Você está na página 1de 24

Rcvista Di!

ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

94
Quandn n prcgadnr cnsina a gnvcrnar: a !itcratura pn!tica dns
Iradcs Mcndicantcs nns rcinns ibricns (sc. XIII)

Whcn thc prcachcr tcachcs hnw tn ru!c: thc pn!itica! !itcraturc nI
thc Mcndicant Iriars in thc Ibcrian kingdnms (thirtccnth ccntury)

Andr Luis Pcrcira Miatc!!n
!

#$%&'()%*+*' ,'*'(+- *' .%$+) /'(+%)


!"#$%&

Este aitigo consiueia a estieita ielao uos
piegauoies menuicantes, uominicanos e
fianciscanos, com os poueies pblicos nos ieinos
ue Poitugal e LeoCastela uuiante o sculo XIII.
0s seimes constituiam mecanismos uiscuisivos
bastante eficientes na pioposio ue mouelos
moiais, mas, tambm ue politicas e estiatgias
que tomaiam gianue piopoio uuiante o
peiiouo ua expanso uos ieinos ciistos sobie o
espao politico muulmano. Poi meio ue anlise
ue alguns seimes ue Paio ue Coimbia (c.119S-
1249) e }uan uil ue Zamoia (1241-c.1S18),
piocuiou-se apontai linhas ue investigao que
inseiem os seimes no mbito uo uiscuiso
politico ligauo aos ieis e homens ua coite,
ajuuanuo a apioximai o vocabuliio foijauo nas
univeisiuaues s piticas ue goveino uas coioas
ibiicas.

!"#"$%"&'()"$*: Nenuicantes, politica, seimes,
monaiquias ibiicas.

'(#)*+,)

This papei consiueis the close ielationship
between menuicant pieacheis, Bominicans anu
Fianciscans, anu public authoiities in the
kinguoms of Poitugal anu LeonCastile uuiing the
thiiteenth centuiy. The seimons constituteu
efficient uiscuisive mechanisms in pioposing
moial mouels, but also political stiategies that
have taken laige piopoition uuiing the expansion
of the Chiistian kinguoms into the Nuslim
political space. By analyzing some seimons of
Paio of Coimbia (c.119S-1249) anu }uan uil of
Zamoia (1241-c.1S18), we tiieu to point out
some lines of enquiiy that connect seimons to the
political uiscouise of the kings anu men of the
couit. In fact, the seimon appioaches the
vocabulaiy inventeu in the univeisities to the
goveinment of the Ibeiian ciowns.


,*-./%0&1 Nenuicant fiiais, politics, seimons,
Ibeiian monaichies


23$4"0/ *51 667687986:
;<%/$"0/ *51 8=7697986:








1
Anui Luis Peieiia Niatello, piofessoi ue Bistoiia Neuieval ua 0niveisiuaue Feueial ue Ninas ueiais.
Esta pesquisa contou com o apoio ua Pio-ieitoiia ue Pesquisa ua 0niveisiuaue Feueial ue Ninas ueiais.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

95
"#$%&'()*&
Em 2uuS, quanuo o histoiiauoi italiano Paolo Evangelisti publicou sua obia "
+%,#-./-,#0 . 1, -&/$%(20&#. '0 (#& 3$,$&
2
, os fiaues Nenoies uos sculos XIII-Xv foiam
classificados como elite itinerante e classe dirigente no Mediterrneo
S
. A ousaua afiimao
queiia fazei jus ao fiagoioso nmeio ue fiaues que tiabalhaiam junto s coites ibiicas,
sobietuuo em Catalunha-Aiago, foinecenuo aos monaicas e uemais goveinantes obias ue
eiuuio, apienuizauo politico, funuamentos ue economia e tica monetiia, manuais ue
cavalaiia e compoitamento coiteso, tiatauos cientificos (botnica, faimcia, astionomia),
estiatgias ue uominao e conveiso ue muulmanos e, inclusive uetalhauos estiatagemas
ue conquista uo noite ua Afiica e uas ilhas uo Neuiteiineo ociuental.
Na opinio ue Evangelisti, no se tiata ue vei estes ieligiosos como mo-ue-obia
especializaua e uisposio uos ieis, mas ue tom-los como piofissionais politicos
subvencionauos pelo Estauo que lhes possibilitava, inclusive, fiequentaiem as univeisiuaues
piestigiosas ue Paiis, Bolonha e 0xfoiu e, no ietoino ptiia, constiuiiem e manteiem
centios ue estuuo nas uiveisas ciuaues ibiicas e /-%04$&%0, nos palcios e coites os mais
uiveisos. Segunuo a logica uo investimento ue longo piazo, os ieis ue Aiago, poi exemplo,
puueiam ciiai um apaiato intelectual paia o Estauo a paitii ue iecuisos humanos ue baixo
custo, pois, afinal, os ieligiosos piofessavam a estiita pobieza e no aceitavam pagamento
pecuniiio. Nonaicas estauistas com viso ue futuio e ieligiosos itineiantes bem foimauos e
politicamente compiometiuos ueiam inicio a um movimento ue expanso ue iueias e ue pouei
e ue iueias ue pouei que consoliuaiam o que pouemos chamai ue impiio meuiteiinico
aiagons, nos sculos XIv-Xv
4
.
0 piesente aitigo uialoga uiietamente com os aigumentos mobilizauos poi Evangelisti,
muito emboia minha ateno se volte tambm paia os fiaues Piegauoies, ou uominicanos,
que, ao lauo uos Ninoiitas, empieenueiam os mesmos esfoios ue inseio nos ncleos
sociais ua Peninsula Ibiica, cheganuo, inclusive, a iesultauos mais expiessivos
S
. Pietenuo

2
EvANuELISTI, Paolo. " +%,#-./-,#0 . 1, -&/$%(20&#. '0 (#& 3$,$&. Linguaggi politici, valoii iuentitaii,
piogetti ui goveino in aiea catalano-aiagonese. Puua, Euitiici Fiancescane, 2uuS.
S
Iu, op. cit., p. 9.
4
Iu., op. cit., p. 17-18.
S
v0SE, Robin. 5&60#0-,#/7 6(/106/ ,#' 8.9/ 0# $:. ;.'0.<,1 =%&9# &> ?%,@&#. Cambiiuge: Cambiiuge
0niveisity Piess, 2uu9. E ceito que a juno uas uuas 0iuens num nico estuuo poue suscitai
questionamentos, haja vista que estas 0iuens conheceiam muitas uifeienas institucionais em sua
histoiia ue funuao e, em alguns momentos, tiavaiam lutas paia uefenuei o piopiio patiimnio ua
concoiincia iepiesentaua poi uma ou outia 0iuem. No entanto, no h como ueixai ue vei que, a
uespeito ue iusgas espoiuicas, ambas as 0iuens caminhaiam poi vias semelhantes e abiaaiam
misses iunticas tanto uentio como foia ua Peninsula Ibiica. A postuia aqui assumiua no a ua
histoiia institucional, mas social, que obseiva os uominicanos e fianciscanos enquanto agentes politicos
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

96
tiatai tambm ue outios espaos politicos no aboiuauos poi Evangelisti, como os ieinos ue
Leo-Castela e Poitugal. 0 intuito piioiizai elementos e peisonagens ueixauos nas sombias
pelo histoiiauoi italiano e ii alm ue uma anlise lexicogifica ue obias ue claio saboi
politico. 0 piojeto se sustenta caso levemos em conta a maicante piesena uestes ieligiosos
nos centios ue pouei ibiico num aico cionologico bastante expanuiuo
6
, mas, piincipalmente
pelo fato ue esta piesena
7
, bem como a enoime quantiuaue ue tiatauos, uiscuisos, obias
cientificas, seimes, etc., ainua caiecei ue estuuos histoiiogificos que viabilizem a anlise ue
seu papel na constituio uestes ieinos luz ue outias iefeincias politico-sociais
impoitantes, como os senhoiios (eclesisticos e laicos), as coites municipais, concelhos e
pueblas.

A locus ', 4%.@,)*&
Quanuo nos iefeiimos aos fiaues menuicantes, temos ue tei bem piesentes uuas
coisas: em piimeiio lugai, o imenso valoi que a piegao passou a tei paia o 6&'(/ <0<.#'0
uesses ieligiosos
8
, cujas 0iuens suigiiam piecisamente paia uinamizai o auoutiinamento uos
homens e mulheies que compunham a /&-0.$,/ -:%0/$0,#,, nos mais uiveisos ieinos e ciuaues,
tanto no 0ciuente quanto no 0iiente latinos. No caso paiticulai uos fiaues fianciscanos e
uominicanos, a piegao no eia apenas uma ativiuaue acessoiia ao estauo cleiicalieligioso
uo caiisma que piofessavam, mas a conuio piopiia ue suas viuas; poitanto, qualquei que
tenha siuo o empenho social em que eles se engajaiam, a piegao constituiu a foima
oiuiniia ue manifestao uesse engajamento
9
.

ue gianue influncia nas comuniuaues ua ciistanuaue ociuental e, nesse sentiuo, vemos mais as
semelhanas uo que suas uifeienas inteinas.
6
Cf. ROBLES CARCEDO, Laureano. El Studium Arabicum del Capitulo Dominicano de Toledo:
antecedentes del Miramar de Ramon Llull. In: B/$('0&/ C(10,#&/. vol. 24, 198u. p. 2S-47; CAEIR0,
Francisco da Gama. Os primrdios dos Frades Pregadores em Portugal, enquadramento histrico-
cultural. In: ?-$,/ '& "" B#-&#$%& /&D%. E0/$F%0, 5&60#0-,#,, III1. Poito: Aiquivo Bistoiico Bominicano
Poitugus, 1984. p. 161-17S; uARCIA BALLESTER, Luis. Naturaleza y ciencia en la Castilla del siglo XIII.
Los 0iigenes ue una tiauicion: los Stuuia fianciscano y uominico ue Santiago ue Compostela (1222-
1230). In: ?%D&%7 -0G#-0,7 4.#/,60.#$& H -(1$(%,. Nmeio 6u4-S, 1996. p. 69-126; BACKNAN, Cliffoiu.
The reception of Arnau de Vilanovas Ideas. In: WAUGH, Scott e DIEHL, Peter (org.). =:%0/$.#'&6 ,#' 0$/
'0/-&#$.#$/. Exclusion, peisecution anu iebellion (1uuu-1Suu). Cambiiuge: Cambiiuge 0niveisity Piess,
1996. p. 112-1S1.
7
Nais auiante, ofeieo alguns uetalhes ua chegaua e implantao uos conventos menuicantes em Castela-
Leo e Poitugal, com iefeincias numiicas.
8
DAVRAY, D. L. I:. 4%.,-:0#@ &> $:. +%0,%/J 3.%6&#/ '0>>(/.' >%&6 K,%0/ D.>&%. LMNN. 0xfoiu, Claienuon
Piess, 198S; BERI00, Nicole. Lavnement des matres de la Parole. La Piuication Paiis au XIIIe siecle.
Paris, Institut dtudes Augustinennes, 1998. 2 vol.
9
LAMBERTINI, Roberto. Governo ideale e riflessione politica dei frati mendicanti nella prima met del
Trecento In B$0-, . K&10$0-,O 1. $.&%0. '.0 +%,$0 6.#'0-,#$0 #.1 5(. . I%.-.#$&. Spoleto, CISAN, 1999, p.
2S1-277; IANNELA, Cecilia. Predicazione domenicana ed etica urbana tra Due e Trecento In
K%.'0-,20&#. . /&-0.$P #.1 6.'0&.<&: iiflessione etica, valoii e mouelli ui compoitamento.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

