Você está na página 1de 18

GRUPO TCNICO INTERDISCIPLINAR DE AVALIAO SOBRE REQUERIMENTO DA MCT MINERAO LTDA NO PROCESSO N. 54000.000766/20 0!

RELAT"RIO ANTROPOL"GICO

INTRODUO

O Grupo de Trabalho Interdisciplinar designado atravs da Portaria INCRA/P/N 6 ! publicada no "i#rio O$icial da %ni&o! e' ()/*+/+*()! te' co'o ob,etivo subsidiar a Presid-ncia do INCRA na decis&o .uanto ao pedido de desa$eta/&o de #rea de assenta'entos da Re$or'a Agr#ria para a 'inera/&o! sendo a 0CT 0inera/&o 1tda2 a re.uerente parte do Processo n2 3***2***466/+*(*5*( e' tr6'ite no INCRA desde +*(*2 As #reas re.ueridas pela e'presa para desa$eta/&o situa'5se nos Assenta'entos 7gua A8ul e 9abi#! locali8ados nos 'unic:pios de Centro Novo do 0aranh&o ;0A< e Centro do Guilher'e ;0A<2 No Assenta'ento 7gua A8ul e=iste' os povoados Cipoeiro! 0ina Nova e >o.ueir&o! ta'b' inseridos na #rea solicitada para desa$eta/&o2 No Relat?rio Antropol?gico ser&o abordados aspectos culturais e sociais dos Assenta'entos! be' co'o os i'pactos socioculturais .ue o e'preendi'ento poder# causar2 As tcnicas de pes.uisa utili8adas e' ca'po $ora'@ observa/&o in loco e entrevistas! co' o uso de recursos de grava/&o #udio5visual2

Aora' reali8adas reuniBes e/ou entrevistas co' tcnicos e gestores do INCRA/0AC "NP0C ADTAD0AC 9TTRC 9D0AC 0PA/0AC CPTC Pre$eitura de Centro Novo do 0aranh&oC Associa/Bes dos AssentadosC Associa/&o dos 0oradoresC Cooperativa de Gari'peirosC assentadosC 'oradoresC gari'peiros2 ;Ane=o I E rela/&o de entrevistados/as<2

#IST"RICO DAS $AM%LIAS E A OCUPAO DO TERRIT"RIO

Para co'preender a realidade dos Assentados dos Progra'as de Assenta'entos 7gua A8ul e 9abi#! pede5se u' e=erc:cio de desloca'ento de olhar2 Fisuali8ar por u' 6ngulo .ue parte de su,eitos .ue luta' contra u'a vida ausente de signi$icados! para se ter u'a vida de .ualidade no ca'po2 "esta $or'a! consegue5se apreciar espa/os .ue n&o s&o va8ios! t-' identidade! s:'bolos! la/os territoriais espec:$icos! 'e'?ria e hist?ria2 O assenta'ento u' lugar identit#rio! espa/o deli'itado geogra$ica'ente! .ue conte'pla $a':lias bene$ici#rias de progra'as de re$or'a agr#ria do Governo e atravs deles 'ateriali8a5se o acesso a terra2 Os signi$icados do acesso G terra s&o@ trabalhar para si! liberdade! autono'ia! garantia de condi/Bes de sobreviv-ncia das $a':lias! a possibilidade de ser su,eito do pr?prio destino2 Dsse $oi o ob,etivo dos ocupantes da #rea e' .uest&o! situadas na A'a8Hnia do 0aranh&o! especi$ica'ente e' Centro Novo e Centro do Guilher'e@
IJuando eu vi' era crian/a! vi' co' 'eus pais2 Trabalhava l# agregado nas terras alheias2 Terra nossaK 9? debai=o da unha e ainda tinha .ue devolver pro dono na hora de ir e'bora2 1# era pagando renda2 Ao'os obrigados a sair de l#2 Ou vai! ou ent&o vai 'orrer de $o'e! passar necessidade2 Por.ue chuva n&o tinha 'ais2 Du era novinho! tinha (3 pra ( anos2 Ainda le'bro222 Chegou o te'po .ue os arro8 ia' soltando cacho e a.uele verao8&o222 1e'bro .ue eu ia dor'ir preocupado@ a gente vai perder esse arro8! a: n?s ta'o $eio de ,eito2 D o resultado era .ue Gs ve8es n&o perdia tudo! 'as perdia .uase tudo2 A: $oi

obrigado a gente criar corage' 'es'o de vir e'bora2L ;9eu 1ourival! 'orador desde (MN)! Povoado 1i'&o! Assenta'ento 9abi#<

