Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
L . M . P. R o d r i g u e s
2001
Capa, layout e editoração eletrônica: Ana da Rosa Bandeira
Consultoria de editoração, pesquisa e digitalização de imagens: Nara Rejane da Silva
Impresso no Brasil
Copyright 2001 – Teresinha dos Santos Brandão
Tiragem: 500 exemplares
Obra publicada por L. M. P. Rodrigues, com o patrocínio de Michigan/Alfa PréVestibular e o
apoio da Universidade Católica de Pelotas.
Pedidos para: R. Cel. Alberto Rosa, 1886 apto. 403 CEP: 96010770 – Pelotas RS
ou pelos emails: aflag.sul@zaz.com.br e naras.sul@zaz.com.br
CDD 469
À AMIGA LAÍS MARIA PASSOS RODRIGUES, cujos laços de amizade
ultrapassam a relação meramente profissional, propiciam momentos de grande
riqueza e firmam uma relação baseada no companheirismo e cumplicidade.
Este livro resultou dos esforços e dedicação de diversas pessoas. Seria
impossível mencionálas todas. Citarei algumas para expressar meu reconhe
cimento.
A FLÁVIO RESMINI, SÉRGIO HUMBERTO FACCINI SILVA, JOSÉ VOLNI
DUARTE E GENY DA CUNHA DUARTE, por terem, pacientemente, suportado
meus momentos de ansiedade e dependência e, por meio de muita compreensão,
ajudado a superálos.
A GIANE DA CUNHA DUARTE, MARTA SÓRIA E REJANE DE MORAES
SMITH, cuja amizade encontrase feito presente em quase todos os momentos da
minha vida.
À PROFESSORA LAIZI DA SILVA DAS NEVES, que me ensinou a ler e
escrever, abrindome as portas para um universo desconhecido mas profundamente
agradável – o mundo das palavras.
ÀS AMIGAS LÍGIA MARIA DA FONSECA BLANK E RENATA BEIRO, as
quais sempre vibraram com minhas vitórias e me orientaram nos passos iniciais de
minha vida profissional.
A ANA DA ROSA BANDEIRA E À AMIGA NARA REJANE DA SILVA, pelo
paciente trabalho de digitação e dedicada criação do layout.
À AMIGA E PROFESSORA ANA ZANDWAIS, pela dedicação e acompa
nhamento crítico a mim dispensado durante o período em que fui aluna do mes
trado. Seu exemplo de profissionalismo e seriedade marcaramme profundamente.
A MICHIGANALFA PRÉVESTIBULAR, pelo patrocínio, e a UCPel, pelo
apoio, agradeço. Sem a participação dessas instituições talvez não fosse possível a
publicação da obra.
A ANDRÉ MACEDO E INÊS PORTUGAL, da equipe do Diário Popular, de
Pelotas, pelo incentivo e apoio na divulgação desta obra.
A obra Texto argumentativo: escrita e cidadania oportuniza a quem deseja aprimo
rar a produção textual não apenas uma teoria embasada no que há de mais atual na dou
trina lingüística, mas, com diversificados exercícios, mostra a riqueza de recursos que a
língua materna nos oferece.
A autora, profissional dedicada, competente e com experiência no ensino médio,
reconhece a importância de desmistificar o ensino de português, especialmente de reda
ção, no sentido de demonstrar que este não se baseia em regras difíceis e rígidas, em ex
ceções ou armadilhas, mas sim consiste num tesouro do qual dispomos para expressar
nossas idéias, nossos sentimentos, nosso posicionamento diante do mundo; enfim, para
exercermos a plena cidadania.
De forma bastante didática, a autora, por meio de atividades criativas, cujos temas
vão ao encontro do interesse dos jovens, porque atuais e estimulantes, propicia o desen
volvimento não apenas do senso crítico, do raciocínio, da capacidade de argumentar, como
ainda estimula a criatividade.
Destacaria, como “ponto alto” desta obra, as práticas textuais concernentes à coe
são e coerência – tão indispensáveis a um bom texto –, dando ênfase à pertinência do en
riquecimento do vocabulário, já que os estudantes, sem dúvida, possuem plena capacidade
de raciocínio e discernimento, no entanto, às vezes lhes foge o “como dizer”. Tais exercícios
fortalecem o conceito de que utilizar um vocabulário pertinente à situação de interlocução
confere credibilidade às informações dadas, assim como auxilia a criação de uma imagem
positiva, de seriedade do produtor; dessa forma, concorre para reforçar o peso argu
mentativo de um texto e a capacidade de persuasão.
Assim sendo, com Texto argumentativo: escrita e cidadania, Teresinha brinda os
estudantes – razão de ser desse livro –, os professores e aqueles apaixonados pelo idioma
e eternos aprendizes.
Laís Maria Passos Rodrigues
.
P a la vra s d a a u to ra
Gostaria, inicialmente, de ressaltar alguns aspectos relativos ao título desta obra.
Embora acredite que a argumentação seja constitutiva da linguagem, independente
da tipologia textual, concentrei neste livro a atenção em apenas dois tipos de texto: a carta
e a dissertação.
Acredito serem elas importantes por duas razões: a primeira justificase pelo fato
de, na atualidade, a maioria dos veículos de comunicação impressos destinar um espaço
privilegiado aos leitores que queiram expressar seus posicionamentos, sejam eles para
ratificar ou contestar as mais diversificadas idéias.
Ademais, lembro que, com a redemocratização do País, após um exaustivo período
de censura, a escrita de textos desse tipo, veiculados na mídia ou via internet, tem se mos
trado uma das formas mais eficientes de a sociedade civil manifestarse e, desse modo,
exercer um direito legítimo, que é fruto de sua conquista: o direito à cidadania.
Outra razão – esta de ordem pragmática – diz respeito à minha prática pedagógica.
Exercendo o magistério, durante alguns anos, no ensino médio, sobretudo em classes fi
nais, de 3º ano, assim como em cursos prévertibulares, senti a necessidade de produzir
um material didático voltado às exigências de meus alunos. Como as universidades da re
gião em que atuo – UFPel e UCPel –, a exemplo da UNICAMP – SP, adotam, em suas pro
vas de vestibulares, pelo menos uma das duas modalidades citadas, julgo plenamente
justificável nelas terme concentrado.
É meu desejo, pois, que a obra atenda a essas duas necessidades. Como todo tra
balho humano é passível de erros e, de outro modo, sujeito a acertos, as contribuições dos
que vierem a adotar este livro serão bemvindas.
Um abraço,
A autora
.
S u m á rio
............................................................................................................................................1
Consultoria de editoração, pesquisa e digitalização de imagens: Nara Rejane da
Silva....................................................................................................... ....................2
Tiragem: 500 exemplares................................................................................... ........2
............................................................................................................................................4
............................................................................................................................................5
............................................................................................................................................8
..........................................................................................................................................10
..........................................................................................................................................12
..........................................................................................................................................14
..........................................................................................................................................15
................................................................................................................. ................15
................................................................................................................. ................18
........................................................................................................................ .........20
.................................................................................................................... .............24
..................................................................................................................... ............27
........................................................................................................................ .........33
........................................................................................................................ .........36
........................................................................................................................ .........45
.................................................................................................................. ...............47
........................................................................................................................ .........55
13 Teresinha Brandão
........................................................................................................................ .........59
........................................................................................................................ .........63
........................................................................................................................ .........65
..................................................................................................................... ............67
.................................................................................................................. ...............71
. ........................................................................................................................................78
..................................................................................................................... ............78
..........................................................................................................................................92
........................................................................................................................ .........92
........................................................................................................................ .........98
............................................................................................................... ................102
............................................................................................................... ................105
........................................................................................................................................110
.
1 Co n s id e ra çõ e s in icia is : ca ra cte rís tica s d o te x to a rg u m e n ta tivo
T e x t o 2 :
T e x to 1 : “ M á r c ia , s e e u g a s ta s s e to d a s a s @ d e s te
c i b e r e s p a ç o , a i n d a a s s im n ã o p o d e r i a e x p r e s
“ O a m o r é fin a lm e n te s a r o q u a n t o c u r t o t e c l a r c o m v o c ê .
u m e m b a ra ç o d e p e r n a s , A m o r, R i c k ”
u m a u n iã o d e b a r r i g a s ,
( d e c l a r a ç ã o v ir t u a l)
u m b r e v e tr e m o r d e a r té r ia s ,
u m a c o n fu s ã o d e b o c a s ,
u m a b a t a l h a d e v e ia s , T e x to 3 :
u m r e b o l iç o d e a n c a s ,
q u e m d iz o u t r a c o i s a é b e s t a .” “ D iz e r q u e b r e v e m e n te s e r á s a m e ta d e
G r e g ó r io d e M a t o s d e m i n h a a l m a . A m e t a d e ? B r e v e m e n t e ?
N ã o : j á a g o r a é s , n ã o a m e t a d e , m a s t o d a .
( I n : B A R B O S A , S . A . , A M A R A L , E . D o u te a a lm a in te ira , d e ix a s m e a p e n a s
E s c re v e r é d e s v e n d a r o m u n d o : a U m a p e q u e n a p a r te p a ra q u e e u p o s s a
l in g u a g e m c r ia d o r a e o p e n s a m e n t o
ló g ic o . C a m p in a s : P a p ir u s , 1 9 8 6 )
e x is t i r p o r a l g u m t e m p o e a d o r a r t e .”
G r a c i l ia n o R a m o s
( E m C a r t a s d e A m o r a H e lo í s a )
16 Teresinha Brandão
T e x to 4 :
(VERISSIMO, Luis Fernando. As cobras em: se Deus existe que eu seja atingido por um raio. Porto Alegre: L&PM, 1997. p.19)
T e x to 5 : T e x to 6 :
“ P a r a fa l a r t u d o : a v i d a n ã o c o m e ç a q u a n d o s e
“ A m o r, e x i s t i r i a s u b s t a n t i v o
n a s c e . C o m e ç a q u a n d o s e a m a . R o m a n t i s m o à
m a is a b s tr a to ? A m a r, o u tr o
p a r te , s ó a d q u ir im o s c o n s c iê n c ia d e n ó s m e s m o s
v e r b o te r ia s id o ta n ta s v e
q u a n d o , s e m p r e d e r e p e n t e , s e m a v i s o p r é v io ,
z e s c o n ju g a d o ? N in g u é m é
s e n t im o s q u e a lg u m a c o i s a m u d o u n o m u n d o ,
c a p a z d e c a p ta r a s in fin ita s
n a n o i t e e n o d ia , n a lu z e n o v e n t o , m u d o u t u d o
r e v e r b e r a ç õ e s d e s s a p a la
d e n t r o d a g e n t e : e s t a m o s e n a m o r a d o s .
v r a , e la e s c a p a a t é m e s m o
É a in d a u m a n ú n c io , ‘ p r e v i e w ’ d e a lg u m a c o i s a
à q u e l e q u e v a s c u lh a e f r e
q u e p o d e s e r o te s ã o , o c a s o , o r o lo , o e q u í v o c o .
q ü e n t a t o d a s a s c e la s s e
S ã o v a r ia n t e s p a r a o g r a n d e p r o g r a m a q u e é o
m â n t ic a s d o d ic io n á r i o . O
a m o r , s í n t e s e d e t u d o o q u e fo i f r a g m e n t a r i a m e n
a m o r s e d e s d o b ra e m m ito s ,
t e a n u n c i a d o . A m a n t e é u m o f í c io . N a m o r a d o ,
s e r e n o v a e m h is tó r ia s p r e
u m a v o c a ç ã o .
té r it a s e fu tu r a s , r e n a s c e e m
H á a m a n t e s q u e n ã o s e n a m o r a m . E n a m o r a d o s
c a d a p o e m a (...) ”
q u e n ã o s ã o a m a n t e s . O a m o r é e s c r a v o d o t e m
p o , n a s c e e p o d e m o r r e r c o m o t e m p o .”
( A u g u s t o M a s s i . A P a ix ã o n a M o r a d a
( C a r lo s H e it o r C o n y . A e s t r e la d a U r s a M a io r . F o lh a d e S ã o d o P o e m a . F o l h a d e S ã o P a u lo ,
P a u lo , 1 2 / 0 6 / 9 6 ) 1 2 /0 6 /9 6 )
Ilustração: Nara Rejane da Silva
dissertativo –, e apenas o
último ser sinônimo de lançar mão, pois ela
“argumentativo”, funciona como um
notamos, através da mecanismo para flexibili-
coletânea, que os zar o ponto de vista. O
elementos os quais compõem um texto objetivo da ressalva é
argumentativo podem se fazer conciliar com o interlocutor, reconhe-
presentes nos mais variados tipos de cer parte da verdade contida nas
texto: num poema, numa charge, em palavras deste.
ensaios, em narrações, em textos Se o assunto em questão for a
dramatúrgicos, entre outros. Mais liberalização das drogas, no caso a
ainda: numa conversa de bar; num maconha, e, se o autor do texto for
diálogo entre mãe e filho em que este desfavorável a tal liberalização, ele
reivindica, faz exigências. pode relativizar seu ponto de vista,
Tais considerações explicam o admitindo que “Apesar dos inúmeros
fato de que a argumentação é malefícios que esta droga pode causar
constitutiva da linguagem, ao organismo, é inegável sua
independente do texto em questão, da contribuição no tratamento de alguns
tipologia textual tradicionalmente tipos de cânceres ou no de doentes que
ensinada nas escolas, segundo a qual desenvolveram a Aids.”
“argumentação” chega até mesmo a O levantamento de hipóteses
ser sinônimo única e exclusivamente igualmente se mostra relevante no
de “dissertação”. texto argumentativo.
Julgamos necessário Tomemos como exemplo um
questionar, ainda, idéias as quais fato da atualidade – a violação do
sustentam que, em determinados painel do Senado, no ano 2001,
18 Teresinha Brandão
envolvendo os então senadores ACM e Ou não? A julgar pela decisão dos dois
Arruda –. O aluno poderia tecer sua senadores, quais as perspectivas fu-
análise levantando hipóteses: caso eles turas em relação ao cenário político
não tivessem renunciado, a cassação brasileiro?
teria amenizado uma possível sensação Trata-se, pois, de hipóteses que
de impunidade em vigor no País? A podem enriquecer a análise de um
instauração de uma CPI teria conferido tema.
maior credibilidade ao próprio Senado?
2 F in a lid a d e s d a a rg u m e n ta çã o
r e f o r ç a r u m a d e t e r m i n a d a p o s i-
ç ã o e m fa v o r d e u m a te s e ( q u a n d o
o in t e r l o c u t o r j á c r ê o u c r ê q u a s e
c o m p le t a m e n t e n a t e s e d o lo c u -
to r);
p r o d u z ir u m a m u d a n ç a d e m e n t a -
lid a d e / c o m p o r t a m e n t o , p r o v o -
c a n d o , d e s s a fo rm a , a a d e s ã o d o
I lu s t r a ç õ e s : N a r a R e ja n e d a S il v a
in t e r lo c u t o r e m f a v o r d e u m a d e -
t e r m i n a d a t e s e ( q u a n d o o i n t e r lo -
c u t o r n ã o c r ê o u c r ê p a r c ia lm e n t e
n a t e s e d o lo c u t o r ) ;
le v a r a c o n h e c e r , c o m p r e e n d e r a s r a -
z õ e s p e la s q u a i s a q u e le q u e a r g u m e n t a
s u s t e n t a d e t e r m i n a d a t e s e , n ã o o b j e t i-
v a n d o n e c e s s a r ia m e n t e a a d e s ã o ( q u a n -
d o o in t e r lo c u t o r d e s c o n h e c e a t e s e d o
lo c u t o r ) . P o r e x e m p lo , e m u m a e l e iç ã o , o
“ P a r t i d o X ” n ã o a p r e s e n t a c o n d iç õ e s d e
v i t ó r i a , m a s , a o m e n o s , s e u d is c u r s o “ a -
b r e e s p a ç o ” p a r a t o r n a r p ú b li c a s u a p l a t a -
f o r m a p o l í t ic a . U m o u t r o c a s o : u m a d v o -
r e f u t a r u m a d e t e r m in a d a g a d o , e m u m j u lg a m e n t o , s a b e q u e s u a
p o s iç ã o , m e d ia n t e c o n t r a - t e s e é “ p e r d id a ” ; n o e n ta n to , s u s t e n t a - a
a r g u m e n t o s ( q u a n d o o lo c u - a t é m e s m o p a r a “ m a r c a r p r e s e n ç a ”, t o r -
to r n ã o q u e r c re r e m d e te r- n a r - s e c o n h e c id o n o m e i o j u r íd i c o ;
m in a d a t e s e ) .
3 D ife re n ça s fu n d a m e n ta is e n tre a rg u m e n ta çã o / p e r s u a s ã o / co e rçã o
E x c e le n t í s s im o S e n h o r N e l s o n J o b i m
A t e n c io s a m e n te ,
F . R .
Comentários sobre o texto:
Destacam-se, no texto de O aluno levou em conta, ao
Fernando Rezende, alguns elementos escrever a carta a Nelson Jobim, que
relacionados ao contexto, à situação este era um ministro de Estado, da
em que foi escrito, tais como a data, área da Justiça, portanto, alguém que
o local, o interlocutor e o locutor. deveria ser tratado, pois não havia
intimidade entre os dois, com um
Quanto à interlocução, na
certo grau de formalidade. Para
carta, aparece explícita, através do
tanto, usou a norma culta da
vocativo, ou do uso de pronomes.
língua, um vocabulário próprio ao
Consideremos, no processo de
contexto, evitou intimidades ou
interlocução, a importância de o
posturas agressivas, mesmo
locutor/interlocutor terem uma
quando criticou o Poder Público. Além
imagem precisa, clara um do outro
disso, não tratou o ministro como se
para conduzir os argumentos na
este desconhecesse o assunto em
direção exata a que se quer chegar.
questão, pois ambos
Sem o locutor conhecer as
compartilhavam informações,
necessidades, as vontades, as
tinham conhecimento sobre a norma.
limitações do interlocutor, difícil se
Até mesmo as sugestões e
tornará esse processo.
solicitações feitas por ele ao
ministro foram adequadas, exeqüíveis argumentos do aluno mostram-se
ao cargo que este ocupava. consistentes já que há uma tripla
preocupação: com os fumantes, os
Por outro lado, Fernando não se
não-fumantes e os que poderão vir a
preocupou somente com a imagem
ser fumantes.
que ele tinha do ministro, mas
também com a imagem que o No 3º parágrafo, o locutor reitera
ministro poderia formar de Fernando, a necessidade de o ministro, como
fato o qual ficou claro na apre- membro representante da União,
sentação que apareceu no início da tomar uma atitude quanto ao
carta, assim como nos próprios assunto, mas essa solicitação ou
argumentos usados, demonstrando, exigência, são feitas com polidez.
com isso, “dominar”, mesmo não
Na conclusão, no 4º parágrafo,
sendo um especialista, noções de
ele confirma a finalidade da carta –
legislação e informações sobre o
contribuir, por meio de seus
tabagismo.
argumentos, para que a norma seja
Notemos que, na introdução da revista (“tornar a lei antitabagismo
carta, o aluno deixa claras algumas (...) eficaz.”).
informações: como tomou
conhecimento do assunto, qual o
assunto em questão e a finalidade
do texto.
No 2º parágrafo, já no
desenvolvimento, ele expressa um
ponto de vista (“Considero
justa...”), seguido de uma ressalva
(“No entanto...”). Esta se faz
acompanhar de uma crítica
(“...fragiliza...”). Ademais, chama a
atenção para a importância de o
ministro, através do Poder Público,
P a l á c io d a J u s t iç a , B r a s í l ia . F o t o : D a n i e l M a c e d o .
reverter o quadro em questão. Os
Agora observemos algumas marcas lingüísticas explícitas no
texto:
E x c e le n t ís s im o
S e n h o r N e l s o n J o b i m / e s c r e v e r lh e / r e s o lv i
o fe r e c e n d o l h e / É n e c e s s á r i o , s e n h o r e s c r e v e r lh e / m in h a c o n t r ib u iç ã o /
m i n i s t r o / l e m b r a r l h e / s o li c i t o a V o s s a C o n s i d e r o / n o m e u e n t e n d e r / G o s t a
E x c e lê n c ia ; r i a d e / s o l i c i t o ;
t e m a r e l a t i v a m e n t e c o m p le x o
e p o l ê m i c o / C o n s i d e r o j u s t a / e s p e c ia l a t e n ç ã o / m u i t í s s i m o e l e v a d o / l e i ( . . . ) m a i s
c o n s i s t e n t e ( . . . ) m a i s e f ic a z ;
d ) u s o d e s u b s ta n tiv o s n a
a r g u m e n t a ç ã o : t a b a g i s m o / m a o fe r e c e n d o l h e , d e s s a fo r m a / j á
le s / m a le fíc io / r e s tr iç ã o / v ítim a s / q u e e s ta n o r m a / N o e n ta n to / G o s ta r ia
p r e v e n ç ã o / t r a t a m e n t o ; a i n d a / P o r t a n t o / p o r c o n s e q ü ê n c i a .