97
Isso me leva ao segunuo aspecto que gostaiia ue chamai a ateno: senuo a piegao o
.$:&/ caiacteiistico uesses ieligiosos itineiantes, e senuo a tiansfoimao ua socieuaue o seu
gianue objetivo, a pieocupao com o espao pblico, em paiticulai com as instncias
goveinativas e os mecanismos uo agii politico, ietinha gianue paite ue seu tempo. Esses
fiaues comeaiam a teoiizai a politica como conuio incontoinvel ua misso ue piopoi
aes que acompanhassem uma siie ue muuanas sociais consiueiveis que atingiiam
iealiuaues politicas as mais uiveisas, como as monaiquias uitas nacionais, os Estauos
oiiunuos uas ciuzauas, no 0iiente, e as ciuaues comunais italianas: nos tis casos, os fiaues
piegauoies piecisaiam no so piopoi foimas ue agii politico, mas tiveiam ue constiuii um
vocabuliio politico capaz ue iesponuei s especificiuaues ue caua ambiente paiticulai: e
fizeiam isso, sobietuuo poi meio ua piegao
1u
.
Por isso, o ttulo deste artigo , com justia, quando o pregador ensina a governar
poique no possivel, ou pelo menos no til sepaiai o elemento piopiiamente politico,
como o goveino, uaquele ieligioso, como a piegao, poique, em ambos os aspectos, o
uiscuiso, enquanto palavia falaua em pblico, que ocupa o lugai cential
11
; e, no que tange
Baixa Iuaue Nuia, a mais eviuente foima ue uiscuiso pblico a piegao, que ocoiiia
sempie uentio ue um ambiente piioiitaiiamente politico, como uma piaa pblica ou uma
coite igia
12
. E a piegao no se ielacionava com o espao politico apenas poique acontecia
uentio ue um espao pblico, mas poique sua finaliuaue eia atingii o ceine ua constituio
mesma ua comuniuaue ieceptoia ua mensagem. Aqui entia em cena uma pietenso
acalentaua uesue os tempos ue Agostinho ue Bipona, mas que se toinou a obsesso uos fiaues
menuicantes uo sc. XIII: iefoimai a comuniuaue politica a paitii ua iefoima inteiioi ue caua
ciuauo, o que faz com que o papel social e politico ua piegao se afiime com maioi nfase e
eviuncia (a piegao geia no ouvinte a conscincia uos pecauos, que geia o aiiepenuimento,
que geia a conveiso)
1S
.

AttiPioceeuings of the XII Neuieval Seimon Stuuies Symposium. Pauova, 14-18 Luglio 2uuu. Puua,
Centio Stuui Antoniani, 2uu2. p. 171-185. EVANGELISTI, Paolo. I pauperes Christi e i linguaggi
uominativi. I fiancescani come piotagonisti uella costiuzione uella testualit politica e
dellorganizzazione del consenso nel bassomedioevo (Gilberto de Tournai, Paolino da Venezia, Francesc
Eiximenis) In C, 4%&4,@,#', 4&10$0-, #.1 Q,//& ;.'0&.<&. Spoleto, 2uu2, p. S1S-S92.
1u
TB0NPS0N, Augustine. R.<0<,1 4%.,-:.%/ ,#' 4&10$0-/ 0# $:0%$..#$:S-.#$(%H "$,1H. The uieat Bevotion of
12SS. 0xfoiu, Claienuon Piess, 1992.
11
BRIOU, Nicole. Un mode singulier dducation. La prdication aux derniers sicles du Moyen ge In
=&66(#0-,$0&#/. Paiis, 2uu2, vol. 72, p. 11S-127.
12
RUSCONI, Roberto. Predicatori e predicazione (secoli IX-XVIII) In VIVANTI, Corrado. Storia dItalia.
Intelletuali e poteie. Annali 4. Tuiim, uiulio Einauui Euitoie, 1981, p. 9Su-1uSS.
1S
AN0S, T. L., uREEN, E. A. Et KIENZLE, B. N. 5. &%. 5&60#0O 4%.,-:.% ,#' 9&%' 0# $:. ;0''1. ?@./.
Kalamazoo, Neuieval Institute Publ. 1989 (Stuuies in Neuieval cultuie, 27); N0ESSIu, Caiolyn. Sermon,
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

98
Besse mouo, vemos que a piegao se envolveu com o estabelecimento ue mouelos ue
ao social que, quanuo levauos a cabo, instauiaiam mouificaes consiueiveis na
oiganizao comunitiia; envolveu-se tambm com a legitimao politica, ueste ou uaquele
pouei, uepenuenuo uo pblico ouvinte, e envolveu-se, paiticulaimente, com as foimas ue
contiole social e com a iesoluo ue conflitos
14
. No caso paiticulai que pietenuo uiscutii aqui,
veiemos a piegao eou o piegauoi sempie ielacionauos com a pioposio ue aes ue
goveino, paiticulaimente no goveino uos ieinos ibiicos, como LeoCastela e Poitugal.
Poim, uevo antecipai que no acieuito que os fiaues menuicantes iesiuentes na
Peninsula Ibiica tenham apiesentauo qualquei caiacteiistica exclusivamente ibiica no tiato
com os poueies pblicos e no uesempenho pieuicativo. Em piimeiio lugai, poique esses
fiaues compunham 0iuens centializauas e inteinacionais, cuja oiganizao obiigava ceita
adequao regional/nacional aos padres de comportamento universais de cada Ordem; em
segunuo lugai, poique as 0iuens menuicantes eiam 0iuens itineiantes, o que colocava os
ieligiosos num estauo continuo ue movimento entie os mais uiveisos tiabalhos ue uma
0iuem continental; em teiceiio lugai poique, no que tange, pelo menos, aos gianues
piegauoies, esses ieligiosos eiam formados em centros universitrios internacionais, como
Paiis, 0xfoiu e Bolonha: a inteinacionalizao uas instituies ue ensino colaboiou paia a
expoitao (ou uifuso inteinacional) ue iecuisos humanos e ue obias liteiiias que seiviiam
paia uifunuii, nos mais uiveisos contextos, o iueiio univeisitiio menuicante. No caso
ibiico, isso bastante eviuente: fiaues como Raimunuo ue Peafoit (c. 118u-127S),
uominicano, e }uan uil ue Zamoia (c.1241-c.1S11), fianciscano, pouem sei tomauos como
exemplos ue como a cultuia eiuuita ue centios acaumicos impoitantes, como Bolonha e
Paiis, foi auaptaua paia os intentos pastoiais uas 0iuens menuicantes e paia os intentos
politicos ua Catalunha, no caso ue Raimunuo ue Peafoit, e ue Leo, no caso ue }uan uil ue
Zamoia.
Inteiessante obseivai que o 1&-(/ ua piegao ocupava lugai uestacauo tambm nas
pieocupaes ue goveino ue homens como Afonso X (1221-1284). Tal aspecto poue sei
obseivauo, poi exemplo, no Piimeiio Livio, aitigo III, uas 30.$. K,%$0',/ (Piimeiia Paitiua):

preacher and society in the Middle Ages. In Journal of Medieval History. Amsteiuan, vol. 28, 2uu2, p. 7S-
91.
14
MARTIN, Herv. Des prdicateurs franais du bas Moyen ge entre guerre et paix In DESSI, Rosa Maria
(oig.). K%G-:.% 1, 4,0T .$ '0/-0410#.% 1, /&-0U$U - Italie, Fiance, Angleteiie (XIIIe-Xve s.). Tuinhout, Biepols,
2uuS, p. 1SS-165; DESS, Rosa Maria. Pratiques de la parole de paix dans lhistoire de lItalie urbaine In
BESSI, Rosa Naiia (oig.). K%G-:.% 1, 4,0T .$ '0/-0410#.% 1, /&-0U$U - Italie, Fiance, Angleteiie (XIIIe-Xve s.).
Tuinhout, Biepols, 2uuS, p. 24S-277.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

99
nesta obia, ue cunho uiutico-legislativo, encontia-se uelineauo o papel uo piegauoi no ieino
castelhano (Lei XLII):
Seimonai ueue el Peilauo a los ue su 0bispauo, tambien a los Cleiigos, como a
los legos e esta es la segunua maneia ue enseamiento, que uize en la ley ante
uesta, que les ueuen fazei poi palabia. E la pieuicacion ha ue sei ue vna uestas
cosas: o ue les mostiai, como sepan la cieencia ue la Fe, e como la entienuan, e
como se guaiuen ue pecai, uespues que la entenuieien: o como fagan
penitencia ue sus pecauos, uesque lo ouieien fecho
1S
.

A segunua maneiia ue ensinai, como expe a Lei XLII, iefeie-se ao seimo,
completanuo o que vem uito na Lei anteiioi, isto , a piimeiia maneiia, como no tiecho se
iecoiua, que coiiesponue ao exemplo que os prelados devem dar (B .1 .#/.V,60.#$& . 1,
4%.'0-,-0&#7 :, '. /.% .# '&/ 6,#.%,/J C, <#,7 '. 4,1,D%,O . 1, &$%, '. >.-:&). O sentido
catequtico e paientico eviuente, mas h que se pi em eviuncia o lugai em que este
aspecto iessaltauo, isto , numa obia legislativa com pieocupaes politicas em que a figuia
igia, investiua ue autoiiuaue juiiuica, piocuia oiuenai as leis que sustentam o ieino. 0s
pielauos piegauoies uespontam como agentes ueste oiuenamento social que se espeia ue
touos os aitificios socio-politicos uo ieino: o combate aos uissiuentes ieligiosos ou a
conveiso uos ainua no ciistos ou at mesmo a contiio uos ciuauos-suitos ciistos so
atituues ieligiosas ue um sistema politico mistico e global que iefeienua a piegao como
mecanismo ue foimao uas conscincias em sua ao pitica e o estuuo uessas categoiias
no poue sei subvaloiizauo pela anlise histoiiogifica.