Dsse hist?rico de luta por u'a terra pr?pria e co' boas condi/Bes de trabalho perpassa a vida da 'aioria das $a':lias ali presentes2 Atravs dos processos individuais dos bene$ici#rios dos Progra'as de Assenta'ento 7gua A8ul e 9abi#! dispon:veis na 9uperintend-ncia Regional do 0aranh&o ;9R5(+<! $oi poss:vel constatar .ue a orige' da 'aioria das $a':lias assentadas re'onta a diversos 'unic:pios do 0aranh&o! co'o@ Ti'biras! 0on/&o! Farge' Grande! Itapecuru 0iri'! >acabal! Chapadinha! Coroat#! 9anta In-s! "u.ue >acelar! >uriti! 0iranda do Norte! Penalva! 9anta 1u8ia! Carutapera! %rbano 9antos! Cod?! Colinas! 9anta In-s! Anapurus! Fit?ria do 0eari'! 1ui8 "o'ingues! 12 Ferde! Fitorino Areire! Pio OII! 1ago Ferde! Pedreiras! Fiana! Aldeias Altas! Ros#rio! >o' Pardi'! Q "oca2 Alguns che$es de $a':lia nascera' e' 'unic:pios do Piau:! 'as se criara' e' algu'as dessas cidades aci'a citadas do 0aranh&o2 9&o raras e=ce/Bes $a':lias oriundas de 'unic:pios do Par# e Cear#2
IOs .ue viera' do >ai=o Parna:ba! Piau:! Cear#! viera' $ugindo da repress&o do coronis2 Dsse o relato da nossa hist?ria2 Aora' escapar no 0aranh&o! terra do leite e do 'el2 Fie'os todo 'undo de outras regiBes e vie'os por.ue l# n&o encontra'os sobreviv-nciaL2 ;9eu Aran/a! vice5Presidente do 9TTR<

A 'igra/&o te'por#ria u'a estratgia de reprodu/&o social de $a':lias ca'ponesas2 D' busca por u' lugar na re$or'a agr#ria! o ca'pon-s nordestino percorre ca'inhos .ue atenda' sua de'anda por terra! nu'a a$ir'a/&o identit#ria e reali8a/&o pr#tica da cidadania2 A din6'ica do 'undo rural u'a aventura retirante para .ue ca'poneses brasileiros garanta' sua inser/&o no ca'po2 Augira' das cercas do lati$Rndio e da opress&o da cobran/a por renda! lutando e' duas $rentes@ u'a para entrare' na terra e se tornare' ca'poneses propriet#riosC outra para per'anecer na terra! co'o produtores de ali'entos essenciais G sociedade

brasileira2 1onge de sere' entraves ao desenvolvi'ento das $or/as produtivas e do capital no ca'poC nunca tivera' $oi acesso G terra2 A not:cia da e=ist-ncia de terras pro'issoras .ue iria' ser distribu:das espalhou5se e no $inal da dcada de 4* e in:cio de N* essas pessoas co'e/ara' a chegar G regi&o2 A Co'panhia de Coloni8a/&o do Nordeste ;CO1OND<! constitu:da e' (M4+! co' recursos $inanceiros oriundos do >anco 0undial e da 9%"DND! passou a atuar na regi&o! co' o ob,etivo inicial de assentar (N 'il $a':lias! e' lotes de 0aranh&o2 Dspeci$ica'ente nas #reas $oco deste trabalho! a CO1OND co'e/ou a atuar a partir de (MN32 Povoados co'o o 1i'&o! Chega Tudo! Cipoeiro! >o.ueir&o e 0ina Nova ,# e=istia'2 Atravs das Cartas de Anu-ncias repassadas pela CO1OND! as pessoas .ue ,# estava' habitando os povoados! passa' a ter acesso a terra para ta'b' trabalhar2 * hectares! e' u' patri'Hnio de terras de M)M2***!**** hectares! encravados na A'a8Hnia do

9eu Dstev&o apresentando sua Carta de Anu-ncia da CO1OND2

D' (MNM a CO1OND $aliu e esses docu'entos ,# n&o tinha' 'ais validade2 D' +**3 o Instituto Nacional de Coloni8a/&o e Re$or'a Agr#ria ;INCRA< cria Progra'as de Assenta'entos nessas #reas! regulari8ando

u'a situa/&o .ue ,# e=istia! pois $ora' assentados as pessoas .ue ,# estava' ali desde a divis&o dos lotes pela CO1OND2 Ne' todos conseguira' terra ao chegar G regi&o2 O caso de "ona 0aria 1u:8a e'ble'#tico! assentada do 7gua A8ul! nascida e' Ca'po 0aior ;PI<! aos 4 anos veio para o 0aranh&o co' a $a':lia! relata co'o conseguiu ad.uirir seu lote ainda na poca da CO1OND@
I0inha $ilha! a.ui $oi u' so$ri'ento! n?s chega'os e' N 2 Du $i.uei l# na entrada! agregada co' outras pessoas! por.ue n?s n&o tinha terreno2 A: $ica'os esperando! por.ue disse .ue ia' botar u' leil&o da.uelas pessoas .ue tinha' tirado a terra! 'as .ue n&o tava' $a8endo bene$:cio2L

