Você está na página 1de 104

AlfuhotizAn: Prticus o Rofloxos

Subsdios puru o Alfubotizudor


FUNDAO UNIVFRSIDADF DF BRASLIA
Luurn Mnrhy
RLITOR
Timnthy Murtin Mulhnllund
VICL-RLITOR
Dris Suntns do Furiu
DLCANA DL LXTLNSAO
Ivun Murquos do Tnlodn Cumurgn
DLCANO DL GRADUAAO
Nnru Rnmou Rnccn
DLCANO DL PLSQUISA L POS-GRADUAAO
Thrso Hnfmunn Gutti
DLCANA DL ASSUNTOS COMUNITARIOS
Fricn Puuln Siogmur Woidlo
DLCANO DL ADMINISTRAAO L lINANAS
FDITORA UNIVFRSIDADF DF BRASLIA
Aloxundro Limu
DIRLTOR
Cnnsolhn Fditnriul
Flizuhoth Cuncolli
PRLSIDLNTL
Aloxandio LIma, ClaiImai AlmoIda da Vallo,
Honiyl SIovIoislI, RoInlaidl AdolIo lucl, SoigIo
Paulo Rouanol, SylvIa lIcloi
UNFSCO
Cnnsolhn Fditnriul
Joigo WoilloIn, Juan Cailos Todosco, CocIlIa
Biaslavsly, Adama Ouano, ColIo da Cunla
Os auloios sao iosonsvols ola oscolla o ola aioson-
laao dos Ialos conlldos nosla ubllcaao o olas olnloos
aqul oxiossas, quo nao sao nocossailamonlo as da
UNLSCO o nao comiomolom a Oiganlzaao. As doslgna-
oos omiogadas o a aiosonlaao do maloilal nao lmllcam
a oxiossao do qualquoi olnlao quo soja, oi ailo da
UNLSCO, no quo dlz iosollo ao slalus logal do qualquoi
as, loiillilo, cldado ou ioa, ou do suas auloildados, ou
no quo dlz iosollo a dollmllaao do suas Iionlolias ou do
sous llmllos.
GOVFRNO FFDFRAL
Luiz Incin Lulu du Silvu
PRLSIDLNTL DA RLPUBLICA
Cristnvum Buurquo
MINISTRO DA LDUCAAO
Ruhom Fnnsocu Filhn
SLCRLTARIO LXLCUTIVO
Jnn Luiz Hnmom do Curvulhn
SLCRLTARIO NACIONAL LXTRAORDINARIO DL LRRADICAAO
DO ANALlABLTISMO
Ministrin du Fducun
Socroturiu Nucinnul Fxtrunrdinriu
do Frrudicun dn Anulfuhotismn
Lslanada dos MInIsloiIos Bloco L" - 8' andai
ToloIono: (61] 41u-8482
CLP 7uu47-uuu BiasIlIa - Dl
Docunutn do Fxtonsn du UnB
PiodIo da RoIloiIa 2' andai - sala 828
ToloIono: (61] 272-48
CLP 7uu1u-uuu BiasIlIa Dl
lll://vvv.unh.hi/dox
Orgunizun dus Nuos Unidus
puru u Fducun, u Cinciu o u Culturu
Roprosontun nn Brusil
SAS, Quadia Bloco H, Lolo 6, Ld. CNPq/IBICT/
UNLSCO, u' andai.
7uu7u-u14 - BiasIlIa - Dl - BiasIl
Tol.: ( 61] 821-82
lax: ( 61] 822-4261
L-maIl: UHBRZ_unosco.oig.hi
AlfuhotizAn: Prticus o Rofloxos
Subsdios puru o Alfubotizudor
Dris Suntos do Furiu
oigunIzudoiu
AlfuhotizAn: Prticus o Rofloxos
Suhsdins puru n Alfuhotizudnr
AUTORFS
DiIs Sanlos do laiIa (oiganIzadoia]
Lslloi GiossI
liancIsco SocundIno
GuIlloimIna Coiia
Ilamai DIogo dos Sanlos
LIana Boigos
Ronalo HIliIo dos RoIs
Solma LoIlo
SIlvIano Baihalo
VIlma Roclo Coiia
FQUIPF FDITORIAL
PLANFJAMFNTO F FXFCUO
DiIs Sanlos do laiIa
AnlnIa ColIa Baiios LIns BonIIm
SylvIo Quozado
PROJFTO FDITORIAL F FDIO
DIono O. Mouia
PROJFTO GRFICO, CAPA F FDITORAO FLFTRNICA
loimalos dosIgn giIIco
RFVISO
LcIa HoislioIloi
APOIO
Goialdo Alvos da Mala lIllo
Maicos RogoiIo Soiia
NIlza Camos
Ruhons Auguslo lianco Biandao
Tirugom: 2uuu oxomlaios
CoyiIgll 2uu8 hy
DiIs Sanlos do laiIa (oiganIzadoia]
Imiosso no BiasIl
DIioIlos oxclusIvos aia osla odIao:
LdIloia UnIvoisIdado do BiasIlIa
SCS Q.2 Bloco C n' 78 Ld. OK 2' Andai
7u8uu-uu BiasIlIa-Dl
lol: (uxx61] 226 6874
Iax: (uxx61] 22 611
odIloia_unh.hi
Todos os dIioIlos iosoivados.
Nonluma ailo dosla uhlIcaao odoi
soi aimazonada ou ioioduzIda oi qualquoi
moIo som a auloiIzaao oi osciIlo da LdIloia.
lIcla calalogiIIca olahoiada ola
BIhlIoloca Conlial da UnIvoisIdado do BiasIlIa
A88
AlIaholIzaao: ilIcas o ioIloxoos;
suhsIdIos aia o alIaholIzadoi / DiIs
Sanlos do laiIa (oiganIzadoia].
BiasIlIa : LdIloia UnIvoisIdado do
BiasIlIa, 2uu8.
1u4 .
ISBN 8-28u-u711-8
1. AlIaholIzaao. 2. PolIlIca
oducacIonal. I. laiIa, DiIs Sanlos do.
CDU 87.u14.22
PROGRAMA DF ALFABFTIZAO DF JOVFNS F ADULTOS DO DFCANATO DF FXTFNSO DA UNB
Antnniu Cliu Burrns Lins Bnnfim
COORDLNADORA
Dris Suntns do Furiu
COORDLNADORA PLDAGOGICA
SU|APl0
AboIio do anaIfabetismo - E possveI, %
Crslovom Buorquc
AIfabetizAo: Prticas e PefIexes
e o Programa 4)51 A.)*-61),, '
jooo Luz Homcm Jc CorvoIho
Introduo,
Dors Sonlos Jc loro c ScImo Lclc
1. D Conceito de aIfabetizao no rasiI e no mundo, %
Lono Borgcs
2. Ler o mundo para Ier a paIavra. AIfabetizao em PauIo Freire, !
Lono Borgcs
3. Mtodo SiIbico: do passado atuaIidade, '
VImo Bcchc Corrco
4. Mtodo 0om osco de Educao de ase, !"
llomor Dogo Jos Sonlos
5. AIfabetizao a partir de Situaes-ProbIema: 0epoimento, "
Bcnolo HIro Jos Bcs
6. AIfabetizao e prticas de cuItura:
organizao, pIanejamento e avaIiao, "'
SIvonc Borlolo
7. AIfabetizar AduItos em trs meses, #%
Lslhcr Gross c lroncsco SccunJno
8. Processo de aIfabetizao com ase Lingstica, $"
GuIhcrmno Corrco
A TtuIo de aIgumas concIuses, %"
Dors Sonlos Jc loro
Anexos, %&
7
Piogiumu B4)51 A.)*-61), liuz om sou nomo lodu u suu uhiungncIu o
iosonsuhIlIdudo. A molu o lIiui du osciuvIduo do unulIuholIsmo coicu do 2u
mIlloos do hiusIloIios, jovons o udullos. Imu mIssuo quo liunscondo u cuucIdudo
do Lsludo: Govoino o socIodudo dovom so unIi uiu cumiI-lu.
SoguIndo doloimInuuo oxiossu do PiosIdonlo LuIz IncIo Lulu du SIlvu, o
Govoino lodoiul, oi InloimodIo do MInIsloiIo du Lducuuo, osl Iuzondo u suu
uilo. Nos j oslumos ioulIzundo ucoidos com us iIncIuIs InslIluIoos govoi-
numonluIs o nuo-govoinumonluIs, oigunIsmos InloinucIonuIs o soloios omiosuiIuIs
o do clusso, uiu cumiIi u molu do Piogiumu B4)51 A.)*-61),.
Agoiu, clogou u voz do voc uilIcIui.
AssIm, o com sulIsIuuo quo onliogo oslo lIvio u lodu u socIodudo hiusIloIiu.
AIfolclzAoo. Prlcos c BcfIcxocs IoI oluhoiudo olu SocioluiIu NucIonul Lxliuoi-
dIniIu do LiiudIcuuo do AnulIuholIsmo, do MLC, om uicoiIu com o Docunulo
do Lxlonsuo du InIvoisIdudo do BiusIlIu o com u INLSCO. Nolo so onconlium os
suhsIdIos nocossiIos uiu conliIhuIi com voc, quo dosoju uilIcIui dosso giundo
Piogiumu, ujudundo u ulIuholIzui.
Lslo lIvio o um convIlo u umu ioIundu ioIloxuo, nuo so liulu do umu cuilIllu.
Nuo o um munuul: o um clumumonlo muIs nohio dus cuusus, u cuusu du Lducuuo.
Voc odo uhiuui ossu cuusu ulIuholIzundo ossous ioxImus, do sou cIiculo
domoslIco ou do liuhullo, som suciIIIcui suu ugondu dIiIu. Giundo uilo dus
InIoimuoos nocossiIus uiu Islo osluo uquI: voc voi como o sImlos o
ioIundumonlo giulIIIcunlo onsInui umu ossou, um jovom ou um udullo, u loi o
u osciovoi.
Suu uilIcIuuo o Iundumonlul. Voc odo onliui nu lIsloiIu do BiusIl como
quom uilIcIou doslu giundo iovoluuo: uholIi o unulIuholIsmo do udullo no
PuIs.
Vulo u onu doIxui suu muicu nu lIsloiIu.
CRISTOVAM BUARQUF
MINISTRO DA FDUCAO
AbolIo do analfabetIsmo possivel
u
AlfabetIzAo: PrtIcas e Peflexes
e o Programa 84)51 A.)*-61),
) doloimInuuo do govoino do PiosIdonlo Lulu o uholIi o unulIuholIsmo no BiusIl
om quulio unos. Puiu Isso, o MInIslio du Lducuuo, CiIslovum Buuiquo, ciIou o
Piogiumu B4)51 A.)*-61),. Como iImoIio usso, IoI InslIluIdu u SocioluiIu
NucIonul LxliuoidIniIu do LiiudIcuuo do AnulIuholIsmo uiu uluui como
uilIculudoiu o InconlIvudoiu nossu Imoilunlo o nocossiIu omioIludu.
A SocioluiIu, uIndu om Ioimuuo, iolondo cooidonui o liuhullo do
ulIuholIzuuo do 2u mIlloos do jovons o udullos no BiusIl, do Ioimu giuduul.
Soiuo 8 mIlloos do ossous om 2uu8, 6 mIlloos om 2uu4, 6 mIlloos om 2uu o
mIlloos do ossous om 2uu6.
Puiu oxocuuo doslo Imoilunlo liuhullo, lomos como iIncIIo somio uluui
om uicoiIu com us oigunIzuoos govoinumonluIs o us nuo govoinumonluIs quo
lm oxoiIncIu nu iou do ulIuholIzuuo do jovons o udullos. Puiu lunlo, oslumos
cudusliundo o uvulIundo ossus onlIdudos, ussIm como suus uoos o InIcIulIvus om
cuiso.
A luioIu du SocioluiIu dovoi soi oiIonludu oi umu "ComIssuo NucIonul do
AlIuholIzuuo", quo loi cuiloi consullIvo o soi comoslu oi ossous do dIvoisus
onlIdudos ioiosonlulIvus do oigunIzuoos govoinumonluIs o nuo govoinumonluIs.
O ohjolIvo dossu comIssuo o conliIhuIi uiu u oluhoiuuo dus dIioliIzos nucIonuIs
om ioluuo concouo do ulIuholIzuuo, gosluo, uo IInuncIumonlo, Ioimuuo
do ulIuholIzudoi, uo muloiIul dIdlIco o s lInlus do uuo.
Anlos do comloluimos lis mosos do liuhullo, j oslumos ussInundo os
iImoIios convnIos o osluholocondo us dovIdus uicoiIus, som Imoi umu
molodologIu nIcu do uiondIzugom. No onlunlo, sugoiImos, nus Insliuoos
noimulIvus do MLC, ulguns iocodImonlos, como u ulIlIzuuo do, no mInImo,
26u loius do uulus iosoncIuIs o o omiogo do umu lInguugom conloxluulIzudu.
O Piogiumu B4)51 A.)*-61), o comoslo do dIvoisos suhiogiumus o
iojolos, quuIs sojum: sulprogromos: InconlIvo uo AlIuholIzundo; InconlIvo uo
AlIuholIzudoi o AoIo. Donlio ulguns projclos lomos: PosquIsu AlIu, uiu uvulIuuo
do muloiIuIs dIdlIcos o Piooslus MolodologIcus Novus.
1u
O lIvio AIfolclzAoo. Prlcos c BcfIcxocs o um liuhullo quo so Insoio no
suhiogiumu InconlIvo uo AlIuholIzudoi o no iojolo PosquIsu AlIu. Llo suigIu
om Iunuo du domundu do Inmoius ossous quo quoiom conliIhuIi, do Ioimu
Isoludu, com u ilIcu do ulIuholIzui jovons o udullos. A SocioluiIu docIdIu uoIui
ossus ossous, uiu conlui com muIs coluhoiudoios, nuo so uiu u ulIuholIzuuo
om sI, como lumhom uiu ujudui nu mohIlIzuuo du socIodudo sohio o lomu.
loI com u Inlonuo do ulondoi u ossu domundu quo u SocioluiIu, om uicoiIu
com o Docunulo do Lxlonsuo du InIvoisIdudo do BiusIlIu, odIlou osso lIvio. Som
nonlumu iolonsuo do soi um liuhullo ucuhudo, oslu o muIs umu InIcIulIvu, donlio
muIlus, uiu u quul osoiumos iocohoi ciIlIcus o sugosloos, o quo, coilumonlo, nos
ujuduiuo u cumiIi u doloimInuuo do PiosIdonlo Lulu do uholIi o unulIuholIsmo
do BiusIl oi moIo do Piogiumu B4)51 A.)*-61),.
JOO LUIZ HOMFM DF CARVALHO
SFCRFTRIO NACIONAL FXTRAORDINRIO DF FRRADICAO DO ANALFABFTISMO
11
iosonlo lIvio iolondo, oi moIo du uiosonluuo sImlIIIcudu dos iIncIuIs
molodos do ulIuholIzuuo, com lInguugom sImlos o ucossIvol, quo cudu cIduduo
Inloiossudo om ulIuholIzui ulgum (s] udullo(s] ossu Iuz-lo. Aos l-lo, dovo
huscui muIs ioIoincIus o InIoimuoos uiu oscolloi u molodologIu quo llo uiocoi
muIs IndIcudu suu sIluuuo osocIIIcu.
A lInlu 0800 111 osl colocudu dIsosIuo do PuIs, ulondIdu oi
oxoiIonlos ulIuholIzudoios. O cIduduo Inloiossudo iocohoi oslo lIvio giuluIlumonlo,
huslundo uiu Isso quo ioonclu umu IIclu do IdonlIIIcuuo com sous dudos
ossouIs o suus Inlonoos om ioluuo ulIuholIzuuo do udullos. O iocosso soi
ucomunludo nucIonulmonlo olu cooidonuuo-goiul no Docunulo do Lxlonsuo
du InIvoisIdudo do BiusIlIu/InB, om uicoiIu com us InIvoisIdudos Inloiossudus
om uilIcIui do iocosso. Lslus InIvoisIdudos odoiuo doIInIi iocodImonlos
ioiIos uiu u uvulIuuo do oslgIo om quo o cIduduo so onconliu o vIi u coilIIIc-
lo.
Os loxlos uiosonludos suo do uuloios convIdudos uiu dosciovoiom suu
ioiIu oxoiIncIu sohio "como consoguom ulIuholIzui". Cudu cuIlulo huscou
uiosonlui umu Inlioduuo sohio o conloxlo du ulIuholIzuuo do udullos, do
onlo do vIslu olIlIco, socIul o/ou molodologIco; u dosciIuo du molodologIu
dosonvolvIdu; unlIso do iocodImonlos o locnIcus iolucIonudus; os iosulludos
ulcunudos o quo ossum soi osoiudos olus sIluuoos muIs iolInoIius; o umu
conclusuo do ussunlo.
Lslu o u iImoIiu voz quo, oi umu InIcIulIvu do Govoino lodoiul, suo iounIdus
no mosmo volumo iooslus modoluios do iocossos, molodos o iocodImonlos
do ulIuholIzuuo uiu uiosonl-lus uos loIgos Inloiossudos om coluhoiui com u
ulIuholIzuuo, osocIulmonlo como volunliIos.
L umu uhlIcuuo volludu uiu o cIduduo comum, sonsIvol uos iohlomus do
nosso uIs, Inloiossudo om conliIhuIi uiu u soluuo do unulIuholIsmo oi oslui
sonsIhIlIzudo olo diumu ossoul duquolos quo nuo udoium usuIiuIi dos
honoIIcIos du oscoluiIzuuo o quo, oi Isso, soIiom o moiocom u nossu solIduiIodudo.
* FioIossoia do Doailamonlo do Lcologla da UnB, Douloia om Fslcologla ola USF o Fs-Douloiado
om Anlioologla Blolglca na Universily CoIIege LonJon. L Docana/Fi-Rolloia do Lxlonsao da
UnB. o-mall: dIaila_unb.bi
** FioIossoia do Doailamonlo do Folllcas Soclals, Baclaiol om Soivlo Soclal, Moslio om
Lducaao a Dlslncla ola UNLD. L Fi-Rolloia do Giaduaao da UIFA o Vlco-iosldonlo da UnlRodo.
o-mall: Ilollo_amazon.com.bi
lNTP00UA0
0crs de Fcrc
Selmc Lete
12
Lslo muloiIul IoI ioduzIdo uiu quo oslo cIduduo comum - um oloncIul
ulIuholIzudoi volunliIo - ossu loi InIoimuoos hsIcus, do modo sImlIIIcudo,
sohio o unoiumu du ulIuholIzuuo no BiusIl. H conliovoisIus quunlo oIIccIu
do liuhullo do loIgo volunliIo, mus olumos oi liuhullui noslu oisoclIvu o
uvulIuimos osloiIoimonlo. Puiulolumonlo, no onlunlo, dosonvolvomos iogiumus
do Ioimuuo do ulIuholIzudoios uiu suiIi oslu domundu.
Os loxlos suo uiosonludos oi osocIulIslus du iou, uiu quo o(u]
cIduduo(u] quo quIsoi loinui-so um volunliIo uiu ulIuholIzui ulguom ioxImo
do sI, ossu dIsoi do ulgumu InIoimuuo hsIcu uiu suu ioiIu oiIonluuo,
iocuiui o(s] giuo(s] muIs ioxImo(s] o vIi u solocIonui u molodologIu quo
llo uiocoi muIs uioiIudu uo sou cuso.
Puiu ossus ossous volunliIus IoI ioduzIdo osso muloiIul, com u
doloimInuuo do quo iocIsumos iomoi us huiioIius locnIcus, ussumIi os
iIscos du sImlIcIdudo o loi muIlu convIcuo do quo o Iundumonlul quo lodos
- o nuo so os osocIulIslus - so onvolvum noslu quo o u muIoi cumunlu mundIul
olu Inclusuo socIul, u comoui olo onIionlumonlo du Iomo o do unulIuholIsmo.
So nudu Ioi IoIlo, os muIs do 1u mIlloos do unulIuholos do lojo soiuo dulIcudos
om monos do unos Iionlo!
Poilunlo, uiuhons uo cIduduo hiusIloIio quo dosoju soi um volunliIo nu
ulIuholIzuuo, oiquo oslui uhiuundo u muIs nohio cuusu doslo momonlo
om nosso PuIs!
Dosojumos quo oslo muloiIul ioIcIo uo cIduduo Inloiossudo om ulIuholIzui
umu hou InIcIuuo ulIuholIzuuo o quo ossu loi soquncIu nu huscu do muIs
InIoimuoos o uioxImuuo dos giuos locuIs quo j ulIuholIzum noslo uIs.
Por que aIfabetizar !
