Você está na página 1de 82

Deus e o Estado

MIKHAIL BAKUNIN








Esta edio de Deus e o Estado, cujo ttulo no foi de autoria de
Bakunin, recuera a ri!eira, de "##$, or%ani&ada or 'arlo 'afiero
e Elis(e )eclus, u*licada e! +ene*ra ela +r,fica -uraciana. No
li/ro Bakounine 0 co!*ats et id(es, lanado elo Instituto de Estudos
Esla/os, 1aris, "232, . $4$, afir!a 1ierre 1(c5eau6 e! arti%o
intitulado 7"##$ 0 Deus e o Estado, editado or 'arlo 'afiero e Elis(e
)eclus78 7Este escrito, 9ue ( u! fra%!ento da $: edio do I!(rio
'nuto0+er!;nico e a )e/oluo <ocial, e o !ais con5ecido da o*ra
de Bakunin, tradu&ido ara u!a 9uin&ena de idio!as, ( o*jeto de
elo !enos 3= edi>es. De "##$ a "23?, le/anta!os 3" edi>es e!
9uin&e idio!as diferentes7. Neste !es!o li/ro 5, u! outro arti%o 0
7Balano das u*lica>es7 0, onde 1(c5eau6 declara 9ue 5ou/e 9uatro
/ers>es de Deus e o Estado8 a ri!eira, de "##$, de 'arlo 'afiero e
Elis(e )eclus@ a se%unda, de "#2=, de Ma6 Nettlau@ a terceira, u!a
co!*inao dos te6tos contidos nas duas anteriores e a 9uarta, do
citado Nettlau, acrescida de outros escritos de "#3A e "#3". E!
funo dessas co!*ina>es /ariadas de te6tos, cria0se a confuso
durante !uitos anos a reseito do conteBdo de Deus e o Estado,
ttulo 9ue cou*e a 'arlo 'afiero, na edio de "##$, !as 9ue foi
aro/eitado e! diferentes edi>es su*se9uentes. A traduo ara o
ortu%uCs ( de 1lnio Au%usto 'oel5o.

Aresentao

Esta aresentao foi escrita co!o ad/ertCncia ara a ri!eira edio
desta o*ra, e! "##$, or 'arlo 'afiero e Elis(e )eclus.

A /ida de Mik5ail Bakunin j, ( suficiente!ente con5ecida e! seus
traos %erais. A!i%os e ini!i%os sa*e! 9ue este 5o!e! foi %rande
no intelecto, na /ontade, na ener%ia erse/erante@ sa*e! 9ue %rau
de desre&o ele ressentia ela fortuna, ela osio social, ela
%lDria, todas estas !is(rias 9ue a !aioria dos 5u!anos tC! a
*ai6e&a de a!*icionar. Eidal%o russo, aarentado da !ais alta
no*re&a do i!(rio, entrou, u! dos ri!eiros, nesta or%ul5osa
associao de re/oltados 9ue sou*era! se li*ertar das tradi>es, dos
reconceitos, dos interesses de raa e de classe, e desre&ar seu
*e!0estar. 'o! eles enfrentou a dura *atal5a da /ida, a%ra/ada ela
riso, elo e6lio, or todos os eri%os e todas as a!ar%uras 9ue os
5o!ens de/otados sofre! e! sua e6istCncia ator!entada.

U!a si!les edra e u! no!e !arca! no ce!it(rio de Berna o
lu%ar onde foi deositado o coro de Bakunin. E, tal/e&, !uito ara
5onrar a !e!Dria de u! lutador 9ue tin5a as /aidades deste %Cnero
e! to !edocre esti!aF <eus a!i%os no faro construir ara ele,
certa!ente, ne! faustosos tB!ulos ne! est,tua. <a*e! co! 9ue
a!lo riso ele os teria acol5ido se l5e ti/esse! falado de u! ja&i%o
edificado e! sua %lDria. <a*e! ta!*(! 9ue a /erdadeira !aneira de
5onrar seus !ortos ( continuar sua o*ra 0 co! o ardor e a
erse/erana 9ue eles rDrios dedica! a ela. 'erta!ente 9ue esta (
u!a tarefa difcil, 9ue de!anda todos os nossos esforos, ois, entre
os re/olucion,rios da %erao 9ue assa, no 5, se9uer u! 9ue
ten5a tra*al5ado co! !ais fer/or ela causa co!u! da )e/oluo.

Na )Bssia, entre os estudantes, na Ale!an5a, entre os insurretos de
Dresden, na <i*(ria, entre seus ir!os de e6lio, na A!(rica, na
In%laterra, na Erana, na <ua, na It,lia, entre todos os 5o!ens de
*oa /ontade, sua influCncia direta foi consider,/el. A ori%inalidade de
suas id(ias, sua elo9uCncia fi%urada e /ee!ente, seu &elo infati%,/el
na roa%anda, ajudados, or sinal, ela !ajestade natural de sua
aarCncia e or u!a /italidade ossante, a*rira! a Bakunin o acesso
a todos os %ruos re/olucion,rios socialistas, e sua ao dei6ou e!
todos os lu%ares !arcas rofundas, !es!o entre a9ueles 9ue, aDs o
acol5ere!, o rejeitara! or causa da diferena de o*jeti/o ou de
!(todo. <ua corresondCncia era das !ais e6tensas@ assa/a noites
inteiras redi%indo lon%as estolas a seus a!i%os do !undo
re/olucion,rio, e al%u!as destas cartas, destinadas a fortalecer os
t!idos, a desertar os ador!ecidos, a traar lanos de roa%anda
ou de re/olta, to!ara! as roor>es de /erdadeiros /olu!es. <o
estas cartas 9ue e6lica! so*retudo a rodi%iosa ao de Bakunin no
!o/i!ento re/olucion,rio do s(culo.

As *roc5uras or ele u*licadas, e! russo, e! francCs, e! italiano,
or !ais i!ortantes 9ue seja!, e or !ais Bteis 9ue ten5a! sido
ara disse!inar as no/as id(ias, so a arte !ais fraca da o*ra de
Bakunin.

G te6to 9ue u*lica!os 5oje, Deus e o Estado, no ( outra coisa, na
realidade, seno u! fra%!ento de carta ou de relatDrio. 'o!osto da
!es!a !aneira 9ue a !aioria dos outros escritos de Bakunin, ossui
o !es!o defeito liter,rio, a falta de roor>es@ al(! disso, (
*rusca!ente interro!ido8 todas as *uscas or nDs reali&adas ara
encontrar o final do !anuscrito fora! e! /o. Bakunin nunca tin5a o
te!o necess,rio ara concluir todos os tra*al5os e!reendidos.
G*ras era! co!eadas se! 9ue outras ti/esse! sido ter!inadas.
7Min5a rDria /ida ( u! fra%!ento7, di&ia H9ueles 9ue critica/a!
seus escritos. Entretanto, os leitores de Deus e o Estado certa!ente
no la!entaro 9ue o te6to de Bakunin, ainda 9ue inco!leto, ten5a
sido u*licado. Nele, as 9uest>es aarece! tratadas co! u! sin%ular
/i%or de ar%u!entao e de u!a !aneira decisi/a. Ao se diri%ir, co!
justa ra&o, aos ad/ers,rios de *oa f(, Bakunin l5es de!onstra a
inanidade de sua crena nesta autoridade di/ina so*re a 9ual fora!
funda!entadas todas as autoridades te!orais@ ele l5es ro/a a
%Cnese ura!ente 5u!ana de todos os %o/ernos@ enfi!, se! deter0
se na9uelas ori%ens do Estado 9ue j, esto condenadas ela !oral
B*lica, tais co!o a suerioridade fsica, a /iolCncia, a no*re&a, a
fortuna, ele fa& justia H teoria 9ue daria H ciCncia o %o/erno das
sociedades. Mes!o suondo 9ue fosse oss/el recon5ecer, no
conflito das a!*i>es ri/ais e das intri%as, os retensos e os
/erdadeiros 5o!ens de ciCncia, e 9ue se encontrasse u! !odo de
eleio 9ue fi&esse es%otar infali/el!ente o oderio da9ueles cujo
sa*er ( autCntico, 9ue %arantia de sa*edoria e de ro*idade e! seu
%o/erno oderia! eles nos oferecerI De ante!o, no odera!os,
ao contr,rio, re/er entre estes no/os sen5ores as !es!as loucuras
e os !es!os cri!es 9ue entre os sen5ores de outrora e os do te!o
resenteI Inicial!ente, a ciCncia no (8 ela se fa&. G 5o!e! de
ciCncia do dia nada !ais ( 9ue o i%norante do dia se%uinte. Basta 9ue
ele ense ter c5e%ado ao fi! ara, or isso !es!o, cair a*ai6o da
criana 9ue aca*a de nascer. Mas, tendo recon5ecido a /erdade e!
sua essCncia, no ode dei6ar de se corro!er elo ri/il(%io e
corro!er outros elo co!ando. 1ara assentar seu %o/erno, ele
de/er,, co!o todos os c5efes de Estado, tentar arar a /ida nas
!assas 9ue se a%ita! a*ai6o dele, !antC0las na i%nor;ncia ara
asse%urar a cal!a, enfra9uecC0los ouco a ouco ara do!in,0los de
u!a altura !aior.

De resto, desde 9ue os 7doutrin,rios7 aarecera!, o 7%Cnio7
/erdadeiro ou retenso tenta to!ar o cetro do !undo, e sa*e!os o
9ue isto nos custou. NDs /i!os esses 5o!ens de ciCncia e! ao,
tanto !ais insens/eis 9uanto !ais estudara!, tanto !enos a!los
e! suas id(ias 9uanto !ais te!o assara! a e6a!inar al%u! fato
isolado so* todas as suas faces, se! nen5u!a e6eriCncia de /ida,
or9ue durante !uito te!o no ti/era! outro 5ori&onte seno as
aredes de seu 9ueijo, ueris e! suas ai6>es e /aidades, or no
tere! sa*ido to!ar arte nas lutas s(rias, e nunca arendera! a
justa rooro das coisas. No /i!os, recente!ente, fundar0se u!a
escola de 7ensadores7, or sinal /ul%ares *ajuladores e essoas de
/ida sDrdida, 9ue fi&era! toda u!a cos!o%onia ara seu uso
articularI <e%undo eles, os !undos no fora! criados, as
sociedades no se desen/ol/era!, as re/olu>es no transfor!ara!
os o/os, os i!(rios no des!oronara!, a !is(ria, a doena e a
!orte no fora! as rain5as da 5u!anidade seno ara fa&er sur%ir
u!a elite de acadC!icos, flor desa*roc5ada, da 9ual todos os outros
5o!ens nada !ais so seno seu estru!e. E a fi! de 9ue esses
redatores do Je!s e dos D(*ats ten5a! o la&er de 7ensar7 9ue as
na>es /i/e! e !orre! na i%nor;ncia@ os outros 5u!anos so
consa%rados H !orte a fi! de 9ue estes sen5ores torne!0se
i!ortaisF

Mas ode!os nos tran9Kili&ar8 esses acadC!icos no tero a aud,cia
de Ale6andre, cortando co! sua esada o nD %Drdio@ eles no
er%uero o %l,dio de 'arlos Ma%no. G %o/erno ela ciCncia torna0se
to i!oss/el 9uanto o do direito di/ino, o do din5eiro ou da fora
*rutal. Jodos os oderes so, dora/ante, su*!etidos a u!a crtica
i!lac,/el. Ho!ens nos 9uais nasceu o senti!ento de i%ualdade no
se dei6a! !ais %o/ernar, arende! a %o/ernar a eles !es!os.
1reciitando do alto dos c(us a9uele do 9ual todo oder era suosto
descer, as sociedades derru*a! ta!*(! todos a9ueles 9ue reina/a!
e! seu no!e. Jal ( a re/oluo 9ue se reali&a. Gs Estados se
desloca! ara dar lu%ar a u!a no/a orde!, na 9ual, assi! co!o
Bakunin %osta/a de di&er, 7a justia 5u!ana su*stituir, a justia
di/ina7. <e ( er!itido citar u! no!e entre os re/olucion,rios 9ue
cola*orara! neste i!enso tra*al5o de reno/ao, no 5, nen5u!
9ue ossa!os assinalar co! !ais justia do 9ue o de Mik5ail
Bakunin.

'arlo 'afiero, Elis(e )eclus
+ene*ra, "##$.

DEU< E G E<JADG

JrCs ele!entos ou trCs rincios funda!entais constitue!, na
5istDria, as condi>es essenciais de todo desen/ol/i!ento 5u!ano,
coleti/o ou indi/idual8 "LM a ani!alidade 5u!ana@ $LM o ensa!ento@
?LM a re/olta. N ri!eira corresonde roria!ente a econo!ia social
e ri/ada@ H se%unda, a ciCncia@ H terceira, a li*erdade.

Gs idealistas de todas as escolas, aristocratas e *ur%ueses, teDlo%os
e !etafsicos, olticos e !oralistas, reli%iosos, filDsofos ou oetas,
se! es9uecer os econo!istas li*erais, adoradores des!edidos do
ideal, co!o se sa*e, ofende!0se !uito 9uando se l5es di& 9ue o
5o!e!, co! sua inteli%Cncia !a%nfica, suas id(ias su*li!es e suas
asira>es infinitas, nada !ais (, co!o tudo o 9ue e6iste neste
inundo, 9ue u! roduto da /il !at(ria.

1odera!os resonder0l5es 9ue a !at(ria da 9ual fala! os
!aterialistas, !at(ria esontanea!ente, eterna!ente !D/el, ati/a,
roduti/a, a !at(ria 9u!ica ou or%anica!ente deter!inada e
!anifesta elas roriedades ou elas foras !ec;nicas, fsicas,
ani!ais e inteli%entes, 9ue l5e so forosa!ente inerentes, esta
!at(ria nada te! de co!u! co! a /il !at(ria dos idealistas. Esta
Blti!a, roduto de falsa a*strao, ( efeti/a!ente u!a coisa
estBida, inani!ada, i!D/el, incaa& de dar /ida ao !ni!o roduto,
u! caut !ortuu!, u!a infa!e i!a%inao oosta a esta *ela
i!a%inao 9ue eles c5a!a! Deus@ e! relao ao <er sure!o, a
!at(ria, a !at(ria deles, desojada or eles !es!os de tudo o 9ue
constitui sua nature&a real, reresenta necessaria!ente o sure!o
nada. Eles retirara! da !at(ria a inteli%Cncia, a /ida, todas as
9ualidades deter!inantes, as rela>es ati/as ou as foras, o rDrio
!o/i!ento, se! o 9ual a !at(ria se9uer teria eso, nada l5e
dei6ando da i!enetra*ilidade e da i!o*ilidade a*soluta no esao@
eles atri*ura! todas estas foras, roriedades ou !anifesta>es
naturais ao ser i!a%in,rio criado or sua fantasia a*strati/a@ e!
se%uida, in/ertendo os a(is, deno!inara! este roduto de sua
i!a%inao, este fantas!a, este Deus 9ue ( o nada, 7<er sure!o7@
e, or conse9KCncia necess,ria, declarara! 9ue o <er real, a
!at(ria, o !undo, era o nada. Deois disso eles /C! nos di&er
%ra/e!ente 9ue esta !at(ria ( incaa& de rodu&ir 9ual9uer coisa
9ue seja, at( !es!o colocar0se e! !o/i!ento or si !es!a, e 9ue
or conse9KCncia de/e ter sido criada or seu Deus.

Oue! te! ra&o, os idealistas ou os !aterialistasI U!a /e& feita a
er%unta, a 5esitao se torna i!oss/el. <e! dB/ida, os idealistas
esto errados e os !aterialistas certos. <i!, os fatos tC! ri!a&ia
so*re as id(ias@ si!, o ideal, co!o disse 1roud5on, nada !ais ( do
9ue u!a flor, cujas condi>es !ateriais de e6istCncia constitue! a
rai&. <i!, toda a 5istDria intelectual e !oral, oltica e social da
5u!anidade ( u! refle6o de sua 5istDria econP!ica.

Jodos os ra!os da ciCncia !oderna, da /erdadeira e desinteressada
ciCncia, concorre! ara rocla!ar esta %rande /erdade, funda!ental
e decisi/a8 o !undo social, o !undo roria!ente 5u!ano, a
5u!anidade nu!a ala/ra, outra coisa no ( seno o
desen/ol/i!ento sure!o, a !anifestao !ais ele/ada da
ani!alidade elo !enos ara nDs e e! relao ao nosso laneta. Mas
co!o todo desen/ol/i!ento i!lica necessaria!ente u!a ne%ao, a
da *ase ou do onto de artida, a 5u!anidade (, ao !es!o te!o e
essencial!ente, a ne%ao refletida e ro%ressi/a da ani!alidade nos
5o!ens@ e ( recisa!ente esta ne%ao, racional or ser natural,
si!ultanea!ente 5istDrica e lD%ica, fatal co!o o so os
desen/ol/i!entos e as reali&a>es de todas as leis naturais no
!undo, ( ela 9ue constitui e 9ue cria o ideal, o !undo das con/ic>es
intelectuais e !orais, as id(ias.

<i!, nossos ri!eiros ancestrais, nossos Ado e E/a fora!, seno
%orilas, elo !enos ri!os !uito rD6i!os dos %orilas, dos on/oros,
dos ani!ais inteli%entes e fero&es, dotados, e! %rau !aior do 9ue o
dos ani!ais de todas as outras es(cies, de duas faculdades
reciosas8 a faculdade de ensar e a necessidade de se re/oltar.

Estas duas faculdades, co!*inando sua ao ro%ressi/a na 5istDria,
reresenta! a otCncia ne%ati/a no desen/ol/i!ento ositi/o da
ani!alidade 5u!ana, e cria! conse9uente!ente tudo o 9ue constitui
a 5u!anidade nos 5o!ens.

A B*lia, 9ue ( u! li/ro !uito interessante, e a9ui e ali !uito
rofundo, 9uando o considera!os co!o u!a das !ais anti%as
!anifesta>es da sa*edoria e da fantasia 5u!anas, e6ri!e esta
/erdade, de !aneira !uito in%Cnua, e! seu !ito do ecado ori%inal.
-eo/,, 9ue, de todos os *ons deuses adorados elos 5o!ens, foi
certa!ente o !ais ciu!ento, o !ais /aidoso, o !ais fero&, o !ais
injusto, o !ais san%uin,rio, o !ais desDtico e o !aior ini!i%o da
di%nidade e da li*erdade 5u!anas, -eo/, aca*a/a de criar Ado e
E/a, no se sa*e or 9ual caric5o, tal/e& ara ter no/os escra/os.
Ele Ps, %enerosa!ente, H disosio deles toda a terra, co! todos
os seus frutos e todos os seus ani!ais, e i!Ps u! Bnico li!ite a
este co!leto %o&o8 roi*iu0os e6ressa!ente de tocar os frutos da
,r/ore de ciCncia. Ele 9ueria, ois, 9ue o 5o!e!, ri/ado de toda
consciCncia de si !es!o, er!anecesse u! eterno ani!al, se!re
de 9uatro atas diante do Deus 7/i/o7, seu criador e seu sen5or. Mas
eis 9ue c5e%a <at, o eterno re/oltado, o ri!eiro li/re0ensador e o
e!anciador dos !undosF Ele fa& o 5o!e! se en/er%on5ar de sua
i%nor;ncia e de sua o*ediCncia *estiais@ ele o e!ancia, i!ri!e e!
sua fronte a !arca da li*erdade e da 5u!anidade, le/ando0o a
deso*edecer e a ro/ar do fruto da ciCncia.

'on5ece0se o resto. G *o! Deus, cuja resciCncia, constituindo u!a
das di/inas faculdades, de/eria tC0lo ad/ertido do 9ue aconteceria,
Ps0se e! terr/el e ridculo furor8 a!aldioou <at, o 5o!e! e o
!undo criados or ele rDrio, ferindo0se, or assi! di&er, e! sua
rDria criao, co!o fa&e! as crianas 9uando se >e! e! cDlera@
e no contente e! atin%ir nossos ancestrais, na9uele !o!ento ele os
a!aldioou e! todas as suas %era>es futuras, inocentes do cri!e
co!etido or seus ancestrais. Nossos teDlo%os catDlicos e
rotestantes ac5a! isto !uito rofundo e justo, recisa!ente or9ue
( !onstruosa!ente in9uo e a*surdo. Deois, le!*rando0se de 9ue
ele no era so!ente u! Deus de /in%ana e cDlera, !ais ainda, u!
Deus de a!or, aDs ter ator!entado a e6istCncia de al%uns *il5>es
de o*res seres 5u!anos e tC0los condenado a u! eterno inferno,
sentiu iedade e ara sal/,0los, ara reconciliar seu a!or eterno e
di/ino co! sua cDlera eterna e di/ina, se!re ,/ida de /ti!as e de
san%ue, ele en/iou ao !undo, co!o u!a /ti!a e6iatDria, seu fil5o
Bnico, a fi! de 9ue ele fosse !orto elos 5o!ens. Isto ( deno!inado
!ist(rio da )edeno, *ase de todas as reli%i>es crists.

Ainda se o di/ino <al/ador ti/esse sal/o o !undo 5u!anoF Mas no@
no araso ro!etido elo 'risto, co!o se sa*e, /isto 9ue (
for!al!ente anunciado, 5a/er, oucos eleitos. G resto, a i!ensa
!aioria das %era>es resentes e futuras ardero eterna!ente no
inferno. En9uanto isso, ara nos consolar, Deus, se!re justo,
se!re *o!, entre%a a terra ao %o/erno dos Naoleo III, +uil5er!e
", Eerdinando da Qustria e Ale6andre de todas as )Bssias.

Jais so os contos a*surdos 9ue se narra! e as doutrinas
!onstruosas 9ue se ensina!, e! leno s(culo RIR, e! todas as
escolas oulares da Euroa, so* orde! e6ressa dos %o/ernos.
'5a!a0se a isto ci/ili&ar os o/osF No ( e/idente 9ue todos os
%o/ernos so os en/enenadores siste!,ticos, os e!*rutecedores
interessados das !assas oularesI

Eis os i%nD*eis e cri!inosos !eios 9ue eles e!re%a! ara reter as
na>es e! eterna escra/ido, a fi! de oder !el5or desoj,0las,
se! dB/ida nen5u!a. G 9ue so os cri!es de todos os Jro!ann do
!undo, e! resena deste cri!e de lesa05u!anidade 9ue se co!ete
9uotidiana!ente, a*erta!ente, so*re toda a suerfcie do !undo
ci/ili&ado, or a9ueles !es!os 9ue ousa! c5a!ar0se de tutores e
ais dos o/osI

Entretanto, no !ito do ecado ori%inal, Deus deu ra&o a <at@ ele
recon5eceu 9ue o dia*o no 5a/ia en%anado Ado e E/a ao l5es
ro!eter a ciCncia e a li*erdade, co!o reco!ensa elo ato de
deso*ediCncia 9ue ele os indu&ira a co!eter. Assi! 9ue eles
ro/ara! do fruto roi*ido, Deus disse a si !es!o S/er a B*liaM8 7A
est,, o 5o!e! tornou0se co!o u! dos deuses, ele con5ece o *e! e
o !al@ i!ea!o0lo ois de co!er o fruto da /ida eterna, a fi! de
9ue ele no se torne i!ortal co!o NDs7.

Dei6e!os a%ora de lado a arte fa*ulosa deste !ito, e considere!os
seu /erdadeiro sentido, !uito claro, or sinal. G 5o!e! se
e!anciou, searou0se da ani!alidade e se constituiu 5o!e!@ ele
co!eou sua 5istDria e seu desen/ol/i!ento esecifica!ente 5u!ano
or u! ato de deso*ediCncia e de ciCncia, isto (, ela re/olta e elo
ensa!ento.

G siste!a dos idealistas aresenta0nos inteira!ente ao contr,rio. T a
re/ira/olta a*soluta de todas essas e6eriCncias 5u!anas e deste
*o! senso uni/ersal e co!u!, 9ue ( a condio essencial de
9ual9uer con5eci!ento 5u!ano, e 9ue, artindo desta /erdade to
si!les, 5, tanto te!o recon5ecida, 9ue $ !ais $ so 4, at( Hs
considera>es cientficas !ais su*li!es e !ais co!licadas, no
ad!itindo, or sinal, nada 9ue no seja se/era!ente confir!ado ela
e6eriCncia e ela o*ser/ao das coisas e dos fatos, constitui a
Bnica *ase s(ria dos con5eci!entos 5u!anos.

'once*e0se erfeita!ente o desen/ol/i!ento sucessi/o do !undo
!aterial, tanto 9uanto o da /ida or%;nica, ani!al, e da inteli%Cncia
5istorica!ente ro%ressi/a do 5o!e!, indi/idual ou social. T u!
!o/i!ento co!leta!ente natural, do si!les ao co!osto, de
*ai6o ara ci!a, ou do inferior ao suerior@ u! !o/i!ento confor!e
a todas as nossas e6eriCncias 9uotidianas e, conse9uente!ente,
confor!e ta!*(! H nossa lD%ica natural, Hs leis rDrias de nosso
esrito, 9ue sD se for!a! e sD ode! desen/ol/er0se co! a ajuda
destas !es!as e6eriCncias, 9ue nada !ais so seno sua
reroduo !ental, cere*ral, ou o resu!o onderado.

Lon%e de se%uir a /ia natural, de *ai6o ara ci!a, do inferior ao
suerior, e do relati/a!ente si!les ao !ais co!licado@ ao in/(s de
ad!itir sa*ia!ente, racional!ente, a transio ro%ressi/a e real do
!undo deno!inado inor%;nico ao !undo or%;nico, /e%etal, ani!al,
e! se%uida esecial!ente 5u!ano@ da !at(ria ou do ser 9u!ico H
!at(ria ou ao ser /i/o, e do ser /i/o ao ser ensante, os idealistas,
o*sedados, ce%os e i!ulsionados elo fantas!a di/ino 9ue
5erdara! da teolo%ia, to!a! a /ia a*soluta!ente contr,ria. Eles /o
de ci!a ara *ai6o, do suerior ao inferior, do co!licado ao
si!les. Eles co!ea! or Deus, seja co!o essoa, seja co!o
su*st;ncia ou id(ia di/ina, e o ri!eiro asso 9ue do ( u!a terr/el
9ueda das alturas su*li!es do eterno ideal na la!a do !undo
!aterial8 da erfeio a*soluta na i!erfeio a*soluta@ do
ensa!ento ao ser, ou ainda, do <er <ure!o ao Nada. Ouando,
co!o o or 9ue o <er di/ino, eterno, infinito, o erfeito a*soluto,
ro/a/el!ente entediado de si !es!o, decidiu0se a esse salto !ortal
deseserado, eis o 9ue nen5u! idealista, ne! teDlo%o, ne!
!etafsico, ne! oeta, ja!ais sou*e co!reender, ne! e6licar aos
rofanos. Jodas as reli%i>es assadas e resentes e todos os
siste!as de filosofia transcendentes aoia!0se nesse Bnico e in9uo
!ist(rioUVW. <antos 5o!ens, le%isladores insirados, rofetas e
!essias, rocurara! l, a /ida e sD encontrara! a tortura e a !orte.
Assi! co!o a esfin%e anti%a, ele os de/orou, or9ue no sou*era!
e6licar esse !ist(rio. +randes filDsofos, desde Her,clito e 1lato at(
Descartes, <ino&a, Lei*nit&, Kant, Eic5te, <c5ellin% e He%el, se!
falar dos filDsofos 5indus, escre/era! a!ontoados de /olu!es e
criara! siste!as to en%en5osos 9uanto su*li!es, nos 9uais
dissera! assa%ens !uito *elas, e %randes coisas, e desco*rira!
/erdades i!ortais, !as dei6ara! este !ist(rio, o*jeto rincial de
suas in/esti%a>es transcendentes, to insond,/el 9uanto antes
deles. Gs esforos %i%antescos dos !ais ad!ir,/eis %Cnios 9ue o
!undo con5ece, e 9ue, uns aDs outros, durante trinta s(culos elo
!enos, e!reendera! se!re esse tra*al5o de <sifo, sD
conse%uira! tornar este !ist(rio !ais inco!reens/el ainda.
1ode!os eserar 9ue ele nos seja des/endado elas esecula>es
rotineiras de al%u! edante disculo de u!a !etafsica
artificial!ente re9uentada, nu!a (oca e! 9ue todos os esritos
/i/os e s(rios des/iara!0se dessa ciCncia e9ui/oca, sada de u!a
transao entre o contra0senso da f( e a sadia ra&o cientficaI

T e/idente 9ue esse terr/el !ist(rio ( ine6lic,/el, isto (, a*surdo, e
a*surdo or9ue no se dei6a e6licar. E e/idente 9ue al%u(! 9ue
dele necessite ara sua felicidade, ara sua /ida, de/e renunciar H
sua ra&o e retornar, caso seja oss/el, H f( in%Cnua, ce%a,
estBida@ reetir co! Jertuliano e co! todos os crentes sinceros
estas ala/ras 9ue resu!e! a rDria 9uintessCncia da teolo%ia8
'redo 9uja a*surdu!.