A/ 6.#'0-,#$./ #, K.#W#/(1, "DU%0-,O ,1@(#/ ,/4.-$&/
A piesena uos fiaues minoiitas na Peninsula Ibiica coinciue com os piimoiuios ua
piopiia 0iuem, pois, uesue os piimeiios anos ua funuao, Fiancisco ue Assis, no capitulo
geial ue 1219, ueciuiu enviai peninsula um giupo ue missioniios liueiauos pelo fiaue }oo
Paiente
16
. A piimeiia iesiuncia uos ieligiosos foi instalaua na ciuaue ue Toleuo, nesse
mesmo ano, e, a paitii ue Toleuo, foiam abiinuo novas casas em Atienza, Nauii, Nolina ue
Aiago, Talaveia ue la Reina e uuaualajaia, ue mouo que, at poi volta ue 12S2, os minoiitas

1S
Las Siete Paitiuas uel Rey B. Alfonso el Sabio, glossauas poi el Si. B. uiegoiio Lopez poi el Bi. Bon
}oseph Beini y Catal. Impienta ue Benito Nonfoit, 1767. vol. 1. p. 1uS-1u4.
16
Alm uas obias j iefeiiuas que tiatam ua instalao uos menuicantes em solo ibiico, iemeto o leitoi
paia estas outias: R0CQ00I, Aueline. Los franciscanos en el reino de Castilla. In: DUARTE, Jos Ignacio
ue la Iglesia; uARCA T0RZA, }aviei e uARCA BE C0RTAZAR, }os Angel (oig.). X" 3.6,#, '. B/$('0&/
;.'0.<,1./ (Njeia, S1 ue julio al 4 ue agosto ue 199S). La Rioja: Instituto ueEstuuios Riojanos, 1996. p.
6S-86; u0NES, Saul Antonio. As Ordens Mendicantes na Coimbra medieval: notas e documentos In
C(/0$,#0, 3,-%,. Lisboa, 2" siie, vol. 1u, 1998, p. 149-21S. PEREZ-EMBID WAMBA, Javier. Sobre el
trasfondo social de la predicacin mendicante en Castilla y Len (siglo XIII). In: B%.D.,J R.<0/$, '.
E(6,#0','./ H =0.#-0,/ 3&-0,1./. Buelva, vol. 1, 2uu1, p. 1uS-1S6.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

100
j contavam com ceica ue 7u conventos oiganizauos, ento, em tis piovincias: Castela,
Aiago e Santiago, o que nos peimite vei que a expanso ua 0iuem alcanou boa paite ua
peninsula.
Besue essa poca, os fiaues ue so Fiancisco tiavaiam boas amizaues com as familias
ieais castelhana-leonesa e catal-aiagonesa; a piopiia iainha Beienguela, me ue Feinanuo III
e avo ue Afonso X, foi a funuauoia uo convento ue vallauoliu: os minoiitas se toinaiam os
mais piocuiauos confessoies uas familias igias peninsulaies, como vemos, poi exemplo, na
escolha ue fiaue Peuio uallego
17
(c.1197-1267) paia confessoi uo infante Bom Afonso, futuio
Afonso X, ue CastelaLeo. A piolifeiao ue funuaes minoiiticas ueve, ento, sei
inteipietaua luz ua piopiia expanso uos ieinos ue Feinanuo IIIAfonso X, ue LeoCastela,
e ue }aime I, ue CatalunhaAiago, que piocuiavam conquistai o sul ua peninsula, a
Anualuzia, e iniciai ai a iepovoao ciist uo paite sul uo Sistema Cential.
Nesse caso, a uinmica uas funuaes fianciscanas acompanhou o movimento uos
exicitos ciistos e teve poi finaliuaue a ieciistianizao ua Anualuzia. Bai vemos que, uesue
124S, os fiaues menoies estiveiam envolviuos no piocesso ue uominao castelhana ua Taifa
muulmana ue Nicia e no espanta constatai que o infante Bom Afonso, ao iestauiai a
uiocese ue Caitagena, em 1248, tenha inuicauo o mesmo fiaue Peuio uallego paia sei o
piimeiio bispo, inuicao confiimaua pelo papa Inocncio Iv, em 12Su
18
.
A ielao uos fianciscanos com as coites ibiicas ueve sei vista ainua sob o aspecto ua
gianue oiientao cultuialcientifica que maicou a conquista ciist uas taifas muulmanas ue
Nicia e Toleuo, em que ieis, como Afonso X, piimaiam pelo apioveitamento ua eiuuio
aitistica e cientifica que os muulmanos e juueus uas taifas ibiicas cultivavam uesue longa
uata: nesse mistei, mais uma vez, o nome ue Peuio uallego uesponta como um uos mais
notoiios. Como bispo ue Caitagena, na ex-taifa ue Nicia, Peuio conciliou tis uimenses ue
um mesmo apostolauo, isto , piocuiou ieoiganizai sua uiocese, ieciistianizai a populao e
valei-se uo imenso cabeual cientifico e aitistico que caiacteiizava a antiga taifa paia toin-lo
acessivel aos intentos intelectuais ue Castela e, uepois, ue Aiago.
No que se iefeie aos fiaues uominicanos, na Peninsula Ibiica, a situao no eia muito
uifeiente. Afinal, o convento piincipal ua 0iuem foi justamente funuauo na ciuaue ue
Coimbia, antigo ncleo igio, ue onue B. Afonso Beniiques paitiu com espiiito conquistauoi
paia combatei os muulmanos na iegio ue Algaives e aumentai o teiiitoiio uo que veio a sei

17
MARQUANT, Hugo. Pedro Gallego OFM (fallecido 1267) y la ciencia. Escritor, compilador, traductor?
Una reflexin traductolgica In BUENO GARCA, Antonio (org.). C, 1,D&% '. $%,'(--0F# '. 1&/
>%,#-0/-,#&/. Nauii, Euitoiial Cisneios, 2u1S, p. 127-144.
18
RUCQUOI, Adeline. Los franciscanos en el reino de Castilla, op. cit., p. 71.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

101
o ieino ue Poitugal; como lembia Saul uomes
19
, Coimbia toinou-se um centio politico ue
piimeiia gianueza, atiainuo as mais altas hieiaiquias sociais e seivinuo ue base paia a familia
ieal. A funuao uo convento, em 1227, eviuencia a caiacteiistica mais substancial ua 0iuem
que eia o alinhamento iueologico e institucional com a familia ieinante, como atesta o fato ue
as filhas ue B. Sancho I, B. Teiesa, casaua com B. Afonso, iei ue Leo, e B. Bianca, teiem siuo
as gianues benemiitas iesponsveis pela funuao, a piimeiia, compianuo o teiieno e a
segunua, fazenuo constiuii o convento colocauo sob o patiocinio ue So Bomingos.
0ia, a piesena uos uominicanos j eia sentiua em Poitugal uesue 1218, na seiia ue
Nontejunto e, logo apos, na ciuaue ue Santaim, onue eigueiam um convento. Besue esta
poca, os uominicanos aplicaiam-se na pacificao ue bispos e aiistociatas em uisputa, fato
coiiiqueiio uuiante o ieinauo ue Sancho II, o que nos faz peicebei uma misso
eminentemente politica consignaua 0iuem ue So Bomingos
2u
. A uaimos ciuito a Fiei Luis
ue Sousa, na E0/$F%0, ', <0', '. 3J 5&60#@&/, pouemos citai a licena que B. Peuio, bispo ue
Coimbia entie 1192-12S2, conceueu ao fiaue Soeiio uomes e aos ieligiosos ua piovincia
hispnica uos Piegauoies, uocumento consiueiauo autntico, publicauo em latim e tiauuziuo
poi Luis ue Sousa, como acima foi iefeiiuo:

Peuio, humilue ministio ua Igieja ue Coimbia, ainua que inuigno, a touos os
fiis ue Ciisto que habitam o bispauo conimbiicense e a touos aos que esta
caita chegai e aos que ouviiem a sua leituia, saue e bno. Que seja uo
conhecimento ue touos que nos haviamos conceuiuo e conceuemos ao senhoi
Soeiio, piioi ua 0iuem uos Piegauoies, e a touos os seus fiaues a licena ue
piegai poi touo o bispauo ue Coimbia. E a paitii ue agoia conceuemos-lhe
licena e pouei ue iestiingii e coiiigii touos os excessos, a fim ue que, pela
giaa ue Beus, vos touos, pela piegao ueles, melhoi e mais facilmente, sejais
conuuziuos f catolica. E aciescentamos que eles conceuam a absolvio ue
quaienta uias aos pecauos uaqueles que acuuiiem piegao ueles, os
ouviiem benignamente e obeueceiem sua piuica
21
.

19
GOMES, Saul Antnio. As Ordens Mendicantes na Coimbra medieval: notas e documentos In C(/0$,#0,
3,-%,. Lisboa, 2" siie, vol. 1u, 1998, p. 149-21S, p. 1S1.
2u
NARQ0ES, Beinaiuino Feinanuo ua Costa. ;(#'0<0'G#-0, -%0/$* #& 3.%6&#Y%0& '. +%.0 K,0& '. =&06D%,.
Edio Crtica da Summa Sermonum de Festiuitatibus Magistri Fratris Pelagii Parui Ordinis
Piaeuicatoium A.B. 12Su Cou. Alc. SCXXX-B.N. ue Lisboa. Coimbia, 0niveisiuaue ue Coimbia, 2u1u, p.
LI.
21
K%06.0%, K,%$. ', E0/$F%0, '. 3J 5&60#@&/ 4,%$0-(1,% '& R.0#&7 . -&#Z(0/$,/ '. K&%$(@,1J K&% +%J C(0/
=,-.@,/ ', 6./6, A%'.6 . K%&<0#-0, . =:%&#0/$, '.11,J R.>&%6,', .6 ./$01& . &%'.6 . ,6410>0-,', .6
/(-.//&/ . 4,%$0-(1,%0','./ 4&% +%J C(0/ '. 3&(/, >01:& '& =&#<.#$& '. Q.6>0-,. Lisboa, 0fficina ue Antonio
Rodrigues Galhardo, 1767, p. 64: Petrus Collimbriensis Ecclesiae Minister humilis, licet indignus:
univeisis Chiisti fiuelibus pei Collimbiiensem Episcopatum commoiantibus au quoscunque istae liteiae
peiueneiint, et illis qui eas legeie auuieiint salutem et beneuictionem. 0niveisitati vestiae notificetui,
quou nos concessimus, et conceuimus Bomno Sueiio ue 0iuine Piaeuicatoium Piioii, et omnibus suis
Fiatiibus licentiam piaeuicanui pei totum Collimbiiensem Episcopatum. Et auhuc conceuimus ei
licentiam et potestatem compellenui et coiiigenui omnes excessus, quatenus Bei giatia vos omnes pei
eoium piaeuicationem melius et facilius au fiuem Catholicam vos valeant peiuuceie. Et etiam auuimus,
quou ipsi vobis conceuant absolutionem peccatoium vestioium quauiaginta uieium: ue illis uicimus qui
ad praedicationem eorum venerint et eos benigne audierint et eorum praedicationem exaudierint.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

102
0 teoi uo uocumento iemete-nos paia o caitei peifoimativo uos seimes
22
e, ao
mesmo tempo, paia a inteifeincia social que o piegauoi pouia vii a conquistai numa ciuaue
igia, como Coimbia. Soeiio uomes viu-se investiuo ue amplos poueies, haja vista que
corrigir excessos s fazia parte do mister de pregador de maneira exortativa (o pouei ua
palavia), no efetiva ou coeicitiva, como vemos no texto. Este ieligioso, no uizei ue
Beinaiuino ua Costa Naiques
2S
, tomou ao p ua letia o manuato episcopal e, inflamauo ue
zelo, uecietou penas pecuniiias e castigos coipoiais aos muulmanos e juueus, atituue, sem
uviua, ousaua, pois, a legislao ua poca ieseivava ao pouei moniquico aes como esta, o
que foiou o iei Afonso II a escievei s ciuaues uo bispauo coimbio paia anulai os uecietos
uo fiaue.
Apesai ue um ou outio inciuente como esse, os fiaues caiiam nas boas giaas uas
infantas e ue outios aiistociatas, angaiianuo sempie a boa acolhiua uos ncleos piincipais uo
pouei poitugus. A paitii ue Coimbia, os uominicanos estenueiam a sua ao pieuicativa
paia outias ciuaues poituguesas (Poito, em 12S8; Lisboa, em 1241; Elvas, em 1267;
uuimaies, em 127u; Evoia, em 1286), uestacanuo-se, entie seus efetivos, o fiaue Paio ue
Coimbia, ieconheciuo inteinacionalmente como eximio piegauoi. Segunuo Naiia Cnuiua
Nonteiio Pacheco
24
, Paio ue Coimbia, em seus seimes, optou poi uma exegese biblica que
iessaltou a funuamentao ua compieenso uos mistiios ua f, pois espeiava ofeiecei uma
alteinativa seguia 4%,<0$,/ :,.%.$0-,, o que iatifica a iefeincia acima citaua e ieafiima o
envolvimento uos fiaues Piegauoies no combate uissiuncia ieligiosa: nos teimos ua caita
ue Peuio ue Coimbia, iestingii e coiiigii excessos e conuuzii f catolica.
As iefeincias biogificas ue alguns uesses piimeiios piegauoies menuicantes ibiicos
nos peimitem conhecei aspectos ue sua foimao escolai: sabemos que touos eles, antes ue
iecebeiem a apiovao foimal paia piegai, piecisavam passai pelas escolas que funcionavam