Voc vuI onlondoi o oiqu nu lIsloiIu nuiiudu u soguIi oi umu ossou
unulIuholu, u quul oxiossu u ImoilncIu dossu giundo cuusu quo o u
ulIuholIzuuo do udullos. Lslo o um cuso donlio lunlos oulios quo so ioolom
oi osso BiusIl uIoiu:
Donu MuiIu, moiudoiu do InloiIoi du AmuznIu, osluvu com sous 6u o
lunlos unos quundo IoI InIoimudu quo vIiIum uo sou vIluiojo umus ioIossoius
quo duiIum uulus do ulIuholIzuuo uiu udullos. Llu so onclou do coiugom o
iosolvou Insciovoi-so, conIIunlo do quo cloguiu u suu voz.
Llu conlu:
" Lu lnho quc sor Jc coso scmprc ocomponhoJo Jc um nclo
porquc noo solo Icr c ncm cscrcvcr. PcJo oo nclo quc Icssc o quc
cslovo cscrlo no nlus c nos pIocos.
lo oo lonco poro rccclcr mnho oposcnloJoro c I cu lnho
quc sujor o JcJo no lnlo poro olcslor quc cro cu mcsmo. No fIo loJos
0ors de Fcrc e Selmc Lete
18
vom quc cu cro onoIfolclo c sso mc Jcxovo lrslc, cnvcrgonhoJo.
Oulro Jo, lomc corogcm c fu foIor com o gcrcnlc poro conscgur
um Jnhcro poro oumcnlor mnho roo, mos rcccl um noo porquc
cro onoIfolclo c noo poJo scr "rcsponsvcI" pcIo quc o ossnor
como goronlo.
Pos lcm, comccc o csluJor c Iogo onlcs Jc Jos mcscs j cslovo
ossnonJo mcu nomc c IcnJo o Iclrcro Jos nlus. Com scs mcscs
Jc csluJo, {loJos os Jos JcJcovo Juos horos, os vczcs, olc mcnosj.
Mcu nclo mc vo sor loJo pronlo c foccro, scm pcJr poro
ocomponhor-mc. Pcrgunlou-mc sc cIc noo o comgo c cro so o quc
qucro poro rcsponJcr quc pcIo ncccssJoJc Jc Icr noo prccsovo
mos, porquc cu cro umo cJoJo oIfolclzoJo, quc lnho JcxoJo Jc
scr ccgo. No cnlonlo, pcIo prozcr Jo componho, cIc poJo r.
Lro como sc cu lvcssc noscJo noqucIc Jo! Quonlo oIcgro
scnl oo sor com cIc c poJcr Icr poro cIc luJo o quc vo pcIo comnho!
Lro como sc um ccgo lvcssc cnxcrgoJo c JcxoJo o lcngoIo.
Do poro frcnlc mnho hsloro muJou Jc rumo, groos o Dcus,
oqucIos profcssoros c o mnho vonloJc Jc olroor o choncc quc
oporcccu onJo cm lcmpo!
Lu ogoro sou cJoJo lrosIcro, j posso olc r oo lonco c foIor
com o gcrcnlc, scm scnlr vcrgonho Jc noo scr rcsponsvcI pcIo quc
ossno. No fIo, quonJo o moo Jo coxo mc Jcu o oImofoJo poro
moIhor o JcJo, Jssc com o moor orguIho, quc ogoro j noo prccsovo
mos, pos cro oIfolclzoJo c... ossnc mcu nomc! "
AI osl u muIs sIgnIIIculIvu iososlu sohio u ImoilncIu do ulIuholIzui
udullos o do Ioimuimos no BiusIl um mulIiuo: iosgului u dIvIdu socIul quo
lomos lodos com os quo uIndu nuo Ioium ulIuholIzudos. L uo luluimos oi
muIs vugus no onsIno Iundumonlul hlIco, ovIlumos quo u dozonu do mIlloos
do unulIuholos do lojo om hiovo osloju dulIcudu
Por que tantas propostas !
H viIos unos, muIlu gonlo comiomolIdu com u cuusu du ulIuholIzuuo lom
liuhulludo o oslududo molodos do ulIuholIzuuo, o quo oiIgInou viIus
iooslus. Todus olus suo vlIdus, so ulIcudus u conloxlos osocIIIcos, umus
muIs uiocIdus o oulius hom dIslInlus onlio sI.
Com ciIunus o muIlo Iioquonlo ulIuholIzui onsInundo u osciovoi us lolius
quo so junlum Ioimundo uluvius o o sIgnIIIcudo quo lm. Com udullos coslumu-
so uilIi do uluvius - quo Iioquonlomonlo lonlum ImoilncIu uiu suu vIdu - o
us sIluhus quo conlonlum, quo so junlum u oulius o comoom novus uluvius.
lntroduo
14
Suo os molodos clumudos unulIlIco-sInlolIcos, oiquo dIvIdom o lodo (uluviu]
om uilos (sIluhus], Iuzondo u unlIso; o Iuzom novus junoos (sInlosos] quo
comoom oulius uluvius. Lm loino dIsso oxIslom muIlus vuiIuoos: so u uluviu
quo d oiIgom uo iocosso osl ou nuo lIgudu u um loxlo; so lom u voi com u
ioulIdudo socIo-olIlIcu; so uilo do iohlomu(s] sIgnIIIculIvo(s] uiu uquolo
IndIvIduo o/ou comunIdudo olc...Lm lodos os cusos uilo-so somio du uluviu o
sIluhus muIs sImlos uiu so clogui u sIluuoos muIs comloxus.
O Iulo o quo o quo Imoilu muIs o IdonlIIIcui quul u molloi Ioimu do ulcunui
o ohjolIvo-muIoi, quo o o do ulIuholIzui o(u] cIduduo(u]. MuIlus vozos o u molIvuuo
do ulIuholIzudoi quo iosondo olo sucosso du ulIuholIzuuo - om voz do molodo
ulIlIzudo - oiquo olo consoguo oslImului o uluno o Iuz-lo suoiui us dIIIculdudos
quo onconliu, iosluuiundo suu uulo-Imugom o doIlugiundo lodo um iocosso do
conquIslus ossouIs quo coilumonlo liunscondo o Iulo do uiondoi u loi o osciovoi!
D que preciso para ser
um aIfabetizador voIuntrio!
Anlos do ludo, loi conscIncIu do quo osl ussumIndo um comiomIsso
com ulguom quo iocIsu do voc o do suu solIduiIodudo. Puiu Isso, ulguns
usoclos suo IundumonluIs:
{oj Tcr mulo cIorczo Jo compromsso ossumJo,
{lj Bcspclor c comprccnJcr os JfcuIJoJcs quc surjom no proccsso,
{cj AjuJor com poccnco c Jcnlro Jo rlmo propro Jo oIfolclzonJo,
{Jj Buscor o nlcrooo com oulros pcssoos ou grupos quc cslcjom
vvcnconJo o mcsmo cxpcrcnco {sso ojuJo mulo oo oIfolclzonJo,
comprccnJcr-sc c occlor os JfcuIJoJcsj,
{cj Aluor com rcguIorJoJc. pcIo mcnos Juos o lrcs vczcs no scmono,
umo o Juos horos scguJos,
{fj Lslor consccnlc Jc quc o suo rcIooo com o oIfolclzonJo c
umo rcIooo Jc poJcr - cm quc o "mcslrc" cxcrcc gronJc nfIucnco
solrc o "oIuno" - c quc, por sso mcsmo, prccso scr umo rcIooo,
oIcm Jc rcspcloso, cxlrcmomcnlc Jcmocrlco, pos o
oulorlorsmo c umo Jos lorrcros quc poJc mpcJr o proccsso
Jc oIfolclzooo.
0ors de Fcrc e Selmc Lete
1
Pecomendaes:
1. AnoIsc com cuJoJo o suo sluooo cspccfco onlcs Jc sc Jcfnr
por umo mcloJoIogo. Umo vcz JcfnJo, Ico mos solrc o ossunlo
c foo umo prcvsoo Jc como vo oluor - um rolcro smpIfcoJo,
sc for oluor soznho, scm cslor vncuIoJo o um grupo Jc
oIfolclzooo, opcsor Jcslo scr scmprc o formo mos corrclo c
cfcoz Jc oluor - cm lurmos Jc oIfolclzooo - cmloro ncm
scmprc possvcI.
2. lJcnlfquc os cspccfcJoJcs Jo suo sluooo c os oocs mos nJco-
Jos poro coJo umo JcIos. Quonlo mos cIorczo vocc lvcr, mos
cfccnlc vo scr. ComprccnJo o JvcrsJoJc Jos sluoocs c rcspclc
os Jfcrcnos, pos o munJo c mulo compIcxo c so conscgumos
vvcr lcm quonJo occlomos com cxlrcmo rcspclo os Jfcrcnos cnlrc
nos.
8. Ao fozcr o suo cscoIho, Icmlrc-sc Jc quc os grupos Jc oIfolclzooo
soo conslluJos Jc pcssoos cxpcrcnlcs c quc poJcroo ojuJ-Io{oj.
Busquc cslor cm conlolo com oIgum Jcslcs grupos ou mcsmo
cspccoIslos cm unvcrsJoJcs proxmos o vocc. Usc os conos Jc
nformooo Jsponvcs c JvuIgoJos ncslo pulIcooo.
4. Oulro ospcclo mulo mporlonlc c olcnlor poro o conlcxlo no
quoI csl nscrJo o oIfolclzonJo pos sso o ojuJo mulo. Com
frcqucnco cIc sc scnlc ncopoz Jc oprcnJcr, cnvcrgonhoJo,
pcrcclc os njuslos socos, mos oo scnlr-sc porlc Jc um grupo quc
sofrcu proccssos smIorcs c quc Iulo por muJor o sluooo, posso o
scnlr mos scgurono c lronquIJoJc.
. QuonJo noo for possvcI ocomponhor um grupo rcguIormcnlc c
o lroloIho Jc oIfolclzor lvcr quc scr soznho mcsmo, convcno-
sc Jc quc - opcsor Jc noo scr o JcoI - onJo ossm c mcIhor Jo
quc noJo fozcr...
0. QuonJo, por fm, juIgor quc conscguu oIfolclzor, procurc umo
nslluoo Jo scu LsloJo quc foo o ccrlfcooo, pos o "JpIomo"
Jc oIfolclzoJo c o prcscnlc moor quc poJcmos Jor o um{oj cx-
onoIfolclo{oj. ComporlIhc Jcslo oIcgro c porolcnzc-sc. vocc,
cJoJo{oj voIunlro{oj c o{sj pcssoo{sj quc oIfolclzou soo os
novos hcros Jcslc pos quc vo muJor!
lntroduo
16
AlIuholIzui oxIgo um conjunlo do uoos quo dovom, somio quo ossIvol,
onvolvoi umu oquIo do ossous quo ossum dohuloi os concoIlos, molodos o
iocodImonlos muIs udoquudos u cudu sIluuuo osocIIIcu. MuIlus lm sIdo us
molodologIus udoludus, cudu ulIuholIzudoi ucuhu oi dosonvolvoi uhoidugons
ioiIus. Poicoho-so, lojo, quo o sucosso om ulIuholIzui doondo muIs do
omonlo o molIvuuo dos onvolvIdos do quo oxclusIvumonlo do ulgumu
molodologIu osocIIIcu, ulo oiquo u muIoi uilo dus molodologIus j
dosonvolvIdus onvolvom um comononlo ossoncIul: u conloxluulIzuuo nu vIdu
o nos Inloiossos dos ulIuholIzundos o suus comunIdudos uiu u IoculIzuuo nus
uluvius o suus sIluhus conslIlulIvus o comosIuo do novus uluvius oi moIo
do oulius sIluhus. Os uilIgos uiosonludos nossu uhlIcuuo uonlum noslu
dIiouo.
A SocioluiIu NucIonul LxliuoidIniIu do LiiudIcuuo do AnulIuholIsmo do
MInIsloiIo du Lducuuo o u InIvoisIdudo do BiusIlIu osluo dosonvolvondo umu
osquIsu com oslo muloiIul, com o ohjolIvo do IdonlIIIcui ossous volunliIus quo
oslojum ulIuholIzundo cIduduos unulIuholos nosso PuIs. A iosonlo uhlIcuuo,
dIunlo du nocossIdudo do congiogui dIIoionlos ilIcus o iocodImonlos udoquudos,
vom oIoiocoi muloiIul InlioduloiIo, com looiIus o ioIloxoos uo lomu AlIuholIzuuo.
As InIoimuoos uquI uiosonludus soiuo unulIsudus o uuiudus olu oquIo
do ulIuholIzuuo do Docunulo do Lxlonsuo du InB, quo osoiu, donlio om
hiovo, odoi sIslomulIzui o dIvulgui umlumonlo us oxoiIncIus volunliIus
do ulIuholIzuuo quo ocoiiom no BiusIl.
Puiu lunlo, u lInlu do lulu BiusIl 0800 111 oslui om IuncIonumonlo, u
uilIi do junlo do 2uu8, uiu InIoimui o oiIonlui os Inloiossudos om liuhullui
com u ulIuholIzuuo do jovons o udullos. O o-muIl hrusilulfuhotizudn@moc.gnv.hr
lumhom oslui dIsonIvol uo hlIco om goiul. Todo muloiIul lumhom oslui
dIsonIvol vIu Inloinol, no ondoioo http://www.unh.hr/hrusilulfuhotizudn. Com
ossus InIcIulIvus, iolondomos dui InIcIo u um iocosso do uluuuo om sIluuoos
uIndu nuo sIslomulIzudus o, oilunlo, lolulmonlo dosconlocIdus oi nos: o liuhullo
do ulIuholIzudoios volunliIos quo uluum som vInculo com InslIluIoos, giuos
ou clussos do ulunos IoimuIs.
0ors de Fcrc e Selmc Lete
Puru nriontun:
Linhu Fulu Brusil: 0800 1 1 1
Intornot:
http://www.unh.hr/hrusilulfuhotizudn
F-muil: hrusilulfuhotizudn@moc.gnv.hr
17
D conceito de aIfabetizao no rasiI
Suhoi loi o osciovoi, mosmo quo so conslIluu om dIioIlo ussoguiudo
olu ConslIluIuo hiusIloIiu o quo so lonlu consonso sohio u ImoilncIu
onquunlo Insliumonlo nocossiIo vIdu, nuo osl uo ulcunco du muIoiIu
do ovo hiusIloIio.
O Conso do InslIlulo BiusIloIio do GoogiuIIu o LslulIslIcu (IBGL]
do 2uuu domonsliu doclInIo nos oiconluuIs do unulIuholIsmo, oiom o
uIs uIndu dolom o muIoi nmoio do unulIuholos uhsolulos do conlInonlo,
Iiulo du uusncIu ou du dosconlInuIdudo do olIlIcus hlIcus uiu o
soloi.
A docudu do uu, quo so cuiucloiIzou olu huscu do soluoos uiu u
suoiuuo dossu dIvIdu socIul, lom muIlo u dIzoi, oIs, giuus s
conliIhuIoos du socIodudo cIvIl o do InslncIus govoinumonluIs,
uiosonlu sInuIs osIlIvos no cumo du Lducuuo do Jovons o Adullos
LJA, umu voz quo l, om iImoIio lugui, cioscImonlo du oIoilu do
Lducuuo BsIcu, om uilIcului, do ulIuholIzuuo.
Lm sogundo, oiquo onconliumos uvunos nu consliuuo do um
uiudIgmu olIlIco o odugogIco quo iosoIlu u IdonlIdudo du LJA,
iosulludo dos osIoios osluholocIdos oi ulgumus olIlIcus hlIcus
quo guiunlom Ioimuuo oimunonlo dos(us] ioIossoios(us] do jovons
o udullos. Nosso usoclo, doslucu-so lumhom u uluuuo dos movImonlos
socIuIs o ouluios o u iosonu dos moIos ucudmIcos nu osquIsu o
nu ioduuo looiIcu.
Os concoIlos do ulIuholIzuuo o do unulIuholIsmo Ioium iovIsudos
lovundo om conlu os uvunos ucImu oxoslos o us InIluncIus olIlIcus
Lcnc 8cryes
*FioIossoia da iodo ubllca do Foilo Alogio, Moslio om Lducaao -FUC/RS. Cooidonou
a LJA o o MOVA do Foilo Alogio o do Lslado do Rlo Giando do Sul.
o-mall: lsbo_loiia.com.bi
0 ConceIto de alfabetIzao
no 8rasIl e no mundo
"A dcudu do 00, quo so
cuructoriznu polu huscu do
snluos puru u suporun
dossu dvidu snciul, tom
muitn u dizor, pnis,
gruus s cnntrihuios
du snciodudo civil o do
instncius
gnvornumontuis,
uprosontu sinuis pnsitivns
nn cumpn du Fducun do
Jnvons o Adultns - FJA,
umu voz quo h, om
primoirn lugur,
croscimontn du nfortu do
Fducun Bsicu, om
purticulur, do
ulfuhotizun. Em
segundo, porque
enconlrnmos nvnnos nn
conslruno de um
pnrnd|gmn po|Il|co e
pedngg|co que respe|ln
n |denl|dnde dn E}A[...)."
D Conceto de Al]cbetzco no 8rcsl e no Vundo
18
o oconmIcus do cudu lomo, oi Isso,
Indoondonlomonlo dus ooos molodolo-
gIcus, dovomos conlocoi os ucoidos Inloinu-
cIonuIs ioconlos o u logIsluuo hiusIloIiu.
InIcIulmonlo, lomuiomos u logIsluuo
hiusIloIiu u uilIi du ConslIluIuo lodoiul do
1u88, oIs o uquI quo suigo, olu iImoIiu voz,
u LJA como dIioIlo do lodos, vIslo quo o
onsIno Iundumonlul |o] ohiIguloiIo o giuluIlo,
ussoguiudu, InclusIvo, suu oIoilu giuluIlu uiu
lodos os quo u olo nuo lIvoiom ucosso nu Idudo
ioiIu

" (ConslIluIuo lodoiul do 1u88, uilIgo


2u8, IncIso I].
A LoI do DIioliIzos o Busos du Lducuuo
NucIonul LDB N' u8u4/u6, iouIIimu u Cl,
mus vuI ulom uo colocui u LJA como Modu-
lIdudo du Lducuuo BsIcu: u Lducuuo do
Jovons o Adullos soi doslInudu quolos quo
nuo lIvoium ucosso ou conlInuIdudo do osludos
no LnsIno lundumonlul o ModIo, nu Idudo
ioiIu" (LDB N' u8u4/u6, Souo V, CuIlulo
II, AilIgo 87].
O Consollo NucIonul do Lducuuo, om
Iunuo du iogulumonluuo du LDB N' u8u4/u6,
oi moIo do Puiocoi N' 11, do muIo do 2uuu,
ioconloco u LJA como umu dIvIdu socIul nuo
iouiudu uiu com os quo nuo lIvoium ucosso u
o nom domInIo du osciIlu o loIluiu como hons
socIuIs nu oscolu ou Ioiu dolu (...], om quo u
uusncIu do oscoluiIzuuo nuo odo o nom dovo
juslIIIcui umu vIsuo ioconcoIluosu do unulIuholo
ou Iloliudo como Incullo (...]" (Puiocoi N' 11/
uu, CNL].
AIndu nu osIoiu Iodoiul, o Imoilunlo
iogIsliui o quo doloimInu o Pluno NucIonul
do Lducuuo PNL, umu voz quo osso
iossIgnIIIcu u LJA, consIdoiundo os soguInlos
usoclos:
oj A orgonzooo Jo LjA mpoc o orlcu-
Iooo cnlrc os Jfcrcnlcs oocs Jo
poJcr plIco, vsonJo o molIzooo
Jc rccursos humonos c fnonccros por
porlc Jos govcrnos c Jo soccJoJc.
lj Umo conccpoo ompIoJo Jc oIfolcl-
zooo quc olronjo o formooo cqu-
voIcnlc os olo scrcs Jo Lnsno lunJo-
mcnloI.
cj A ncccssJoJc Jc umo conccpoo Jc
cJucooo oo Iongo Jc loJo o vJo,
voIloJo oo JcscnvoIvmcnlo Jc copoc-
JoJcs c quc cnfrcnlc os lronsformoocs
ccnlfco-lccnoIogcos c os cfclos Jo
gIoloIzooo.
Jj A ncccssJoJc Jc proJuoo Jc molc-
ros JJlcos c lccncos pcJogogcos
oJcquoJos c, poro lonlo, o goronlo
Jc cfclvo formooo Jos {osj profcs-
sorcs {osj.
cj A nlcgrooo Jos progromos Jc cJuco-
oo Jc jovcns c oJuIlos com o cJuco-
oo profssonoI.