Nesse caso cessa toda a discusso e sD resta a estuide& triunfante
da f(. Mas lo%o e! se%uida sur%e u!a outra er%unta8

'o!o ode nascer, e! u! 5o!e! inteli%ente e instrudo, a
necessidade de crer nesse !ist(rioI

Oue a crena e! Deus, criador, ordenador, jui&, sen5or,
a!aldioador, sal/ador e *enfeitor do !undo, ten5a se conser/ado
no o/o, e so*retudo nas oula>es rurais, !uito !ais do 9ue no
roletariado das cidades, nada !ais natural. G o/o, infeli&!ente, (
ainda !uito i%norante e !antido na i%nor;ncia elos esforos
siste!,ticos de todos os %o/ernos 9ue considera! isso, co! !uita
ra&o, co!o u!a das condi>es essenciais de seu rDrio oder.
Es!a%ado or seu tra*al5o 9uotidiano, ri/ado de la&er, de co!(rcio
intelectual, de leitura, enfi!, de 9uase todos os !eios e de u!a *oa
arte dos est!ulos 9ue desen/ol/e! a refle6o nos 5o!ens, o o/o
aceita, na !aioria das /e&es, se! crtica e e! *loco, as tradi>es
reli%iosas. Elas o en/ol/e! desde a ri!eira idade, e! todas as
circunst;ncias de sua /ida, artificial!ente !antidas e! seu seio or
u!a !ultido de corrutores oficiais de todos os tios, adres e
lei%os, elas se transfor!a! entre eles e! u! tio de 5,*ito !ental,
fre9Kente!ente !ais oderoso do 9ue seu *o! senso natural.

H, u!a outra ra&o 9ue e6lica e le%iti!a de certo !odo as crenas
a*surdas do o/o.

Esta ra&o ( a situao !iser,/el H 9ual ele se encontra fatal!ente
condenado ela or%ani&ao econP!ica da sociedade, nos ases
!ais ci/ili&ados da Euroa. )edu&ido, so* o asecto intelectual e
!oral, tanto 9uanto so* o asecto !aterial, ao !ni!o de u!a
e6istCncia 5u!ana, recluso e! sua /ida co!o u! risioneiro e! sua
riso, se! 5ori&ontes, se! sada, at( !es!o se! futuro, se se
acredita nos econo!istas, o o/o de/eria ter a al!a sin%ular!ente
estreita e o instinto a/iltado dos *ur%ueses ara no sentir a
necessidade de sair disso@ !as, ara isso, 5, so!ente trCs !eios8
dois fant,sticos, e o terceiro real. Gs dois ri!eiros so o ca*ar( e a
i%reja@ o terceiro ( a re/oluo social. Esta Blti!a, !uito !ais 9ue a
roa%anda antiteolD%ica dos li/res0ensadores, ser, caa& de
destruir as crenas reli%iosas e os 5,*itos de li*ertina%e! no o/o,
crenas e 5,*itos 9ue esto !ais inti!a!ente li%ados do 9ue se
ensa. <u*stituindo os %o&os si!ultanea!ente ilusDrios e *rutais da
or%ia cororal e esiritual elos %o&os to delicados 9uanto ricos da
5u!anidade desen/ol/ida e! cada u! e e! todos, a re/oluo social
ter, a fora de fec5ar ao !es!o te!o todos os ca*ar(s e todas as
i%rejas.

At( l,, o o/o, considerado e! !assa, crer,, e se no te! ra&o de
crer, elo !enos ter, o direito de fa&C0lo.

H, u!a cate%oria de essoas 9ue, se no crCe!, de/e! elo !enos
fa&er de conta 9ue si!. <o todos os ator!entadores, os oressores,
os e6loradores da 5u!anidade8 adres, !onarcas, 5o!ens de
Estado, 5o!ens de %uerra, financistas B*licos e ri/ados,
funcion,rios de todos os tios, soldados, oliciais, carcereiros e
carrascos, caitalistas, aro/eitadores, e!res,rios e roriet,rios,
ad/o%ados, econo!istas, olticos de todas as cores, at( o Blti!o
/endedor de eseciarias, todos reetiro e! unssono essas ala/ras
de Xoltaire8 7<e Deus no e6istisse seria reciso in/ent,0lo7.

XDs co!reendeis, 7( reciso u!a reli%io ara o o/o7. E a /,l/ula
de escae.

H, ta!*(! u! nB!ero de al!as 5onestas, !as fracas, 9ue, !uito
inteli%entes ara le/ar os do%!as cristos a s(rio, rejeita0os a
retal5o, !as no tC! a cora%e!, ne! a fora, ne! a resoluo
necess,ria ara reeli0los or atacado. Elas a*andona! H crtica
todos os a*surdos articulares da reli%io, elas desden5a! de todos
os !ila%res, !as se a%arra! deseserada!ente ao a*surdo rincial,
fontes de todos os outros, ao !ila%re 9ue e6lica e le%iti!a todos os
outros !ila%res, H e6istCncia de Deus. <eu Deus no (, e! nada, o
<er /i%oroso e otente, o Deus total!ente ositi/o da teolo%ia. E u!
ser ne*uloso, di,fano, ilusDrio, de tal for!a ilusDrio 9ue se
transfor!a e! Nada 9uando se acredita tC0lo a%arrado@ ( u!a
!ira%e!, u!a e9uena c5a!a 9ue no a9uece ne! ilu!ina. E
entretanto elas se rende! a ele, e acredita! 9ue se ele
desaarecesse, tudo desaareceria co! ele. <o al!as incertas,
doentes, desorientadas na ci/ili&ao atual, no ertencendo ne! ao
resente ne! ao futuro, ,lidos fantas!as eterna!ente susensos
entre o c(u e a terra, e ocuando, entre a oltica *ur%uesa e o
socialis!o do roletariado, a*soluta!ente a !es!a osio. Elas no
seu te! fora ara ensar at( o fi!, ne! ara 9uerer, ne! ara se
decidir, e erde! seu te!o e sua ocuao esforando0se se!re
e! conciliar o inconcili,/el.

Na /ida B*lica, estas essoas se c5a!a! socialistas *ur%ueses.
Nen5u!a discusso ( oss/el co! elas. Elas so !uito doentes.

Mas 5, u! e9ueno nB!ero de 5o!ens ilustres, dos 9uais nin%u(!
ousar, falar se! reseito, e dos 9uais nada oder, colocar e! dB/ida
ne! a saBde /i%orosa, ne! a fora de esrito, ne! a *oa f(. Basta
9ue eu cite os no!es de Ma&&ini, Mic5elet, Ouinet, -o5n <tuart Mill
U$W Al!as %enerosas e fortes, %randes cora>es, %randes esritos,
%randes escritores, o ri!eiro, re%enerador 5erDico e re/olucion,rio
de u!a %rande nao, so todos aDstolos do idealis!o, e
desre&adores, ad/ers,rios aai6onados do !aterialis!o, e,
conse9uente!ente, do socialis!o, e! filosofia tanto 9uanto e!
oltica.

T ois contra eles 9ue ( reciso discutir esta 9uesto.

Y Y Y

'onstate!os inicial!ente 9ue nen5u! dos 5o!ens ilustres 9ue
aca*o de citar, ne! 9ual9uer outro ensador idealista co! al%u!a
i!ort;ncia e! nossos dias ocuou0se, ara di&er a /erdade, co! a
arte lD%ica desta 9uesto. Nen5u! tentou resol/er filosofica!ente a
ossi*ilidade do salto !ortal di/ino das re%i>es eternas e uras do
esrito H la!a do !undo !aterial. <er, 9ue eles te!era! a*ordar
esta insolB/el contradio e se deseserara! de resol/C0la, deois
9ue os !aiores %Cnios da 5istDria fracassara!, ou ser, 9ue eles a
considerara! co!o j, suficiente!ente resol/idaI T se%redo deles. G
fato ( 9ue eles dei6ara! de lado a de!onstrao teDrica da
e6istCncia de u! Deus, e sD desen/ol/era! suas ra&>es e
conse9KCncias r,ticas. Eles falara! dele co!o de u! fato
uni/ersal!ente aceito e, co!o tal, no odendo !ais tornar0se
o*jeto de u!a dB/ida 9ual9uer, li!itando0se, contra 9ual9uer ro/a,
a constatar a anti%Kidade e !es!o a uni/ersalidade da crena e!
Deus.

Esta unani!idade i!onente, se%undo a oinio de !uitos 5o!ens e
escritores ilustres, e, ara citar aenas os !ais reno!ados dentre
eles, -ose5 de Maistre e o %rande atriota italiano +iusee Ma&&ini,
/ale !ais do 9ue todas as de!onstra>es da ciCncia@ e, se a lD%ica
de u! e9ueno nB!ero de ensadores conse9Kentes e !es!o !uito
influentes, !as isolados, l5e ( contr,ria, tanto ior, di&e! eles, ara
estes ensadores e ara sua lD%ica, ois o consenti!ento %eral, a
adoo uni/ersal e anti%a de u!a id(ia fora! se!re consideradas
co!o a ro/a !ais /itoriosa de sua /erdade. G senti!ento de todo o
!undo, u!a con/ico 9ue ( encontrada e se !ant(! se!re e e!
todos os lu%ares no oderia se en%anar@ eles de/e! ter sua rai&
nu!a necessidade a*soluta!ente inerente H rDria nature&a do
5o!e!. E /isto 9ue foi constatado 9ue todos os o/os assados e
resentes acreditara! e acredita! na e6istCncia de Deus, ( e/idente
9ue a9ueles 9ue tC! a infelicidade de du/idar disso, 9ual9uer 9ue
seja a lD%ica 9ue os ten5a le/ado a esta dB/ida, so e6ce>es,
ano!alias, !onstros.

Assi!, ois, a anti%Kidade e a uni/ersalidade de u!a crena seria!,
contra toda ciCncia e contra toda lD%ica, u!a ro/a suficiente e
irrecus,/el de sua /erdade.

1or 9uCI

At( o s(culo de +alileu e de 'o(rnico, todo !undo acredita/a 9ue o
sol %ira/a e! torno da terra. Jodo !undo no esta/a erradoI G 9ue
5, de !ais anti%o e de !ais uni/ersal do 9ue a escra/idoI A
antroofa%ia, tal/e&. Desde a ori%e! da sociedade 5istDrica, at(
nossos dias, se!re 5ou/e, e e! todos os lu%ares, e6lorao do
tra*al5o forado das !assas, escra/os, ser/os ou assalariados, or
al%u!a !inoria do!inante, oresso dos o/os ela I%reja e elo
Estado. De/e0se concluir 9ue esta e6lorao e esta oresso seja!
necessidades a*soluta!ente inerentes H rDria e6istCncia da
sociedade 5u!anaI Eis al%uns e6e!los 9ue !ostra! 9ue a
ar%u!entao dos ad/o%ados do *o! Deus nada ro/a.

Nada (, co! efeito, ne! to uni/ersal ne! to anti%o 9uanto o
in9uo e o a*surdo@ ( ao contr,rio a /erdade, a justia 9ue, no
desen/ol/i!ento das sociedades 5u!anas, aio as !enos uni/ersais e
as !ais jo/ens. Assi! se e6lica, or sinal, u! fenP!eno 5istDrico
constante8 as erse%ui>es H9ueles 9ue rocla!a! a ri!a&ia da
/erdade, or arte dos reresentantes oficiais, ri/ile%iados e
interessados elas crenas 7uni/ersais7 e 7anti%as7, e fre9Kente!ente
ta!*(! or arte destas !es!as !assas oulares 9ue, aDs tC0los
inicial!ente descon5ecido, aca*a! se!re or adotar e or fa&er
triunfar suas id(ias.

1ara nDs, !aterialistas e socialistas re/olucion,rios, no 5, nada 9ue
nos surreenda e nos a!edronte nesse fenP!eno 5istDrico.
Eortalecidos e! nossa consciCncia, e! nosso a!or ela /erdade, or
esta ai6o lD%ica 9ue or si sD constitui u!a %rande fora, e fora da
9ual no 5, ensa!ento@ fortalecidos e! nossa ai6o ela justia e
e! nossa f( in9ue*rant,/el no triunfo da 5u!anidade so*re todas as
*estialidades teDricas e r,ticas@ fortalecidos, enfi!, e! nossa
confiana e no aoio !Btuo 9ue se d, o e9ueno nB!ero da9ueles
9ue co!artil5a! nossas con/ic>es, nDs nos resi%na!os or nDs
!es!os a todas as conse9KCncias desse fenP!eno 5istDrico no 9ual
/e!os a !anifestao de u!a lei social to in/ari,/el 9uanto todas
as outras leis 9ue %o/erna! o !undo.

Esta lei ( u!a conse9KCncia lD%ica, ine/it,/el, da ori%e! ani!al da
sociedade 5u!ana@ e diante de todas as ro/as cientficas,
fisiolD%icas, sicolD%icas, 5istDricas, 9ue se acu!ulara! e! nossos
dias, assi! co!o diante das faan5as dos ale!es con9uistadores da
Erana, 9ue do u!a de!onstrao to ruidosa, no ( !ais oss/el,
real!ente, du/idar disso. Mas, do !o!ento e! 9ue se aceita esta
ori%e! ani!al do 5o!e!, tudo se e6lica. A 5istDria nos aarece
ento co!o a ne%ao re/olucion,ria, ora lenta, a,tica, ador!ecida,
ora aai6onada e ossante, do assado. Ela consiste recisa!ente na
ne%ao ro%ressi/a da ani!alidade ri!iti/a do 5o!e! elo
desen/ol/i!ento de sua 5u!anidade. G 5o!e!, ani!al fero&, ri!o
do %orila, artiu da noite rofunda do instinto ani!al ara c5e%ar H
lu& do esrito, o 9ue e6lica de u!a !aneira co!leta!ente natural
todas as suas di/a%a>es assadas e nos consola e! arte de seus
erros resentes. Ele artiu da escra/ido ani!al, e atra/essando a
escra/ido di/ina, ter!o transitDrio entre sua ani!alidade e sua
5u!anidade, ca!in5a 5oje ru!o H con9uista e H reali&ao da
li*erdade 5u!ana. )esulta da 9ue a anti%Kidade de u!a crena, de
u!a id(ia, lon%e de ro/ar al%u!a coisa e! seu fa/or, de/e, ao
contr,rio, torn,0la suseita ara nDs. Isto or9ue atr,s de nDs est,
nossa ani!alidade, e diante de nDs nossa 5u!anidade@ a lu&
5u!ana, a Bnica 9ue ode nos a9uecer e nos ilu!inar, a Bnica 9ue
nos ode e!anciar, tornar0nos di%nos, li/res, feli&es, e reali&ar a
fraternidade entre nDs, ja!ais est, no rincio, !as, relati/a!ente,
na (oca e! 9ue se /i/e, e se!re no fi! da 5istDria. No ol5e!os
ja!ais ara tr,s, ol5e!os se!re ara a frente@ H frente est, nosso
sol, nossa sal/ao@ se nos ( er!itido, se ( !es!o Btil, necess,rio
nos /irar!os ara o estudo de nosso assado, ( aenas ara
constatar o 9ue fo!os e o 9ue no de/e!os !ais ser, o 9ue
acredita!os e ensa!os, e o 9ue no de/e!os !ais acreditar ne!
ensar, o 9ue fi&e!os e o 9ue nunca !ais de/ere!os fa&er.

Eis o 9ue concerne H anti%Kidade. Ouanto H uni/ersalidade de u!
erro, ela sD ro/a u!a coisa8 a se!el5ana, seno a erfeita
identidade da nature&a 5u!ana, e! todos os te!os e so* todos os
cli!as. E, /isto 9ue est, constatado 9ue todos os o/os, e! todas as
(ocas de sua /ida, acreditara! e acredita! ainda e! Deus,
de/e!os concluir disso, si!les!ente, 9ue a id(ia di/ina, e!anada
de nDs !es!os, ( u! erro 5istorica!ente necess,rio no
desen/ol/i!ento da 5u!anidade, e nos er%untar!os or 9ue, co!o
ele foi rodu&ido na 5istDria, or 9ue a i!ensa !aioria da es(cie
5u!ana o aceita, ainda 5oje, co!o u!a /erdadeI

En9uanto no sou*er!os dar0nos conta da !aneira co!o a id(ia de
u! !undo so*renatural e di/ino se rodu&iu, e Pde fatal!ente se
rodu&ir no desen/ol/i!ento 5istDrico da consciCncia 5u!ana, de
nada adiantar, estar!os cientifica!ente con/encidos do a*surdo
desta id(ia, no conse%uire!os nunca destru0la na oinio da
!aioria, or9ue no sa*ere!os ja!ais atac,0la nas rofunde&as do
ser 5u!ano, onde ela se ori%inou. 'ondenados a u!a esterilidade
se! sada e se! fi!, de/e!os se!re contentar0nos e! co!*atC0la
so!ente H suerfcie, e! suas inB!eras !anifesta>es, cujo
a*surdo, to lo%o a*atido elos %oles do *o! senso, renasce
i!ediata!ente aDs, so* u!a no/a for!a, no !enos insensata.
En9uanto a rai& de todos os a*surdos 9ue ator!enta! o !undo no
for destruda, a crena e! Deus er!anecer, intacta e ja!ais
dei6ar, de rodu&ir no/os *rotos. E assi! 9ue, e! nossos dias, e!
certas re%i>es da alta sociedade, o esiritis!o tende a se instalar
so*re as runas do cristianis!o. No ( so!ente no interesse das
!assas, ( no interesse da saBde de nosso rDrio esrito 9ue
de/e!os nos esforar ara co!reender a %Cnese 5istDrica, a
sucesso das causas 9ue desen/ol/era! e rodu&ira! a id(ia de
Deus na consciCncia dos 5o!ens. De nada adianta nos di&er!os e
nos considerar!os ateus@ en9uanto no ti/er!os co!reendido
essas causas, nos dei6are!os se!re !ais ou !enos do!inar elos
cla!ores dessa consciCncia uni/ersal, da 9ual no tere!os
desco*erto o se%redo, e dada a fra9ue&a natural do indi/duo, !es!o
do !ais forte, contra a influCncia todo0oderosa do !eio social 9ue o
entra/a, corre!os se!re o risco de recair, cedo ou tarde, de u!a
!aneira ou de outra, no a*is!o do a*surdo reli%ioso. Gs e6e!los
dessas con/ers>es /er%on5osas so fre9Kentes na sociedade atual.

Y Y Y

Ealei da ra&o r,tica rincial do oder e6ercido ainda 5oje elas
crenas reli%iosas so*re as !assas. Essas disosi>es !sticas no
denota! no 5o!e! so!ente u!a a*errao do esrito, !as u!
rofundo descontenta!ento do corao. E o rotesto instinti/o e
aai6onado do ser 5u!ano contra as estreite&as, as /ul%aridades, as
dores e as /er%on5as de u!a e6istCncia !iser,/el. 'ontra esta
doena, j, disse, sD 5, u! Bnico re!(dio8 a )e/oluo <ocial.

E! outros escritos !e reocuei e! e6or as causas 9ue residira!
ao nasci!ento e ao desen/ol/i!ento 5istDrico das alucina>es
reli%iosas na consciCncia do 5o!e!. E a9ui 9uero tratar desta
9uesto da e6istCncia de u! Deus, ou da ori%e! di/ina do !undo e
do 5o!e! so* o onto de /ista de sua utilidade !oral e social, e
direi oucas ala/ras so*re a ra&o teDrica desta crena, a fi! de
!el5or e6licar !eu ensa!ento.

Jodas as reli%i>es, co! seus deuses, seus se!ideuses e seus
rofetas, seus !essias e seus santos, fora! criadas ela fantasia
cr(dula do 5o!e!, 9ue ainda no alcanou o leno desen/ol/i!ento
e a lena ossesso de suas faculdades intelectuais. E!
conse9KCncia, o c(u reli%ioso nada !ais ( do 9ue u!a !ira%e! onde
o 5o!e!, e6altado ela i%nor;ncia ela f(, encontra sua rDria
i!a%e!, !as a!liada e in/ertida, isto (, di/ini&ada. A 5istDria das
reli%i>es, a do nasci!ento, da %rande&a e da decadCncia dos deuses
9ue se se sucedera! na crena 5u!ana, no ( nada !ais do 9ue o
desen/ol/i!ento da inteli%Cncia e da consciCncia coleti/as 5o!ens. N
!edida 9ue, e! sua !arc5a 5istDrica ro%ressi/a, eles desco*ria!,
seja neles rDrios, seja na nature&a e6terior, u!a fora, u!a
9ualidade, ou !es!o %rande defeito 9uais9uer, eles os atri*ua! a
seus deuses aDs tC0los e6a%erado, a!liado des!edida!ente, co!o
fa&e! 5a*itual!ente as crianas, or u! ato de sua fantasia
reli%iosa. +raas a esta !od(stia e a esta iedosa %enerosidade dos
5o!ens, crentes e cr(dulos, o c(u se enri9ueceu co! os desojos da
terra, e, or conse9KCncia necess,ria, 9uanto !ais o c(u se torna/a
rico, !ais a 5u!anidade e a terra se torna/a! !iser,/eis. U!a /e&
instalada a di/indade, ela foi natural!ente rocla!ada a causa, a
ra&o, o ,r*itro e o distri*uidor a*soluto de todas as coisas8 o !undo
no foi !ais nada, ela foi tudo@ e o 5o!e!, seu /erdadeiro criador,
aDs tC0la tirado do nada se! o sa*er, ajoel5ou0se diante dela,
adorou0a e se rocla!ou sua criatura e seu escra/o.

G cristianis!o ( recisa!ente a reli%io or e6celCncia, or9ue ele
e6>e e !anifesta, e! sua lenitude, a nature&a, a rDria essCncia
de todo o siste!a reli%ioso, 9ue ( e!o*reci!ento, a escra/i&ao e
o ani9uila!ento da 5u!anidade e! ro/eito da di/indade.

Deus sendo tudo, o !undo real e o 5o!e! no so nada. Deus
sendo a /erdade, a justia, o *e!, o *elo, a fora e a /ida, o 5o!e!
( a !entira, a ini9Kidade, o !al, a feiBra, a i!otCncia e a !orte.
Deus sendo o sen5or, o 5o!e! ( o escra/o. Incaa& de encontrar
or si rDrio a justia, a /erdade e a /ida eterna, ele sD ode
alcanar isso or !eio de u!a re/elao di/ina. Mas 9ue! di&
re/elao di& re/eladores, !essias, rofetas, adres e le%isladores
insirados elo rDrio Deus@ e estes, u!a /e& recon5ecidos co!o os
reresentantes da di/indade so*re a terra, co!o os santos
instituidores da 5u!anidade, eleitos elo rDrio Deus ara diri%i0la
e! direo H /ia da sal/ao, e6erce! necessaria!ente u! oder
a*soluto. Jodos os 5o!ens l5es de/e! u!a o*ediCncia assi/a e
ili!itada, ois contra a ra&o di/ina no 5, ra&o 5u!ana, e contra a
justia de Deus no 5, justia terrestre 9ue se !anten5a. Escra/os
de Deus, os 5o!ens de/e! sC0lo ta!*(! da I%reja e do Estado,
en9uanto este Blti!o for consa%rado ela I%reja. Eis o 9ue de todas
as reli%i>es 9ue e6iste! ou 9ue e6istira!, o cristianis!o
co!reendeu !el5or do 9ue as outras, se! e6cetuar a !aioria das
anti%as reli%i>es orientais, as 9uais sD a*arcara! o/os distintos e
ri/ile%iados, en9uanto 9ue o cristianis!o te! a retenso de
a*arcar a 5u!anidade inteira@ eis o 9ue, de todas as seitas crists, o
catolicis!o ro!ano, so&in5o, rocla!ou e reali&ou co! u!a
conse9KCncia ri%orosa. T or isso 9ue o cristianis!o ( a reli%io
a*soluta, a Blti!a reli%io, ( or isso 9ue a I%reja aostDlica e
ro!ana ( a Bnica conse9Kente, a Bnica lD%ica.

A deseito dos !etafsicos e dos idealistas reli%iosos, filDsofos,
olticos ou oetas, a id(ia de Deus i!lica a a*dicao da ra&o e da
justia 5u!anas@ ela ( a ne%ao !ais decisi/a da li*erdade 5u!ana
e resulta necessaria!ente na escra/ido dos 5o!ens, tanto na teoria
9uanto na r,tica.

Ano ser 9ue 9ueira!os a escra/ido e o en/ileci!ento dos 5o!ens,
co!o o 9uere! os jesutas, co!o o 9uere! os !P!iers U?W, os
ietistasU4W e os !etodistas rotestantes, no ode!os ne!
de/e!os fa&er a !ni!a concesso, ne! ao Deus da teolo%ia ne! ao
da !etafsica. A9uele 9ue, neste alfa*eto !stico, co!ea or Deus,
de/er, fatal!ente aca*ar or Deus@ a9uele 9ue 9uer adorar Deus,
de/e, se! se Pr ilus>es ueris, renunciar *ra/a!ente H sua
li*erdade e H sua 5u!anidade.

<e Deus (, o 5o!e! ( escra/o@ ora, o 5o!e! ode, de/e ser li/re,
ortanto, Deus no e6iste.

Desafio 9ue! 9uer 9ue seja ara sair deste circulo, e a%ora 9ue se
escol5a.

Y Y Y

T reciso le!*rar 9uanto e co!o as reli%i>es e!*rutece! e
corro!e! os o/osI Elas !ata! neles a ra&o, o rincial
instru!ento da e!anciao 5u!ana e os redu&e! H i!*ecilidade,
condio essencial da escra/ido. Elas desonra! o tra*al5o 5u!ano
e fa&e! dele sinal e fonte de ser/ido. Elas !ata! a noo e o
senti!ento da justia 5u!ana, fa&endo se!re ender a *alana
ara o lado dos atifes triunfantes, o*jetos ri/ile%iados da %raa
di/ina. Elas !ata! o or%ul5o e a di%nidade 5u!ana, rote%endo
aenas a su*!issos e os 5u!ildes. Elas sufoca! no corao dos
o/os todo senti!ento de fraternidade 5u!ana, reenc5endo0o de
crueldade.

