Você está na página 1de 13

Ocinematemquevirarinstrumento1

asexperinciasquasicinemasdeHlioOiticicaeNevilledeAlmeida

Quasiemlatimsignificacomooudomesmomodoque,masasexperinciasde
cinemapensadasporHlioOiticicaeNevilledeAlmeidainventaramumaforma
almdocinema.Se,emseudispositivooriginal,ocinemareneaarquiteturado
teatroitalianoeumsistemadeprojeoquefixaoespectadornoespaoentrea
telaeprojetor,asriedeobrasintituladasCosmococas,criadaspelosdois
artistas,redimensionaaidiadodispositivocinematogrficoaoproduziruma
novasensaodoespaoemumasituaononarrativa.

DasconversasentreHlioeNevillesurgeumdilogoentrecinemaearteque
geranovassituaesparaaparticipaodoespectador.OttuloBlocode
experinciasinCosmococaprograminprogressresumeoconjunto
experimentalproposto.Aidiadeblocoserefereaausnciadecontinuidade
entreumaexperinciaeoutra,onomeCosmococaapontaousodacocana
comomatria,formaeaindacomorefernciaaofilmequeNevillefariaapartir
doconceitodepardiaeescrachopresentenoCinemaMarginal.Programin
progress insistenaidiadeseriaoedeincompletudepermanentedaobra,
sempreemdesenvolvimentoesempreabertaaoparticipador2.

AbreviadascomoCCenumeradas,asCosmococasconstituemumasriede
experimentoscujoselementossonadescriodeHlioocarrosseldeslides,
atrilhasonora,asinstrueseotempo3.HlioeNevilleprojetaramasCC1
Trashiscapes,CC2Onobject,CC3Maileryn,CC4Nocagionsdedicadaaos
irmosCamposeCC5HendrixWar.ACC6Cokesheadsoupfoicriadaem
parceriacomThomasValentin,aCC7foiumahomenagemdeHlioao
1

FrasedeHlioOiticicaemseuHliotapeparaAugustodeCamposem1973.
ConceitocriadoporHlioOiticicaparacaracterizaroespectadorcomopartedaobra.
Semaparticipaodoespectador,aobranoexiste.SemquevistaoParangol,por
exemplo,esteapenasumacapapenduradaemumcabide.
3
Idem.
2

pensadordaarteGuyBrett4,aCC8Mr.8orDofDadofoidedicadaaSilviano
SantiagoeaCC9CocaocultaRengone5 aCarlosVergara.

AlmdestasexperinciasHlioconcebeNeyrticaumanonarrativa
novaiorquinavividapeloartistaemsequnciasfotogrficascomrapazesda
cidadeprojetadasjuntocommsicas.HelenainventaAngelaMariaeNorma
inventaBenguelseriamoutrosprojetosdereconstruodepersonagens,
inversesentreascelebridadesesuasnarrativasfotogrficas.Todosestes
projetosdiscutemaidiadeumaimagemquenorepresenta.

Porumcinemasensorial

Em1973quandosoprojetadasasCosmococas,HlioOiticicajhavia
realizadomuitostrabalhosqueincluamoparticipador.SenoinciocomoGrupo
Frente(1957)suaspinturasinvestigavamoespaodentrodateladiantedaqual
oespectadorpermaneciaimvel,comoartistaneoconcreto6 Hlioinventava
novasestruturasqueconvidavamocorpoacircundarseusBilaterais(1959)e
Relvosespaciais(1959)penduradosouaentraremseusPenetrveis(1960).
LogoviriamosBlides(1963)quecomotransobjetos7 setransformavamnas
mosdosvisitantes,oParangol(1964)quevestiaoritmodocorpo,eoden
(1969)ondeHlioconstruaummapasensorial.Noden,umambientepovoado
4