O PNL IInulIzu o loxlo du LJA uonlundo
vInlo o soIs molus o ohjolIvos u soiom
cumiIdos nos ioxImos doz unos, sondo quo
uquI conslum os quo dIzom iosoIlo, osocIII-
cumonlo, suoiuuo do unulIuholIsmo.
1. Lsluholocoi, u uilIi du uiovuuo do
PNL, iogiumus vIsundo ulIuholIzui 1u
mIlloos do jovons o udullos, om cInco
unos o, ulo o IInul du docudu, oiiudIcui
o unulIuholIsmo.
2. Assoguiui, om cInco unos, u oIoilu do
oducuuo do jovons o udullos oquIvu-
lonlo s quulio soiIos InIcIuIs do onsIno
Iundumonlul uiu u% du ouluuo

Lsla iodaao j da omonda 14/u6, mas sua iodaao oilglnal dlzla: l- Ensino lunJomenloI, olrigolorio e
groluilo, incIusive poro os que o eIe noo liverom ocesso no iJoJe proprio.
Lcnc 8oryes
1u
do 1 unos o muIs quo nuo lonlu
ulIngIdo oslo nIvol do oscoluiIdudo.
8. Assoguiui, ulo o IInul du docudu, u oIoilu
do cuisos oquIvulonlos s quulio soiIos
IInuIs do onsIno Iundumonlul uiu lodu
u ouluuo do 1 unos o muIs quo
concluIu us quulio soiIos InIcIuIs.
Anlos do ussuimos u unulIsui o concoIlo
do ulIuholIzuuo no mundo o som u iolonsuo
do uioIundui uquI u dIscussuo odugogIcu o
molodologIcu, ulo oiquo nuo o ossu u luioIu
dosso loxlo, mus dos domuIs cuIlulos, vulo
doslucui quo osludos ioconlos sohio ulIuho-
lIsmo o loliumonlo lm muIlo u conliIhuIi.
Sogundo RIhoIio (1uu8], luIs osludos
ovIdoncIum quo o comloxu domuIs u uquIsIuo
du loIluiu o du osciIlu, oilunlo, muIlo
dIIIcIlmonlo, uonus umu lInlu do Inloivonuo
soju suIIcIonlo uiu u soluuo dos iohlomus
docoiionlos do unulIuholIsmo, oIs, como hom
colocu DunIol Wugnoi, o oquIvocudu u Imugom
du ulIuholIzuuo como umu vucInu, quo umu
voz ulIcudu nu ciIunu ou no udullo oiiudIcu
uiu somio o mul do unulIuholIsmo (WAG-
NLR, 1uu2]. As olIlIcus do Inloivonuo nosso
cumo dovom Iundui-so numu vIsuo Inlogiudu
dos iocossos do uquIsIuo, munulonuo o
dosonvolvImonlo dus luhIlIdudos do loIluiu o
osciIlu onlio ciIunus, jovons o udullos, no
liuhullo, nu oscolu, nu IumIlIu o nus oigunI-
zuoos du cololIvIdudo, osluholocondo noxos
onlio u oducuuo hsIcu o u oducuuo conlI-
nuudu. (...] Im, doIs o ulo lis unos odo soi
o lomo dosondIdo uiu so ulIngIi um nIvol
hsIco do luhIlIdudo (RIBLIRO, 1uu8:11].
Os iocodImonlos loguIs o olIlIcos du LJA
soIioium ioIundu InIluncIu dos iIncIuIs
concoIlos IIimudos nu V ConIoincIu Inloinu-
cIonul do Lducuuo do Adullos V CONlIN-
TLA, como vumos oicohoi u soguIi.
D conceito de
aIfabetizao no mundo
A OigunIzuuo dus Nuoos InIdus (ONI], como
conliuonlo uo modolo noolIhoiul, ioulIzou, no
dosoniolui du docudu do uu, um conjunlo do
conIoincIus InloinucIonuIs

, cujo oIxo IoI o du


consliuuo do um novo concoIlo do dosonvol-
vImonlo.
Lnlio ossus iounIoos, IncluI-so u V ConIo-
incIu InloinucIonul do Lducuuo do Adullos
V CONlINTLA
!
, ioulIzudu om Humhuigo,

ConIoincla do Lducaao aia Todos (Jomllon, 1uuu); ConIoincla Mundlal sobio Molo Amblonlo o
Dosonvolvlmonlo (Rlo do janolio, 1uu2); ConIoincla sobio o Dosonvolvlmonlo Soclal (Coonlaguo, 1uu);
ConIoincla da Mulloi (Boljlng, 1uu), olc.
!
A V CONIINTLA ioclamou a dcada da alIabollzaao, a ailli do 1uu8, om lomonagom a Faulo Iiolio.
"A Orgunizun dus Nuos Unidus
[ONUJ, cnmn cnntrupnntn un mndoln
nonlihorul, rouliznu, nn dosonrnlur du
dcudu do 00, um cnn|untn do
cnnforncius intornucinnuis
Z
, cu|n oixn
fni n du cnnstrun do um nnvn
cnncoitn do dosonvnlvimontn. Fntro
ossus rounios, inclui-so u V
Cnnfornciu Intornucinnul do
Fducun do Adultns - V
CONFINTFA
8
, roulizudu om
Humhurgn, Alomunhu, om 1007, quo
cnntnu cnm nrgunizun prviu nns
divorsns Cnntinontos."
D Conceto de Al]cbetzco no 8rcsl e no Vundo
2u
Alomunlu, om 1uu7, quo conlou com oigunIzu-
uo iovIu nos dIvoisos ConlInonlos.
No BiusIl, om 1uu6, louvo umu Inlonsu
iouiuuo u uilIi do onconlios osluduuIs,
iogIonuIs o um NucIonul (om Nulul/RN]. Doslo
llImo, ioduzIu-so um documonlo quo
conlInlu u sIluuuo hiusIloIiu sohio o unul-
IuholIsmo, hom como sous iIncIIos o molus,
o quul IoI uiosonludo om BiusIlIu (junoIio do
1uu7] nu ConIoincIu PiouiuloiIu LulIno-
AmoiIcunu o CuiIho do LJA.
Noslu ConIoincIu iouiuloiIu V
CONlINTLA, convocudu olu INLSCO/
ORLALC o CLAAL, oslIvoium iosonlos
MInIslios do Lducuuo dos PuIsos LulIno-
umoiIcunos o CuiIhonlos, ioiosonluoos
GovoinumonluIs o Nuo-GovoinumonluIs o
InIvoisIdudos. O ohjolIvo goiul IoI monfcs-
lor o mporlnco Jo oprcnJzogcm Jc oJuI-
los c concclcr os oljclvos munJos numo
pcrspcclvo Jc oprcnJzogcm oo Iongo Jo
vJo {1000.10j. Os oljclvos cspccfcos fo-
rom. 1j focIlor o porlcpooo Jc loJos no
JcscnvoIvmcnlo suslcnlvcI c cqulolvo, 2j
promovcr umo cuIluro Jc poz, loscoJo no
IlcrJoJc, juslo c rcspclo mluo, 8j copo-
clor homcns c muIhcrcs, 4j conslrur umo
rcIooo sncrgclco cnlrc cJucooo formoI c
noo-formoI.
A V CONlINTLA, oi suu voz, ioIlolIu
sohio o uol quo u LJA dovoiIu dosomonlui
uiu quo so ulInjum muIoios nIvoIs do
Iguuldudo o do juslIu socIul, Ioimulundo, com
Isso, um concoIlo umlo do Ioimuuo do
ossous jovons o udullus quo lovu om consI-
doiuuo os iocossos do oducuuo IoimuIs o
nuo-IoimuIs, hom como us liunsIoimuoos
oconmIcus, u glohulIzuuo dos moicudos o
lumhom o uumonlo du ohiozu.
Nosso conloxlo, u LJA ussu u so conslIluIi
om um dos iIncIuIs moIos uiu o onIionlu-
monlo dos iohlomus do novo soculo, oIs u
cuucIluuo do ossous jovons o udullus om
comolncIus ossoncIuIs vIdu colIdIunu, uo
liuhullo o uilIcIuuo cIdudu, conliIhuI uiu
u molloiIu dus condIoos do vIdu.
Puiu lunlo, u ulIuholIzuuo ussu u soi
concohIdu como
conlocImcnlo lsco, ncccssro o
loJos num munJo cm lronsformooo,
cm scnlJo ompIo, c um Jrclo
humono funJomcnloI. Lm loJo o
soccJoJc, o oIfolclzooo c umo
holIJoJc prmorJoI cm s mcsmo c
um Jos pIorcs poro o JcscnvoIvmcnlo
Jc oulros holIJoJcs. Lxslcm mIhocs
Jc pcssoos, o mooro muIhcrcs, quc
noo lcm o oporlunJoJc Jc oprcnJcr
{...j A AIfolclzooo lcm lomlcm o
popcI Jc promovcr o porlcpooo cm
olvJoJcs socos, cconmcos, poI-
lcos c cuIluros, oIcm Jc scr rcquslo
lsco poro o cJucooo conlnuoJo
Juronlc o vJo {UNLSCO, 1000. 28j.
A Docluiuuo do Humhuigo iocomondu,
oi IIm, quo uonus o dosonvolvImonlo con-
liudo no soi lumuno o u oxIslncIu do umu
socIodudo uilIcIulIvu lovuiuo u um dosonvol-
vImonlo juslo o suslonlvol o sugoio oIxos quo
soiuo u conliulIdudo du Lducuuo do Jovons o
Adullos no soculo XXI, conIoimo os oxomlos
quo soguom.
lorloIccmcnlo c |nlegrnno dns mu-
|heres,
CuIluro Jo Poz c cJucooo poro o
cJoJono c poro o Jcmocroco,
Snde como drclo humono lsco,
pos o LjA Jcmocrolzo o oporlunJoJc
Jc occsso o soJc,
Suslenlnb|||dnde nmb|enln|,
Lcnc 8oryes
21
"
Os Lslados gozam do aulonomla, obsoivado os llmllos da CI o da LDB. Foi lsso, alguns Consollos Lsladuals
do Lducaao avanaiam mals; oulios, ao conliilo, ioliocodoiam om iolaao a loglslaao naclonal.
A educnno e n cu|lurn de povos
|ndIgenns e nmndes Jcvc scr cuIluroI
c Inguslcomcnlc oJcquoJo os suos
ncccssJoJcs,
A popu|nno de |dosos com guoIJoJc
Jc oporlunJoJcs Jc oprcnJcr,
A nlcgrooo Jos porloJorcs Jc
ncccssJoJcs cspccos, com goronlo
Jc occsso o umo cJucooo quc rcco-
nhco c rcsponJo os suos ncccssJo-
Jcs c oljclvos propros.
As logIsluoos vIgonlos, ucomunludus do
Pluno NucIonul do Lducuuo, dos uiocoios
osluduuIs
"
o dus IndIcuoos du V CONlINTLA,
longo do ioiosonluiom u soluuo uiu lodos
os iohlomus oiIundos dus cumunlus do
ulIuholIzuuo (o lumhom do onsIno sulolIvo],
sIgnIIIcum ussos IundumonluIs uiu u iolIiudu
du LJA do Isolumonlo u quo IoI suhmolIdu uo
longo du lIsloiIu, oi Isso, iocomondu-so uos
oigunIsmos nucIonuIs o InloinucIonuIs, hlI-
cos ou nuo, quo, uo oigunIzuiom osliulogIus do
ulIuholIzuuo, ioIlIlum sohio o concoIlo do
unulIuholIsmo, sohio us ossIhIlIdudos molodo-
logIcus do ulIuholIzuuo, uiu onluo Iuzoiom suus
ooos.
Peferncias ibIiogrficas
BLISILGLL, Colso. A pnlticu do oducun do
udultns - Anulfuhotismn nn Brusil. Sao Paulo:
Vozos, 1uu7.
BRASIL. Cnnstituin Fodorul dn Brusil. BiasIlIa:
Sonado lodoial, 1u88.
BRASIL. Rolutrin dn Fncnntrn Nucinnul do FJA.
Iioland, TImolly (oig], RIo do JanoIio, 1uuu.
Documonlo.
HADDAD, SoigIo. Fstudn o oducun do udultns
"A Doclurun do Humhurgn
rocnmondu, pnr fim, quo uponus n
dosonvnlvimontn contrudn nn sor
humunn o u oxistnciu do umu
snciodudo purticiputivu lovurn u um
dosonvnlvimontn |ustn o sustontvol o
sugoro oixns quo sorn u contrulidudo
du Fducun do Jnvons o Adultns nn
sculn XXI [...J.
As logisluos vigontos, ucnmpunhudus
dn Plunn Nucinnul do Fducun, dns
purocoros ostuduuis o dus indicuos
du V CONFINTFA, lnngo do
roprosonturom u snlun puru tndns ns
prnhlomus nriundns dus cumpunhus do
ulfuhotizun [o tumhm dn onsinn
suplotivnJ, significum pussns
fundumontuis puru u rotirudu du FJA
dn isnlumontn u quo fni suhmotidu un
lnngn du histriu."
(1u64-1u8]. Sao Paulo: laculdado do Lducaao
da USP, 1uu1 (Toso do Douloiado].
_______________. Tondncius utuuis nu oducun
do |nvons o udultns truhulhudnros. Fm Ahortn.
INLP: BiasIlIa, 1uu2.
_______________. A oducun do possnus |nvons o
udultus o u nnvu LDB. |s.l.], 1uu8. (mImoo]
HADDAD, SoigIo; DI PILRRO, MaiIa Claia. Sutis-
fun dus nocossidudos hsicus do uprondi-
zugom do |nvons o udultns nn Brusil; cnntri-
huios puru umu uvuliun du oducun puru
tndns. |s.l.], 1uuu. (mImoo]
D Conceto de Al]cbetzco no 8rcsl e no Vundo
22
LLIS DL DIRLTRIZLS L BASLS DA LDUCAAO
NACIONAL N' u8u4/u6. MLC, Doailamonlo do
Documonlaao o DIvulgaao, BiasIlIa, 1uu7.
OLIVLIRA, Maila K. do.Loliamonlo, culluia o
modalIdados do onsamonlo. In: KloIman, A.B.
(Oig.j. Os significudns dn lotrumontn: Umu nnvu
porspoctivu snhro u prticu snciul du oscritu.
CamInas : Moicado do Lolias, 1uu.
RIBLIRO, Voia M. Alfuhotismn o Atitudos: Posquisu
|untn u |nvons o udultns puulistunns.Sao
Paulo:1uu8,
TORRLS, Rosa MaiIa. Fducun puru tndns: u turofu
pnr fuzor. Poilo Alogio: Ailos ModIcas, 2uu1.
UNLSCO. Huciu umu oducucinn sin oxclusinnos:
nnvns cnmprnmissns puru u oducun do
possnus |nvons o udultus nu Amricu Lutinu o
Curiho. SanlIago: 1uu8. Documonlo.
UNLSCO. Cnnfornciu Intornucinnul do FJA.
Alomanla, Hamhuigo, 1uuu. Documonlo.
WAGNLR, DanIol A. Lifo-spun und lifo-spuco
litorucy: Rosourch und pnlicy in nutinnul und
intornutinnul porspoctivo. PlIladollIa: NalIo-
nal Conloi on Adull LIloiacy, 1uu2.
Lcnc 8oryes
28
Ler o mundo para ler a palavra
AIfabetizao em PauIo Freire
Lcnc 8cryes
D Iegado de PauIo Freire
Puulo Roglus Novos lioIio, Puulo lioIio, nuscou om RocIIo, no dIu 1u
do solomhio do 1u2u. lIllo do JouquIm TomIsloclos lioIio o Ldolliudos
Novos lioIio, uiondou u loi o u osciovoi com suu muo o, com giuvolos
iolIiudos dus munguoIius osciovIu no cluo do quInlul du suu cusu.
Com 1u unos IoI moiui om Juhouluo dos Guuiuiuos o IoI l quo,
uos u moilo do sou uI, oxoiImonlou us iImoIius dIIIculdudos du
ohiozu. Lm RocIIo, comlolou os osludos socundiIos o, uos 22 unos,
Ingiossou nu luculdudo do DIioIlo, ondo so Ioimou, oiom, nuo clogou
u oxoicoi u ioIIssuo.
Lnlio 1u41 o 1u47, IoI ioIossoi do oilugus o dIioloi do soloi
do Lducuuo o Culluiu do SLSI (SoivIo SocIul du IndsliIu], ondo
lovo sou iImoIio conlulo com u oducuuo do liuhulludoios. Lm 1u44,
cusou-so com u ioIossoiu iImiIu Llzu MuiIu Coslu OlIvoIiu, com
quom lovo cInco IIllos.
A iImoIiu oxoiIncIu do ulIuholIzuuo uconlocou om 1u42, nu
cIdudo do AngIcos, no RIo Giundo do Noilo, ooilunIdudo om quo
liuhulludoios so ulIuholIzuium om 4 dIus. Dosdo onluo, sou molodo
do ulIuholIzuuo IIcou conlocIdo om lodo o mundo. lioIio lumhom
uilIcIou dos MovImonlos do Culluiu Poului (MCP] do RocIIo,
conjunlumonlo com oulios InlolocluuIs o com o ovo. Lssus
oxoiIncIus Ioium InloiiomIdus com o Golo MIlIlui do 1u64 o
iosulluium nu suu iIsuo.
*FioIossoia da iodo ubllca do Foilo Alogio, Moslio om Lducaao -FUC/RS. Cooidonou a
LJA o o MOVA do Foilo Alogio o do Lslado do Rlo Giando do Sul.
o-mall: lsbo_loiia.com.bi
"A primoiru oxporinciu
do Puuln Froiro cnm u
ulfuhotizun ucnntocou
om 104Z, nu cidudo do
Angicns, nn Rin Grundo
dn Nnrto, npnrtunidudo
om quo truhulhudnros so
ulfuhotizurum om 4
dius. Dosdo ontn, sou
mtndn do ulfuhotizun
ficnu cnnhocidn om tndn
n mundn. Froiro tumhm
purticipnu dns
Mnvimontns do Culturu
Pnpulur [MCPJ dn Rocifo,
cnn|untumonto cnm
nutrns intoloctuuis o cnm
n pnvn. Fssus
oxporincius fnrum
intorrnmpidus cnm n
Gnlpo Militur do 104 o
rosulturum nu suu
prisn."
24
A natureza poItica
da educao
lioIio, uo longo do suus ohius, uIIimu quo u odu-
cuuo nuo o nouliu, oiquo nuo l ossIhIlIdudo
do oxIslIi umu iooslu odugogIcu quo soju u
Iuvoi do lodos os giuos socIuIs do umu dudu
socIodudo.
Isso ImlIcu om dIzoi, om oulius uluvius,
quo o ulo oduculIvo conlom umu nuluiozu
olIlIcu, ou soju, oslui, om ulgumu modIdu, u
Iuvoi do ulguom o, oi consoquncIu, conliu
ulguom.
Puiu quo oducudoios o oducudoius ossum
ioIlolIi sohio u Iuvoi do quom so colocum, o
nocossiIo quo iosondum quosloos do lIo:
Quul socIodudo quoi consliuIi Do quo lomom
o mulloi ossu socIodudo nocossIlu Quo
concouo do oducuuo odo suslonlui ossus
ooos
As iososlus u oslos quoslIonumonlos
uonluiuo, sohioludo, uiu duus ossIhIlI-
dudos: uiu u Lducuuo BunciIu o liudIcIonul
ou uiu u Lducuuo Poului o LIhoiludoiu.
A Lducuuo BunciIu o liudIcIonul
consIdoiu os oducundos como ossous Isoludus
do mundo, como iocIIonlos quo dovom soi
ioonclIdos" do conlodos ioussudos oi
quom suho muIs. Lsso modolo do oducuuo
lom, om sInloso, o uol do ioioduzIi o do
munloi u logIcu do sIslomu, oIs udulu os
IndIvIduos uo modolo olIlIco-oconmIco
oxIslonlo.
A Lducuuo Poului o LIhoiludoiu, uo
conliiIo, ioconloco quo os oducundos suo
sujoIlos consliuloios do sous conlocImonlos
o quo ossus consliuoos uilom, nocossuiIu-
monlo, dus suus lIsloiIus do vIdu, du ioulIdudo
om quo osluo InsoiIdos. Os comiomIssos
dossu vIsuo do oducuuo osluo volludos
liunsIoimuuo du ioulIdudo.
O oxIlIo so oslondou oi 14 unos. Alom do
ClIlo, vIvou nos Lsludo InIdos o, u odIdo do
Consollo MundIul do Igiojus undou olu IiIcu,
sIu, OcounIu o olu AmoiIcu, monos no BiusIl.