22
Piefiio no entiai nos meanuios uos uebates teoiicos sobie a 4.%>&6,#-. ua oialiuaue meuieval e,
paiticulaimente uos seimes, at poique est no a finaliuaue ua matiia aqui tiauaua; o teimo foi
utilizauo em seu sentiuo ietoiico antigo, isto , enquanto uesempenho em uma exibio pblica ou
capaciuaue ue um oiauoi impoi-se uiante ue um pblico, aiiancanuo uele os efeitos espeiauos. Paia as
iefeincias bibliogificas, confeiii as obias j citauas: AN0S, T. L., uREEN, E. A. Et KIENZLE, B. N. 5. &%.
5&60#0O 4%.,-:.% ,#' 9&%' 0# $:. ;0''1. ?@./. Kalamazoo, Neuieval Institute Publ. 1989 (Stuuies in
Neuieval cultuie, 27) e N0ESSIu, Caiolyn. Sermon, preacher and society in the Middle Ages. In Journal
of Neuieval Bistoiy. Amsteiuan, vol. 28, 2uu2, p. 7S-91; paia uma uiscusso mais teoiica sobie a
performance dos sermes, remeto o leitor para o texto de KINZLE, B. M. Medieval Sermons and their
performance: theory and Record. In: MUESSIG, Carolyn (org.). K%.,-:.%7 3.%6&# ,#' ?('0.#-. 0# $:.
;0''1. ?@./. LeiuenBostonKoln: Biill, 2uu2. p. 89-124.
2S
NARQ0ES, Beinaiuino Feinanuo ua Costa. ;(#'0<0'G#-0, -%0/$* #& 3.%6&#Y%0& '. +%.0 K,0& '. =&06D%,,
op. cit., p. LII.
24
PACHECO, Maria Cndida Monteiro. Exegese e Pregao em St. Antnio de Lisboa e Frei Paio de
Coimbra In ?-$,/ ',/ "" 8&%#,',/ C(/&SB/4,#:&1,/ '. E0/$F%0, ;.'0.<,1. 1" eu. Poito, Instituto Nacional
ue Investigao Cientifica, 199u, p. 1297-1Su8.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

103
nos conventos ua piopiia 0iuem, senuo, poitanto, muitas e espalhauas pelas iegies
atenuiuas pelos ieligiosos; aqueles que se notabilizavam poi um talento maioi ou poi uma
mais sofisticaua capaciuaue ue apienuei eiam enviauos a centios mais impoitantes, s
univeisiuaues mais piestigiosas no campo ua teologia e ua ietoiica, como o caso ue Paiis e
Bolonha. E uesse ponto ue vista que pouemos vei que os fiaues piegauoies constituiam
propriamente aquilo que chamamos de elite intelectual j que fizeram do sistema escolar o
lugai oiuiniio ue sua piepaiao e ponto ue paitiua ue sua inseio no munuo.
0ia, o ambiente univeisitiio uo sculo XIII, a julgai poi Paiis e Bolonha, estava
exposto aos temas politicos ua ltima hoia, como poi exemplo, a uefinio ua melhoi foima
ue goveino. Esse assunto se toinou mais piopalauo uepois que a K&1W$0-, ue Aiistoteles passou
a sei iecebiua, a paitii ua tiauuo ue uuilheime ue Noeibecke (c. 126u)
2S
, poi impoitantes
pensauoies menuicantes, como Albeito Nagno e Toms ue Aquino. Nas, mesmo antes ua
iecepo ua K&1W$0-, aiistotlica, os fiaues estavam ueuicanuo esfoios paia teoiizai o
goveino, mesmo que em bases agostinianas, como vemos, poi exemplo, na obia ue vicente ue
Beauvais (119u-1264) e uilbeito ue Touinai (+1284). No caso uesses uois ltimos, a questo
ultiapassava o mbito ua teoiia paia se toinai pitica social, j que foiam autoies ue uois
impoitantes espelhos ue piincipes e, ao mesmo tempo, paiticipaiam ua auministiao uo
ieino, como funcioniios ue coite
26
.
} faz alguns anos que }ean-Philippe uenet
27
e }acques Le uoff
28
obseivaiam a
paiticipao uos menuicantes, piincipalmente os uominicanos, naquilo que se poue chamai
de academia poltica de Lus IX, reunida em Paris, no Convento de Saint Jacques, para a qual o
mestie geial Bumbeito ue Romains (12uu-1277) uisponibilizou os ieligiosos e os cofies
pblicos piopoicionaiam a aquisio ue livios paia o impiessionante aceivo bibliogifico
sobie politica que seiviu ue base paia obias uo supiacitauo vicente ue Beauvais. Se os fiaues
se puseiam uisposio uos ieis e uos piojetos ue uominao teiiitoiial poique tinham
como sua a misso ue melhoiai a socieuaue poi meio ua piegao e ua atuao politica:

2S
KRETZNANN, Noiman, KENNY, Anthony, PINB0Ru, }an. (oig.). I:. =,6D%0'@. E0/$&%H &> C,$.% ;.'0.<,1
K:01&/&4:H. Cambiiuge, Cambiiuge 0niveisity Piess, 1982, p. 4S-98.
26
Be fato, vicente ue Beauvais comps, em 126S, o I%,-$,$(/ '. 6&%,10 4%0#-040/ 0#/$0$($0&#., a peuiuo uo
iei Luis IX, ue Fiana, ue quem o fiaue eia conselheiio e piegauoi; o fiaue uilbeito ue Touinai, a peuiuo
uo mesmo iei, a quem tambm seivia em funes oficiais na coite, comps, em 12S9, a B%('0$0& %.@(6 .$
4%0#-04(6. Ambas as obias fazem paite uaquilo que se convencionou chamai ue espelho ue piincipes e,
no que tange sobietuuo a vicente ue Beauvais, vemos uma ipiua uisseminao ua obia paia alm uos
espaos iegiuos pelos ieis capetingios, incluinuo, ainua no sculo XIII a Peninsula Ibiica, esfoio
empieenuiuo pelos fiaues ue sua 0iuem que j tiabalhavam nas coites hispnicas.
27
uENET, }ean-Louis. Saint Louis: le roi politique In ;U'0U<,1./. Paiis, vol. S4, 1998, p. 2S-S4.
28
LE GOFF, Jacques. Portrait du roi idal In LHistoire. Paiis, vol. 81, 198S, p. 71-76.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

104
vemos isso pelo elenco vaiiauo ue obias esciitas paia piopoi mouelos iueais ue socieuaue
peifeita
29
.
Acieuito que os fiaues no estavam piojetanuo um Estauo, no sentiuo moueino, isto ,
centializauo, uetenuo o uso legitimo ua violncia e ampaiauo pela iacionaliuaue ue leis
esciitas. Eles estavam exeicenuo a funo ue piegauoies e, como tal, tambm eiam homens ua
acauemia: concebiam um munuo melhoi e tentavam convencei as pessoas a executai seus
planos. Na veiuaue, no meu entenuei, os fiaues no estavam ajuuanuo a constiuii um Estauo
nacional, mas uma socieuaue ciist global que fosse capaz ue antecipai a paiusia: tanto que
as piincipais fientes ue atuao pieuicativa foiam a piegao anti-heitica e a luta veibal
contia os muulmanos.
Suceue que a ao politico-pastoial uos fiaues veio bem a calhai com a politica
expansionista uos ieis ibiicos e a questo muulmana teve muito a vei com isso. No
gostaiia ue entiai no uebate sobie a constiuo uos Estauos ciistos ibiicos, pioblema j
uiscutiuo poi Paolo Evangelisti; em piimeiio lugai, poique a histoiiogiafia passa poi um
peiiouo ue ieavaliao uo significauo social uas instituies estatais e, em segunuo lugai,
poique os menuicantes, apesai ue seiviiem aos ieis, seiviam uo mesmo mouo a outios tipos
ue poueies, muitas vezes opostos ao que chamaiiamos ue Estauo. Penso que, paia alm ua
questo estauista, piecisamos voltai o olhai paia o aspecto politico mais amplo que inclui
uesniveis ue autoiiuaue e assimetiias ue pouei e que est funuamentalmente ligauo ao
oiuenamento social
Su
. 0s menuicantes escolheiam seivii aos ieis, aos papas, aos impeiauoies,
piincipes e potentauos poique quiseiam influenciai o espao politico, ai incluso o ncleo uo
goveino que exeice efeitos concietos sobie a viua uos homens e mulheies comuns, esses sim,
expostos sua ao pastoial, como piegauoies.
A paitii uas uiscusses univeisitiias, a monaiquia apiesentou-se como a melhoi
foima ue goveino e, confoime cieio, a estieita ielao uos fiaues menuicantes com as
univeisiuaues foi ueteiminante paia que eles voltassem o olhai e a pena paia o estuuo uo

29
Penso, poi exemplo, nos seimes que Albeito Nagno pionunciou na ciuaue ue Augusta ou em uioiuano
ue Pisa, na ciuaue ue Floiena (1Su2-1Su7). 0 que Toms Campanella uescieveu em sua A ciuaue uo Sol
(16u2), ue ceita foima j poue sei visto nas obias e seimes ue seus confiaues uos sculos XIII e XIv.
Su
Paito uo piessuposto, j uiscutiuo poi Clauue Lefoit e Pieiie Clasties, ue que nem toua ielao ue pouei
constitui uma ielao politica, pois esta ltima no um maicauoi pan-social, como o pouei paiece sei.
A ao politica, nesse caso, apiesenta-se como constiuo e negociao uas instncias ue pouei,
peimanecenuo abeita inueteiminao e abaicanuo uma siie muito alaigaua ue sujeitos histoiicos,
no apenas homens ue pouei institucional ou politicos piofissionais; nesse sentiuo que falo em
uesniveis ue autoiiuaue e assimetiias ue pouei, entenuenuo que o politico est na uifeiena. LEF0RT,
Clauue. 5./,>0&/ ', B/-%0$, K&1W$0-,. So Paulo, Biscuiso Euitoiial, 1999; R0SANvALL0N, Pieiie. K&% (6,
:0/$F%0, '& 4&1W$0-&. Tiau.: Chiistian Euwaiu Cyiill Lynch. So Paulo, Alameua, 2u1u; CLASTRES, Pieiie.
Socieuaue contia o Estauo. Pesquisas ue antiopologia politica. Tiau.: Theo Santiago. So Paulo:
Cosacnaify, 2u12.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

105
goveino moniquico e paia o tiabalho na coite uos ieis. Na minha opinio, a entiaua uos
menuicantes nas coites se ueve tambm, como uisse, ao aspecto pieuicativo: a coite, como
ncleo ue goveino, favoiece a piesena uos piegauoies paia oiientai e coiiigii: os fiaues no
so teoiicos uo pouei, mas piticos. Como nota Paolo Evangelisti
S1
, os minoiitas passaiam a
seivii coite igia ue Afonso X justamente nos momentos ue maioi uificuluaue e uesafios que
o ieino ue LeoCastela enfientava na metaue uo sculo XIII, ao queiei estabelecei o uominio
ieal em vastas poies ua peninsula e, inclusive, foia uela, incluinuo ai os conflitos entie
Afonso e o infante Bom Sancho, pela sucesso ao tiono; nessa mesma poca, no ieino ue
Fiana, os minoiitas estiveiam igualmente seivinuo coite igia uuiante os pioblemas que
Luis IX enfientou antes e uepois ua vII ciuzaua e as iesistncias que sofieu uos senhoies
laicos e eclesisticos que pietenuiam limitai sua autoiiuaue paia alm uos antigos uominios.
0s fiaues menoies, ue maneiias uiveisas, elegeiam as coites igias como campo
oiuiniio ue ao pastoial e a liua politica como expiesso ue seu empenho pieuicativo
caiacteiistico. Se se piocuia analisai esse aspecto pelo vis ua utiliuaue, vei-se- que os
fiaues acabaiam poi foinecei aos ieis um uiscuiso que veio a legitimai o pouei igio; poim,
se se olha pelo vis ua pitica social, v-se que os fiaues, a uespeito ue legitimai um sistema
ue goveino, estavam empenhauos em constiuii uma linguagem ue uominao que
coiiesponuia sua tica e aos seus piopositos. E nesse sentiuo que se poue vei que a
linguagem politica ue fins ua Iuaue Nuia apiesentou-se muito uepenuente uo vocabuliio
teciuo pelos pensauoies menuicantes, sobietuuo naquilo que eles ajuuaiam a uefinii como
D.6 -&6(6 e ($010','. 4[D10-,. Bentio uessa peispectiva, uestacaiam-se os fiaue Paio ue
Coimbia e }uan uil ue Zamoia.