GuyBretteraamigodeHlioOiticicaefoicuradordaexposioWhitechapel
experiencenaWhitechapelGalleryemLondresem1969.Oautorseencantoupelaobra
doartistaeproduziuvriostextossobresuaobra.
5
RefernciaaRendeSouzaMattosamigodeHlioassassinadonaqueleano.
6
ONeoconcretismofoiomovimentodaartebrasileiraquesedeuentre19591961,no
RiodeJaneiro.Osneoconcretosradicalizaramapropostaconstrutivacomarenovaoda
linguagemgeomtricacontraoracionalismomecanicistadospostuladosconstrutivistas
aointegraraspectosexpressivoserganicosaopensamentodaobra.OGrupo
Neoconcretoeraformadopelospintores,escultoresepoetas:LygiaClark,Franz
Weissman,AmilcardeCastro,HlioOiticica,LygiaPape,AlosioCarvo,DcioVieira,
WillisdeCastro,HrculesBarsotti,OsmarDillon,RobertoPontualeFerreiraGullar.
7
ConceitocriadoporHlioOiticicaparadefinirosBlidescomoestruturasalmdo
objeto.

porblidesepenetrveis8,oespectadorintegraaobra,partedocampus
experimental,databadesensaes.

Istomeveiocomasnovasidiasaquechegueisobreoconceitode
Suprasensorial,eparamimtodaartechegaaisto:anecessidadedeum
significadoSuprasensorialdavida,emtransformarosprocessosdearteem
sensaesdevida9

Suprasensorialumaproposioabertaaoparticipadordaobraparaelaborar
asprpriassensaesforadetodocondicionamento.Odeslocamentodocampo
deexperinciaconhecidoparaodesconhecidoprovocaumatransformao
internanassensaesdoparticipador,afetandoemprofundidadesuaestrutura
comportamental.Maisdoqueumnovoconceitodearte,oSuprasensorialsurge
comoumnovoconceitodevida.EmumacartaescritaparaGuyBrett,Hlio
afirma:

OSuprasensorialtornouseumpontoclaroparamim,sintoqueavidaemsi
mesmaoseguimentodetodaexperinciaesttica10

MasaTropiclia(1967)jpropunhaumaexperinciadedeslocamentodouso
daimagememmovimento.Entreararas,labirintoeteleviso,Hlioconstri
umaespciedesaladamultimediasemmuitosentidooupontodevista11.O
percursopeloPenetrvelPN3intituladoImagticonoslevaaumaparelhode
televisocomoum objettrouv.Aochegarmosaofimdolabirintoasadaa
imagemcomoumrudoamaisentretantosoutrosqueatravessamos:as
estamparias,ocortinadoeasquinasdaarquiteturacomoumaprofusode

bliderea1(areia)bliderea2(feno),blidecama,penetrvelPN5,TendaCaetano
Gil,PenetrvelCannabianaPN6(palha),
9
OITICICA,Helio.Catlogo.Op.cit.p.12.
10
IDEMp.135.
11
CatlogoHlioOiticica,CentrodeArteHlioOiticica:RiodeJaneiro,1997,pag178.

imagensqueseacumulamemnsantesdasaturaotelevisivaquenos
devora.

DoBlideHomenagemCaradeCavalo(1966)emqueHliousapelaprimeira
vezumaimagemcomoformademanifestocontraoassassinatodobandido
pelospoliciais,ataTropicliaemsuaperspectivaantropofgicaradical,Hlio
Oiticicaproblematizouousodasimagensnaarte,nonosentidoPopouOp
queoartistaclassificacomopuramentesensriomotora,mascomoformade
confrontopolticoeperceptivo.

DoconceitodearteambientalaoSuprasensorialHliodesdobrasuaobraem
umasriedeexperinciasinauguraisquetrabalhamcomainclusodo
espectadoremummeiocriadopeloartista.

Portanto,aidiadeimersodoparticipadorcontidanasCosmococas,deum
espaoquepudesseserativado,aprofundaapesquisadoartista.Hlioavalia
quenocinemaopoderdaimagemcomomatrizcomportamentoqmantinhao
espectadornumaposioimutvelnoerasvisual:eraconceitual12 Edefato
oqueasCosmococascolocamcomoimagemumaimagemrelao13,isto,
umaimagemqueseconstituiapartirdarelaodeumespectadorimplicadoem
seuprocessoderecepo.aesteespectadortornadoparticipadorquecabea
articulaoentreoselementospropostosenestarelaoqueseestabelece
ummodelopossveldesituaoaservivida,umarelaoqueexterioraos
seustermos,nooartistaquedefineoqueaobra,nemmesmoosujeito
implicado,masarelaoentreestestermosqueinstituiaforma.Portanto,o
queasCosmococaspropemarelaocomoformasensvel.