Suus ioIloxoos ucoicu du ulIuholIzuuo soguIium
mundo u Ioiu o InIluoncIuium, InclusIvo,
cumunlus do ulIuholIzuuo do Cuhu o du
NIcuiguu. A ousudIu om ciIui um molodo do
ulIuholIzuuo vInculudo u um iocosso do
conscIonlIzuuo, ondo o oiImIdo uiondo u loi
o u osciovoi como Ioimu do lIhoiluuo, cuslou u
Imugom do oxcnliIco o louco o, u soguIi, do
suhvoisIvo.
Lm 1u8u ioloinu uo BiusIl. Os unos
soguInlos Ioium do muIlu ImoilncIu, oIs
suu ohiu so ulusliou donlio o Ioiu do BiusIl
uliuvos do conlonus do mIlluios do ossous
comiomolIdus com us cuusus do ovo. Lm
1u88, cusu-so com Anu MuiIu Aiujo (NIlu
lioIio] o, om 1u8u, loinu-so SocioliIo do
Lducuuo do munIcIIo do Suo Puulo, nu
gosluo do PuilIdo dos Tiuhulludoios o du
ioIoIlu LuIzu LiundInu.
Lm 1uu7, uos 7 unos, moiio vIlImu do
InIuilo, oiom, suu looiIu o sou molodo
oimunocom vIvos onlio uquolos quo so
colocum uo ludo dos oxcluIdos.
O logudo do lioIio IoI consliuIdo u uilIi
do umu vIsuo do soi lumuno o do mundo o o
nossu liumu lomom-mulloi-mundo, quo so
duo os iocossos do lumunIzuuo, oIs uo
oicohoi o onlom, o lojo o o umunlu, o soi
lumuno oicoho u consoquncIu du suu uuo
sohio o mundo, nus dIIoionlos oocus
lIsloiIcus. So loinu o sujoIlo du suu lIsloiIu o
oi Isso iosonsvol oi olu", uIIimu lioIio.
Puiu lioIio u nuluiozu du oducuuo o olIlIcu,
odondo o ulo do conlocoi soi domoslIcudoi
ou lIhoiludoi, como dIsculIiomos u soguIi.
Lcnc 8oryes
2
L iocIso clumui ulonuo uiu o Iulo do quo,
quunlo muIs lomos cluiozu sohio o sonlIdo
olIlIco do ulo oduculIvo, lunlo muIs oicoho-
iomos u ImossIhIlIdudo do souiui u oducuuo
du olIlIcu, hom como souiui o ulo oduculIvo
du oscollu molodologIcu.
LnsInui o Iuzoi oscollus molodologIcus,
sogundo u Lducuuo Poului, ioquoi iIncI-
Ios, como os quo osluo doslucudos uhuIxo.
Ningum educa ningum,
ningum educa a si mesmo
A Lducuuo Poului suoiu us ioluoos
osluholocIdus liudIcIonulmonlo, om quo uonus
um onsInu o ioIossoi. AquI, oducudoios o
oducundos, numu oisoclIvu loiIzonlul, om
quo um onsInu o oulio, o o oulio uo uiondoi
lumhom onsInu, lom o dIlogo como o
uilIculudoi dus uoos do onsInui o uiondoi.
0iIogo
As ioluoos onlio oducudoi o oducundo nuo
odom so dui Ioiu do dIlogo, umu voz quo
oslo o condIuo uiu quo os suhoios do umhos
ossum soi liocudos o, ucImu do ludo, iohlo-
mulIzudos o suoiudos.
O dIlogo lumhom o Iundumonlul uiu
quo os oducudoios uiondum u iosoIlui us
oxoiIncIus dos oducundos, u umui o u conIIui
nu cuucIdudo do oulio, como uquolo quo
odo, com osoiunu o ulogiIu, liunsIoimui u
ioulIdudo.
AIegria e esperana
Lm lomos do dososoiunu o do ImosIuo
du IdoIu do quo ludo quo osl uI nuo odo soi
mududo, iosgului o dIlogo onquunlo umu oxI-
gncIu oxIsloncIul o o mosmo quo iociIui u vIdu.
Homons o mulloios lm nu suu lumunI-
dudo, u ulogiIu o u osoiunu como ulImonlo dos
sonlos, oi Isso, u Lducuuo Poului lom
comiomIsso com u conscIonlIzuuo o com u
liunsIoimuuo.
Conscientizao
e Transformao
Lm PodugogIu du AulonomIu, lioIio dIz quo
onsInui oxIgo u convIcuo do quo u mudunu
o ossIvol", oIs, cuso conliiIo, u Lducuuo
Poului oidoiIu o sonlIdo do Iuluio.
Nuo somos, oducudoios o oducundos,
ohjolos du lIsloiIu, mus sujoIlos cuuzos do,
uo ioIlolIi sohio u ioulIdudo, huscui u mudunu.
Puiu lunlo, oducudoios lm como luioIu ciIui
condIoos odugogIcus uiu quo os oducundos
onsom sohio suus condIoos do vIdu, Iuum u
loIluiu do mundo o ioosciovum u lIsloiIu.
"A Fducun Buncriu o trudicinnul
cnnsidoru ns oducundns cnmn possnus
isnludus dn mundn, cnmn rocipiontos
quo dovom sor "proonchidns" do
cnntodns ropussudns pnr quom suho
muis.
[...J A Fducun Pnpulur o Lihortudnru,
un cnntrrin, rocnnhoco quo ns
oducundns sn su|oitns cnnstrutnros do
sous cnnhocimontns o quo ossus
cnnstruos purtom, nocossuriumonto,
dus suus histrius do vidu, du
roulidudo om quo ostn insoridns."
Ler o mundo pcrc ler c pclcvrc. Al]cbetzco em Pculo Frere
26
Conceito e Mtodo
de AIfabetizao em Freire
A Imlunluuo do modolo noolIhoiul, ucomu-
nludo do ioIundos uvunos du locnologIu,
du glohulIzuuo du oconomIu o du culluiu, lom
ioduzIdo no BiusIl oIoIlos noIuslos, cuiuclo-
iIzudos, iIncIulmonlo, olu oxclusuo du
muIoiIu du ouluuo dus condIoos hsIcus
do sohiovIvncIu.
Hojo, lulvoz muIs do quo nos unos sossonlu,
u Lducuuo Poului so Iuz uigonlo o nocossiIu
oiquo o ucosso uo conlocImonlo odo sIgnIIIcui
u lomudu do conscIncIu sohio u ioulIdudo o u
oigunIzuuo do osliulogIus do liunsIoimuuo.
A ulIuholIzuuo nu oisoclIvu IioIiounu
dovo, como iossuoslo, Incoioiui u loIluiu
do mundo dos oducundos como onlo do
uilIdu uiu u loIluiu du uluviu. O onlo do
clogudu du ulIuholIzuuo (suhoi loi o osciovoi]
osl ussocIudo oluhoiuuo do novos iojolos
do socIodudo o oigunIzuuo do osuos do
uilIcIuuo oului. Lssu ilIcu oduculIvu
donomInu-so AlIuholIzuuo como Auo Culluiul.
Sohio o clumudo Molodo Puulo lioIio, o
iocIso locoi ulgumus consIdoiuoos. A
iImoIiu osl ulioludu uo comononlo lIslo-
iIco, oiquo lioIio ioulIzou suus oxoiIncIus
no quo luvIu dIsonIvol, Islo o, o molodo du
sIluhuuo.
A sogundu, j quo lioIio nuo oiu um
osludIoso no cumo du lInguIslIcu, mus du
unlioologIu, du socIologIu, oi oxomlo, cuho
u nos ussocIuimos u Lducuuo Poului uos
osludos do socIo-consliulIvIsmo. AlIs, olo
somio iocomondou quo suu ohiu nuncu Iosso
coIudu como um modolo, mus iociIudu
oimunonlomonlo.
A olmIcu sohio u suoiuuo do molodo
Puulo lioIio IoI voncIdu om moudos dos unos
uu, oiquo so IdonlIIIcou om lioIio o Vygolsly
ulgumus uioxImuoos, om osocIul, quo u huso
du uiondIzugom osl nu Inloiuuo do oducun-
do com o moIo socIul, com os oulios oducundos
o com o oducudoi.
AIndu sohio o Molodo Puulo lioIio, uiu
ulom dus quosloos iolulIvus sIcognoso
(como uconloco u consliuuo du osciIlu],
iouIIimumos u ImoilncIu do osludo du ioulI-
dudo como Insliumonlo du ulIuholIzuuo
lIhoiludoiu.
O osludo du ioulIdudo uilo du osculu dus
lALAS DOS LDICANDOS, mus uiu quo Isso
ocoiiu, o nocossiIo quo os oducudoios,
iImoIiumonlo, oigunIzom osuos do dIlogo
onlio oducundos o u ioulIdudo, onlio oducundos
o oducundos o onlio oducundos o oducudoios.
A soguIi, vom u oluu du ORGANIZAAO
DOS DADOS, ulIvIdudo Inoionlo uos oducudoios,
oIs u olos o uliIhuIdu u Iunuo do MAPLAR
OS PROBLLMAS, us SITIAOLS-LIMITLS,
uiu duI, cololIvumonlo, iolIiui o TLMA
GLRADOR.
"A ulfuhotizun, nu porspoctivu
froiriunu dovo, cnmn prossupnstn,
incnrpnrur u loituru do mundn dns
oducundns cnmn pnntn do purtidu
puru u loituru du puluvru. O pnntn do
chogudu du ulfuhotizun [suhor lor o
oscrovorJ ost ussnciudn oluhnrun
do nnvns prn|otns do snciodudo o
nrgunizun do ospuns do
purticipun pnpulur. Fssu prticu
oducutivu donnminu-so Alfuhotizun
cnmn An Culturul."
Lcnc 8oryes
27
O Tomu Goiudoi, oilunlo, o iohlomu-
lIzudo u uilIi dos suhoios do ovo sonso
comum, nu uilIculuuo com os suhoios sIslomulI-
zudos. Dosso dIlogo nusco u vIsuo ciIlIcu sohio
u ioulIdudo conscIncIu ciIlIcu, hom como us
ossIhIlIdudos do liunsIoimuuo du ioulIdudo.
Puiu umu molloi comioonsuo do osludo
du ioulIdudo, ohsoivo us suus oluus:
LIolorooo coIclvo Jo pIoncjomcnlo
Jo csluJo Jo rcoIJoJc, ou scjo, Jo
pcsquso {oljclvos, pcssoos o cnvoIvcr,
IocoI, prozos, qucslocs, rolcro clc.j,
Orgonzooo Jo molcroI ncccssro
o soJo Jc compo,
Dvsoo Jc lorcfos cnlrc cJucoJorcs c
cJuconJos,
CoIclo Jos JoJos por mco Jc nslru-
mcnlos JcfnJos cm conjunlo,
Sslcmolzooo Jos JoJos coIcloJos,
LscoIho Jo lcmo gcroJor,
ProlIcmolzooo Jo lcmo gcroJor o
porlr Jc um pIoncjomcnlo quc
orlcuIc os Jfcrcnlcs solcrcs solcr
Jo scnso-comum c solcr sslcmo-
lzoJo,
AvoIooo onIsc Jos possvcs
oIlcrnolvos Jc supcrooo Jo sluo-
oo-Imlc {lcmo gcroJorj c Jos nJco-
lvos Jc lronsformooo Jo rcoIJoJc.
A presena de PauIo Freire
A llImu docudu, om docoiincIu dus liunsIoi-
muoos nu logIsluuo du oducuuo hiusIloIiu o
do ucmulo do ucoidos ioduzIdos om
conIoincIus nucIonuIs o InloinucIonuIs,
iocolocou u Lducuuo do Jovons o Adullos no
conlio do dohulo dus olIlIcus hlIcus.
Junlo com osso movImonlo, umu soiIo do
quosloos suigIium om loino do como oigunIzui
os lomos do onsInui o uiondoi om Iunuo dus
dImonsoos o nocossIdudos du vIdu udullu o
juvonIl o, como iososlu, u Lducuuo Poului o
iocolocudu no coniIo dus ossIhIlIdudos, umu
voz quo olu o, lojo, u quo molloi iosondo uos
unsoIos dos oxcluIdos.
Aciosconlo-so u Isso, oulios quulio usoclos
quo julgumos iosonsvoIs olo IoilulocImonlo
du Lducuuo Poului nos unos novonlu:
o Jo Jc PouIo lrcrc poro o Sccrcloro
Jc LJucooo Jo cJoJc Jc Soo PouIo,
pos o BcJc MuncpoI vvcncou o gcsloo
Jcmocrlco c o rcorcnlooo currcuIor
no pIcnluJc. O propro lrcrc Jcscn-
coJcou o JIogo cnlrc o govcrno c o
BcJc, cxcmpIo concrclo Jc rcspclo os
cxpcrcncos Jos profcssorcs c Jos
comunJoJcs cscoIorcs,
um nmcro sgnfcolvo Jc oJmns-
lroocs plIcos muncpos c csloJuos
posso os moos Jc govcrnos popuIorcs c
"A ltimu dcudu, om docnrrnciu dus
trunsfnrmuos nu logislun du
oducun hrusiloiru o dn ucmuln do
ucnrdns prnduzidns om cnnforncius
nucinnuis o intornucinnuis, rocnlncnu u
Fducun do Jnvons o Adultns nn
contrn dn dohuto dus pnlticus
phlicus. [...J O quo so impo, ontn,
puru tndns ns, posquisudnros,
oducudnros o gostnros do pnlticus
phlicus, dn cumpn pnpulur, u nnssn
vor, u cnnstrun do prncossns do
ulfuhotizun quo ostuholoum u
loituru do mundn cnmn cnndin
loituru du puluvru."
Ler o mundo pcrc ler c pclcvrc. Al]cbetzco em Pculo Frere
28
Jcmocrlcos. Com sso, os poIlcos
cJucoconos mpIonloJos nos Jvcrsos
BcJcs, sc Joo o porlr Jo Jsscmnooo
Jo pcJogogo Jc lrcrc,
os movmcnlos socos c popuIorcs sc
cxponJcm Jc moJo surprccnJcnlc.
Orgonzoocs quc Jsculcm os qucs-
locs Jc gcncro, Jc clno, Jc Jrclos
humonos, Jc Iulo pcIo lcrro, pcIo
prcscrvooo Jo mco omlcnlc, clc,
lomom o LJucooo PopuIor como o
prncpoI rcfcrcnco lcorco.
os ccnlros Jc pcsquso c os unvcr-
sJoJcs sc ocuporom com o rcfIcxoo
c com o sslcmolzooo Jc cxpcrcn-
cos JcnlfcoJos com lrcrc, proJuzn-
Jo um scm-nmcro Jc Jsscrloocs,
lcscs c pulIcoocs solrc o lcmo.
Puiu socIulIzui o IndIcui ulgumus ilIcus
quo osluo om cuiso, comoumos olos MOVAS
MovImonlos do AlIuholIzuuo do Jovons o
Adullos, lojo iosonlos nus AdmInIsliuoos
Pouluios. O iImoIio MOVA IoI oigunIzudo
oi Puulo lioIio o Podio Ponluul, om Suo Puulo
(MOVA-SP]. Hojo, como somum, uioxI-
mudumonlo, quuionlu MOVAs, IoI ciIudu umu
iodo nucIonul (MOVA BiusIl
#
], quo so onconliu
unuulmonlo. CIludus oi lioIio, us ilIcus do
MovImonlo dos Tiuhulludoios RuiuIs som
Toiiu o do BB- Lducui, lumhom suo oxomlos
u soiom nomoudos.
Puiu nuo coiioi o iIsco do osquocoi do
lunlus oulius, oloncumos u Rodo do AoIo u
Auo AlIuholIzudoiu do BiusIl (RAAAB], como
osuo do onconlio do IioIiounos udvIndos do
oigunIsmos govoinumonluIs o nuo-govoinu-
monluIs. Oulio osuo ugiogudoi suo os Ioiuns
osluduuIs do oducuuo do jovons o udullos
iosonlos om culoizo osludos hiusIloIios.
#
O 8' Lnconlio Naclonal dos MOVAs ocoiioi om Golnla, om moados do agoslo do 2uu8.
O quo so Imoo, onluo, uiu lodos o lodus
nos, osquIsudoios, oducudoios o gosloios do
olIlIcus hlIcus, do cumo oului, uo nosso
voi, o u consliuuo do iocossos do ulIuho-
lIzuuo quo osluholoum u loIluiu do mundo
como condIuo loIluiu du uluviu.
Peferncias ibIiogrficas
lRLIRL, Paulo. Podugngiu dn nprimidn. RIo do
JanoIio: Paz o Toiia, 1u7.
_______, Paulo . Fducun cnmn prticu du
lihordudo. RIo do JanoIio: Paz o Toiia, 1u7.
_______,Paulo.CiIando molodos do osquIsa
alloinalIva: aiondondo a Iaz-la molloi aliavos
da aao. In: Biandao, Cailos RodiIguos. Posquisu
Purticipunto. Sao Paulo: BiasIlIonso, 1u81.
_______, Paulo. Fducun o Mudunu. RIo do
JanoIio, Paz o Toiia, 1u82.
_______,Paulo. A Impnrtnciu dn utn do lor. Sao
Paulo: Coiloz, 1u8.
_______,Paulo. snmhru dossu munguoiru. Sao
Paulo: Ollo D'gua, 1uu.
_______, Paulo. Podugngiu du Autnnnmiu. RIo do
JanoIio, Paz o Toiia, 1uu7.
Lcnc 8oryes
2u
|todo SIlbIco:
do passado atualIdade

\lmc keche Ccrrc


As iooslus odugogIcus ionovudoius uiu u uiondIzugom du loIluiu o
du ioduuo osciIlu, omhoiu ossum ohjolIvui um iomImonlo com os
modolos unlIgos, husoIum-so om oxoiIncIus ussudus, o nuo dosconlocom
os modolos unloiIoios, uosui do muIlus vozos iolondoiom iojoIl-los.
Mudunus socIuIs o oconmIcus lm iomovIdo novus iooslus
molodologIcus do ulIuholIzuuo, som quo umu iuluiu comlolu com o
ussudo lonlu ocoiiIdo. Im dos lIumos onlio ussudo o uluulIdudo, quo
iovolum muicus do conlInuIdudo do unlIgus ilIcus do ulIuholIzuuo odo
soi oicohIdo nu Ioimu como u oxloiuuo du sIluhu so munlom, oiu no
conlio oiu nu oiIIoiIu dos molodos do ulIuholIzuuo. Ocoiio quo liului du
sIluhu o InovIlvol, dudo sou oslululo nu conslIluIuo dus uluvius. Suu
ImoilncIu osl ulosludu nu lIsloiIu du osciIlu.
Imu iIdu iovIsuo dossu lIsloiIu odo mosliui ossu ImoilncIu nu
ovoluuo du ilIcu du ulIuholIzuuo. Suoiudu u Iuso IdoologIcu, om quo o
lomom dosonluvu uiu oxiossui suus IdoIus, ovoluI u osciIlu iImIlIvu,
onlio os sumoiIunos, oi vollu do 8uuu u.C., o ussu u loi vuloi IonolIco.
O dosonlo, nossu Iuso, ussu u ioiosonlui os sons. Lssos sInuIs osciIlos,
u oxomlo do quo so v lojo com u osciIlu luquIgiIIcu o u dos ulunos om
InIcIo do ulIuholIzuuo, oium sInuIs sIlhIcos o ioiosonluvum us consounlos.
PosloiIoimonlo Ioium InlioduzIdus us voguIs, o quo dou oiIgom sIluhu
como u conlocomos lojo.
Os iIncIuIs oiIodos du lIsloiIu do onsIno du loIluiu o du osciIlu
moslium us dIIoionlos Ioimus do liulumonlo quo u sIluhu lom iocohIdo
nu ulIuholIzuuo do ciIunus, jovons o udullos, dosdo soculos ussudos,
do lul Ioimu quo odomos dIzoi quo olu somio oslovo iosonlo o quo,
mosmo londo u molodologIu so uoIudo om olomonlos som sIgnIIIcuuo,
* A auloia agiadoco ao oconomlsla/oducadoi Iianclsco Gls do Ollvolia oi Iianquoai o
uso do sou acoivo aillculai do llvios.
** FioIossoia Adjunla da UnB, Moslio o Douloia om Llngusllca ola UNICAMF.
" Mudunus snciuis o
ocnnmicus tm
prnmnvidn nnvus
prnpnstus
motndnlgicus do
ulfuhotizun, som quo
umu rupturu cnmplotu
cnm n pussudn tonhu
ncnrridn. Um dns
liumos ontro pussudn o
utuulidudo, quo
rovolum murcus do
cnntinuidudo do
untigus prticus do
ulfuhotizun pndo sor
porcohidn nu fnrmu
cnmn u oxplnrun du
sluhu so muntm, nru
nn contrn nru nu
poriforiu dns mtndns
do ulfuhotizun."