Jodas as reli%i>es so cru(is, todas so fundadas so*re o san%ue,
/isto 9ue todas reousa! rincial!ente so*re a id(ia do sacrifcio,
isto (, so*re a i!olao er(tua da 5u!anidade H insaci,/el
/in%ana da di/indade. Neste san%rento !ist(rio, o 5o!e! ( se!re
a /ti!a, e o adre, 5o!e! ta!*(!, !as 5o!e! ri/ile%iado ela
%raa, ( o di/ino carrasco. Isto nos e6lica or 9ue os adres de
todas as reli%i>es, os !el5ores, os !ais 5u!anos, os !ais doces,
tC! 9uase se!re no fundo de seu corao 0 seno no corao, elo
!enos e! sua i!a%inao, e! seu esrito 0 al%u!a coisa de cruel e
de san%uin,rio.

Y Y Y

Judo isso, nossos ilustres idealistas conte!or;neos sa*e! !el5or
do 9ue nin%u(!. <o 5o!ens s,*ios, 9ue con5ece! sua 5istDria de
!e!Dria@ e co!o eles so ao !es!o te!o 5o!ens /i/os, %randes
al!as enetradas de u! a!or sincero e rofundo elo *e! da
5u!anidade, eles a!aldioara! e esti%!ati&ara! todas estas
!alfeitorias, todos estes cri!es da reli%io co! u!a elo9KCncia se!
i%ual. Eles rejeita! co! indi%nao toda solidariedade co! o Deus
das reli%i>es ositi/as e co! seus reresentantes assados e
resentes so*re a terra.

G Deus 9ue eles adora!, ou 9ue eles ensa! adorar, distin%ue0se
recisa!ente dos deuses reais da 5istDria or no ser u! Deus
ositi/o, deter!inado da !aneira 9ue se 9uiser, teolo%ica!ente, ou
at( !es!o !etafisica!ente. No Z ne! o <er sure!o de
)o*esierre e de -.0-. )ousseau, ne! o deus antesta de <ino&a,
ne! !es!o o deus, ao !es!o te!o inocente, transcedente e !uito
e9u/oco de He%el. Eles to!a! cuidado de l5e dar u!a deter!inao
ositi/a 9ual9uer, sentindo !uito *e! 9ue toda deter!inao o
su*!eteria H ao dissol/ente da crtica. Eles no diro se ele ( u!
deus essoal ou i!essoal, se ele criou ou no criou o !undo@
se9uer falaro de sua di/ina ro/idCncia. Judo isso oderia
co!ro!etC0lo. Eles se contentaro e! di&C0lo8 Deus, e nada !ais
do 9ue isso. Mas ento o 9ue ( seu deusI No ( se9uer u!a id(ia, (
u!a asirao.

T o no!e %en(rico de tudo o 9ue arece %rande, *o!, *elo, no*re,
5u!ano. Mas or 9ue no di&e! ento8 o 5o!e!I A5F E 9ue o rei
+uil5er!e da 1rBssia e Naoleo III, e todos os idCnticos a eles so
i%ual!ente 5o!ens8 eis o 9ue os e!*araa !uito. A 5u!anidade
real nos aresenta u! conjunto de tudo o 9ue 5, de !ais /il e de
!ais !onstruoso no !undo. 'o!o sair dissoI Eles c5a!a! u! de
di/ino e o outro de *estial, reresentando a di/indade e a
ani!alidade co!o dois Dlos entre os 9uais eles situa! a
5u!anidade. Eles no 9uere! ou no ode! co!reender 9ue estes
trCs ter!os for!a! u! Bnico, e 9ue se os searar!os, nDs os
destru!os.

Eles no so *ons e! lD%ica, e dir0se0ia 9ue a desre&a!. E isso 9ue
os distin%ue dos !etafsicos antestas e destas, e o 9ue i!ri!e Hs
suas id(ias o car,ter de u! idealis!o r,tico, *uscando suas
insira>es !enos no desen/ol/i!ento se/ero de u! ensa!ento do
9ue nas e6eriCncias, direi, 9uase nas e!o>es, tanto 5istDricas e
coleti/as 9uanto indi/iduais, da /ida. Isto d, H sua roa%anda u!a
aarCncia de ri9ue&a e de otCncia /ital, !as aarCncia so!ente,
ois a /ida se torna est(ril 9uando ( aralisada or u!a contradio
lD%ica.

Esta contradio ( a se%uinte8 eles 9uere! Deus e 9uere! a
5u!anidade. G*stina!0se e! colocar juntos dois ter!os 9ue, u!a
/e& searados, sD ode! se reencontrar ara se entredestruir. Eles
di&e! de u!a sD /e&8 Deus e a li*erdade do 5o!e!, Deus e a
di%nidade, a justia, a i%ualdade, a fraternidade, a roseridade dos
5o!ens, se! se reocuar co! a lD%ica fatal, e! /irtude da 9ual, se
Deus e6iste, ele ( necessaria!ente o sen5or eterno, sure!o,
a*soluto, e se este sen5or e6iste, o 5o!e! ( escra/o@ se ele (
escra/o, no 5, justia, ne! i%ualdade, ne! fraternidade, ne!
roseridade oss/el. De nada adiantar,, contraria!ente ao *o!
senso e a todas as e6eriCncias da 5istDria, eles reresentare! seu
Deus ani!ado do !ais doce a!or ela li*erdade 5u!ana8 u!
sen5or, or !ais 9ue ele faa e or !ais li*eral 9ue 9ueira se
!ostrar, ja!ais dei6a de ser, or isso, u! sen5or. <ua e6istCncia
i!lica necessaria!ente a escra/ido de tudo o 9ue se encontra
de*ai6o dele. Assi!, se Deus e6istisse, sD 5a/eria ara ele u! Bnico
!eio de ser/ir H li*erdade 5u!ana@ seria o de cessar de e6istir.

A!oroso e ciu!ento da li*erdade 5u!ana e considerando0a co!o a
condio a*soluta de tudo o 9ue adora!os e reseita!os na
5u!anidade, in/erto a frase de Xoltaire e di%o 9ue, se Deus e6istisse,
seria reciso a*oli0lo.

Y Y Y

A se/era lD%ica 9ue !e dita estas ala/ras ( !uito e/idente ara 9ue
eu necessite desen/ol/er esta ar%u!entao. E !e arece i!oss/el
9ue os 5o!ens ilustres, dos 9uais citei os no!es to c(le*res e to
justa!ente reseitados no ten5a! sido tocados e no ten5a!
erce*ido a contradio na 9ual eles cae! ao falar de Deus e da
li*erdade 5u!ana si!ultanea!ente. 1ara 9ue ten5a! assado ao
lon%o do ro*le!a, foi reciso 9ue ti/esse! ensado 9ue esta
inconse9KCncia ou esta injustia fosse, na r,tica, necess,ria ara o
rDrio *e! da 5u!anidade.

Jal/e&, ta!*(!, ao falar da li*erdade co!o de u!a coisa 9ue ( ara
eles reseit,/el e cara, eles a co!reenda! co!leta!ente diferente
da 9ue conce*e!os, nDs, !aterialistas e socialistas re/olucion,rios.
'o! efeito, eles no faia! ja!ais dela se! acrescentar
i!ediata!ente u!a outra ala/ra, a da autoridade, u!a ala/ra e
u!a coisa 9ue detesta!os co! toda a fora de nosso corao.

G 9ue ( a autoridadeI E a fora ine/it,/el das leis naturais 9ue se
!anifesta! no encadea!ento e na sucesso fatal dos fenP!enos do
!undo fsico e do !undo socialI Efeti/a!ente, contra estas leis, a
re/olta ( no so!ente roi*ida, ( ta!*(! i!oss/el. 1ode!os
con5ecC0las !al, ou ainda no con5ecC0las, !as no ode!os
deso*edecC0las or9ue elas constitue! a *ase e as rDrias
condi>es de nossa e6istCncia8 elas nos en/ol/e!, nos enetra!,
re%ula! todos os nossos !o/i!entos, ensa!entos e atos@ !es!o
9uando ensa!os deso*edecC0las, no fa&e!os outra coisa 9ue
!anifestar sua oniotCncia.

<i!, so!os a*soluta!ente escra/os destas leis. Mas nada 5, de
5u!il5ante nesta escra/ido. A escra/ido su>e u! sen5or e6terior,
u! le%islador 9ue se situe fora da9uele ao 9ual co!anda@ en9uanto
as leis no esto fora de nDs, elas nos so inerentes, constitue!
nosso ser, todo nosso ser, cororal, intelectual e !oral!ente8 sD
/i/e!os, sD resira!os, sD a%i!os, sD ensa!os, sD 9uere!os
atra/(s delas. Eora delas no so!os nada, no so!os. iMe onde nos
/iria ento o oder e o 9uerer de nos re/oltar!os contra elasI

E! relao Hs leis naturais, sD 5,, ara o 5o!e!, u!a Bnica
li*erdade oss/el8 recon5ecC0las e alic,0las cada /e& !ais,
confor!e o o*jeti/o de e!anciao ou de 5u!ani&ao coleti/a e
indi/idual 9ue ele erse%ue. Estas leis, u!a /e& recon5ecidas,
e6erce! u!a autoridade 9ue ja!ais ( discutida ela !assa dos
5o!ens. E reciso, or e6e!lo, ser, no fundo, u! teDlo%o ou u!
econo!ista *ur%uCs ara se re/oltar contra esta lei, se%undo a 9ual
dois !ais dois so 9uatro. E reciso ter f( ara ensar 9ue no nos
9uei!ara!os no fo%o e 9ue no nos afo%ara!os na ,%ua, a !enos
9ue ten5a!os recorrido a al%u! su*terfB%io, fundado so*re 9ual9uer
outra lei natural. Mas estas re/oltas, ou !el5or, estas tentati/as ou
estas loucas fantasias de u!a re/olta i!oss/el no for!a! !ais do
9ue u!a e6ceo *astante rara, ois, e! %eral, se ode di&er 9ue a
!assa dos 5o!ens, na /ida 9uotidiana, se dei6a %o/ernar elo *o!
senso, o 9ue si%nifica di&er, ela so!a das leis naturais %eral!ente
recon5ecidas, de !aneira !ais ou !enos a*soluta.

A infelicidade ( 9ue %rande 9uantidade de leis naturais j, constatadas
co!o tais ela ciCncia, er!anece! descon5ecidas das !assas
oulares, %raas aos cuidados desses %o/ernos tutelares 9ue sD
e6iste!, co!o se sa*e, ara o *e! dos o/os.

H,, al(! disso, u! %rande incon/eniente8 ( 9ue a !aior arte das
leis naturais, 9ue esto li%adas ao desen/ol/i!ento da sociedade
5u!ana e so to necess,rias, in/ari,/eis, 9uanto as leis 9ue
%o/erna! o !undo fsico, no fora! de/ida!ente constatadas e
recon5ecidas ela rDria ciCncia U=W. U!a /e& ti/esse! elas sido
recon5ecidas ela ciCncia, e 9ue da ciCncia, atra/(s de u! a!lo
siste!a de educao e de instruo oular, elas assasse! H
consciCncia de todos, a 9uesto da li*erdade estaria erfeita!ente
resol/ida. As autoridades !ais recalcitrantes de/e! ad!itir 9ue a
ento no 5a/er, necessidade de or%ani&ao, ne! de direo ne!
de le%islao olticas, trCs coisas 9ue e!ana! da /ontade do
so*erano ou da /otao de u! arla!ento eleito elo sufr,%io
uni/ersal, ja!ais odendo estar confor!es Hs leis naturais, e so
se!re i%ual!ente funestas e contr,rias H li*erdade das !assas,
/isto 9ue elas l5es i!>e! u! siste!a de leis e6teriores, e
conse9uente!ente desDticas.

A li*erdade do 5o!e! consiste unica!ente nisto8 ele o*edece Hs leis
naturais or9ue ele rDrio as recon5eceu co!o tais, no or9ue elas
l5e fora! i!ostas e6terior!ente, or u!a /ontade estran5a, di/ina
ou 5u!ana, coleti/a ou indi/idual, 9ual9uer.

<uonde u!a acade!ia de s,*ios, co!osta elos reresentantes
!ais ilustres da ciCncia@ i!a%inai 9ue esta acade!ia seja
encarre%ada da le%islao, da or%ani&ao da sociedade, e 9ue,
insirando0se aenas no a!or da !ais ura /erdade, ela sD dite leis
a*soluta!ente confor!e Hs !ais recentes desco*ertas da ciCncia.
1ois *e!, afir!o 9ue esta le%islao e esta or%ani&ao sero u!a
!onstruosidade, or duas ra&>es8 a ri!eira, ( 9ue a ciCncia 5u!ana
( se!re necessaria!ente i!erfeita, e 9ue, co!arando o 9ue ela
desco*riu co! o 9ue ainda l5e resta a desco*rir, ode0se di&er 9ue
est, ainda e! seu *ero. De !odo 9ue, se 9uis(sse!os forar a /ida
r,tica dos 5o!ens, tanto coleti/o 9uanto indi/idual, a se confor!ar
estrita!ente, e6clusi/a!ente, co! os Blti!os dados da ciCncia,
condenar0se0ia tanto a sociedade 9uanto os indi/duos a sofrer
!artrio so*re u! leito de 1rocusto, 9ue aca*aria e! *re/e or
desarticul,0los e sufoc,0los, ficando a /ida se!re infinita!ente
!aior do 9ue a ciCncia.

A se%unda ra&o ( a se%uinte8 u!a sociedade 9ue o*edecesse H
le%islao e!anada de u!a acade!ia cientfica, no or9ue ela
ti/esse co!reendido seu car,ter racional 0 e! cujo caso a e6istCncia
da acade!ia se tornaria inBtil 0 !as or9ue esta le%islao,
e!anando da acade!ia, se i!oria e! no!e de u!a ciCncia 9ue ela
/eneraria se! co!reendC0la, tal sociedade no seria u!a sociedade
de 5o!ens, !ais de *rutos. <eria u!a se%unda edio dessas
!iss>es do 1ara%uai, 9ue se dei6ara! %o/ernar durante tanto te!o
ela 'o!an5ia de -esus. Ela no dei6aria de descer, e! *re/e, ao
!ais *ai6o %rau de idiotia.

Mas 5, ainda u!a terceira ra&o 9ue tornaria tal %o/erno i!oss/el.
T 9ue u!a acade!ia cientfica, re/estida desta so*erania or assi!
di&er a*soluta, ainda 9ue fosse co!osta elos 5o!ens !ais ilustres@
aca*aria infali/el!ente, e e! ouco te!o, or se corro!er !oral e
intelectual!ente. E atual!ente, co! o ouco de ri/il(%ios 9ue l5es
dei6a!, a 5istDria de todas as acade!ias. G !aior %Cnio cientfico, no
!o!ento e! 9ue se torna acadC!ico, u! s,*io oficial, recon5ecido,
decai ine/ita/el!ente e ador!ece. 1erde sua esontaneidade, sua
ousadia re/olucion,ria, e a ener%ia incP!oda e sel/a%e! 9ue
caracteri&a a nature&a dos !aiores %Cnios, se!re c5a!ada a
destruir os !undos en/el5ecidos e a lanar os funda!entos dos
no/os !undos. +an5a se! dB/ida e! olide&, e! sa*edoria utilit,ria
e r,tica, o 9ue erde e! fora de ensa!ento. Nu!a ala/ra, ele se
corro!e.

T rDrio do ri/il(%io e de toda osio ri/ile%iada !atar o esrito
e o corao dos 5o!ens. G 5o!e! ri/ile%iado, seja oltica, seja
econo!ica!ente, ( u! 5o!e! dera/ado de esrito e de corao.
Eis u!a lei social 9ue no ad!ite nen5u!a e6ceo e 9ue se alica
tanto a na>es inteiras 9uanto Hs classes, co!an5ias e indi/duos. E
a lei da i%ualdade, condio sure!a da li*erdade e da 5u!anidade.
G o*jeti/o rincial deste estudo ( recisa!ente de!onstrar esta
/erdade e! todas as !anifesta>es da /ida 5u!ana.

U! coro cientfico, ao 9ual se ti/esse confiado o %o/erno da
sociedade, aca*aria lo%o or dei6ar de lado a ciCncia, ocuando0se de
outro assunto@ e este assunto, o de todos os oderes esta*elecidos,
seria sua eterni&ao, tornando a sociedade confiada a seus cuidados
cada /e& !ais estBida e, or conse9KCncia, !ais necessitada de seu
%o/erno e de sua direo.

Mas o 9ue ( /erdade ara as acade!ias cientficas, o ( i%ual!ente
ara todas as asse!*l(ias constituintes e le%islati/as, !es!o 9uando
e!anadas do sufr,%io uni/ersal. Este Blti!o ode reno/ar sua
co!osio, ( /erdade, o 9ue no i!ede 9ue se for!e, e! al%uns
anos, u! coro de olticos, ri/ile%iados de fato, no de direito, 9ue,
dedicando0se e6clusi/a!ente H direo dos assuntos B*licos de u!
ais, aca*e! or for!ar u! tio de aristocracia ou de oli%ar9uia
oltica. Xeja! os Estados Unidos e a <ua.

Assi!,. nada de le%islao e6terior e nada de autoridade, u!a, or
sinal, sendo insear,/el da outra, e todas as duas tendendo H
escra/i&ao da sociedade e ao e!*ruteci!ento dos rDrios
le%isladores.

Y Y Y

Decorre da 9ue rejeito toda autoridadeI Lon%e de !i! este
ensa!ento. Ouando se trata de *otas, aelo ara a autoridade dos
saateiros@ se se trata de u!a casa, de u! canal ou de u!a ferro/ia,
consulto a do ar9uiteto ou a do en%en5eiro. 1or tal ciCncia esecial,
dirijo0!e a este ou H9uele cientista. Mas no dei6o 9ue !e
i!on5a! ne! o saateiro, ne! o ar9uiteto, ne! o cientista. Eu os
aceito li/re!ente e co! todo o reseito 9ue !e !erece! sua
inteli%Cncia, seu car,ter, seu sa*er, reser/ando toda/ia !eu direito
incontest,/el de crtica e de controle. No !e contento e! consultar
u!a Bnica autoridade esecialista, consulto /,rias@ co!aro suas
oini>es, e escol5o a9uela 9ue !e arece a !ais justa. Mas no
recon5eo nen5u!a autoridade infal/el, !es!o nas 9uest>es
eseciais@ conse9uente!ente, 9ual9uer 9ue seja o reseito 9ue eu
ossa ter ela 5u!anidade e ela sinceridade desse ou da9uele
indi/duo, no ten5o f( a*soluta e! nin%u(!. Jal f( seria fatal H
!in5a ra&o, H !in5a li*erdade e ao rDrio sucesso de !in5as
a>es@ ela !e transfor!aria i!ediata!ente nu! escra/o estBido,
nu! instru!ento da /ontade e dos interesses de outre!.

<e !e inclino diante da autoridade dos esecialistas, e se !e declaro
ronto a se%ui0la, nu!a certa !edida e durante todo o te!o 9ue
isso !e area necess,rio, suas indica>es e !es!o sua direo, (
or9ue esta autoridade no !e ( i!osta or nin%u(!, ne! elos
5o!ens, ne! or Deus. De outra for!a as rejeitaria co! 5orror, e
!andaria ao dia*o seus consel5os, sua direo e seus ser/ios, certo
de 9ue eles !e faria! a%ar, ela erda de !in5a li*erdade e de
!in5a di%nidade, as !i%al5as de /erdade, en/oltas e! !uitas
!entiras 9ue oderia! !e dar.

Inclino0!e diante da autoridade dos 5o!ens eseciais or9ue ela !e
( i!osta or !in5a rDria ra&o. Jen5o consciCncia de sD oder
a*raar, e! todos os seus detal5es e seus desen/ol/i!entos
ositi/os, u!a arte !uito e9uena da ciCncia 5u!ana. A !aior
inteli%Cncia no *astaria ara a*raar tudo. Da resulta, tanto ara a
ciCncia 9uanto ara a indBstria, a necessidade da di/iso e da
associao do tra*al5o. )ece*o e dou, tal ( a /ida 5u!ana. 'ada u!
( diri%ente e cada u! ( diri%ido or sua /e&. Assi!, no 5, nen5u!a
autoridade fi6a e constante, !as u!a troca contnua de autoridade e
de su*ordinao !Btuas, assa%eiras e so*retudo /olunt,rias.

Esta !es!a ra&o !e ro*e, ois, de recon5ecer u!a autoridade
fi6a, constante e uni/ersal, or9ue no 5, 5o!e! uni/ersal, 5o!e!
9ue seja caa& de alicar sua inteli%Cncia, nesta ri9ue&a de detal5es
se! a 9ual a alicao da ciCncia a /ida no ( a*soluta!ente
oss/el, a todas as ciCncias, a todos os ra!os da ati/idade social. E,
se u!a tal uni/ersalidade udesse ser reali&ada e! u! Bnico
5o!e!, e se ele 9uisesse se aro/eitar disso ara nos i!or sua
autoridade, seria reciso e6ulsar esse 5o!e! da sociedade, /isto
9ue sua autoridade redu&iria ine/ita/el!ente todos os outros H
escra/ido e H i!*ecilidade. No enso 9ue a sociedade de/a
!altratar os %Cnios co!o ela o fe& at( o resente !o!ento@ !as
ta!*(! no ac5o 9ue os de/a adular de!ais, ne! l5es conceder
9uais9uer ri/il(%ios ou direitos e6clusi/os@ e isto or trCs ra&>es@
inicial!ente or9ue aconteceria co! fre9KCncia de ela to!ar u!
c5arlato or u! %Cnio@ e! se%uida or9ue, %raas a este siste!a de
ri/il(%ios, ela oderia transfor!ar u! /erdadeiro %Cnio nu!
c5arlato, des!orali&,0lo, ani!ali&,0lo@ e, enfi!, or9ue ela daria a
si u! sen5or.

)esu!indo. )econ5ece!os, ois, a autoridade a*soluta da ciCncia
or9ue ela te! co!o o*jeto Bnico a reroduo !ental, refletida e
to siste!,tica 9uanto oss/el, das leis naturais inerentes H /ida
!aterial, intelectual e !oral, tanto do !undo fsico 9uanto do !undo
social, sendo estes dois !undos, na realidade, u! Bnico e !es!o
!undo natural. Eora desta autoridade e6clusi/a!ente le%ti!a, ois
9ue ela ( racional e confor!e H li*erdade 5u!ana, declara!os todas
as outras autoridades !entirosas, ar*itr,rias e funestas.

)econ5ece!os a autoridade a*soluta da ciCncia, !as rejeita!os a
infali*ilidade e a uni/ersalidade do cientista. E! nossa i%reja 0 9ue
!e seja er!itido ser/ir0!e or u! !o!ento desta e6resso 9ue
or sinal detesto8 a i%reja e o Estado so !in5as duas o/el5as
ne%ras@ e! nossa I%reja, co!o na I%reja rotestante, te!os u!
c5efe, u! 'risto in/is/el, a ciCncia@ e co!o os rotestantes, at( !ais
conse9Kentes do 9ue os rotestantes, no 9uere!os tolerar ne! o
aa, ne! o concilio, ne! concla/es de cardeais infal/eis, ne!
*isos, ne! !es!o adres. Nosso 'risto se distin%ue do 'risto
rotestante no fato de este Blti!o ser u! 'risto essoal, en9uanto o
nosso ( i!essoal@ o 'risto cristo, j, reali&ado nu! assado eterno,
aresenta0se co!o u! ser erfeito, en9uanto a reali&ao e a
erfeio de nosso 'risto, a ciCncia, esto se!re no futuro8 o 9ue
e9ui/ale a di&er 9ue elas ja!ais se reali&aro. Ao no recon5ecer
outra autoridade a*soluta 9ue no seja a da ciCncia a*soluta, no
co!ro!ete!os de for!a al%u!a nossa li*erdade.

Entendo or ciCncia a*soluta a ciCncia real!ente uni/ersal, 9ue
rerodu&iria ideal!ente, e! toda a sua e6tenso e e! todos os seus
detal5es infinitos, o uni/erso, o siste!a ou a coordenao de todas
as leis naturais, !anifestas elo desen/ol/i!ento incessante dos
!undos. T e/idente 9ue esta ciCncia, o*jeto su*li!e de todos os
esforos do esrito 5u!ano, ja!ais se reali&ar, e! sua lenitude
a*soluta. Nosso 'risto er!anecer, ois eterna!ente inaca*ado, o
9ue de/e enfra9uecer !uito o or%ul5o de seus reresentantes
titulados entre nDs. 'ontra este Deus, fil5o, e! no!e do 9ual eles
retendia! nos i!or sua autoridade insolente e edantesca,
recorre!os a Deus ai, 9ue ( o !undo real, a /ida real, do 9ual ele (
aenas a e6resso !uito i!erfeita, e do 9ual so!os os
reresentantes i!ediatos, nDs, seres reais, /i/endo, tra*al5ando,
co!*atendo, a!ando, asirando, %o&ando e sofrendo.

Nu!a ala/ra, rejeita!os toda le%islao, toda autoridade e toda
influCncia ri/ile%iada, titulada, oficial e le%al, !es!o e!anada do
sufr,%io uni/ersal, con/encido de 9ue ela sD oderia e6istir e!
ro/eito de u!a !inoria do!inante e e6loradora, contra os
interesses da i!ensa !aioria su*ju%ada.

Eis o sentido no 9ual so!os real!ente anar9uistas.

Y Y Y

Gs idealistas !odernos entende! a autoridade de u!a !aneira
total!ente diferente. Ainda 9ue li/res das suersti>es tradicionais de
todas as reli%i>es ositi/as e6istentes, eles do, toda/ia, a esta id(ia
de autoridade, u! sentido di/ino, a*soluto. Esta autoridade no (
a*soluta!ente a de u!a /erdade !ila%rosa!ente re/elada, ne! a
de u!a /erdade ri%orosa e cientifica!ente de!onstrada. Eles a
funda! so*re u! ouco de ar%u!entao 9uase0filosDfica, e so*re
!uita f( /a%a!ente reli%iosa, so*re !uito senti!ento e a*strao
o(tica. <ua reli%io ( co!o u!a Blti!a tentati/a de di/ini&ao de
tudo o 9ue constitui a 5u!anidade nos 5o!ens.

T *e! o contr,rio da o*ra 9ue reali&a!os. E! /ista da li*erdade, da
di%nidade e da roseridade 5u!anas, ensa!os ter de retirar do
c(u os *ens 9ue ele rou*ou e 9uere!os de/ol/C0los H terra. Eles, ao
contr,rio, esforando0se e! co!eter u! Blti!o rou*o reli%iosa!ente
5erDico, desejaria! restituir ao c(u, a este di/ino ladro, tudo o 9ue
a 5u!anidade te! de !aior, de !ais *elo, de !ais no*re. E a /e&
dos li/re0ensadores il5are! o c(u ela audaciosa i!iedade de sua
an,lise cientficaF

Gs idealistas acredita!, se! dB/ida, 9ue, ara %o&ar de u!a !aior
autoridade entre os 5o!ens, as id(ias e as coisas 5u!anas de/e!
ser re/estidas de u!a sano di/ina. 'o!o se !anifesta esta
sanoI No or u! !ila%re, co!o nas reli%i>es ositi/as, !as ela
%rande&a ou ela rDria santidade das id(ias e das coisas8 o 9ue (
%rande, o 9ue e *elo, o 9ue ( no*re, o 9ue ( justo, ( di/ino. Neste
no/o culto reli%ioso, todo 5o!e! 9ue se insira nestas id(ias, nestas
coisas, torna0se u! adre, i!ediata!ente consa%rado elo rDrio
Deus. E a ro/aI No 5, necessidade disso@ ( a rDria %rande&a das
id(ias 9ue ele e6ri!e e das coisas 9ue ele reali&a. Elas so to
santas 9ue sD ode! ter sido insiradas or Deus.