12

Idempag179.
BOISSIER,JeanLouis.Limagerelationin Larelationcommeforme:Ainteratividade
comoformaGenve:Centrepourlimagecontemporaine,2004
13

CHANCERELATIONS14 seriaanaturezadestarelaoqueseestabelececomo
estruturarandmica.Acadaprojeoseriapossveltransformaraordenao
dosslides.Hlioconsideraqueoprpriodispositivopoderiaseraleatrio
ampliandoasaberturasaoparticipador.AsprimeirascincoCosmococas
colocamesteparticipadornocentrodaexperinciaapartirdediferentes
estratgias:anolinearidade,avariaodospontosdevista,oagenciamento
entreoselementosdaobraearecepocoletiva,queaomesmotempoaceita
osmodosdiferentesdecadaparticipante.Nosetrataapenasdegeraruma
situao,masdefazercomquecadaumvivanovassensaescinema,como
semesmodentrodeumgrupocadaparticipadorpudesseescolherseufilme.
Nestesentido,oquesedescontriaidiadeumpblicounoesilencioso
diantedenarrativasquelhessoestranhasecriaseumcosmosdesensaes
produzidasprimeiropeloenocorpodecadaintegrantedasexperinciasquese
desenvolvem.QuandoHlioutilizaemsuasanotaesapalavraperformance
parecesereferiraestetipodeexperincianicaaserexperimentadaacada
sesso.

Nessassessesimersivas,comslidesemtodasasperspectivas,oquese
configuraumaalteraodomododerecepoclssicoquetransformao
espectadoremumjogadorqueoperaaomximoasuacapacidadedeescolhas
edegestodoselementospropostos:sentado,deitadooupenduradonarede,
noseucorpoqueodispositivocinemaseatualiza.
Oespaoemcertamedidafilme15
EmseutextoCor,tempoeestrutura16,Hlioinsistenoslimitesdoplanoe
defendeumapinturanoespaocujomovimentoocorranotempo.SeusRelvos
14

.AnotaesdeHliosobreaCosmococa4NocagionsinCatlogoHlioOiticica
QuasicinemasWexnerCenterfortheArtseHatjeCantzPublisherspagpag115
15
Hliotapes.
16
Cor,tempoeestruturainCatlogoHlioOiticica,Riodejaneiro:CentrodeArte
HlioOiticica1997,pag34.

espaciais(59)eNcleos(60)resolvemnaquelemomentoosprincipaiseixosda
pesquisadoartista.Noapenasporpropornovasrelaes,comparadaspor
Hliocomaestruturamusicalquesesustentaapenasnasrelaes,mas
tambmporseusentidoarquitetnicoquevirtualizaoespaoreal.

ApropostadasCosmococasincidediretamentesobreaquestodesta
virtualizaodoespao.Aarquiteturafeitadeimagens,deprojeespuras
cujaoscilaoaquelacalculadapelomovimentoquesepassaentreas
imagensenonasimagens.Oparticipadorusuriodeumdispositivoprojetivo
queaomesmotempoemquemostraimagensfixas,movimentaapercepo
daquelesqueseencontramimersosnestaarquitetura.

Emseuincioocinemafoiconstrudoapartirdodispositivofotogrficoeteatral,
isto,aposiodoprojetorrepetiaaposiodacmeranasuarelaocomo
fotografadoeoqueeraencenadorepetiaumasituaoteatralizada.apenas
quandoacmeraseemancipadoprojetorcomamontagemecomafilmagem
emmovimentoqueocinemaencontraumalinguagemprpriaeseafastada
idiadecena.