8u
do umu Ioimu ou do ouliu, dosdo os liuhulludo-
ios hiuuIs olIlo Inlolocluul do BiusIl, lodos os
quo suhom loi o osciovoi, lojo, uiondoium olos
molodos liudIcIonuIs quo onvolvom u sIluhuuo.
Alo moudos do soculo XVIII, os ulIuholI-
zudoios ulIlIzuvum-so do molodo sInlolIco do
ulIuholIzuuo. Nossu molodologIu, uilIu-so dos
olomonlos nuo-sIgnIIIculIvos du lInguu o Ionomu
o u sIluhu, oi moIo dos quuIs o uluno uiondIu
u uluviu. Lm oidom do comloxIdudo (onlondu-
so comloxIdudo do onlo do vIslu do ioIossoi],
ussuvu-so Iiuso o uo loxlo.
A uilIi duI, o ulo o InIcIo do soculo XX, o
molodo glohul iooo umu oosIuo uo molodo
sInlolIco. Num movImonlo Invoiso, ossu
uhoidugom unulIlIcu uilo dos olomonlos
sIgnIIIculIvos, u uluviu, u Iiuso, o loxlo o,
numu ooiuuo Invoisu do unlIso, u uluviu so
sogmonlu om sous olomonlos monoios o dosio-
vIdos do sonlIdo.
Nossus duus uhoidugons, o quo Imoilu o
u coiiosondncIu onlio o som o o sonlIdo o
lunlo umu como u ouliu ucuhum oi sIluhui
us uluvius. Sondo onIoquos dIIoionlos do umu
mosmu molodologIu, umhos os cumInlos
Ioium o uIndu suo duiumonlo quoslIonudos.
Aosui dIsso, uiiohunluium doIonsoios o
doIxuium suus muicus.
Duiunlo soculos u uhoidugom sInlolIcu,
quo uiosonluvu u lInguu uos ulIuholIzundos
como um ohjolo oxloino u olos, osluholocou
como iogiu goiul u ohodIncIu s Iusos, do muIs
sImlos, consIdoiudo como sondo us lolius,
uiu o muIs comloxo, o loxlo: so so ussuvu
uiu umu novu Iuso so u unloiIoi oslIvosso
domInudu. Anlos do loi, o uiondIz dovoiIu
conlocoi hom o ulIuholo o unulIsui u lInguu
osciIlu. O uluno uiondIu o nomo dus lolius o
us comhInuvu com us voguIs. A sololiuuo
oxIgIu muIlo osIoio do ioIossoi o uluno o
domunduvu muIlo lomo. Com o molodo
InIco, com huso ugoiu no som dus lolius,
louvo um uvuno no iocodImonlo. Nossu
Iuso, o uluno dovoiIu uiondoi u dIslInguIi
dIIoionus o somollunus giIIcus o sonoius
onlio us lolius, como, oi oxomlo, onlio d o
h, o onlio v o h.
A uilIi do soculo XVIII, uos o uluno
loi uiondIdo us lolius do ulIuholo, u iooslu
oiu onsInui u soguIi u sIluhu, nuo sondo muIs
iocIso uiondoi unlos o BLA~BA, JO-
TAA~JA, quo oiu como so usuvu ulo onluo.
O molodo sIlhIco suigIu uiu iosolvoi os
iohlomus do molodo InIco o lInlu como
huso us sIluhus ionlus, quo so comhInuvum
uiu Ioimui uluvius. AssIm, o molodo du
sIluhuuo nuo so conIundo com o InIco,
conIoimo mosliudo ucImu, nom com o du
Vlmc Reche Corrc
" Nn finul dn sculn XIX, surgo u
roun cnntru ns pnstuludns dosso
mtndn, ontn pussundn u sor
cnnsidorudn pnr muitns oducudnros
cnmn mocnicn, urtificiul o nn-
funcinnul, o u sor ucusudn do nn
lovur om cnntu u psicnlngiu du
criunu. Fru n onsinn glnhul, truzondn
us puluvrus-chuvo quo dovorium sor
cnnhocidus dn uprondiz. Os
urgumontns usudns poln mtndn
unulticn, puru so cnntrupnr un |
trudicinnul mtndn sintticn, orum u
doscnnsidorun dn primoirn poln
significudn dn toxtn nn incin du
uprondizugom o u idiu do quo u
puluvru [o nn sous cnmpnnontosJ
quo pndoriu sor muis fucilmonto
rocnnhocidu."
81
uluviuuo. Lslo uiosonlu iImoIio u uluviu
uiu dolu oxliuIi us sIluhus. No InIcIo do
molodo du sIluhuuo, uiosonlum-so u Ioimu
o o nomo dus voguIs, como us cuilIllus om
goiul coslumum Iuzoi: A L I O I. Lm soguIdu,
comhInum-so us voguIs, Ioimundo dIlongos o
liIlongos: AI LI OI LI LI IA II AI OI IAI
olc. Pussu-so u soguIi olu comhInuuo dus
voguIs com umu dus consounlos. So u consounlo
Ioi B, oi oxomlo, o uluno vuI uiondoi
iImoIio u Ioimu du loliu; u soguIi us sIluhus
Ioimudus oi ossu consounlo junlo com us
voguIs BA BL BI BO BI o, onluo, us uluvius
Ioimudus oi comhInuuo dossus sIluhus o,
quundo louvoi oulius j uiondIdus unloiIoi-
monlo, oslus lumhom suo IncluIdus, ulo quo so
osgolom us "IumIlIus sIlhIcus" o suus comhInu-
oos. PiImoIiumonlo so uiosonlum us sIluhus
Ioimudus do consounlo o vogul (CV] om quo u
coiiosondncIu onlio som o giuIIu o hIunIvocu.
DooIs vm us muIs comloxus, lolius com muIs
do um vuloi sonoio, como C o G; consounlos
liuvudoius do sIluhu, como L, S o Z; o os dIgiuIos
(QI GI SS RR olc.]; o oulius dIIIculdudos
oilogiIIcus. loium osluholocIdus muIlus iogius
do coiiosondncIu onlio som o giuIIu, o quo
goiou um giundo nmoio do oxcooos, j quo o
molodo lovo quo onIionlui u Iullu do coiioson-
dncIu onlio u cudoIu sonoiu o u giIIcu.
No IInul do soculo XIX, suigo u iouuo conliu
os osluludos dosso molodo, onluo ussundo u
soi consIdoiudo oi muIlos oducudoios como
mocnIco, uilIIIcIul o nuo-IuncIonul, o u soi
ucusudo do nuo lovui om conlu u sIcologIu du
ciIunu. Liu o onsIno glohul, liuzondo us
uluvius-cluvo, quo dovoiIum soi conlocIdus do
uiondIz. Os uigumonlos usudos olo molodo
unulIlIco, uiu so conliuoi uo j liudIcIonul
molodo sInlolIco, oium u dosconsIdoiuuo do
iImoIio olo sIgnIIIcudo do loxlo no InIcIo du
uiondIzugom o u IdoIu do quo u uluviu (o nuo
sous comononlos] o quo odoiIu soi muIs
IucIlmonlo ioconlocIdu. Nosso movImonlo do
oosIuo, ulguns uuloios lunuium u IdoIu do
quo loi o muIs Imoilunlo do quo uonus
docIIiui us uluvius, do quo o sonlIdo loiIu
muIs ImoilncIu do quo o som, onquunlo
oulios uuloios uiogouvum quo u unlIso dus
uluvius dovoiIu ocoiioi muIs iococomonlo.
Liu o udvonlo do molodo oclolIco, ou
unulIlIco-sInlolIco.
As dIscussoos onlio os sImulIzunlos dos
molodos sInlolIco o unulIlIco Ioium ucIiiudus
oi vollu do InIcIo do soculo XX. Houvo ulo
mulogiudus lonlulIvus do so osluholocoi u
ohiIguloiIodudo do udouo do molodo
unulIlIco, onluo consIdoiudo o molloi oi
oducudoios do onlu, mus dossu dIscussuo
iosullou o osluholocImonlo du lIhoidudo do
clodiu nus oscolus, lugui iIvIlogIudo, mus nuo
oxclusIvo, ondo ocoiiIu o lom ocoiiIdo u ulIuho-
lIzuuo, quunlo oscollu do molodo do onsIno
du loIluiu o du osciIlu u soi udoludo.
A uilIi do 1u8u, um giundo nmoio do
cuilIllus comou u suigIi uiu suhsIdIui o
Vtodo Slcbco: do pcsscdo c ctucldcde
" A purtir du sogundu motudo dn
sculn XX, ncnrro umu mudunu nu
cnncopn do ulfuhotizun, cnm us
cnntrihuios du Psicnlngiu, du
Lingsticu o du Sncinlingsticu,
porndn om quo so dosvondu u
distinn ontro docifrun o loituru, o
so porcoho quo n ulunn, so|u olo
criunu, so|u |nvom nu udultn, cnmou
u so ulfuhotizur hom untos do suu
chogudu oscnlu."
82
liuhullo dos ioIossoios: us sInlolIcus, quo oium
us muIs liudIcIonuIs o quo liuzIum us "IumIlIus
do uluvius"; us unulIlIcus, onluo om nmoio
ioduzIdo; o us oclolIcus, quo so loinuium huslunlo
ouluios. Suigo umu giundo vuiIodudo do
molodos mIslos, quo so dIIoioncIum olu
duiuuo du oluu glohul. Lssu molodologIu nuo
clogu u conslIluIi um novo molodo, oIs o o
ioiIo molodo sIlhIco, uonus uilIndo do
umu oluu glohul.
A uilIi du sogundu moludo do soculo XX,
ocoiio umu mudunu nu concouo do
ulIuholIzuuo, com us conliIhuIoos du
PsIcologIu, du LInguIslIcu o du SocIolInguIslIcu,
oiIodo om quo so dosvondu u dIslInuo onlio
docIIiuuo o loIluiu, o so oicoho quo o uluno,
soju olo ciIunu, soju jovom ou udullo, comou
u so ulIuholIzui hom unlos do suu clogudu
oscolu. A uilIi do onluo, u ciIunu ussu u soi
consIdoiudu como o sujoIlo du uiondIzugom,
o so oicoho quo osso uiondIz vIvo om
socIodudo, u quul o InIluoncIu o odo soi oi
olo InIluoncIudu. Clogu-so conclusuo do quo
uiondoi u loi o u osciovoi o muIlo muIs do
quo docIIiui sIluhus, omhoiu, do umu Ioimu
ou do ouliu, somio so clogu u osso oxoicIcIo,
j quo u sIluhu, como unIdudo conslIlulIvu du
uluviu, o lumhom uilo du lInguugom osciIlu,
quo so quoi onsInui.
H Inmoios cumInlos quo o ulIuholI-
zudoi odo lomui uiu oigunIzui us ulIvIdudos
do uiondIzugom du loIluiu o du ioduuo
osciIlu. O docIIiumonlo do sIluhus o do uluvius
j nuo conslIluI o ohjolIvo muIoi u soi ulIngIdo
o us cuilIllus, so udoludus, doIxuium do soi o
munuul oxclusIvo dos oducudoios. So o
liulumonlo du sIluhu o Inconloinvol, nu
liujoloiIu do uiondIzudo du loIluiu o du
osciIlu, muIlus ulloinulIvus uo BA~BA o uo
BA BL BI BO BI so uiosonlum uiu u
Inlioduuo dos ulunos do lodus us Idudos uo
mundo du osciIlu.
Como mosliu oslu uhlIcuuo, u ulIuho-
lIzuuo odo InIcIui-so u uilIi do um lomu u
soi dIsculIdo, o quo odo ocoiioi InclusIvo
Ioiu du oscolu; odo loi Ioilo huso lInguIslIcu,
ohjolIvundo mosliui quo u loIluiu o u osciIlu
soivom uiu oxiossui o Inloiiolui IdoIus,
numu odugogIu ciIlIcu o quo conlomlu o
culluiul, como no iojolo AlIuholIzuuo com
Buso lInguIslIcu - ABL, du IlPA; odo soi
volludu uiu o muIs oxcluIdo, ohjolIvundo
ImodIi u ovusuo oscolui, como o Piojolo
Puiuno; ou uIndu, odo soi ioulIzudu somonlo
com u uluuuo do ioIossoios lIluludos, quo
vIsum iomovoi u Insoiuo dos ulIuholIzundos
om um conloxlo culluiul do ucosso lIloiuluiu
o culluiu om goiul, oilonconlos uo mundo
loliudo, como osl nu Piooslu DIdlIcu do
GLLMPA, onlio muIlos oulios iojolos, lodos
Inloiossudos nu oiiudIcuuo do unulIuholIsmo,
nu iomouo lumunu uiu umu vIdu molloi.
Todus us oxoiIncIus muIs conlomoinous
Vlmc Reche Corrc
" Cnmn so v nostu puhlicun, do um
mndn gorul, nus motndnlngius om usn,
u situun dn ostudn du sluhu ost
hn|o, quuntn uns fundumontns, muitn
diforonto du pnsin quo ncupuvu nn
mtndn trudicinnul. O mundn ovnluiu:
puru muitns, onsinur uponus u
docifrur | nn muis ucoitvol, | nn
hustu. A oxporinciu tom mnstrudn
quo quulquor mtndn, uplicudn cnm
cnmpotnciu o ontusiusmn, pndo lovur
u rosultudns pnsitivns, om quo ns
ulunns roulmonto uprondum u lor o u
oscrovor."
88
Vtodo Slcbco: do pcsscdo c ctucldcde
suo InIluoncIudus olos iIncIIos do Puulo
lioIio om quo u osquIsu do unIvoiso
vocuhului do ulIuholIzundo soivo do huso uiu
u IdonlIIIcuuo do lomu/uluviu goiudoiu do
iocosso socIulmonlo InsoiIdo.
Como so v noslu uhlIcuuo, do um modo
goiul, nus molodologIus om uso, u sIluuuo do
osludo du sIluhu osl lojo, quunlo uos
Iundumonlos, muIlo dIIoionlo du osIuo quo
ocuuvu no molodo liudIcIonul. O mundo
ovoluIu: uiu muIlos, onsInui uonus u docIIiui
j nuo o muIs ucoIlvol, j nuo huslu. A
oxoiIncIu lom mosliudo quo quulquoi
molodo, ulIcudo com comolncIu o onlu-
sIusmo, odo lovui u iosulludos osIlIvos, om
quo os ulunos ioulmonlo uiondum u loi o u
osciovoi. Isso o ossIvol, mosmo quo u molodo-
logIu du ulIuholIzuuo so iocosso ovonluulmonlo
olo molodo sIlhIco uio, dus unlIgus cuilIllus,
quo odo soi o nIco modo do ulIuholIzui
conlocIdo do ulIuholIzudoios do hou vonludo om
oxoicIcIo om ulgum iocunlo do BiusIl. O iosullu-
do odo soi o molloi donlio dus cIicunslncIus,
omhoiu suIhumos quo, com o uso do oulius
molodologIus o com um ioIossoi molloi
iouiudo, o uluno odoiIu so honoIIcIui uIndu
muIs dus vunlugons do suhoi loi o osciovoi.
Peferncias ibIiogrficas
ARAUJO, M. C. do C. S. Porspoctivu Histricu du
Alfuhotizun. VIosa: UnIvoisIdado lodoial do
VIosa/Imionsa UnIvoisIliIa, 1uu6.
BARBOSA, J. J. Alfuhotizun o Loituru. Sao Paulo:
Coiloz, 1uu7.
lLRRLIRO, L. 8 TLBLROSKY, A. Rofloxos snhro u
Alfuhotizun. Sao Paulo: Coiloz, 1u8.
POLL, C. J. van doi 8 POLL, M. S. van doi. Prticus
ulfuhotizudnrus nn Brusil o idius suh|ucontos.
Rovistu Alfuhotizun o Ciduduniu n' 8. Sao
Paulo: RAAAB, agoslo do 1uu6, . 8-4.
84
|todo 0om 8osco
de Educao de 8ase
ltcmcr 0cyc dcs Scntcs
Apresentao
A sIluuuo do quuso 2u mIlloos do jovons o udullos lolulmonlo
unulIuholos o um dosuIIo quo Incomodu o consliungo u muIlos hiusIloIios
quo, InclusIvo, gosluiIum do onIionl-lo o vonc-lo, so so consIdoiussom
cuuzos do Iuz-lo.
Do Iulo, ulom do hou vonludo, o nocossiIo dIsoi do um molodo
iIdo, oIIcIonlo, uduludo uos jovons o udullos o quo umu ossou
ulIuholIzudu ossu ulIcui, som muIoios oxIgncIus do iouio locnIco,
do muloiIul dIdlIco o do lomo.
PoIs um molodo ussIm uuiocou l lomos om GoInIu, GoIs. Liu
luo sImlos quo ulguns osludunlos do 1' o 2' giuu do Alonou Dom
Bosco iosolvoium oxoiImonl-lo. Aos liInlu o oucus uulus, sossonlu
ox-unulIuholos udullos ussuium u loi, osciovoi o u Iuzoi us quulio
ooiuoos.
O molodo IoI onluo sIslomulIzudo olos uuloios** o o uluul modolo
uiosonludo uquI como cuIlulo, IoI consIdoiudo como o munuul do
ulIuholIzuuo ussumIdo olu InsoloiIu Suo Jouo Bosco. Llo iocohou
onluo o nomo du Congioguuo SulosIunu o do InslIlulo dus lIllus do
MuiIu AuxIlIudoiu (sulosIunus], quo so dodIcum oducuuo du juvonludo,
osocIulmonlo u muIs ohio.
A InIvoisIdudo CulolIcu do BiusIlIu, oi oxomlo, ulIlIzu o Molodo
Dom Bosco dosdo 1uu8 om um iogiumu do ulIuholIzuuo do jovons o
udullos no DIsliIlo lodoiul, oi InIcIulIvu do ox-ioIloi Po. DocIo BulIslu
* FioIossoi da Unlvoisldado Calllca do Biaslla, Lsoclallsla om Molodologla do Lnslno
Suoiloi, Mosliando da Unlvoisldado Inloinaclonal do Llsboa. Cooidonadoi do Fiogiama
AlIabollzaao Solldila na UCB. o-mall: dlogo_ucb.bi
** Auloios do Mlodo Dom Bosco do Lducaao do Baso: Tlago do Almolda; Lllo do
Baiios; Ana Maila MayilnI; Olmlo M. Ioiiolia
"O Mtndn Dnm
Bnscn visu
dirotumonto
ulfuhotizun do
|nvons o udultns. A
uduptun puru u
ulfuhotizun do
criunus so roduz
quuso uponus u umu
udoquun du
linguugom o tumhm
insorn do
numornsns |ngns o
utividudos
uprnpriudus,
lovundn om cnntu n
ritmn do
uprondizugom dus
criunus o suu muinr
dispnnihilidudo do
tompn."
8
Vtodo 0om 8osco de educco de bcse
ToIxoIiu. Os iosulludos quunlIlulIvos o quulI-
lulIvos lm sIdo oxcolonlos, lunlo quo moiocoium
u conIIunu o o uoIo du INLSCO modIunlo
ussInuluiu do um Toimo do Coooiuuo TocnIcu
(18/u6/1uu].
Lssos o oulios iogiumus lm dudo onsojo
uiu Inloiossunlos osquIsus onIocundo u
ulIcuuo do molodo u jovons o udullos donlio
du ioiIu InIvoisIdudo CulolIcu do BiusIlIu,
us oxoclulIvus socIo-oducucIonuIs do ulIuho-
lIzundos no DIsliIlo lodoiul, o iosgulo du
lIloiuluiu oului nu ulIuholIzuuo no DIsliIlo
lodoiul, o uso du culculudoiu nu ulIuholIzuuo
mulomlIcu o u ulIcuuo do molodo onlio
monoios om sIluuuo do iuu o onlio ciIunus
com dIIIculdudos do uiondIzugom.
O molodo vIsu dIiolumonlo ulIuho-
lIzuuo do jovons o udullos. A uduluuo uiu
u ulIuholIzuuo do ciIunus so ioduz quuso
uonus u umu udoquuuo do lInguugom o
lumhom Insoiuo do numoiosos jogos o
ulIvIdudos uioiIudus, lovundo om conlu o
iIlmo do uiondIzugom dus ciIunus o suu
muIoi dIsonIhIlIdudo do lomo.
Dbjetivo
O ohjolIvo do Molodo Dom Bosco do Lducuuo
do Buso o coluhoiui uiu quo o udullo uio-
Iundo u conscIncIu ciIlIcu do sI mosmo o do
suu ioulIdudo o udquIiu us cuucIdudos do loi,
osciovoi o oIoluui us quulio ooiuoos mulom-
lIcus IundumonluIs, como Insliumonlo uiu
molloi dosomonlo o vuloiIzuuo ossoul,
IumIlIui, ioIIssIonul o cIvIco-socIul. L u iI-
moIiu oluu do um iocosso muIs umlo do
Ioimuuo do ossous conscIonlos, ulIvus o
oIIcuzos donlio do iocosso do doson-
volvImonlo.