Eis e! oucas ala/ras toda a sua filosofia8 filosofia de senti!entos,
no de ensa!entos reais, u! tio de ietis!o !etafsico. Isto
arece inocente, !as no o ( e! a*soluto, e a doutrina !uito
recisa, !uito estreita e !uito seca, 9ue se esconde so* a onda
inareens/el destas for!as o(ticas condu& aos !es!os resultados
desastrosos de todas as reli%i>es ositi/as8 isto (, H !ais co!leta
ne%ao da li*erdade e da di%nidade 5u!anas.

1rocla!ar co!o di/ino tudo o 9ue se encontra de %rande, de justo,
de real, de *elo, na 5u!anidade, ( recon5ecer i!licita!ente 9ue a
5u!anidade, or si rDria, teria sido incaa& de rodu&i0lo@ isto
si%nifica di&er 9ue a*andonada a si rDria, sua rDria nature&a (
!iser,/el, in9ua, /il e feia. Eis0nos de /olta H essCncia de toda
reli%io, isto (, H difa!ao da 5u!anidade ela !aior %lDria da
di/indade. E do !o!ento e! 9ue a inferioridade natural do 5o!e! e
sua incaacidade rofunda de se le/antar or si !es!o, fora de toda
insirao di/ina, at( as id(ias justas e /erdadeiras, so ad!itidas,
torna0se necess,rio ad!itir ta!*(! todas as conse9KCncias
teolD%icas, olticas e sociais das reli%i>es ositi/as. No !o!ento e!
9ue Deus, o <er erfeito e sure!o, osiciona0se e! relao H
5u!anidade, os inter!edi,rios di/inos, os eleitos, os insirados de
Deus, sae! da terra ara esclarecer, diri%ir e %o/ernar a es(cie
5u!ana e! seu no!e.

No se oderia suor 9ue todos os 5o!ens so i%ual!ente insirados
or DeusI Neste caso no 5a/eria, se! dB/ida al%u!a, necessidade
de inter!edi,rios. Mas esta suosio ( i!oss/el or9ue os fatos a
contradi&e! so*re!aneira. <eria reciso ento atri*uir H insirao
di/ina todos os a*surdos e erros 9ue se !anifesta!, e todos os
5orrores, as tore&as, as co/ardias e as i!*ecilidades 9ue se
co!ete! no !undo. <D 5a/eria, ois, oucos 5o!ens di/ina!ente
insirados, os %randes 5o!ens da 5istDria, os %Cnios /irtuosos, co!o
di&ia o ilustre cidado e rofeta italiano +iusee Ma&&ini.
I!ediata!ente insirados elo rDrio Deus e se aoiando so*re o
consenti!ento uni/ersal e6ressado elo sufr,%io oular, Dio e
1oolo, so eles 9ue seria! c5a!ados a %o/ernar as sociedades
5u!anasUZW.

Eis0nos de no/o so* o ju%o da I%reja e do Estado. E /erdade 9ue
nesta no/a or%ani&ao, de/ida, co!o todas as or%ani&a>es olticas
anti%as, H %raa de Deus, ( aoiada desta /e&, elo !enos 9uanto H
for!a, H %uisa de concesso necess,ria ao esrito !oderno, e co!o
nos re;!*ulos dos decretos i!eriais de Naoleo III, so*re a
retensa /ontade do 1GXG, a I%reja no se c5a!ar, !ais I%reja, ela
se c5a!a Escola. G 9ue i!ortaI <o*re os *ancos desta Escola no
estaro sentadas so!ente as crianas8 5a/er, o eterno !enor, o
estudante ara se!re recon5ecido co!o incaa& de se aresentar a
seus e6a!es, de alcanar a ciCncia de seus !estres e de assar e!
sua discilina8 o o/o. G Estado no se c5a!ar, !ais !onar9uia,
c5a!ar0se0, reB*lica, !as ne! or isso dei6ar, de ser Estado, isto
(, u!a tutela oficial e re%ular!ente esta*elecida or u!a !inoria de
5o!ens co!etentes, %Cnios, 5o!ens de talento ou de /irtude, 9ue
/i%iaro e diri%iro a conduta desta %rande, incorri%/el e terr/el
criana, o o/o. Gs rofessores da Escola e os funcion,rios do Estado
c5a!ar0se0o reu*licanos@ !as no dei6aro de ser !enos tutores,
astores, e o o/o er!anecer, o 9ue foi eterna!ente at( a%ora8 u!
re*an5o. Gs tos9uiados 9ue se cuide!, ois onde 5, re*an5o 5,
necessaria!ente astores ara tos9ui,0lo e co!C0lo.

G o/o, neste siste!a, ser, eterno estudante e uilo. Aesar de sua
so*erania total!ente fictcia, ele continuar, a ser/ir de instru!ento a
ensa!entos e /ontades, e conse9uente!ente ta!*(! a interesses
9ue no sero os seus. Entre esta situao e o 9ue c5a!a!os de
li*erdade, a Bnica /erdadeira li*erdade, 5, u! a*is!o. <er, so*
no/as for!as, a anti%a oresso e a anti%a escra/ido@ e onde 5,
escra/ido, 5, !is(ria, e!*ruteci!ento, a /erdadeira !ateriali&ao
da sociedade, tanto das classes ri/ile%iadas 9uanto das !assas.

Di/ini&ando as coisas 5u!anas, os idealistas conse%ue! se!re o
triunfo de u! !aterialis!o *rutal. E isto or u!a ra&o !uito
si!les8 este di/ino se e/aora e so*e ara sua ,tria, o c(u, e sD o
*rutal er!anece real!ente so*re a terra.

1er%untei u! dia a Ma&&ini 9ue !edidas seria! to!adas ara a
e!anciao do o/o to lo%o sua reB*lica unit,ria triunfante se
esta*elecesse definiti/a!ente. 7A ri!eira !edida, disse0!e, ser, a
fundao de escolas ara o o/o.7 0 E o 9ue ser, ensinado ao o/o
nestas escolasI 7Gs de/eres do 5o!e!, o sacrifcio e a a*ne%ao.7 0
Mas onde ireis *uscar u! nB!ero suficiente de rofessores ara
ensinar estas coisas 9ue nin%u(! te! o direito ne! o oder de
ensinar, se no se d, o e6e!loI G nB!ero dos 5o!ens 9ue
encontra! no sacrifcio e na dedicao u!a satisfao sure!a no (
e6cessi/a!ente restritoI A9ueles 9ue se sacrifica! ao ser/io de
u!a %rande id(ia o*edece! a u!a ele/ada ai6o, e, satisfa&endo
esta ai6o essoal, fora da 9ual a rDria /ida erde 9ual9uer /alor
a seus ol5os, eles ensa! nor!al!ente e! 9ual9uer coisa 9ue no
seja eri%ir sua ao e! doutrina, en9uanto a9ueles 9ue fa&e! da
ao u!a doutrina es9uece! fre9Kente!ente de tradu&i0la e! ao,
ela si!les ra&o de 9ue a doutrina !ata a /ida, !ata a
esontaneidade /i/a da ao. Gs 5o!ens co!o Ma&&ini, nos 9uais a
doutrina e a ao for!a! u!a ad!ir,/el unidade, so raras
e6ce>es. No cristianis!o ta!*(! 5ou/e %randes 5o!ens, santos
5o!ens, 9ue real!ente fi&era!, ou 9ue elo !enos se esforara!
aai6onada!ente ara fa&er tudo o 9ue di&ia!, e cujos cora>es,
trans*ordando de a!or, esta/a! c5eios de desre&o elos %o&os e
elos *ens deste !undo. Mas a i!ensa !aioria dos adres catDlicos e
rotestantes 9ue, or rofisso, re%ara! e re%a! a doutrina da
castidade, da a*stinCncia e da renBncia, des!ente! sua doutrina
atra/(s de seu e6e!lo. No ( e! /o, ( e! conse9KCncia de u!a
e6eriCncia de /,rios s(culos 9ue se for!ara!, entre os o/os de
todos os ases, estes ditados8 7Li*ertino co!o u! adre@ co!ilo
co!o u! adre@ a!*icioso co!o u! adre@ ,/ido, interessado e
cBido co!o u! adre7. Est, constatado 9ue os rofessores das
/irtudes crists, consa%rados ela I%reja, os adres, e! sua i!ensa
!aioria, fi&era! e6ata!ente o contr,rio da9uilo 9ue eles re%ara!.
Esta rDria !aioria, a uni/ersalidade deste fato, ro/a! 9ue no se
de/e atri*uir a cula disso aos indi/duos, !as si! H osio social,
i!oss/el e contraditDria e! si !es!a, no 9ual estes indi/duos
esto colocados.

H, na osio do adre cristo u!a dula contradio. Inicial!ente a
da doutrina de a*stinCncia e de renBncia Hs tendCncias e Hs
necessidades ositi/as da nature&a 5u!ana, tendCncias e
necessidades 9ue, e! al%uns casos indi/iduais, se!re !uito raros,
ode! ser continua!ente afastadas, reri!idas e !es!o
co!leta!ente eli!inadas ela influCncia constante de al%u!a
oderosa ai6o intelectual e !oral, 9ue, e! certos !o!entos de
e6altao coleti/a, ode! ser es9uecidas e ne%li%enciadas, or al%u!
te!o, or u!a %rande 9uantidade de 5o!ens ao !es!o te!o@
!as 9ue so to rofunda!ente inerentes H nossa nature&a 9ue
aca*a! se!re or reto!ar seus direitos, de for!a 9ue, 9uando no
so satisfeitas de !aneira re%ular e nor!al, so final!ente
su*stitudas or satisfa>es danin5as e !onstruosas. E u!a lei
natural, e, or conse9KCncia, fatal, irresist/el, so* a ao funesta da
9ual cae! ine/ita/el!ente todos os adres cristos e esecial!ente
os da I%reja catDlica ro!ana.

Mas 5, u!a outra contradio co!u! a uns e a outros. Esta
contradio est, li%ada ao titulo e H rDria osio do sen5or. U!
sen5or 9ue co!anda, ori!e e e6lora, ( u! ersona%e! !uito
lD%ico e co!leta!ente natural. Mas u! sen5or 9ue se sacrifica
H9ueles 9ue l5e so su*ordinados elo seu ri/il(%io di/ino ou
5u!ano ( u! ser contraditDrio e co!leta!ente i!oss/el. E a
rDria constituio da 5iocrisia, to *e! ersonificada elo aa
9ue, ainda 9ue se di&endo o Blti!o ser/idor dos ser/idores de Deus,
e or sinal, se%uindo o e6e!lo do 'risto, la/a u!a /e& or ano os
(s de do&e !endi%os de )o!a, rocla!a0se ao !es!o te!o
/i%,rio de Deus, sen5or a*soluto e infal/el do !undo. E reciso 9ue
eu le!*re 9ue os adres de todas as I%rejas, lon%e de se
sacrificare! elos re*an5os confiados a seus cuidados, se!re os
sacrificara!, e6lorara! e !anti/era! e! estado de re*an5o, e!
arte ara satisfa&er suas rDrias ai6>es essoais, e! arte ara
ser/ir H oniotCncia da I%rejaI As !es!as condi>es, as !es!as
causas rodu&e! se!re os !es!os efeitos. Isso acontece co! os
rofessores da Escola !oderna, di/ina!ente insirados e no!eados
elo Estado. Eles se tornaro, necessaria!ente, uns se! o sa*er, os
outros co! leno con5eci!ento de causa, os !estres da doutrina do
sacrifcio oular ara o oderio do Estado, e! ro/eito das classes
ri/ile%iadas.

<er, reciso ento eli!inar da sociedade todo o ensino e a*olir todas
as escolasI Lon%e disso. T necess,rio distri*uir a !anc5eias a
instruo no seio das !assas e transfor!ar todas as I%rejas, todos
estes te!los dedicados H %lDria de Deus e H escra/i&ao dos
5o!ens, e! escolas de e!anciao 5u!ana. Mas, inicial!ente,
esclarea!os 9ue as escolas roria!ente ditas, nu!a sociedade
nor!al, fundada so*re a i%ualdade e so*re o reseito da li*erdade
5u!ana, sD de/ero e6istir ara as crianas, no ara os adultos,
ara elas se tornare! escolas de e!anciao e no de ser/ilis!o,
ser, reciso eli!inar, antes de tudo, esta fico de Deus, o
escra/i&ador eterno e a*soluto. <er, necess,rio fundar toda a
educao das crianas e sua instruo so*re o desen/ol/i!ento
cientfico da ra&o, no so*re o da f(@ so*re o desen/ol/i!ento da
di%nidade e da indeendCncia essoais, no so*re o da iedade e da
o*ediCncia@ so*re o culto da /erdade e da justia e, antes de tudo,
so*re o reseito 5u!ano. 9ue de/e su*stituir, e! tudo e e! todos os
lu%ares, o culto di/ino. G rincio da autoridade na educao das
crianas constitui o onto de artida natural8 ele ( le%ti!o,
necess,rio, 9uando ( alicado Hs crianas na ri!eira inf;ncia,
9uando sua inteli%Cncia ainda no se desen/ol/eu a*erta!ente. Mas
co!o o desen/ol/i!ento de todas as coisas, e or conse9KCncia da
educao, i!lica a ne%ao sucessi/a do onto de artida, este
rincio de/e enfra9uecer0se H !edida 9ue a/ana! a educao e a
instruo, ara dar lu%ar H li*erdade ascendente.

Joda educao racional nada !ais (, no fundo, do 9ue a i!olao
ro%ressi/a da autoridade e! ro/eito da li*erdade, onde esta
educao te! co!o o*jeti/o final for!ar 5o!ens li/res, c5eios de
reseito e de a!or ela li*erdade al5eia. Assi!, o ri!eiro dia da
/ida escolar, se a escola aceita as crianas na ri!eira inf;ncia,
9uando elas !al co!ea! a *al*uciar al%u!as ala/ras, de/e ser o
de !aior autoridade e de u!a ausCncia 9uase co!leta de li*erdade@
!as seu Blti!o dia de/e ser D de !aior li*erdade e de a*olio
a*soluta de 9ual9uer /est%io do rinciio ani!al ou di/ino da
autoridade.

G rincio de autoridade, alicado aos 5o!ens 9ue ultraassara! ou
atin%ira! a !aioridade, torna0se u!a !onstruosidade, u!a ne%ao
fla%rante da 5u!anidade, u!a fonte de escra/ido e de dera/ao
intelectual e !oral. Infeli&!ente, os %o/ernos aternalistas dei6ara!
as !assas oulares se esta%nare! nu!a to rofunda i%nor;ncia
9ue ser, necess,rio fundar escolas no so!ente ara as crianas do
o/o, !as ta!*(! ara o rDrio o/o Destas escolas de/ero ser
a*soluta!ente eli!inadas as !enores alica>es ou !anifesta>es
do rincio de autoridade. No sero !ais escolas@ sero acade!ias
oulares, nas 9uais no se oder, !ais tratar ne! de estudantes,
ne! de !estres, onde o o/o /ir, li/re!ente ter, se assi! ac5ar
necess,rio, u! ensina!ento li/re, nas 9uais, rico de sua e6eriCncia,
ele oder,. ensinar or sua /e& !uitas coisas aos rofessores 9ue l5e
traro con5eci!entos 9ue ele no te!. <er, ois u! ensina!ento
!Btuo, u! ato de fraternidade intelectual entre a ju/entude instruda
e o o/o.

A /erdadeira escola ara o o/o e ara todos os 5o!ens feitos ( a
/ida. A Bnica %rande todo0oderosa autoridade natural e racional,
si!ultanea!ente, a Bnica 9ue odere!os reseitar, ser, a do esrito
coleti/o e B*lico de u!a sociedade fundada so*re o reseito !Btuo
de todos os seus !e!*ros. <i!, eis u!a autoridade 9ue no (
a*soluta!ente di/ina, total!ente 5u!ana, !as diante da 9ual nos
inclinare!os de corao, certos de 9ue, lon%e de su*ju%,0los, ela
e!anciar, os 5o!ens. Ela ser, !il /e&es !ais oderosa, esteja!
certos, do 9ue todas as /ossas autoridades di/inas, teolD%icas,
!etafsicas, olticas e jurdicas, institudas ela I%reja e elo Estado@
!ais oderosa 9ue /ossos cDdi%os cri!inais, /ossos carcereiros e
/ossos /erdu%os.

A fora do senti!ento coleti/o ou do esrito B*lico j, ( !uito s(ria
5oje. Gs 5o!ens co! !aior tendCncia a co!eter cri!es rara!ente
ousa! desafi,0la, enfrent,0la a*erta!ente. Eles rocuraro en%an,0
la, !as e/itaro ofendC0la, a !enos 9ue se sinta! aoiados or u!a
!inoria 9ual9uer. Nen5u! 5o!e!, or !ais ossante 9ue se
i!a%ine, ja!ais ter, fora ara suortar o desre&o un;ni!e da
sociedade, nin%u(! oderia /i/er se! sentir0se aoiado elo
consenti!ento e ela esti!a, ao !enos or u!a certa arte desta
sociedade. E reciso 9ue u! 5o!e! seja le/ado or u!a i!ensa e
*e! sincera con/ico, ara 9ue encontre cora%e! de oinar e de
!arc5ar contra todos, e nunca u! 5o!e! e%osta, dera/ado e
co/arde ter, esta cora%e!.

Nada ro/a !el5or do 9ue este fato a solidariedade natural e fatal
9ue une todos os 5o!ens. 'ada u! de nDs ode constatar esta lei,
todos os dias, so*re si !es!o e so*re todos os 5o!ens 9ue ele
con5ece. Mas, se esta fora social e6iste, or 9ue ela no foi
suficiente, at( 5oje, ara !orali&ar, 5u!ani&ar os 5o!ensI
<i!les!ente or9ue, at( o resente, essa fora no foi, ela rDria,
5u!ani&ada@ no foi 5u!ani&ada or9ue a /ida social, da 9ual ela (
se!re a fiel e6resso, est, fundada, co!o se sa*e, so*re o culto
di/ino, no so*re o reseito 5u!ano@ so*re a autoridade, no so*re a
li*erdade@ so*re o ri/il(%io, no so*re a i%ualdade@ so*re a
e6lorao, no so*re a fraternidade dos 5o!ens@ so*re a ini9Kidade
e a !entira, no so*re a justia e a /erdade. 1or conse9KCncia, sua
ao real, se!re e! contradio co! as teorias 5u!anit,rias 9ue
ela rofessa, e6erceu constante!ente u!a influCncia funesta e
dera/adora. Ela no ori!e elos /cios e cri!es8 ela os cria. <ua
autoridade ( conse9uente!ente u!a autoridade di/ina, anti05u!ana,
sua influCncia ( !alfa&eja e funesta. Ouereis torn,0la *enfa&eja e
5u!anaI Ea&ei a re/oluo social. Ea&ei co! 9ue todas as
necessidades se torne! real!ente solid,rias, 9ue os interesses
!ateriais e sociais de cada u! se torne! i%uais aos de/eres
5u!anos de cada u!. E, ara isso, sD 5, u! !eio8 destru todas as
institui>es da desi%ualdade@ esta*elecei a i%ualdade econP!ica e
social de todos, e, so*re esta *ase, ele/ar0se0, a li*erdade, a
!oralidade, a 5u!anidade solid,ria de todos.


Y Y Y

<i!, o idealis!o, e! teoria, te! or conse9KCncia necess,ria o
!aterialis!o !ais *rutal na r,tica@ no, se! dB/ida, entre a9ueles
9ue o re%a! de *oa f( 0 o resultado 5a*itual, ara estes, ( de /er
todos os seus esforos atin%idos ela esterilidade 0 !as entre a9ueles
9ue se esfora! e! reali&ar seus receitos na /ida, e! !eio a toda a
sociedade, en9uanto ela se dei6ar do!inar elas doutrinas idealistas.

1ara de!onstrar este fato %eral, 9ue ode arecer estran5o H
ri!eira /ista, !as 9ue se e6lica natural!ente, 9uando refleti!os
u! ouco !ais, no falta! as ro/as 5istDricas.

'o!arai as duas Blti!as ci/ili&a>es do !undo anti%o8 a ci/ili&ao
%re%a e a ci/ili&ao ro!ana. Oual delas ( a !ais !aterialista, a !ais
natural e! seu onto de artida, e a !ais 5u!ana!ente ideal e!
seus resultadosI <e! dB/ida, a ci/ili&ao %re%a. Oual delas (, ao
contr,rio, a !ais a*strata!ente ideal e! seu onto de artida,
sacrificando a li*erdade !aterial do 5o!e! H li*erdade ideal do
cidado, reresentada ela a*strao do direito jurdico, e o
desen/ol/i!ento natural da sociedade 5u!ana H a*strao do
Estado, e 9ual delas se tornou, toda/ia, a !ais *rutal e! suas
conse9KCnciasI A ci/ili&ao ro!ana, certa!ente. E /erdade 9ue a
ci/ili&ao %re%a, co!o todas as ci/ili&a>es anti%as, inclusi/e a de
)o!a, foi e6clusi/a!ente nacional, e te/e or *ase a escra/ido.
Mas, aesar destes dois i!ensos defeitos, a ri!eira ne! or isso
dei6ou de conce*er e reali&ar a id(ia da 5u!anidade@ ela eno*receu e
real!ente ideali&ou a /ida dos 5o!ens@ ela transfor!ou os re*an5os
5u!anos e! li/res associa>es de 5o!ens li/res@ ela criou, ela
li*erdade, as ciCncias, as artes, u!a oesia, u!a filosofia i!ortal, e
as ri!eiras no>es do reseito 5u!ano. 'o! a li*erdade oltica e
social ela criou o li/re ensa!ento.

No fi! da Idade M(dia, na (oca da )enascena, *astou 9ue os
%re%os e!i%rados introdu&isse! al%uns desses li/ros i!ortais na
It,lia ara 9ue a /ida, a li*erdade, o ensa!ento, a 5u!anidade,
enterrados no so!*rio cala*ouo do catolicis!o, fosse!
ressuscitados. A e!anciao 5u!ana, eis o no!e da ci/ili&ao
%re%a. E o no!e da ci/ili&ao ro!anaI E a con9uista, co! todas as
suas conse9KCncias *rutais. <ua Blti!a ala/raI A oniotCncia dos
'(sares. E o en/ileci!ento e a escra/ido das na>es e dos 5o!ens.

Ainda 5oje, o 9ue ( 9ue !ata, o 9ue ( 9ue es!a%a *rutal!ente,
!aterial!ente, e! todos os ases da Euroa, a li*erdade e a
5u!anidadeI E o triunfo do rincio ces,reo ou ro!ano.

'o!ararei a%ora duas ci/ili&a>es !odernas8 a ci/ili&ao italiana e
a ci/ili&ao ale!. A ri!eira reresenta, se! dB/ida, e! sua
caracterstica %eral, o !aterialis!o@ a se%unda reresenta, ao
contr,rio, tudo o 9ue 5, de !ais a*strato, de !ais uro e de !ais
transcendente no 9ue concerne ao idealis!o. Xeja!os 9uais so os
frutos r,ticos de u!a e da outra.

A It,lia j, restou i!ensos ser/ios H causa da e!anciao 5u!ana.
Ela foi a ri!eira 9ue ressuscitou e 9ue alicou a!la!ente o
rincio da li*erdade na Euroa, 9ue de/ol/eu H 5u!anidade seus
ttulos de no*re&a8 a indBstria, o co!(rcio, a oesia, as artes, as
ciCncias ositi/as e o li/re ensa!ento. Es!a%ada deois de trCs
s(culos de desotis!o i!erial e aal, arrastada na la!a or sua
*ur%uesia %o/ernante, ela reaarece 5oje, ( /erdade, *e! a*atida
e! co!arao ao 9ue foi, e, entretanto, 9uanto ela difere da
Ale!an5aF Na It,lia, aesar desta decadCncia, assa%eira, esere!o0
lo, ode0se /i/er e resirar 5u!ana!ente, cercado de u! o/o 9ue
arece ter nascido ara a li*erdade. A It,lia, !es!o *ur%uesa, ode
/os !ostrar co! or%ul5o 5o!ens co!o Ma&&ini e co!o +ari*aldi.

Na Ale!an5a, resira0se a at!osfera de u!a i!ensa escra/ido
oltica e social, filosofica!ente e6licada e aceita or u! %rande
o/o, co! u!a resi%nao e u!a *oa /ontade refletidas. <eus 5erDis
0 falo se!re da Ale!an5a atual, no da Ale!an5a do futuro, da
Ale!an5a no*ili,ria, *urocr,tica, oltica e *ur%uesa, no da
Ale!an5a rolet,ria 0 so total!ente o oosto de Ma&&ini e de
+ari*aldi8 so, 5oje, +uil5er!e ", o fero& e in%Cnuo reresentante do
Deus rotestante, so os <rs. Bis!arck e Xon Moltke, os %enerais
Manteuffel e [erler. E! todas as suas rela>es internacionais, a
Ale!an5a, desde 9ue e6iste, foi lenta e siste!atica!ente in/asora,
con9uistadora, se!re ronta a estender so*re os o/os /i&in5os seu
rDrio ser/ilis!o /olunt,rio@ e desde 9ue ela se constituiu e!
otCncia unit,ria, ela se tornou u!a a!eaa, u! eri%o ara a
li*erdade de toda a Euroa. Hoje, a Ale!an5a ( o ser/ilis!o *rutal e
triunfante.

1ara !ostrar co!o o idealis!o teDrico se transfor!a incessante e
fatal!ente e! !aterialis!o r,tico, *asta citar o e6e!lo de todas
as I%rejas crists e, natural!ente, antes de tudo, o da I%reja
aostDlica e ro!ana. No sentido ideal, o 9ue 5, de !ais su*li!e, de
!ais desinteressado, de !ais desrendido e! todos os interesses
desta terra, do 9ue a doutrina do 'risto re%ada or esta I%rejaI E o
9ue 5, de !ais *rutal!ente !aterialista 9ue a r,tica constante
desta !es!a I%reja, desde o s(culo XIII, 9uando co!eou a se
constituir co!o oderI Oual foi e 9ual ( ainda o o*jeto rincial de
todos os seus lit%ios contra os so*eranos da EuroaI <eus *ens
te!orais, seus %an5os inicial!ente, e e! se%uida seu oder
te!oral, seus ri/il(%ios olticos.