AradicalidadedosblocosdeexperinciasCosmococasinstauraum
deslocamentoduploemrelaoaodispositivocinema.Porumlado,multiplica
seaaprojeoqueseestendecomoumaconstruoeporoutroladoousodas
imagensfixasretornaaofotogrficoqueantecedeeformaaexperinciado
cinema.comoseHlioolhassseparaaorigemdocinemaeparaofuturoao
mesmotempo.AsCosmococassoaomesmotempoadesconstruoe
reconstruodaexperinciadocinema.DamesmamaneiraqueHlioafirma
noabandonarapinturaquandolanasuastelasnoespao,eletambmno
abandonaocinemaquandootransformaemrelaespuras,emmsica.

Oespaoentotornaseimaterial,puraimagem,noumaimagemperceptiva,
masumaimagemsistemaemqueasucessoproduzadurao,emqueo

temposepresentificapormeiodasrelaesestabelecidas.Nestesentido,Hlio
encontranocinemaamatriatempoquefaltavaasuasexperimentaescomo
espao.

Entrecinemas

LongedamconscinciadoCinemaNovo,oCinemaMarginalselibertados
dilemasdaintelectualidadedeesquerdaedoscompromissoscomaestticada
fomeglauberianaeassumetemascomoadroga,ocorpo,osexonalgicado
Bandidodaluzvermelha17 emqueagenteavacalhaeseesculhamba18.
Histeria,desvioefragmentaosotraosqueserepetemnaconstruode
personagensdosfilmesdeRogerioSganzerla,JulioBressane,AndreaTonacci
eNevilledeAlmeida,entremuitosoutros.Dopontodevistadanarrativacriam
sesequnciasdesconectadasqueapresentamsituaesqueexplodemnas
telas,nohnenhumaidiaderepresentaodovivido,apenasimagenscaos
jogadasemumespectadoremchoque.Aagressividadesurgenohorroreabjeto
mostradocomoemcenasdecrimesevmitos.Areaodopbliconomais
intelectual,comonoCinemaNovo,masvisceral.

GlauberRochachegaachamaroCinemaMarginaldeUdigrudicomouma
versotupiniquimdocinemaUndergrounddeNovaYork.Acleraglauberiana
inevitveldiantedeumcinemaqueabandonaamissodeinventarumpovo
comodefendiaoCinemaNovoesecontentaemmostrarumBrasillongedas
utopiasecrudiantedocaosurbano.

OCinemaUndergroundamericanocolocava,tambmnofinaldosanos60,
imagensdamargemdaculturademassa.FilmesdeAndyWharol,porexemplo,
mostravamadrogaimpregnandooscorposfilmados(68:Flesh),longashorasde

17

FilmedeRogerioSganzerllade1968consideradoofilmedeflagradordoCinema
Marginal.
18
Lemaqueobandidorepeteaolongodofilme.

sono(63:Sleep)ouaindaretratosemmovimento(65:Screentest).Asimagens
eramcapturadas24quadrosporsegundoeprojetadasa16quadrospor
segundosobreumatela.Ofatodeusarcomosuporteparaaprojeotelasde
pinturadiscutiadiretamentearelaopinturaecinema,ouseja,colocavao
cinemacomoumapinturaemmovimento.Esteeraentooavessoda
celebraoPopqueWarholtrabalhoutantoemsuaobra:nestasimagenso
artistacelebravaamargemeobanaldostarsystem.

AsCosmococasirocolocartambmoavessodasestratgiastropicalistasde
elogiomisturaedereciclagemdoselementospopulares.Asfiguras
celebradassurgemdop,longedaimagemglamourosadasestrelas.
Em Histoire(s)duCinma19 JeanLucGodardrepetevriasvezesem offno
inciodofilmeHistoireavecunSHistriacomS,HistriasdoCinema.Godard
serefereaomesmotempoasmuitasversesdahistriadocinema,aosmuitos
filmesqueconstituicadaumumahistriae,comasimagensesons,mostraque
todasestasversessomontagens.

pensandonaevoluodeGodardoquemaismeinteressanosoas
inovaescinemadele,masamedidaemqueessasinovaesdevorama
razodeserdocinema
emexperinciasextremasdecinematodainovaodevoraoenuma
tentativadevermaisalmofimdocinemacomolinguagemdeimportncia:
cinemapassariaaserinstrumento?20