Lm oulios loimos, o ohjolIvo do molodo o
iovocui o InIcIui um iocosso do oducuuo
hsIcu, vIsundo Ioimuuo do um oiIIl do
cIduduo com oslos liuos hom doIInIdos:
conscIonlo, ulIvo o oIIcuz donlio do iocosso
do dosonvolvImonlo. LsocIIIcundo muIs osso
oiIIl: uo IInul do iocosso do oducuuo hsIcu,
o uluno dovo soi cuuz (om loimos do conlo-
cImonlo, luhIlIdudos o lumhom ulIludos] do:
Icr c comprccnJcr os lcxlos ncccssros
o suo vJo socoI c o suo oprcnJ-
zogcm,
comuncor-sc oroImcnlc c por cscrlo,
conformc os ncccssJoJc Jc suo vJo
socoI c os ncccssJoJcs Jc suo
oprcnJzogcm profssonoI,
cfcluor os cIcuIos molcmlcos
ncccssros o suo vJo cm soccJoJc
c o suo oprcnJzogcm profssonoI,
ulIzor c JcscnvoIvcr umo vsoo crlco
Jc s mcsmo, Jc suo fomIo, Jc suo
comunJoJc c Jo munJo cm quc vvc,
ossumr o rcsponsolIJoJc pcIo
propro JcscnvoIvmcnlo pcssooI c
profssonoI,
porlcpor olvo, cfcoz c Jcmocro-
lcomcnlc no mcIhoro Jo quoIJoJc
Jc vJo Jc suo fomIo c Jc suo
comunJoJc.
Nolo-so quo, uiu ulcunui lul oiIIl, lunlo
o conlodo quunlo o iocosso do uiondIzugom
lm quo soi cooionlos com o ulcunco dossus
luhIlIdudos o ulIludos.
No cuso do sIslomu iogului do onsIno, nuo
l dvIdu do quo o oiIIl do uluno ogiosso do
onsIno Iundumonlul dovo soi o ucImu dosciIlo,
uciosconlundo-so u cuucIdudo do ulIcui os
conlocImonlos socIuIs o locnIco-cIonlIIIcos
nocossiIos vIdu om socIodudo o uiondI-
zugom ioIIssIonul.
Tumhom no cuso do onsIno InIoimul do
udolosconlos o udullos, o oiIIl u soi ulcunudo
86
dovo soi o mosmo ucImu dosciIlo; oi Isso, uo
IInul du iImoIiu oluu do ulIuholIzuuo, ou
soju, uo IInul du ulIcuuo do iosonlo molodo,
o iocIso osludui com os ulunos u quosluo du
conlInuIdudo o uioIundumonlo do iocosso
InIcIudo.
Caractersticas
O Molodo Dom Bosco nuscou do um molodo
donomInudo CIMA, suigIdo nu docudu do u
om GoInIu, GoIs, o quul, oi suu voz, ulIlIzuvu
u ulIuholIzuuo olu Imugom o, do InIcIo,
liuhulluvu uonus uluvius com u vogul A.
InsIiudo no molodo CIMA, o Molodo Dom
Bosco, u uilIi do suu ulIcuuo ilIcu, IoI
iogiossIvumonlo udquIiIndo cuiucloiIslIcus
ioiIus.
Os Ilons comonludos u soguIi iocuium
uiosonlui us cuiucloiIslIcus do molodo. Puiu
ulIc-lo udoquudumonlo o Imoilunlo
conloc-lus. Nolo-so quo o ossoncIul iosoivui
ossus cuiucloiIslIcus, oIs dosvIilu-lus
colocuiIu om iIsco os iosulludos osoiudos.
Eficcia, rapidez e
viabiIidade
As cuiucloiIslIcus iIncIuIs do molodo suo suu
oIIccIu o iuIdoz. A uiondIzugom du loIluiu o
du osciIlu, quo conslIluI o ohjolIvo ImodIulo dos
ulIuholIzundos, goiulmonlo o ulcunudu om liInlu
ou quuionlu uulus do duus loius cudu umu; s
vozos, om lomo hom monoi. J du iImoIiu uulu
o uluno suI londo u iImoIiu uluviu o osciovondo
u iImoIiu sIluhu. Logo vm u Ioimuuo o osciIlu
do uluvius o u Ioimuuo o osciIlu do Iiusos. Lslu
iuIdoz iooicIonu uo uluno u sonsuuo do
iogiosso o o do giundo molIvuuo lunlo uiu
olo quunlo uiu o ioIossoi. Nu voidudo, u
muIoiIu dos udullos dosIslIiIu so nuo oico-
hosso iosulludos iIdos o conciolos.
O molodo o IcIl do soi ulIcudo o nuo
oxIgo muloiIul dIdlIco cuio. L como,
iIncIulmonlo, nuo oxIgo osocIulIzuuo do
quom o ulIcu, ossIhIlIlu ulo u uluuuo do
volunliIos quo lonlum dIsosIuo o dodI-
cuuo. L, oilunlo, um molodo do giundo
vIuhIlIdudo, o quul, ulIudo suu oIIccIu o
iuIdoz, oxlIcu suu iIdu dIIusuo logo uos
sou uuiocImonlo o sou ioconlo iossuigImonlo.
PaIavras-chave e sIabas-chave
O Molodo Dom Bosco ulIlIzu umu soiIo do
uluvius-cluvo. Llus Ioium oscollIdus,
iImoIiumonlo, olo sou vuloi IonolIco, ou
soju, oi suu ionncIu. Cudu uluviu-cluvo
o uiosonludu u uilIi do sou conloxlo o o
dooIs lIdu oi InloIio. Lm soguIdu, olu o
soccIonudu o dolu, do InIcIo, so so osciovo umu
sIluhu, goiulmonlo u iImoIiu, quo o consI-
doiudu u sIluhu-cluvo. Ao lodo suo liuhulludus
27 uluvius-cluvo. L so duus om cudu uulu do
uioxImudumonlo duus loius: umu dosugom
quo u oxoiIncIu lom mosliudo soi udoquudu
ltcmcr 0oyo dos Scntos
"O Mtndn Dnm Bnscn nuscou do um
mtndn donnminudn CIMA, surgidn nu
dcudu do 0 om Gniniu, Gnis, n
quul, pnr suu voz, utilizuvu u
ulfuhotizun polu imugom o, do incin,
truhulhuvu uponus puluvrus cnm u
vngul A. Inspirudn nn mtndn CIMA, n
Mtndn Dnm Bnscn, u purtir do suu
uplicun prticu, fni
prngrossivumonto udquirindn
cuructorsticus prprius."
87
uiu u giundo muIoiIu dos ulunos.
InIcIulmonlo us sIluhus-cluvo uiosonlum
uonus u vogul u, quo o u muIs Iioquonlo do
nosso IdIomu; u ioiIu ciIunu comou u Iului
u, mum olc. Nolo-so quo us sIluhus com
ossu vogul nuo soIiom liunsIoimuoos como
us quo ocoiiom com oulius voguIs om giundo
uilo do uIs (oi oxomlo, Iogo vIiu "IojI";
cIdudo vIiu "sIdudI"; lIo vIiu "lclIu" olc].
Poi Isso, numu iImoIiu oluu, usum-so
oxclusIvumonlo uluvius com u vogul u, iosoi-
vundo-so u coiiosondncIu hIunIvocu (um u
um] onlio os Ionomus o us lolius; ou soju, u cudu
vogul ou consounlo Iuludu coiiosondo uonus
umu ioiosonluuo giIIcu o vIco-voisu. AssIm,
nossu iImoIiu oluu, u lInguu so uiosonlu
oxliomumonlo logIcu, sImlIIIcundo o IucIlIlundo
u uiondIzugom.
Junlundo-so us iImoIius sIluhus uion-
dIdus, o uluno doscohio o mocunIsmo hsIco
du Ioimuuo dus uluvius o uilo uiu u
uvonluiu du consliuuo do novos vochulos.
Llo mosmo vuI consliuIndo suus uluvius u
uilIi dus sIluhus-cluvo.
L o momonlo om quo olo doscohio quo
uquolos iuhIscos quo olo junlou ioiosonlum
umu uluviu Iuludu. Mus nuo so: com u uluviu
Iuludu, olos ioiosonlum lumhom umu coIsu
conciolu o mosmo umu IdoIu uhsliulu. O
ioIossoi, nu voidudo, nuo onsInu, mus uonus
iovocu o oslulo nu cuhou do uluno; ou soju,
o ioIossoi dosoilu, d o iImoIio Imulso,
ciIu condIoos uiu u doscohoilu o ucomunlu
u uiondIzugom.
As voguIs o, I, o, u so suo InlioduzIdus
dooIs quo o uluno ussImIlou os mocunIsmos
du Ioimuuo do uluvius o du Ioimuuo do
Iiusos numu lInguu quo, noslu iImoIiu oluu,
so munlovo logIcu giuus coiiosondncIu
hIunIvocu onlio Ionomus o lolius (ioioson-
luoos giIIcus do Ionomu].
D contexto e o diIogo
com os aIunos
Puiu u oscollu dus uluvius-cluvo, d-so giundo
ImoilncIu uo sou conlodo ou sIgnIIIcudo,
du mosmu Ioimu como ocoiio no Molodo
PsIcossocIul o no Molodo do Conlio RogIonul
do Lducuuo luncIonul du AmoiIcu LulInu -
CRLlAL/INLSCO, oi oxomlo. As uluvius
suo uiosonludus num conloxlo vIvoncIul.
Noslo molodo nuo so Iuz o lovunlumonlo do
unIvoiso vocuhului do cudu loculIdudo ou
iogIuo. No onlunlo, cudu uluviu-cluvo osl
Vtodo 0om 8osco de educco de bcse
" Puru u oscnlhu dus puluvrus-chuvo,
d-so grundo impnrtnciu un sou
cnntodn nu significudn, du mosmu
fnrmu cnmn ncnrro nn Mtndn
Psicnssnciul o nn Mtndn dn Contrn
Roginnul do Fducun Funcinnul du
Amricu Lutinu - CRFFAL/UNFSCO,
pnr oxompln. As puluvrus sn
uprosontudus num cnntoxtn vivonciul.
Nosto mtndn nn so fuz n
lovuntumontn dn univorsn vncuhulur
do cudu lnculidudo nu rogin. Nn
ontuntn, cudu puluvru-chuvo ost
ussnciudu u umu situun nu
nocossidudo cnncrotu dns
ulfuhotizundns, proforonciulmonto
umu dus nocossidudos hsicus dn
hnmom, quo univorsul o, pnrtuntn,
sn dn mximn intorosso do cudu
ulunn: ulimontun, mnrudiu,
truhulhn, sudo, luzor otc."
88
ussocIudu u umu sIluuuo ou nocossIdudo
conciolu dos ulIuholIzundos, ioIoioncIulmonlo
umu dus nocossIdudos hsIcus do lomom, quo
o unIvoisul o, oilunlo, suo do mxImo Inloiosso
do cudu uluno: ulImonluuo, moiudIu, liuhullo,
sudo, luzoi olc.
TuIs sIluuoos ou nocossIdudos dovom soi
uiosonludus como sIluuoos-iohlomu do
Ioimu u iovocui o dIlogo onvolvondo ulunos
o ioIossoios, numu ulIludo loiIzonlul (o nuo
uuloiIliIu o ImosIlIvu], oslImulundo u
comunIcuuo, u cuucIdudo do osculu, u
ucoIluuo mluu, u unlIso ciIlIcu du ioulIdudo
om quo vIvom, u ciIulIvIdudo, u uilIcIuuo
o u cuucIdudo do liuhullo om giuo; o dundo
onsojo, InclusIvo, uiu u uluuuo IndIvIduul
ou giuul vIsundo soluuo oIolIvu dos
iohlomus conciolos do cudu um ou do suu
comunIdudo.
Aos o osludo dus uluvius-cluvo, lul
dIlogo dovo conlInuui, com huso, iIncI-
ulmonlo, nu loIluiu do joinuIs o iovIslus
ioconlos.
D desenho gerador
Nu oscollu dus uluvius-cluvo lovu-so om conlu
lumhom o sou vuloi IIguiulIvo, Islo o, o
dosonlo du coIsu sIgnIIIcudu. A giuIIu do cudu
sIluhu-cluvo nusco do um dosonlo goiudoi,
do Ioimu quuso nuluiul o mosmo ldIcu.
Rolomu-so ussIm, do coilu Ioimu, o liujolo IoIlo
olu lumunIdudo quo, u uilIi do dosonlo,
Invonlou u osciIlu: iImoIio u IclogiIIcu o
IdoogiIIcu, como u clInosu; dooIs u somIIo-
nolIcu, como u lIoioglIIIcu; o, IInulmonlo, u
sIlhIcu o u ulIuholIcu, como u lohiuIcu, u giogu o
u lulInu.
O dosonlo, quo o umu Imugom ou ioioson-
luuo IcnIcu do umu coIsu conciolu (ou mosmo
do umu IdoIu], ujudu o uluno u oicohoi u uluviu
osciIlu, ulom do ioiosonlui u uluviu Iuludu
ioiosonlu lumhom, do Ioimu convoncIonudu o
nuo IcnIcu, umu coIsu conciolu ou umu IdoIu.
Ou soju, umu IdoIu quo o uluno lonlu nu cuhou,
olo odo oxioss-lu do viIus Ioimus: oi moIo
do sons ou uluvius Iuludus, uliuvos do um
dosonlo ou osculluiu, do lolius ou do uluvius
osciIlus.
Dosonlundo, o uluno j comou u uion-
dIzugom du osciIlu (oIs como IoI moncIonudo
ulis, u sIluhu-cluvo nusco do dosonlo
goiudoi]; o lumhom IIxu u uiondIzugom, oIs
o iocosso o do Inlonsu momoiIzuuo. Alom
do muIs, o dosonlo o umu iouiuuo
osocIIIcu o InloncIonul o iodIsoo o uluno
uiu u loIluiu o u osciIlu; o u clumudu ionlI-
duo. Do Iulo, o dosonlo oxoicIlu u dIsciImInuuo
vIsuul o u cooidonuuo moloiu o lumhom
dosconliuI o uluno, conIoiIndo-llo soguiunu o
ujudundo-o u voncoi u lImIdoz, o noivosIsmo o
o sonlImonlo do IncuucIdudo. Lssu uulocon-
IIunu o Iuloi ImioscIndIvol uiu u oIIcIncIu
du uiondIzugom.
Atividades concretas
Tunlo nu uiondIzugom du loIluiu o du osciIlu
como u MulomlIcu, iocomondu-so o mxImo
do ulIvIdudo: o uluno Iulu, dIsculo, uilIcIu,
dosonlu, osciovo, l, ohsoivu, comonlu, cunlu,
munIulu ulIlos olc. Aoos conciolus o nuo
uonus IIclIcIus, om consonncIu com us sugos-
loos do PIugol sohio os oxoicIcIos ooiuloiIos.
L Imoilunlo munloi somio u lIguuo
com u vIdu ioul do udullo. Imu dus Ioimus o
u loIluiu do joinuIs, iovIslus olc. Imu ouliu
Ioimu o, do ucoido com us condIoos locuIs,
iovocui umu uilIcIuuo ulIvu dos ulunos
nu liunsIoimuuo du ioiIu ioulIdudo. Tom-
so ussIm o cuIdudo conslunlo uiu quo ludo
soju u uilIi do uluno o om Iunuo do uluno.
ltcmcr 0oyo dos Scntos
8u
EcIetismo do mtodo
No molodo unulIlIco, osocIulmonlo no io-
cosso glohul, o uluno oicoho unlos o lodo o,
so dooIs, os oimonoios; nu loIluiu, olo
uiondo unlos u conIIguiuuo du uluviu, o so
dooIs us lolius. No molodo sInlolIco, o uluno
iocuiu logo IdonlIIIcui us lolius ou us sIluhus,
ussocIundo-us uiu Ioimui us uluvius.
O Molodo Dom Bosco husoIu-so giun-
domonlo nu ussocIuuo do sIluhus; noslo usoc-
lo, olo o um molodo sInlolIco, do sIluhuuo. Mus
uiu comioondoi ioulmonlo o molodo o iocIso
nolui quo olo nuo uilo do umu sIluhu Isoludu,
do um u sollo no osuo, mus uilo do um u
do unolu. Ou soju, unlos o uiosonludu u unolu
donlio do conloxlo do udullo, lunlo om convoisu
como om giuvuiu o oi osciIlo (num cuiluz
Imiosso]. Lm soguIdu, o uluno l viIus vozos
u uluviu InloIiu - unolu - o doscohio quo olu o
comoslu do lis sIluhus. So dooIs o quo u
uluviu o soccIonudu: - "Vumos osciovoi o
iImoIio oduo (sIluhu] du uluviu unolu;
vumos osciovoi o u do unolu." Tul iocosso
conslIluI, som dvIdu, umu unlIso.
O molodo, oilunlo, o iImuiIumonlo
unulIlIco (do uluviuuo], omhoiu, uiu IIns
mnomnIcos o do sImlIIIcuuo, so osciovu do
InIcIo uonus u iImoIiu sIluhu dus uluvius-
cluvo. L o molodo ioloinu logo uo osludo du
uluviu (oi moIo du Ioimuuo do uluvius o
lumhom do Iiusos], InsIslIndo somio nu
comioonsuo do sIgnIIIcudo, uiu nuo vIcIui
o uluno nu ioolIuo do umu sIluhuuo.
Lm sumu, iocuiu-so suoiui doIs onlos
ciIlIcos dos molodos om Ioco: o molodo
sInlolIco coslumu soi consuiudo oi dui
oxcossIvu nIuso IdonlIIIcuuo dus sIluhus o
uluvius o oi ioduzIi u comioonsuo do loxlo;
o Invoiso o consuiudo no molodo unulIlIco.
LnIIm, so Iosso nocossiIo clussIIIcui o
molodo, olo dovoiIu soi muIs ioxImo dos
molodos oclolIcos. InclusIvo oiquo muIlo IoI
uiovoIludo lumhom do molodo do Luuhucl,
do molodo sIcossocIul o do molodo ulIlIzudo
duiunlo unos olo CRLlAL/INLSCO.
L quom oslIvoi u ui dus londncIus,
lumhom onconliui liuos do uIInIdudo no io-
sonlo molodo: luju vIslu us oiIonluoos sohio o
uol do ioIossoi quo, muIs do quo onsInui, o
iovocui o uluno o ciIui condIoos uiu quo olo
uilIcIo ulIvumonlo o Iuu olo mosmo suus
doscohoilus, lunlo no dIlogo sohio suu sIluuuo,
como nu Ioimuuo do uluvius o Iiusos o lumhom
no osludo du MulomlIcu.
Vtodo 0om 8osco de educco de bcse
" O Mtndn Dnm Bnscn husoiu-so
grundomonto nu ussnciun do
sluhus; nosto uspoctn, olo um
mtndn sintticn, do siluhun. Mus
puru cnmproondor roulmonto n
mtndn procisn nntur quo olo nn
purto do umu sluhu isnludu, do um pu
snltn nn ospun, mus purto do um pu
do punolu. Ou so|u, untos
uprosontudu u punolu dontrn dn
cnntoxtn dn udultn, tuntn om cnnvorsu
cnmn om gruvuru o pnr oscritn [num
curtuz improssnJ. Fm soguidu, n ulunn
l vrius vozos u puluvru intoiru -
punolu - o doscnhro quo olu
cnmpnstu do trs sluhus."
4u
ltcmcr 0oyo dos Scntos
A Matemtica e
outros contedos
Alom du loIluiu, du osciIlu o du dIscussuo sohio
u ioulIdudo dos ulunos, o molodo uhiungo us
quulio ooiuoos mulomlIcus IundumonluIs o
ulgumus nooos ilIcus sohio modIdus, dInloIio
olc. No quo dIz iosoIlo MulomlIcu, o molodo
nuo lom cuiucloiIslIcus ioiIus, mus uiosonlu
oiIonluoos dIdlIcus hom doIInIdus, ioocu-
undo-so osocIulmonlo om quo o onsIno nuo
so ioduzu moiu liunsmIssuo do uulomulIsmos
o do concoIlos ionlos, mus lovo o uluno, lunlo
quunlo ossIvol, u iodoscohiIi os concoIlos o os
mocunIsmos
O molodo munlom-so num nIvol hsIco o
nuo onIocu muIoios nooos do giumlIcu,
Iiuoos, googiuIIu, olc. MuIlus dossus nooos
o udullo j uiondou nu ilIcu ou oi moIo
dos moIos do comunIcuuo socIul. AlIs, u
ulIuholIzuuo uhio uiu o uluno umu umlu
vIu do comunIcuuo dIiolu com lodo um
unIvoiso do conlocImonlo.