Aa'iliares! a'igos e conhecidos! vindos de u' 'es'o lugar! tendia' a se estabelecer ,untos2 Alguns vinha' so8inhos e ap?s lograr -=ito nos trabalhos iniciais ou na constru/&o de suas 'oradias! voltava' para buscar suas $a':lias2 A propaganda sobre esses novos agrupa'entos surtia e$eitos no cresci'ento desses grupos2 Al' da espera por u' lote! proble'as de saRde co'o 'al#ria! hepatite e hansen:ase era' 'uito co'uns nesse per:odo e tornara'5se ainda 'ais graves pela escasse8 e' atendi'entos b#sicos de saRde2 Os relatos indica' .ue 'uitos 'orrera'! 'uitos voltara' Gs suas cidades de orige' e os .ue $icara'! $ora' os .ue resistira'2 A $alta de estrada .ue interligasse o Povoado 1i'&o at a cidade $oi outro obst#culo solucionado pelo trabalho coletivo dos pr?prios 'oradores@
IA.ui era t&o rui'! .ue tu n&o achava .ue' passava co' u' saco de arro8! .ue tu n&o achava .ue' passasse co' u' saco de $arinha2 So,e t# bo' de'ais2 Ave 0ariaT Por conta desse desenvolvi'ento da estrada .ue n?s $i8e'os2 N?s 'ete'os $oi u' 'achado de l# da rua at chegar no Centro Novo2 Acabei u' 'achado .uase .ue novinho! arrancando pau de dentro do ch&o2 "epois .ue n?s $i8e'os essa estrada acabou di$iculdade2 Olha! a gente saia da.ui h da 'anh&! co' a la'a no 'eio da perna! tanto $a8ia ser inverno co'o ver&o! pra n?s chegar no Patob# era h da tarde2 So,e n?s sai da.ui do 1i'&o! co' u'a hora t# e' 0araca/u' e depois ta'o e' casa2 Aicou bo'! n&o $icouK D ho,e o co'rcio! n?s n&o precisa sair da.ui pra ir pra lugar nenhu' por.ue te' .ue' ve' vender e' casa! na porta2 N&o $icou bo'K A.ui a gente so$reu2 Du vi u' cara arrodeando co' (* sacas de arro8

RU6**!**! n&o tirava RU **!**2 A di$iculdade .ue tinha antes de ter esse ra'al! acabou2L ;Q AntHnio! Povoado 1i'&o! P2A Cacoal<2 IOlhe! na.uele te'po .ue eu cheguei era t&o di$:cil .ue o co'erciante dava u' Vilo de a/Rcar e' u' saco de arro8! a: $oi o te'po .ue n?s $i8e'os o ra'al do 1i'&o ao Centro Novo2 "o Centro Novo $i8era' u' l# pra divisa co' 0araca/u'2 A: n?s pedi'os pro Pre$eito da poca o 'otor pra $a8er a estrada2 Jual $oi a proposta .ue o Pre$eito deuK Jue 'andava o 'otor pra entupir a estrada! 'as pra abrir n&o dava n&o2 N?s dividia a tur'a pra todo 'undo trabalhar2 Co' ++ dias n?s tinha $eito a estrada2 Os co'erciantes di8ia' .ue se entrasse carro a.ui n&o ia prestar 'ais pra eles2 Por.ue o caba n&o podia sair $ora! s? co'prava neles2 Trocava u' Vilo de arro8 e' u' Vilo de salL2 ;9eu Dstev&o! 46 anos! Assenta'ento 7gua A8ul<

A estrada do Povoado 1i'&o $oi constru:da e' (MN*! por trabalho coletivo dos 'oradores .ue ta'b' s&o assentados do INCRA! se' nenhu' apoio dos gestores locais da poca2 O trabalho 'anual de constru/&o da estrada 'arca o i'agin#rio social dos 'oradores .ue t-' esse 'o'ento co'o transi/&o de u' per:odo de grandes di$iculdades! para u' per:odo de 'elhorias sociais e econH'icas! e=ata'ente .uando sa:ra' da invisibilidade2

IDENTIDADE E TERRITORIALIDADE Para de$inir a identidade de u' grupo! 'ais i'portante do .ue inventariar tra/os culturais! identi$icar os .ue s&o utili8ados pelo grupo para a$ir'ar u'a distin/&o cultural2 Por si s?! u'a cultura particular n&o produ8 identidade di$erenciada! 'as esta resulta de intera/Bes co' outros grupos e co'o eles se di$erencia' e' suas rela/Bes2 Neste caso! observa5se .ue gari'peiros e assentados! ora apresenta'5se co'o identidades di$erenciadas! ora co'o u' grupo s?2 D' situa/&o de con$lito e a'ea/a de perda das terras e' .ue vive' esses grupos se une'2 Na co'posi/&o $a'iliar dos assentados e=iste' trabalhadores rurais e gari'peiros e desse 'isto de atribui/Bes .ue a renda da $a':lia vai garantir a sobreviv-ncia e' u' espa/o de ainda poucas pol:ticas pRblicas2

IDu a.ui n&o divido o gari'peiro co' o trabalhador rural2 9&o tudo a 'es'a pessoa2 A.ui todo 'undo trabalha na ro/a e todo 'undo tira u' dinheirinho trabalhando no gari'po2 Dssa .ue a lutaL ;Aran/a! Fice5Presidente do 9TTR de Centro Novo do 0aranh&o<2

N&o di$:cil de perceber o .ue acontece nesses Assenta'entos .uando se co'preende Cuche ;+**+<@
IJuerer redu8ir cada identidade cultural a u'a de$ini/&o si'ples! IpuraL! seria n&o levar e' conta a heterogeneidade de todo grupo social2 Nenhu' grupo! nenhu' indiv:duo est# $echado a priori e' u'a identidade unidi'ensional2 O car#ter $lutuante .ue se presta a diversas interpreta/Bes ou 'anipula/Bes caracter:stico da identidade2 W isto .ue di$iculta a de$ini/&o desta identidade2L ;P2 (M+<2

.ue

identidade

co'o

u'a

Iboneca

russaL!