O u s o d a co le tâ n e a e a im p o r tâ n cia d o le v a n ta m e n to d e id é ia s
f a z e r o le v a n t a m e n t o d o s
d a d o s c o n t id o s n a c o le t â -
n e a - id é ia s - c h a v e r e t i- s e le c io n a r e s tr u tu r a s
ra d a s d o s te x to s; b á s ic a s a s e r e m u t ili-
z a d a s - a r t ic u la d o r e s
d e c a u s a lid a d e , c o n t i-
n u id a d e , o p o s iç ã o ,
c o m p a r a ç ã o e t c .;
s e le c io n a r u m v o c a -
b u lá r io c o m p a t ív e l o r g a n iz a r o p la n o d a s id é ia s -
co m o te m a : v e rb o s, a r g u m e n ta ç ã o p r ó p ria , a c r e s -
s u b s t a n t iv o s , a d j e - c id a d o s d a d o s d a c o le tâ n e a o s
t iv o s , a d v é r b io s , q u a is j u lg a r m a is r e le v a n t e s a
p ro n o m es; fim d e r e fo r ç a r o p o n to d e
v is t a e e n r iq u e c e r o t e x t o o u
d a d o s q u e se rã o co n te sta d o s
(n o ca so d a co n tra - a rg u m e n -
ta çã o ) .
Proposta de redação:
No decorrer do ano 2000, Baseando-se não só na
houve inúmeros eventos os quais conjuntura atual, mas também
visaram a celebrar os 500 anos de tomando por base o passado histórico
Descobrimento do Brasil. de nosso país, reflita sobre a seguinte
questão: “A data comemorativa dos Ao elaborar seu texto, utilize
500 anos de descobrimento de nossa alguns argumentos expostos na
terra é motivo de comemoração para coletânea abaixo, assim como outras
nós, brasileiros?” informações que julgar relevantes.
Para tanto, redija uma carta Atenção: ao assinar sua carta,
argumentativa ao editor do jornal use apenas as iniciais de seu nome.
Folha de São Paulo (FSP), posicionando-
se sobre o tema.
“ H e s i t o u m p o u c o e m e n t r a r n e s s a d is c u s s ã o s o b r e o
D e s c o b r i m e n t o e s e u s fe s t e jo s , p o r q u e é e n t r a r n o j o g o d o "N ã o vo u c o m e m o
ra r c o m o N a ta l o u A n o
g o v e r n o . E s s a h i s t ó r ia d e fe s t e ja r a d a t a é i n v e n ç ã o e o b r a
N o v o , m a s v o u f ic a r m u i
d o g o v e r n o e s u a s c e n t e n a s d e m i lh õ e s d e r e a is a s e r e m t o fe l i z . O B r a s i l é u m
g a s t o s . A p a r t i r d a i n i c i a t i v a d o g o v e r n o , e a p o i a d o s e m s e u s p a í s m a r a v il h o s o , n ã o e
r e c u r s o s , u m a s é r i e d e o r g a n i s m o s s e c o n t a g i o u p e lo t e m a x i s t e m a i s b o n it o . A c u l
e n ã o t e r m i n a n u n c a e s s e d e s f il e d e u fa n i s m o : d o s d e s f il e s t u r a e a n a t u r e z a d a n o s
d a s e s c o l a s d e s a m b a à p e n c a d e li v r o s s o b r e o a s s u n t o , s a t e r r a s ã o m u i t o r i c a s .”
d a s c a m p a n h a s p u b li c i t á r i a s à s c a p a s d e r e v i s t a s . ( F o lh a t e e n ; F e r n a n d o G o m id e
N o v a e s , 2 0 , S ã o P a u lo , S P )
O g o v e r n o fe s t e ja a d a t a p o r q u e , s e i l á , n ã o t e m n a d a
" N ã o e x is t e m u it a
m a i s p r a fe s t e ja r n e s s e p a í s m is e r á v e l e c o m t a n t o s p r o b le
c o is a p a ra s e c o m e m o
m a s . A s s i m , a o i n v é s d e t e r d e s e p r e o c u p a r c o m d e c i s õ e s r a r . S ó v e j o v i o l ê n c i a e
c o m p l i c a d a s , c o m o c o n t i n u a r d e i x a n d o m e t a d e d a p o p u la d e s e m p r e g o : a b a r r a e s
ç ã o s e e s v a i r e m s u b n u t r iç ã o o u u s a r o d i n h e i r o p a r a c u s t e a r tá p e s a d a p a r a o b r a s i
s u a d ív id a c o m a b a n c a , o p e s s o a l d e B r a s ília d e ix o u d e l e ir o . A l é m d i s s o , o D e s
d r a m a s e d e c i d i u t o r r a r o n e g ó c i o e m fe s t a s . Q u e r i m b u ir n a c o b r im e n t o s ig n ific o u a
p o p u l a ç ã o u m s e n t i m e n t o d e a m o r à p á t r i a e d e s lu m b r a m o r t e d o s í n d io s .”
m e n t o c o m a n a ç ã o , p a r a q u e o p o v o s e m a r a v i lh e c o m o ( id e m ; A l i s s o n d e M o u r a , 2 1 ,
n o s s o p a s s a d o e e s q u e ç a o s p r o b l e m a s d o p r e s e n t e . ( . . . ) ” S ã o P a u lo , S P )
( E m : F o lh a d e S ã o P a u lo ,
( G u s t a v o I o s c h p e C o l u n is t a d a F o l h a F S P , 1 7 / 0 4 / 2 0 0 0 ) 1 3 /0 3 /0 0 )
F o l h a P a r a q u e s e r v e m d a t a s c o m o a d o s 5 0 0 a n o s ?
R o m e r o M a g a l h ã e s S ã o m o m e n t o s d e r e f l e x ã o e d e e s t u d o . É e v id e n t e q u e , p a r a i s s o ,
é p r e c i s o c h a m a r a a t e n ç ã o , a l e r t a r a s p e s s o a s p a r a a e fe m é r i d e e , p o r t a n t o , a fe s t a é u m
c o m p o n e n t e q u e f u n c i o n a a p e n a s c o m o d e s e n c a d e a d o r d o p r o c e s s o d e r e f l e x ã o .
( C o m is s á r io g e r a l d a C o m is s ã o N a c io n a l p a r a a s C o m e m o r a ç õ e s d o s D e s c o b r im e n t o s P o r t u g u e s e s ,
c a t e d r á t ic o d a F a c u l d a d e d e E c o n o m ia d a U n i v e r s id a d e d e C o im b r a , e d a C á t e d r a J a i m e C o r t e s ã o , d a U S P.
E m : F S P , 1 0 / 0 4 / 0 0 )
" É m o t i v o d e v e r g o n h a a m a n e i r a c o m o a m í d ia e x a lt a o s 5 0 0 a n o s d o D e s c o b r i
m e n t o . A l é m d e p a r e c e r q u e o p a í s n ã o e x i s t i a a n t e s d o ' g r a n d e fa v o r ' q u e o s e u r o p e u s f i
z e r a m e m a q u i p is a r, o a s s u n to é a b o r d a d o c o m o s e f ô s s e m o s e te r n a m e n te g ra to s a
n o s s o s 'd e s c o b r id o r e s '. O q u e t e m o s a c o m e m o r a r ? O s 5 0 0 a n o s d o i n í c io d a e s c r a v id ã o
( q u e a i n d a n ã o a c a b o u ) ? O s 5 0 0 a n o s d u r a n t e o s q u a i s r e c u r s o s n a t u r a is c o m o o p a u
b r a s i l e o o u r o fo r a m , d e c e r t a fo r m a , r o u b a d o s d a q u i ? S e r á q u e s ã o c a u s a d e t a m a n h a
fe s t a o s 5 0 0 a n o s d u r a n t e o s q u a i s n o s t e m s i d o i m p o s t a u m a c u l t u r a a d v e r s a à s
c o n d i ç õ e s d o p o v o b r a s i l e ir o e d o B r a s il ? ”
E v i l â n ia A lfe n a s M o r e i r a ( S a b a r á M G )
( F S P, 1 0 / 0 4 / 2 0 0 0 )
" C a r a v e la s n o v a m e n t e a o m a r ; r e p r o d u ç ã o f i d e d i g n a " N ã o s e i o p o r
d a c a r t a d e P e r o V a z d e C a m i n h a a o r e i d e P o r t u g a l ; r e l ó q u ê d e t a n t o p e s s i
g i o s g l o b a is a c i o n a d o s p a r a a c o n t a g e m r e g r e s s iv a ; u m m is m o c o m r e la ç ã o
l a u t o b a n q u e t e p a r a a t ã o e s p e r a d a c o m e m o r a ç ã o d o s 5 0 0 a o n o s s o p a í s . D a
a n o s d o D e s c o b r im e n t o d o B r a s il . O q u e r e a l m e n t e h á p a r a d o s d o ú ltim o r e la tó
c e l e b r a r ? ? ? T a lv e z o g e n o c í d i o d e t r ib o s s e lv a g e n s p o r r io d a O N U , p o r e
m e i o d a s g u e r r a s ju s t a s . O u m e l h o r , o e x t e r m í n io d e a v a n x e m p l o , d e m o n s t r a m
ç a d a s c i v i li z a ç õ e s e a c r u e l d a d e d o s c o n q u is t a d o r e s e u r o te r h a v id o u m a m e
p e u s . E , a s s i m , m a i s u m a v e z , o B r a s i l a p l a u d e e e n g o l e a l h o r a q u a n t o a o n í v e l
i n o c e n t e v e r s ã o e n s in a d a n a s e s c o la s d e q u e C a b r a l c h e d e e x p e c ta tiv a d o
g o u a o B r a s i l p o r a c a s o . O i m p o r t a n t e é m a i s u m a v e z c o n b r a s i le i r o .”
f i r m a r a i n c o m p e t ê n c i a d a A m é r i c a c a t ó l ic a ! ! ! ”
S a m u e l P u c c i , 2 0 ( v ia e m a il ) ( d e p o im e n t o d e a lu n o ;
( F S P, 1 1 / 0 4 / 2 0 0 0 ) a n o : 1 9 9 9 )
F S P, 2 2 / 0 4 / 0 0
P e l o t a s , 2 9 d e a b r i l d e 2 0 0 0 .
S e n h o r E d it o r
A p ó s a r e f l e x ã o s o b r e a l g u m a s m a t é r ia s p u b li c a d a s p o r V o s s a S e n h o r i a , n o
j o r n a l F o l h a d e S ã o P a u l o , a s q u a i s t r a t a v a m d a d a t a c o m e m o r a t iv a d o s 5 0 0 a n o s d e
d e s c o b r i m e n t o d o B r a s i l , t o m e i a i n i c i a t iv a d e e s c r e v e r l h e a f i m d e e x p o r m i n h a s i d é i a s
e , d e s s a fo r m a , a m p li a r a d i s c u s s ã o a c e r c a d o p o l ê m i c o t e m a .
J u l g o , in i c i a l m e n t e , q u e e s s a c o m e m o r a ç ã o t r a t a s e d e u m a e s t r a t é g i a p o l í t i c a
p o r p a r t e d a s a u t o r id a d e s , c o m a c o n iv ê n c i a d a m í d ia : e s t a m a s c a r a r e a l i d a d e s d o l o
r o s a s v i v e n c i a d a s n o p a s s a d o e o m i t e a e x p l o r a ç ã o d o s t r a b a l h a d o r e s n a a t u a l i d a d e [ 4 ] ,
a l é m d e in c it a r, p r o p o s it a lm e n t e , n a p o p u l a ç ã o u m s e n t i m e n t o d e e x a g e r a d o p a t r i o t i s m o .
D e s s e m o d o , a s o c i e d a d e , v o l t a d a s o m e n t e a o p a s s a d o , r e l e g a a o e s q u e c i m e n t o o s p r o
b l e m a s a t u a is [ 1 ] , fa t o q u e d e s e n c a d e ia a l i e n a ç ã o e c o m o d is m o .
A d e m a is , m a n c h e t e s c o m o " B a h i a : o B r a s i l c o m e ç a a q u i " t r a t a m d o d e s c o b r i
m e n t o c o m o s e e l e fo s s e o m a r c o in i c i a l d e n o s s a c i v i li z a ç ã o , m e n o s p r e z a n d o o s p o v o s
q u e a q u i v i v i a m a n t e s d e C a b r a l [ 4 , 7 ] o s q u a i s fo r a m e x p lo r a d o s e e x t e r m i n a d o s p e l a
" c i v i l i z a ç ã o " e u r o p é i a i n t e r e s s a d a a p e n a s e m n o s s a s r iq u e z a s [ 2 , 5 ] .
P e ç o l h e q u e c o n s id e r e , t a m b é m , o s m u it o s m il h õ e s e m p r e g a d o s n e s s a fe s t a
c o m e m o r a t i v a p o i s a r é p li c a d a N a u C a b r a l in a e o r e l ó g i o c r i a d o p a r a a c o n t a g e m r e g r e s
s i v a d a d a t a s ã o a p e n a s e x e m p l o s d o d e s p e r d í c io d o d i n h e i r o p ú b li c o , v e r b a q u e p o d e r i a
s e r e m p r e g a d a n a c o m p r a d e t e r r a s a o s í n d i o s , q u e p o s s u e m d i r e i t o s n e g a d o s a t é h o j e ,
a s s i m c o m o e m in v e s t i m e n t o s n o s s e t o r e s d a e d u c a ç ã o o u s a ú d e p ú b l i c a .
N o e n t a n t o , p e n s o q u e a d a t a n ã o d e v e s e r e s q u e c i d a ; e l a d e v e r e p r e s e n t a r u m
m a r c o d e r e f l e x ã o d o p o v o b r a s i le i r o a c e r c a d e s e u s p r o b l e m a s ; d a í a n e c e s s i d a d e d e s e
a m p l i a r d i s c u s s õ e s [ 3 ] .
C o m b a s e n o s a r g u m e n t o s p o r m im e x p o s t o s , s o l ic it o l h e q u e r e f l i t a s o b r e m e u
p o s i c i o n a m e n t o . G o s t a r ia , a i n d a , s e n h o r e d i t o r, q u e , s e p o s s í v e l , i n c l u í s s e m i n h a s id é i a s
e m a l g u m a m a t é r i a a s e r p u b l i c a d a p o r e s t e j o r n a l .
R e s p e ito s a m e n te ,
A .B .D .
S u g e s tõ e s d e co m o fa z e r ( q u a d ro s s in té tico s )
ESTRUTURA
In t r o d u ç ã o : P o d e c o n te r u m e lo g io o u u m a c e n s u r a ( e s ta , n o c a s o d a c o n tr a
a r g u m e n t a ç ã o ) a u m a r e p o r t a g e m o u a r t i g o l i d o s , o u a a l g u m p r o je t o
d e l e i, p o r e x e m p lo ;
s u a f u n ç ã o é i n d i c a r o a s s u n t o , o q u a l n ã o d e v e f i c a r e m s u s p e n
s o ; p o r t a n t o , e l a n ã o d e v e s e r " v a g a " . E v i t a r o u s o d e " c h a v õ e s " o u
e x p r e s s õ e s d e s g a s t a d a s c o m o " V e n h o p o r m e io d e s t a . . . " a o i n d i c a r
a f i n a l i d a d e d a c a r t a .
D e s e n v o l v i m e n t o : E x p o s i ç ã o d o s a r g u m e n t o s ; u s o d e r e s s a l v a s , a s q u a is s e r
v e m p a r a " f le x i b i li z a r " o p o n t o d e v i s t a ( n ã o t o r n á l o t ã o r a d i c a l )
e / o u a l e r t a r s o b r e u m fa t o ; r e a l i z a ç ã o d e c r í t i c a s a f i m d e t o r
n a r o t e x t o m a i s e n r i q u e c e d o r.
C o n c lu s ã o : A s s im c o m o a in t r o d u ç ã o , n ã o d e v e s e r v a g a c o m o , p o r e x e m p l o , e x i
g i r " u m a m a i o r c o n s c i e n t i z a ç ã o " o u q u e " m e d i d a s u r g e n t e s s e j a m t o
m a d a s " s e m e x p li c i t a r d e q u e fo r m a is s o d e v e a c o n t e c e r . A s s u g e s
t õ e s , r e i v i n d i c a ç õ e s , o s c o n s e l h o s d e q u e p o r v e n t u r a o a lu n o l a n
ç a r m ã o d e v e m s e r b a s t a n t e c l a r o s , d e t a l h a d o s .
Q u a n t o a o p o n t o d e v is t a , e m p r e g o d a 1 ª p e s s o a d o s in g u la r : ju lg o , p e n s o , a c r e d it o ,
d e s t a c o , c o n s i d e r o , a c e n t u o , p e r c e b o , c r e io , o b s e r v o , d is c o r d o , c o n t r a r io . . . ;
u s a s e : s e n h o r / s e n h o r a p a r a t r a t a m e n to r e s p e it o s o e m g e r a l ( r e d a t o r, e d i t o r, s in d ic a l is
t a , j o r n a lis t a ) ;
V o s s a E x c e lê n c i a p a r a a lt a s a u t o r i d a d e s ( p r e s id e n t e , s e n a d o r, d e p u t a d o , j u i z ) / E x c e le n
t í s s i m o S e n h o r. . . ;
V o s s a S e n h o r i a p a r a f u n c i o n á r i o s g r a d u a d o s .
O b s . : O s p r o n o m e s d e t r a t a m e n t o e x i g e m 3 ª p e s s o a : V o s s a E x c e lê n c ia e s u a e q u ip e , / s e u p r o j e t o / s u a r e
p o r t a g e m / s e u e m p e n h o / s u a a t u a ç ã o .
S U G E S T Õ E S P A R A IN T R O D U Ç Ã O
A c r e d i t a n d o s e r m o s t o d o s n ó s , b r a s i le ir o s , r e s p o n s á v e i s p e lo r e s g a t e d e v a l o r e s é t i c o s
e p a r t í c ip e s n a c o n s t r u ç ã o d e n o s s a p l e n a c i d a d a n ia , d ir ij o m e a o s e n h o r [ o u : V o s s a S e
n h o r ia ] a f im d e ( . . . )
J u lg o q u e V o s s a E x c e lê n c ia , c o m o c o n g r e s s is t a e le it o c o m o r e s p a ld o d e n o s s o p o v o ,
p o d e r ia i n t e r v i r e m q u e s t õ e s t ã o r e le v a n t e s c o m o " X " , c o n t r i b u i n d o p a r a a m e n i z a r o p r o
b le m a " X " . D e s e jo , p o is , a t r a v é s d e m in h a m a n if e s t a ç ã o , s o l ic i t a r l h e " Y " ; p a r a t a n t o , o s
a r g u m e n t o s q u e a p r e s e n t a r e i s e r ã o , c r e io , d e f u n d a m e n t a l i m p o r t â n c i a .
A c r e d i t a n d o s e r u m c id a d ã o c o m p r o m e t id o c o m u m a p r á t i c a e fe t iv a n o m e io e m q u e a t u o
e , t e n d o t o m a d o c o n s c iê n c ia d e d i v e r s a s m a t é r i a s [ o u : r e p o r t a g e n s ; a r t i g o s ; p r o g r a m a s
t e le v is iv o s ] a c e r c a d o [ o u : a r e s p e i t o d e ; a p r o p ó s i t o d e ; s o b r e ] t e m a [ o u : a s s u n t o ; fa t o ;
q u e s t ã o ] " X " , g o s t a r ia d e e x p o r l h e m in h a p o s iç ã o e , d e s s a f o r m a [ o u : d e s s e m o d o ; a s
s i m ] , c o n t r ib u ir p a r a a s u p e r a ç ã o [ o u : a m e n i z a ç ã o ] d e ( . . . )
C o m o i n t u i t o [ o u : f in a lid a d e ; o b je t iv o ; p r o p ó s i t o ] d e c o n t r i b u i r p a r a f o r m a ç ã o d a o p i n iã o
p ú b lic a e , a s s im , t e n t a r r e v e r t e r o q u a d r o [ o u : c e n á r io ; c o n j u n t u r a ] e m q u e s e e n c o n t r a
n o s s a n a ç ã o , g o s t a r ia d e e x p o r l h e m in h a p o s i ç ã o [ o u : p o s i c i o n a m e n t o ] s o b r e ( . . . )
T e n d o r e f l e t i d o , a t r a v é s d e in fo r m a ç õ e s [ p o s i ç õ e s ; c o m e n t á r i o s ] v e ic u la d a s n o s m a is
v a r ia d o s m e io s d e c o m u n ic a ç ã o [ o u : d a m í d ia ] , a c e r c a d e t ã o im p o r t a n t e f a t o c o m o " X " ,
e s c r e v o l h e p a r a ( . . . )
S U G E S T Õ E S P A R A A C O N C L U S Ã O
C o m b a s e n o s a r g u m e n t o s e x p o s t o s , g o s t a r ia d e s o lic i t a r s u a in t e r v e n ç ã o n e s s e s e t o r, a
f im d e q u e V o s s a E x c e lê n c i a p o s s a a m e n iz a r ( . . . ) p o r m e i o d e ( . . . )
J u lg o , p o r t a n t o , d e s u m a i m p o r t â n c i a a p u b lic a ç ã o , n e s t e jo r n a l , d e m a té r ia s q u e p o s
s a m p e r m it ir a r e v e r s ã o [ o u : tr a n s f o r m a ç ã o ] d e q u a d r o t ã o a s s u s t a d o r c o m o o a p r e s e n
ta d o .