D materiaI didtico
O molodo oxIgo ouco oquIumonlo o muloiIul
dIdlIco. Puiu o uluno, huslum os cudoinos,
lIs, hoiiuclu o, so ossIvol, ioguu o
uonludoi; uiu u clusso, gIz o quudio-do-gIz
(ou Incol ulmIco o Iollus giundos do uol].
O molodo dIsonsu mosmo u cuilIllu. L, logo
do InIcIo, j uilo uiu u loIluiu do munclolos
o, dooIs, do unncIos o loxlos do joinuIs o
iovIslus. Puiu o ioIossoi, oxIslo o iosonlo
conlodo dIsonIhIlIzudo om Ioimu do munuul
o o conjunlo do 27 cuiluzos Imiossos quo suo
ulIlIzudos uiu u convoisuuo, cudu um
conlondo umu uluviu-cluvo o umu IIguiu quo
llo coiiosondu
$
.
Im oulio conjunlo do 27 cuiluzos dovo
soi oluhoiudo olo ioiIo ioIossoi, cudu
cuiluz conlondo um dosonlo goiudoi o u
coiiosondonlo sIluhu-cluvo. Llo dovo lumhom
conIoccIonui umu soiIo do oulios muloiIuIs
(como IlunologiuIo, quudio vuloi-do-lugui o huco
uiu MulomlIcu].
O ioIossoi odoi usui oulios suhsIdIos
dIdlIcos dIsonIvoIs no moicudo, dosdo quo
om consonncIu com us cuiucloiIslIcus do
molodo. MuIlo dosojvol soiIu, oi oxomlo,
so oxIslIssom numoiosus uhlIcuoos com
vocuhuliIo u ulluiu dos iocom-ulIuholIzudos,
uhoidundo lomus do Inloiosso ioul uiu u vIdu
conciolu dos udullos: lIgIono, oducuuo dos
IIllos, oconomIu domoslIcu, diogus, lunlus
modIcInuIs, munuuIs dus dIIoionlos ioIIssoos
olc.
Peferncia ibIiogrfica
ALMLIDA, TIago do ol. al. Mtndn Dnm Bnscn do
Fducun do Buso: ulfuhotizun do |nvons o
udultns. Bolo HoiIzonlo: InsoloiIa Sao Joao
Bosco, 8 odIao, 2uuu.
$
Slsloma Saloslano do Vdoo-Comunlcaao. Rua Cailos Camos Mola, Bolo Hoilzonlo/MG
41
AlfabetIzao a partIr
de SItuaes Problema:
0epoimento
kenctc Hlcrc dcs kes
Centro de Culturc e 0esenvolvmento do Pcrcno (CE0EP)
Crupo de Ensno, Pesqusc, Extenso em Educco Populcr
e Estudos Floso]cos e Hstorco Culturcs (CENPEX)
Pro]eto Pcrcno
Apresentao e convite
para uma roda de prosa
"Noo fomos fclos poto vvct no mscto, mos no olcgto".
Soo jooo Jo Ctuz
Piozudus cologus ulIuholIzudoius,
Piozudos cologus ulIuholIzudoios,
A vocs quo osluo nos huiiuncoos o hoIiudoos dos iIos, no InloiIoi
do nossus mulus, quo onIionlum u Iullu d'guu nos soiloos do noidoslo,
quo vIvom Isoludos om holsoos quo os oconomIslus clumum do ohiozu
o mIsoiIu, como os do JoquIlInlonlu o RIhoIiu.
A vocs quo osluo no osIoio colIdIuno dIuino, sohioludo noluino,
do undui dIslncIus lunlus uiu oslui com suus ulIuholIzundus o sous
ulIuholIzundos, u voc quo osl iosonlo nus Isoludus zonus iuiuIs dosso
nosso uIs o dus oiIIoiIus dus cIdudos giundos, modIus o oquonus do
nosso BiusIl. A vocs quo osluo nos muIlos cunloIios do ohius. A vocs
quo, dooIs do umu duiu o cunsulIvu joinudu dIuinu, uIndu onconlium
* FioIossoi da Iaculdado do Lducaao da UnB. Douloi om Lducaao ola Unlvoisldado do
Camlnas (UNICAMF)
** Alm do auloi do loxlo, FioI. Ronalo Hllilo, aillclam do Fiojolo: Roglnaldo Tolxolia
dos Sanlos, moiadoi do Faiano, alIabollzando do nvol conclulnlo. Maxvoll do Caslio
Sllva, FioIossoi da Rodo Fubllca do Lnslno do DI. Lva Loos Samalo, Lducadoia Foulai.
Maila Ciouza Lvangollsla do Aqulno, Lducadoia Foulai. Clssla Maia Sanlos. Isabol
Clilsllanl Susunday Boiols, Fodagoga. Hoinany Gomos do Caslio, FioIossoi da Rodo
Fubllca do Lnslno do DI o osludanlo do Fodagogla na UnB. Alian Almolda do Llma,
FioIossoi o Oilonladoi Lducaclonal da Rodo Fubllca do Lnslno do DI, moslio om Lducaao
ola UnB.
"A tndu hrusiloiru o
tndn hrusiloirn quo
nosso mnmontn ost
cnntrihuindn nu
intoncinnu cnntrihuir
puru u ulfuhotizun do
criunus, |nvons o
udultns,
purticulurmonto dus
muis oxcludus o muis
oxcludns, u nnssu
ucnlhidu, u nnssu
ulogriu do pndor ostur
uqui, iniciundn umu
cnnvorsu-prnsu cnm
vncs. Ou, cnmn so diz
nus Minus Goruis,
osturmns uqui tondn
um "dodn do prnsu"
cnm cudu umu o cudu
um do vncs."
42
Ilogo uiu oslui om luimus do ulIuholIzuuo do
jovons o udullos om oscolus hlIcus IodoiuIs,
osluduuIs o munIcIuIs dosso uIs. A voc,
lumhom, osludunlo do onsIno modIo, suoiIoi,
osocIulIzuuo, mosliudo ou douloiudo.
A lodu hiusIloIiu o lodo hiusIloIio quo nosso
momonlo osl conliIhuIndo ou InloncIonu
conliIhuIi uiu u ulIuholIzuuo do ciIunus,
jovons o udullos, uilIculuimonlo dus muIs
oxcluIdus o muIs oxcluIdos, u nossu ucollIdu,
u nossu ulogiIu do odoi oslui uquI, InIcIundo
umu convoisu-iosu com vocs. Ou, como so
dIz nus MInus GoiuIs, osluimos uquI londo um
"dodo do iosu" com cudu umu o cudu um do
vocs.
ContextuaIizando
o Projeto Parano...
Vocs, loIloios, odom oslui so oigunlundo
sohio u donomInuuo do nossu oxoiIncIu-
uiondIzudo do ulIuholIzuuo quundo Iulumos
do LxIslncIu o SohiovIvncIu como SIluuuo-
Piohlomu-DosuIIo om um iocosso do ulIuho-
lIzuuo. L Islo com muIlu iuzuo. AIInul, o quo so
quoi dIzoi com Isso, nuo o mosmo PoIs hom,
InIcIulmonlo, vumos nos sIluui no lomo o no
osuo o conlui um ouco du nossu lIsloiIu.
O Piojolo Puiuno lovo InIcIo om 1u86, l
muIs do 17 unos. Mus comoou unlos do 86, com
umu ocuuuo
%
oi mIgiunlos quo consliuIium
u Buiiugom do Lugo Puiuno, loculIzudu onlio
duus ious luhIludus oi ossous do ullo odoi
uquIsIlIvo om BiusIlIu: Lugo Noilo o Lugo Sul.
Os mIgiunlos quo consliuIium ossu huiiugom
IIcuium som cusu uiu moiui, como lIsloiIcu-
monlo lom sIdo Iioquonlo nu lIsloiIu do BiusIlIu.
MuIlos mIgiunlos ou cundungos, como suo
clumudos, conslioom iodIos o iosIdncIus uiu
oulios, mus muIlus vozos, uos u consliuuo,
IIcuium - o IIcum - som cusu o som cluo. No cuso
do Puiuno moiuvum, InIcIulmonlo, nus cusus
quo lInlum sIdo consliuIdus uiu os ongonloI-
ios. Com u vIndu do ossous do oulius iogIoos
uiu BiusIlIu, comoum u soi consliuIdos
huiiucos do uoluo, mudoIiIlo, lonu o oulios
muloiIuIs. O Govoino ImodIulumonlo lomu us
iovIdncIus do coslumo: iolIiui os mIgiunlos
"Muitns migruntos nu cundungns, cnmn
sn chumudns, cnnstrnom prdins o
rosidncius puru nutrns, mus muitus
vozos, ups u cnnstrun, ficurum - o
ficum - som cusu o som chn. Nn cusn
dn Purunn mnruvum, iniciulmonto,
nus cusus quo tinhum sidn cnnstrudus
puru ns ongonhoirns. Cnm u vindu do
possnus do nutrus rogios puru
Brusliu, cnmoum u sor cnnstrudns
hurrucns do pupoln, mudoirito, lnnu o
nutrns mutoriuis."
Rencto Hlcro dos Res
%
Ullllzamos o loimo ocuaao, ols, o onlondomos como mals oillnonlo com o oxoicclo do dliollo a
labllaao quo lodo soi lumano lom. Mullos ullllzam o concollo Iavola o lnvasao, quo oslao caiiogados do
uma conolaao dosquallIlcanlo om iolaao a Ocuaao o aos moiadoios dosla. Lndoioo aia coiiosondncla:
Conlio do Culluia o Dosonvolvlmonlo do Faiano (CLDLF): o-mall: codo_o.com.bi Quadia 1u, Conjunlo
D, Aioa Lsoclal n` u1, Faiano, Biaslla-DI CLF: 717u-uuu ToloIono: 61 86u-244
Giuo do Lnslno, Fosqulsa, Lxlonsao om Lducaao Foulai o Lsludos IllosIlcos o Hlslilco-Culluials
(GLNFLX): Sala 11, Iaculdado do Lducaao, Unlvoisldado do Biaslla Camus Unlvoisllilo Daicy Rlbolio
Asa Noilo, Biaslla-DI CLF: 7uu1u-uuu. ToloIono: 61 8u7-2u67 - o-mall: gonox_Io.unb.bi
48
(mIgiunlos-moiudoios, como ugoiu ussumos u
clum-los], dIzondo quo osluo "InvudIndo" o locul
ou loiiono quo nuo llos oilonco.
DIunlo dossus dIIIculdudos, os MIgiunlos-
Moiudoios odoiIum uiiumui suus liouxus o
Ii omhoiu moiui dohuIxo do umu onlo, do
um vIudulo, ou onluo ulondoi iossuo do
Govoino o sous iooslos o Ii uiu um dossos
luguios hom dIslunlos quo os Govoinos
coslumum iosoivui uiu us muIs ohios o os
muIs ohios dosso uIs. Mus nuo IIzoiom Isso.
Os MIgiunlos-Moiudoios do Lugo Puiuno
iosolvoium IIcui o iosIslIi. Nuo udIunlou
cucloiio hiuvo, IuzIl, moliulludoiu, lunquo,
liou do cloquo o doiiuhudu do huiiucos.
Aos cudu doiiuhudu do huiiucos duiunlo o
dIu, oium ioconsliuIdos novos huiiucos
duiunlo u noIlo. L cluio quo oi lis du iossuo
do Govoino osluo InIcIulIvus do moiudoios
iIcos dos doIs huIiios ioxImos, soh o
uigumonlo do quo nuo so odo loi umu Invusuo
(Iuvolu] onlio o Lugo Noilo o o Lugo Sul, oIs,
como so suho, o ImugIniIo oului cuiiogu o
juIzo do vuloi do quo om "Invusuo", "Iuvolu",
"ocuuuo" so moium hundIdos o ciImInosos.
Imugom o julgumonlo oslos quo nuo coiios-
ondom uo ohsoivudo oi quom liuhullu o
vIvo nossos locuIs.
Alom dIsso, "hundIdo oi hundIdo" o
"ciImInoso oi ciImInoso", somio so lovo om
IumIlIus do odoi uquIsIlIvo ullo, lojo com
muIoi vIsIhIlIdudo oi cuusu du mIdIu. MuIlos
dossos, iIncIulmonlo os quo iouhum o oiiIo
o os coIios hlIcos o oi Isso, losum u vocs
o u lodos nos conliIhuInlos, dosIiulum do umu
vIdu do ImunIdudo o ImunIdudo donlio o Ioiu
do uIs. Imu sIluuuo olIcu, olIlIcu o
juiIdIcumonlo doloivol, ulom do soi um
ocudo quo hiudu uo cous, como dIz o ioIolu
IsuIus no AnlIgo Toslumonlo, umu dus uilos
du BIhlIu Sugiudu.
A necessidade de aIfabetizar
jovens e aduItos
Os MIgiunlos-Moiudoios onIionluium Inclu-
sIvo u iosIslncIu do Govoino om Inslului os
soivIos ossoncIuIs, o quo soiIu umu Ioimu do
logIlImui u oimunncIu du ouluuo. A
mohIlIzuuo o oigunIzuuo dos MIgiunlos-Moiu-
doios do Lugo Puiuno cioscou, so dosonvolvou,
onIiuquocou, loinou u so Ioilulocoi do novo. L
nossu lulu dos MIgiunlos-Moiudoios com o
Govoino o quom osluvu oi lis dolo, omoigo u
nocossIdudo do ulIuholIzui os jovons o udullos
do Puiuno, muIoiIu nuo ulIuholIzudu, quundo
MIgiunlos-Moiudoios IdonlIIIcuium quo oslo Iulo
ImodIu o uvuno du lulu cololIvu dos moiu-
doios.
A somollunu du conquIslu du guu, luz,
oslo olIcIul, oslo do sudo, os moiudoios
ioIvIndIcuium do Govoino muIs um dIioIlo:
ugoiu, u ulIuholIzuuo do jovons o udullos.
DooIs do muIlu iosIslncIu o jogo do omuiiu-
omuiiu onlio os Govoinos do Dl o o Govoino
lodoiul, o Mohiul (MovImonlo BiusIloIio do
"A Fuculdudo do Fducun du UnB,
quo tumhm nn tinhu umu rospnstu
prnntu, onfrontnu n dosufin foitn polns
Migruntos-Mnrudnros dn Purunn. An
lnngn dossos unns, u Fuculdudo do
Fducun, |untumonto cnm ns
Migruntos-Mnrudnros o suus
nrgunizuos, tom porsoguidn
urduumonto us snluos puru osso
dosufin."
Al]cbetzco c pcrtr de Stuces Problemc. 0epomento
44
AlIuholIzuuo
&
] comoou sous liuhullos no
Puiuno. Mus u uluuuo do Mohiul nuo lovo
conlInuIdudo. A Inloiiuuo dou-so oi doIs
molIvos: iImoIio, oi cuusu do mudunus no
Govoino lodoiul o, como vocs suhom, no
BiusIl - om nIvol Iodoiul, osluduul o munIcIul
-, lom-so o ossImo coslumo do comoui ludo
do novo o osquocoi o quo IoI IoIlo unlos. Lm
sogundo lugui, olo molIvo do quo o Mohiul
nuo osluvu ulondondo uos unsoIos o nocossI-
dudos oslus olos MIgiunlos-Moiudoios do
Puiuno.
Com o IIm do Mohiul, os MIgiunlos-
Moiudoios do Puiuno iocuiuium u luculdudo
do Lducuuo du InB (1u8/1u86], cujo cuiso
do PodugogIu conliuvu-so oxclusIvumonlo nu
Ioimuuo do ioIossoios uiu oducuuo InIunlIl,
como u muIoiIu dos cuisos do PodugogIu o lodo
sIslomu Ioimudoi nucIonul, uIndu lojo. Donlio
us ioIossoius du luculdudo, umu, MuiIulIco
PIluguuiy, sonsIhIlIzou-so com u domundu dos
MIgiunlos-Moiudoios, iIncIulmonlo dooIs do
umu iounIuo no Puiuno, com u uilIcIuuo do
conlonus do ossous domundundo oi oducuuo
o olu ulIuholIzuuo do udullos. A ucoIluuo dossu
domundu sIgnIIIcou u Insluuiuuo do umu uuo
conjunlu do ulIuholIzuuo do jovons o udullos
onlio u luculdudo do Lducuuo du InIvoisI-
dudo do BiusIlIu o os MIgiunlos-Moiudoios do
Puiuno, quo duiu ulo lojo.
H ulgo Iundumonlul uiu quo so com-
ioondu u LxIslncIu o u SohiovIvncIu como
SIluuuo-Piohlomu-DosuIIo: nuquolu ocusIuo,
os MIgiunlos-Moiudoios munIIosluium quo nuo
quoiIum umu ulIuholIzuuo do jovons o udullos
iosliIlu u uiondoi u loi, u osciovoi o u Iuzoi
conlus. Llos lInlum ohjolIvos muIoios, como
uIIimu u mIgiunlo-moiudoiu MuiIu do Louidos
PoioIiu dos Sunlos:
"o gcnlc pcrcclo quc prccsvomos noo
so Jc cnsnor o Icr c cscrcvcr. Mos
ncccsslvomos lomlcm Jsculr com
o comunJoJc cscoIor. A gcnlc mo-
gnovo ossm. cnsnor o Icr c cscrcvcr,
mos lomlcm Jsculr. Conlnuor scnJo
cspoo Jc Jscussoo c Jc cncomnhormos
os prolIcmos Jo comunJoJc, coso quc
noo oconlcco no mllo Jo oIfolcl-
zooo nslluconoI.....Lcr, cscrcvcr,
JsculnJo c cncomnhonJo o soIuoo
Jos prolIcmos Jo comunJoJc" {BLlS,
2000. 27j.
Os MIgiunlos-Moiudoios nuo suhIum
como consliuIi umu ulIuholIzuuo quo
oncumInlusso uiu u soluuo dos iohlomus
du comunIdudo. So sonlIum u nocossIdudo o
dosojuvum umu ulIuholIzuuo quo nuo Iosso Iguul
du oscolu liudIcIonul. Imu ulIuholIzuuo quo,
olu suu nuluiozu, oslIvosso Ioilulocondo u lulu
cololIvu du comunIdudo, dos mIgiunlos-
moiudoios o iosullusso nu molloiIu do suus
condIoos do vIdu.
A luculdudo do Lducuuo du InB, quo
lumhom nuo lInlu umu iososlu ionlu,
onIionlou o dosuIIo IoIlo olos MIgiunlos-
Moiudoios do Puiuno. Ao longo dossos unos,
u luculdudo do Lducuuo, junlumonlo com os
MIgiunlos-Moiudoios o suus oigunIzuoos, lom
oisoguIdo uiduumonlo us soluoos uiu osso
dosuIIo. A sIslomulIzuuo muIs ioconlo du
oxoiIncIu o u loso do douloiudo do ioIossoi
Ronulo HIliIo dos RoIs, quo, u uilIi do 1u8u/
1uuu, suhslIluIu u ioIossoiu MuiIulIco
PIluguuiy, iImoIiu ioIossoiu u liuhullui no
locul quo, oi molIvo do sudo, doIxou u
cooidonuuo do Piojolo o ioloinou suu loiiu.
Som u conliIhuIuo dossu oxcocIonul
Rencto Hlcro dos Res
&
MOBRAL - igao Iodoial da oiiadlcaao do analIabollsmo do adullos,om vlgoi a oca, 1u86.
4
oducudoiu o suu oquIo do dIsconlos quo com
olu uluou onlio 1u86 o 1u8u, nuo soiIu ossIvol
osciovoi osso loxlo-nuiiulIvu-lIsloiIu.
Como oslumos, ou como dosonvolvomos
o Piojolo Puiuno PuiuIiusoundo TlIugo do
Molo, oslumos Iuzondo o cumInlo, cumI-
nlundo... DuI, us muicus do nossu comloludo
somio Incomlolu o do nossu Incomloludo
om huscu du comloludo, lomonugoundo
nosso Puulo lioIio.
Caminho (inacabado e em
acabamento) do processo
de aIfabetizao de jovens
e aduItos do Parano
Cudu somoslio lom umu nuluiozu ioiIu,
doondondo dus ulIuholIzundus, ulIuholI-
zundos, ulIuholIzudoios, ulIuholIzudoius, giu-
duundus(os] Pos-giuduundus(os] du InB
(mosliudo, douloiudo] o du nuluiozu osocIIIcu
dos iohlomus onIionludos olos moiudoios
do Puiuno, nosso ou nuquolo doloimInudo
momonlo lIsloiIco. Cudu luimu o oigunIzudu
sogundo umu sondugom quo lom oi huso us
conliIhuIoos do LmIlIu loiioIio, Lslloi PIllui
GiossI o Puulo lioIio (hIhlIogiuIIu ioIoion-
cIudu]. A ulIuholIzuuo o dosonvolvIdu oi
nIvoIs o oi somoslios: nIvol InIcIunlo,
InloimodIiIo ou concluInlo.
