancnfo sc aicscnfavan dc
foina quc a !.s.c|.rt: /|n:/ !: t.r!:!. s.r|: tr:nspcst: :cs !.us.s. I s.r|: Z.us,
pun|n!c c /:/sc jur:m.ntc, s. /css. c .:sc, u. t.r|: .cm s.u r:|c m:n|/.st:!c : t.r!:-
!. (!\CA\LJ, 200, .33).
Zcus finha o odci ahsolufo c soncnfc a lci do !csfino (^oios, filho da
noifc) sc sohicunha scu odci. 5ua giandcza hcnfica ou fciivcl sc cxicssa-
va no donnio quc csfc finha dos cus. Quando nasccu, Zcus foi anancnfado
oi una cahia chanada Analfia, ois foi ciiado oi ninfas cn una cavcina,
scn o conhccincnfo dc scu ai (quc conia scus filhos assin quc nascian).
Janfo na Gicia, quanfo na China, a cahia sinholiza o iaio ou fcn ligaao con
o dcus do iaio. !aia clcs, a csficla da cahia na .cnst./:!c !c .c./.|rc anuncia-
va a chuva c a fcncsfadc.
234
Ao conoi scu accivo cssoal, !loicsfan !cinandcs
2
agicgou un infcics-
sanfc livio, dafada da dcada dc 130, no qual Zcus infciicfado cono una
divindadc quc sinholizava, ao ncsno fcno, a hondadc, a jusfia c o odci, c
dcfinha o donnio sohic os iaios. Zcus os ufilizava quando os honcns
cian naus c davan scnfcnas inquas, sc cxulsavan a jusfia dc scus
coiaocs c as sahcdoiias dc scus csiifos, cnfao fuiiosos diluvios sc
ahafian sohic os canos, os iios fianshoidavan, os iaios c fiovocs dcs-
cdaavan as nuvcns, as foincnfas vaiiian as cncosfas das nonfanhas
c o funcsfo gianizo dcsfiua as colhcifas (Colcao !cuscs c !ciois da
Gicia Anfiga, 13, .1-16).
A nifologia ionana dcsccndcu da gicga c, assin cono Zcus, Juifci dcfin-
ha o odci do fiovao c dos iclnagos, quc foian conccdidos clos Ciclocs,
aia vcncci a fiiania dc scu ai 5afuino.
Jhoi, dcus da nifologia noidica, foi igualncnfc conhccido cono !onai,
quc significava fiovao. s gcinanos, quando ouvian un fiovao ioclanado nos
cus, dizian quc cia o son do caiio dc !onai quc cicoiiia a ahohada cclcsfc.
quando os iaios suigian visfa dcssc ovo, dizian quc Jhoi afiiava scu
naifclo aia unii scus ininigos. ^as Jhoi nao sinholizava soncnfc o odci
dcsfiuidoi das fcncsfadcs, nas os cfcifos hcnficos quc as chuvas fiazian,
iincialncnfc, aia a agiiculfuia.
xlicaocs cn foino dos iaios afiavcssaian nuifas socicdadcs, dcnfic
clas, as quc dizian quc os iaios, hcn cono os fiovocs, sciian iovocados oi
cxlosocs dc gs no ncio das nuvcns (5J\5, 164). o Biasil, anfigas
cicnas oulaics ainda ciscvcian c quc faz con quc cssoas, duianfc as fcn-
csfadcs, nao conan con gaifo ou faca dc ncfal, cuhian os csclhos quc cxis-
fan dcnfio dc casa, nao faan fiahalhos nanuais con fcsouias, ois acicdifan
quc isso fudo afiaia iaios. Ci-sc quc algunas ivoics quc afiaian os iaios cono
o caivalho, c quc o louiciio os icila.
\na cicna nuifo difundida a dc quc un iaio nao cai duas vczcs no
ncsno lugai. , cn divcisas localidadcs, acicdifa-sc na cxisfncia da p.!r:-!.-
r:|c, quc sciia fiazida clo iaio c o fiovao sciia o haiulho da cdia afiavcssan-
do o ai. Con a foia dc un ncfcoio cnfciiai-sc-ia na fciia, na iofundidadc dc
scfc |r::s, c, a cada ano quc assassc, a cdia-dc-iaio suhiiia una |r::
3
af quc
una cssoa iivilcgiada a cnconfiassc. Ao cnconfiai un ohjcfo fonado clo
significado dc cdia-dc-iaio, as cssoas as ufilizavan cono anulcfos, ou ncs-
no as guaidavan dcnfio dc casa aia iofcgci-sc dos odcics do fiovao c das
2. Jal accivo foi doado cla fanlia dc !loicsfan !cinandcs aia a Bihliofcca Conuni-
fiia da \nivcisidadc !cdcial dc 5ao Cailos c cinanccc cn una sala dc Colcocs
scciais.