S u g ir o , p o r f im , q u e i n t e r v e n h a , a t r a v é s d o c a r g o o c u p a d o p o r V o s s a S e n h o r ia , e m t ã o
p o lê m ic a q u e s t ã o a f im d e ( . . . ) . P a r a t a n t o , o id e a l s e r ia ( . . . )
D e s s a fo r m a , s o l ic it o lh e q u e c o n s id e r e m in h a p o s i ç ã o e p o n d e r e s o b r e o s a r g u m e n t o s
p o r m im e x p o s t o s , p u b lic a n d o , n e s t a r e v is t a , r e p o r t a g e n s a c e r c a d e " X " . A c r e d i t a n d o s e r
e s s e o c a m in h o m a i s c o e r e n t e e e f ic a z p a r a r e s o lv e r q u e s t õ e s c o m o a q u e lh e fo i e x
p o s t a , s u g ir o l h e , a in d a , ( . . . )
A co n tra - a rg u m e n ta çã o n a ca r ta a rg u m e n ta tiv a
Proposta de redação:
A autora do texto a seguir argumentos os quais julgar
utiliza o tema “trote”, na verdade, pertinentes. Escreva-lhe uma carta
como pretexto para traçar um perfil contrapondo-se aos pontos de vista
dos adolescentes das classes mais que ela assume em seu texto. Não se
favorecidas do País. Nele, a articulista esqueça: você terá de
aponta críticas mordazes à maneira necessariamente contra-
como reagem diante da realidade. argumentar, refutar as idéias de
Após identificar tais críticas, você Marilene Felinto.
deverá rebatê-las, por meio de
O u t r a s in fo r m a ç õ e s /in s tr u ç õ e s :
E s c o l h a , n o m í n im o , t r ê s d a s s e t e d e c la r a ç õ e s , d e s t a c a d a s n o
t e x t o d a jo r n a l is t a , p a r a r e f u t á la s , t r a n s c r e v e n d o a s e m s e u r a s
cunho;
p r o c e d a , e n t ã o , a o l e v a n t a m e n t o d a s i d é i a s a f i m d e fa c i lit á lo a
r e d ig i r ;
a o a s s in a r s u a c a r t a , u s e a p e n a s a s in ic ia is d e s e u n o m e .
T o d o c o m e ç o d e a n o é a m e s m a c e n a : c a lo u r o s d e u n i v e r s id a d e s , a s c a b e ç a s
r a s p a d a s e a s c a r a s p i n t a d a s , i n c i t a d o s o u o b r ig a d o s p o r v e t e r a n o s , o c u p a m o s s i n a i s
d e t r â n s i t o p e d i n d o d i n h e ir o a o s m o t o r i s t a s . É u m a d a s fo r m a s d o c h a m a d o " t r o t e " , o
m a i s a r t i f i c i a l d o s r it o s d e i n ic ia ç ã o d a m a is a r t i f i c i a l d a s i n s t i t u i ç õ e s s o c i a is c o n t e m p o r â
n e a s : a u n iv e r s id a d e .
O t r o t e n a d a m a is é d o q u e o r e t r a t o d a a l i e n a ç ã o e m q u e v i v e m e s s e s a d o le s
c e n t e s d a s c l a s s e s fa v o r e c id a s . C o m t e m p o d e s o b r a , e l e s n ã o t ê m e m q u e e m p r e g a r
t a n t a l i b e r d a d e . [ 1 ]
O u q u e r e m d i z e r q u e e s s a s s i m p le s c a r a s p i n t a d a s t ê m q u a l q u e r s i m b o l o g ia s e
m e l h a n t e à d a s m á s c a r a s d e d a n ç a d a s t r i b o s p r i m i t i v a s e s t u d a d a s p o r L é v i S t r a u s s ?
P a r a a q u e la s t r ib o s ín d ia s , a s
m á s c a r a s e r a m o a t e s t a d o d a o n ip r e s e n ç a
d o s o b r e n a t u r a l e d a p u j a n ç a d o s m it o s .
M a s e s s e s a d o le s c e n te s u rb a n o s n ã o
t ê m t a n t a c o m p l e x i d a d e . M o v i d o a M T V
e s h o p p i n g c e n t e r s , o e s p í r i t o d e l e s v i v e
n a s t r e v a s . [ 2 ] A a u s ê n c i a d e c o n h e c i
m e n t o e s a b e r li m i t a l h e s o s d e s e j o s e a s
a tit u d e s .
E m t e m p o s m a i s a d m i r á v e i s , o u
e m s o c i e d a d e s m a i s i d e a i s , e s s a m a s s a
d e v a g a b u n d o s e s t a r ia a ju d a n d o a c o r
E m : L it e r a t u r a s B r a s i le ir a s e P o r t u g u e s a s , t a r c a n a n o s c a m p o s , e n v o l v i d o s c o m a
d e S . Y . C a m p e d e l li e J . B . S o u z a r e f o r m a a g r á r i a , e m p r o g r a m a s d e a s
s i s t ê n c i a s o c i a l n a s f a v e l a s o u c o m c r i a n ç a s d e r u a , o u m e s m o e x p l o r a n d o o s
s e r t õ e s e a s f l o r e s t a s d o p a í s , c o m o f a z i a m o s e s t u d a n t e s d o e x t i n t o p r o j e t o
R o n d o n . [ 3 ]
H o j e , m a i s d o q u e n u n c a , h á u m a t e n d ê n c i a c a r a c t e r í s t i c a d a m e n t a l id a d e d a s
e l it e s d a e c o n o m ia c a p it a l is t a d e a d u l a ç ã o à a d o l e s c ê n c i a , d e e x c e s s i v o p r o l o n g a
m e n t o d a m e s m a [ 4 ] e d e e x c e s s i v a i n d u lg ê n c i a p a r a c o m e s s e p e r í o d o t i d o c o m o " d e
i n t e n s o s p r o c e s s o s c o n f l i t u o s o s e p e r s i s t e n t e s e s fo r ç o s d e a u t o a f i r m a ç ã o " .
D e s d e a d o l e s c e n t e , s e m p r e o l h e i c o m d e s p r e z o e s s e t r a t a m e n t o q u e s e p r e t e n
d e d a r à a d o l e s c ê n c i a ( o u p e lo m e n o s à c e r t a c a m a d a s o c i a l a d o l e s c e n t e ) : u m c u i d a d o
e s p e c i a l , s e m e l h a n t e a o q u e s e d á à s m u l h e r e s g r á v i d a s . P o i s é e x a t a m e n t e e s s e p is a r
e m o v o s d a s o c i e d a d e q u e a c a b a p o r t r a n s fo r m a r a a d o l e s c ê n c i a n u m g r a n d e v a z i o , n u
m a g r a v id e z d o n a d a , n u m a a n g u s t i a n t e fa s e d e a b s o r ç ã o d o s v a l o r e s s o c ia i s e d e i n t e
g r a ç ã o s o c ia l .
S e o s a d o l e s c e n t e s s e o c u p a s s e m m a i s , s o f r e r i a m m e n o s o u p e l o m e n o s a
m a d u r e c e r i a m d e v e r d a d e , s o l i d á r i o s , o c u p a d o s c o m o s o f r i m e n t o r e a l d o s o u
tr o s .[5 ]
M a s n ã o , f ic a m v a g a b u n d a n d o p e lo s s e m á fo r o s d a s c id a d e s , c a t a n d o m o e d a s
p a r a f e s t a s e o u t r a s l e v i a n d a d e s . [ 6 ] E , o q u e é p io r , s e n t i n d o s e d e u s e s p o r t e r e m
c o n s e g u i d o d e c o r a r u m p u n h a d o d e f ó r m u l a s e d a t a s e r e s u m o s d e l i v r o s q u e o s
f i z e r a m p a s s a r n o t e s t e p a r a e n t r a r n a u n i v e r s i d a d e . [ 7 ]
A m im q u e t r a b a l h a v a e e s t u d a v a a o m e s m o t e m p o d e s d e o s 1 5 a n o s c a u s a v a
a l a r m e o e s p í r i t o d e v a g a b u n d a g e m q u e , c u l t u a d o n a a d o l e s c ê n c i a , v i p r o l o n g a r s e n a
r e a l i d a d e a l i e n a d a d e u m a u n i v e r s i d a d e p ú b l ic a .
N a U n i v e r s i d a d e d e S ã o P a u l o , o n d e e s t u d e i , o s f i l h o s d o s r i c o s a i n d a p a s s a m
a n o s n a h i b e r n a ç ã o a d o l e s c e n t e s u s t e n t a d a p e lo d i n h e i r o p ú b l ic o .
E m a il : m fe li n t o @ u o l. c o m . b r
M A R I L E N E F E L I N T O
d a E q u i p e d e A r t ic u li s t a s
F o l h a d e S ã o P a u l o , 2 5 / 0 2 / 9 7
Levantamento das idéias realizado pelas turmas do ano
2000
vagabundos
s u p e r f i c ia i s
a l ie n a d o s
“ m im a d o s ” ( ” a d u l a ç ã o ” )
lim ita d o s
g e n e r a l i z a ç ã o e x c e s s i v a
c o m p a r a ç õ e s in a d e q u a d a s
( s e m l e v a r e m c o n t a o c o n t e x
t o c u lt u r a l e h i s t ó r i c o )
C o n tra - a rg u m e n to s :
O f a t o d e t a is a d o le s c e n t e s a s s is t ir e m à
M T V n ã o s ig n if ic a q u e s e j a m " s u p e r f ic i-
a is " . E s t a e m is s o r a v e ic u la , e m s u a p r o -
g r a m a ç ã o , a lé m d e q u a d r o s d e e n t r e t e n i-
m e n t o , p r o g r a m a s c u lt u r a is , e d u c a t iv o s ,
O s a d o le s c e n t e s d e c la s s e m é - d ir e c i o n a d o s a o s i n t e r e s s e s d o s j o v e n s .
d ia / a l t a , a o c o n t r á r i o d o q u e C o n s ta n te m e n te h á p ro p a g a n d a s d e p re -
s e im a g in a , n ã o t ê m t e m p o d e v e n ç ã o co n tra o u s o d e d ro g a s , d o e n ça s
s o b r a . G r a n d e p a r t e d e le s a b - s e x u a lm e n t e t r a n s m is s ív e is , s o b r e t u d o a
d ic a d e m o m e n t o s d e l a z e r p a - A id s . A e m is s o r a t r a n s m it e n ã o s ó a m ú s i-
r a e s t u d a r. A l g u n s o f a z e m d u - c a in t e r n a c io n a l c o m o t a m b é m a n a c io n a l,
ra n te a m a n h ã e , à ta rd e , re - c o n t r ib u in d o p a r a a v a lo r iz a ç ã o d e u m a
fo rç a m o s e s tu d o s , p re p a ra n - c u lt u r a g e n u in a m e n t e b r a s ile ir a . Q u a n t o
d o - s e p a r a o v e s t i b u la r ; f r e - a o f a t o d e o s a d o le s c e n t e s f r e q ü e n t a r e m
q ü e n t a m c u r s o s d e lín g u a s e , e m d e m a s ia o s s h o p p in g c e n t e r s , é p r e c i-
e m m u it o s c a s o s , p a r t ic ip a m s o le m b r a r q u e o fa z e m , p r in c ip a lm e n t e
d e a u la s d e g in á s t ic a o u p r a t i- n o s g ra n d e s c e n tro s u rb a n o s , e m b u s c a
c a m e s p o rte s a té m e s m o p a ra d e m a io r s e g u r a n ç a , j á q u e , e m m u it o s
a liv ia r o e s t r e s s e c a r a c t e r ís t ic o p a r q u e s , p r a ç a s o u o u t r o s lo c a is a q u e p o -
d e s t a e t a p a d a v id a . d e r ia m t e r a c e s s o , h á o p e r ig o d e s e r e m
a s s a lt a d o s , in c o m o d a d o s , m o le s t a d o s .
O s t e m p o s m u d a r a m e , c o m e le s , a
m e n t a lid a d e , a s a s p ir a ç õ e s , a p o s t u r a
d o s j o v e n s d ia n t e d a r e a lid a d e . A g e r a -
ç ã o d o s a n o s 6 0 / 7 0 a c r e d it a v a s e r p o s - C o n t r a r ia m e n t e a o e s p e -
s ív e l " m u d a r o m u n d o " a t r a v é s d e b a n - r a d o , t a is a d o le s c e n t e s s ã o
d e ir a s , p a s s e a t a s e c o n f lit o s c o m a u t o - m a is e x ig id o s p o r s e u s f a m i-
r id a d e s . A a t u a l g e r a ç ã o t a m b é m a c r e - lia r e s d o q u e h á d e z a n o s ,
d it a q u e d e v e c o n t r ib u ir p a r a m e lh o r a r p o r e x e m p lo . T o m a n d o c o n s -
a q u a lid a d e d e v id a d a s p e s s o a s , s ó c iê n c ia d a e x c e s s iv a lib e r d a -
q u e d e o u t r a f o r m a : v o lt a d a p a r a a s d e a q u e o s f ilh o s t in h a m d i-
p e q u e n a s a ç õ e s c o t id ia n a s , p o r m e io r e it o , m u it o s p a is p a s s a r a m a
d o e x e r c íc io d a p r ó p r ia p r o f is s ã o . S ã o im p o r - lh e s lim it e s q u a n t o à s
t e m p o s d if e r e n t e s e , p o r t a n t o , p o s t u - s u a s v o n t a d e s , a e x ig ir m a io r
r a s t a m b é m d if e r e n t e s . r e s p o n s a b ilid a d e , t a l c o m o a -
p r e s e n t a r u m b o m r e n d i-
m e n t o n a e s c o la e p r e p a -
r a ç ã o p a r a o v e s t i b u l a r, a l é m
d e e s t i p u la r h o r á r i o s p a r a
s a íd a s n o t u r n a s .
T a is j o v e n s n ã o s ã o
" e g o ís t a s " , c o n f o r m e
s ã o c h a m a d o s . M u it o s
d e le s d e m o n s t r a m - s e O s a d o le s c e n t e s q u e f o r a m a p r o v a d o s n o
s e n s ív e is a o s p r o b le - v e s t i b u l a r, a p ó s o e s f o r ç o d e p r e e n d i d o ,
m a s q u e o s ce rca m , t ê m o d i r e i t o a c o m e m o r a r a v i t ó r ia , j á
s o lid a r iz a n d o - s e a o s q u e a a p r o v a ç ã o é m o t iv o d e g r a n d e a le -
m a is n e c e s s it a d o s e g r ia e a lív io .
e x c lu íd o s , a t r a v é s d o
e n g a ja m e n to e m g ru -
p o s d e ig r e j a s , p a r t ic i-
p a çã o e m O N G s, p ro -
m o çã o em cam panh as
b e n e f ic e n t e s o u d e M u it a s u n iv e r s id a d e s , e n t e n d e n d o a n e c e s -
c o n s c ie n t iz a ç ã o , e n t r e s id a d e d e r e c ic la r o m é t o d o d e a v a lia ç ã o d o
o u t r a s a t iv id a d e s . s is t e m a e d u c a c io n a l, p r o p u s e r a m m u d a n -
ç a s n a s p r o v a s d e v e s t ib u la r e s , e x ig in d o
d o s c a n d id a t o s n ã o a m e r a m e m o r iz a ç ã o ,
m a s a r e f l e x ã o e p o s t u r a c r ít ic a .
ESTRUTURA
In t r o d u ç ã o : D e v e h a v e r u m a r e f e r ê n c i a a o t e x t o c u j a s i d é i a s s e r ã o r e f u t a d a s .
T a m b é m d e lim it a r o a s s u n t o , n e s te tr e c h o , é im p o r ta n te , a lé m d e
e x p li c i t a r s e u m a c e n s u r a / r e p r o v a ç ã o / i n d i g n a ç ã o a o t e x t o / fo n t e .
D e s e n v o l v i m e n t o : R e t o m a d a d o d i z e r d o o u t r o , d e s u a s d e c l a r a ç õ e s / p o s i ç õ e s ,
c o m o i n t u i t o d e r e f u t á l a s . É p r e c i s o , n e s t a p a r t e d o t e x t o , f u n
d a m e n t a r , a t r a v é s d e fa t o s , e x e m p l o s o u o u t r o t ip o d e r e c u r s o ,
o s c o n t r a a r g u m e n t o s . P o d e s e fa z e r u m a r e s s a l v a a f i m d e f l e
x i b i li z a r o p o n t o d e v i s t a e , d e s s a fo r m a , c o n c i li a r c o m o " a d v e r
s á r io " .
C o n c lu s ã o : R e t o m a d a d o p o n t o d e v i s t a c o m a f i n a l id a d e d e r e s s a lt a r a i n c o n
s i s t ê n c i a d o s a r g u m e n t o s a l h e io s . P o d e m s e a p o n t a r s u g e s t õ e s p a
r a t a i s a r g u m e n t o s s e r e m r e c o n s i d e r a d o s .
E X E M P L O S D E T R E C H O S P A R A R E T O M A R O S F A T O S / A S D E C L A R A Ç Õ E S :
C o n t r a p o n h o m e à a c u s a ç ã o / a o f a t o d e ( . . . )
C o m r e la ç ã o a " x " , j u l g o p o s s í v e l r e v id a r t a l f a t o ( . . . )
C o n s i d e r o i m p r o c e d e n t e / im p r ó p r io / in ju s t o / u t ó p ic a ( . . . )
M a n i fe s t o , p r im e ir a m e n t e , m i n h a d is c o r d â n c ia q u a n t o a / a o ( . . . )
C o n t r a r ia m e n t e a o q u e fo i e x p o s t o e m ( . . . )
J u lg o , a in d a , p r e c i p it a d a s u a d e c la r a ç ã o r e fe r e n t e a / a o ( . . . )
N ã o p o s s o d e i x a r d e m e s u r p r e e n d e r q u a n t o a / a o ( . . . )
G o s t a r ia , ig u a lm e n t e , d e c o n t e s t a r / q u e s t io n a r s u a a f i r m a ç ã o ( . . . )
N o m e u e n t e n d e r, n ã o s e t r a t a , p o is , d e ( . . . ) , m a s ( . . .)
O s e n h o r a c u s a m e d e ( . . . ) ; n o e n t a n t o , ( . . . )
N ã o p e r c e b o m o t iv o s p a r a t a is i n q u ie t a ç õ e s , p o is ( . . . )
E q u iv o c a d a m e n t e , V o s s a S e n h o r ia d e c l a r o u ( . . . )
J u lg o d if í c il a c r e d it a r ( . . . )
T a l fa t o e v id e n c ia q u e o s e n h o r d e s c o n h e c e a lg u n s d a d o s r e fe r e n t e s a / a o / a o s r e a i s
m o t i v o s / à s v e r d a d e ir a s r a z õ e s ( . . . )
Q u a n t o a o a r g u m e n t o s e g u n d o o q u a l ( . . . ) , a c r e d it o ( . . . )
C r e io q u e a id é ia " x " a c a b a p o r r e fo r ç a r a im a g e m p r e c o n c e it u o s a / u t ó p ic a s e g u n d o a q u a l
(...)
V O C A B U L Á R IO P A R A S E U S A R E M C O N T R A A R G U M E N T A Ç Õ E S
V e r b o s : d i s c o r d a r, c o n t r a r ia r, c o n tr a p o r s e , r e v id a r , c o n t e s t a r, o p o r s e , ir d e e n c o n t r o a , . . .
S u b s t a n t i v o s : o p o s iç ã o , d is c o r d â n c i a , c o n t e s t a ç ã o , o b je ç ã o , r e je iç ã o , a n t a g o n is m o , c o n
t r a r ie d a d e , d i v e r g ê n c i a , e m p e c ilh o , …
A d j e t i v o s : e q u i v o c a d o , im p r o c e d e n t e , in f u n d a d o , in a d m i s s í v e l, i r r e s p o n s á v e l, in ó c u o , in e f i
c a z , a r b it r á r io , d e s u m a n o , in c o r r e t o , u n ila t e r a l, d e p l o r á v e l, c h o c a n t e , in d ig n a d o ,
in c r é d u l o , s u r p r e s o , c o n s t r a n g id o , …
O u t r o s : J u l g o n e c e s s á r i o r e a v a l i a r / r e v e r / r e c o n s i d e r a r / r e f l e t i r ( s o b r e ) o a r g u m e n t o ( . . . )
A c r e d i t o s e r e x t r e m a m e n t e q u e s t i o n á v e l o fa t o d e ( . . . )
P e n s o s e r im p r e s c in d í v e l u m a r e f l e x ã o p r o f u n d a a c e r c a d e ( . . . )
S U G E S T Õ E S P A R A A IN T R O D U Ç Ã O
A p ó s l e i t u r a r e fe r e n t e a o a r t ig o / à r e p o r t a g e m “ x ” a c e r c a d e “ y ” a s s u n t o d e s u m a i m p o r
t â n c ia , d e c id i e s c r e v e r lh e e m a n if e s t a r m i n h a o p i n iã o , a q u a l v a i d e e n c o n t r o à s u a .