8(,# \01 '. ],6&%,
Este fiaue minoiita, nasciuo em 1241
S2
, um eloquente exemplo ue um letiauo
polivalente uo sculo XIII: autoi ue uma vasta obia que tiafega pela histoiiogiafia, msica,
meuicina, biologia, poesia, seimes, enciclopuias, panegiiicos; , no sentiuo clssico ua
palavia, um poligiafo; poi volta ue 1269, entiou paia o convento uos minoiitas ue Zamoia, s
maigens uo iio Bueio e foi, pouco uepois, enviauo a estuuai em Paiis, no centio ue estuuos
inteinacional (3$('0(6 \.#.%,1.) uos fianciscanos ua univeisiuaue paiisiense. Be esta poca,

S1
EVANGELISTI, Paolo. I pauperes Christi e i linguaggi dominativi. I francescani come protagonisti della
costiuzione della testualit politica e dellorganizzazione del consenso nel bassomedioevo (Gilberto de
Tournai, Paolino da Venezia, Francesc Eiximenis). In C, 4%&4,@,#', 4&10$0-, #.1 Q,//& ;.'0&.<&.
Spoleto, 2uu2, p. S1S-S92.
S2
DACOSTA, Arsenio. El rey virtuoso: un ideal poltico del siglo XIII de la mano de Fray Juan Gil de
Zamora In E0/$&%0,7 "#/$0$(-0&#./7 5&-(6.#$&/. Sevilha, vol. SS, 2uu6, p. 99-121.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

106
uatam a convivncia ue }uan uil com o ienomauo mestie Boaventuia ue Bagnoigio (+1274) e
a pioximiuaue com Rogei Bacon (1214-1294). Segunuo histoiiauoies moueinos, como
Nanuel ue Castio e Aisenio Bacosta, }uan uil, j com o titulo ue uoutoi ('&-$&%), ietoinou
Peninsula Ibiica em 1278 e voltou a moiai no convento ue Zamoia, toinanuo-se o
iesponsvel pela uocncia no uito convento (na linguagem cannica ue ento, toinou-se
1.-$&%).
A julgai pelas iefeincias ue suas obias, este fiaue tambm entiou paia a convivncia
com a coite ue Afonso X, ue CastelaLeo, iesponsabilizanuo-se tambm pela euucao uo
infante B. Sancho. Nos piologos ue algumas ue suas obias, como o C0D.% '. "./( .$ ;,%0,, }uan
uil se intitula /-%04$&% /((/, ou seja, esciitoi ue Afonso X, a quem ueuica a obia. Assim se poue
lei no piologo ue sua gianue obia politica, ueuicaua a B. Sancho (C0D.% '. 4%.-&#00/
E0/4,#0,.):
A seu Seienissimo Senhoi, o infante Sancho, filho mais velho e heiueiio uo
ilustiissimo Afonso, iei ue Leo e ue Castela, ue Toleuo e ue vanulia, e
poueioso senhoi ue vizcaya, seu humilissimo esciitoi, fiaue }uan uil, fiaue
menoi, em Zamoia, uoutoi inuigno. Laiga, feliz e piospeia viua e ieinauo
SS
.

A funo ue pieceptoi uo jovem infante ueu conuies ue colocai o uito fiaue numa
posio social piivilegiaua, pois, como ele mesmo nota, a ielao entie pieceptoi e piincipe
heiueiio mostiou sua valiuaue uesue a poca em que Aiistoteles euucava o jovem Alexanuie
ua Naceunia. A evocao uo exemplo ue Aiistoteles e Alexanuie aqui um gianue inuicio ua
postuia politica uos fianciscanos, ue mouo geial, e ue }uan uil, ue mouo paiticulai: no se
tiatava apenas ue ensinai a filosofia ao futuio goveinante, ou ue auesti-lo nas liuas ua
inquiiio acaumica, mas ue apioximai o ato politico ao peicuiso cientifico, no sentiuo
aiistotlico uo teimo. Como sabemos, as escolas ue tiauuo ua Peninsula Ibiica estavam
toinanuo acessiveis as obias cientificas ue Aiistoteles justamente nessa poca; em Paiis, poi
volta ua ucaua ue 127u, essas mesmas obias foiam pioibiuas ue seiem comentauas, mas
entie os estuuiosos ibiicos, como o caso uos fianciscanos ue Zamoia, essa oposio ao
pensamento aiistotlico nunca aconteceu e, poitanto, a metfoia ue Aiistoteles e Alexanuie
Nagno inuicativa ua postuia politica paiticulai uos minoiitas e ua coite ue Afonso X, qual
seja, o uso ua cincia como supoite uo bom goveino.
}uan uil teiminou seu 5. 4%.-&#00/ E0/4,#0,. em 1278, justamente no ano em que as
Coites confiimaiam Sancho Iv como legitimo heiueiio e como co-iegente junto a seu pai,
Afonso X. Na posio ue pieceptoi uo futuio iei, o fiaue ue Zamoia comps uma obia que no

SS
Iu., p. 1u2.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

107
ueve sei liua apenas como exemplo ue espelho ue piincipe, como, ue fato, o , mas como paite
ue uma obia politica ue maioi enveigauuia. Afinal, }uan uil no piocuiava exoitai o piincipe a
vivei viituosamente, no sentiuo asctico, mas agii politicamente, uesue a peispectiva ue uma
estiatgia ue goveino que concebia a viituue com uma boa uose ue piagmatismo
S4
. As
viituues, obviamente, continuam ocupanuo lugai cential, mas peicebemos que ele confeie um
significauo menos uepenuente uo mouelo isiuoiiano: a viituue faz uo iei uma iefeincia paia
os ciuauos, uma iefeincia que tenue a sei mais incontestvel quanto mais eviuente foi (
nesse sentiuo que falo em piagmatismo). Poi isso, compaitilho a opinio ue Aisenio Bacosta
que afiima que }uan uil piefeie tiabalhai com a questo uas viituues uesue uma compieenso
tica e no apenas teologica: e unii a piegao efetiva anlise ue goveino no ueixa ue sei
ato ue um piegauoi ua penitncia, uonue o ataque conuescenuncia igia com os juueus e
muulmanos, a pesaua caiga tiibutiia e os pioblemas na execuo ua justia.
Nas, justamente aqui comeam os pioblemas: nossa tenuncia lei os tiatauos
politicos luz ua existncia ue um Estauo ou, no minimo, suponuo a iueia ue um Estauo que
possa oiuenai a socieuaue. Em muitos casos, as obias uos menuicantes foiam inteipietauas
como paite ue um piocesso ue centializao estatal que, na Peninsula Ibiica, comeou no
sculo XIII e que se foi afiimanuo giauualmente at o sculo Xv, com os Reis Catolicos: na
histoiiogiafia poituguesa mais iecente, vemos isso em Saul Antonio uomes
SS
, }os Naiques
S6

e Beinaiuino Feinanuo ua Costa Naiques
S7
. 0ia, sem queiei invaliuai esses pioceuimentos
histoiiogificos, piefiio inteipietai o empenho politico uos minoiitas no como paite uo
piocesso ue centializao castelhana-leonesa, mas como expiesso ua ao politica enquanto
constiuo e negociao ue instncias ue pouei.
E ceito que }uan uil pietenueu atuai junto aos ieis, mas seu intento nem sempie
coinciuiu com as posies uos mesmos ieis que ele piocuiava influenciai: o mesmo seja uito
uos piopiios ieis. Alm uisso, tei um piojeto politico no exige que se tenha em mente um

S4
0ia, uesue, pelo menos, Isiuoio ue Sevilha (+6S6), vemos tiaauo um ietiato ue iei que paite ue uma
compieenso moial estiitamente conuicionaua pela aquisio ue viituues, j que a oiigem uo pouei
entie os homens e, poi conseguinte, a oiigem uo ieino iesiuiiia no pecauo ou na incapaciuaue humana
ue agii bem poi vontaue piopiia. Cf. NEDERMAN, Cary J. Nature, sin and the origins of society: the
Ciceronian Tradition in Medieval Political Thought In 8&(%#,1 &> $:. E0/$&%H &> "'.,/. Philauelphia, vol.
49, n. 1, 1988, p. S-26; SASSIER, Yves. R&H,($U .$ 0'U&1&@0. ,( ;&H.# ^@.. Paiis, Aimanu Colin, 2uu2, p.
1uS-11S; SENELLART, Nichel. ?/ ,%$./ '. @&<.%#,%O '& %.@06.# 6.'0.<,1 ,& -&#-.0$& '. @&<.%#&. Tiau.:
Paulo Neves. So Paulo, Eu. S4, 2uu6, p. 69-72.
SS
GOMES, Saul Antnio. As Ordens Mendicantes na Coimbra medieval: notas e documentos. In: C(/0$,#0,
3,-%,. Lisboa, 2" siie, vol. 1u, 1998, p. 149-21S.
S6
MARQUES, Jos. A pregao em Portugal na Idade Mdia. Alguns aspectos In X0, /40%0$(/: Revista ue
Bistoiia ua Espiiitualiuaue e uo sentimento ieligioso. Poito, vol. 9, 2uu2. p. S17-S47.
S7
NARQ0ES, Beinaiuino Feinanuo ua Costa. ;(#'0<0'G#-0, -%0/$* #& 3.%6&#Y%0& '. +%.0 K,0& '. =&06D%,.
Edio Crtica da Summa Sermonum de Festiuitatibus Magistri Fratris Pelagii Paiui 0iuinis
Piaeuicatoium A.B. 12Su Cou. Alc. SCXXX-B.N. ue Lisboa. Coimbia, 0niveisiuaue ue Coimbia, 2u1u.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