T reciso fa&er0l5e esta justia, ois ela foi a ri!eira a desco*rir, na
5istDria !oderna, esta /erdade incontest,/el, !as !uito ouco
crist, 9ue a ri9ue&a e o oder, a e6lorao econP!ica e a oresso
oltica das !assas so os dois ter!os insear,/eis do reino do
idealis!o di/ino so*re a terra8 a ri9ue&a consolidando e au!entando
o oder, o oder desco*rindo e criando se!re no/as fontes de
ri9ue&a, e a!*os asse%urando, !el5or do 9ue o !artrio e a f( dos
aDstolos, !el5or do 9ue a %raa di/ina, o sucesso da roa%anda
crist. E u!a /erdade 5istDrica, e as i%rejas, ou !el5or, as seitas
rotestantes ta!*(! no a descon5ece!. Ealo natural!ente das
i%rejas indeendentes da In%laterra, da A!(rica e da <ua, no das
i%rejas ser/is da Ale!an5a. Estas no tC! nen5u!a iniciati/a
rDria@ elas fa&e! a9uilo 9ue seus sen5ores, seus so*eranos
te!orais, 9ue so ao !es!o te!o seus c5efes esirituais, l5es
ordena! fa&er. <a*e0se 9ue a roa%anda rotestante, a da
In%laterra e a da A!(rica so*retudo, se li%a de u!a !aneira !uito
estreita H roa%anda dos interesses !ateriais e co!erciais destas
duas %randes na>es@ sa*e0se ta!*(! 9ue esta Blti!a roa%anda
no te! a*soluta!ente or o*jeto o enri9ueci!ento e a roriedade
!aterial dos ases nos 9uais ela enetra e! co!an5ia da ala/ra
de Deus, !as si! a e6lorao destes ases, H /ista do
enri9ueci!ento e da roseridade !aterial de certas classes, 9ue, e!
seu rDrio as, sD /isa! a e6lorao e a il5a%e!.

Nu!a ala/ra, no ( nada difcil ro/ar, co! a 5istDria na !o, 9ue a
I%reja, 9ue todas as I%rejas, crists e no crists, ao lado de sua
roa%anda esiritualista, ro/a/el!ente ara acelerar e consolidar
seu sucesso, ja!ais ne%li%enciara! de or%ani&ar %randes co!an5ias
ara a e6lorao econP!ica das !assas, so* a roteo e a *Cno
direta e esecial de u!a di/indade 9ual9uer@ 9ue todos os Estados
9ue, e! sua ori%e!, co!o se sa*e, nada !ais fora!, co! todas as
suas institui>es olticas e jurdicas e suas classes do!inantes e
ri/ile%iadas, seno sucursais te!orais destas di/ersas I%rejas, sD
ti/era! i%ual!ente or o*jeto rincial esta !es!a e6lorao e!
ro/eito das !inorias laicas, indireta!ente le%iti!adas ela I%reja@
enfi!, 9ue e! %eral a ao do *o! Deus e de todas as fantasias
di/inas so*re a terra final!ente resultou, se!re e e! todos os
lu%ares, na fundao do !aterialis!o rDsero do e9ueno nB!ero
so*re o idealis!o fan,tico e constante!ente fa!into das !assas.

G 9ue /e!os 5oje ( u!a no/a ro/a disso. A e6ceo desses
%randes cora>es e desses %randes esritos en%anados 9ue citei
!ais aci!a, 9ue! so 5oje os defensores !ais o*stinados do
idealis!oI Inicial!ente so todas as cortes so*eranas. Na Erana,
fora! Naoleo III e sua esosa, Mada!e Eu%(nie@ so todos os
seus anti%os !inistros, cortesos e e60!arec5ais, desde )ou5er e
Ba&aine at( Eleur\ e 1i(tri@ so os 5o!ens e as !ul5eres do !undo
oficial i!erial, 9ue to *e! ideali&ara! e sal/ara! a Erana. <o
seus jornalistas e seus s,*ios8 os 'assa%nac, os +irardin, os
Du/ernois, os Xeuillot, os Le/errier, os Du!as. . . E enfi! a ne%ra
falan%e dos jesutas e das jesutas de todos os tios de /estido@ ( a
alta e !(dia *ur%uesia da Erana. <o os doutrin,rios li*erais e os
li*erais se! doutrina8 os +ui&ot, os J5iers, os -ules Ea/re, os 1elletan
e os -ules <i!on, todos os defensores a%uerridos da e6lorao
*ur%uesa. Na 1rBssia, na Ale!an5a, ( +uil5er!e ", o rei
de!onstrador atual do *o! Deus so*re a terra@ so todos os seus
%enerais, todos os seus oficiais o!eranianos e outros, todo o seu
e6(rcito 9ue, forte e! sua f( reli%iosa, aca*a de con9uistar a Erana
da !aneira ideal 9ue se sa*e. Na )Bssia, ( o c&ar e toda a sua corte@
so os Mura/ieff e os Ber%, todos os de%oladores e os reli%iosos
con/ersores da 1olPnia. E! todos os lu%ares, nu!a ala/ra, o
idealis!o reli%ioso filosDfico, u! destes 9ualificati/os nada !ais
sendo do 9ue a traduo !ais ou !enos li/re do outro, ser/e 5oje de
*andeira H fora san%uin,ria e *rutal, H e6lorao !aterial
descarada@ en9uanto, ao contr,rio, a *andeira do !aterialis!o
teDrico, a *andeira /er!el5a da i%ualdade econP!ica e da justia
social, ( a%itada elo idealis!o r,tico das !assas ori!idas e
fa!intas, tendendo a reali&ar a li*erdade !aior e o direito 5u!ano de
cada u! na fraternidade de todos os 5o!ens so*re a terra.

Oue! so os /erdadeiros idealistas, no 0 os idealistas da a*strao,
!as da /ida@ no do c(u, !as da terra@ e 9ue! so os !aterialistasI

Y Y Y

T e/idente 9ue o idealis!o teDrico ou di/ino te! co!o condio
essencial o sacrifcio da lD%ica, da ra&o 5u!ana, a renBncia H
ciCncia. XC0se, or outro lado, 9ue defendendo as doutrinas ideais, (0
se forosa!ente le/ado ao artido dos oressores e dos e6loradores
das !assas oulares. Eis duas %randes ra&>es 9ue, se%undo arece,
*astaria! ara afastar do idealis!o todo %rande esrito, todo
%rande corao. 'o!o ( oss/el 9ue nossos ilustres idealistas
conte!or;neos, aos 9uais, certa!ente, no falta! ne! o esrito,
ne! o corao, ne! a *oa /ontade, e 9ue de/otara! toda sua
e6istCncia ao ser/io da 5u!anidade, co!o ( oss/el 9ue eles se
o*stine! e! er!anecer entre os reresentantes de u!a doutrina
dora/ante condenada e desonradaI

T reciso 9ue eles seja! le/ados a isso or u!a ra&o !uito forte.
No ode ser ne! a lD%ica ne! a ciCncia, /isto 9ue a lD%ica e a
ciCncia ronunciara! seu /eredicto contra a doutrina idealista. No
ode! ser ta!*(! interesses essoais, ois estes 5o!ens esto
infinita!ente er%uidos aci!a de tudo o 9ue carre%a este no!e. <D
ode ser ento u!a forte ra&o !oral. OualI <D ode 5a/er u!a.
Esses 5o!ens ilustres ensa!, se! dB/ida, 9ue as teorias ou as
crenas ideais so essencial!ente necess,rias H di%nidade e H
%rande&a !oral do 5o!e!, e 9ue as teorias !aterialistas, ao
contr,rio, re*ai6a!0no ao n/el dos ani!ais.

0E se o oosto fosse /erdadeiroI

Jodo desen/ol/i!ento, j, disse, i!lica a ne%ao do onto de
artida. A *ase, ou o onto de artida, se%undo a escola !aterialista,
sendo !aterial, a ne%ao de/e ser necessaria!ente ideal. 1artindo
da totalidade do !undo real, ou da9uilo 9ue se c5a!a a*strata!ente
de costu!e, ela c5e%a lo%ica!ente H ideali&ao real, isto (, H
5u!ani&ao, H e!anciao lena e inteira da sociedade. Joda/ia, e
ela !es!a ra&o, sendo o ideal a *ase e o onto de artida da
escola idealista, ela c5e%a forosa!ente H !ateriali&ao da
sociedade, H or%ani&ao de u! desotis!o *rutal e de u!a
e6lorao in9ua e i%nD*il, so* a for!a da I%reja e do Estado. G
desen/ol/i!ento 5istDrico do 5o!e!, se%undo a escola !aterialista,
( u!a ascenso ro%ressi/a@ no siste!a idealista ele sD ode ser
u!a 9ueda contnua.

Oual9uer 9ue seja a 9uesto 5u!ana 9ue se 9ueira considerar,
encontra0se se!re esta !es!a contradio essencial entre as duas
escolas. Assi!, co!o j, fi& o*ser/ar, o !aterialis!o arte da
ani!alidade ara constituir a 5u!anidade@ o idealis!o arte da
di/indade ara constituir a escra/ido e condenar as !assas a u!a
ani!alidade se! sada. G !aterialis!o ne%a o li/re0ar*trio e resulta
na constituio da li*erdade@ o idealis!o, e! no!e da di%nidade
5u!ana, rocla!a o li/re0ar*trio, e, so*re as runas da li*erdade,
funda a autoridade. G !aterialis!o rejeita o rincio de autoridade
or9ue ele o considera, co! ra&o, co!o o corol,rio da ani!alidade,
e 9ue, ao contr,rio, o triunfo da 5u!anidade, o*jeti/o e sentido
rincial da 5istDria, sD ( reali&,/el ela li*erdade. Nu!a ala/ra, /Ds
encontrareis se!re os idealistas e! fla%rante delito de !aterialis!o
r,tico, en9uanto /ereis os !aterialistas *uscare! e reali&are! as
asira>es, os ensa!entos !ais a!la!ente ideais.

A 5istDria, no siste!a dos idealistas, co!o j, disse, no ode ser
seno u!a 9ueda contnua. Eles co!ea! or u!a 9ueda terr/el da
9ual ja!ais se le/anta!8 elo salto !ortale das re%i>es su*li!es da
id(ia ura, a*soluta, H !at(ria. E e! 9ue !at(riaF No nesta !at(ria
eterna!ente ati/a e !D/el, c5eia de roriedades e de foras, de
/ida e de inteli%Cncia, tal co!o ela se aresenta a nDs, no !undo
real@ !as na !at(ria a*strata, e!o*recida e redu&ida H !is(ria
a*soluta, tal co!o a conce*e! os teDlo%os e os !etafsicos, 9ue l5e
rou*ara! tudo ara dar a seu i!erador, a seu Deus@ nesta !at(ria
9ue, ri/ada de 9ual9uer ao e de 9ual9uer !o/i!ento rDrios, sD
reresenta, e! oosio H id(ia di/ina, a estuide&, a
i!enetra*ilidade, a in(rcia e a i!o*ilidade a*solutas.

A 9ueda ( to terr/el 9ue a di/indade, a essoa ou a id(ia di/ina se
a/ilta, erde sua consciCncia, erde a consciCncia de si !es!a e
nunca !ais se reencontra. E nesta situao deseserada ela ( ainda
forada a fa&er !ila%resF

Isto or9ue, do !o!ento e! 9ue a !at(ria ( inerte, todo !o/i!ento
9ue se rodu& no !undo, !es!o o !ais !aterial, ( u! !ila%re,
outra coisa no ode ser seno o efeito de u!a inter/eno
ro/idencial, da ao de Deus so*re a !at(ria. E eis 9ue esta o*re
di/indade, 9uase anulada or sua 9ueda, er!anece al%uns !il5ares
de s(culos neste sono, e! se%uida deserta lenta!ente, esforando0
se e! /o ara recuerar al%u!a /a%a le!*rana dela !es!a, e
cada !o/i!ento 9ue fa& co! esta finalidade, na !at(ria, torna0se
u!a criao, u!a for!ao no/a, u! no/o !ila%re. Desta !aneira
ela ultraassa todos os n/eis da !aterialidade e da *estialidade@
inicial!ente %,s, coro 9u!ico si!les ou co!osto, !ineral, ela se
esal5a e! se%uida so*re a terra co!o or%ani&ao /e%etal e ani!al,
deois se concentra no 5o!e!. A9ui, ela arece 5a/er se
reencontrado, ois ela acende no ser 5u!ano u!a c5a!a an%(lica,
u!a arcela de seu rDrio ser di/ino, a al!a i!ortal.

'o!o ela ode conse%uir alojar u!a coisa a*soluta!ente i!aterial
nu!a coisa a*soluta!ente !aterial@ co!o o coro ode conter,
encerrar, li!itar, aralisar o esrito uroI Eis !ais u!a destas
9uest>es 9ue so!ente a f(, esta afir!ao aai6onada e estBida do
a*surdo, ode resol/er. E o !aior dos !ila%res. A9ui, nada te!os a
fa&er seno constatar os efeitos, as conse9KCncias r,ticas deste
!ila%re.

ADs !il5ares de s(culos de /os esforos ara retornar a ela
!es!a, a Di/indade, erdida e esal5ada na !at(ria 9ue ela ani!a e
9ue >e e! !o/i!ento, encontra u! onto de aoio, u!a es(cie
de local ara seu rDrio recol5i!ento. E o 5o!e!, ( sua al!a
i!ortal arisionada sin%ular!ente nu! coro !ortal. Mas cada
5o!e!, considerado indi/idual!ente, ( infinita!ente restrito, !uito
e9ueno ara en%lo*ar a i!ensido di/ina@ ele sD ode conter u!a
e9uena arcela, i!ortal co!o o Jodo, !as infinita!ente !enor 9ue
o Jodo. )esulta disso 9ue o <er di/ino, o <er a*soluta!ente
i!aterial, o Esrito, ( di/is/el co!o a !at(ria. Eis ainda u! !ist(rio
cuja soluo ( reciso dei6ar H f(.

<e Deus, or inteiro, udesse se alojar e! cada 5o!e!, ento cada
5o!e! seria Deus. Jera!os u!a %rande 9uantidade de Deuses,
cada u! se ac5ando li!itado elos outros, !as ne! or isso !enos
infinito, contradio 9ue i!licaria necessaria!ente a destruio
!Btua dos 5o!ens, a i!ossi*ilidade de 9ue e6istisse !ais do 9ue
u!. Ouanto Hs arcelas, ( outra coisa@ nada de !ais racional, co!
efeito, 9ue u!a arcela seja li!itada or outra, e 9ue ela seja !enor
do 9ue o Jodo. A9ui se aresenta outra contradio. <er !aior e
!enor so dois atri*utos da !at(ria, no do esrito, tal co!o o
co!reende! os idealistas. <e%undo os !aterialistas, ( /erdade, o
esrito outra coisa no ( seno o funciona!ento do or%anis!o
total!ente !aterial do 5o!e!, e a %rande&a ou a e9uene& do
esrito deende! da !aior ou !enor erfeio !aterial do
or%anis!o 5u!ano. Mas estes !es!os atri*utos de li!itao e de
%rande&a relati/as no ode! ser atri*udos ao esrito, tal co!o o
co!reende! os idealistas, ao esrito a*soluta!ente i!aterial, ao
esrito e6istindo fora de 9ual9uer !at(ria. L, no ode 5a/er ne!
!aior, ne! !enor, ne! 9ual9uer li!ite entre os esritos, ois sD 5,
u! Bnico esrito8 Deus. <e acrescentar!os 9ue as arcelas
infinita!ente e9uenas e li!itadas 9ue constitue! as al!as
5u!anas so ao !es!o te!o i!ortais, e/idenciar0se0, o cB!ulo da
contradio. Mas ( u!a 9uesto de f(. Dei6e!os isto de lado.

Eis ois a Di/indade destroada e alojada or infinitas e9uenas
artes, nu!a i!ensa 9uantidade de seres de todos os se6os, de
todas as idades, de todas as raas e de todas as cores. Eis a u!a
situao e6cessi/a!ente incP!oda e infeli&, ois as arcelas di/inas
recon5ece!0se to ouco no incio de sua e6istCncia 5u!ana, 9ue
co!ea! or se entrede/orar. Joda/ia, no !eio desse estado de
*ar*,rie e de *rutalidade total!ente ani!al, estas arcelas di/inas,
as al!as 5u!anas, conser/a! co!o 9ue u!a /a%a le!*rana de
sua di/indade ri!iti/a, e so in/enci/el!ente arrastadas ru!o a seu
Jodo@ elas se rocura!, elas o rocura!. E a rDria Di/indade,
esal5ada e erdida no !undo !aterial, 9ue se rocura nos 5o!ens,
e est, de tal for!a e!*rutecida or esta !ultido de ris>es
5u!anas, nas 9uais se ac5a esal5ada, 9ue, ao se rocurar, co!ete
loucuras so*re loucuras.

'o!eando elo fetic5is!o, ela se rocura e adora a si !es!a, ora
nu!a edra, ora nu! edao de au, ora nu! esfre%o. E at(
!es!o !uito ro/,/el 9ue ja!ais ti/esse sado do esfre%o se a
outra di/indade, 9ue no se dei6ou di!inuir na !at(ria, e se
conser/ou no estado de esrito uro, nas alturas su*li!es do ideal
a*soluto, ou nas re%i>es celestes, no ti/esse tido iedade dela.

Eis u! no/o !ist(rio. E o da Di/indade 9ue se cinde e! duas
!etades, !as i%ual!ente infinitas todas as duas, e das 9uais u!a 0
Deus ai 0 se conser/a nas uras re%i>es i!ateriais@ a outra 0 Deus
fil5o 0 se dei6a enfra9uecer na !at(ria. NDs ire!os /er, da9ui a
ouco, esta*elecere!0se rela>es contnuas de ci!a ara *ai6o e de
*ai6o ara ci!a entre estas duas Di/indades, searadas u!a da
outra@ e estas rela>es, consideradas co!o u! Bnico ato eterno e
constante, constituiro o Esrito <anto. Jal. (, e! seu /erdadeiro
sentido teolD%ico e !etafsico, o %rande, o terr/el !ist(rio da
Jrindade crist.

Mas dei6e!os, raida!ente, estas alturas e /eja!os o 9ue se assa
so*re a terra.

Deus ai, /endo, do alto de seu eslendor eterno, 9ue o o*re Deus
fil5o, 5u!il5ado, atordoado or sua 9ueda, !er%ul5ou e erdeu0se
de tal for!a na !at(ria, 9ue, reso ao estado 5u!ano, no conse%ue
se reencontrar, decide =] corrC0lo. Entre esta i!ensa 9uantidade de
arcelas si!ultanea!ente i!ortais, di/inas e infinita!ente e9uenas,
nas 9uais Deus fil5o disse!inou0se a onto de no oder se
recon5ecer, Deus ai escol5e a9uelas 9ue !ais l5e ara&e!@ ele
to!a seus insirados, seus rofetas, seus %Cnios /irtuosos, G<
%randes *enfeitores e le%isladores da 5u!anidade8 ^oroastro, Buda,
Mois(s, 'onfBcio, Licur%o, <Dlon, <Dcrates, o di/ino 1lato, e
so*retudo -esus 'risto, a co!leta reali&ao de Deus fil5o, enfi!
recol5ido e concentrado nu!a essoa 5u!ana@ todos os aDstolos,
<o 1edro, <o 1aulo e <o -oo, 'onstantino, o +rande, Mao!(,
deois +re%Drio XII, 'arlos Ma%no, Dante, se%undo uns, Lutero
ta!*(!, Xoltaire e )ousseau, )oesierre e Danton, e !uitos outros
%randes e santos ersona%ens, dos 9uais ( i!oss/el recaitular
todos os no!es, !as entre os 9uais, co!o russo, eo ara no se
es9uecere! de <o Nicolau.

Y Y Y

Eis 9ue c5e%a!os H !anifestao de Deus so*re a terra. Mas to
lo%o Deus aarece, o 5o!e! se ani9uila. Dir0se0, 9ue no se ani9uila
/isto ser ele rDrio u!a arcela de Deus. 1erdoF Ad!ito 9ue a
arcela de u! todo deter!inado, li!itado, or !enor 9ue seja esta
arte, seja u!a 9uantidade, u!a %rande&a ositi/a. Mas u!a arcela
do infinita!ente %rande, co!arada co! ele, ( infinita!ente
e9uena. Multilicai *il5>es de *il5>es or *il5>es de *il5>es, seu
roduto, e! co!arao ao infinita!ente %rande, ser, infinita!ente
e9ueno, e o infinita!ente e9ueno ( i%ual a &ero. Deus ( tudo, or
conse%uinte o 5o!e! e todo o !undo real co! ele, o uni/erso, nada
so. XDs no escaareis disto.

Deus aarece, o 5o!e! se ani9uila@ e 9uanto !aior se torna a
Di/indade, !ais a 5u!anidade se torna !iser,/el. Esta ( a 5istDria
de todas as reli%i>es@ este ( o efeito de todas as insira>es e de
todas as le%isla>es di/inas. Na 5istDria, o no!e de Deus ( a terr/el
da/a co! a 9ual os 5o!ens di/ersa!ente insirados, os %randes
%Cnios, a*atera! a li*erdade, a di%nidade, a ra&o e a roseridade
dos 5o!ens.

Ji/e!os inicial!ente a 9ueda de Deus. Je!os a%ora u!a 9ueda 9ue
nos interessa !ais, a do 5o!e!, causada elo aareci!ento da
!anifestao de Deus so*re a terra.

Xede e! 9ue erro rofundo se encontra! nossos caros e ilustres
idealistas. Ao nos falare! de Deus, eles crCe!, eles 9uere! nos
educar, nos e!anciar, nos eno*recer e, ao contr,rio, eles nos
es!a%a! e nos a/ilta!. 'o! o no!e de Deus, eles i!a%ina! oder
esta*elecer a fraternidade entre os 5o!ens, e, ao contr,rio, cria! o
or%ul5o, o desre&o@ se!eia! a discDrdia, o Ddio, a %uerra@ funda!
a escra/ido. Isto or9ue, co! Deus, /C! os diferentes %raus de
insirao di/ina@ a 5u!anidade se di/ide e! 5o!ens !uito
insirados, !enos insirados, no insirados. Jodos so i%ual!ente
nulos diante de Deus, ( /erdade@ !as co!arados uns aos outros,
uns so !aiores do 9ue os outros@ no so!ente elo fato, o 9ue no
seria nada, /isto 9ue u!a desi%ualdade de fato se erde or si
!es!a na coleti/idade, 9uando ela no se ode a%arrar a nen5u!a
fico ou instituio le%al@ !as elo direito di/ino da insirao8 o
9ue constitui lo%o e! se%uida u!a desi%ualdade fi6a, constante,
etrificada. Gs !ais insirados de/e! ser escutados e o*edecidos
elos !enos insirados, elos no insirados. Eis o rincio da
autoridade *e! esta*elecido, e co! ele as duas institui>es
funda!entais da escra/idao8 a I%reja e o Estado.

Y Y Y

De todos os desotis!os, o dos doutrinadores ou dos insirados
reli%iosos ( o ior. Eles so to ciu!entos da %lDria de seu Deus e do
triunfo de sua id(ia 9ue no l5es resta !ais corao, ne! ela
li*erdade, ne! ela di%nidade, ne! !es!o elos sofri!entos dos
5o!ens /i/os, 5o!ens reais. G &elo di/ino, a reocuao co! a
id(ia aca*a! or dissecar, nas al!as !ais delicadas, nos cora>es
!ais co!assi/os, as fontes do a!or 5u!ano. 'onsiderando tudo o
9ue (, tudo o 9ue se fa& no !undo do onto de /ista da eternidade
ou da id(ia a*strata, eles trata! co! desd(! as coisas assa%eiras@
!as toda a /ida dos 5o!ens reais, dos 5o!ens e! carne e osso, sD (
co!osta de coisas assa%eiras@ eles rDrios nada !ais so do 9ue
seres 9ue assa!, e 9ue, u!a /e& assados, so su*stitudos or
outros, ta!*(! assa%eiros, !as 9ue no retorna! ja!ais. G 9ue
5, de er!anente ou de relati/a!ente eterno ( a 5u!anidade, 9ue
se desen/ol/e constante!ente, de %erao e! %erao. Di%o
relati/a!ente eterno or9ue, u!a /e& destrudo nosso laneta, e eleV
no ode dei6ar de erecer cedo ou tarde, ois tudo 9ue co!ea te!
necessaria!ente u! fi!, u!a /e& nosso laneta deco!osto, ara
ser/ir se! dB/ida al%u!a de ele!ento a al%u!a no/a for!ao no
siste!a do uni/erso, o Bnico real!ente eterno, 9ue! ode sa*er o
9ue acontecer, co! todo o nosso desen/ol/i!ento 5u!anoI Joda/ia,
co!o o !o!ento desta dissoluo se encontra i!ensa!ente
afastado de nDs ode!os considerar, e! relao H /ida 5u!ana to
curta, a 5u!anidade eterna. Mas esse fato de a 5u!anidade ser
ro%ressi/a sD ( real e /i/o or suas !anifesta>es e! te!os
deter!inados, e! lu%ares deter!inados, e! 5o!ens real!ente
/i/os, e no e! sua id(ia %eral.

Y Y Y

A id(ia %eral ( se!re u!a a*strao e or isso !es!o, de al%u!a
for!a, u!a ne%ao da /ida real. A ciCncia sD ode co!reender e
deno!inar os fatos reais e! seu sentido %eral, e! suas rela>es, e!
suas leis@ nu!a ala/ra, o 9ue ( er!anente e! suas infor!a>es
contnuas, !as ja!ais seu lado !aterial, indi/idual, or assi! di&er,
alitante de realidade e de /ida, e or isso !es!o, fu%iti/o e
inareens/el. A ciCncia co!reende o ensa!ento da realidade, no
a realidade e! si !es!a@ o ensa!ento da /ida, no a /ida. Eis seu
li!ite, o Bnico li!ite /erdadeira!ente intranson/el ara ela, or9ue
ela est, fundada so*re a rDria nature&a do ensa!ento, 9ue ( o
Bnico Dr%o da ciCncia.

<o*re esta nature&a se funda! os direitos incontest,/eis e a %rande
!isso da ciCncia, !as ta!*(! sua i!otCncia /ital e !es!o sua
ao !alfa&eja, todas as /e&es 9ue, or seus reresentantes oficiais,
no!eados, ela se arro%a o direito de %o/ernar a /ida. A !isso da
ciCncia (, constatar as rela>es %erais das coisas assa%eiras e reais8
recon5ecendo as leis %erais 9ue so inerentes ao desen/ol/i!ento
dos fenP!enos do !undo fsico e do !undo social, ela assenta, or
assi! di&er, as *ali&as i!ut,/eis da !arc5a ro%ressi/a da
5u!anidade, indicando as condi>es %erais, cuja o*ser/ao ri%orosa
e necess,ria e cuja i%nor;ncia ou es9ueci!ento ser, se!re fatal.
Nu!a ala/ra, a ciCncia ( a *Bssola da /ida@ !as no ( a /ida. A
ciCncia ( i!ut,/el, i!essoal, %eral, a*strata, insens/el, co!o as leis
das 9uais ela nada !ais ( do 9ue a reroduo ideal, refletida ou
!ental, isto (, cere*ral Sara nos le!*rar de 9ue a ciCncia nada !ais
( do 9ue u! roduto !aterial de u! Dr%o !aterial, o c(re*roM. A
/ida ( fu%idia e assa%eira, !as ta!*(! alitante de realidade e
indi/idualidade, de sensi*ilidade, sofri!entos, ale%rias, asira>es,
necessidades e ai6>es. T so!ente ela 9ue, esontanea!ente, cria
as coisas e os seres reais. A ciCncia nada cria, ela constata e
recon5ece so!ente as cria>es da /ida. E todas as /e&es 9ue os
5o!ens de ciCncia, saindo de seu !undo a*strato, en/ol/e!0se co!
a criao /i/a, no !undo real, tudo o 9ue eles ro>e! ou tudo o
9ue eles cria! ( o*re, ridicula!ente a*strato, ri/ado de san%ue e
/ida, nati!orto, i%ual ao 5o!unculus criado or [a%ner, o disculo
edante do i!ortal Dr. Eausto. Disso resulta 9ue a ciCncia te! or
!isso Bnica ilu!inar a /ida, e no %o/ern,0la.