E m r a z ã o d a s c r í t ic a s e x p o s t a s e m s e u t e x t o “ x ” , r e fe r e n t e a “ y ” [ i n d i c a r o a s s u n t o ], r e s o lv i
e x p r e s s a r m in h a r e p r o v a ç ã o e m f a c e d e s u a a t it u d e ( . . . ) . D e s s e m o d o , e s p e r o p r o p o r
c i o n a r lh e , p o r m e io d e m e u s a r g u m e n t o s , u m a r e f l e x ã o p a r a q u e p o s s a r e c o n s id e r a r s e u
p o n to d e v is t a .
S U G E S T Õ E S P A R A A C O N C L U S Ã O
J u lg o , p o i s , p e r t i n e n t e q u e V o s s a S e n h o r i a / V o s s a E x c e lê n c ia r e a v a lie s u a s d e c la r a ç õ e s
a f i m d e e v i t a r p r e ju í z o s a in d a m a io r e s a ( . . . ) .
S u g ir o q u e ( . . . ) s e ja e f e t iv a d o / a e , d e s s e m o d o , a a t u a l s it u a ç ã o p o s s a s e r r e v e r t id a .
P o r t a n t o , s o l ic it o lh e q u e r e c o n s id e r e s e u p o s ic i o n a m e n t o , t r a n s f o r m a n d o a s i n f u n d a d a s
c r í t i c a s e m u m a p o s t u r a m a is o t im i s t a f r e n t e a ( . . . )
U m o u tro e xe m p lo d e te x to a rg u m e n ta tivo : a d is s e r ta çã o
(Folha de São Paulo, 10/7/99)
TEXTO 2
OS PESCOÇUDOS – Caco Galhardo
(Folha de São Paulo, 21/02/00)
TEXTO 3
OS PESCOÇUDOS – Caco Galhardo
(Folha de São Paulo, 17/07/00)
TEXTO 4
OS PESCOÇUDOS – Caco Galhardo
(Folha de São Paulo, 18/07/00)
TEXTO 5
OS PESCOÇUDOS – Caco Galhardo
(Folha de São Paulo, 20/7/00)
TEXTO 6
OS PESCOÇUDOS – Caco Galhardo
(Folha de São Paulo, 21/7/00)
TEXTO 7
OS PESCOÇUDOS – Caco Galhardo
(Folha de São Paulo, 22/7/00)
TEXTO 8
(Folha de São Paulo, 03/01/98)
E x e r c íc io d a c id a d a n ia d e f o r m a c o n s t a n t e .
E s c la r e c im e n t o s o b r e a s f u n ç õ e s d o s p o d e r e s
E x e c u t iv o , L e g is la t iv o e J u d i c iá r io .
F i s i o l o g i s m o , c o r r u p ç ã o , e s c â n d a l o s , p r i v i l é g i o s , i m p u n i d a d e , fa l c a t r u a s . E s s a s s ã o a l
g u m a s c a r a c t e r í s t i c a s i d e n t i f i c a d a s , c o m f r e q ü ê n c i a , n a a t iv id a d e p o l í t i c a n a c i o n a l . A c a d a c a s o
i l í c i t o e x p o s t o à s o c ie d a d e , a u m e n t a o s e n t im e n t o d e v e r g o n h a f r e n t e à a t i t u d e d e a lg u n s p o lí t i
c o s o q u a l , a l i a d o à i n s e g u r a n ç a , d e s p e r t a d ú v i d a s a r e s p e i t o d a r e a l f u n ç ã o a s e r e x e r c i d a p o r
e s s e s c i d a d ã o s . C o n t u d o , t a l c o n ju n t u r a p o d e r i a s e r r e v e r t i d a c a s o a p o p u l a ç ã o s e i n t e g r a s s e à
v i d a p o l í t i c a d o P a í s e d e l a p a r t i c i p a s s e d e fo r m a r e s p o n s á v e l e c o n s c i e n t e .
I n i c i a l m e n t e , s a li e n t a s e a fa l t a d e i n t e r e s s e d a i m e n s a p a r c e l a d a p o p u l a ç ã o a c e r c a d a
p o l í t i c a n a c io n a l . A s c a u s a s d e s s e d e s i n t e r e s s e s ã o i n ú m e r a s ; e n t r e t a n t o , a s h i s t ó r i c a s s o b r e s
s a e m s e e e x p li c a m c o m c la r e z a o in í c i o d e u m a h e r a n ç a : a e x c l u s ã o s o c i a l. O B r a s i l, d e s d e o
D e s c o b r i m e n t o a t é a I n d e p e n d ê n c i a , fo i g o v e r n a d o p o r P o r t u g a l , o q u a l m a n i p u l o u , c o n fo r m e
s e u s i n t e r e s s e s e c o n ô m i c o s e p o l í t i c o s , a c o l ô n i a , i n i c i a n d o , d e s s e m o d o , u m p r o c e s s o d e s u b
m i s s ã o b r a s i l e ir o . J á n a é p o c a i m p e r i a l , o v o t o e r a p r i v i l é g i o s o m e n t e d o s l a t i f u n d i á r i o s . D u r a n t e a
R e p ú b l i c a V e lh a , e s t a b e l e c e u s e a p o lí t i c a d o c o r o n e l i s m o , f i r m a d a s o b r e t u d o n a s f r a u d e s e le i
t o r a i s e n o v o t o a c a b r e s t o , a b e r t o , o u s e ja , o b r i g a v a s e o e m p r e g a d o a v o t a r e m s e u p a t r ã o p a r a
q u e n ã o s ó s e m a n t i v e s s e n o e m p r e g o c o m o t a m b é m p r e s e r v a s s e a p r ó p r i a v i d a . N a v e r d a d e ,
e s s e t i p o d e v o t o n a d a m a i s s i m b o l i z a v a d o q u e o s i n t e r e s s e s o l i g á r q u i c o s . A m u l h e r f i g u r a d i s
c r i m in a d a s o c i a l m e n t e o b t e v e d i r e i t o a v o t o e m 1 9 3 4 , n a E r a V a r g a s . T o d a v i a , n o p e r í o d o d it a
t o r ia l , d e 6 4 a 8 2 , c o m o g o l p e d e E s t a d o o u , p o s t e r i o r m e n
t e , c o m e l e iç õ e s i n d i r e t a s , s o b fo r t e r e p r e s s ã o , e v i d e n c i o u
s e u m a v e z m a i s o t o t a l a fa s t a m e n t o d a s o c i e d a d e n a p a r t i
c i p a ç ã o p o l í t i c a d o P a í s . L o g o , o s m o m e n t o s " c o n c e d i d o s "
p a r a a p r á t i c a d a c i d a d a n i a , n o B r a s i l, fo r a m m a r c a d o s p e la
i m p o s i ç ã o o u a u s ê n c i a d o v o t o , g a r a n t i n d o o p o d e r s e m p r e
n a s m ã o s d e u m a m i n o r ia .
A s i t u a ç ã o p o d e r i a s e r r e v e r t i d a ; p o r é m , a c o n j u n
t u r a p o l í t i c a a t u a l m o s t r a s e i g u a l m e n t e c a ó t i c a e p r e o c u
p a n t e . O b s e r v a m s e c o n s t a n t e m e n t e c a s o s e s c a n d a l o s o s
e n v o l v e n d o p o l í t i c o s . M u i t o s a p r o v e i t a m s e d e s e u s c a r g o s
p a r a o b t e r i n ú m e r o s p r i v i lé g i o s c o m o , p o r e x e m p lo , a s o p e I s t o É , 7 / 4 / 1 9 9 3 . É o f im ? C a p a .
r a ç õ e s f r a u d u l e n t a s d u r a n t e o p e r í o d o C o l l o r. A d e m a i s , h á o e l e v a d í s s i m o í n d i c e d e d e s v i o s d e
v e r b a s a s q u a i s d e v e r i a m s e r r e p a s s a d a s à s á r e a s d a s a ú d e , e d u c a ç ã o , e n t r e o u t r a s . A t é m e s
m o p a r a s e r e m e l e i t o s , a l g u n s p o l í t i c o s " c o m p r a m " v o t o s , p r i n c ip a l m e n t e d a s c l a s s e s m e n o s fa
v o r e c i d a s , a t r a v é s d a o fe r t a d e c o m i d a e a lg u m a s v a n t a g e n s . D e s s a fo r m a , a q u e l e s s e e l e g e m
d e v i d o à s s u a s " q u a l i d a d e s " , e n ã o à s u a p e r fo r m a n c e o u a o s e u p r o g r a m a e l e i t o r a l . C o m o s e
n ã o b a s t a s s e m e s s e s p r e j u í z o s à p o p u l a ç ã o , e s t a d e p a r a s e c o m a i m p u n i d a d e : t a is p o l í t i c o s
s e n t e m s e i n a b a l á v e i s e i n d e s t r u t í v e is p e r a n t e q u a l q u e r fo r m a d e p u n i ç ã o , e s t i m u l a n d o a p e r
m i s s i v i d a d e , c a r a c t e r í s t i c a d e s s e m u n d o p o l í t i c o . E v i d e n c i a s e , p o i s , u m d e s c r é d i t o d a s o c ie d a
d e q u a n t o à r e a li d a d e p o l í t i c a e s o c i a l, o q u a l d e s e n c a d e i a fa lt a d e e x p e c t a t iv a s f r e n t e a o f u t u r o
d o P a í s .
A s s i m , h á a n e c e s s id a d e d e u m a r e v e r s ã o d e t a l q u a d r o . M o s t r a s e f u n d a m e n t a l o e x e r
c í c i o c o n s t a n t e d a c i d a d a n i a n ã o s ó n o p e r í o d o e l e i t o r a l , c o m o t a m b é m n o p r é e p ó s e l e i t o r a l
d e v e s e c o n h e c e r o p r o g r a m a d o c a n d i d a t o e d o p a r t i d o d u r a n t e o p e r í o d o e l e it o r a l, e s c la r e c e r a
p o p u l a ç ã o s o b r e a s f u n ç õ e s d o E x e c u t i v o , L e g i s la t i v o e J u d i c i á r i o , a s s i m c o m o f i s c a l i z a r a s
a ç õ e s d o s p o l í t ic o s , e x ig i n d o d a m í d i a a d i v u l g a ç ã o s o b r e o a n d a m e n t o d o s m a n d a t o s . D e s s a
fo r m a , h a v e r á a b u s c a c o n s t a n t e p e l o v o t o c o n s c i e n t e e a n e g a ç ã o d o s i n t e r e s s e s i n d i v i d u a i s e m
p r o l d o s d o P a í s p a r a q u e e s t e s e d e s e n v o l v a , o p o r t u n i z a n d o a t e n d i m e n t o a o s e x c l u í d o s e e x e r
c e n d o u m a p o lí t i c a i n c e n t i v a d o r a e v e r d a d e i r a e m q u e a é t i c a m o s t r e s e u m v a l o r e s s e n c i a l .
10 S u g e s tõ e s d e co m o fa z e r ( q u a d ro s s in té tico s )
C o n v é m s a lie n t a r ( . . . )
D e v e m s e r e n f o c a d o s o s a s p e c t o s ( . . . )
R e s s a lt a s e q u e ( . . . )
É p r e c is o , p o is , q u e s t io n a r m o s ( . . . )
C o n v é m le m b r a r ( . . . )
T o r n a s e f u n d a m e n t a l ( . . . )
É n e c e s s á r io f r is a r ( . . . )
C u m p r e d e s t a c a r ( . . . )
P o d e s e a f ir m a r q u e ( . . . )
C o n f o r m e a l e g a m ( . . . )
A le g a s e , c o m f r e q ü ê n c i a ( . . . )
P o d e m s e t r a ç a r, a in d a , o u t r a s d ife r e n ç a s / c a u s a s / c o n s e q ü ê n c ia s ( . . . )
S U G E S T Õ E S P A R A A IN T R O D U Ç Ã O
O u s o d e v á r i o s s u b s t a n t i v o s o u d e e x p r e s s õ e s e q u i v a l e n t e s ( d e v e m p e r t e n c e r a o m e s m o
c a m p o s e m â n t i c o ) :
Q u e im a d a s , d e s m a t a m e n t o s , p o lu iç ã o , c o n t a m in a ç ã o d a s
á g u a s . E s s a s e x p r e s s õ e s s u g e r e m a m u i t o s q u e n ã o h á m o t i v o s s e
q u e r p a r a s e c o m e m o r a r o D ia M u n d ia l d o M e io A m b i e n t e . N o
e n t a n t o , a o s m a i s e s p e r a n ç o s o s e p e r s e v e r a n t e s , c o m o o s a t i v i s t a s
p o l í t i c o s e o s e c o l o g i s t a s , s ã o e x a t a m e n t e e l a s a r a z ã o p a r a s e r e a l i
z a r u m t r a b a l h o d e c o n s c i e n t i z a ç ã o , e n v o l v e n d o q u e s t õ e s a m b i e n
t a i s q u e a m e a ç a m o P l a n e t a . ( a s s u n t o : q u e s t õ e s a m b i e n t a i s d a
a t u a l i d a d e ; p r o p o s t a n o D i a M u n d i a l d o M e i o A m b ie n t e ; a n o : 2 0 0 0 ) .
" C r ia t iv id a d e , e s p ír ito e m p r e e n d e d o r , p r e p a ro p a r a d e s e m p e
n h a r f u n ç õ e s v a r i a d a s . E s s a s s ã o a l g u m a s c a r a c t e r í s t i c a s e x i g i
d a s p a r a s e i n g r e s s a r n o m e r c a d o d e t r a b a l h o d e s t e f i m d e s é c u l o . Is to É , 2 3 /5 /2 0 0 1
S e m d ú v id a , c o m o a v a n ç o t e c n o l ó g i c o , o t r a b a l h a d o r d e v e r á r e n u n
c i a r a a n t i g o s c o n c e i t o s , t a i s c o m o a h a b i l i d a d e p a r a a t u a r e m a p e n a s u m a f u n ç ã o e a fo r
m a ç ã o a c a d ê m i c a l i m i t a d a a u m a á r e a . " ( a s s u n t o : o p e r f i l d o p r o f i s s io n a l n o f i n a l d o s é c u l o ;
a n o : 2 0 0 0 ; t r e c h o d e r e d a ç ã o d e a l u n a : A n a B a r b o s a D u a r t e ) .
" B a s e s n i t r o g e n a d a s , g e n e s , c r o m o s s o m o s , D N A . F i n a l m e n t e , c ie n t i s t a s c o n s e g u i r a m
d e c if r a r c e r c a d e 9 8 % d o c ó d i g o g e n é t i c o h u m a n o . E s s a r e v o l u ç ã o c i e n t í f i c a e s t á s e n d o a m
p l a m e n t e c o m e m o r a d a ; e n t r e t a n t o , c e r t a s p r e c a u ç õ e s d e v e m s e r t o m a d a s a f i m d e q u e o
G e n o m a , t r a d u z i d o , s e j a u t i l i z a d o d e m a n e i r a r e s p o n s á v e l , e m p r o l d a h u m a n i d a d e . " ( a s s u n
t o : P r o j e t o G e n o m a ; a n o : 2 0 0 0 ; t r e c h o d e r e d a ç ã o d e a l u n a : D a n i e l a L a r e n t i s ) .
O u s o d e u m a o u m a is p e r g u n t a s :
F is io lo g is m o , c o r r u p ç ã o , e s c â n d a lo s , p r iv ilé g io s , im p u n id a d e , fa lc a
t r u a s . E i s a l g u m a s c a r a c t e r í s t ic a s i d e n t i f i c a d a s , c o m f r e q ü ê n c i a , n a
a t i v i d a d e p o l í t i c a n a c i o n a l . N o e n t a n t o , u m q u e s t i o n a m e n t o f a z s e
n e c e s s á r i o : é v i á v e l o e x e r c í c i o d e s s a a t i v i d a d e , e m n o s s o p a í s ,
s e m i n c o r r e r e m t a i s v í c i o s ? ( a s s u n t o : r e l a ç ã o é t i c a / p o l í t i c a n o
B r a s i l ; a n o : 2 0 0 0 ) . I s t o É , 1 0 / 1 / 2 0 0 1
O u s o d e u m a s ig l a /u m n ú m e r o s e g u id o d e c o m e n t á r io :
" 7 . 7 1 6 . E s s e n ú m e r o d e v e r ia e x p r e s s a r a l g u m s e n t i d o p a r a a s o c i e d a d e b r a
s i l e ir a ; n o e n t a n t o , m u i t o s c i d a d ã o s , p o r d e s c o n h e c ê lo , o d e s r e s p e i t a m . S e
g u n d o a C o n s t i t u iç ã o , a l e i 7 . 7 1 6 d e s i g n a o r a c i s m o c o m o u m c r im e . A p e s a r
d i s s o , c o t i d i a n a m e n t e , p r e s e n c i a m s e c e n a s e x p l í c i t a s d e p r e c o n c e i t o r a c i a l ,
s o b r e t u d o e m r e l a ç ã o à r a ç a n e g r a . T a l e x c l u s ã o p o d e c a u s a r s e r i í s s i m a s
c o n s e q ü ê n c ia s , p r i n c i p a l m e n t e a o f u t u r o d o P a í s , c u j a p o p u l a ç ã o , a l iá s , é
c o m p o s t a , e m g r a n d e n ú m e r o , p o r i n d i v í d u o s n e g r o s o u m u l a t o s . " ( a s s u n t o :
d i s c r i m i n a ç ã o r a c ia l ; a n o : 2 0 0 0 ; t r e c h o d e r e d a ç ã o d e a l u n a : D a n i e l a
L a r e n tis ) .
" W . W . W . E s s a s e c o n s t i t u i n u m a d a s s i g l a s m a is u t i l i z a d a s a t u a l m e n t e p o i s ,
a t r a v é s d e l a , h á o a c e s s o a q u a l q u e r p á g i n a d a I n t e r n e t . V e r i f i c a s e , n o m u n
d o c o n t e m p o r â n e o , a e x t r e m a i m p o r t â n c i a d e c o m u n i c a ç õ e s r á p i d a s e e f i c a
z e s ; a I n t e r n e t q u a li f ic a s e , p e r fe i t a m e n t e , p a r a e s s e f i m . " ( a s s u n t o : I n t e r n e t ;
a n o : 2 0 0 0 ; t r e c h o d e r e d a ç ã o d e a l u n a : D a n i e l a L a r e n t i s ) .
U s o d e u m a c i t a ç ã o ( n ã o e s q u e c e r d e c i t a r a fo n t e ) :
" 'P r i s ã o n ã o s e r v e p a r a r e s s o c i a l i z a r . ' E s s a f r a s e , m e n c i o n a d a p e l o a t u a l m i n i s t r o d o
J u s t i ç a , d e m o n s t r o u h a v e r u m a c o n s c i e n t i z a ç ã o g e r a l d a s o c i e d a d e a c e r c a d o fa t o d e a s p r i
s õ e s e m r e g im e fe c h a d o , n o B r a s i l, n ã o s e r v i r e m c o m o m e i o d e d i m in u i ç ã o d o í n d i c e d e c r i
m i n a l id a d e o u d e r e s s o c i a l i z a ç ã o d o i n f r a t o r . A f i m d e a m e n i z a r e s s e p r o b l e m a , s u r g e m a s
p e n a s a l t e r n a t i v a s , c u j a a p l i c a ç ã o t e m m o s t r a d o e f i c i ê n c ia n o s p a í s e s e m q u e j á v i g o r a m ,
p r i n c i p a l m e n t e n o s c a s o s r e l a t i v o s a o s u s u á r i o s d e d r o g a s . " ( a s s u n t o : a p l i c a ç ã o d e p e n a s
a l t e r n a t i v a s a o s u s u á r i o s d e d r o g a s ; a n o : 2 0 0 0 ; t r e c h o d e r e d a ç ã o d e a l u n a : A n a B a r b o s a
D u a r te ).