HlioafirmaquedepoisdeGodardficouevidenteoslimitesdocinemacomo
experinciavococentristaenarrativa.Tratasedeaceleraremultiplicaras

19

HISTOIRE(S)DUCINMA1A:TOUTESLESHISTOIRES
(France/1989/51).NestaobraGodardutilizaovdeocomomeiodeinvestigao,
descrioedesconstruodetodaamemriavisualesonoradocinema.
20
Cadernos.Apontamentos22dejunhode1973pag10e11.

montagenscinemaaoincorporarefragmentaralinguagemcomoprocessono
linearenoacabado.

Cosmococas21

Acocanaamatriaescolhidapelosartistasparaacomposiodas
Cosmococas.Estecosmos,noentanto,noseconfundecomosaspectosda
misriaedaviolnciahojemanipuladospelotrficodedrogas.Nadcadade
70,quandoforampensadasestasexperincias,ousodopbrancodava
materialidadeairrevernciadeartistasquenoqueriamserconfundidoscomos
sistemasdominantesdaarteedocinema.ObrancosobreobrancoaqueHlio
sereferianofundo,masprimeiroplanodeumasriedeexperinciasque
nofazemapologiadadroga,damesmamaneiraqueBaudelairetambmno
faziaoelogiodohaxixe,apenasnosinundavacomsuassensaesaonos
desviardoscomportamentosinstitudos.

CC1Trashiscapes
NacapadarevistaNewYorkmagazinevemosafotodocineastaLuisBuuel
comumanavalhasobreposta`alinhabrancaquecortaoolhodocineastacomo
naimagemdoolhocortadoemseufilmeChienAndalou.AimagemdeBuuel
multiplicadapelasprojees,masoparticipadorconvidadoadeitarnaesteira
elixarsuasunhas.Aidiadecorte,tofundamentalaocinema,
experimentadaporumespectadordistradoapartirdocortedasprprias

21

HlioOiticicanuncaviuasCosmococasmontadas.Apenasem1992as
CC1eCC2foramexpostasemRotterdam,Paris,Barcelona,Lisboa,
MinnepoliseaCC5em1995emNovaYork.Sempreapartirdas
instruesesemprecomapresenadeNevilledeAlmeida.

unhas.Amsicanordestinadescontextualizaasimagens,quesetornampuro
rudoparadesconstruodovisitante.

CC2ONOBJECT
AlgumacoisacomoYokocomofixamasinstrues.AcapadeHeidegger
Whatisathing?aproximaosprocessosconceituaisdopensadoredosartistas.
AcapadeYokoeoscontornosdopmostramadessacralizaodo
conhecimentopordiferentesmovimentosdaarte,aomesmotempoemque
indicaumaquestocomumcomplexidadefilosficaesensorialidadedaarte:
Oqueumacoisa?acoisaouarepresentaodacoisa?

CC3Mayleryn
CincoprojetoresiluminamasfotografiasdeMarilynMonroemaquiadacom
cocana.Oprecortaoolho,marcaasobrancelha,pintaoslbios,obranco
cobreedescobreamaquiagemseescondenaprpriadisposioque
assumecomoseforapartedodesenho22.Hliosobrepeobjetosaumafotoe
fotografaasinterferncias:canivete,faca,tesoura,dlar,papelote.Emumasala
brancacomochocheiodeareiaecobertodevinilficamosimersosna
sequnciadeimagensquerevelamaintervenodogestodoartistasobrefotos
deumafotografiadadeusadeHollywoodnasquatroparedesenotetoemum
tempofragmentado,entrecortadoeritmadopelamsicalatina.

CC4Nocagions
UmapiscinanomeiodascapasdeJohnCagemaquiadascomasfileirasdop
brancosobreofundobrancodolivroNotations.Aguamaisumaimageme
superfcienaturalparaaprojeodosmovimentosdosparticipadores.Hliose
refereaesteprojetocomoumapossvelpoesia,msica,quasicinema,
22

CatlogoHlioOiticica,Riodejaneiro:CentrodeArteHlioOiticica,1997,pag177.

experimentocintico,multimdianosereduzindoaserapenasumacoisa,mas
umprogramaabertoaoexercciodaliberdade.