G %o/erno da ciCncia e dos 5o!ens de ciCncia, ainda 9ue fosse!
ositi/istas, disculos de Au%uste 'o!te, ou ainda disculos da
escola doutrin,ria do co!unis!o ale!o, no oderia ser outra coisa
seno u! %o/erno i!otente, ridculo, desu!ano, cruel, oressi/o,
e6lorador, !alfa&ejo. 1ode0se di&er dos 5o!ens de ciCncia, co!o
tais, o 9ue di%o dos teDlo%os e !etafsicos8 eles no tC! ne!
sentido, ne! corao ara os seres indi/iduais e /i/os. No se ode
se9uer fa&er0l5es u!a censura, ois ( a conse9KCncia natural de sua
rofisso. En9uanto 5o!ens de ciCncia, eles sD ode! se interessar
elas %eneralidades, elas leis a*solutas, e no a le/ar e! conta
outra coisa.

A indi/idualidade real e /i/a sD ( ercet/el ara u!a outra
indi/idualidade /i/a, no ara u!a indi/idualidade ensante, no
ara o 5o!e! 9ue or u!a s(rie de a*stra>es >e0se fora e aci!a
do contato i!ediato da /ida@ ela ode e6istir ara eles so!ente co!o
u! e6e!lar !ais ou !enos erfeito da es(cie, isto (, u!a
a*strao deter!inada. <e ( u! coel5o, or e6e!lo, 9uanto !ais
*onito for o es(ci!en, !ais o cientista o dissecar, co! felicidade,
na eserana de oder fa&er sair desta rDria destruio a nature&a
%eral, a lei da es(cie.

<e nin%u(! se ousesse a isso, no e6istiria, !es!o e! nossos dias,
u! nB!ero de fan,ticos caa&es de fa&er as !es!as e6eriCncias
so*re o 5o!e!I E se, toda/ia, os cientistas naturalistas no
disseca! o 5o!e! /i/o, no ( a ciCncia, so os rotestos todo0
oderosos da /ida 9ue os fi&era! arar. Ainda 9ue eles asse!
estudando trCs 9uartos de sua e6istCncia, e 9ue, na atual
or%ani&ao, for!e! u! tio de !undo H arte 0 o 9ue rejudica
si!ultanea!ente a saBde de seu corao e a de seu esrito 0 eles
no so e6clusi/a!ente 5o!ens da ciCncia, !as so ta!*(!, !ais
ou !enos, 5o!ens da /ida.

Joda/ia, no se de/e confiar nisso. <e se ode estar !ais ou !enos
se%uro de 9ue u! cientista no ousaria tratar u! 5o!e!, 5oje,
co!o trata u! coel5o, resta se!re a te!er 9ue o coro de
cientistas su*!eta os 5o!ens /i/os a e6eriCncias cientficas, se!
dB/ida interessantes, !as 9ue seria! no !enos desa%rad,/eis ara
suas /ti!as. <e no ode! fa&er e6eriCncias co! o coro dos
indi/duos, eles no ediro nada !ais do 9ue fa&C0las co! o coro
social, e eis o 9ue ( recioso a*soluta!ente i!edir.

E! sua or%ani&ao atual, !onooli&ando a ciCncia e er!anecendo,
assi!, fora da /ida social, os cientistas for!a! u!a casta H arte,
oferecendo !uita analo%ia co! a casta dos adres. A a*strao
cientfica ( seu Deus, as indi/idualidades so suas /ti!as e eles so
seus sacrificadores no!eados.

A ciCncia no ode sair da esfera das a*stra>es. E! relao a isso,
ela ( !uito inferior H arte, 9ue, ela ta!*(!, est, li%ada a tios e
situa>es %erais, !as 9ue os encarna or u! artifcio 9ue l5e (
rDrio. <e! dB/ida, essas for!as da arte no so a /ida, !as no
dei6a! de ro/ocar e! nossa i!a%inao a le!*rana e o
senti!ento da /ida@ a arte indi/iduali&a, so* u!a certa for!a, os
tios e as situa>es 9ue conce*e@ or !eio de indi/idualidades se!
carne e osso, e, conse9uente!ente, er!anentes e i!ortais, 9ue
te! o oder de criar, ela nos fa& le!*rar das indi/idualidades /i/as,
reais, 9ue aarece! e desaarece! so* nossos ol5os. A arte (, ois,
so* u!a certa for!a, o retorno da a*strao H /ida. A ciCncia (, ao
contr,rio, a i!olao er(tua da /ida, fu%iti/a, assa%eira, !as
real, so* o altar das eternas a*stra>es.

A ciCncia ( to ouco caa& de co!reender a indi/idualidade de u!
5o!e! 9uanto a de u! coel5o. No ( 9ue ela i%nore o rincio da
indi/idualidade@ ela a conce*e erfeita!ente co!o rinciio, !as no
co!o fato. Ela sa*e !uito *e! 9ue todas as es(cies ani!ais,
inclusi/e a es(cie 5u!ana, sD ossue! e6istCncia real e! u!
nB!ero indefinido de indi/duos, nascendo e !orrendo ara dar lu%ar
a no/os indi/duos, i%ual!ente fu%idios. Ela sa*e 9ue, ele/ando0se
das es(cies ani!ais Hs es(cies sueriores, o rincio da
indi/idualidade se deter!ina !ais@ os indi/duos aarece! !ais
co!letos e !ais li/res. Ela sa*e 9ue o 5o!e!, o Blti!o e o !ais
erfeito ani!al desta terra, aresenta a indi/idualidade !ais
co!leta e !ais not,/el or causa de sua faculdade de conce*er,
concreti&ar, ersonificar, de u! certo !odo, e! sua e6istCncia social
e ri/ada, a lei uni/ersal. Ela sa*e, enfi!, 9uando no est, /iciada
elo doutrinaris!o teolD%ico ou !etafsico, oltico ou jurdico, ou
!es!o or u! estreito or%ul5o, 9uando ela no ( surda aos
institutos e Hs asira>es da /ida, ela sa*e, e esta ( sua Blti!a
ala/ra, 9ue o reseito ao 5o!e! ( a lei sure!a da Hu!anidade, e
9ue o %rande, o /erdadeiro o*jeti/o da 5istDria, o Bnico le%ti!o, ( a
5u!ani&ao e a e!anciao, ( a li*erdade real, a roseridade de
cada indi/duo /i/o na sociedade. A !enos 9ue se recaia nas fic>es
li*erticidas do *e! B*lico reresentado elo Estado, fic>es
fundadas se!re so*re a i!olao siste!,tica do o/o, de/e0se
recon5ecer 9ue a li*erdade e a roseridade coleti/as sD e6iste! so*
a condio de reresentar a so!a das li*erdades e das roseridades
indi/iduais.

A ciCncia sa*e de todas essas coisas, !as ela no /ai e no ode ir
al(!. A a*strao, constituindo sua rDria nature&a, ode conce*er
*e! o rincio da indi/idualidade real e /i/a, !as no ode ter nada
a fa&er co! os indi/duos reais e /i/os. Ela se ocua dos indi/duos
e! %eral, !as no de 1ierre ou de -ac9ues, no de tal ou 9ual, 9ue
no e6iste!, 9ue no ode! e6istir ara ela. <eus indi/duos nada
!ais so, !ais u!a /e&, do 9ue a*stra>es.

Joda/ia, no so indi/idualidades a*stratas, so os indi/duos a%indo
e /i/endo 9ue fa&e! a 5istDria. As a*stra>es sD ca!in5a!
condu&idas or 5o!ens reais. 1ara esses seres for!ados, no
so!ente e! id(ia, !as e! realidade, de carne e de san%ue, a ciCncia
no te! corao. Ela os considera 9uando !uito co!o carne ara
desen/ol/i!ento intelectual e social. G 9ue l5e fa&e! as condi>es
articulares e o destino fortuito de 1ierre ou -ac9uesI Ela se tornaria
ridcula, ela a*dicaria, ela se ani9uilaria se 9uisesse se ocuar disso
de outra for!a 9ue no a 5a*itual, e! aoio de suas teorias eternas.
E seria ridculo censur,0la, ois ela o*edece a suas leis. Ela no ode
co!reender o concreto@ ela sD ode !o/er0se e! a*stra>es. <ua
!isso ( ocuar0se da situao e das condi>es %erais da e6istCncia e
do desen/ol/i!ento, seja da es(cie 5u!ana e! %eral, seja de tal
raa, de tal o/o, de tal classe ou cate%oria de indi/duos, das causas
%erais de sua roseridade, de sua decadCncia e dos !eios %erais
*ons ara fa&C0los ro%redir de todas as !aneiras. Desde 9ue ela
reali&e a!la e racional!ente esta tarefa, ela ter, feito todo seu
de/er e seria real!ente injusto edir0l5e !ais.

Mas seria i%ual!ente ridculo, seria desastroso confiar0l5e u!a
!isso 9ue ela ( incaa& de reali&ar, /isto 9ue sua rDria nature&a
fora0a a i%norar a e6istCncia e o destino de 1ierre e de -ac9ues. Ela
continuaria a i%nor,0los, !as seus reresentantes no!eados,
5o!ens e! nada a*stratos, !as, ao contr,rio !uito /i/os, ossuindo
interesses !uito reais, cedendo H influCncia erniciosa 9ue o
ri/il(%io e6erce fatal!ente so*re os 5o!ens, aca*aria! or esfolar
os outros 5o!ens e! no!e da ciCncia, co!o os esfolara! at( a%ora
os adres, os olticos de todas as cores e os ad/o%ados, e! no!e
de Deus, do Estado, do Direito jurdico.

G 9ue re%o (, at( certo onto, a re/olta da /ida contra a ciCncia, ou
!el5or, contra o %o/erno da ciCncia, no ara destruir a ciCncia 0
seria u! cri!e de lesa05u!anidade 0 !as ara recoloc,0la e! seu
lu%ar, de !aneira 9ue ela no ossa ja!ais sair de no/o. At( o
resente !o!ento toda a 5istDria 5u!ana nada !ais foi seno u!a
i!olao er(tua e san%renta de !il5>es de o*res seres 5u!anos
a u!a a*strao i!iedosa 9ual9uer8 Deus, 1,tria, oder do Estado,
5onra nacional, direitos 5istDricos, li*erdade oltica, *e! B*lico. Jal
foi at( a%ora o !o/i!ento natural, esont;neo e fatal das sociedades
5u!anas. Nada ode!os fa&er ara !udar isso, de/e!os suort,0lo
e! relao ao assado, co!o suorta!os todas as fatalidades atuais.
De/e0se acreditar 9ue esta era a Bnica /ia oss/el ara a educao
da es(cie 5u!ana. No de/e!os nos en%anar8 !es!o rocurando
infor!ar a!la!ente so*re os artifcios !a9uia/(licos das classes
%o/erna!entais, de/e!os recon5ecer 9ue nen5u!a !inoria teria
sido *astante oderosa ara i!or todos estes 5orr/eis sacrifcios Hs
!assas, se no ti/esse 5a/ido, nelas !es!as, u! !o/i!ento
/erti%inoso, esont;neo, le/ando0as a se sacrificare! se!re, ora a
u!a, ora a outra destas a*stra>es de/oradoras 9ue, /a!iros da
5istDria, se!re se nutrira! de san%ue 5u!ano.

Oue os teDlo%os, os olticos e os juristas ac5e! isso !uito *o!, nDs
os co!reende!os. 1adres destas a*stra>es, eles /i/e! aenas
desta contnua i!olao das !assas oulares. Oue a !etafsica dC a
isso ta!*(! seu consenti!ento, no de/e nos surreender ta!*(!.
Ela no ossui outra !isso 9ue a de le%iti!ar e de racionar, tanto
9uanto seja oss/el, o 9ue ( in9uo e a*surdo. Mas o 9ue se de/e
delorar ( o fato de a ciCncia ositi/a ter !ostrado as !es!as
tendCncias. Ela o fe& or duas ra&>es8 inicial!ente, or9ue
constituda fora da /ida, ela ( reresentada or u! coro
ri/ile%iado, e, e! se%uida, or9ue ela rDria se colocou at( a9ui
co!o o*jeti/o a*soluto e Blti!o de todo desen/ol/i!ento 5u!ano.
1or u!a crtica judiciosa, 9ue ela ode e 9ue e! Blti!a inst;ncia se
/er, forada a e6ercer contra si !es!a, ela de/eria ter
co!reendido 9ue, ao contr,rio, ela ( so!ente u! !eio ara a
reali&ao de u! o*jeti/o *e! !ais ele/ado8 o da co!leta
5u!ani&ao de todos os indi/duos 9ue nasce!, /i/e! e !orre! na
terra.

A i!ensa /anta%e! da ciCncia ositi/a so*re a teolo%ia, a !etafsica,
a oltica e o direito jurdico consiste no se%uinte8 no lu%ar das
a*stra>es en%anosas e funestas, re%adas or estas doutrinas, ela
aresenta a*stra>es /erdadeiras, 9ue e6ri!e! a nature&a %eral e
a lD%ica das coisas, as rela>es e as leis %erais de seu
desen/ol/i!ento. Eis o 9ue l5e asse%urar, se!re u!a %rande
osio na sociedade. Ela constituir,, de al%u!a for!a, sua
consciCncia coleti/a@ !as 5, u! lado elo 9ual ela se arece co!
todas as doutrinas anteriores8 ossuindo e sD odendo ter or
o*jeti/o a*stra>es, ela ( forada or sua nature&a a i%norar os
5o!ens reais, fora dos 9uais as a*stra>es !ais /erdadeiras no tC!
nen5u!a e6istCncia. 1ara re!ediar este defeito radical, a ciCncia do
futuro de/er, roceder de outra for!a, diferente das doutrinas do
assado. Estas Blti!as se re/alecera! da i%nor;ncia das !assas
ara sacrific,0las, co! /olBia, Hs suas a*stra>es, or sinal se!re
!uito lucrati/as ara a9ueles 9ue as reresenta! e! carne e osso. A
ciCncia ositi/a, recon5ecendo sua incaacidade a*soluta de conce*er
os indi/duos reais e de se interessar or seu destino, de/e definiti/a
e a*soluta!ente renunciar ao %o/erno das sociedades, ois se ela se
i!iscuir, no oder, fa&er outra coisa seno sacrificar se!re os
5o!ens /i/os 9ue ela i%nora Hs a*stra>es de 9ue fa& o Bnico o*jeto
de suas le%ti!as reocua>es.

A /erdadeira ciCncia da 5istDria ainda no e6iste@ 9uando !uito
co!ea0se a entre/er, 5oje, as condi>es e6tre!a!ente
co!licadas. Mas suon5a!o0la definiti/a!ente feita, o 9ue ela
oder, nos darI Ela resta*elecer, o 9uadro fiel e refletido do
desen/ol/i!ento natural das condi>es %erais, !ateriais e ideais,
econP!icas, olticas e sociais, reli%iosas, filosDficas, est(ticas e
cientficas das sociedades 9ue ti/era! u!a 5istDria. Mas este 9uadro
uni/ersal da ci/ili&ao 5u!ana, or !ais detal5ado 9ue seja, ja!ais
oder, conter seno arecia>es %erais e, or conse9KCncia,
a*stratas. Gs *il5>es de indi/duos 9ue fornecera! a !at(ria /i/a e
sofredora desta 5istDria, ao !es!o te!o triunfante e lB%u*re 0
triunfante ela i!ensa 5ecato!*e de /ti!as 5u!anas 7es!a%adas
so* sua carrua%e!7 0, estes *il5>es de o*scuros indi/duos, se! os
9uais nen5u! dos %randes resultados a*stratos da 5istDria teria sido
o*tido 0 e 9ue, note!o0lo *e!, 9uer destes resultados ja!ais se
*eneficiara! co! 9ual9uer destes resultados 0, no encontraro
se9uer o !ni!o lu%ar e! nossos anais. Eles /i/era! e fora!
sacrificados elo *e! da 5u!anidade a*strata, eis tudoF

<er, reciso censurar a ciCncia da 5istDriaI <eria injusto e ridculo.
Gs indi/duos so inareens/el elo ensa!ento, ela refle6o, at(
!es!o ela ala/ra 5u!ana, 9ue sD ( caa& de e6ri!ir a*stra>es@
eles so inareens/eis, no resente, tanto 9uanto no assado.
Assi!, a rDria ciCncia social, a ciCncia do futuro, continuar,
forosa!ente a i%nor,0los. Judo o 9ue te!os direito de e6i%ir dela (
9ue nos indi9ue, co! !o fiel e se%ura, as causas %erais dos
sofri!entos indi/iduais, e, entre estas causas, ela se! dB/ida no
es9uecer, a i!olao e a su*ordinao ainda !uito fre9Kentes,
infeli&!ente, dos indi/duos /i/os Hs %eneralidades a*stratas@ e ao
!es!o te!o nos !ostrar, as condi>es %erais necess,rias H
e!anciao real dos indi/duos /i/endo na sociedade. Eis sua
!isso@ eis ta!*(! seus li!ites, ara al(! dos 9uais a ao da
ciCncia social sD oder, ser i!otente e funesta. Eora destes li!ites
co!ea! as retens>es doutrin,rias e %o/erna!entais de seus
reresentantes no!eados, de seus adres. E te!o de aca*ar co!
estes ontfices, ainda 9ue se desse! o no!e de de!ocratas0
socialistas.

Mais u!a /e&, a Bnica !isso da ciCncia ( ilu!inar G ca!in5o. Mas,
li*erta de todos os seus entra/es %o/erna!entais e doutrin,rios, e
de/ol/ida H lenitude de sua ao, so!ente a /ida ode criar.

Y Y Y

'o!o resol/er esta antino!iaI

De u! lado, a ciCncia ( indisens,/el H or%ani&ao racional da
sociedade, de outro, ela ( incaa& de se interessar elo 9ue ( real e
/i/o.

Esta contradio sD ode ser resol/ida de u!a Bnica !aneira8 (
reciso 9ue a ciCncia no er!anea !ais fora da /ida de todos,
tendo or reresentante u! coro de cientistas dilo!ados, (
necess,rio 9ue ela se funda!ente e se disse!ine nas !assas. A
ciCncia, c5a!ada dora/ante a reresentar a consciCncia coleti/a da
sociedade, de/e real!ente tornar0se roriedade de todo !undo.
Assi!, se! nada erder de seu car,ter uni/ersal, do 9ual ja!ais
oder, se des/iar so* ena de cessar de ser ciCncia, e continuando a
se ocuar e6clusi/a!ente das causas %erais, das condi>es e das
rela>es fi6as dos indi/duos e das coisas, ela se fundir, H /ida
i!ediata e real de todos os indi/duos. <er, u! !o/i!ento an,lo%o
H9uele 9ue fe& di&er aos re%adores, no !o!ento do incio da
refor!a reli%iosa, 9ue no 5a/ia !ais necessidade de adres ara u!
5o!e! 9ue se tornar,, dali e! diante, seu rDrio adre, %raas H
inter/eno in/is/el do <en5or -esus 'risto, tendo conse%uido
final!ente en%olir seu *o! Deus.

Mas a9ui no se trata ne! de -esus 'risto, ne! de *o! Deus, ne!
de li*erdade oltica, ne! de direito jurdico, todas coisas teolD%icas
ou !etafisica!ente re/eladas, e todas i%ual!ente indi%estas. G
!undo das a*stra>es cientficas no ( re/elado@ ele ( inerente ao
!undo real, do 9ual nada !ais ( do 9ue a e6resso e a
reresentao %eral ou a*strata. <e! 9ue for!e u!a re%io
searada, reresentada esecial!ente elo coro dos cientistas, este
!undo ideal a!eaa0nos to!ar, e! relao ao !undo real, o lu%ar
do *o! Deus, reser/ando a seus reresentantes no!eados o ofcio
de adres. E or isso 9ue ( reciso dissol/er a or%ani&ao esecial
dos 5o!ens de ciCncia ela instruo %eral, i%ual ara todos e ara
todas, a fi! de 9ue as !assas, cessando de ser re*an5os condu&idos
e tos9uiados or adres ri/ile%iados, ossa! controlar a direo de
seus destinosU3W.

Mas en9uanto as !assas no ti/ere! c5e%ado a este %rau de
instruo, ser, necess,rio 9ue elas se dei6e! %o/ernar elos 5o!ens
de ciCnciaI 'erta!ente 9ue no. <eria !el5or ara elas a*stere!0se
de ciCncia do 9ue se dei6are! %o/ernar or 5o!ens de ciCncia. G
%o/erno destes 5o!ens teria, co!o ri!eira conse9KCncia, tornar a
ciCncia inacess/el ao o/o, or9ue as institui>es atuais da ciCncia
so essencial!ente aristocr,ticas. A aristocracia de 5o!ens de
ciCnciaF Do onto de /ista r,tico, a !ais i!lac,/el, e do onto de
/ista social, a !ais /aidosa e a !ais insultante8 tal seria o oder
constitudo e! no!e da ciCncia. Este re%i!e seria caa& de aralisar
a /ida e o !o/i!ento da sociedade. Gs 5o!ens de ciCncia, se!re
resunosos, se!re auto0suficientes e se!re i!otentes,
%ostaria! de se i!iscuir e! tudo, e as fontes da /ida se dissecaria!
so* seu soro de a*stra>es.

Mais u!a /e&, a /ida, no a ciCncia, cria a /ida@ so!ente a ao
esont;nea do o/o ode criar a li*erdade. <e! dB/ida, ser,
*astante feli& 9ue a ciCncia ossa, a artir de a%ora, ilu!inar a
!arc5a do o/o ara a sua e!anciao. Mas, ( !el5or a ausCncia
de lu& do 9ue u!a lu& trC!ula e incerta, ser/indo aenas ara
e6tra/iar a9ueles 9ue a se%ue!. No ( e! /o 9ue o o/o ercorreu
u!a lon%a carreira 5istDrica e 9ue a%ou seus erros or s(culos de
!is(ria. G resu!o r,tico de suas dolorosas e6eriCncias constitui
u! tio de ciCncia tradicional, 9ue, so* certos ontos de /ista, te! o
!es!o /alor de ciCncia teDrica. Enfi!, u!a arte da ju/entude,
a9ueles dentre os *ur%ueses estudiosos 9ue sentiro *astante Ddio
contra a !entira, a 5iocrisia, a injustia e a co/ardia da *ur%uesia,
or encontrar e! si rDrios a cora%e! de l5e /irar as costas, e
*astante ai6o ara a*raar se! reser/as a causa justa e 5u!ana
do roletariado, estes sero, co!o j, disse, os instrutores fraternos
do o/o@ %raas a eles nin%u(! recisar, do %o/erno dos 5o!ens de
ciCncia.

<e o o/o de/e e/itar o %o/erno dos 5o!ens de ciCncia, co! !aior
ra&o de/e se reca/er contra o dos idealistas insirados.

Ouanto !ais sinceros so os crentes e os adres, !ais se torna!
eri%osos. A a*strao cientfica, j, disse, ( u!a a*strao racional,
/erdadeira e! sua essCncia, necess,ria H /ida, da 9ual ( a
reresentao teDrica, ou se referire!, consciCncia. Ela ode, ela
de/e ser a*sor/ida e diri%ida ela /ida. A a*strao idealista, Deus, (
u! /eneno corrosi/o 9ue destrDi e deco!>e a /ida, 9ue a detura e
a !ata. G or%ul5o dos 5o!ens de ciCncia, nada !ais sendo do 9ue
u!a arro%;ncia essoal, ode ser do*rado e 9ue*rado. G or%ul5o dos
idealistas, no sendo e! nada essoal, !as di/ino, ( irasc/el e
i!lac,/el8 ele ode, ele de/e !orrer, !as ja!ais ceder,, e
en9uanto l5e restar u! soro de /ida, tentar, su*ju%ar os 5o!ens a
seu Deus@ ( assi! 9ue os tenentes da 1rBssia, os idealistas r,ticos
da Ale!an5a, %ostaria! de /er es!a%ar o o/o so* a *ota e esora
de seu i!erador. E a !es!a lei, e o o*jeti/o no ( nada diferente.
G resultado da lei ( se!re a escra/ido@ ( ao !es!o te!o o
triunfo do !aterialis!o !ais feio e !ais *rutal8 no 5, necessidade
de des!onstr,0lo ara a Ale!an5a@ seria reciso ser ce%o ara /C0lo.

Y Y Y

G 5o!e!, co!o toda nature&a /i/a, ( u! ser co!leta!ente
!aterial. G esrito, a faculdade de ensar, de rece*er e de refletir as
diferentes sensa>es e6teriores e interiores, de se le!*rar delas
9uando assara!, e de rerodu&i0las ela i!a%inao, co!ar,0las e
distin%ui0las, a*strair as deter!ina>es co!uns e criar assi! no>es
%erais, enfi!, for!ar as id(ias a%ruando e co!*inando as no>es
se%undo !aneiras diferentes, nu!a ala/ra, a inteli%Cncia, Bnica
criadora de todo o nosso !undo ideal, ( u!a roriedade do coro
ani!al e, esecial!ente, do or%anis!o cere*ral.

<a*e!o0lo de !aneira certa, ela e6eriCncia de todos, 9ue nen5u!
fato ja!ais des!entiu e 9ue todo 5o!e! ode /erificar a cada
instante de sua /ida. E! todos os ani!ais, se! e6cetuar as es(cies
co!le!entares inferiores, encontra!os u! certo %rau de
inteli%Cncia, e /e!os 9ue, na s(rie das es(cies, a inteli%Cncia ani!al
se desen/ol/e, ainda !ais 9uando a or%ani&ao de u!a es(cie se
aro6i!a da9uela do 5o!e!@ or(!, so!ente no 5o!e! ela alcana
este oder de a*strao 9ue constitui roria!ente o ensa!ento.

A e6eriCncia uni/ersal U#W, 9ue ( a Bnica ori%e!, a fonte de todos os
nossos con5eci!entos, de!onstra0nos ois 9ue toda inteli%Cncia est,
se!re li%ada a u! coro ani!al 9ual9uer, e 9ue a intensidade e o
oder desta funo ani!al deende! da erfeio relati/a do
or%anis!o. Este resultado da e6eriCncia uni/ersal no ( so!ente
alic,/el Hs diferentes es(cies ani!ais@ nDs o constata!os
i%ual!ente nos 5o!ens, cuja otCncia intelectual e !oral deende,
de for!a to e/idente, da !aior ou !enor erfeio de seu
or%anis!o co!o raa, co!o nao, co!o classe e co!o indi/duos,
9ue no ( necess,rio insistir so*re este onto U2W.

1or outro lado, ( certo 9ue nen5u! 5o!e! ten5a /isto ou odido /er
al%u!a /e& o esrito uro desrendido de toda for!a !aterial,
e6istindo searada!ente de u! coro ani!al 9ual9uer. Mas, se
nin%u(! a /iu, co!o foi 9ue os 5o!ens udera! c5e%ar a crer e!
sua e6istCnciaI G fato desta crena ( certo e, seno uni/ersal, co!o
di&e! todos os idealistas, elo !enos !uito %eral, e co!o tal (
inteira!ente di%no de nossa e6tre!a ateno. U!a crena %eral, or
!ais estBida 9ue seja, e6erce u!a influCncia !uito oderosa so*re
O destino dos 5o!ens, ara 9ue ossa ser er!itido i%nor,0la ou
dela fa&er a*strao.