" S e g u n d o o e x m i n i s t r o R i c u p e r o , o q u e é b o m d e v e s e r m o s t r a d o ; o q u e é r u i m , e s c o n
d i d o . T a l f r a s e s i m p l i f i c a , d e fo r m a c l a r a e f ie l , a m a n i p u l a ç ã o d a m í d ia , t r a n s fo r m a n d o , c o n
f o r m e s e u s i n t e r e s s e s , a i m a g e m d o h o m e m p e r a n t e a s o c ie d a d e . F r e n t e à p a s s i v i d a d e d a s
p e s s o a s e , a t é m e s m o , à a c e i t a ç ã o , a m í d i a a u m e n t a , g r a d a t iv a m e n t e , s e u c o n t r o le , a p r o v e i
t a n d o s e d e l e e d e s e n c a d e a n d o u m g r a v e c í r c u l o v ic i o s o , c u j o r e s u l t a d o p o d e r á s e r, s e m d ú
v i d a , a d e s v a l o r i z a ç ã o d o h o m e m e m d e t r i m e n t o d o c u l t o à i m a g e m . " ( a s s u n t o : d e s v a l o r i z a
ç ã o d o h o m e m / s u p e r v a l o r i z a ç ã o d a i m a g e m ; a n o : 2 0 0 0 ; t r e c h o d e r e d a ç ã o d e a l u n a : D a n i e la
L a r e n tis ) .
O b s . : É i n t e r e s s a n t e , e m i n t r o d u ç õ e s c o m o e s s a s , la n ç a r m o s m ã o d o a r g u m e n t o d e a u t o r i
d a d e , r e c u r s o q u e c o n s is t e n a c i t a ç ã o d e a u t o r i d a d e s c o n h e c i d a s , a u t o r e s r e n o m a d o s , c e l e b r i
d a d e s , d o c u m e n t o s i m p o r t a n t e s , d e c o n h e c i m e n t o e m n í v e l m u n d i a l , a f i m d e r a t i f ic a r o p o n t o d e
v is t a .
58 Teresinha Brandão
U m a b r e v e r e t r o s p e c t iv a h is t ó r ic a :
" A p o l í t i c a d e s e n v o l v im e n t is t a , d e s e n c a d e a d a a p a r t ir d o s é c u l o X V I I I , c o m o a d v e n t o d a
R e v o lu ç ã o I n d u s tr ia l, c r io u u m c u r io s o p a r a d o x o n a s o c i e d a d e m o d e r n a . E m b o r a a é p o
c a a t u a l t e n h a a d q u i r id o u m c a r á t e r a lt a m e n t e t e c n o ló g ic o , a f im d e b e n e f ic ia r n o s s o c o t i
d ia n o , r e p r e s e n t a d o n a s a t iv id a d e s d o s p r in c i p a i s c e n t r o s u r b a n o s m u n d i a i s , o s e r h u
m a n o m a n t é m s e e s c r a v o d o t e m p o , is t o é , o m u n d o 'h ig h t e c h ' n ã o fa v o r e c e u a q u a l id a
d e d e v id a d a s o c i e d a d e . " ( a s s u n t o : r e la ç õ e s t r a b a lh o / la z e r ; a n o : 2 0 0 0 ; t r e c h o d e r e d a
ç ã o d e a lu n a : I s a b e l H r u s c h k a R o d r ig u e s ) .
" A c iv il iz a ç ã o h u m a n a , n a s u a e v o l u ç ã o , s e m p r e c o n v i v e u c o m o s a lu c i n ó g e n o s . N o m u n
d o O r i e n t a l , o ó p io fo i o e s t o p i m d e u m a g u e r r a ; n a s A m é r ic a s , o s in d í g e n a s h a b it u a l
m e n t e r e u n ia m s e p a r a f u m a r c a c h i m b o s à b a s e d e e r v a s i lu s io n i s t a s . O p a s s a d o n ã o s e
r e v e la d ife r e n t e d o f u t u r o : a in d a a q u e s t ã o d a li b e r a ç ã o d e c e r t a s d r o g a s c a u s a d i s c u s
s ã o e n t r e a s d iv e r s a s c u lt u r a s e c r e n ç a s . " ( a s s u n t o : d i s c r im in a ç ã o d a s d r o g a s ; a n o : 2 0 0 0 ;
t r e c h o d e r e d a ç ã o d e a lu n a : I s a b e l H r u s c h k a R o d r ig u e s ) .
S U G E S T Õ E S P A R A A C O N C L U S Ã O
U s o d e s u g e s t õ e s ( p o s s í v e i s s o lu ç õ e s p a r a o s p r o b l e m a s e m fo c o ) :
" E n q u a n t o o s r e s p o n s á v e is p o r t o d o s e s s e s a c o n t e c im e n t o s *
n ã o r e a v a lia r e m o s m é t o d o s d e p r o d u ç ã o , in v e s t i n d o e m o u t r a s
fo n t e s t r a d i c io n a is e / o u a lt e r n a t i v a s , o B r a s il i r á 'f ic a r n o e s c u r o '
e , a o c o n t r á r io d o q u e o c o r r e u d u r a n t e o I lu m in is m o , n o S é c u lo
d a s L u z e s , s e r e m o s c o n h e c id o s c o m o o 'P a ís d o A p a g ã o '. " ( a s
s u n t o : c r is e e n e r g é t ic a ; a n o : 2 0 0 1 ; t r e c h o d e r e d a ç ã o d e a l u n a :
L ú c ia R o t a B o r g e s ) . * r e l a t i v o s à c r i s e d e e n e r g ia
" O i n d i s p e n s á v e l , p o r t a n t o , n ã o é r e p r im ir o u s u á r io , m a s a j u d á
lo a a b a n d o n a r o v í c io , a t r a v é s d a a p lic a ç ã o d e p e n a s a lt e r n a
t iv a s , t a i s c o m o o b r i g a t o r ie d a d e a f r e q ü e n t a r c u r s o s a n t id r o
g a s , r e a liz a ç ã o d e p r o g r a m a s c o m p s i c ó lo g o s e m e s c o l a s , in
c l u s ã o d o t e m a e m d is c i p l in a s d o c u r r í c u lo e p a r t ic ip a ç ã o d a s
fa m í lia s d o s d e p e n d e n t e s e m p a l e s t r a s , c o m o r ie n ta ç ã o a o s fa
Is to É , 3 0 /5 /2 0 0 1
m ili a r e s e a o s c o n s u m i d o r e s d e d r o g a s . " ( a s s u n t o : le g a liz a ç ã o
o u n ã o d a m a c o n h a ; a n o : 2 0 0 1 ; t r e c h o d e r e d a ç ã o d e a lu n a : N a t á li a L a r e n t i s ) .
" P o r t a n t o , a lg u m a s m e d id a s d e v e m s e r t o m a d a s p a r a a m e n iz a r e s s a v e r g o n h o s a s i t u a
ç ã o e m q u e s e e n c o n t r a a p o p u la ç ã o i n f a n t il b r a s ile ir a e m u n d ia l. O s g o v e r n o s d e v e m in
t e n s if ic a r a p r o m o ç ã o d e c a m p a n h a s in f o r m a t iv a s s o b r e o s d i r e it o s d a s c r i a n ç a s e p u n ir
d e fo r m a r ig o r o s a o s c i d a d ã o s q u e o s v i o la r e m . " ( a s s u n t o : v io la ç ã o d o s d i r e it o s d a s c r i
a n ç a s ; a n o : 2 0 0 1 ; t r e c h o d e r e d a ç ã o d e a lu n a : V í v i a n S e b a s t iã o C a e t a n o ) .
" D e a c o r d o c o m o s a s p e c t o s a b o r d a d o s , t o r n a s e in a d i á v e l e f e t iv a r e m s e m u d a n ç a s
p o is a e x p lo r a ç ã o in f a n t i l e s tá a c e n t u a n d o s e . S e n d o a s s i m , p o d e m o s a f i r m a r q u e o e n
c o n t r o n a S u é c i a * n o q u a l s e a b o r d o u e s s e s é r i o p r o b le m a , f o i u m a b o a in ic i a t i v a p o is , a
lo n g o p r a z o , a t r a v é s d a a j u d a d e p e s s o a s c o n s c i e n t e s , t a l p r o b le m a p o d e r á r e v e r t e r s e . "
( a s s u n t o : v io l a ç ã o d o s d i r e it o s d a s c r ia n ç a s ; a n o : 2 0 0 1 ; t r e c h o d e r e d a ç ã o d e a l u n a : R o
b e r t a S c h w o n k e M a r t i n s ) .
* e n c o n t r o n a S u é c i a , p r o m o v i d o p o r u m a o r g a n iz a ç ã o n ã o g o v e r n a m e n t a l s u e c a .
11 A co n tra - a rg u m e n ta çã o n o te x to d is s e r ta tivo - a rg u m e n ta tivo
( U N I C A M P / S P ) N o s ú l t im o s t e m p o s , v ê m o c o r r e n d o i n t e n s a s d is c u s s õ e s a p r o p ó s i t o d o s
m e io s d e c o m b a t e r a v i o l ê n c ia p r a t ic a d a p o r m e n o r e s , n a s g r a n d e s c i d a d e s . U m e x e m p l o é a
d iv e r g ê n c i a d e o p i n i õ e s e n t r e N ilt o n C e r q u e ir a ( S e c r e t á r io E s t a d u a l d e S e g u r a n ç a P ú b lic a
d o R io d e J a n e i r o ) e B e n e d i t o D o m i n g o s M a r ia n o ( O u v i d o r d a P o lí c ia d o E s t a d o d e S ã o P a u
lo ) , v e ic u l a d a p e la R e v is t a I s t o É , d e 0 4 / 0 9 / 9 6 .
L e ia a s e g u ir t r e c h o d e s s a p o l ê m i c a :
O E s t a t u t o d o A d o le s c e n t e , c o m o e s t á h o je , é u m a le i d e p r o t e ç ã o a o s i n f r a
t o r e s . Q u e m r o u b a o s t ê n i s d a s c r ia n ç a s q u e v ã o a o c o l é g i o ? Q u e m a s s a lt a a s c r i
a n ç a s n o s ô n i b u s ? S ã o o s m e n o r e s in f r a t o r e s . A le i a c a b a d e ix a n d o d e s p r o t e g id a a
m a io r ia , q u e s ã o a s v í t i m a s . O s i n f r a t o r e s f ic a m e m lib e r d a d e p o r c a u s a d a im p o s
s i b i lid a d e d e u m a a t u a ç ã o s e r e n a e e n é r g ic a d o s p o li c ia is . C o m is s o , a q u e l e s e l e
m e n t o s d e a l t a p e r ic u lo s i d a d e t ê m c a m p o a b e r t o p a r a s u a s a ç õ e s c r i m i n a i s . E a c a
b a m a c o n t e c e n d o t r a g é d i a s c o m o a d a C a n d e l á r ia o u a d a s m ã e s d e A c a r i, q u e a t é
h o je n ã o a c h a r a m s e u s f i lh o s . T e m o s q u e c o r t a r e s s a s p o s s ib il id a d e s r e t i r a n d o e s
s e s m e n o r e s d a s r u a s . ( . . . ) A o c o n t r á r io d o q u e o c o r r e h o je , o s m e n o r e s in f r a t o r e s
d e v e r i a m e s t a r p r e s o s , s u j e i t o s a o C ó d ig o P e n a l.
G e n e r a l N i l t o n C e r q u e ir a
é cau sa de
N ã o h á p u n iç ã o p e n a l a o s E x is t e u m a lt o ín d ic e d e c r im i-
m e n o r e s in f r a t o r e s . n a lid a d e d e s s e s in f r a t o r e s .
60 Teresinha Brandão
m esm o com A c o n t in u a r ia a c o n t e c e n d o B
1 ) R e to m a d a d a te s e E x is t e u m a fo r t e t e n d ê n c ia / M u it o s a c r e d i-
d o " a d v e r s á r io ” t a m q u e , q u a n d o o a s s u n t o é v i o lê n c i a j u v e n i l, a
p u n iç ã o p e n a l a m e n o r e s d e 1 8 a n o s d im in u i r i a o
í n d i c e d e a ç õ e s c r im in a i s d o s in f r a t o r e s .
2 ) R e fu ta ç ã o , a tra v é s d e E m v e rd a d e / N o e n ta n to / N ã o o b sta n te /
c o n c e s s ã o , le v a n t a m e n t o A p e s a r d i s s o , o s c r im e s c o n t in u a r ia m a c o n t e -
d e h ip ó t e s e , c a u s a , a p o n - c e n d o s e t a i s in f r a t o r e s c u m p r is s e m p e n a e m
ta n d o p a r a re s u lta d o s p r e s í d i o c o m u m p o i s , n e s s e t i p o d e in s t i t u iç ã o ,
c o n tr á r io s n ã o s e r e s s o c ia l iz a o in d i v í d u o e , s i m , i n c i t a - s e a
q u e e le s e t o r n e m a is v i o le n t o .
3 ) C o n c lu s ã o D e s s a f o r m a / D e s s e m o d o / A s s i m , a e x p li c a -
ç ã o s e g u n d o a q u a l a f a lt a d e p u n iç ã o p e n a l s e r ia
a c a u s a d o a l t o í n d ic e d e c r im in a li d a d e j u v e n il
n ã o p r o c e d e / n ã o p o d e , p o is , s e r s u s te n -
ta d a .
n ão é cau sa de
1 ) R e to m a d a d a te s e D e a c o r d o c o m o s d e f e n s o r e s d a im p u t a b i -
d o " a d v e r s á r io ” l id a d e p e n a l , q u a n d o o a s s u n t o é v i o lê n c ia , é l í c i t o
p e n s a r - s e q u e a p u n iç ã o p e n a l a m e n o r e s d e 1 8
a n o s d i m i n u ir ia o ín d i c e d a s a ç õ e s c r i m i n a i s d o s
in f r a t o r e s .
2 ) R e fu ta ç ã o , a tra v é s d e O r a / A b e m d a v e r d a d e , e s s e s m e n o r e s já fo -
co m p ro v a çã o , a p o n ta n d o r a m s u b m e t id o s a u m t i p o d e p u n iç ã o m u i t o s e -
p a r a r e s u lt a d o s m e lh a n t e a o c u m p r i m e n t o d e p e n a e m p r e s í d i o
c o n tr á r io s c o m u m , c o m o n o c a s o d a s F E B E M s , e c o n s ta to u -
s e n ã o t e r h a v i d o r e s s o c i a l iz a ç ã o m a s , a o c o n -
t r á r i o , r e in c i d ê n c i a a o c r i m e .
3 ) C o n c l u s ã o , s e g u id a N ã o s e p o d e , p o r t a n t o , c o n s id e r a r e s s a m e d i-
d e s u g e s tã o d a c o m o c a u s a d a d i m i n u i ç ã o d o ín d i c e d e c r im i-
n a li d a d e . O a d e q u a d o s e r i a i n s i s t i r n a a p l i-
c a ç ã o d e m e d id a s s ó c i o - e d u c a t i v a s , p r o t e g e n d o -
s e a q u e l e s q u e , n a m a io r ia d a s v e z e s , c a r e c e m d e
p ro te ç ã o o s m e n o re s d e ru a .
C O N C L U S Ã O (* d e v e s e r c e n tra d a n a p re v e n ç ã o , ta n to n o s c a s o s p ró o u c o n tra
a le g a liz a ç ã o )
r e p r im ir a p e n a s n ã o b a s t a : é n e c e s s á r io a j u d a r o d e p e n d e n t e ;
s u g e s tõ e s p a ra a p re v e n ç ã o :
a p lic a ç ã o d e p e n a s a lt e r n a t iv a s ( d e s d e a o b r ig a ç ã o a f r e q ü e n t a r c u r s o s a n t id r o g a s
a t é a o b r ig a t o r ie d a d e a o t r a t a m e n t o ) ;
n a s e s c o la s : p r o g r a m a s d e p r e v e n ç ã o c o m e s p e c ia lis t a s t a is c o m o p s ic ó lo g o s , p e d a -
g o g o s ; r e f o r m u la ç ã o c u r r ic u la r ( in t r o d u ç ã o d o t e m a e m d iv e r s a s d is c ip lin a s d o c u r r í-
c u lo * p r o p o s t a a t u a l d o M E C ) ;
n o s p o s t o s d e s a ú d e , h o s p it a is , c lín ic a s : p r o g r a m a s , in c lu in d o p a r t ic ip a ç ã o d o s fa m i-
lia r e s d o s d e p e n d e n t e s , e m p a le s t r a s ; a t e n d im e n t o d e o r ie n t a ç ã o a e s s e s f a m ilia r e s e
a o d e p e n d e n t e , a t r a v é s d e e s p e c ia lis t a s d a á r e a m é d ic a .
N ã o h á p u n iç ã o r íg id a e m r e - E x is t e u m a u m e n t o d o c o n -
la ç ã o a o s c o n s u m id o r e s d a su m o d e m a co n h a.
m aconha.
M e s m o h a v e n d o p r o ib iç ã o o c o n s u m o a u m e n to u
ou:
M e s m o h a v e n d o p r o ib iç ã o o c o n s u m o n ã o c e s s a r ia
Vejamos outra situação:
Se alguém for favorável à legalização da maconha, a relação A é causa
de B po-deria ser assim esquematizada:
A p r o ib iç ã o le g a l d a m a c o n h a O co n su m o d a m aco n h a d eve
n ã o d im in u i o c o n s u m o . s e r le g a liz a d o .
O c o n s u m o d a m a c o n h a fo i a le g a liz a ç ã o n ã o d im in u iu t a l
le g a liz a d o co n su m o
U m e x e m p lo d e co n tr a - a rg u m e n ta çã o
12 e m te x to d is s e r ta tivo - a rg u m e n ta tivo
D e a c o r d o c o m r e c e n t e s p e s q u i s a s , e n t r e e l a s a D a t a fo l h a , u m a d a s m a i o r e s p r e o c u
p a ç õ e s d o s b r a s i l e i r o s é a v i o l ê n c i a . A s i t u a ç ã o t o r n o u s e t ã o g r a v e q u e o s n ú m e r o s r e f e r e n t e s
a o s c r im e s l e m b r a m o c e n á r i o d e u m a g u e r r a c i v i l . A l é m d o a u m e n t o d a q u a n t i d a d e d e d e l i t o s , a
b r u t a l i d a d e d e s t e s c a u s a p e r p le x i d a d e p r o f u n d a à s o c i e d a d e .
É m u i t o c o m u m j u l g a r [ 1 ] a p o b r e z a c o m o c a u s a p r in c i p a l d a v i o lê n c i a . P o r é m [ 2 ] , e x i s
t e m p a í s e s a in d a m a i s p o b r e s q u e o B r a s i l n o s q u a i s o s n í v e i s d e s u b v e r s ã o p e r m a n e c e m b a i
x o s , c o m o s e c o n s t a t a n a Í n d ia ; o u t r o s o n d e o n í v e l d e d e s e n v o l v i m e n t o e c o n ô m i c o é a l t o m a s o
í n d i c e d e c r im i n a l id a d e t a m b é m o é , f a t o e x i s t e n t e , p o r e x e m p l o , n o s E U A . I s s o i n d i c a q u e , n o
c a s o b r a s i l e i r o , a v i o l ê n c i a n ã o é o c a s i o n a d a s o b r e t u d o p e l a p o b r e z a , m a s é f r u t o d e [ 3 ] d u a s
c a r a c t e r í s t i c a s n a c i o n a i s : a d e s i g u a l d a d e s o c i a l e a im p u n id a d e . A d i s p a r i d a d e e n t r e a c o n d i ç ã o
s o c i a l d o s m a i s r i c o s e a d o s m a is p o b r e s é t a n t a q u e m u i t o s , p o r a m b i ç ã o o u f a l t a d e o p o r t u n i
d a d e s , o p t a m p e l o c r i m e c o m o fo r m a d e a s c e n s ã o s o c ia l . S o m a s e a i s s o a c e r t e z a d a im p u n id a
d e , c a u s a d a p o r u m a p o l í c i a s u c a t e a d a e c o r r u p t a e u m a J u s t i ç a l e n t a e p a r c i a l .
D i a n t e d e t a l s it u a ç ã o , a p o p u l a ç ã o s e n t e s e c a d a v e z m a i s a c u a d a . C o m m e d o d e t o r
n a r s e v í t i m a , e , s e m p o d e r c o n t a r c o m a p o l í c i a , o c i d a d ã o n ã o c r i m i n o s o t r a n c a s e e m c a s a e
a b r e m ã o d o s e u d i r e i t o d e i r e v i r . A p o p u l a ç ã o , d e v i d o à i n e f i c i ê n c i a d o E s t a d o , b u s c a m e i o s p a r a
p r o t e g e r s e ; a q u e l e s q u e p o d e m , c o n t r a t a m s e g u r a n ç a s p a r t i c u l a r e s a t u a l m e n t e e l e s f o r m a m
u m c o n t in g e n te m a io r q u e a p r ó p r ia p o líc ia e n q u a n to o s d e m a is c o n s tr o e m " p r is õ e s " p a ra
p r o t e g e r s e u p a t r i m ô n io .