108
Estauo ou que se pense que necessiio havei instituies piecisas. 0 politico tiansboiua a
politica e se constioi a paitii ue assimetiias ue pouei que atuam uentio ua oiuem social.
Essa , a meu vei, a via que toina possivel que ue um mesmo piegauoi que, numa obia
lauuatoiia como o 5. 4%.-&#00/ E0/4,#0,., escieve que o iei ueve:
coiiigii os tiianos, consolai os aflitos, ensinai os povos, inuuzii ao temoi os
malfeitoies, libeitai os cliigos, humilhai os sobeibos, piotegei os humilues,
sei moiigeiauo nos costumes, feivoioso na complacncia, moueiauo nas
alianas e clemente com o uelito (...)
S8


poue, sem pioblema algum, em meio a um seimo, acusai o iei e os senhoies, ue seiem a
iuina uo ieino. Isso poique no so as instituies que impoitam, mas a sua finaliuaue. Bisso
iesulta, poi exemplo, a iepiimenua piesente no seimo K%& -(%00/ 6,@#,$&%(6, intitulauo
5010@0$. 0(/$0$0,6 Z(0 0('0-,$0/ $.%%,6.
0s ieis, piincipes e baies, mais uo que os uemais homens, no obeuecem ao
ciiauoi. Estes com fiequncia so uuios blasfemauoies uo nome ciisto,
violauoies temeiiios uas igiejas e ua libeiuaue uas igiejas, invasoies
saciilegos uo patiimnio uo ciucificauo; com ousauia temeiiia, lanam a mo
sobie as pessoas eclesisticas, e piocuia uos bispos, captuiam os cliigos,
levam-nos, machucam-nos e, conuenanuo-os moite toipissima, os tiuciuam.
|...j piotegem e uefenuem os juueus, inimigos ua ciuz ue Ciisto, piefeiem-
nos aos ciistos nos negocios igios, no pagamento uas taxas, nas coletas, na
tiibutao e uistiibuio fiscal, na cunhagem ue moeuas, no aluguel uas coisas,
nas ativiuaues poituiias, em touos os outios misteies, pospem os fiis aos
infiis pela autoiiuaue e pouei igios, subveitenuo e abanuonanuo a f ciist
e estaiiecenuo as almas. |...j 0s ieis ue nosso tempo no ieinam, ao contiiio,
uevastam os ieinos, submetem a si os povos, impem uuios, pesauos,
oneiosos e insupoitveis impostos, ciiam novos costumes contia as
libeiuaues e a justia uos povos. Se algum tivei um belo cavalo ou uma filha
bonita ou outia coisa uesejvel e o iei ficai sabenuo uisso, iapiuamente vii a
peiuei aquilo que ele ueseja. Tantas concubinas possuem (e no so ciists,
mas tambm juuias e saiiacenas), quantas agiauam a seus olhos |...j. Reis,
piincipes e poueiosos esto tomauos ue uesejos e libiuo e, peituibaua a
oiuem ua iazo, enfiaquecem a foia uos julgamentos e, iepleto ue injiias, os
costumes so tomauos violentamente no lugai ua justia e, chamauos a
satisfazei a justia
S9
.


S8
Apud DACOSTA, Arsenio. El Rey virtuoso, op. cit., p. 103.
S9
Apuu WANBA, }aviei Piez-Embid. Sobre el trasfondo social de la preuicacion menuicante en Castilla y
Len (siglo XIII) In B%.D.,J R.<0/$, '. E(6,#0','./ H =0.#-0,/ 3&-0,1./. vol. 1, 2uu1. p. 1uS-1S6. p. 119-
12u: neste aitigo, o autoi tianscieve os piincipais exceitos ue seimes com teoi politico ue }uan uil ue
Zamoia. Nalgiauo a impoitncia ueste piegauoi, seus seimes, quase totalmente, espeia ue euio
ciitica, senuo consultveis, poitanto, na foima ue manusciitos. Tomamos contato, apos a esciita uo
piesente aitigo, com a piimeiia euio ciitica ue sete ue seus seimes, publicaua poi F. LILL0 REB0NET,
3.%6&#,%0& '. 8(,# \01 '. ],6&%,. Estuuio Pieliminai, euicion, tiauuccion y comentiio ue sieteue sus
seimones. Ihoannes Aegiuii Zamoiensis 0peia 0mnia. Zamoia: Instituto ue Estuuios Zamoianos, 2u11.
Beste mesmo euitoi, especialista na piegao egiuiana, iemeto o leitoi paia o aitigo: LILL0 REB0NET,
Feinanuo. Las colecciones ue seimones ue }uan uil ue Zamoia (0FN) (ca. 1241-ca. 1S18): el Libei
Sermonum y el Breviloquium sermonum virtutum et vitiorum. In: B%.D.,J R.<0/$, '. E(6,#0','./ H
=0.#-0,/ 3&-0,1./. Nm. 1, 2u11. p. 8S-1u2.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

109
Este tiecho costuma levai o histoiiauoi moueino imeuiata associao com a
liteiatuia conheciua como espelho ue piincipe ou com os elementos uiscuisivos ue obias
como o K&10-%,$0-(/, ue }oo ue Salisbuiy (+118u). A meu vei, a pieocupao politica ue }uan
uil ue Zamoia alcana uma uimenso muito maioi. Lenuo este seimo luz ua obia 5.
4%.-&#00/ E0/4,#0,. ue 1278, peicebe-se que o fiaue questionava o pioceuimento piincipesco
em matiia ue tiibutao e estiatgia ue goveino. Poi tis ua tiauicional evocao ue
aigumentos eclesiais estava o uesejo ue saneai as tiansaes pblicas que envolviam, na
ocasio, gentes uiveisas e, segunuo o piegauoi, estiangeiias em ielao ao ieino. 0
piagmatismo ue que acima se falava alcana neste seimo a sua concietuue. }uan uil um
fiaue piegauoi, se ele pensa a politica, pensa-a enquanto piegauoi. Poitanto, se uiante uos
possiveis ievezes que sua atuao social viei a causai ele tivei que escolhei entie o louvoi ao
Estauo e a fiueliuaue piuica, acieuito que ele no hesitaiia em optai pela piuica, poique,
na sua opinio, um ieino no se constioi com instituies, mas com homens compiometiuos
com a tica pblica e com a moial ieligiosa.

K,0& '. =&06D%,
B pouco aluui impoitncia uo Convento ue So Bomingos, na ciuaue ue Coimbia,
onue funcionava uma escola conventual (/$('0(6) bastante eficiente que, inclusive, iivalizava
com o famoso Nosteiio ue Santa Ciuz naquilo que tinham ue centio intelectual ue iefeincia.
0 /$('0(6 uominicano ue Coimbia seivia ue piopeuutico ao /$('0(6 @.#.%,1. ua mesma
0iuem seuiauo na 0niveisiuaue ue Paiis, o que ieafiima a pioximiuaue entie os ieligiosos ue
um e outio lauo uos Piiineus
4u
. Ali uestacou-se fiei Paio o Paivo (c.119S-1249), egigio
piegauoi, que nos legou algumas centenas ue seimes que foiam compilauos na 3(66,
3.%6&#(6 '. +./$0<0$,$0D(/. As infoimaes biogificas ueste eiuuito fiaue Piegauoi so
muito exiguas e ielatauas, na veiso mais antiga, nas X0$,. +%,$%(6, um compnuio
hagiogifico sobie os piimeiios fiaues ua 0iuem uominicana que ueiaiuo ue Fiachet, em
126u, compilou a peuiuo uo Nestie geial, Bumbeito ue Romans. ueiaiuo noticia a longa
ueuicao ue Paio (K.1,@0(/ EH/4,#(/) ao oficio ua piegao e confisso, no ieino ue Poitugal,
mais piecisamente no convento ue Coimbia; tenuo viviuo em santiuaue, passou a fazei
numeiosos milagies apos sua moite, sobietuuo a paitii uo momento em que sua sepultuia

4u
Remeto o leitoi paia as j aluuiuas obias de Saul Antnio GOMES, As Ordens Mendicantes na Coimbra
medieval: notas e documentos, op. cit., 157-168, e ue Beinaiuino F. ua Costa NARQ0ES, ;(#'0<0'G#-0,
-%0/$* #& 3.%6&#Y%0& '. +%.0 K,0& '. =&06D%,, op. cit., p. XLIX-LIv.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

110
comeou a exalai um suave peifume
41
. Supe-se que Paio, na auolescncia, fiequentaia a
escola conventual ue Santa Ciuz, pois os histoiiauoies acieuitam que sua entiaua na 0iuem
uos Piegauoies foi taiuia, j senuo ele auulto. Seja como foi, a coletnea ue seimes que foi
pieseivaua na copia manusciita ua biblioteca uo Nosteiio ue Alcobaa nos u a conhecei um
excelente eiuuito que, em fazenuo seimes, agiegou faito conhecimento uo 5.-%.$(6 \%,$0,#0
e uas 5.-%.$,1./ \%.@&%00 "_, como iefeie Beinaiuino Naiques
42
, levanuo-o a supoi que o uito
ieligioso especializou-se no 3$('0(6 ue Bolonha, ciuaue famosa no campo juiiuico, onue os
uominicanos mantinham outio impoitante centio ue foimao. Alm uo aspecto juiiuico ue
suas citaes, peicebe-se tambm o peso ua matiiz ietoiica aiistotlica, piesente nos
seimes, poi meio ua autoiiuaue ua 3(66, ?(%.,, ue uuilheime ue Auxeiie, muito influente
nas escolas uos fiaues no sculo XIII.
0 peiiouo inicial ua atuao ue Paio ue Coimbia coinciuiu com o comeo uo ieinauo ue
Sancho II que, aos tieze anos ue iuaue, suceueu ao pai, Afonso II, como iei ue Poitugal.
Nomentos tuibulentos maicaiam esse ieinauo que teiminou com uma gueiia civil e a luta
pela legitimiuaue ue Sancho, consiueiauo inuigno ue goveinai e, poi isso, contestauo poi boa
paite ua aiistociacia laica e eclesistica. 0 seimoniio ue fiaue Paio, ao que tuuo inuica, evoca
outia soite paia o malfauauo iei, conheciuo poi sua geneiosiuaue paia com as casas
ieligiosas. Beinaiuino Naiques acieuita que o Piimeiio seimo ua festa ue So }oo e Paulo
tiata justamente uo ieinauo ue Sancho, quanuo o piegauoi toma poi tema o veisiculo %.T
0(/$(/ .%0@0$ $.%%,67 <0% ,<,%(/ './$%(.$ .,6 (Piov. 29) |o iei justo eleva a teiia, o homem
avaio a uestioij.
Be fato, o seimo piope uma inteipietao uas figuias histoiicas ue Constantino I
(272-SS7) e }uliano (SSu-S6S), o apostata, consiueianuo o piimeiio %.T 400//06(/, poi tei
cumulauo a Igieja ue piivilgios, e o segunuo, 4.//06(/7 ,<,%0//06(/ e -(40'0//06(/, poi tei
queiiuo uestiuii a Igieja, tiianuo uela o seu patiimnio. As viuas uos santos }oo e Paulo, uois
soluauos iomanos maitiiizauos uuiante a peiseguio uo impeiauoi }uliano, em S62, so
evocauas pelo piegauoi a fim ue contiastai uois tipos ue monaicas uifeienciauos pela
pieuaueimpieuaue que se tiauuz pelo iespeitouesiespeito pelas coisas eclesisticas, tema
este bastante canuente na politica igia ue Poitugal, naquele momento: oia, a histoiiogiafia
poituguesa iegistia viios posicionamentos uo iei Afonso II, pai ue Sancho, contia os