3. Biaa: ncdida ufilizada cn viias localidadcs cono cn algunas icgiocs da !iana,
!flia c cn !oifugal, assin cono os afiicanos quc vivian na Bahia, cnfic oufios
(CA5C\!, 14).
235
fcncsfadcs, ou ainda, as ufilizavan nas onfas dc flccha c dc nachados
(CA5C\!, 14).
n divcisas assagcns da Bhlia 5agiada, cono no Livio dc J, l-sc quc
!cus v a fudo c a fodos c sahc qucn dcvci sci hcncficiado ou unido
!cus cnfcndc o scu caninho c o scu lugai, oiquc clc v as cxficnida-
dcs da fciia, c v fudo o quc h dchaixo dos cus. Quando dcu cso ao
vcnfo c fonou a ncdida das guas, quando icscicvcu una lci aia a
chuva c aia o iclnago dos fiovocs, cnfao a viu c a nanifcsfou, cs-
fahclcccu-a c fanhn a csquadiinhou. ^as dissc ao honcn: is quc o
fcnos do 5cnhoi a sahcdoiia, c aaifai-sc do nal a infcligncia (B!-
BL!A 5AGRA!A, J, 2, 23-2).
a !gicja Cafolica fn-sc a cicna dc qucinai alhas sccas no doningo dc
Ranos con a inagcn dc 5anfa Bihaia c 5ao Jcinino cxosfas, faz-sc una
ciuz con cssas alhas c a icga na oifa iincial da casa con o infuifo dc
iofcg-la confia os iaios c fcncsfadcs (CA5C\!, 14).
A sinilaiidadc quc sc ossa idcnfificai nas cxlicaocs suia, as quais, oi
divcisos ncios, chcgan af os dias afuais, sc analganando na conccao dc
nundo do honcn sinlcs, o quc faz con quc o indivduo quc vcnha noiici
dcvido o fafo dc sci afingido oi una dcscaiga clfiica scja suscifo dc fci so-
fiido una condcnaao sohicnafuial. A foia divina quc o unc, o faz dcvido
una condcnaao noial j quc infiingiu dcfcininadas icgias dc scu giuo social.
n fcinos sociologicos, icciso afcnfai quc a cvcnfual doninncia dcssa ic-
icscnfaao social sohic o aconfccincnfo sc fiaduz nuna noifc socialncnfc
difcicnciada, caaz dc csfignafizai o sujcifo na ncnoiia colcfiva c, oi cxfcn-
sao, a sua fanlia quc, oi vczcs, acaha scndo cxcluda da convivncia con o
icsfanfc do giuo.
CONSIDERAES FINAIS
conhccincnfo cicnffico sohic o fcnncno afnosfiico dos iaios csf
iclafivancnfc disonvcl hcn cono ioccdincnfos aia cvifai danos icfcicnfcs
s dcscaigas clfiicas. o cnfanfo, isso nao dcscaifou cxlicaocs c ificas al-
fcinafivas. u scja, h, ainda, una iofusao dc significados alfcinafivos aia
cssa nanifcsfaao da nafuicza c quc lcvan divcisos giuos, dc difcicnfcs soci-
cdadcs c fcnoialidadcs, a adofaicn ncdidas dc iofcao sinilaics duianfc
una fcncsfadc. Cono oi cxcnlo, o afo dc cohiii o csclho, cnfic oufios.
Cono cssc fcnncno afnosfiico fcn sofiido incicncnfo, nas o inaginiio
social fcn suas cxlicaocs aiiaigadas, ncccssiio dcscohiii caninhos dc di-
logo cnfic csscs sahcics a fin dc cvifai noifcs hcn cono csfignas aos quc fa-
lcccn dcvido s dcscaigas clfiicas quc suhifancnfc iiioncn do cu confia si.
!oi nais quc considcicnos, na afualidadc, o scnso-conun c o conhcci-
ncnfo cicnffico cono dois univcisos dcsagicgados, csscs dois odcn cocxisfcn
nos indivduos c nos divcisos giuos sociais. A coniovaao da vciacidadc dc
236
un nao anula a do oufio, ois, o inaginiio social c a iazao cicnffica icson-
dcn difcicnfcs qucsfionancnfos da alna hunana.