'ultidi'ensional! se' perder sua unidade2 Ou co'o 'elhor de$ine "enis

Na an#lise de $alas de gari'peiros percebe5se o .ue atraiu a 'aioria dos 'oradores para a regi&o@
IA gente veio de Chapadinha e' N(2 A gente veio pra c# por.ue tinha 'ata e por.ue chovia! pra $a8er ro/a pra n?s trabalhar2 Fie'os 4 'eninos e o velho e a velha2 Chegando a.ui ainda nascera' 'ais 32 Chega'os no '-s de 'aio! .uando deu agosto e sete'bro eu achei o pri'eiro gari'po .ue eu trabalhei a.ui2 Achei pedra encravada no ch&o! vi .ue era ouro! pilava na.uele pil&o de $erro e vendia e' 0araca/u'2 Du tinha () anos e ho,e eu tenho 3+ anos2 Ouro n&o te' parente! voc- acha .ual.uer pedra voc- n&o v-! 'as na hora .ue voc- acha o ouro! voc- sabe .ue a.uilo ouro2 Ouro todo 'undo .ue acha conhece2 Por.ue da terra ele ve' brilhante igual'ente .ue u' dente2 Dle sai 'isturado co' outro 'aterial! 'as do ,eito .ue ve' da terra voc- v- ele brilhoso2 N?s chega'os e' N)! e' N) 'es'o eu achei o pri'eiro gari'po2 0eu pai tirou u'a terra! a: dividia! ainda n&o era CO1OND! ela veio s? e' N3! a gente 'edia era no olho! +** 'etros pra cada 'orador2 A: $oi .ue a CO1OND veio e tirou (*** 'etros .ue era a 'edida .ue a CO1OND dava pro povo dividir! a: depois .ue ela vinha e passava as $ai=as nos variantes2 A: vendia o lote e dava as Cartas de Anu-ncia e o t:tulo de$initivo at ho,e nunca saiu2 Nossas terras l# nunca dera' o t:tulo dela2 Cada $ilho a.ui te' u' lote cadastrado no INCRA2 Du tenho u' lote l# no 9anto AntHnio2 9er# .ue te' perigo de algu' dia sair o t:tulo de$initivoK N&o sabe se .uando sair a gente ainda t# vivo2 0eus pais ainda trabalha' l# no lotes deles2 1# a gente trabalhava a se'ana todinha na ro/a! s#bado e do'ingo .ue a gente tirava pra $icar catando as pedras! pisava e tirava o ouro! vendia e ainda co'prava gado co' a.uele dinheirinho2 O vi 'eu pai nunca gostou de gari'po! era s? a veia e os $ilhos! ele gostava s? de gastar o dinheiro do ouro co'prando gado2 A gente vendia l# no Par#! depois botara' e' 0araca/u' 5 0A co'prador de ouro2L ;Porge! gari'peiro e assentado<

A agricultura $a'iliar $oi o .ue 'otivou os 'oradores na busca por terra nessas #reas2 O gari'po surge co'o u' trabalho .ue co'ple'enta a renda $a'iliar! 'as .ue' 'igrou para estas terras e l# $oi assentado! nunca abandonou a identidade de trabalhador rural! e'bora 'uitos assu'a' ,# ter trabalhado no gari'po2 Ap?s a $eitura da ro/a! para a,udar na renda da $a':lia! alguns ia' tirar di#ria no gari'po2 0es'o os .ue nunca trabalhara' no gari'po! con$essa' depender dele! ainda .ue de $or'a indireta2
IA concorr-ncia era esse ourinho da:2 A,uda e' tudo en.uanto2 O .ue te' pra vender pro gari'po2 Preste aten/&o .ue todo co'erciante corre a.ui dentro2 O padeiro corre pra c#2 O pei=eiro corre pra c#2 Du $a/o co'prar todo $inal de se'ana carne l#L ;9eu Dstev&o! P2A 7gua A8ul<2 I9e'pre todo 'undo nessa regi&o precisa do Cipoeiro2 %ns .ue trabalha' e outros .ue n&o trabalha' v&o $a8er algu' neg?cio l#2 Du se'pre vou no Cipoeiro co'prar u'a carne2 Dsse Presidente da Associa/&o se'pre ve' a.ui u'a ou duas ve8es na se'ana vender pei=e pra 'i'L2 ;Ibde'< IPor.ue esse gari'pinho a: #rea de gari'po! 'as #rea de 'orador ta'b'2 A: o pessoal 'ora 'es'o2 Por.ue Gs ve8es o pessoal acha .ue #rea de gari'po s? pra trabalhar! nK 0as a.ui n&o2 A.ui o pessoal $a8 'orar 'es'o2 A.ui s? te' 'orador2L ;"ona 0aria! P2A 7gua A8ul<2

As $alas sobre o Cipoeiro n&o $a8e' re$er-ncia ao gari'po por si s?! 'as a todas as rela/Bes sociais .ue nele e por ele se $or'a' e .ue por isto os 'oradores se v-e' e' situa/&o de risco caso o Cipoeiro dei=e de e=istir2 O gari'po a$etado por re.ueri'ento da 0CT 0inera/&o 1tda2 $ica no Povoado 0ina Nova! .ue por sua ve8 $ica no Povoado Cipoeiro! ao lado do Povoado >o.ueir&o! todos estes Povoados encontra'5se no interior do Progra'a de Assenta'ento 7gua A8ul2 9&o povoados be' pr?=i'os u' do outro e' .ue reside' assentados/agricultores/gari'peiros2