A s i t u a ç ã o , s e m d ú v i d a , é e m e r g e n c i a l . P a r a r e v e r t ê la , t o r n a s e n e c e s s á r i o e r r a d i c a r
a s p r i n c i p a i s c a u s a s d o p r o b l e m a : p u n ir o s c r i m i n o s o s e a m e n i z a r a s d e s i g u a l d a d e s s o c i a is . A
f i m d e r e p r i m i r a c r i m i n a l i d a d e , a p o l í c i a d e v e s o f r e r u m p r o c e s s o d e r e c i c l a g e m p a r a p o d e r a g ir
d u r a m e n t e c o m o s b a n d i d o s , e n ã o p u n i r o s c i d a d ã o s n ã o c r i m i n o s o s . T a m b é m é p r e c i s o in v e s t ir
e m e d u c a ç ã o , c h a v e p a r a a m e l h o r i a d a s c o n d i ç õ e s s o c i a i s d a p o p u l a ç ã o .
13 S u g e s tõ e s d e co m o fa z e r ( q u a d ro s s in té tico s )
ESTRUTURA
In t r o d u ç ã o : D e l im i t a ç ã o d o a s s u n t o e r e t o m a d a d a t e s e d o " a d v e r s á r io " .
D e s e n v o l v i m e n t o : R e f u t a ç ã o , a t r a v é s d o e m p r e g o d e c o n c e s s õ e s , le v a n t a m e n t o
d e h i p ó t e s e s , s e g u id o d e j u s t i f i c a t i v a s e a p o n t a n d o p a r a r e
s u l t a d o s c o n t r á r i o s .
C o n c lu s ã o : R e t o m a d a d o p o n t o d e v i s t a , a c r e s c id a d e s u g e s t õ e s .
O b s .: É b o m l e m b r a r q u e n ã o h á u m a " o r d e m " o u " c o lo c a ç ã o " r í g id a q u a n t o à s s u g e s t õ e s o f e r e c i d a s
a c im a . A r e t o m a d a d a t e s e p o d e s e r fe it a , p o r e x e m p lo , n o d e s e n v o l v im e n t o , e n ã o n a in t r o d u ç ã o .
T a l id é ia n ã o é s e n ã o u m a fo r m a r í g i d a / in c o n s e q ü e n t e / s u p e r f ic ia l d e ( . . . )
Q u e s t io n a s e m u i t o ( . . . ) . A n t e s , p o r é m , é p r e c is o l e m b r a r q u e ( . . . )
N ã o s e tr a ta d e " X " , m a s d e " Y " .
É c e r t o q u e ( . . . ) m a s s e r ia lí c i t o t a m b é m le m b r a r ( . . . )
S e é v e r d a d e q u e ( . . . ) n ã o m e n o s e x a t o é ( . . . )
D e f a t o , ( . . . ) ; n o e n t a n t o , ( . . . )
É p o s s í v e l q u e e s s a m e d id a v e n h a a s e r t o m a d a , m a s o i d e a l s e r i a ( . . . )
É in e g á v e l a e x is t ê n c i a d e ( . . . ) . A p e s a r d i s s o , é v á l i d o f r is a r, a in d a , u m o u t r o a s p e c t o , r e fe
r e n t e a / a o ( . . . )
N ã o s e p o d e ig n o r a r q u e ( . . . )
A in d a q u e m u it o s a le g u e m " X " , c o n v é m s a lie n t a r ( . . . )
66 Teresinha Brandão
S U G E S T Õ E S P A R A A IN T R O D U Ç Ã O
A le g a s e , c o m f r e q ü ê n c ia , q u e a p r o b le m á t ic a " X " n ã o p o d e s e r r e s o l v id a a n ã o s e r p o r
m e io d e ( . . . ) . P e la p o l ê m ic a q u e e n c e r r a , t a l a s s u n t o m e r e c e u m a d e t a l h a d a a n á l is e .
H á q u e m c o n s id e r e " X " a s o lu ç ã o id e a l p a r a a m e n i z a r / r e v e r t e r o a tu a l q u a d r o d e ( . . . ) . E n
t r e t a n t o , t a l m e d i d a t o r n a s e i n c o n s is t e n t e / in e f ic a z d e v id o a / a o ( . . . )
L o n g e d e s e r c o n s i d e r a d a u m a q u e s t ã o p a c í f ic a , " X " d iv id e p o s i ç õ e s e m m e io à o p i n iã o
p ú b lic a : p o r u m la d o , s a l ie n t a s e ( . . . ) ; p o r o u t r o , ( . . . )
A o s u s t e n t a r a id é ia ( . . . ) , m u it o s e s q u e c e m ( .. . )
S U G E S T Õ E S P A R A A C O N C L U S Ã O
D e s s e m o d o , a i d é i a ( . . . ) t o r n a s e in s u s t e n t á v e l n o a t u a l c o n t e x t o . S e r ia m n e c e s s á r ia s
m e d i d a s t a is c o m o ( . . . ) p a r a s e g a r a n t i r a r e v e r s ã o d e t a l q u a d r o .
É a b s o lu t a m e n t e in d is p e n s á v e l , p o r t a n t o , r e c o n s i d e r a r o a r g u m e n t o s e g u n d o o q u a l ( . . . )
p o is , c o n f o r m e o e x p o s t o , e le r e f o r ç a u m a i m a g e m / p r e c o n c e it u o s a / c o n s e r v a d o r a / u lt r a
p a s s a d a d e ( . . . ) . O id e a l s e r ia ( . . . ) p a r a q u e a s it u a ç ã o p u d e s s e s e r r e v e r t id a .
L o g o , p o r m a is e f ic a z e s q u e p a r e ç a m , t a i s m e d id a s a c a b a r ia m n ã o s ó p o r ( . . . ) , c o m o t a m
b é m ( . . . ) , f a t o s q u e , a o i n v é s d e a m e n iz a r o p r o b le m a , p o d e r i a m a c e n t u á lo . A t i t u d e s c o
m o , p o r e x e m p lo , ( . . . ) s e r i a m c a p a z e s , is t o s i m , d e a lt e r a r a a t u a l c o n j u n t u r a , p r o p o r c io
n a n d o u m a m e lh o r q u a l id a d e d e v id a a o s c i d a d ã o s .
14 O u s o d o s a d vé rb io s e a d je tivo s n a a rg u m e n ta çã o
O g o v e r n o a g iu e f ic ie n t e m e n t e c o m r e la ç ã o à g r e v e d o s m e t a lú r g ic o s .
c o m r e t id ã o
c o m s e r ie d a d e
m o d e ra d a m e n te *
c o m é tic a
O s m e t a lú r g ic o s a g ir a m c o m m a tu rid a d e d u ra n te a g re v e .
c o m r e s p o n s a b ilid a d e
p a c if ic a m e n t e
o r d e ir a m e n t e
O s m e t a lú r g ic o s a g ir a m im p r o p r ia m e n t e d u ra n te a g re v e .
e rro n e a m e n te
ir r a c io n a lm e n t e
ir r e fle t id a m e n t e
t e n d e n c io s a m e n t e
O g o v e r n o a g iu a u t o r it á r ia e im a t u r a m e n t e d u r a n t e a g r e v e d o s m e t a lú r g ic o s .
“c e g a ” e im p u ls iv a m e n te
O g o v e r n o a g iu c a u te lo s a e e tic a m e n te d u r a n t e a g r e v e d o s m e t a lú r g ic o s .
s é r ia e e f ic ie n t e m e n t e
Obs.: A lista a seguir foi elaborada e cedida gentilmente pela professora Lígia Maria da
Fonseca Blank.
a d e q u a d o , a u t ê n t ic o , a lt r u í s t a , a p t o , b e m
s u c e d id o , b e m fe it o , b e n e f ic e n t e , c a p a z ,
c o n s c i e n t e , c o n f iá v e l, c a b í v e l , c o m p e t e n t e , a la r m a n t e , a s s u s t a d o r , a n g u s t ia n t e ,
c o n v in c e n t e , c o n s is t e n t e , d e s e n v o l v id o , a n a c r ô n ic o , a n t id e m o c r á t i c o , c o n f u s o ,
d e c is i v o , d i n â m ic o , e q u â n i m e , e n é r g ic o , c o n d e n á v e l, c r í t ic o , c r i t i c á v e l,
e s s e n c ia l , e x c e le n t e , e q ü i t a t i v o , e x í m i o , c o m b a l id o , c o n t e s t á v e l, c a ó t ic o ,
fe c u n d o , f id e d i g n o , f ie l, f u n d a m e n t a l, c a la m it o s o , c o n s t r a n g e d o r,
fo r t í s s im o , h o n r a d o , í n t e g r o , i m p a r c ia l, c o n d e s c e n d e n t e , c o r r u p t o , c o r r u p t í v e l,
in d is p e n s á v e l, im p r e s c in d í v e l , i m p e r d í v e l, d a n o s o , d e s p ó t ic o , d it a t o r ia l,
in ig u a lá v e l, im p o r t a n t í s s im o , in c o m p a r á v e l , d e m a g o g o , d e s m e d id o , d r a m á t ic o ,
in t r a n s fe r í v e l , in s u b s t it u í v e l , i r r e n u n c iá v e l, e s c a s s o , e x c e s s i v o , e s t é r il ,
in v i o lá v e l, ir r e p r e e n s í v e l , im p a r c ia l, e s c a n d a lo s o , e s t a r r e c e d o r, e x í g u o ,
p e r t in e n t e , p r ó s p e r o , p r o m is s o r , p r o c e d e n t e , e q u iv o c a d o , f a ls o , fa la c i o s o , f r a u d a d o r,
p r o f í c u o , o p o r t u n o , p r o f ic i e n t e , p r o b o , s é r io , f r a u d u l e n t o , g r a v e , g r a v í s s im o ,
s e r í s s im o , ú t i l, u t i lí s s i m o , v a lio s o , z e l o s o , … h e d io n d o , h ip ó c r i t a , in d ig n o , in ju s t o ,
ir r is ó r io , in s u p o r t á v e l , i n a c e i t á v e l ,
in t o le r á v e l, i r r e c u p e r á v e l ,
a m p l o , e v id e n t e , c r e s c e n t e , c o e r c it iv o , in c o n s is te n t e , in e x e q ü í v e l , im p e r fe it o ,
c o n t í n u o , e v id e n t e , e n o r m e , c o n t r o v e r t id o , ir r e s p o n s á v e l, in t r a n s ig e n te ,
d r á s t i c o , i n ó c u o , in s t a n t â n e o , i n d ig n a d o , la m e n t á v e l, la s t i m á v e l, le v ia n o , le n t o ,
im e d ia t o , i r r e v e r s í v e l , i n e v it á v e l , in o f e n s i v o , n e g lig e n t e , p a li a ti v o , p r e o c u p a n t e ,
im p e r c e p t í v e l, g e r a l , p le n o , p e c u lia r, p e r n ic io s o , p r e ju d ic i a l, o m is s o ,
p o lê m i c o , p e r p le x o , p o l í t ic o , p ú b l ic o , o p o r t u n i s t a , r e t r ó g r a d o , s e c t á r io ,
t é c n ic o , s e v e r o , v u lt o s o , … t e n d e n c i o s o , x e n ó fo b o , . . .
A r g u m e n t o s l ú c id o s e c o n v in c e n t e s , a m p la e u r g e n t e m o d if ic a ç ã o e s t r u t u r a l , a t it u d e s c r i
t e r io s a s e t r a n s p a r e n t e s , a p u r a ç ã o is e n t a e m e t ic u lo s a , e le it o r c r í t ic o e c o n s c ie n t e , e s p í
r i t o p a r t ic ip a t i v o e c o m u n it á r i o , c o n s u m id o r v ig ila n t e e m a d u r o , p la n o l ú c id o e p r o m is s o r,
p r o p o s t a s s é r ia s e c o e r e n t e s , m a n i fe s t a ç ã o c o n c r e t a e e f i c a z , s o c ie d a d e ju s ta e s o li d á r i a ,
c o n s c i e n t e e p a r t ic ip a n t e , s o lu ç õ e s le g í t im a s e d u r a d o u r a s , t r a b a lh o d i g n o e h o n e s t o ,
p r o v id ê n c ia s r á p id a s e a d e q u a d a s , r e c u r s o s im e d i a t o s e s u f ic ie n t e s , o b s e r v a ç ã o c o n t í n u a
e a te n ta , p o lític o ín te g r o e c o m p e te n te , …
S o lu ç õ e s p a r c i a i s e e q u iv o c a d a s , s i t u a ç ã o c a ó t ic a e d e s e s p e r a d o r a , s o c ie d a d e in j u s ta e
p r e c o n c e it u o s a , s e t o r p ú b l ic o in c h a d o e i n o p e r a n t e , a t it u d e a r r o g a n t e e p r e p o t e n t e , e m
p r e s a s e s t a t a is in e f ic ie n t e s e o n e r o s a s , a t it u d e s t ã o r a d ic a i s q u a n t o a b s u r d a s ( c o m p a r a ,
e n fa t iz a n d o ) , p r in c í p io s f e c h a d o s e a u t o r it á r io s , a r g u m e n t o s f a la c io s o s e in c o n s i s t e n t e s ,
le is b r a n d a s e in e f i c a z e s , p a is c o n d e s c e n d e n t e s e ir r e s p o n s á v e is , e p is ó d io la m e n t á v e l e
u lt r a ja n t e , lu g a r e s a fa s t a d o s e i n ó s p i t o s , s a lá r io s i n ju s t o s e d e s e s t i m u la n t e s , . . .
A b s o l u t a p r io r i d a d e , m e t a p r i o r i t á r i a , a s p e c t o p r i m o r d i a l , s i g n i f i c a t i v o p r o g r e s s o ,
p r i n c i p a l m o t i v o , a l t o e s c a lã o , d e s t a c a d a a t u a ç ã o , v e r d a d e i r o e s t a d is t a , r e s u l t a d o
d e f i n i t i v o , r e l e v a n t e s c o n t r ib u iç õ e s , e v i d e n t e d e s r e s p e it o , f l a g r a n t e c o r r u p ç ã o ,
g r a v í s s i m a in f r a ç ã o , e x c e l e n t e a t u a ç ã o , e x p r e s s i v o s r e s u l t a d o s , …
15 O u s o d o s e le m e n to s co e s ivo s n o s te xto s a rg u m e n ta tivo s
Exemplos:
É preciso, inicialmente, observar que toda arte pressupõe criação,
produção hu-mana.
Ou:
Deve-se analisar primeiramente (...)
Iniciemos a análise observando (...)
Analisemos, em primeiro lugar, (...)
Para prosseguir a análise:
Num segundo plano/nível/momento, observamos (...)
Em segundo lugar, destacam-se os elementos (...)
Deve-se acrescentar, nesta segunda etapa, que (...)
Exemplos:
É verdade que o tema acerca da chamada ‘arte engajada’ tem
suscitado polê-micas.
Ou:
É certo que (...) Indubitavelmente (...)
De fato (...) Sem dúvida (...)
Efetivamente (...) Irrefutavelmente (...)
Certamente (...) É irrefutável (...)
É inegável (...) Inquestionavelmente (...)
É inquestionável (...)
Exemplos:
É provável que muitos teóricos se oponham às palavras de ordem dos
parnasia-nos, quais sejam: ‘arte pela arte’.
Ou:
Provavelmente (...)
Possivelmente (...)/ É possível (...)
Exemplos:
Não podemos esquecer que todo processo de renovação estética é
atravessado por um processo de renovação social.
Ou:
É preciso insistir no fato de que (...)
É necessário frisar que (...)
É imprescindível insistir na hipótese de (...)
Tanto isso é verdade que (...)
Vale lembrar o argumento (...)
Exemplos:
Paralelamente às tendências vanguardistas mais exacerbadas da
Europa, desen-volviam-se, no Brasil, experiências artísticas muito criativas.
Ou:
Ao mesmo tempo (...)
Concomitantemente (...)
Exemplos:
No que se refere à obra de Chico Buarque (...)
Quanto ao episódio ocorrido na Semana da Arte
Moderna (...)
No que diz respeito à distinção entre (...)
De acordo com Ferreira Gullar (...)
Conforme lemos em Érico Veríssimo (1982) (...)
Retomando Graciliano Ramos (...)
Nas palavras de Mário Quintana (...)
Com a palavra, o autor: “A arte...” (...)
Emoção e
Inteligência,
n.3, p.57, fev. 2000.
Exemplo:
Até mesmo os mais ingênuos desconfiam do lema ‘arte pela arte’.
Exemplo:
Acreditar no lema ‘arte pela arte’ é, no mínimo, ingenuidade.
Exemplo:
Um conceito de ‘vanguarda’ estética no Brasil merece uma consideração
profunda: é preciso, em primeiro lugar, recusarmos a idéia de que esse
conceito é universal. Além disso, é necessário frisarmos que, ao contrário
do que muitos pregam, esse con-ceito não possui um caráter alienante.
Ou:
além do mais/ ainda/ também/ soma-se a isso/ acresça-se a esses
fa-tos/ além de tudo/ ademais etc.
Exemplos:
Não pretendemos adotar um conceito universal de ‘vanguarda’; pelo
contrário, tentaremos mostrar como se constrói esse termo no contexto da
realidade brasileira.
“A arte religiosa da Idade Média, por exemplo, era realizada com
finalidade defini-da. Era uma arte ‘popular’ imposta, tendo assim alguns
pontos de contato com a arte de massa de nossos dias. Ao contrário do
que acontece hoje, quando a arte de mas-sa, na maioria dos casos, vai ao
encontro do consumidor (...)” (idem, p.137)
Ou:
por um lado/ por outro lado/ de um lado/ de outro lado etc.
10) Para comparar: tal como/ assim como/ da mesma forma que/ da
mesma maneira que/ igualmente/ do mesmo modo que/ tanto
quanto/ mais... menos (do) que etc.
Exemplos:
“Tais considerações são válidas igualmente para o teatro, o cinema e
as demais formas de arte.” (idem, p.99)
“A obra de arte aberta (‘vanguarda’) é a expressão, no plano da arte, do
processo dinâmico e aberto da sociedade burguesa e de sua crise
ideológica e, ao mesmo tempo, o salto para exprimir o caráter dialético
da realidade.” (idem, p.77)
“Fenômeno semelhante ocorre no campo das artes plásticas.” (idem,
p.129)
11) Para indicar a relação causa/ conseqüência: por causa de/ graças
a/ em virtude de/ em vista de/ devido a/ por motivo de/ na medida
em que/ porque/ uma vez que/ já que/ visto que/
conseqüentemente/ em con-seqüência de/ em decorrência de/
como resultado de/ em conclusão de/ razão/ motivo/ resultado/
conseqüência etc.
Exemplos:
“Essa é a razão por que o discurso não carrega em seu cerne uma
experiência concreta a comunicar, nada revela, não é poesia, e, a rigor, é
um falso discurso.” (idem, p.97)
“A pintura brasileira, conseqüentemente, não sofreu essa evolução,
cujos resul-tados (...) seriam adotados pelas gerações do pós-guerra.”
(idem, p.43)
Exemplos:
“O específico da obra de arte é o particular e, portanto, a experiência
determina-da, concreta do mundo.” (idem, p.77)
“Do que foi exposto, parece-nos justo deduzir que (...)” (idem, p.41)
“O que define a arte de massa é, pois, o seu raio de ação, o vasto
número de pes-soas, de todas as classes e regiões, que ela pode atingir a
curto prazo.” (idem, p.127)
13) Para indicar finalidade, objetivo: para que/ a fim de que/ com o
propó-sito de/ com a intenção de/ com o intuito de/ na tentativa
de/ visar/ ter por objetivo/ pretender/ ter em vista/ ter em mira/
propor-se a/ pro-jeto/ objetivo/ plano/ pretensão/ aspiração/
finalidade/ meta/ alvo/ intuito etc.
Exemplos:
Com o intuito de verificar algumas concepções correntes acerca do
termo ‘van-guarda’ estética, decidimos, em primeiro lugar (...)
Este trabalho visa, primeiramente, a analisar algumas concepções
correntes relati-vas ao termo ‘vanguarda’ estética.
Este trabalho tem por objetivo examinar algumas concepções
correntes acerca do termo ‘vanguarda’ estética.
Exemplo:
É justamente essa noção que faltava destacar: toda arte é política no
sentido de que determina uma opção diante dos problemas concretos,
afirmando ou negando determinados valores.
15) Para explicar detalhadamente: elas podem exercer funções, tais como
as de retificar, ratificar etc.: ou melhor/ ou seja/ quer dizer/ isto é/
por exem-plo/ em outras palavras/ em outros termos/ dito de
outra forma/ vale dizer etc.
Exemplo:
“Mas, por outro lado, nada impedirá que, mesmo obras voltadas para
temáticas individuais, se situem no plano da realidade política, ou seja, no
plano da atualidade.” (idem, p.142)
Exemplos:
“O caráter esquemático da arte de massa é, no entanto, no geral,
alienante, uma vez que induz a uma visão falsa da realidade concreta.”