REFERNCIAS:
A B!BL!A 5AGRA!A. diao !asfoial. 5ao !aulo: !aulus. 1
B\R!!\, !iciic. O Fodcr 5Imb!Ico. Jiaduao !cinando Jonaz 12 cdiao. difoia Bcifiand
Biasil, 200.
CA5C\!, Luis da Canaia, 1-16. IIcIonrIodo Io!c!orc brusI!cIro.Rio dc Janciio:
^inisfciio da ducacao c Culfuia, 14.
CLA C\LJ\RA CL55!CA. Icuscs c HcrIs du GrccIu AntIgu. 5ao !aulo: diocs
Culfuia Biasilciia. 13. (Colcao do accivo dc !loicsfan !cinandcs)
!\CA\LJ, ^. A vcrdudc c us Iormus urdIcus. A\ difoia: Rio dc Janciio, 200.
G!!!5, A., BC!, \., LA5C!, 5. NodcrnIzuo rcI!cxIvu. !olfica, fiadiao c csffica na
oidcn social nodcina. 5ao !aulo: difoia \5!, 17.
J\G, Cail G. O Homcm c scus smbo!os. Jiaduao dc ^aiia Lucia !inho 1 cdiao csccial.
Rio dc Janciio. ova !ionfciia, 16.
!!J, snai J., !!J, !aia R. Rc!mpugos. 2 diao d. Biasilicnsc, 200.
5!A, ^aiiana, \ALC!, . Gncio c dcsasfics: una cisccfiva hiasilciia sohic o fcna. !n:
oina \alcncio, ^aiiana 5icna, \icfoi ^aichczini, Juliano Cosfa Gonalvcs. (ig.). 5ocIo!ogIu
dos Icsustrcs: consfiuao, infcifaccs c cisccfivas no Biasil. 1 cd. 5ao Cailos/5!: Ri^a, 200,
v. 1.
5J\5, \. . CIcntIstus Iumosos. difoia lidadoi. 1 cdiao. Jiaduao ^nica Baihosa.
164.
\ALC!, . !a ^oifc da Quincia iocuia dc !gaso: A inoifncia da infciicfaao soci-
ologica na anlisc do fcnncno dcnoninado dcsasfic. !n: oina \alcncio, ^aiiana 5icna, \icfoi
^aichczini, Juliano Cosfa Gonalvcs. (ig.). 5ocIo!ogIu dos Icsustrcs: consfiuao, infcifaccs c
cisccfivas no Biasil. 1 cd. 5ao Cailos/5!: Ri^a, 200, v. 1.
237
SOBRE OS AUTORES
Arthur Valencio, bacharelando do curso integrado de Fsica, Matemtica e
Matemtica Aplicada e Computacional da Universidade Estadual de Campinas
(UNICAMP). Pesquisador do Ncleo de Estudos e Pesquisas Sociais em Desas-
tres (NEPED), vinculado ao Departamento de Sociologia da Universidade Fe-
deral de So Carlos (UFSCar). e-mail: arthur_valencio@terra.com.br
Beatriz Janine Cardoso Pavan, sociloga, mestre em Cincias da Engenharia
Ambiental pela Escola de Engenharia de So Carlos-USP. Pesquisadora do Pes-
quisador do Ncleo de Estudos e Pesquisas Sociais em Desastres (NEPED),
vinculado ao Departamento de Sociologia da Universidade Federal de So
Carlos (UFSCar). e-mail: bia_pavan@yahoo.com.br
rico Soriano, gegrafo, mestre em geografia pela Universidade Estadual Julio
de Mesquita Filho (UNESP- Rio Claro), doutorando do Programa de Ps-Gra-
duao em Cincias da Engenharia Ambiental, vinculado ao Departamento de
Hidrulica e Saneamento da Escola de Engenharia de So Carlos da Universi-
dade de So Paulo (EESC-USP). Pesquisador do Ncleo de Estudos e Pesqui-
sas Sociais em Desastres (NEPED), vinculado ao Departamento de Sociologia
da Universidade Federal de So Carlos (UFSCar). Bolsista CAPES. e-mail:
ericogeo@yahoo.com.br
Henrique Carmona Duval, socilogo, mestre em Agroecologia e Desenvolvimen-
to Rural pela Universidade Federal de So Carlos (UFSCar-Araras), doutorando
do Programa de Ps Graduao em Cincias Sociais da Universidade Estadual de
Campinas (UNICAMP). Pesquisador do Ncleo de Estudos e Pesquisas Sociais
em Desastres (NEPED), vinculado ao Departamento de Sociologia da Universi-
dade Federal de So Carlos (UFSCar). e-mail: henriquecarmona@hotmail.com
Juliana Sartori, bacharelanda do curso de Cincias Sociais da Universidade
Federal de So Carlos (UFSCar) e pesquisadora do Ncleo de Estudos e Pesqui-
sas Sociais em Desastres (NEPED), vinculado ao Departamento de Sociologia
da Universidade Federal de So Carlos (UFSCar). Bolsista FAPESP. e-mail:
sartori_ju@hotmail.com
Juliano Costa Gonalves, socilogo, mestre em Desenvolvimento Econmico
pela Universidade Estadual de Campinas (UNICAMP), doutor em Cincias da
Engenharia Ambiental da Universidade de So Paulo (EESC-USP). Pesquisador
do Ncleo de Estudos e Pesquisas Sociais em Desastres (NEPED), vinculado ao
Departamento de Sociologia da Universidade Federal de So Carlos (UFSCar).