PR&TICAS TRADICIONAIS As atividades reali8adas por essas $a':lias s&o t:picas de ca'poneses@ atividades de ca/a! e=tra/&o de 'el! plantas 'edicinais! e=tra/&o de

'ateriais para constru/&o de casas! cria/&o de ani'ais2 Os po'ares do'sticos s&o co'postos por cupua/u! a/a:! 'urici! coco! bacuri! ing#! cacau2 A pesca e' lagoas! pe.uenos cursos de #guas! a/udes e rios! ta'b' s&o $unda'entais para a dieta ali'entar dessas $a':lias! be' co'o para a reprodu/&o social do grupo2

D=tra/&o da polpa de cupua/u E Assenta'ento 9abi#2

As antigas casas tinha' as paredes $eitas de troncos $inos ;varetos< enrolados co' palha de ubim ;$olha de u'a pal'eira encontrada co' $acilidade na regi&o a'a8Hnica< e cobertas por cavaco ;lasca de toras de 'adeira! e' especial da Andiroba<2 0es'o ap?s a entrega das casas do INCRA! ainda poss:vel encontrar algu'as casas assi'! 'ostras de u'a cultura t:pica da regi&o a'a8Hnica2 O trata'ento usual de Iir'&oL e Iir'&L! poss:vel de ser notado nos di#logos entre v#rios 'oradores! $ruto da $orte presen/a de valores 'orais e religiosos na regi&o2 Nos povoados e=iste' Igre,as Adventistas! Cat?licas e Pentecostais! 'arcas de u' sincretis'o religioso genuina'ente brasileiro2

A constru/&o de ce'itrios na regi&o re'onta a u' per:odo de ocupa/&o da #rea desde o in:cio da dcada de N*2
IA pri'eira pessoa .ue 'orreu e $oi enterrada a.ui $oi esse 'enino a.ui e' (MN(2 Aoi o 'enino da Ailo'ena! a.ui era o ca'pinho dele ,ogar bola2 Dles $i8era' esse ca'pinho a.ui pra eles brincar! a: u' galho de pau de andiroba! o pau .ue a gente $a8 cavaco! caiu e' ci'a dele e 'atou! ele tinha (3 anos2 A: .uando ele 'orreu a veia 'orava be' a: e 'andou sepultar na .uadra dele2 1ogo depois $oi o Adonias2L ;Q AntHnio! 'orador do Povoado 1i'&o! P2A Cacoal<

Ce'itrio do Dsporte 5 Povoado 1i'&o! Assenta'ento 9abi#2

Os .uintais das $a':lias n&o serve' apenas para produ8ir ali'entos! cede' lugar para o abrigo dos seus 'ortos2 Dnterrados no .uintal de "ona 0aria 1u:8a est&o@ a $ilha ca/ula! .ue 'orreu de doen/a desconhecida se' ter tido acesso a trata'ento 'dicoC o esposo! .ue 'orreu de c6ncerC e o $ilho! 'orto no desaba'ento de u'a barreira no gari'po e' .ue trabalhava2

IMPACTOS S"CIOCULTURAIS Os assentados denuncia' .ue a Pre$eitura te' dei=ado de levar alguns bene$:cios Gs #reas pretendidas pela 'ineradora! por tere' co'o certo a instala/&o do e'preendi'ento na regi&o2 W 'ani$esto o total interesse do poder local de .ue o e'preendi'ento aconte/a! $undado na cren/a de u'a

onda de progressos .ue inundar# a regi&o2 Na c6'ara 'unicipal s&o poucos os vereadores .ue d&o vo8 ao desespero das $a':lias e o te'a ti'ida'ente discutido2 N&o acontecera' estudos por parte dos gestores locais .uanto aos i'pactos .ue o e'preendi'ento provocar# na regi&o! esses $atos de'onstra' a situa/&o de vulnerabilidade .ue essas $a':lias v-' vivendo2 9e' apoio dos poderes locais! se' .ual.uer trabalho de conscienti8a/&o da popula/&o acerca n&o s? da idia de IprogressoL .ue trar# o Pro,eto Gurupi para a regi&o! 'as ta'b' dos inR'eros 'ales .ue a$etar# a vida das pessoas .ue l# habita'! cria5se u' ca'po prop:cio para a venda de ilusBes2 N&o e=iste .ual.uer postura cr:tica e 'enos inocente por parte dos gestores locais2 S# apenas a idia do desenvolvi'ento da regi&o! 'es'o .ue isso custe o desloca'ento co'puls?rio e $or/ado dos 'oradores .ue ali chegara' antes 'es'o da $or'a/&o do 'unic:pio2 Al' do 'ais! e=iste o $ato de os assentados estare' dei=ando de reali8ar ben$eitorias e' suas terras! devido ao te'or .ue t-' da 'ineradora se instalar na regi&o a .ual.uer 'o'ento2 W poss:vel observar isso e' u' di#logo da assentada "ona 0aria 1u:8a co' o $ilho! .ue di8 para a '&e .ue a casa est# precisando de re$or'a! 'as a resposta .ue ela d# pronta'ente .ue co' a hist?ria da e'presa! s? pode $a8er algu'a coisa no terreno depois .ue a situa/&o se resolver2 Outras recla'a/Bes re$erentes ao per:odo e' .ue a e'presa esteve $a8endo pes.uisa nas #reas .ue re.uere! $ora' .ue as cria/Bes dos assentados andava' assustadas co' a presen/a da 'ineradora2 D' entrevista co' assentado do 9abi#! ele 'enciona sua rea/&o ao ver a e'presa adentrar no seu terreno co' e.uipa'entos de pes.uisa! se' lhe $ornecer 'aiores e=plica/Bes@