Esta crena se e6lica, or sinal, de u!a !aneira racional. G
e6e!lo 9ue nos oferece! as crianas e os adolescentes, at( !es!o
!uitos 5o!ens 9ue ultraassara! e! /,rios anos a !aioridade,
ro/a0nos 9ue o 5o!e! ode e6ercer or !uito te!o suas
faculdades !entais antes de erce*er a !aneira co!o as e6erce.
Neste erodo do funciona!ento do esrito, inconsciente de si
!es!o, desta ao da inteli%Cncia in%Cnua ou cr(dula, o 5o!e!,
o*sedado elo !undo e6terior, le/ado or este a%uil5o interior 9ue
se c5a!a /ida e as suas !Bltilas necessidades, cria u!a 9uantidade
de i!a%ina>es, no>es e id(ias necessaria!ente !uito i!erfeitas
no incio, !uito ouco confor!es H realidade das coisas e dos fatos
9ue elas se esfora! or e6ri!ir. Ainda no tendo consciCncia de
sua rDria ao inteli%ente, ainda no sa*endo 9ue ele rDrio
rodu&iu e continua a rodu&ir estas i!a%ina>es, estas no>es,
estas id(ias, i%norando sua ori%e! total!ente su*jeti/a, isto (
5u!ana, ele de/e natural!ente consider,0las co!o seres o*jeti/os,
co!o seres reais total!ente indeendentes de si, e6istindo or eles e
neles !es!os.

Eoi assi! 9ue os o/os ri!iti/os, e!er%indo lenta!ente de sua
inocCncia ani!al, criara! seus deuses. Jendo0os criado, se!
suseitar 9ue fora! seus Bnicos criadores, eles os adorara!@
considerando0os co!o seres reais, infinita!ente sueriores a si
rDrios, atri*ura!0l5es a oniotCncia e se recon5ecera! suas
criaturas, seus escra/os. N !edida 9ue as id(ias 5u!anas se
desen/ol/e!, os deuses, 9ue nunca fora! outra coisa seno
re/elao fant,stica, ideal, o(tica da i!a%e! in/ertida, ideali&a!0se
ta!*(!. Inicial!ente fetic5es %rosseiros, eles se torna! ouco a
ouco esritos uros, e6istindo fora do !undo /is/el, e, enfi!, no
transcurso da 5istDria, eles aca*a! or se confundir nu! Bnico ser
di/ino, Esrito uro, eterno, a*soluto, criador e sen5or dos !undos.

E! todo desen/ol/i!ento le%ti!o ou falso, real ou i!a%in,rio,
coleti/o ou indi/idual, ( se!re o ri!eiro asso 9ue custa, o
ri!eiro ato ( o !ais difcil. U!a /e& ultraassada a dificuldade, o
resto se desen/ol/e natural!ente, co!o u!a conse9KCncia
necess,ria.

G 9ue era difcil no desen/ol/i!ento 5istDrico desta terr/el loucura
reli%iosa 9ue continua a nos o*sedar era aresentar u! !undo di/ino
tal e 9ual, e6terior ao !undo real. Este ri!eiro ato de loucura, to
natural do onto de /ista fisiolD%ico, e or conse9KCncia necess,rio
na 5istDria da 5u!anidade, no se reali&a de u!a sD /e&. Eora!
necess,rios no sei 9uantos s(culos ara desen/ol/er e ara fa&er
enetrar esta crena nos 5,*itos sociais dos 5o!ens. Mas, u!a /e&
esta*elecida, ela se tornou todo0oderosa, co!o se torna
necessaria!ente a loucura, ao aoderar0se do c(re*ro do 5o!e!.
Jo!ai u! louco, 9ual9uer 9ue seja o o*jeto de sua loucura, e /ereis
9ue a id(ia o*scura e fi6a 9ue o o*seda arece0l5e a !ais natural do
!undo, e 9ue, ao contr,rio, as coisas da realidade 9ue esto e!
contradio co! esta id(ia, arece!0l5e loucuras ridculas e odiosas.
Be!, a reli%io e u!a loucura coleti/a, tanto !ais oderosa or ser
tradicional e or9ue sua ori%e! se erde na anti%Kidade !ais
re!ota. 'o!o loucura coleti/a, ela enetrou at( o fundo da
e6istCncia B*lica e ri/ada dos o/os@ ela se encarnou na sociedade,
se tornou, or assi! di&er, sua al!a e seu ensa!ento. Jodo 5o!e!
( en/ol/ido or ela desde o seu nasci!ento@ ele a su%a co! o leite
de sua !e, a*sor/e0a de tudo o 9ue toca, de tudo o 9ue /C. Ele foi,
or ela, to *e! nutrido, en/enenado, enetrado e! todo o seu ser
9ue, !ais tarde, or oderoso 9ue seja seu esrito natural, recisa
fa&er esforos esantosos ara se li/rar dela, e ainda assi! no o
conse%ue de u!a !aneira co!leta. Nossos idealistas !odernos so
u!a ro/a disso, e nossos !aterialistas doutrin,rios, os
conser/adores ale!es, so outra. Eles no sou*era! se desfa&er da
reli%io do Estado.

U!a /e& *e! esta*elecido o !undo so*renatural, o !undo di/ino, na
i!a%inao dos o/os, o desen/ol/i!ento dos diferentes siste!as
reli%iosos se%uiu seu curso natural e lD%ico, toda/ia confor!ando0se
co! o desen/ol/i!ento conte!or;neo das rela>es econP!icas e
olticas, das 9uais ele foi, e! todos os te!os, no !undo da
fantasia reli%iosa, a reroduo fiel e a consa%rao di/ina. Eoi assi!
9ue a loucura coleti/a e 5istDrica 9ue se c5a!a reli%io se
desen/ol/eu desde o fetic5is!o, assando or todos os %raus, do
olites!o ao !onotes!o cristo.

G se%undo asso no desen/ol/i!ento das crenas reli%iosas, se!
dB/ida o !ais difcil, aDs o esta*eleci!ento de u! !undo di/ino
searado, foi recisa!ente a transio do olites!o ao !onotes!o,
do !aterialis!o reli%ioso dos a%os H f( esiritualista dos cristos.
Gs deuses a%os 0 e a est, seu car,ter rincial 0 era! antes de
tudo deuses e6clusi/a!ente nacionais. Muito nu!erosos, eles
conser/ara! necessaria!ente u! car,ter !ais ou !enos !aterial,
ou !el5or, or9ue era! !ateriais ( 9ue fora! to nu!erosos, sendo
a di/ersidade u! dos rinciais atri*utos do !undo real. Gs deuses
a%os no era! roria!ente a ne%ao das coisas reais@ eles nada
!ais era! do 9ue seu e6a%ero fant,stico.

Xi!os o 9uanto esta transio custou ao o/o judeu, do 9ual ela
constituiu, or assi! di&er, toda a 5istDria. Mois(s e os rofetas
tentara! or todos os !eios fa&er a re%ao do Deus Bnico, !as o
o/o recaa se!re e! sua ri!eira idolatria, a anti%a f(, !uito !ais
natural, co! /,rios *ons deuses !ateriais, 5u!anos, al,/eis. G
rDrio -eo/,, seu Deus Bnico, o Deus de Mois(s e dos rofetas,
ainda era u! Deus e6tre!a!ente nacional, ser/indo0se, ara
reco!ensar e ara unir seus fi(is, seu o/o eleito, so!ente de
ar%u!entos !ateriais, fre9Kente!ente estBidos, se!re %rosseiros
e fero&es. No arece se9uer 9ue a f( e! sua e6istCncia ten5a
i!licado a ne%ao da e6istCncia dos deuses ri!iti/os. G Deus
judeu no ne%a/a a e6istCncia de seus ri/ais, so!ente no 9ueria
9ue seu o/o os adorasse ao lado de si. -eo/, era u! Deus
ciu!ento. <eu ri!eiro !anda!ento foi o se%uinte8 7Eu sou teu
Deus e no adorar,s outros deuses al(! de !i!

-eo/,, ortanto, foi aenas u! ri!eiro es*oo !aterial e !uito
%rosseiro do idealis!o !oderno. Ele nada !ais era, or sinal, 9ue u!
Deus nacional, co!o o Deus esla/o a 9ue adora! os %enerais,
sBditos su*!issos e acientes do i!erador de todas as )Bssias,
co!o o Deus ale!o 9ue rocla!a! os ietistas, e os %enerais
ale!es sBditos de +uil5er!e ", e! Berli!. G <er sure!o no ode
ser u! Deus nacional, ele de/e sC0lo de toda a Hu!anidade. G <er
sure!o no ode ser ta!*(! u! ser !aterial, ele de/e ser a
ne%ao de toda a !at(ria, o esrito uro. 1ara a reali&ao do culto
do <er sure!o fora! necess,rias duas coisas8 ri!eira, u!a
reali&ao i%ual H Hu!anidade ela ne%ao das nacionalidades e dos
cultos nacionais@ se%unda, u! desen/ol/i!ento j, !uito a/anado
das id(ias !etafsicas ara esirituali&ar o -eo/, to %rosseiro dos
judeus.

A ri!eira condio foi reenc5ida elos ro!anos, de u!a !aneira
se! dB/ida !uito ne%ati/a8 ela con9uista da !aioria dos ases
con5ecidos dos anti%os, e ela destruio de suas institui>es
nacionais. +raas a eles, o altar de u! Deus Bnico e sure!o Pde
se esta*elecer so*re as runas de outros !il5ares de altares. Gs
Deuses de todas as na>es /encidas, reunidas no 1anteo, anulara!0
se !utua!ente.

Ouanto H se%unda condio, a esirituali&ao de -eo/,, ela foi
reali&ada elos %re%os, *e! antes da con9uista de seu as elos
ro!anos. A +r(cia, e! seu fi! 5istDrico, j, 5a/ia rece*ido do Griente
u! !undo di/ino 9ue fora definiti/a!ente esta*elecido na f(
tradicional de seus o/os. Neste erodo de instinto, anterior H sua
5istDria oltica, ela o tin5a desen/ol/ido ( rodi%iosa!ente
5u!ani&ado or seus oetas, e 9uando ela co!eou /erdadeira!ente
sua 5istDria, j, ossua u!a reli%io inteira!ente ronta, a !ais
si!,tica e a !ais no*re de todas as reli%i>es 9ue ten5a! e6istido,
elo !enos tanto 9uanto u!a reli%io, isto (, u!a !entira ode ser
no*re e si!,tica. <eus %randes ensadores 0 e nen5u! o/o te/e
ensadores !aiores do 9ue a +r(cia 0 encontrara! o !undo di/ino
esta*elecido, no so!ente fora deles rDrios, no o/o, !as ta!*(!
neles !es!os, co!o 5,*ito de sentir e ensar, e natural!ente eles o
to!ara! co!o onto de artida. -, foi !uito *o! 9ue eles nada
fi&esse! de teolo%ia, 9uer di&er, 9ue eles no se a*orrecesse! e!
reconciliar a ra&o nascente co! os a*surdos deste ou da9uele deus,
co!o o fi&era!, na Idade M(dia, os escol,sticos. Eles dei6ara! os
deuses fora de suas esecula>es e se li%ara! direta!ente H id(ia
di/ina, una, in/is/el, todo0oderosa, eterna, a*soluta!ente
esiritualista e no essoal. Gs !etafsicos %re%os fora!, ortanto,
!uito !ais 9ue os judeus, os criadores de u! Deus cristo. Gs
judeus aenas acrescentara! a ele a *rutal ersonalidade de seu
-eo/,.

Oue u! %Cnio su*li!e, co!o o di/ino 1lato, ten5a odido estar
a*soluta!ente con/encido da realidade da id(ia di/ina, isto nos
de!onstra o 9uanto ( conta%iosa, o 9uanto ( todo0oderosa a
tradio da loucura reli%iosa, !es!o so*re os !aiores esritos. 1or
sinal, no de/e!os nos surreender co! isso, ois !es!o nos dias
de 5oje, o !aior %Cnio filosDfico desde AristDteles e 1lato, 9ue (
He%el, esforou0se e! reor e! seu trono transcendente ou celeste
as id(ias di/inas, das 9uais Kant 5a/ia de!olido a o*jeti/idade or
u!a crtica infeli&!ente i!erfeita e !uito !etafsica. E /erdade 9ue
He%el ortou0se de u!a !aneira to indelicada e! sua o*ra de
restaurao 9ue !atou definiti/a!ente o *o! Deus. )etirou destas
id(ias seu car,ter di/ino ao de!onstrar, a 9ue! 9uiser lC0lo, 9ue elas
ja!ais fora! outra coisa seno u!a criao do esrito 5u!ano,
correndo H rocura de si rDrio atra/(s da 5istDria. 1ara Pr fi! a
todas as loucuras reli%iosas e H !ira%e! di/ina, sD l5e faltou
ronunciar esta %rande frase dita deois, 9uase ao !es!o te!o,
or dois %randes esritos, e se! 9ue nunca ti/esse! ou/ido falar u!
do outro8 Lud_i% Eeuer*ac5, o disculo e o de!olidor de He%el, e
Au%uste 'o!te, o fundador da filosofia oltica na Erana. A frase (8
7A !etafsica se redu& H sicolo%ia7. Jodos os siste!as de !etafsica
nada !ais so do 9ue a sicolo%ia 5u!ana se desen/ol/endo na
5istDria.

A%ora no nos ( !ais difcil co!reender co!o nascera! as id(ias
di/inas, co!o fora! criadas ela faculdade a*strati/a do 5o!e!.
Mas na (oca de 1lato, este con5eci!ento era i!oss/el. G esrito
coleti/o, e or conse9KCncia ta!*(! o esrito indi/idual, !es!o o
do !aior %Cnio, no esta/a !aduro ara isto. Mal Pde ser dito co!
<Dcrates8 7'on5ece0te a ti !es!o7. Este con5eci!ento de si rDrio
e6istia aenas e! estado de a*strao@ na realidade, era nulo. Era
i!oss/el 9ue o esrito 5u!ano desconfiasse 9ue era o Bnico
criador do !undo di/ino. Ele o encontrou diante de si, encontrou0o
co!o 5istDria, co!o senti!ento, co! 5,*ito de ensar, e fe& dele
necessaria!ente o o*jeto de suas !ais ele/adas esecula>es. Eoi
assi! 9ue nasceu a !etafsica e 9ue as id(ias di/inas, *ase do
esiritualis!o, fora! desen/ol/idas e aerfeioadas.

T /erdade 9ue deois de 1lato e6istiu no desen/ol/i!ento do
esrito co!o 9ue u! !o/i!ento in/erso. AristDteles, o /erdadeiro
ai da ciCncia e da filosofia ositi/a no ne%ou a*soluta!ente o
!undo di/ino, !as ocuou0se co! isto o !ni!o oss/el. Estudou
ri!eira!ente, co!o u! analista e u! e6eri!entador 9ue era, a
lD%ica, as leis do ensa!ento 5u!ano, e, ao !es!o te!o, o !undo
fsico, no e! sua essCncia ideal, ilusDria, !as so* seu asecto real.

Deois dele, os %re%os de Ale6andria fundara! a ri!eira escola das
ciCncias ositi/as. Eles fora! ateus. Mas seu ates!o er!aneceu
se! influCncia so*re seus conte!or;neos. A ciCncia tendeu cada /e&
!ais a se isolar da /ida. Ouanto H ne%ao das id(ias di/inas,
ronunciada elos eicuristas e elos c(ticos, no te/e nen5u!a ao
so*re as !assas.

U!a outra escola, infinita!ente !ais influente, for!ou0se e!
Ale6andria. Eoi a escola dos neolatPnicos. Estes, confundindo nu!a
!escla i!ura as i!a%ina>es !onstruosas do Griente co! as id(ias
de 1lato, fora! os /erdadeiros rearadores e, !ais tarde, os
ela*oradores dos do%!as cristos.

Assi!, o e%os!o essoal e %rosseiro de -eo/,, a do!inao no
!enos *rutal e %rosseira dos ro!anos, e a eseculao !etafsica
ideal dos %re%os, !ateriali&ada elo contato co! o Griente, tais
fora! os trCs ele!entos 5istDricos 9ue constitura! a reli%io
esiritualista dos cristos.

U! Deus 9ue se ele/a/a, ois, aci!a das diferenas nacionais de
todos os ases, 9ue era de certa for!a a ne%ao direta, de/ia ser
necessaria!ente u! ser i!aterial e a*strato. Mas j, o disse!os, a f(
to difcil na e6istCncia de u! se!el5ante ser no Pde nascer de
u!a sD /e&. Assi!, ta!*(!, ela foi lon%a!ente rearada e
desen/ol/ida ela !etafsica %re%a, 9ue, inicial!ente, esta*eleceu,
de !aneira filosDfica, a noo da id(ia di/ina, !odelo eterna!ente
rerodu&ido elo !undo /is/el. Mas a di/indade conce*ida e criada
ela filosofia %re%a era u!a di/indade essoal. Nen5u!a !etafsica
conse9uente!ente s(ria, odendo se ele/ar, ou !el5or, se re*ai6ar H
id(ia de u! Deus essoal, recisou, ois, i!a%inar u! Deus 9ue
fosse Bnico e 9ue fosse trCs ao !es!o te!o. Ele se encontrou na
essoa *rutal, e%osta e cruel de -eo/,, o deus nacional dos judeus.
Mas os judeus, aesar deste esrito nacional e6clusi/o 9ue os
distin%ue ainda 5oje, tornara!0se, de fato, *e! antes do nasci!ento
de 'risto, o o/o !ais internacional do !undo. Arrastados e! arte
co!o cati/os, !as, !uito !ais ainda, le/ados or esta ai6o
!ercantil 9ue constitui u! dos traos rinciais de seu car,ter, eles
se disse!inara! e! todos os ases, le/ando co! eles o culto de seu
-eo/,, ao 9ual er!anecia! tanto !ais fi(is 9uanto !ais ele os
a*andona/a.

E! Ale6andria, o deus terr/el dos judeus tra/ou con5eci!ento
essoal co! a di/indade !etafsica de 1lato, j, !uito corro!ida
elo contato co! o Griente, e a corro!eu ainda !ais elo seu.
Aesar de seu e6clusi/is!o nacional, ciu!ento e fero&, no Pde,
co! o te!o, resistir Hs %raas desta di/indade ideal e i!essoal dos
%re%os. Desosou0a e deste casa!ento nasceu o deus esiritualista,
!as no esiritual dos cristos. Gs neolatPnicos de Ale6andria fora!
os rinciais criadores da teolo%ia crist.

Entretanto, a teolo%ia ainda no constitui a reli%io, assi! co!o os
ele!entos 5istDricos no *asta! ara criar a 5istDria. Deno!ino de
ele!entos 5istDricos as condi>es %erais de u! desen/ol/i!ento real
9ual9uer, or e6e!lo a con9uista do !undo elos ro!anos e o
encontro do deus dos judeus co! a di/indade ideal dos %re%os. 1ara
fecundar os ele!entos 5istDricos, ara fa&C0los ercorrer u!a s(rie
de transfor!a>es, foi necess,rio u! fato /i/o, esont;neo, se! o
9ual teria! odido er!anecer !uitos s(culos ainda e! estado de
ele!entos i!roduti/os. Este fato no faltou ao cristianis!o@ foi a
roa%anda, o !artrio e a !orte de -esus 'risto.

No sa*e!os 9uase nada deste ersona%e!, tudo o 9ue nos conta!
os e/an%el5os ( to contraditDrio e fa*uloso 9ue !al ode!os e6trair
al%uns traos reais e /i/os. G certo ( 9ue foi o re%ador do o/o
o*re, o a!i%o, o consolador dos !iser,/eis, dos i%norantes, dos
escra/os e das !ul5eres, e 9ue foi !uito a!ado or estas Blti!as.
1ro!eteu a /ida eterna a todos a9ueles 9ue sofre! a9ui e! *ai6o, e
o nB!ero destes ( i!enso. Eoi crucificado, co!o era de se eserar,
elos reresentantes da !oral oficial e da orde! B*lica da (oca.
<eus disculos e os disculos destes Blti!os udera! se esal5ar,
%raas H con9uista ro!ana e H destruio das *arreiras nacionais, e
roa%ara! o E/an%el5o e! todos os con5ecidos dos anti%os. E!
todos os lu%ares fora! rece*idos de *raos a*ertos elos escra/os e
elas !ul5eres, as duas classes !ais ori!idas, !ais sofredoras e
natural!ente !ais i%norantes do !undo anti%o. <e fi&era! al%uns
ros(litos no !undo ri/ile%iado e letrado, de/e! isso, e! %rande
arte, H influCncia das !ul5eres. <ua roa%anda !ais a!la
e6erceu0se 9uase e6clusi/a!ente no o/o infeli&, e!*rutecido ela
escra/ido. Eoi a ri!eira i!ortante re/olta do roletariado.

A %rande 5onra do cristianis!o, seu !(rito incontest,/el e todo o
se%redo de seu triunfo inaudito, e or sinal total!ente le%ti!o, foi o
de ter0se diri%ido a este B*lico sofredor e i!enso, ao 9ual o !undo
anti%o i!un5a u!a ser/ido intelectual e oltica estreita e fero&,
ne%ando0l5e inclusi/e os direitos !ais si!les da 5u!anidade. De
outra for!a ele ja!ais teria odido se disse!inar. A doutrina 9ue
ensina/a! os aDstolos do 'risto, or !ais consoladora 9ue ten5a
arecido aos infeli&es, era !uito re/oltante, !uito a*surda do onto
de /ista da ra&o 5u!ana, ara 9ue 5o!ens esclarecidos ti/esse!
odido aceit,0la. 'o! 9ue ale%ria ta!*(! o aDstolo 1aulo fala do
7esc;ndalo da f(7 e do triunfo desta di/ina loucura rejeitada elos
oderosos e elos s,*ios do s(culo, !as tanto !ais
aai6onada!ente aceita elos si!les, elos i%norantes e elos
o*res de esritoF

'o! efeito, seria reciso u! *e! rofundo descontenta!ento da
/ida, u!a %rande sede no corao e u!a o*re&a 9uase a*soluta de
ensa!ento ara aceitar o a*surdo cristo, o !ais !onstruoso de
todos os a*surdos.

No era so!ente a ne%ao de todas as institui>es olticas, sociais
e reli%iosas da anti%Kidade@ era a in/erso a*soluta de senso co!u!,
de toda a ra&o 5u!ana. G ser /i/o, o !undo real, era!
considerados dali e! diante co!o o nada@ en9uanto 9ue, ara al(!
das coisas e6istentes, !es!o ara al(! das id(ias de esao e de
te!o, o roduto final da faculdade a*strati/a do 5o!e! reousa na
conte!lao de seu /a&io e de sua i!o*ilidade a*soluta, esta
a*strao, este caut !ortuu!, a*soluta!ente /a&io de toda
utilidade, o /erdadeiro nada, Deus, rocla!ado o Bnico ser real,
eterno, todo0oderoso. G Jodo real ( declarado nulo, e o nulo
a*soluto, o Jodo. A so!*ra se torna o coro e o coro se des/anece
co!o u!a so!*raU"AW.

Era de u!a aud,cia e de u! a*surdo se! no!e, o /erdadeiro
esc;ndalo da f( ara as !assas@ era o triunfo da insensate& crente
so*re o esrito e, ara al%uns, a ironia de u! esrito fati%ado,
corro!ido, desiludido e enfadado ela *usca 5onesta e s(ria da
/erdade@ era a necessidade de se aturdir e de se e!*rutecer,
necessidade 9ue se encontra co! fre9KCncia entre os esritos
insensi*ili&ados8 7'redo 9uia a*surdu!7.

No acredito so!ente no a*surdo@ acredito nele recisa!ente e
so*retudo or9ue ele ( a*surdo. E assi! 9ue !uitos esritos
distintos e esclarecidos acredita!, nos dias de 5oje, no !a%netis!o
ani!al, no esiritis!o, nas !esas 9ue %ira! 0 e or 9ue ir to lon%eI
0, crCe! ainda no cristianis!o, no idealis!o, e! Deus.

A crena do roletariado anti%o, tanto 9uanto a do roletariado
!oderno, era ro*usta e si!les. A roa%anda crist 5a/ia se
diri%ido a seu corao, no a seu esrito, Hs suas asira>es eternas,
Hs suas necessidades, aos seus sofri!entos, H sua escra/i&ao, no
H sua ra&o, 9ue dor!ia ainda, e ara a 9ual, conse9uente!ente, as
contradi>es lD%icas, a e/idCncia do a*soluto no odia! e6istir. A
Bnica 9uesto 9ue o interessa/a era a de sa*er 9uando c5e%aria a
5ora da li*ertao ro!etida, 9uando c5e%aria o reino de Deus.
Ouanto aos do%!as teolD%icos, no se reocua/a co! eles, ois
deles nada co!reendia. G roletariado con/ertido ao cristianis!o
constitua a otCncia !aterial, !as no o ensa!ento teDrico.

Ouanto aos do%!as cristos, eles fora! ela*orados e! u!a s(rie de
tra*al5os teolD%icos, liter,rios, e nos conclios, rincial!ente elos
neolatPnicos con/ertidos do Griente.

G esrito %re%o tin5a descido to *ai6o, 9ue no s(culo XII da era
crist, (oca do ri!eiro concilio, a id(ia de u! Deus essoal,
esrito uro, eterno, a*soluto, criador e sen5or sure!o, e6istindo
fora de nDs, era unani!e!ente aceita elos adres da I%reja@ co!o
conse9KCncia lD%ica deste a*surdo a*soluto, torna/a0se desde ento
natural e necess,rio crer na i!aterialidade e na i!ortalidade da al!a
5u!ana, 5osedada e arisionada e! u! coro !ortal, e! arte
so!ente, or9ue no coro 5, u!a arte 9ue, ainda 9ue sendo
cororal, ( i!ortal co!o a al!a e de/e ressuscitar co! ela. Ouanto
foi difcil, !es!o aos adres da I%reja, i!a%inar o esrito uro, fora
de 9ual9uer for!a cororalF E reciso o*ser/ar 9ue e! %eral o
car,ter de todo raciocnio !etafsico e teolD%ico ( o de rocurar
e6licar u! a*surdo or outro.

Eoi !uito oortuno ara o cristianis!o ter encontrado o !undo dos
escra/os. Hou/e outro !oti/o de ale%ria8 a in/aso dos *,r*aros.
Estes Blti!os era! u!a *ra/a %ente, c5eios de fora natural e
so*retudo le/ados or u!a %rande necessidade e or u!a
caacidade de /i/er@ estes *andidos a toda ro/a, caa&es de tudo
de/astar e tudo en%olir, assi! co!o seus sucessores, os ale!es
atuais@ !as eles era! !uito !enos siste!,ticos e edantes 9ue
estes Blti!os, !uito !enos !oralistas, !enos s,*ios, e e!
co!ensao !uito !ais indeendentes e or%ul5osos, caa&es de
ciCncias e no incaa&es de li*erdade, co!o os *ur%ueses da
Ale!an5a !oderna. Aesar de todas as suas %randes 9ualidades,
eles nada !ais era! seno *,r*aros, isto (, to diferentes ara todas
as 9uest>es de teolo%ia e de !etafsica 9uanto os escra/os anti%os,
dos 9uais u! %rande nB!ero, or sinal, ertencia H sua raa. Assi!,
u!a /e& /encidas suas reu%n;ncias r,ticas, no foi difcil con/ertC0
los teorica!ente ao cristianis!o.

Durante de& s(culos, o cristianis!o, ar!ado co! a oniotCncia da
I%reja e do Estado, e se! nen5u!a concorrCncia, Pde dera/ar,
corro!er e falsear o esrito da Euroa. No 5a/ia concorrentes,
/isto 9ue fora da I%reja no 5ou/e ne! ensadores ne! letrados.
<o!ente ela ensa/a, so!ente ela fala/a, escre/ia, ensina/a. <e
5eresias sur%ira! e! seu seio, elas sD ataca/a! os
desen/ol/i!entos teolD%icos ou r,ticos do do%!a funda!ental, no
a este do%!a. A crena e! Deus, esrito uro e criador do !undo, e
a crena na i!aterialidade da al!a er!anecia! de fora. Esta dula
crena tornou0se a *ase ideal de toda a ci/ili&ao ocidental e oriental
da Euroa@ enetrou todas as institui>es, todos os detal5es da /ida
B*lica e ri/ada das castas e das !assas@ encarnou0se nelas, or
assi! di&er.