41
REICHERT, B. M. (org.). Fiatiis ueiaiui ue Fiacheto 0.P. vitae Fiatium 0iuinis Piaeuicatoium necnon
Cronica Ordinis ab anno MCCIII usque ad MCCLIV. In: ;&#(6.#$, A%'0#0/ +%,$%(6 K%,.'0-,$&%(6
E0/$&%0-,. vol. 1. Louvain: Chaipentiei e Schoonjans, 1896. p. 29S-296.
42
NARQ0ES, Beinaiuino Feinanuo ua Costa. Nunuiviuncia ciist no Seimoniio ue Fiei Paio ue Coimbia,
op. cit., p. XIv-XvII.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

111
piivilgios ue ceitos bispauos e mosteiios, motivo pelo qual sofieu sanes cannicas,
inclusive exaiauas pelo papa Bonoiio III. Apesai ue Afonso tei enceiiauo seu goveino
ieconciliauo com a Ciia iomana e com os pielauos ue seu ieino, peimaneceu o temoi ue
havei ieis menos zelosos em ielao s coisas espiiituais e, poitanto, menos uoceis aos
cliigos, seus piotetoies.
No acieuito que Paio estivesse fazenuo ue seu seimo um panfleto politico, at
poique a 3(66, 3.%6&#(6 no nos ofeiece uma coletnea ue seimes piegauos, mas
pieuicveis, isto , uma coleo ue mouelos ue seimes paia o uso ue piegauoies menos
peiitos e que faiiam ueste manual o ueviuo uso quanuo tivessem ue conuuzii piuicas nas
piincipais festas uo ano litigico. Este fato tiia qualquei iealismo que se queiia uai ao texto
em si. No entanto, peimanece o fato ue que Paio ue Coimbia, ao uetiatai }uliano, o infeliz
impeiauoi que sonhou iestauiai a antiga oiuem ue um impiio iomano pago, ofeieceu o
retrato de um bom rei que ir, como diz o versculo que encima o sermo, elevar sua terra
caso manifeste as viituues impiescinuiveis: iuaue auequaua (uma meno minoiiuaue ue
Sancho II), sabeuoiia, justia, veiuaue, boa companhia, bom humoi, geneiosiuaue, oiao
fiequente, sobiieuaue, viua opeiosa e humiluaue.
Como vimos no seimo ue }uan uil ue Zamoia, estes temas so tiauicionalmente
ligauos matiia uos espelhos ue piincipes, bastante antigos nas piticas letiauas ciists,
atestauos em obias ue Agostinho ue Bipona, uiegoiio Nagno, Isiuoio ue Sevilha, }onas ue
0ilans, }oo ue Salisbuiy e tantos outios, antes e uepois ue Paio ue Coimbia, como Egiuio ue
Roma (5. %.@060#. 4%0#-04(6, esciito entie 1277-1279), talvez o mais famoso autoi ue
espelho ue piincipe. Chamo a ateno paia a coinciuncia cionologica e paia a pioximiuaue
institucional entie a obia ue Paio e os uiveisos espelhos ue piincipes que os fiaues
menuicantes, sobietuuo em Paiis, estavam a compoi nas ucauas centiais uo sculo XIII.
vicente ue Beauvais esteve entie os mais uestacauos uominicanos que, ao lauo uo iei
capetingio Luis IX, puseiam em funcionamento a acauemia politica uo Convento ue Saint
}acques. A ambio piimeiia uos fiaues ua coite eia ofeiecei ao ieino uma coletnea ue obias
que contivesse a smula ue touo conhecimento biblico e patiistico ielativo natuieza e
finaliuaue uo pouei politico, paiticulaimente o moniquico, que fosse capaz ue oiientai os
goveinantes no exeicicio ue seu ministiio: na obia ue vicente ue Beauvais poue-se
encontiai, inclusive, a expiesso /-0.#$0, -0<010/ paia inuicai a uinmica uos tiatauos
compostos pelos fiaues a seivio uo Estauo. Essa piouuo letiaua e bastante eiuuita uos
fiaues notabilizou-se poi viios /4.-(1, 4%0#-04(6, como o que uilbeito ue Touinai, um
fianciscano, comps paia o mesmo iei Luis ue Fiana, em 12S9.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

112
Bistoiiauoies e ciiticos, como Ana Isabel Buescu
4S
, consiueiam os espelhos ue
piincipes como um gneio ue uiscuiso concietamente politico e, como tal, no poue sei
ueixauo ue lauo quanuo se pietenue estuuai o pensamento politico ue peiiouos como o
meuieval. E um gneio que conhece uma longa uuiao, o que nos foia a vei a peimanncia
ue ceitas estiutuias compositivas, como a exemplaiiuaue moial uos fatos naiiauos e a
autoiiuaue uos textos antigos e biblicos. Ao mesmo tempo em que um veiculo ue afiimao
uo pouei moniquico tambm um instiumento ue piopaganua, uevenuo sei consiueiauo
paia alm uo aspecto ue tiatauistica moial: nos espelhos encontiamos noimas,
eviuentemente, mas a noimativiuaue, na gianue maioiia uos casos, no apaiece uesconectaua
ue uma obseivao mais concieta ua iealiuaue social, pois o autoi, ao passo que piojeta um
prncipe ideal, o coloca num ambiente bastante real e, nesse caso, o prncipe sonhado
tambm exeice piesso sobie a socieuaue, sobietuuo a aiistocitica, muito sensivel
liteiatuia ue coite.
Baua a impoitncia que a matiia uos espelhos piincipescos exeicia nos contextos
sociais os mais uiveisos, poue-se afiimai que se tiata ue uma pitica social, muito mais uo
que uma noimativiuaue puia e simplesmente. As obias ue vicente ue Beauvais e ue }uan uil
ue Zamoia, acima citauas, piopem uma tomaua ue posio muito paiticulai ue caua autoi:
eles seguem a 6YZ(0#, '& @G#.%&, paia usai uma expiesso caia a Alcii Pcoia
44
, mas se
posicionam concietamente uiante ue um piincipe ieal que eles espeiam euucai. Inteiessante,
nesse caso, que os espelhos eiam liuos poi outios membios ua coite o que, em ceita meuiua,
nos possibilita enxeigai tambm a cultuia coites. A noimativiuaue uos espelhos aponta paia
uma couificao ue piticas sociais e politicas mais amplas, j que vemos a influncia uestas
obias em uiscuisos muito uifeientes, como poemas, novelas ue cavalaiia, hagiogiafias e
seimes, como os exemplos ue }uan uil ue Zamoia e Paio ue Coimbia nos mostiaiam.
0 que queio uestacai no piopiiamente o conteuo ua mensagem veiculaua, o que
tambm impoitante, mas o funcionamento uos seimes e, ao mesmo tempo, uos espelhos
como matiia ue seimes e vice-veisa, na socieuaue ue poca: pessoas concietas estavam
expostas mensagem piegaua e aos efeitos ua piuica nas manifestaes cotiuianas e nas

4S
BUESCU, Ana Isabel. Um discurso sobre o prncipe: a pedagogia especular em Portugal no sculo XVI.
In: K.#U1&4.. vol. 17, 1997, p. SS-Su. Emboia a autoia no se pioponha a fazei um estuuo uos Espelhos
ue Piincipes poitugueses meuievais, seu aitigo suficientemente claio a este iespeito, apontanuo os
piincipais Espelhos piouuziuos e iecebiuos pelas coites poituguesas uesue o sculo XIII. Paia outias
uiscusses, veja-se ANT0NES, }os. ? -(1$(%, .%('0$, 4&%$(@(./, #&/ /U-(1&/ _""" . _"X: juiistas e teologos.
Coimbia: Faculuaue ue Letias, 199S.
44
PEC0RA, Alcii. ;YZ(0#, '. \G#.%&/. So Paulo, EB0SP, 2uu1.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

113
instituies. Rosa Naiia Bessi
4S
iecoiua que os piegauoies, na qualiuaue ue meuiauoies uo
X.%D(6 5.0, ciiam-se iesponsveis poi conceuei uma palavia eficaz tanto paia a salvao ua
%./ 4(D10-, quanto paia a salvao uos homens
46
: a iecoiincia uo teimo %./ 4(D10-, ou -0<0$,/
em uiveisos seimes nos coloca ue fiente questo politica que evocvamos: o piegauoi no
exoitava apenas fiis, isto , homens e mulheies na qualiuaue ue membios ua comuniuaue
ieligiosa, mas tambm ciuauos (-0<./), membios ue comuniuaues politicas oiganizauas poi
leis e poi um claio senso ue justia. 0 piegauoi compiometia-se com esses aspectos poique,
como escieve Bessi
47
, acieuitava-se que a justia emanava ue Beus e que o goveino ua -0<0$,/
no pouia contiauizei a moial ciist.
Bistoiiauoies como Nicole Biiou
48
, Beiv Naitin
49
e Augustine Thompson
Su
tm
iessaltauo a figuia uos piegauoies enquanto foimauoies ue opinio pblica, capazes ue
canalizai as foias sociais ue multiues paia objetivos que os piopiios piegauoies espeiavam
contiolai ou manipulai, como o caso uo fiaue Soeiio uomes, em Coimbia, nos peimite
compieenuei. Nas, no que tange aos ieinos ibiicos e aos contatos com a piegao
menuicante, a questo politica subjacente aos seimes minimizaua pelos histoiiauoies com
alegaes nem sempie convincentes, como vemos em }aviei Piez-Embiu Wamba que, em
nota, faz a seguinte observao: Sem dvida, em Castela, o discurso dos pregadores tinha de
fazei-se mais geral, menos especificamente sociolgico (/0-J) que, poi exemplo, o ue seus
irmos de Florena, cujo apostolado se dirigia de maneira muito particular ao popolo
grasso
S1
. Que o piegauoi, ue fato, auaptava seu seimo ao pblico ouvinte, j o sabemos; no
entanto, no me paiece consequente a concluso ue que os seimes, em Castela, ueviam sei
sem dvida menos sociolgicos pelo fato de o pblico no ser o popolo grasso de Florena.
No me paiece que esta afiimao ue Embiu Wamba faa jus s motivaes uos piegauoies
menuicantes, tanto em Castela quanto em Itlia: oia, em ambos os espaos, os fiaues
empenhavam-se no combate aos vicios, no expuigo uas heiesias, na conveiso uos infiis, na
exoitao uas viituues. Encontiamos isso em uioiuano ue Pisa (126u-1S11) uo mesmo jeito

4S
DESS, Rosa Maria. Diligite iustitiam vos qui iudicatis terram (Sagesse I,1): sermons et discours sur la
justice dans lItalie urbaine (XIIe-XVe sicle) In R0<0/$, 0#$.%#,20&#,1. '0 '0%0$$& -&6(#.. vol. 18, 2uu7, p.
197-2Su.
46
Iu., op. cit., p. 2S9.
47
Ibiu., p. 197.
48
BERI00, Nicole. Lavnement des matres de la Parole. La Piuication Paiis au XIIIe siecle. Paiis, Institut
dtudes Augustiniennes, 1998. 2 vol.
49
NARTIN, Beiv. C. 6U$0.% '. 4%U'0-,$.(% .# +%,#-. P 1, >0# '( ;&H.# ^@e (1SSu-1S2u). Paiis, Euitions uu
Ceif, 1988.
Su
TB0NPS0N, Augustine. R.<0<,1 4%.,-:.%/ ,#' 4&10$0-/ 0# $:0%$..#$:S-.#$(%H "$,1H. The uieat Bevotion of
12SS. 0xfoiu: Claienuon Piess, 1992.
S1
PEREZ-ENBIB WANBA, }aviei. Sobre el trasfondo social de la predicacin mendicante en Castilla y Len
(siglo XIII) In B%.D.,J R.<0/$, '. E(6,#0','./ H =0.#-0,/ 3&-0,1./. vol. 1, 2u11, p. 1uS-1S6, p. 11S.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