(idem, p.119)
“A arte de massa é, em essência, mercadoria, e nisso também ela se
define como legítimo produto da sociedade capitalista, na qual tudo se
transforma em mercado-rias. Mas é preciso atentar para o fato de que
essa transformação da arte em merca-doria não é um fenômeno restrito às
artes de massas e que ela não significa o fim da arte.” (idem, p.136)
“A posição esteticista rejeita a arte de massa como atividade não-
cultural, ou mes-mo anticultural. Não obstante, essa posição não está
infensa à existência da arte de massa e é, até certo ponto, condicionada
por ela (...).” (idem, p.138)
A n á lis e d e p ro b le m a s d e re d a çã o
1 Em situações um pouco
tensas, como no caso de se conceder
se for uma figura pública, conhecida
na mídia, a impropriedade
uma entrevista a um meio de vocabular pode ser motivo de ironia,
comunicação, é comum o usuário da contribuindo para desqualificar sua
língua cometer deslizes, imagem. É o que observamos no
descuidando-se, muitas vezes, do exemplo abaixo:
vocabulário que emprega. Sobretudo
E lle , a n o 1 3 , n . 5 , p . 3 0 , m a io 2 0 0 0 .
a) T r a n s c r e v a a p a la v r a / e x p r e s s ã o u s a d a im p r o p r ia m e n t e .
b) E x p lic it e o q u e o a u t o r q u is d iz e r a o u s a r t a l p a la v r a .
c) E x p liq u e o q u e e le r e a lm e n t e a f ir m o u .
d) R e e s c r e v a o t r e c h o p r o b le m á t ic o , s u b s t it u in d o t a l
e x p r e s s ã o e a d e q u a n d o - a à i n t e n ç ã o d o a u t o r. F a ç a a s
a d a p t a ç õ e s in d is p e n s á v e is .
“ Q u e p e r t u r b a d o r le r n o M a is ! , d e 1 2 / 0 3 , u m a r t ig o s o b r e a p e s q u is a d e s o c io b io lo
g ia q u e a f ir m a q u e o e s t u p r o é 'n a t u r a l'! P i o r a i n d a é q u e a c o n c lu s ã o s e j a in f e r id a p a r a a e s
p é c ie h u m a n a p e l o e s t u d o d o c o m p o r t a m e n t o d a s m o s c a s . . . S e r á q u e é m e s m o p o s s ív e l fa
la r e m 'e s t u p r o ' e n t r e m o s c a s ?
A a n t r o p o lo g ia s o c i a l e c u lt u r a l j á m u it o r e b a t e u a i d é i a d e q u e v á r i o s c o m p o r t a m e n
t o s h u m a n o s s e r ia m d a o r d e m d a n a t u r e z a . É d e e s p e c ia l r e le v â n c ia a i d é i a d e q u e a c u lt u r a
a t u a i n c lu s iv e n o s c o m p o r t a m e n t o s v i s t o s c o m o m a is p r ó x im o s d a n a t u r e z a : n a s p r á t ic a s s e
x u a is , d e c a s a m e n t o , n a s r e g r a s d e p a r e n t e s c o , t é c n ic a s d e p a r t o . D iz e r q u e v á r io s c o m p o r
t a m e n t o s v ê m a p e n a s d a n a t u r e z a , c o m o f a z e m m u it o s e s t u d o s d e s o c io b io lo g ia , p a r e c e u m
t a n t o s i m p l is t a e c e g o a t o d a a c u lt u r a c o n t e m p o r â n e a , a o s a p e lo s d a m í d i a e d a p u b l ic id a d e
e à r e a lid a d e s o c i a l e c u lt u r a l q u e v i v e m o s h o je . P o r
e s s e m o t iv o , d iz e r q u e o e s t u p r o é 'n a t u r a l' ( c o m o
r i s c o p o lí t i c o d e ig u a la r o s e n t i d o d o t e r m o 'n a t u r a l' à
p a la v r a 'n o r m a l') é i m e n s a b o b a g e m , já q u e o c o m
p o r t a m e n t o h u m a n o n ã o é r e g id o a p e n a s p e la s r e
g r a s d a n a t u r e z a .”
H e lo í s a B u a r q u e d e A lm e id a , p r o fe s s o r a e d o u t o r a n d a e m
a n t r o p o lo g i a n a U N I C A M P ( C a m p in a s , S P ) .
F o n t e : w w w . g e o c it i e s . c o m / m _ r e t t
( F o lh a d e S ã o P a u lo , 2 9 / 3 / 2 0 0 0 )
9) “Por tudo isso, é imprescindível uma reflexão sobre o assunto dos jovens, que
são o fu-turo do país.” (assunto: avaliação sobre os 10 anos de criação do
ECA; ano: 2000).
11)“Por outro lado, fico ‘pasma’ ao ver crianças que deveriam estar na flor da
inocência (...)” (idem ao anterior).
" A g o r a , p o r fa l t a d e p la n e ja m e n t o d o G o v e r n o , o s c o n t r i
I s t o É , 2 3 / 5 / 2 0 0 1 . D e s e n h o d e A r o e ir a .
b u in t e s v ã o p a g a r. É e c o n o m i z a r e p a g a r o u a p a g a r. O G o v e r n o
a le g a q u e o p la n o é j u s t o , p o r q u e a liv i a o s m a is p o b r e s e p e n a liz a
( s ic ) o s m a is r ic o s . S e r á ? "
D e p o is , o jo r n a lis t a c o n t in u a :
" S e é p a r a o p la n o s e r j u s t o , e n t ã o q u e s e p u n a ( o u p e n a liz e
c o m o o G o v e r n o u s a , s e m c o n h e c e r b e m a lí n g u a p o r t u g u e s a ) o
r e s p o n s á v e l p e la fa lt a d e e n e r g ia : o q u e n ã o p la n e jo u ( . . . ) Q u e s e
c o r t e a e n e r g i a d o G o v e r n o . "
( D iá r i o P o p u l a r , 2 2 / 0 5 / 0 1 )
2) “(...) consiste na falta de informações dos cidadãos, uma vez que não existem
campa-nhas as quais visem ao esclarecimento da população sobre o possível
contágio de doen-ças sexualmente transmissíveis, inclusive sobre a, muitas
vezes, impiedosa gravidez.” (assunto: iniciação sexual precoce entre os
brasileiros; ano: 2000).
10)“De acordo com pesquisas realizadas pelo IBGE, uma elevada porcentagem da
popu-lação brasileira acredita em um conceito inovador de ‘família’; para tais
entrevistados, esta não precisa ser necessariamente composta por pai, mãe e
filhos, vivendo sob o mesmo teto; uma pessoa que vive só, com um animal de
estimação, pode considerar-se vivendo em uma instituição familiar.” (assunto:
perfil da família no novo milênio; ano: 2000).
12)“As escolas deveriam conversar mais com os alunos até com os que estão
terminando o 2º grau.” (assunto: a prática dos trotes aos calouros nas
universidades brasileiras; ano: 1999).
4 Ao articularmos as idéias em
um texto, a fim de que este seja
importante para garantir a coe-
rência textual.
coerente, é necessário verificarmos Nos trechos abaixo, de
se elas têm a ver umas com as outras redações de alunos, um problema de
e observarmos o tipo de relação a coesão acabou por interferir na sua
qual se estabelece entre elas. coerência.
Também mostra-se importante, ao Após a leitura do exemplo que
retomarmos idéias nesse texto, evidencia tal problema, reformule os
cuidarmos se a retomada foi feita de trechos de forma a tornar a relação
forma correta ou não. Em ambos os coesão/ coerência adequada.
casos, o uso dos coesivos é
" C o n s id e r o q u e , p o r o u t r o la d o , a s o c i e d a d e , e m g e r a l,
g o s t a d e a s s i s t ir e s t e t ip o d e c e n a o n d e a c o n t e c e m 'b a ix a
r i a s ', fa z e n d o a s s im p e n s a r e m q u e n ã o s ã o s ó e l e s * q u e p a s
s a m p o r s i t u a ç õ e s p a r e c i d a s . " ( a s s u n t o : g u e r r a p e la a u d i ê n
c i a e a q u a lid a d e d o s p r o g r a m a s n a T V b r a s ile i r a ; a n o : 1 9 9 8 ) .
* O t e r m o d e s t a c a d o n ã o p o s s u i
Is to É , 1 /1 0 /9 7
r e fe r e n t e c l a r o n o t r e c h o .
1) “Ao ler uma matéria na revista Veja, que mostra seu posicionamento sobre o
futuro da sociedade, resolvi escrever-lhe por motivo de contrapor-me às
mesmas.” (assunto: re-dução da jornada de trabalho e aumento do tempo
destinado ao lazer; ano: 2000).
2) “Todo menor deve ter direito à educação, à saúde e à vida digna, segundo a
Decla-ração Universal dos Direitos da Criança. No entanto, as imagens
observadas na mídia e os dados expostos no encontro, na Suécia, revelam
uma realidade assustadora na qual se notam a exploração da mão-de-obra
infantil e o uso desses indivíduos em guerras.” (assunto: violação dos direitos
das crianças; ano: 2001).
5) “Um país que enfrenta tantos problemas na Saúde, ainda tem que ‘lutar’
contra os re-médios, denominados como crime hediondo.” (assunto:
falsificação dos remédios; ano: 1998).
“Os Estados Unidos, os países da União Européia e a Rússia lançaram na atmosfera
382 bilhões de toneladas de dióxido de carbono nos últimos cinqüenta anos,
quantidade superior às emissões de todos os demais países.” (Veja, 1/8/2001, p.48)
Imagem: IstoÉ, 1/8/2001.
( R e v is t a C a r i n h o )
1) “Como exemplo temos a morfina, usada para combater a dor que, aos
poucos, está sendo substituída pelo samário – 153.” (assunto: uso da energia
nuclear [área médica]; ano: 2000).
6
Um problema bastante outras formas gramaticais utilizadas
comum en-contrado em redações de para se estruturar as frases.
alunos diz res-peito à incompletude O trecho abaixo, parte de uma
da frase, ou seja, a idéia pretendida carta de leitor, extraído do jornal
pelo autor é abandona-da e a Diário Popular, de 30/11/97,
inteligibilidade torna-se comprome- apresenta algumas frases
tida. Muitas vezes, tal problema é fragmentadas, ocasionando difi-
decor-rente da pontuação culdades de entendimento ao leitor.
inadequada, do uso impróprio do Observe:
gerúndio ou do infinitivo, en-tre
Texto argumentativo: escrita e cidadania 8
9
" E m r e s p o s t a a o c o m e n t á r i o d a c o lu n a R o n d a
d o s P a g o s d e D o m in g o ( 2 3 / 1 1 / 9 7 ) , q u e d iz r e s p e it o a o
P ix u r u m a o m u x i r ã o .
E m : H is t ó r i a s e L e n d a s d o B r a s il
A n a li s a n d o a a t u a l s it u a ç ã o f in a n c e i r a d a
E s tâ n c ia T h o m a z ia n a , n ã o fo i c a u s a d a p e la
I l u s tr a ç ã o : J . L a n z e lo t t i.
p a t r o n a g e m a n t e r i o r , e s im p e l a a t u a l.
P o is , c o m o s a b e m o s , a p a tr o n a g e m a n te r io r
a d q u i r i u i m ó v e is n o v a l o r s u p e r i o r a 5 0 . 0 0 0 d ó la r e s e
p a g o s .”
4) “Por sua vez, essa sociedade que omite informações aos jovens, assiste
filmes eróticos, novelas em que o sexo está sempre presente.” (assunto:
influência da mídia X mater-nidade precoce; ano: 2000).
5) “O jovem brasileiro tem passado por alguns problemas. Entre eles, destaca-se
o alcoo-lismo que, lamentavelmente, afeta 20% destes. Tornando-se, assim,
para vários, um ví-cio preocupante.” (assunto: o alto índice de alcoolismo
entre os jovens; ano: 1999).
7
Se compararmos a relação numa de escrita. Igualmente, na
fala/ escrita, nas mais diversas escrita, numa situação for-mal,
situações do cotidiano, perceberemos devem-se evitar construções da mo-
que não se fala como se escreve, não dalidade da fala.
se escreve como se fala, assim como Nas frases abaixo, extraídas
não se fala nem se escreve da de redações de alunos, notam-se
mesma maneira em todas as oca- estruturas e escolha do vocabulário
siões. próprias da linguagem falada
Logo, o que é perfeitamente informal, modalidade não acei-ta em
acei-tável numa situação de fala, em provas de redações de vestibulares.
situação informal, pode não o ser Observe:
" I s s o n ã o l e v a a n a d a .”
" I s s o n ã o a j u d a a s d i f i c u l d a d e s .”
" N o s e u t e x t o , a s e n h o r a d iz q u e ( . . .) ”
" E c o m o is s o p o d e s e r a c e i t o n o m e i o u n i v e r s i t á r i o q u a n d o
f o r a d e le p o d e d a r a t é c a d e ia ? ”
" O s p o l í t i c o s n ã o f a z e m n a d a p a r a l e v a n t a r o p a í s .”
2) “Em conseqüência desse ato, houve muita especulação sobre uma possível
manipulação política e o incentivo à compra e venda de votos, mas desta vez
não passou em branco este fato irresponsável.” (idem ao anterior).
4) “Não vejo mal nenhum em pintarem os alunos, fazerem eles correr e coisas
deste tipo.” (idem ao anterior).
8) “É preciso tornar mais fácil a solução dos problemas (...)” (idem ao anterior).
9) “Isso sem falar na falta de ética e vergonha na cara de nossos políticos, que
só pensam neles.” (assunto: ética e política; ano:
2000).
12)“Se isso que foi citado for feito, a saúde já irá dar uma boa melhorada.”
(assunto: saú-de pública no Brasil; ano: 1999).
13)“(...) porque, se continuar como está, muitos, com alto potencial, poderão
ficar de fora da sociedade.” (assunto: desemprego; ano: 2000).
14)“O ECA deveria trabalhar em cima do dever escolar para menores de rua
(...)” (assunto: 10 anos de criação do ECA; ano: 2000).
15)“O problema é que o estatuto muitas vezes inexiste na prática, a maioria dos
artigos do texto legal não saem do papel.” (idem ao anterior).
P ro p o sta n º 1
O jornal Folha de São Paulo publi- especialistas nas áreas educacional e
cou, em 18/10/99, uma reportagem jurídica.
contendo o relato de um leitor, 14 Após a leitura da coletânea, es-
anos, Paulo (nome fictício; ver creva uma carta argumentativa
“observação”), segundo o qual está dirigida ao aluno Paulo ou ao diretor da
sendo expulso da escola onde estuda escola, manifestando-se acerca da
em razão do preconceito de que tem acusação de preconceito alegada
sido alvo. pelo aluno e da postura adotada
Além do depoimento do leitor, a pela direção do estabelecimento.
Folha publicou uma entrevista com o Além das informações contidas na
diretor da escola envolvida, coletânea, você poderá utilizar outras
depoimentos de alunos da própria que julgar pertinentes.
instituição, assim como de Ao assinar sua carta, use apenas
as iniciais de seu nome.
Texto argumentativo: escrita e cidadania 93
( E m : F o lh a t e e n , s u p le m e n t o d o jo r n a l F o lh a d e S ã o P a u lo )
O b s . : P o r q u e o s n o m e s d o s p e r s o n a g e n s d a e s c o l a fo r a m o m i t i d o s
d a R e d a ç ã o
E x c e p c io n a l m e n t e , n e s t a r e p o r t a g e m , a F o l h a t o m o u a d e c i s ã o e d i t o r i a l d e n ã o i d e n t i f i c a r
v á r i o s d o s e n t r e v i s t a d o s , o q u e n ã o é p r á t i c a d o j o r n a l . M u i t o p e l o c o n t r á r io . O s a u t o r e s d a s d e c l a r a
ç õ e s p u b l i c a d a s s ã o s e m p r e i d e n t if i c a d o s , s a l v o o s c h a m a d o s c a s o s " o f f t h e r e c o r d s " , e m q u e a fo n t e
p e d e o a n o n i m a t o e h á r e l e v â n c i a j o r n a l í s t i c a p a r a q u e e s s e p r o c e d i m e n t o s e j a r e a l i z a d o .
N e s t a r e p o r t a g e m , c u j o a s s u n t o é d e li c a d o e p o l ê m i c o , o n o m e d a e s c o l a e n v o l v i d a e d o s
p e r s o n a g e n s c e n t r a i s d o c a s o a l u n o e d i r e t o r d o c o l é g i o n ã o fo r a m r e v e l a d o s c o m o f im ú n i c o e
e x c l u s i v o d e p r e s e r v a r a i m a g e m d o e s t u d a n t e , q u e t e m m e n o s d e 1 8 a n o s d e i d a d e .
R e v e l a r o n o m e d o c o lé g i o o u d o d i r e t o r p o d e r ia le v a r à i d e n t i f ic a ç ã o d o a l u n o e c a u s a r
p o s s í v e i s s i t u a ç õ e s d e c o n s t r a n g i m e n t o p a r a o e s t u d a n t e e p a r a o s d e m a i s a lu n o s d a e s c o l a . E s s a
fo r a m a s p r e o c u p a ç õ e s d o j o r n a l a o o p t a r p o r m a n t e r n o a n o n im a t o o s p r i n c i p a i s e n v o l v i d o s n o c a s o .
Silvia Ruiz
da Reportagem Local
" I s s o t u d o é r id í c u lo . Q u e r
d iz e r q u e o o u t r o g a r o t o n ã o
s a b e s e d e f e n d e r s o z in h o ? S e
e le n ã o q u e r n a d a c o m o
" T o d o m u n d o n a e s c o la P a u lo , e le d e v ia s e e n t e n d e r
s a b e q u e e s s e m o le q u e é c o m e le ."
b ic h a e f ic a a s s e d ia n d o o M a r i n a ( n o m e f i c t í c i o ) , 1 4
o u t r o . S e fo s s e c o m ig o , já
t in h a d a d o u m a p o r r a d a
n a c a r a d e le . "
C l á u d i o ( n o m e f i c t í c i o ) , 1 5
"T o d o m u n d o c o m e n ta
e s s a h is t ó r i a n a e s c o la ,
m a s n ã o d e v e r ia le v a r à
" E s s e m e n in o n ã o t e m o
e x p u l s ã o . G o s t a r d e
m e n o r d i r e it o d e f i c a r e x p o n d o
a lg u é m n ã o é m o t iv o p a r a
o s o u t r o s . S e e le g o s t a d e
m a n d a r e m b o r a ."
a lg u é m q u e n ã o é h o m o s s e
x u a l, d e v e r i a f i c a r n a d e le . " A d r i a n a ( n o m e f i c t í c i o ) , 1 5
P a u l a ( n o m e f i c t í c i o ) , 1 4
Folha – O que o levou a escrever para o Folhateen?
Paulo – A minha escola disse que eu não vou poder estudar lá no ano que
vem. Acho que estou sendo alvo de preconceito porque sou homossexual.
Folha – Por que a direção da escola quer que você saia?
Paulo – Eles falaram comigo e com os meus pais e disseram que eu deveria
sair porque estava incomodando o garoto por quem eu sou apaixonado. A escola
acha que eu sou um problema. Eles são preconceituosos e moralistas.
Folha – Você acha que de fato incomodou o garoto?
Paulo – No início do ano, mandei uma carta para ele e me declarei. Também
disse para as minhas amigas que gostava dele. Aí, todos na escola ficaram saben
do, ficou uma pressão sobre ele. Acho que isso poderia até incomodar.
Folha – E qual foi a atitude da escola?
Paulo – A minha orientadora pediu para que eu parasse de procurálo.
Também disse que eu deveria passar a entrar na escola pela secretaria, subir para a
classe depois que os outros alunos já tivessem subido e que não poderia ir à
cantina. Ela chegou a dizer que os pais dos meninos mais novos poderiam ficar com
medo que eu fosse abusar deles no banheiro da escola. Ela também chamou os
meus pais e contou tudo a eles e recomendou que eu fizesse terapia. Ela me
considera um problema, e a escola não quer problemas.
Folha – E o que você fez?
Paulo – Fui fazer terapia. Acho que é bom até para eu me conhecer melhor e
aprender a lidar com toda essa situação. Mas acho que, mesmo que quisesse, não
conseguiria deixar de gostar dele. Algumas vezes, liguei para a casa dele e disse
que gostava dele, mas ele nunca disse claramente que não gostava de mim. Eu
acho que tenho o direito de expressar o meu amor por ele. Acho que isso é algo que
a gente deve resolver entre a gente, sem a interferência da escola. Quanto aos
outros alunos, disse que eu não sou um maníaco, não vou atacar nenhuma criança.
Folha – O que você acha que a escola deveria fazer nesse caso?
Paulo – Acho que eles deveriam conversar comigo, mas não tirar nossa liber
dade. A posição da escola deve ser de orientar, não de expulsar. E, se eu fosse uma
menina, a mãe dele (do outro garoto) estaria feliz, a escola iria proteger a situação. A
escola, como educadora, deveria fazer com que os dois fossem respeitados e prote
gidos. Eles deveriam agir em cima de quem goza com a cara dos outros, não de
mim e do garoto que eu amo.
Folha – O que você pretende fazer para resolver o problema?
Paulo – Meus pais não querem levar isso muito longe, não querem se expor.
Meu pai acha que a gente teria de ter dinheiro para fazer alguma coisa.