IFoc-s sabe' .ue esse terreno a.ui te' dono e eu n&o .uero .ue voc-s ande' 'ais a.ui por.ue os gados t&o tudo assustado co' a presen/a de voc-sL2 IDles viera' l# e' casa di8endo pra eu ir procurar u'as terras por.ue n&o ia ter ,eito! 'eu lote t# dentro da #rea e n&o ia ter ,eito2 Du disse@ rapa8! 'as eu n&o .uero vender 'inha #rea! por.ue eu vivo de ro/a e crio 'eus ani'ais l#! onde diabo .ue eu vou botarK Dnt&o eles dissera' .ue eu procurasse u' lote .ue n&o se,a cadastrado no INCRA .ue n?s co'pra2 Ai eu ainda andei catando por a:! .uase doido procurando! a: encontrei u'! esperei! eles nunca 'ais pisara' l# e' casa22 As casas na vila .ue eles $i8era' $oi pra tur'a do Cipoeiro! 'as ningu' .uer ir pra l#2 Pra n?s 'es'o $oi pro'etido assi'! pra n?s arru'ar outras terras! por.ue n&o ia ter ,eito! n?s ia $icar se' elas2 Jue trocava a terra na outra! sabeK2 Pra 'i' eles ,# enganara' a gente do co'e/o! di8endo pra gente procurar terra se' ter terra2L2 ;'orador do Povoado 1i'&o<2

Outro i'pacto ,# ocasionado pela chegada da 'ineradora na regi&o $ora' cisBes no interior do grupo2 O .ue antes era u'a unidade e' torno de ob,etivos co'uns! gerou senti'ento de descon$ian/a entre 'oradores e conse.Xente desagrega/&o no grupo2 D' +*(( a e'presa tentou negociar a retirada dos 'oradores deste Povoado e realoca'ento e' casas na cidade constru:das pela e'presa! co'o a Cooperativa de Gari'peiros do Cipoeiro n&o .uis negociar! a cria/&o de u'a Associa/&o dos 0oradores $oi u'a sa:da para alguns 'oradores .ue .ueria' a negocia/&o e para a e'presa .ue precisava de u'a conta banc#ria de u'a organi8a/&o de 'oradores do Cipoeiro para e$etuar dep?sito de .uantia re$erente a proposta2 Dste $ato re$lete e' u' abalo gerado nas rela/Bes entre as pessoas .ue l# vive' e destas co' a e'presa! .ue torna o a'biente prop:cio para $uturos con$litos! al' de di$icultar e i'pedir u' trabalho coletivo $ortalecido e desenvolvido2
IW preciso saber .ue' encosta na gente2 9e pra tirar u' pou.uinho de $or/a .ue nos resta! ou se pra nos $ortalecer2 Por.ue a gente sabe .ue tudo .ue voc-s bota' no papel vira leiL2 ;9eu Aran/a! vice5Presidente do 9TTR! 'ani$estando o senti'ento de descon$ian/a do grupo<2

W preciso conhecer as circunst6ncias e' .ue essas negocia/Bes e a audi-ncia pRblica entre a e'presa! autoridades locais e a popula/&o $ora' reali8adas2 No .uestion#rio aplicado pela e'presa aos 'oradores!

poss:vel observar a $or'a co'o o te'a $oi abordado2 Aora' dadas tr-s op/Bes de 'oradia@ na Fila! e' Centro Novo ou 'es'o e' outro local2 N&o perguntara' se eles .uere' sair de suas terras! co'o se a desa$eta/&o da #rea ,# estivesse decidida2
I9air da.ui pra onde de novo! genteK Agora .ue a gente ,# te' nossas se'entinhas plantadas! nosso gado criadoL2 ;9eu AntHnio! Povoado 1i'&o<2 I"outor! se voc-s nunca 'atara' ningu'! v&o ter .ue 'atar agora! por.ue da.ui eu n&o saio2 Du n&o saio da onde eu to assentadoL2 ;9eu AntHnio! Povoado 1i'&o< ID n&o adianta pegar uns lotes! 'e=eu co' u' 'e=e co' todosL2 I5 Jue' .ue .uer ir e'bora da terra de voc-sK 5 Du n&oT ;coro< 5 "iga .ue o povo da.ui disse .ue n&o .uere' sair da.ui2 1eve' esse recado ao GovernoL2 ICo'o va'os nos enrai8ar e' outro lugar! se ,# luta'os para a.ui $icar e esgota'os as $or/asL2 IAgora a cultura desse cidad&o a.ui! .ue ele n&o aprendeu nada! .ue n&o $or'ado e' nada! 'as ele sabe cavar o ch&o e ele sabe plantar! pra sair da.ui co' as cordas da rede arrastando! eu acho isso 'uito di$:cil2 Du vou lutar co' eles at onde n&o dar 'ais! at .uando eu puderL ;Aran/a! Fice5Presidente do 9TTR< ICheguei a.ui e' 4M! eu 'orava e' Cod?2 Juando eu cheguei a.ui isso era u' so$ri'ento2 Dra u'a 'ata 'edonha! eu carregava bagulho na cabe/a! passei at $o'e 'ais essa 'ulher a.ui dentro2 D a: agora .ue 'elhorou u' pou.uinho t&o .uerendo botar a gente pra $ora e eu n&o to .uerendo sair de ,eito nenhu'L2 ;9eu Dstev&o! P2A 7gua A8ul<2 IPedra .ue 'uito rola n&o cria lodoL