114
que cem anos antes o encontiamos em Paio ue Coimbia, uois ilusties uominicanos: touos
esses assuntos, no entenuei ue poca, faziam paite uas liuas politicas e no somente moiais.
No havei uma socieuaue comunal nos ieinos ibiicos que tenha peimitiuo a emeigncia ue
uma suposta classe buiguesa, como comumente se ci na histoiiogiafia no especializaua, no
razo para que os pregadores no insistissem nos mesmos temas, como a fraude, a usura, a
impiedade dos pobres, o jogo de azar, a vanglria, como reconhece o mesmo Javier Prez-
Embiu
S2
.
A iesposta tiauicional uaua pela histoiiogiafia ibiica sobie os seimes uos fiaues
menuicantes nos ieinos ue Castela, Poitugal e Aiago paiece sempie levai em conta as
questes foimais, piimanuo pelo uestaque uo espiiito ptiio, supostamente piesente nas
obias pieuicativas, ou ainua pelo af ue pi em eviuncia os piimeiios tiaos uas linguas
nacionais, como o galego-poitugus ou o catalo. Estuuiosos como Niio Naitins
SS
ou }oo
Fiancisco Naiques
S4
tomam os seimes como peas ue oiatoiia sacia e liuam com eles
segunuo os ciitiios analiticos ue uma histoiia maicauamente ieligiosa; mesmo Beinaiuino
Naiques
SS
, o euitoi ua 3(66, 3.%6&#(6 ue fiei Paio ue Coimbia, apiesenta este piegauoi
desde o ponto de vista de sua mundividncia crist, como aparece no ttulo da obra. Verifica-
se, pois, um uesnivel investigativo entie os estuuos uos seimes menuicantes italianos,
bastante voltauos paia inteiesses politicos, e os ibiicos, muito centiauos na ietoiica ieligiosa
e nas finaliuaues litigicas, senuo que, a meu vei, os seimes piegauos nos ieinos ciistos ua
Peninsula Ibiica tiveiam poi escopo pioblemas socio-politicos ue igual enveigauuia.

=&#-1(/*&
Nicole Biiou
S6
afiimou que os seimes pouem sei inteipietauos como ocasio ue
euucao politica acessivel a um pblico muito amplo o qual, na gianue maioiia uos casos, no
teiia outia opoituniuaue ue tei contato com um uiscuiso eiuuito, isso poique, uentie os
ouvintes, a maioi paite eia foimaua poi pessoas iletiauas. Acieuito que uevamos mesmo
levai esse aspecto em consiueiao, pois os seimes, mesmo quanuo piegauos em lingua

S2
Ibiuem.
SS
MARTINS, Mrio. O sermonrio de Frei Paio de Coimbra do Cd. Alc. 5 In 50',/`,10,. Tomo S, Lisboa,
197S, p. SS7-S61.
S4
MARQUES, Joo Francisco. A pregao medieval portuguesa In FONSECA, Lus Ado da (org.). A/ %.0#&/
0DU%0-&/ #, "','. ;U'0,: Livio ue Bomenagem ao Piofessoi Boutoi Bumbeito Cailos Baqueio Noieno.
Poito, Liviaiia Civilizao Euitoia, 2uuS, p. S99-621.
SS
NARQ0ES, Beinaiuino Feinanuo ua Costa. ;(#'0<0'G#-0, -%0/$* #& 3.%6&#Y%0& '. +%.0 K,0& '. =&06D%,.
Edio Crtica da Summa Sermonum de Festiuitatibus Magistri Fratris Pelagii Parui Ordinis
Piaeuicatoium A.B. 12Su Cou. Alc. SCXXX-B.N. Lisboa. Coimbia, 0niveisiuaue ue Coimbia, 2u1u.
S6
BRIOU, Nicole. Un mode singulier dducation. La prdication aux derniers sicles du Moyen ge In
=&66(#0-,$0&#/. Paiis, 2uu2, vol. 72, p. 11S-127.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

115
vulgai, possuiam vasta exposio ue conteuos sofisticauos, piincipalmente iefeincias a
obias que nem ue longe ueviam sei acessiveis ao gianue pblico, como as histoiias uo peiiouo
iomano ou ua ciistanuaue latina, os tiatauos ue filosofia gieco-latinos e outios livios
ielacionauos com o sabei eiuuito. 0s piegauoies no poupavam iefeincias e citaes ueste
tipo ue liteiatuia, apiesentanuo, no contexto ua lituigia, os gianues temas uo sabei antigo.
Com fiequncia, encontiamos piegauoies citanuo }lio Csai, Ciceio, Aiistoteles e Plato;
muitas vezes as citaes tambm se iefeiem a tiechos ue obias sem claia conexo com o
pensamento ciisto o que poue inuicai que o piegauoi estivesse mesmo pieocupauo em
mostiai a sua piopiia eiuuio e peiicia.
0ia, seimo no homilia, isto , uma simples explicao ue uma passagem biblica
pioposta paia a lituigia uominical. 0 seimo acompanha a lituigia, mas acontece
paialelamente a ela, geialmente foia ua ceiimnia eucaiistica e pouenuo uemoiai hoias: o
seimo peimite que o piegauoi mobilize touos os aitificios necessiios paia ciiai os efeitos
que espeia confeiii ao pblico, mesmo que este no o compieenua totalmente. Tiata-se um
evento extiaoiuiniio, j que no acontece touas as semanas: na gianue maioiia uos casos, os
seimes eiam piofeiiuos uuiante a quaiesma e nas piincipais festas uo calenuiio litigico:
ele se associa aos momentos luicos, nos uias feiiauos, em meio a festivais citauinos: a
piegao inseiia-se entie as atiaes ua festa e, uepenuenuo ue quem fosse o piegauoi, eia o
seu ponto alto. Isso nos mostia que o piegauoi no um simples pauie: o pauie pouia
piofeiii a homilia nas missas, sobietuuo a paitii ue 121S, quanuo os cnones eclesisticos
passaiam a exigii a homilia semanal. 0 piegauoi um piofissional conviuauo ou contiatauo
pelas autoiiuaues locais que tinham inteiesse em levai paia as festas os piegauoies mais
ienomauos e, poi isso mesmo, mais ataiefauos a peicoiiei ciuaues e castelos paia cumpiii
uma longa agenua. Sabemos que a fama ue alguns piegauoies os toinavam inacessiveis poi
anos, pois o calenuiio ue piegaes ficava logo iepleto ue compiomissos nas piincipais
ciuaues.
A paitii uo plpito, geialmente aimauo piovisoiiamente na piaa, os piegauoies
piopunham uma tica civica que combinava a ietoiica comum aos elementos uiscuisivos
piopiios ua oiatoiia sacia, sempie tenuo em vista um motivo ue euificao e tiansfoimao
uo pblico ouvinte. B, poitanto, um caitei social ueclaiauo poique a piegao no apenas
explicao biblica ou exoitao ieligiosa, mas sobietuuo a pioposio ue mouelos ue conuuta
auaptauos ao agii laico. 0s piegauoies piocuiavam atenuei o maioi pblico possivel, muitas
vezes paiticulaiizanuo os estatutos sociais, oia exoitanuo os meicauoies, oia os cavaleiios,
oia as uamas, oia os ieligiosos. Sem queiei exageiai, ouso uizei que os piegauoies tiatavam
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

116
de laicizar os conteuos ua f, isto , encain-los em gneios ue viua compativeis com as
ciuaues e alueias.
E ceito que a piegao visava a instiuo ieligiosa e a euucao uos costumes,
pieceitos que encontiamos nos mais antigos tiatauos sobie a aite ue fazei seimo. Nas os
menuicantes toinaiam a instiuo ieligiosa (>0'./) e os costumes (6&%./) objetivos coiielatos
na busca ue ieconuuzii tanto os uissiuentes ieligiosos quanto os no ciistos (juueus e
muulmanos) oitouoxia. Bominicanos e fianciscanos elaboiaiam uma veiuaueiia
pedagogia da converso por meio de uma retrica do pecado
S7
o que, foiosamente exigia
que o piegauoi estivesse atento aos mouos ue viua uo auuitoiio ao qual se uiiigia. Toua essa
ativiuaue necessitava ue uma gianue estiutuia, no so ueviuo aos iecuisos humanos
empiegauos, como os piegauoies piopiiamente uitos, mas seus auxiliaies, as bibliotecas, os
mecanismos logisticos ue uistiibuio ue piegauoies, etc., o que exigiu que os piopiios
poueies pblicos investissem na constiuo ue conventos, que, no caso em questo, eiam
centios piouutoies e iepiouutoies ue seimes, locais ue moiauia uos piegauoies, ncleos ue
concentiao ue livios e piestao ue seivios que supiiam as necessiuaues uos piegauoies
em tinsito, o que foiava a foimao ue uma ieue ue conventos muito bem uistiibuiua e
acessivel a caua uia ue caminhaua. No caso uominicano, eia pieciso um minimo ue uoze fiaues
poi convento, senuo que, uentie esses, a maioiia eia composta ue esmoleiios e seiventes,
ieseivanuo tis ou quatio ieligiosos paia mesties ue teologia e piegauoies.
0 significauo politico uo seimo no se uesconecta ue sua funo eminentemente
social: o piegauoi ensinava a goveinai uo mesmo mouo que ensinava a iezai, a se compoitai
e a vivei segunuo pieceitos bastante estabeleciuos em sua cultuia politica. A finaliuaue social
ua piegao iecoiuai aos ouvintes que h uma pulso negativa uentio uo homem que o leva
a piefeiii o mal ao bem e, com isso, autouestiuii-se e uestiuii a socieuaue. So temas muito
iecoiientes, sobietuuo na piegao uominicana, o que nos coloca fiente aos piessupostos ua
0iuem uos Piegauoies, funuaua exatamente paia tiabalhai na moializao uas ciuaues, o que
incluia, alm uo apostolauo anti-heitico, a instiuo uas autoiiuaues politicas, sejam elas ieis
e piincipes ou cnsules e 4&'./$P. 0s fiaues so moniquicos quanuo habitam ieinos e so
iepublicanos quanuo habitam comunas. 0 iegime ue goveino conta menos que a capaciuaue
que ele tem ue piomovei o bem comum e, nesse poimenoi, os fiaues menuicantes foiam no
apenas gianues teoiicos, como mostiam Toms ue Aquino, Remigio uei uiiolami ou Fiancesc

S7
IANNELA, Cecilia. Predicazione domenicana ed etica urbana tra Due e Trecento. In: Pieuicazione e
societ nel meuioevo: iiflessione etica, valoii e mouelli ui compoitamento. AttiPioceeuings of the XII
Neuieval Seimon Stuuies Symposium. Pauova, 14-18 Luglio 2uuu. Puua: Centio Stuui Antoniani, 2uu2.
p. 171-18S.
Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns
www.dia!ngnsmcditcrranicns.cnm.br
Nmcrn 5 Nnvcmbrn/2013


Rcvista Di!ngns Mcditcrrnicns I55N 2237-6585

117
Eiximenis, mas igualmente seus piopugnauoies, como uioiuano ue Pisa e }uan uil ue Zamoia.
Nuito j foi feito pela histoiiogiafia, mas ainua h muito mais a se fazei no af ue eviuenciai a
paiticipao uos piegauoies na constituio ue uma tica politico-econmica auequaua aos
iegimes ue goveino uo Neuiteiineo ociuental. 0 quauio que tiacei so nos leva a vei o quanto
ainua falta sei feito.

Você também pode gostar