CC5HendrixWar
umahomenagemaJimmyHendrix.Opacentuaaslinhasdorostodorock.
VemosHendrixnasquatroparedeseouvimossuamsicaenquanto
balanamosnarede.Hliodizia23 queosambaprendeohomematerra
enquantoorockretiraohomemdaterra.Talvezporistoadanadasredes
suspensasamplifiquemomovimentoentreasimagensprojetadas.

Emumapocaemqueasinstalaesmultiplicamastelasegeramnovos
acessossimagenspormeiodesensoreseprogramasinterativos,odispositivo
inventadoporHlioOiticicaeNevilledeAlmeidadistribuiestruturaspoticaslow
tecsquemaravilhamasnossassensaes.entocomoinstrumento,como
meioemultimeioqueocinemaapropriado.

Oqpropostosedsemprecomoplay...
chanceplaynumlancededadosenuncacomofixaoemmodelosa
participaocomoinveno24

MaisumavezHlioatualizaolancededadosdeMallarmaoverno
participadorumdevirjogador.Agameartecolocahojetantoparaocinema
comoparamuitasinstalaescontemporneasafiguradojogador.OElefante25
mostraparaopblicoumaperspectivaquesedeslocaportrsdospersonagens
comonosvideogames,ouseja,nosdeslocamosjuntocomospersonagensao
23

Hliotapes.
CatlogoHlioOiticica.CentrodeArtedeArteHlioOiticica,RiodeJaneiro:1997,
p.181.
25
FilmedeGusVanSantde2003sobreatragdianaColombineHighSchoolnos
EUA.
24

invsdeapenasassistirmosaosseusmovimentos.Almdisto,amontagem
multiplicaospontosdevistasobreomesmoacontecimento.Ainstalaode
ChristianBoltanski26 tambmoperacomaidiadojogadornamedidaemque,
pormeiodoacionardebotes,escolhemosemquemomentodahistriarecente
decidimospararasimagensdasnotciasqueestoaceleradas.

HojepodemostambmvisitarumainstalaodeJamesColemaneassistira
alteraodasvelocidadesemsuasprojeesdeslidesqueprovocama
dissoluoentreasimagensouEVE27,deJeffreyShaw,emqueoespectador
penetraemumespaocirculareassisteaumfilmeprojetadoapenasnoponto
emqueolhaenquantoorestantedodomopermanecesemimagens,emfuno
dacapturadeseusmovimentosporsensoresqueinformamaosistemaoponto
paraoqualoespectadorolha.AexperinciadeShawfazcoincidirnomesmo
espaotempooespectadoreaimagem,pormeiodaonipresenadoolhar.

Seodispositivocinemadeslocadopelaartecontemporneaemfuno
tambmdousodasnovastecnologiasdeinputeoutputdaimagememtempo
real,ainvestigaoconceitualdestesprocessoshmuitoacontecemdesdeo
Napoleoprojetadoemtrstelas,aindanocinemamudodeAbelGance,oudos
filtrosdocinemadaimagememmovimentoparadadeMichaelSnow.Desta
histriafazparteindiscutveloblocodeexperinciasdeHlioOiticicaeNeville

26

Seissetembros(Sixseptembres)umainstalaodeChristianBoltanski
apresentadapeloMusedArtmodernedelaVilledeParis/ARC.Este
trabalhoresultadeumconvitedolInstitutnationaldelaudiovisuelparao
artistavisitarseusarquivos.
Apartirdasuadatadenascimento,6desetembrode1944,oartistaescolhe
noticirioscinematogrficosedepoistelevisivosat2004.Assequnciasso
aceleradas,projetadasemtrstelasedisponibilizadasporumsistemainterativo
quepermiteaovisitantepararaimagem.
27

EVEextendedvirtualenvironment1993.

deAlmeidaque,almdeexpandiremocinema,incluemdeformanicaa
sensorialidadedoparticipador.

Você também pode gostar