Professor do Departamento de Economia da Fac. de Cincias e Letras da Univer-
sidade Estadual Paulista Jlio de Mesquita Filho- UNESP/Araraquara. e-mail:
julianogon@yahoo.com.br
238
Karina Granado, advogada, mestranda do Programa de Ps-Graduao em
Cincias da Engenharia Ambiental, vinculado ao Departamento de Hidrulica
e Saneamento da Escola de Engenharia de So Carlos da Universidade de So
Paulo (EESC-USP). Pesquisadora do Ncleo de Estudos e Pesquisas Sociais em
Desastres (NEPED), vinculado ao Departamento de Sociologia da Universidade
Federal de So Carlos (UFSCar). e-mail: karina.granado@gmail.com
Marcus Helder Gobetti, Segundo Tenente QAOPM do 10 Batalho da Polcia
Militar do Interior de So Paulo, bacharel em Cincia da Informao pela Uni-
versidade Federal de So Carlos (UFSCar). Pesquisador do Ncleo de Estudos
e Pesquisas Sociais em Desastres (NEPED), vinculado ao Departamento de
Sociologia da Universidade Federal de So Carlos (UFSCar). e-mail: marcus_
gobetti@yahoo.com.br
Mariana Siena, sociloga, mestre em Sociologia e doutoranda do Programa de
Ps-Graduao em Sociologia da Universidade Federal de So Carlos (UFSCar).
Pesquisadora do Ncleo de Estudos e Pesquisas Sociais em Desastres (NEPED),
vinculado ao Departamento de Sociologia da Universidade Federal de So
Carlos (UFSCar). Bolsista FAPESP. e-mail: mari_siena@yahoo.com.br
Norma Valencio, economista, mestre em Educao, doutora em Cincias So-
ciais. Coordenadora do Ncleo de Estudos e Pesquisas Sociais em Desastres
(NEPED), vinculado ao Departamento de Sociologia da Universidade Federal
de So Carlos (UFSCar). Professora do Programa de Ps Graduao em Socio-
logia da UFSCar e do Programa de Ps Graduao em Cincias da Engenharia
Ambiental da EESC/USP. e-mail: normaf@terra.com.br
Raquel Duarte Venturato, tecnloga ambiental, mestre em Agroecologia e
Desenvolvimento Rural pela Universidade Federal de So Carlos (UFSCar-Ara-
ras). Pesquisadora CNPq junto ao Instituto de Desenvolvimento Sustentvel
Mamirau do Ministrio da Cincia e Tecnologia (IDSM/MCT). Pesquisadora
do Ncleo de Estudos e Pesquisas Sociais em Desastres (NEPED), vinculado ao
Departamento de Sociologia da Universidade Federal de So Carlos (UFSCar).
e-mail: quelvento@yahoo.com.br
Sandra Felicidade Lopes da Silva, psicloga, consultora e psicoterapeuta de
abordagem sistmica. pesquisadora do Ncleo de Estudos e Pesquisas Sociais
em Desastres do Departamento de Sociologia da UFSCar. e-mail: sandra.
happiness@terra.com.br
Victor Marchezini, socilogo, mestre em Sociologia e doutorando do Progra-
ma de Ps-Graduao em Sociologia da Universidade Federal de So Carlos
(UFSCar). Pesquisador do Ncleo de Estudos e Pesquisas Sociais em Desastres
do Departamento de Sociologia da Universidade Federal de So Carlos
(UFSCar). Bolsista FAPESP. e-mail: victor_marchezini@yahoo.com.br