D'bora esses assenta'entos ainda n&o tenha' sido titulados! o senti'ento de pertenci'ento ao lugar prevalece e' situa/&o de a'ea/a de desloca'ento dessas $a':lias para ceder espa/o ao e'preendi'ento deno'inado Pro,eto Gurupi. Atravs das $alas! constata5se .ue as $a':lias a$etadas reluta' e' ter .ue sair das terras e' .ue est&o assentadas@ CONSIDERA'ES $INAIS "entre os i'pactos .ue ser&o causados pelo e'preendi'ento! o 'ais grave o desloca'ento $or/ado da popula/&o a$etada no .ue se re$ere o aspecto

s?ciocultural2 Neste universo! en.uadra'5se co'o a$etados n&o s? $a':lias assentadas pelo INCRA! 'as ta'b' o .ue eles cha'a' de Ivi8inhosL2 Pessoas .ue n&o t-' lote! 'as por n&o possu:re' terra para 'orar e trabalhar! vive' agregados e' terras dos bene$ici#rios dos Progra'as de Assenta'entos 7gua A8ul e 9abi#2 W inerente a este processo de desloca'ento de $a':lias a desestrutura/&o das rela/Bes sociais! perda de re$er-ncias culturais! identit#rias e de rela/Bes co' a terra con.uistada e ocupada h# trinta anos! por $a':lias co' no ':ni'o tr-s gera/Bes ali presentes2 Outros i'pactos! .ue o pr?prio DIA/RI0A aponta! s&o as diversas altera/Bes nos 'eios $:sicos! bi?tico e antr?pico ou socioeconH'ico! co'o a supress&o da vegeta/&o! perda da .ualidade da #gua! altera/&o na co'unidade ict:ica! etc2! e co' isso! todos os de'ais i'pactos .ue dever&o decorrer pr?prios dessas altera/Bes2 "urante as reuniBes co' os tcnicos designados para este Grupo de Trabalho do INCRA! e' entrevistas e .uestion#rios! os assentados direta e indireta'ente a$etados pelo e'preendi'ento 'ani$estara'5se absoluta'ente contr#rios a instala/&o do pro,eto! .ue para eles n&o representa nenhu' bene$:cio! ao contr#rio! pois para isto seria necess#ria a retirada de pessoas .ue a duras penas conseguira' u' espa/o da onde tira' seu sustento! 'oradia! la/os sociais! v:nculos territoriais e u' hist?rico de luta! resist-ncia e con.uistas constru:das2 Caso o e'preendi'ento ocorra! essas pessoas ser&o deslocadas involuntaria'ente de espa/os .ue a$ir'a' categorica'ente co'o seus! ainda .ue n&o possua' a seguran/a ,ur:dica do t:tulo da terra! 'as .ue reconhece' ser o 'eio onde se apropria' de seus saberes tradicionais! .ue co'pBe seu 'odo de vida! de pensar! de $a8er! de e=istir2 Jual.uer a/&o a ser reali8ada nesta regi&o deve! obrigatoria'ente! passar pela .uest&o social! cultural e por u' resgate de auto5esti'a das

co'unidades e' .uest&o2 Indeni8ar e reparar danos! se' antes reconstruir esses aspectos! n&o trar# 'elhorias na .ualidade de vida dessas pessoas e desenvolvi'ento sustent#vel as $a':lias .ue ,# $ora' colocadas e' situa/&o de vulnerabilidade social! ante os i'pactos signi$icativos nas es$eras 'encionadas! provocados pela presen/a da 0CT 0inera/&o 1tda2 na regi&o2 Os assentados e 'oradores dos povoados n&o dese,a' re'o/&o! pois n&o visuali8a' $uturo e' locais diversos dos .ue vive' ho,e2 N&o .uere' u' progresso a custa de sua retirada dali2 A vida destas pessoas encontra5se pro$unda'ente a$etada pela inseguran/a de n&o sabere' para onde v&o e co'o v&o $icar suas vidas2 O principal 'edo de perder a.uilo .ue a vida inteira lutara' para 'anter@ o seu 'odo de vida! o seu trabalho! os la/os sociais! a $a':lia! os valores2 Ao perder a terra! tudo isto estar# a'ea/ado2 O pr?prio DIA/RI0A n&o aponta o real destino das pessoas .ue ali vive'! li'ita5se apenas a di8er .ue ser&o reassentadas ou indeni8adas2 D'bora ad'ita a co'ple=idade e o $ator negativo deste processo de desloca'ento co'puls?rio e inevit#vel dos 'oradores sob a ?tica social! pois retira pessoas de u' a'biente no .ual ,# se encontra' adaptadas! n&o propBe 'edidas 'itigadoras nesse sentido2
IPara este i'pacto n&o se prev- nenhu'a 'edida 'itigadora ou potenciali8adora2 Na realidade! se trata de u' 'ovi'ento econH'ico natural e .ual.uer 'edida visando intensi$ic#5lo ou 'itig#5lo geraria novas distor/BesL2 ;DIA/RI0A! p2 4 32 ver $olha do processo<2