1ode!os surreender0nos 9ue deois disso esta crena se ten5a
!antido at( nossos dias, continuando a e6ercer sua influCncia
desastrosa so*re esrito de elite, tais co!o os de Ma&&ini, Mic5elet,
Ouinet e tantos outrosI Xi!os 9ue o ri!eiro ata9ue foi diri%ido
contra ela elo renasci!ento do li/re esrito no s(culo RX, 9ue
rodu&iu 5erDis e !,rtires co!o Xanini, +iordano Bruno, +alileu.
Ainda 9ue sufocado elo *arul5o, elo tu!ulto e elas ai6>es da
refor!a reli%iosa, ele continuou se! *arul5o seu tra*al5o in/is/el,
le%ando aos !ais no*res esritos de cada %erao sua o*ra de
e!anciao 5u!ana ela destruio do a*surdo, at( 9ue, enfi!, na
se%unda !etade do s(culo RXIII, ele reaareceu a*erta!ente de
no/o, ele/ando ousada!ente a *andeira do ates!o e do
!aterialis!o.

Y Y Y

1Pde0se acreditar 9ue o esrito 5u!ano iria enfi! se li/rar de todas
as o*sess>es di/inas. Eoi u! erro. A !entira da 9ual a 5u!anidade
era a /ti!a 5a/ia de&oito s(culos Sara sD falar do cristianis!oM
de/eria se !ostrar, !ais u!a /e&, !ais oderosa do 9ue a /erdade.
No !ais odendo ser/ir0se da %ente ne%ra, dos cor/os consa%rados
ela I%reja, adres catDlicos ou rotestantes, 9ue tin5a! erdido
todo o cr(dito, ser/iu0se dos adres laicos, dos !entores e dos
sofistas to%ados, entre os 9uais o rincial ael foi destinado a dois
5o!ens fatais, u!, o esrito !ais falso, o outro, a /ontade !ais
doutrinaria!ente desDtica do Blti!o s(culo8 - .0-. )ousseau e
)o*esierre.

G ri!eiro ( o /erdadeiro tio da estreite&a e da !es9uin5aria
desconfiada` da e6altao se! outro o*jeto 9ue sua rDria essoa,
do entusias!o frio e da 5iocrisia si!ultanea!ente senti!ental e
i!lac,/el, da !entira do idealis!o !oderno. 1ode0se consider,0lo
co!o o /erdadeiro criador da reao. Aarente!ente, o escritor
de!ocr,tico do s(culo RXIII reara e! si !es!o o desotis!o
i!iedoso do 5o!e! de Estado. Eoi o rofeta do Estado doutrin,rio,
co!o )o*esierre, seu di%no e fiel disculo, tentou tornar0se seu
%rande adre. Jendo ou/ido di&er, or Xoltaire, 9ue se no e6istisse
Deus seria reciso in/ent,0lo, - .0-. )ousseau in/entou o <er
<ure!o, o Deus a*strato e est(ril dos destas. E foi e! no!e do <er
<ure!o e da 5iDcrita /irtude co!andada or este <er <ure!o 9ue
)o*esierre %uil5otinou os He*ertistas inicial!ente, e! se%uida o
rDrio %Cnio da re/oluo, Danton, e! cuja essoa ele assassinou a
reB*lica, rearando assi! o triunfo, tornado desde a9uele
!o!ento necess,rio, da ditadura naolePnica. Deois do %rande
recuo, a reao idealista rocurou e encontrou ser/idores, !enos
fan,ticos, !enos terr/eis, !ais de acordo co! a estatura
considera/el!ente di!inuta da *ur%uesia atual.

Na Erana, fora! '5ateau*riand, La!artine e 0 ( reciso di&C0lo 0
Xictor Hu%o, o de!ocrata, o reu*licano, o 9uase0socialista de 5oje,
e deois deles toda a troa !elancDlica, senti!ental, de esritos
!a%ros e ,lidos 9ue constitura!, so* a direo destes !estres, a
escola ro!;ntica !oderna. Na Ale!an5a, fora! os <c5le%el, os
Jieck, os No/alis, os [erner, fora! <c5ellin% e !uitos outros !ais,
cujos no!es se9uer !erece! ser le!*rados.

A literatura criada or esta escola foi o reino dos esritos e dos
fantas!as. Ela no suorta/a a claridade@ so!ente a enu!*ra
er!itia0l5es /i/er. Ela ta!*(! no <uorta/a o contato *rutal das
!assas. Era a literatura dos aristocratas delicados, distintos,
asirando ao c(u, sua ,tria, e /i/endo, aesar dele, so*re a terra.

Jin5a 5orror e desre&o ela oltica e elas 9uest>es do 9uotidiano@
!as 9uando fala/a disso, or acaso, ela se !ostra/a franca!ente
reacion,ria, to!a/a artido ela I%reja contra a insolCncia dos li/re0
ensadores, e! fa/or dos reis contra os o/os e de todos os
aristocratas contra o oulac5o das ruas.

De resto, co!o aca*a!os de di&er, o 9ue do!ina/a na escola do
ro!antis!o era u!a indiferena 9uase co!leta ela oltica. No
!eio das nu/ens nas 9uais ela /i/ia sD se odia distin%uir dois ontos
reais8 o r,ido desen/ol/i!ento do !aterialis!o *ur%uCs e o
desencadea!ento desenfreado das /aidades indi/iduais.

Y Y Y

1ara co!reender esta literatura ro!;ntica ( reciso rocurar sua
ra&o de ser na transfor!ao 9ue se oerou no seio da classe
*ur%uesa, desde a re/oluo de "32?.

Desde a )enascena e a )efor!a at( a )e/oluo, a *ur%uesia,
seno na Ale!an5a, elos !enos na It,lia, na Erana, na <ua, na
In%laterra, na Holanda, foi o 5erDi e o reresentante do %Cnio
re/olucion,rio da 5istDria. De seu seio saa a !aioria dos li/re0
ensadores do s(culo RXIII, os refor!adores reli%iosos dos dois
s(culos recedentes e os aDstolos da e!anciao 5u!ana,
inclusi/e, desta /e&, os da Ale!an5a do s(culo assado. Ela so&in5a,
natural!ente aoiada so*re o *rao oderoso do o/o 9ue nela te!
f(, fe& a re/oluo de "3#2 e de "32?. Ela 5a/ia rocla!ado a 9ueda
da reale&a e da I%reja, a fraternidade dos o/os, os Direitos do
5o!e! e do cidado. Eis seus ttulos de %lDria@ eles so i!ortaisF

E! ouco te!o ele se cindiu. U!a arte consider,/el de
co!radores de *ens nacionais, tornados ricos, aoiando0se no !ais
so*re o roletariado das cidades, !as so*re a !aior arte dos
ca!oneses da Erana, tornados, eles ta!*(!, roriet,rios de
terras, no asira/a a outra coisa seno H a&, ao resta*eleci!ento
da orde! B*lica e ao esta*eleci!ento de u! %o/erno oderoso e
re%ular. Ela acla!ou ois co! ale%ria a ditadura do ri!eiro
Bonaarte, e, ainda 9ue se!re /oltairiana, no /iu co! !aus ol5os
o tratado co! o 1aa e o resta*eleci!ento da I%reja oficial na
Erana8 7A )eli%io e to necess,ria ao 1o/oF7 . G 9ue si%nifica di&er
9ue, satisfeita, esta arte da *ur%uesia co!eou desde ento a
co!reender 9ue era ur%ente, ara a conser/ao de sua situao e
de seus *ens rec(!0ad9uiridos, en%anar a fo!e no saciada do o/o
elas ro!essas de u! !an, celeste. Eoi ento 9ue '5ateau*riand
co!eou a re%arU""W.

Naoleo caiu. A restaurao trou6e de /olta H Erana a !onar9uia
le%ti!a e, co! esta, o oder da I%reja e da aristocracia no*ili,ria,
9ue recuerara! a !aior arte de sua anti%a influCncia, at( 9ue /eio
o !o!ento oortuno de recon9uistar tudo.

Esta reao relanou a *ur%uesia na )e/oluo, e co! o esrito
re/olucion,rio desertou ta!*(! nela o da incredulidade8 ela se
tornou de no/o u! esrito forte. 1Ps '5ateau*riand de lado e
reco!eou a ler Xoltaire@ !as no c5e%ou at( Diderot8 seus ner/os
enfra9uecidos no co!orta/a! !ais u! ali!ento to forte.
Xoltaire, si!ultanea!ente esrito forte e desta, ao contr,rio,
con/in5a0l5e !uito.

B(ran%er e 1.0L. 'ourrier e6ri!ira! erfeita!ente esta no/a
tendCncia. G 7Deus das *oas essoas7 e o ideal do rei *ur%uCs, ao
!es!o te!o li*eral e de!ocr,tico, retraado so*re o fundo
!ajestoso e dora/ante inofensi/o das /itDrias %i%antescas do
I!(rio, tal foi na9uela (oca o 9uadro 9ue a *ur%uesia da Erana
fa&ia do %o/erno da sociedade. La!artine, e6citado ela !onstruosa
e ridcula in/eja de se ele/ar H altura o(tica do %rande B\ron, tin5a
co!eado estes 5inos fria!ente delirantes e! 5onra do Deus dos
fidal%os e da !onar9uia le%ti!a, !as seus cantos sD ressoa/a! nos
sal>es aristocr,ticos. A *ur%uesia no os escuta/a. B(ran%er era seu
oeta e 'ourrier seu escritor oltico.

A re/oluo de jul5o te/e or conse9KCncia o eno*reci!ento de seus
%ostos. <a*e0se 9ue todo *ur%uCs na Erana tra& e! si o tio
i!erec/el do *ur%uCs fidal%o, tio 9ue ja!ais dei6a de aarecer,
to lo%o o no/o0rico ad9uire ri9ue&a e oder. E! "#?A, a rica
*ur%uesia tin5a definiti/a!ente su*stitudo a anti%a no*re&a no
oder. Ela tendeu natural!ente a fundar u!a no/a aristocracia.
Aristocracia de caital, antes de !ais nada, !as, e! su!a, distinta,
de *oas !aneiras e de senti!entos delicados. Ela co!eou a sentir0
se reli%iosa.

No fora!, de sua arte, si!les arre!edos dos !odos
aristocr,ticos. Era ta!*(! u!a necessidade de osio. G
roletariado tin5a0l5e restado u! Blti!o ser/io ao ajud,0la u!a
/e& !ais a derru*ar a no*re&a. A *ur%uesia j, no recisa/a !ais
deste au6lio, ois sentia0se solida!ente esta*elecida H so!*ra do
trono de jul5o, e a aliana do o/o, dora/ante inBtil, co!ea/a a se
tornar incP!oda. Era reciso recoloc,0lo e! seu lu%ar, o 9ue no se
Pde natural!ente fa&er se! ro/ocar u!a %rande indi%nao nas
!assas. Jornou0se necess,rio conter estas Blti!as. Mas e! no!e de
9uCI E! no!e do interesse *ur%uCs crua!ente declaradoI Jeria sido
!uito cnico. Ouanto !ais u! interesse ( injusto, desu!ano, !ais
ele necessita de sano. Gra, arision,0lo, seno na reli%io, esta *oa
rotetora de todos os satisfeitos e esta consoladora to Btil dos
fa!intosI E !ais do 9ue nunca a *ur%uesia triunfante co!reendeu
9ue a reli%io era indisens,/el ao o/o.

ADs ter %an5o todos os seus ttulos de %lDria na oosio reli%iosa,
filosDfica e oltica, no rotesto e na re/oluo, ela enfi! se tornou a
classe do!inante e, or isso !es!o, a defensora e a conser/adora
do Estado, instituio desde ento re%ular do oder e6clusi/o desta
classe.

G Estado ( a fora, e te!, antes de !ais nada, o direito da fora, o
ar%u!ento triunfante do fu&il. Mas o 5o!e! ( to sin%ular!ente
feito 9ue este ar%u!ento, or !ais elo9Kente 9ue area ser, no (
!ais suficiente co! o assar do te!o. 1ara i!or0l5e reseito, (0
l5e a*soluta!ente necess,ria u!a sano !oral 9ual9uer. E reciso,
al(! do !ais, 9ue esta sano seja si!ultanea!ente to si!les e
to e/idente 9ue ossa con/encer as !assas, 9ue, aDs tere! sido
redu&idas ela fora do Estado, de/e! ser la/adas ao
recon5eci!ento !oral de seu direito.

H, so!ente dois !eios de con/encer as !assas da *ondade de u!a
instituio social 9ual9uer. G ri!eiro, o Bnico real, !as ta!*(! o
!ais difcil de e!re%ar 0 or9ue i!lica a a*olio do Estado, isto (,
a a*olio da e6lorao olitica!ente or%ani&ada da !aioria or
u!a !inoria 9ual9uer 0 seria a satisfao direta e co!leta das
necessidades e das asira>es do o/o, o 9ue e9ui/aleria H li9Kidao
da e6istCncia da classe *ur%uesa e, !ais u!a /e&, H a*olio do
Estado. E, ois, inBtil falar disso.

G outro !eio, ao contr,rio, funesto so!ente ao o/o, recioso ao
*e!0estar dos ri/ile%iados *ur%ueses, no ( outro seno a reli%io.
E a eterna !ira%e! 9ue le/a as !assas H rocura dos tesouros
di/inos, en9uanto 9ue, !uito !ais astuta, a classe %o/ernante se
contenta e! di/idir entre seus !e!*ros 0 !uito desi%ual!ente, or
sinal, e dando cada /e& !ais H9uele 9ue !ais ossui 0 os !iser,/eis
*ens da terra e os desojos do o/o, inclusi/e, natural!ente, a
li*erdade oltica e social deste.

No e6iste, no ode e6istir Estado se! reli%io. 'onsiderai os
Estados !ais li/res do !undo, os Estados Unidos da A!(rica ou a
'onfederao <ua, or e6e!lo, e /ede 9ue ael i!ortante
reenc5e neles, e! todos os discursos oficiais, a di/ina 1ro/idCncia,
esta sano suerior de todos os Estados.

Assi!, todas as /e&es 9ue u! c5efe do Estado fala de Deus, 9uer
seja o i!erador da Ale!an5a ou o residente de u!a reB*lica
9ual9uer, estai certo de 9ue ele se reara ara tos9uiar de no/o seu
o/o0re*an5o.

A *ur%uesia francesa, li*eral e /oltairiana, le/ada or seu
te!era!ento a u! ositi/is!o Sara no di&er a u! !aterialis!oM
sin%ular!ente estreito e *rutal, tendo se tornado classe %o/ernante
or seu triunfo de "#$A, o Estado te/e de assu!ir u!a reli%io
oficial. A coisa no era f,cil. A *ur%uesia no odia se colocar
crua!ente so* o ju%o do catolicis!o ro!ano. Ha/ia entre ela e a
I%reja de )o!a u! a*is!o de san%ue e de Ddio e, or !ais r,ticos
e s,*ios 9ue nos torne!os, nunca conse%ui!os reri!ir e! nosso
seio u!a ai6o desen/ol/ida ela 5istDria. 1or sinal, o *ur%uCs
francCs se co*ria de ridculo se retornasse H I%reja ara to!ar arte
nas ceri!Pnias reli%iosas de seu culto, le/ado !uito lon%e. A
*ur%uesia foi le/ada, ento, ara sancionar seu no/o Estado, a criar
u!a no/a reli%io 9ue udesse ser, se! !uito ridculo e esc;ndalo,
condio essencial de u!a con/erso !eritDria e sincera. Muitos o
tentara!, ( /erdade, !as seu 5eros!o no o*te/e outro resultado
al(! de u! esc;ndalo est(ril. Enfi!, o retorno ao catolicis!o era
i!oss/el or causa da contradio insDlita 9ue seara a oltica
in/ari,/el de )o!a e o desen/ol/i!ento dos interesses econP!icos e
olticos da classe !(dia.

No 9ue di& reseito a isto, o rotestantis!o ( !uito !ais cP!odo. E
a reli%io *ur%uesa or e6celCncia. Ela concede de li*erdade aenas o
necess,rio de 9ue recisa o *ur%uCs e encontrou o !eio de conciliar
as asira>es celestes co! o reseito 9ue e6i%e! os interesses
terrestres. Assi!, foi so*retudo nos ases rotestantes 9ue o
co!(rcio e a indBstria se desen/ol/era!.

Mas era i!oss/el ara a *ur%uesia francesa fa&er0se rotestante.
1ara assar de u!a reli%io a outra 0 a !enos 9ue o faa
calculada!ente, co!o os judeus da )Bssia e da 1olPnia, 9ue se
*ati&a! trCs e at( !es!o 9uatro /e&es ara rece*er o !es!o
nB!ero de /e&es a re!unerao 9ue l5es ( concedida 0, ara !udar
de reli%io seria!ente, ( reciso ter u! ouco de f(. Gra, no corao
e6clusi/a!ente ositi/o do *ur%uCs francCs no 5, lu%ar ara a f(.
Ele rofessa a !ais rofunda indiferena ara todas as 9uest>es 9ue
no di&e! reseito ne! ao seu *olso inicial!ente ne! H sua /aidade
social e! se%uida.

Ele ( to indiferente ao rotestantis!o 9uanto ao catolicis!o. 1or
outro lado, o *ur%uCs francCs no oderia assar ao rotestantis!o
se! se colocar e! contradio co! a rotina catDlica da !aioria, o
9ue teria sido u!a %rande i!rudCncia or arte de u!a classe 9ue
retendia %o/ernar a nao.

)esta/a u! !eio8 retornar H reli%io 5u!anit,ria e re/olucion,ria do
s(culo RXIII. Mas isto faria a reli%io alta!ente rocla!ada or toda
a classe *ur%uesa.

Eoi assi! 9ue nasceu o Des!o doutrin,rio.

Gutros j, fi&era!, !uito !el5or do 9ue eu oderia fa&er, a 5istDria
do nasci!ento e do desen/ol/i!ento desta escola, 9ue te/e u!a
influCncia to decisi/a e, ode0se di&C0lo !uito *e!, to funesta
so*re a educao oltica, intelectual e !oral da ju/entude *ur%uesa
na Erana. Ela data de Benja!in 'onstant e de M!e. de <taal@ seu
/erdadeiro fundador foi )o\er0'ollard@ seus aDstolos, +ui&ot,
'ousin, Xille!a! e !uitos outros. <eu o*jeti/o a*erta!ente
declarado era a reconciliao da re/oluo co! a reao ou, ara
falar a lin%ua%e! da escola, do rincio da li*erdade co! o da
autoridade, natural!ente e! ro/eito deste Blti!o.

Esta reconciliao si%nifica/a8 e! oltica, a esca!oteao da
li*erdade oular e! ro/eito da do!inao *ur%uesa, reresentada
elo Estado !on,r9uico e constitucional@ e! filosofia, a su*!isso
refletida da li/re ra&o aos rincios eternos da f(.

<a*e0se 9ue ela foi so*retudo ela*orada elo <r. 'ousin, ai do
ecletis!o francCs. Grador suerficial e edante, incaa& de 9ual9uer
conceo ori%inal, de 9ual9uer ensa!ento 9ue l5e fosse rDrio,
!as !uito forte e! lu%ares0co!uns, 9ue ele confundia co! o *o!
senso, este ilustre

filDsofo rearou sa*ia!ente, ara uso da ju/entude estudantil da
Erana, u! rato !etafsico a seu !odo, cujo uso foi tornado
o*ri%atDrio e! todas as escolas do Estado, su*!issas H Uni/ersidade8
( o ali!ento indi%esto ao 9ual fora! condenadas necessaria!ente
/,rias %era>es.

Y Y Y

UG !anuscrito foi interro!ido a9ui.W

Mik5ail Bakunin
Notas8
U"W Eu o deno!ino 7in9uo7 or9ue este !ist(rio foi e ainda continua
sendo a consa%rao de todos os 5orrores 9ue fora! co!etidos e 9ue
se co!ete! no !undo@ eu o deno!ino 7in9uo7 or9ue todos os
outros a*surdos teolD%icos e !etafsicos 9ue e!*rutece! o esrito
dos 5o!ens nada !ais so do 9ue suas conse9KCncias necess,rias.

U$W <tuart Mill ( tal/e& o Bnico a 9ue! seja er!itido colocar e! o
idealis!o s(rio@ e isto or duas ra&>es8 a ri!eira ( 9ue, no (
a*soluta!ente o disculo, ele ( u! ad!irador aai6onado, u!
adeto da Eilosofia 1ositi/a de Au%usto 'o!te, filDsofo aesar de
suas inB!eras reticCncias, ( real!ente ateu@ a se%unda ( 9ue <tuart
Mill era in%lCs, e na In%laterra rocla!ar0se ateu ( se colocar fora da
sociedade, !es!o 5oje.

U?W MP!iers 0 Aelidos de certos !etodistas na <ua SN. do J.M.

U4W 1ietistas 0 adetos da doutrina asc(tica da I%reja Luterana ale!
do s(culo RXII SN. do J.M.

U=W Bakunin fala a9ui, se! dB/ida, das 7leis econP!icas7 e da
7ciCncia social7, 9ue, co! efeito, ainda est, e! seu co!eo.

UZW E! Londres, eu ou/i o <r. Louis Blanc e6ri!ir, 5, ouco, !ais
Gu !enos a !es!a id(ia8 7A !el5or for!a de %o/erno7, e lo%o
deois, 7ser, a 9ue con/ocar se!re H direo os 5o!ens /irtuosos7.

U3W A ciCncia, tornando0se o atri!Pnio de todo !undo, desosar,,
de certo !odo, a /ida i!ediata e real de cada u!. Ela %an5ar, e!
utilidade e e! %raa o 9ue ti/er erdido e! or%ul5o, e! a!*io e
e! edantis!o doutrin,rio. Isto no i!edir,, se! dB/ida, 9ue
5o!ens %eniais, !el5or or%ani&ados ara as esecula>es cientficas
do 9ue a !aioria de seus conte!or;neos, se dedi9ue!
e6clusi/a!ente H cultura das ciCncias e reste! %randes ser/ios H
5u!anidade. Joda/ia, eles no odero a!*icionar outra influCncia
social seno a influCncia natural e6ercida so*re seu !eio or toda a
inteli%Cncia suerior, ne! outra reco!ensa 9ue no seja a
satisfao de u!a no*re rearao.

U#W T reciso distin%uir a e6eriCncia uni/ersal, so*re a 9ual os
idealistas 9uere! aoiar suas crenas@ a ri!eira ( u!a constatao
real de fatos, a se%unda nada !ais , 9ue u!a suosio de fatos 9ue
nin%u(! /iu e 9ue, or conse9KCncia, esto e! contradio co! a
e6eriCncia de todo o !undo.

U2W Gs idealistas, todos os 9ue crCe! na i!aterialidade e na
i!ortalidade da al!a 5u!ana, de/e! estar e6cessi/a!ente
e!*araados co! a diferena 9ue e6iste entre as inteli%Cncias das
raas, dos o/os e dos indi/duos. A !enos 9ue se suon5a 9ue as
di/ersas arcelas fora! irre%ular!ente distri*udas, co!o e6licar
esta diferenaI E6iste infeli&!ente u! nB!ero consider,/el de
5o!ens co!leta!ente estBidos, ar/os at( o idiotis!o. Jeria!
eles, ois, rece*ido na di/iso u!a arcela ao !es!o te!o di/ina e
estBidaI 1ara sair deste e!*arao, os idealistas de/eria!
necessaria!ente suor 9ue todas as al!as 5u!anas so i%uais, !as
9ue as ris>es nas 9uais elas se encontra! necessaria!ente
fec5adas, os coros 5u!anos, so desi%uais, uns !ais caa&es 9ue
outros, ara ser/ir de Dr%o H intelectualidade ura da al!a. Esta
teria H sua disosio, deste !odo, Dr%os !uito finos@ a9uelas,
Dr%os !uito %rosseiros. Mas estas so distin>es de 9ue o idealis!o
no te! o direito de se ser/ir, se! cair, ele rDrio, na
inconse9KCncia e no !aterialis!o !ais %rosseiro. Isto or9ue, na
a*soluta i!aterialidade da al!a, todas as diferenas cororais
desaarece!, tudo o 9ue , cororal, !aterial, de/e aarecer co!o
indiferente, i%ual, a*soluta!ente %rosseiro. G a*is!o 9ue seara a
al!a do coro, a a*soluta i!aterialidade da !aterialidade a*soluta, ,
infinito. 1or conse9KCncia, todas as diferenas, ine6lic,/eis or
sinal, e lo%ica!ente i!oss/eis, 9ue oderia! e6istir do outro lado
do a*is!o, na !at(ria, de/e! ser, ara a al!a, nulos, e no ode!
ne! de/e! e6ercer so*re ela nen5u!a influCncia. Nu!a ala/ra, o
a*soluta!ente i!aterial no ode ser forado, arisionado e ainda
!enos e6ri!ido e! 9ual9uer %rau 9ue seja elo a*soluta!ente
!aterial. De todas as i!a%ina>es %rosseiras e !aterialistas, no
sentido li%ado a esta ala/ra elos idealistas, 9uer di&er, *rutais, 9ue
fora! en%endradas ela i%nor;ncia e ela estuide& ri!iti/a dos
5o!ens, a de u!a al!a i!aterial, arisionada nu! coro !aterial, ,
certa!ente a !ais %rosseira, a !ais estBida, e nada !el5or ro/a a
oniotCncia, e6ercida at( !es!o so*re os !el5ores esritos, or
reconceitos anti%os, do 9ue /er 5o!ens dotados de u!a %rande
inteli%Cncia falare! ainda desta e6tra/a%ante unio.

U"AW <ei !uito *e! 9ue nos siste!as teolD%icos e !etafsicos
orientais, e so*retudo nos da bndia, inclusi/e o *udis!o, encontra0se
j, o rincio do ani9uila!ento do !undo real e! ro/eito do ideal e
da a*strao a*soluta. Mas ele ainda no tra& o car,ter de ne%ao
/olunt,ria e refletida 9ue distin%ue o 'ristianis!o@ 9uando estes
siste!as fora! conce*idos, o !undo do esrito 5u!ano, da /ontade
e da li*erdade ainda no tin5a se desen/ol/ido co!o se !anifestou
na ci/ili&ao %re%a e ro!ana.

U""W 'reio ser Btil le!*rar a9ui u!a 5istDria, or sinal !uito
con5ecida e inteira!ente autentica, 9ue lana u!a lu& so*re o /alor
essoal destes rea9uecedores das crenas catDlicas e so*re a
sociedade reli%iosa dessa (oca. '5ateau*riand 5a/ia le/ado ao
editor u!a o*ra diri%ida contra a f(. G editor o*ser/ou 9ue o ates!o
tin5a assado de !oda, e 9ue o B*lico leitor no se interessa/a
!ais or este te!a, 9ue edia, ao contr,rio, o*ras reli%iosas.
'5ateau*riand retirou0se, !as, al%uns !eses deois, retornou
tra&endo0l5e seu +(nie du '5ristianis!e.

Xisite o site 'ultura Brasileira8

5tt8cc___.rantac.co!.*rcuserscla&aroc

Você também pode gostar