Folha – Você se sente discriminado pelos colegas?
Paulo – Há vários alunos que dizem: “Você vai morrer”. Há preconceito da
parte de alguns, a maioria não me aceita, mas muitos me respeitam.
Folha – Você gostaria de permanecer na escola, mesmo achando que há
preconceito contra você por parte da direção?
Paulo – Acontece que eu gosto da minha escola, dos meus amigos e sou um
bom aluno. Se eu for para outro lugar, vou ter de me adaptar. Não é que eu tenha
medo, mas sempre penso: “Como os alunos de uma nova escola iriam me olhar?”.
Eu quero continuar, apesar de tudo o que está acontecendo. Quero fazer algo para
mudar a mentalidade da escola, que não gosta de tocar nesse assunto, assim como
em outros, como drogas e sexualidade. Tudo o que provoque o senso crítico dos
alunos é sempre evitado.
Texto argumentativo: escrita e cidadania 97
Folha – Quando um aluno dessa escola pode ser expulso?
Diretor – Quando ele não se adapta às normas da escola, os pais são avisados,
depois pode haver um conselho de classe. Tentamos evitar o máximo possível a expul
são porque é uma marca que o aluno leva para o resto da vida.
Folha – O Folhateen recebeu a carta de um aluno, Paulo, que diz que vai ser
expulso dessa escola porque é homossexual.
Diretor – Ele é bonzinho, inclusive é assumido. O problema é que o outro aluno
está sendo gozado. Esse aluno não cria problema nenhum, apenas há o constrangi
mento do outro.
Folha – Ele causa algum tumulto na escola?
Diretor – Ele me parece que tem boas notas, mas cria um pouco de gozação por
parte dos colegas.
Folha – Por que ele seria expulso, então?
Diretor – No ano que vem ele iria para o mesmo prédio (do outro garoto), eles se
encontrariam no recreio, e haveria aquela gozação dos outros colegas. O problema é
por aí. Se ele fosse assumido, mas ficasse no seu cantinho, não haveria problema. O
problema é a gozação com a vítima, que se sente muito mal. Não é propriamente pelo
fato de ser homossexual. Mas isso (a expulsão) vai ser decidido no conselho de classe
no final do ano.
Folha – Segundo ele, as orientadoras da escola disseram que alguns pais
teriam medo de que ele assediasse crianças.
Diretor – Disso eu não tenho conhecimento.
Folha – Há alguma forma de essa decisão mudar?
Diretor – Não está decidido. Geralmente, se os orientadores apresentam todos
esses fatos, os professores (do conselho de classe) seguem mais ou menos a orien
tação dos orientadores.
Folha – A escola pode estar sendo preconceituosa?
Diretor – Não sei, aqui não tem muito disso. O nível é alto, os alunos vêm mais
para estudar, não são alunos que vêm criar problemas.
Folha – Mas, se fosse uma menina, aconteceria o mesmo?
Diretor – Meninos e meninas apaixonados há centenas. Isso é o pão nosso de
cada dia. O nosso lema é, dentro da escola, amizade, muita amizade, e apenas ami
zade.
Folha – Esses garotos que estão fazendo gozações estão sendo amigos?
Diretor – A gente não é dono da cabeça de cada aluno. Entre alunos dessa ida
de, gozação, essas coisas, são normais. Não sei até que ponto (a gozação) é muito
acentuada. Apenas o que ouvi falar, via orientadoras, é que seria um pouco perigoso ele
ir para o colegial junto com o outro.
Folha – Ele está sendo ameaçado de ser mandado embora da escola pelo
fato de ter declarado que gosta de outro menino?
Diretor – Sim, claro. Para não ter de ser expulso, o que seria ruim para ele, o ide
al seria que os pais decidissem retirálo da escola, para evitar o constrangimento de o
conselho de classe decidir.
Folha – Então a solução não seria mandar o outro menino embora da esco
la?
Diretor – O outro é a vítima, um menino perfeitamente normal.
Folha – O senhor acha que o Paulo não é normal?
Diretor – A homossexualidade é considerada uma anormalidade que precisa ser
respeitada, isso, sim. Ele não tem culpa nenhuma. Ele nem gostaria de ser assim. Que
culpa ele tem? Mas normal, normal... Como diz a Bíblia, Deus criou o homem e a
mulher, não criou um intermédio entre eles.
Folha – O senhor não acha que a expulsão seria traumática para ele?
Diretor – Acho que sim, mas nós temos também que ver o conjunto do colégio.
Folha – Não haveria outro jeito de solucionar o caso?
Diretor – Não sei. O conselho de classe é que vai decidir.
P ro p o sta n º 2
Terceiro Setor
O que é?
Pode ser definido como o conjunto de atividades das organizações da sociedade
civil, portanto, das organizações criadas por iniciativas privadas de cidadãos, com o ob
jetivo de prestação de serviços ao público (saúde, educação, cultura, habitação, direitos
civis, desenvolvimento do ser humano, proteção do meio ambiente). Costumase dizer
que não têm fins lucrativos, muito embora seja melhor definilas como organizações em
que o possível lucro é reaplicado na manutenção de suas atividades ou distribuído entre
seus colaboradores, jamais sendo apropriado por um dono ou proprietário. Alardeado
como um novo setor da economia na mais franca expansão, pode ser o equilíbrio bus
cado entre as atividades capitalistas – por gerar empregos – e as de assistência social –
por não ter o lucro como meta principal, mas o bemestar da sociedade, neste proble
mático final de milênio para as economias tradicionais.
O b s . : O s d o i s p r i m e i r o s f r a g m e n t o s fo r a m e x t r a í d o s d e D I M E N S T E I N , G i l b e r t o . A p r e n d i z d o
f u t u r o : c id a d a n i a h o j e e a m a n h ã . S ã o P a u l o : Á t i c a , 1 9 9 8 . p . 8 2 e 8 3 .
não têm institucionalidade nem recursos a partir das nossas experiências, que
suficientes para tal fim. Sua missão é identi apontem para um desenvolvimento sem ex
ficar e analisar as causas dos problemas clusões e com justiça social. Vimos mostrar
sociais, apontar soluções construindo mo que acreditamos que um outro mundo é
delos de intervenção, ajudar a envolver a possível e que temos um papel importante
população na luta cidadã. Ao mesmo tempo, na sua construção.
não são intermediárias ou substitutas de
movimentos sociais, sindicais ou qualquer Associação Brasileira de Organizações Não
outra forma de ação coletiva da sociedade Governamentais
civil. Ao contrário, são suportes, apoios, es www.abong.org.br – telefone: (11) 32372122
tímulos destes movimentos. Não substituem Rua General Jardim, 660 – 7º Vila Buarque –
os partidos políticos. Ajudam de forma com 01223010 – são Paulo – SP
plementar, na medida em que buscam, com A ABONG foi fundada em 1991 por um grupo
seu trabalho, sensibilizar a população para de ONGs que decidiu buscar a intervenção
que reconheça e lute por seus direitos. social agindo coletivamente. Nestes 10 anos de
As associadas da ABONG se sen trabalho, o grupo inicial ganhou muitas adesões
tem felizes em estar com outras ONGs no e hoje são cerca de 270 associadas.
(Veja, 27 de outubro, 1999)
P ro p o sta n º 3
O s t r ê s p i la r e s d o t e m p o li v r e s e r ã o a s e n s u a lid a d e , a c r ia t iv i d a d e e a e s t é t ic a .
O s l u x o s c a d a v e z m a is r a r o s c o n s i s t ir ã o n o s il ê n c io , n o e s p a ç o , n a p r i v a c id a d e .
No início do século 20, Freud publicou "A Interpretação dos sonhos", Taylor
FSP, 22/04/01
inventou o "Scientific Management", Einstein anunciou a teoria da relatividade,
Picasso expôs "Les Demoiselles d'Avignon", Stravinski compôs "A Sagração da
Primavera".
(...) P e s q u i s a r e a li z a d a e m 3 0 p a í s e s r e v e la q u e * , e n t r e
O p r o b l e m a d o m u n d o n ã o é e c o t e r m a i s d i n h e i r o e m a i s t e m p o li v r e , a s p e s s o a s p r e fe
n ô m i c o , é d e e s t il o d e v id a . P r e c is a m o s e n r e m a r e n d a . O B r a s i l, c o m 5 9 % o p t a n d o p e l o d i n h e ir o ,
c o n t r a r u m je i t o d e c o n v e n c e r o s p o v o s d o s o c u p a o 8 º l u g a r n a l i s t a . O p r im e ir o p o s t o é d a R ú s s i a
p a í s e s d e s e n v o l v id o s a r e l a x a r , a c u r t ir a v i ( 7 1 % ) , s e g u i d a d a F r a n ç a ( 6 3 % ) . O s n o r t e a m e r i c a n o s ,
d a . P o d e r í a m o s , p o r e x e m p l o , m a n d a r fa z e r h e r d e ir o s e s p ir i t u a i s d o " t e m p o é d i n h e i r o " , f i c a m n a 1 1 ª
u n s a d e s iv o s p a r a o s c a r r o s d e le s c o m p o s iç ã o . N o o u t r o e x t r e m o , o d o s q u e e s c o lh e m o t e m p o
f r a s e s c o m o " T a k e it e a s y " , " C u r t a a v id a " , li v r e , e s t ã o a Í n d ia e a s F il ip i n a s ( 6 6 % ) , s e g u i d a s d o
" C a r p e d i e m " , e n f im , " R e la x " . P o v o s c o m o V i e t n ã ( 5 9 % ) .
o s a m e r i c a n o s e o s ja p o n e s e s p r e c is a m N ã o p a r e c e h a v e r m u i t a r e l a ç ã o e n t r e a q u a l id a d e
a p r e n d e r a t r a b a lh a r m e n o s , a c u id a r m a i s d e v id a p r o p o r c i o n a d a p e lo p a í s e a p r e fe r ê n c i a d e s u a
d e s u a s fa m í l i a s e a t i r a r m a i s f é r ia s , d e p r e p o p u la ç ã o . O C a n a d á , p r i m e i r o c o l o c a d o n o I D H ( Í n d ic e
fe r ê n c ia e m p r a ia s b r a s il e i r a s . T e m g e n t e d e D e s e n v o lv im e n to H u m a n o ) , é o 5 º e n tr e a s n a ç õ e s
q u e a c h a o m á x i m o t u d o o q u e v e m d o s E s q u e o p t a m p e la r e n d a . A q u i p a r e c e m o p e r a r m a is n o
t a d o s U n i d o s , e s p e c ia lm e n t e n a á r e a d a a d ç õ e s f il o s ó f i c a s e c u lt u r a i s . A Í n d ia , c a m p e ã d o t e m p o li
m i n i s t r a ç ã o e d e n e g ó c i o s . E u a c h o o m á x i v r e , é o 1 3 8 º I D H , m a s o h in d u í s m o , r e li g iã o p r e d o m i
m o q u e o b r a s i le i r o p o n h a a fa m í l ia e m p r i n a n t e , v a lo r iz a m a i s o t e m p o d o q u e o d i n h e ir o , fe n ô
m e ir o l u g a r. Q u e o B r a s il t i r e f é r i a s e m d e m e n o q u e , e m g r a u s v a r ia d o s , o c o r r e e m t o d a a Á s i a , a
z e m b r o e s ó r e t o m e o r itm o d e p o is d o C a r r e g iã o o n d e a o p ç ã o p e lo l a z e r é m a is fo r t e .
n a v a l. Q u e o p a í s i n t e i r o p a r e d u r a n t e a C o (...)
p a d o m u n d o . Q u e t o d a c r ia n ç a b r a s il e i r a A p r ó p r i a b u s c a d e m e lh o r ia s t e c n o ló g ic a s t i n h a c o
s a ib a d a n ç a r e b a t u c a r. E s t a m o s m il v e z e s m o f i m p r e c í p u o p o u p a r o h o m e m d o t r a b a lh o . M a s a l g o
m a is b e m p r e p a r a d o s p a r a a e r a d o r o b ô d o o c o r r e u n o m e i o d o c a m in h o e o t r a b a l h o , c a d a v e z m a
q u e o s a n g lo s a x õ e s e o s o r ie n t a i s . is , i n v a d e a s o u t r a s e s fe r a s d a v id a d a s p e s s o a s . D e c i d i
d a m e n t e , a h u m a n id a d e p a s s o u p o r u m a t r a n s fo r m a ç ã o
( S t e p h e n K a n it z , V e ja ) p r o f u n d a n e s t e s ú l t im o s s é c u l o s .
* O e d i t o r ia l a l u d e à p e s q u i s a d o i n s t i t u t o n o r t e a m e r i c a n o R o p e r
S t a r c h W o r ld W i l d , c o o r d e n a d a p o r T o m M i l le r e d i v u lg a d a p e l a F o lh a ,
e m 0 7 / 0 6 / 0 0 . ( F o lh a d e S ã o P a u l o , 9 / 6 / 0 0 )
Texto argumentativo: escrita e cidadania 10
" ( . . . ) C o m o é q u e u m s é c u lo c h e g a à m e t a d e c e le b r a n d o c o m o c o n q u i s t a a l u t a d e s i n
d i c a t o s n o m u n d o i n t e i r o p a r a r e d u z i r j o r n a d a s fa t i g a n t e s e t e r m i n a c o m b o a p a r t e d a p o p u l a ç ã o
t r a b a l h a n d o c a d a v e z m a is ?
O m o t o r é o d e s e m p r e g o A e x p l i c a ç ã o d o s e s p e c i a l is t a s , v e j a m s ó , é a d i m i n u i ç ã o
c r e s c e n t e d o e m p r e g o c o n fo r t á v e l d o p a s s a d o , a q u e l e q u e d u r a v a p o r t o d a a v i d a ú t il e e x i g i a
p o u c o d o f u n c i o n á r i o . N u m a s im p l i f i c a ç ã o d e u m p r o c e s s o i n t r i n c a d o , a e c o n o m i a g lo b a li z a d a d a
ú l t i m a d é c a d a , p r i n c i p a l m e n t e , p ô s c o n t r a a p a r e d e e m p r e s a s l o t a d a s d e m ã o d e o b r a h a b i t u a d a
a o p a d r ã o o i t o à s c i n c o . L a n ç a d a s n u m a c o m p e t i ç ã o fe r o z , a d o t a r a m a p r á t ic a d o m e l h o r r e s u l
t a d o a o m e n o r c u s t o p o s s í v e l . I n s t a u r a r a m s e o d o w n s i z in g , a t e r c e ir i z a ç ã o , a r e e n g e n h a r ia ,
p r o c e s s o s q u e l e v a m à r e d u ç ã o d e p e s s o a l . Q u e m f i c o u t e v e s u a s o b r i g a ç õ e s a u m e n t a d a s e
p a s s o u a t r a b a l h a r m u it o m a is , n ã o s ó p a r a d a r c o n t a d o r e c a d o c o m o p a r a n ã o p e r d e r, e l e
t a m b é m , a v a g a . Q u e m s a i u p r o c u r o u a l t e r n a t i v a s m e n o s r e n t á v e i s e m a i s c a n s a t iv a s , c o m o
o c o r r e u n o B r a s i l n a b u s c a d e b r e c h a s n o m e r c a d o i n fo r m a l . ( . . . )
O u t r o s e t o r q u e m a n t é m l o n g a s j o r n a d a s , s e m q u e i s s o r e f l i t a p u j a n ç a e c o n ô m ic a , é o
i n fo r m a l . ' O t a x is t a , o e n c a n a d o r, a q u e l e s u j e i t o q u e t r a b a l h a p o r c o n t a p r ó p r ia , t o d o s d e v e m e s
t a r d e d i c a n d o o d o b r o d e t e m p o a o b a t e n t e ', a n a li s a J o s é P a u l o C h a h a d , t a m b é m e c o n o m i s t a e
p r o fe s s o r d a U S P . ‘ E l e s p r e c i s a m f ic a r m u i t o m a i s h o r a s d is p o n í v e i s , à e s p e r a d e u m c li e n t e , p a r a
m a n t e r o n í v e l d e r e n d a d e a n t i g a m e n t e . S e h o u v e s s e g e n t e b a t e n d o à s u a p o r t a , e l e s p o d e r ia m
t e r u m h o r á r i o f i x o , t e r a m e s m a r e n d a e s ó t r a b a l h a r ia m m a i s s e q u i s e s s e m u m e x t r a .’ ( . . . )
N e s s a n o v a c u l t u r a d e t r a b a l h a r m u i t o , g a n h a r m u i t o e s u b i r m u i t o n a v id a , o d e s e j o d e
c o n s u m o é o u t r o fa t o r p r e p o n d e r a n t e . A s p e s s o a s e s t ã o t r a b a l h a n d o m a i s , t a m b é m , p a r a p o d e r
c o m p r a r m a i s . E m 1 9 9 1 , a e c o n o m i s t a J u l i e t S c h o r, d e H a r v a r d , e s c r e v e u u m l i v r o q u e s e t o r n o u
u m a e s p é c i e d e b í b l i a d o a s s u n t o .
( . . . ) N e le , S c h o r c u l p a a t e le v i s ã o , p r i n c i p a l m e n t e , p o r i m p o r v a l o r e s e v e n d e r s í m b o l o s
d e s t a t u s q u e i n f l u e n c i a m o a m e r i c a n o a s e r u m p o v o q u e g o s t a d e g a s t a r, n ã o d e p o u p a r, u m a
d e f i n i ç ã o q u e c a b e , s e m t i r a r n e m p ô r, n a s f r o n t e i r a s d o B r a s i l q u e t e m d i n h e i r o p a r a ir à s
c o m p r a s . ( . . . ) ”
( R e v i s t a V e ja , 0 5 / 0 4 / 2 0 0 0 )
P ro p o sta n º 4
D
esesperados vez mais, ele vale mais Ao se abrirem para
atrás de mãode dinheiro. uma visão mais complexa
obra qualificada, de quem trabalha (ser que
Diante de tanta com
executivos dos setores de pensa, tem idéia, inter
petitividade, seria normal
tecnologia da informação e age), as empresas são
supor que o trabalho só
telecomunicações, no obrigadas a absorver tam
iria piorar as condições de
Brasil, vêemse forçados a bém a complexidade dos
vida dos trabalhadores,
oferecer salários altos e seres humanos, aceitando
submetidos a uma insu
benefícios indiretos, mas, os como pais, maridos,
portável pressão. Errado –
mesmo assim, encontram filhos.
e esse erro é um dos fatos
dificuldades de preencher
notáveis do capitalismo Cresce o número de
as vagas.
contemporâneo. empresas que oferecem
Nos setores de alta períodos sabáticos, tele
Por puro pragma
tecnologia, há uma discre trabalho, horário flexível,
tismo, as empresas são
pância entre a formação programas psicológicos,
obrigadas a ser mais ge
educacional dos trabalha estímulo a atividades físi
nerosas para atrair e
dores e as vagas ofereci cas: buscase fazer do lu
manter seu mais impor
das, reflexo de um ciclo gar de trabalho quase uma
tante patrimônio: o capital
econômico ancorado no extensão do lar. Tratar bem
humano. Passa a ser deci
que se convencionou a mãodeobra virou tam
siva a valorização da
chamar de “era da infor bém questão de market
transmissão do conheci
mação”. ing, mais especificamente
mento, numa aposta nos
de marketing social.
Em poucas palavras, intelectos. A disseminação
nunca se produziram das universidades corpo O Brasil assiste
tantos dados em tão pouco rativas, dragando milhões agora à onda da respon
tempo e, mais importante de reais para treinamento sabilidade social nas em
ainda, nunca foram trans de pessoal, mostra que, na presas, cobradas sobre
mitidos com tanta rapidez: prática, o ambiente de tra como cuidam de seus em
o novo ritmo vai definindo balho se confunde com o pregados e como tentam
quem vive, sobrevive ou ambiente escolar. melhorar sua comunidade,
simplesmente morre nos Aprendese fazendo, faz com ações de cultura,
negócios. Cada vez mais, se aprendendo. educação, saúde ou ambi
o tempo é menor e, cada ente.
Texto argumentativo: escrita e cidadania 10
É preciso assumir duas novas responsabilidades
Mudanças e escolhas
ARISTÓTELES. Arte retórica e arte poética. Trad. Antonio Pinto de Carvalho. Rio de
Janeiro: Ediouro, 1975.
CHAROLLES, M. Introdução aos problemas da coerência dos textos. In: GALVEZ, C.;
ORLANDI, E.; OTONI, P. O texto: leitura e escrita. Campinas: Pontes, 1988.
FÁVERO, L. Coesão e coerência textuais. São Paulo: Ática, 1993. (Série Princípios).
PÊCHEUX, M. Análise automática do discurso (AAD-69). In: GADET; HAK (Org.). Por
uma análise automática do discurso. Campinas: UNICAMP, 1990.
PLATÃO, F.; FIORIN, I. L. Lições de texto: leitura e redação. São Paulo: Ática, 1996.
______. Para compreender o texto: leitura e redação. São Paulo: Ática, 1993.