Ressalta5se .ue o hist?rico de vida dessas pessoas ,# perpassou por u' destino incerto! voltar a essa situa/&o n&o parece ser para eles o 'ais dese,#vel2 O argu'ento do progresso utili8ado para a de$esa da i'planta/&o do Pro,eto de 0inera/&o u' argu'ento .ue se pauta apenas no en$o.ue econH'ico de desenvolvi'ento! n&o discute a i'port6ncia dos saberes

tradicionais e do 'odo de vida das $a':lias atingidas e n&o propBe nenhu'a 'edida .ue redu8a esses i'pactos2 Outra ,usti$icativa usada pelos e'preendedores para legiti'ar a inser/&o do e'preendi'ento deno'inado Pro,eto Gurupi na regi&o o bai=o :ndice econH'ico e social e=istente nos 'unic:pios! por'! n&o pontua .uais as reais solu/Bes .ue o e'preendi'ento traria para essas co'unidades! visto .ue a cultura presente a agricultura $a'iliar de subsist-ncia e .ue o e'preendi'ento caracteri8a5se pelo uso de '&o5de5obra especiali8ada2 Todos os procedi'entos at agora adotados para a instala/&o da 0ineradora na regi&o deveria' ser reelaborados! pois e' nenhu' 'o'ento conta' co' a possibilidade de n&o instala/&o do e'preendi'ento! sendo esta a vontade dos assentados2 Os atingidos est&o sendo tratados co'o ob,etos $#ceis de ser dali transportado2 Por u' vis desenvolvi'entista! e' .ue pa:ses s&o 'elhores por seus indicadores econH'icos! a globali8a/&o $a8 co' .ue outros pa:ses n&o desenvolvidos econo'ica'ente bus.ue' :ndices se'elhantes! se' observar a ocorr-ncia de din6'icas sociais distintas2 Torna ho'og-neos! indiv:duos co' realidades di$erentes2 ;RO%1AN"! +**3<2

RECOMENDA'ES "e acordo co' este relat?rio e co' os $unda'entos .ue se segue'! reco'enda5se ( )*+ ,-.(/-0(1*+ ,( 23-( 43-0-),5,( 4-6( MCT M5)-3(1*+ L0,(7 ( E O te'or das $a':lias de n&o conseguire' se desenvolver e' outro lugar leg:ti'o! pois a e'presa n&o o$erece garantias de .ue e' pouco te'po essas pessoas conseguir&o readaptare'5se a outros locais! levando

e' considera/&o o longo te'po .ue ,# levara' para situare'5se onde se encontra' ho,e2 + E A n&o absor/&o da '&o de obra local! dadas Gs e=ig-ncias de '&o5de5 obra tecnica'ente .uali$icada2 A e'presa 'ineradora n&o te' levado e' considera/&o a garantia de desenvolvi'ento das atividades geradoras de renda das $a':lias2 ) 5 O DIA/RI0A a$ir'a .ue para a reali8a/&o do Pro,eto ser# necess#rio o reassenta'ento dos Povoados Cipoeiro e Chega Tudo ;p2 4 )<2 Ou se,a! a previs&o se e=pande e' rela/&o ao pol:gono apresentado pela e'presa neste processo! .ue envolveria apenas o pri'eiro Povoado! inserido no Assenta'ento 7gua A8ul2 A i'precis&o da #rea .ue a e'presa re.uere au'enta ainda 'ais a inseguran/a dessas $a':lias2 3 E N&o $ora' reali8ados trabalhos de conscienti8a/&o da popula/&o sobre os i'pactos n&o s? positivos! 'as ta'b' os negativos da atividade 'iner#ria na regi&o2 E Dsta regi&o $oi destinada a Re$or'a Agr#ria! assu'indo interesse da na/&o! desde a dcada de 4*! o desloca'ento dessas $a':lias signi$icaria u' retrocesso na 'iss&o do INCRA de i'ple'enta/&o da pol:tica de Re$or'a Agr#ria e reali8ar o ordena'ento $undi#rio nacional2 Ainda reco'enda5se .ue ha,a gest&o institucional INCRA! 00D/"NP0! I>A0A! para .ue se consulte' assenta'entos e co'unidades tradicionais interessadas e identi$i.ue se os interesses destes ser&o pre,udicados antes de se licenciar! autori8ar ou concreti8ar e'preendi'entos de pes.uisa ou e=plora/&o de recursos e=istentes nas terras e' .ue habita'2

PATR%CIA MACEDO $ERREIRA ARDA 8 ANTROP"LOGA

SR!24/PI SIAPE7 9 64:2

Você também pode gostar