A dIvIsuo oi nIvoIs nuo o iIgIdu nom IIxu.
ToimInudu u luimu concluInlo, us ulIu-
holIzudus o os ulIuholIzudos Iuzom umu
uvulIuuo nu iodo hlIcu o, uos ossu
uvulIuuo, muliIculum-so onlio u 2 o u soiIos.
Ao longo dos llImos unos, voiIIIcu-so um
muIoi nmoio do muliIculudos nus 4 o
soiIos. H giundo IncIdncIu do ulIuholIzundus
o ulIuholIzundos quo ussum olu oscolu
hlIcu, vollum uo Piojolo o suo ucoIlos no
nIvol concluInlo, onluo, liuhullum um
somoslio ou muIs, ioloinum o Iuzom ouliu
uvulIuuo nu iodo hlIcu, sondo muliIculudos,
nu muIoiIu dos cusos, nu soiIo. No iocosso
do ulIuholIzuuo, uos u dIvIsuo oi nIvoIs, us
luimus suo oigunIzudus (om modIu 2u u 2
ossous, omhoiu, nossu oxoiIncIu iocomondo
1 u 2u]. RoulIzu-so, onluo, soh cooidonuuo
du ulIuholIzudoiu ou do ulIuholIzudoi, umu
dIscussuo dos viIos iohlomus onIionludos
olos moiudoios du cIdudo-sulolIlo Puiuno.
A identificao da
Situao-ProbIema-0esafio
Nu dIscussuo com os ulIuholIzundos unulIsum-
so us condIoos do vIdu dos moiudoios do
Puiuno o suo IdonlIIIcudus us muIoios
dIIIculdudos onIionludus olos mosmos. Lm
oulius uluvius, loculIzu-so "o culo ou os culos
quo osluo muIs u dooi no o do cudu ossou".
Os iohlomus o dIIIculdudos suo dohulIdos o
clussIIIcudos. DooIs, suo uiosonludos o
socIulIzudos oi lodus us ulIuholIzundus o
ulIuholIzundos om umu iounIuo goiul, o
Lnconlio do AiondIzugom Mluu o Dosonvol-
vImonlo CololIvo (loium]. No loium, cudu
sulu uiosonlu o uigumonlu u iuzuo du oscollu
do doloimInudus dIIIculdudos ou iohlomus
muIs uigonlos ou iomonlos. Aos uigumon-
luoos, dohulos, oscluiocImonlos, Iuz-so umu
ioluuo om um quudio ou Iollu do uol do
lumunlo udoquudo. Lnluo, ussu-so voluuo
dus dIIIculdudos o iohlomus iolucIonudos.
Ao IInul do loium, donlio us dIIIculdudos
o os iohlomus muIs voludos, oscollo-so uquolo
ou uquolos quo so conslIluIiuo om oIxo do
oiIonluuo o dosdohiumonlo duiunlo os oncon-
lios onlio ulIuholIzudoius/ulIuholIzudoios o
ulIuholIzundus/ulIuholIzundos. A ossos iohlomus
ou dIIIculdudos IdonlIIIcudos, goiulmonlo do
nuluiozu oconmIcu, olIlIcu, culluiul o uIolIvu,
Al]cbetzco c pcrtr de Stuces Problemc. 0epomento
46
nos donomInumos do SIluuuo-Piohlomu-DosuIIo
ou SIluuoos-Piohlomus-DosuIIo.
Lnlondomos, ussIm como Muix, Lngols,
Vygolsly, BulllIn o oulios uuloios du oisoc-
lIvu lIsloiIco-culluiul, quo u osocIo lumunu
uiondou o uiondo, dosonvolvou-so o so doson-
volvo, modIdu quo onIionlu o huscu suoiui
os ohslculos suu oxIslncIu o sohiovIvncIu.
Lm nosso cuso, nu oxoiIncIu ugoiu ioluludu,
osso soi lumuno so clumu ulIuholIzundu,
ulIuholIzundo, giuduundu, giuduundo, ioIossoiu
ou ioIossoi du InB, dIiIgonlo do movImonlo
oului oigunIzudo do Puiuno.
uais os desdobramentos da
Situao-ProbIema-0esafio!
Rocoidundo. A ioIoincIu olIlIco-molodologIcu-
odugogIcu do iocosso ulIuholIzudoi o u oscollu,
oi ulIuholIzundus o ulIuholIzundos, du SIluuuo-
Piohlomu-DosuIIo. L o Iundumonlul quo nuo so
oscollum, mus quo lumhom iohlomulIzom u
ioiIu sIluuuo conciolu do vIdu. SIluuuo-
Piohlomu-DosuIIo: o dIzoi do cudu umu o do cudu
um sohio o ioiIo sonlImonlo-onsumonlo o
onsumonlo-sonlImonlo duquIlo quo muIs
Incomodu no dIu-u-dIu. O culo ou os culos quo
cudu umu o cudu um lom o sonlo om sou o.
Mus iossIgumos o vojumos um oxomlo
do como so dosonvolvom os dohulos om loino
do umu doloimInudu SIluuuo-Piohlomu-
DosuIIo:
"Comcomos umo gronJc Jscussoo
coIclvo solrc nossos conJocs Jc vJo
no Porono". A o mooro comco o
foIor Jo scgurono ou foIlo Jc scgu-
rono no Porono {Jcpomcnlo Jo
oIfolclzoJor MoxwcII solrc suo
cxpcrcnco com o Sluooo-ProlIc-
mo-Dcsofoj.
A dIscussuo iossoguo com umlu uilI-
cIuuo dos ulIuholIzundos ulo quo o giuo
lonlu cluiozu do lodos os Iuloios onvolvIdos
nu quosluo soguiunu. AquI lomos umu
SIluuuo-Piohlomu-DosuIIo
Mus soiIu suIIcIonlo uonus oscolloi o
dIsculIi u SIluuuo-Piohlomu-DosuIIo Ponsum
vocs quo o suIIcIonlo suhoi o oi quo us
lmudus do doloimInudus iuus nuo Iun-
cIonum Nos do Puiuno uciodIlumos quo nuo!
A oxoiIncIu mosliu quo o nocossiIo quo,
sImullunoumonlo dIscussuo du SIluuuo-
Piohlomu-DosuIIo o sous molIvos, ocoiiu,
nocossuiIumonlo, o dohulo o u docIsuo sohio o
quo u luimu do ulIuholIzundus o ulIuholIzundos
odo o dovo Iuzoi, IndIvIduul o cololIvumonlo,
uiu suoiui u SIluuuo-Piohlomu-DosuIIo.
AquI, l umu ImhiIcuuo oimunonlo onlio
looiIu-ilIcu/ilIcu-looiIu, ou soju, um
movImonlo ixIco conlInuo.
ue aprendizados destacamos
ao Iongo desses 17 anos no
Projeto Parano!
Agoiu quo cumInlumos uiu oncoiiui nossu
convoisu-iosu vocs, loIloios, odoiIum
oigunlui: soi quo us ciIunus, jovons o
udullos ulIuholIzudus o ulIuholIzudos conlI-
nuum os osludos Ou uium uos osluiom
ulIuholIzudos
Puiu huscui iososlu(s] u ossus quosloos,
IoI dosonvolvIdo um osludo longIludInul
(LIMA, 1uuu] do ucomunlumonlo vIu dIiIo
do clusso, ulus do Consollo du Lscolu, onlio
oulios, duiunlo 4 unos. A osquIsu domons-
liou quo us ulIuholIzudus o ulIuholIzudos
ogiossos do Piojolo Puiuno, comuiudos com
ogiossos do oulius oxoiIncIus do ulIuho-
lIzuuo, uiosonlum umu muIoi IioquncIu om
loimos do conlInuIdudo, uiovuuo o con-
Rencto Hlcro dos Res
47
clusuo dus soiIos do onsIno Iundumonlul no
sIslomu hlIco do onsIno do Dl, com umu
luxu do 76% do oimunncIu o uonus 24%
do dosIslncIu o liunsIoincIu.
Lvu (ulIuholIzundu du 1 luimu do
ulIuholIzuuo - 1u86] odo soi consIdoiudu um
sImholo omhlomlIco dosso iocosso do
ulIuholIzuuo:
"[...j O Projclo mc Jcu foro, como Jcu
o mulos. Trouxc scgurono, pos cro
um lroloIho scro c o conlolo cnlrc
oIfolclzoJor c oIfolclzonJo cro
gronJc c cornhoso. AcrcJlo quc sso
Icvou mulos o conlnuor c o lcrmnor
os csluJos. A c quc mc Jcu foro, como
Jcu poro mulos. Lu cro JcsonmoJo.
O Projclo lroz umo scgurono propro
poro o pcssoo. L Jfcrcnlc Jo cnsno
lroJconoI. LIc posso umo "gorro"
poro o oIuno. Mulos oIunos quc
csluJorom no mnho soIo, conl-
nuorom. Lu conhco olc umo coIcgo,
quc cnlro cm quoIqucr movmcnlo, cm
quoIqucr rcvnJcooo, quc c o
Zcfnho. A Zcfnho lcrmnou o prmcro
grou, lcnho ccrlczo. Tcm lomlcm, o
Croco, quc lcrmnou o scgunJo grou"
{ Lvo Lopcs Sompoo, oIfolclzonJo
Jo 1' lurmo {1080j, oluoImcnlc
oIfolclzoJoro c coorJcnoJoro Jo
CLDLP {BLlS.2000, 10j.
Tulvoz u iososlu osloju no sonlIdo do quo
o Piojolo Puiuno dosonvolvo do conliIhuIuo
conslIluIuo do um sujoIlo olIlIco (soi quo
oxoico odoi], oIslomologIco (soi quo ioduz
conlocImonlo] o umoioso (soi quo ucollo o o
ucollIdo olo oulio], quo osl consuhsluncIudu
nu loso do douloiudo "A ConslIluIuo do
SujoIlo PolIlIco, LIslomologIco o Amoioso nu
AlIuholIzuuo do Jovons o Adullos" (RLIS, 2uuu].
A Lducuuo do Jovons o Adullos quo oslu-
mos dosonvolvondo, consIdoiundo, sohioludo,
us condIoos do vIdu o us nocossIdudos dus
ulIuholIzundus, ulIuholIzundos, suus IIllus o sous
IIllos, IndIcu quo o InudIvol u Ioimuluuo-
Imlomonluuo do umu olIlIcu hlIcu oignIcu
quo ulondu u ciIunus, jovons o udullos do
cumudus ouluios, om quo osloju ussoguiudu u
oimunncIu nu oscolu do lodus o lodos quo so
ulIuholIzum o, sohioludo, du conlInuIdudo do sou
uiondIzudo om onIionlui o iosolvoi, IndIvIduul
o cololIvumonlo, us SIluuoos-Piohlomus-DosuIIo,
oslus olu suu LxIslncIu o SohiovIvncIu. DuI,
u nocossIdudo do uilIcului us InIcIulIvus do
oducuuo do ciIunus, jovons o udullos dos
Al]cbetzco c pcrtr de Stuces Problemc. 0epomento
"Agnru quo cuminhumns puru
oncorrur nnssu cnnvorsu-prnsu vncs,
loitnros, pndorium porguntur: sor
quo us criunus, |nvons o udultns
ulfuhotizudus o ulfuhotizudns
cnntinuum ns ostudns? Ou purum
ups osturom ulfuhotizudns? [...J
posquisu domnnstrnu quo us
ulfuhotizudus o ulfuhotizudns ogrossns
dn Prn|otn Purunn, cnmpurudns cnm
ogrossns do nutrus oxporincius do
ulfuhotizun, uprosontum umu muinr
froqnciu om tormns do
cnntinuidudo, uprnvun o cnnclusn
dus srios dn onsinn fundumontul nn
sistomu phlicn do onsinn dn DF, cnm
umu tuxu do 7% do pormunnciu o
uponus 24% do dosistnciu o
trunsfornciu."
48
movImonlos socIuIs, com u InIcIulIvu du iodo
hlIcu do onsIno.
AssIm, lodu cumunlu do ulIuholIzuuo do
jovons o udullos, como oxiossuo do iosoIlo
uo soi lumuno muIs oxcluIdo, dovo oslui lIgudu,
IndIsonsuvolmonlo, u umu olIlIcu do suoiu-
uo du ovusuo o du dosIslncIu onlio ciIunus.
Du mosmu Ioimu, dovo oslui lIgudu uo dosonvol-
vImonlo du quulIdudo nu oducuuo do jovons o
udullos, quo llos iooicIono iuzoi o ulogiIu
om huscui u oscolu, nolu oimunocoi o concluIi
sous osludos. Islo, som dvIdu, iovocuiIu umu
iuluiu doIInIlIvu com lodus us cumunlus do
ulIuholIzuuo, quo om cudu Govoino suo lunudus
no uIs, somio com o ohjolIvo do oiiudIcui o
somio nuncu oiiudIcudo unulIuholIsmo.
Puiu molloi uioIundui o sIgnIIIcudo o us
iooicussoos do Piojolo do ulIuholIzuuo do
jovons o udullos do Puiuno, os loIloios odoiuo
consullui ulgumus dus ioIoincIus hIhlIogiIIcus
IdonlIIIcudus uhuIxo.
Peferncias ibIiogrficas
COSTA, Aloxandio loiioIia. Alfuhotizun do
Jnvons o Adultns o Mudunu Snciul: Prticus
Discursivus do Lotrumontn om Cnnflitn.
DIssoilaao do Mosliado. BiasIlIa. Doailamonlo
do LInguIslIca, LInguas ClssIcas o Voinculas.
UnB, 1uuu.
lLRRLIRO, LmIlIa o TLBLROVSKI, Ana. Psicn-
gnoso du Lnguu Fscritu. Poilo Alogio: Ailos
ModIcas, 1u86.
lRLIRL, Paulo. Podugngiu dn Oprimido. RIo do
JanoIio: Paz o Toiia. 1u7.
_______, Paulo. Curtus u Guin Bissuu: rogistrns do
umu oxporinciu om prncossn. RIo do JanoIio:
Paz o Toiia, 1u8u.
_______, Paulo. Podugngiu du Fsporunu: um
rooncnntrn cnm u Podugngiu dn nprimidn. RIo
do JanoIio: Paz o Toiia, 1uu2.
_______, Paulo. Podugngiu du Autnnnmiu: suhoros
nocossrins prticu oducutivu. RIo do JanoIio:
Paz o Toiia, 1uu7.
Rencto Hlcro dos Res
_______, Paulo. Podugngiu du Indignun. Sao Paulo:
UNLSP, 2uuu.
GADOTTI, MoacIi (oig.]. Puuln Froiro: umu hihlin-
grufiu. Sao Paulo: Coiloz/InslIlulo Paulo lioIio,
1uu6.
GROSSI, Lslloi PIlai. Didticu nn Nvol Pr-
Silhicn, Silhicn o Alfuhticn. RIo do JanoIio:
Paz o Toiia, 1uuu.
LIMA, AIiam AlmoIda do. Purticipun o Suporu-
n dn Frucussn Fscnlur: n cusn dn Prn|otn do
Alfuhotizun do Jnvons o Adultns nu cidudo
dn Purunn-DF. DIssoilaao do Mosliado.
BiasIlIa: laculdado do Lducaao da UnB, 1uuu.
_____, AIian AlmoIda do; RLIS, Ronalo HIliIo dos.
Fundumontns do Fducun Bsicu puru Jnvons
o Adultns. BiasIlIa: UnB-lL-GDl-SLL, 2uu1.
PROJLTO PARANOA. Nuncu Turdo puru Apron-
dor. BiasIlIa: Roquolo, 2uuu.
RLIS, Ronalo HIliIo dos. A Cnnstituin dn Su|oitn
Pnlticn, Fpistomnlgicn o Amnrnsn nu Alfuho-
tizun do Jnvons o Adultns. Toso do douloiado.
CamInas. laculdado do Lducaao da UNICAMP,
2uuu.
RIOS, GuIlloimo VoIga. Cnnscinciu Lingusticu
Crticu nu Intorun om Sulu do Aulu do Jnvons
o Adultns Alfuhotizundns. DIssoilaao do Mos-
liado. BiasIlIa. Doailamonlo do LInguIslIca,
LInguas ClssIcas o Voinculas, UnB, 1uu8.
SANTOS, ClossIa Maia. A Gostn nu Fducun
Pnpulur o Trunsfnrmun Snciul: n Cusn dn
Prn|otn Purunn-DF. Tiahallo aiosonlado no
IV Lnconlio do PosquIsa om Lducaao do Conlio
Ooslo (LPLCO]. BiasIlIa: AnaIs do IV Lnconlio
do PosquIsa om Lducaao do Conlio Ooslo, 2uu1.
QULIROZ, Noima LcIa NoiIs do. Mntivuos puru
ulfuhotizun ontro |nvons o udultns. DIssoila-
ao do Mosliado. BiasIlIa: laculdado do Lduca-
ao da UnB
RODRIGULS, LlonIla Gonalvos. Snhro u Cnnscin-
ciu Crticu: discursn, rofloxividudo o idontidudo
nu fnrmun do prnfossnros/us, ulfuhotizudnros/
us. DIssoilaao do Mosliado. Doailamonlo do
LInguIslIca, LInguas ClssIcas o Voinculas,
UnB, 2uu2.
VIGOTSKY, L.S. Histnriu dol Dosurrnlln do lus
Funcinnos Psquicus Suporinros. Hahana:
LdIloiIal CIonlIIIco TocnIca, 1u87.
4u
AlfabetIzao e prtIcas
de cultura: organIzao,
planejamento e avalIao
Slvcne 8crbctc
Apresentao
O ohjolIvo doslo loxlo o uiosonlui hiovomonlo o modo como lunojumos
o uvulIumos us sulus do ulIuholIzuuo om um dos iojolos ioulIzudos nu
InIvoisIdudo do BiusIlIu.
AlIuholIzui jovons o udullos ulIlIzundo us ilIcus do culluiu locuIs,
iogIonuIs o nucIonuIs o umu Ioimu do nos uioxImuimos dos ulunos,
ciIundo um vInculo com os mosmos, u IIm do loinui u uiondIzugom
sIgnIIIculIvu. Piocuiumos dosonvolvoi us ulIvIdudos do ulIuholIzuuo
ioslundo ulonuo s lIsloiIus conludus nus comunIdudos om quo vumos
locIonui, suus Ioimus do onsui, do dIzoi, us uluvius ulIlIzudus o us Ioimus
como os dIscuisos suo oigunIzudos. Conlui lIsloiIus, dIsculIi um lomu,
ioIlolIi sohio um loxlo om sulu do uulu (soju umu iooilugom, um conlo,
umu oosIu, umu msIcu] o umu Ioimu do oigunIzui o conlocImonlo com
os ulunos o us ilIcus do loIluiu o osciIlu.
L quul o ohjolIvo u soi ulcunudo com nossos ulunos duiunlo u
ulIuholIzuuo A iIncIIo, quo cudu ulIuholIzundo uiondu u loi o osciovoi
uluvius o oquonos loxlos (olo monos um oquono uigiuIo ou umu
sucossuo do ulgumus Iiusos sImlos oncudoudus oi um mosmo lomu] o
quo dosonvolvu u uilIcIuuo o u ciIlIcu cIdudu u uilIi du dIscussuo do
lomus do Inloiosso dus comunIdudos onvolvIdus.
1. PIanejamento das auIas
Puiu lunojui us uulus iocuiumos convoisui com us ossous, ohsoivui us
comunIdudos o o sou umhIonlo loliudo: o quo lom osciIlo nos muios, no
* Ioimada om Lolias FioIa. Dia. do Dol'. do Fslcologla Lscolai o do Dosonvolvlmonlo
da Unlvoisldado do Biaslla. Cooidona o Fiojolo Toiia, Lducaao o Cldadanla, FRONLRA
DI o Lnloino, om aicoila com o Docanalo do Lxlonsao, Iaculdado do Lducaao da UnB,
INCRA, MST o ILTADI - o-mall: baibalo_unb.bi
"Alfuhotizur |nvons o
udultns utilizundn us
prticus do culturu lncuis,
roginnuis o nucinnuis
umu fnrmu do nns
uprnximurmns dns ulunns,
criundn um vnculn cnm
ns mosmns, u fim do
tnrnur u uprondizugom
significutivu. Prncurumns
dosonvnlvor us utividudos
do ulfuhotizun prostundn
utonn s histrius
cnntudus nus
cnmunidudos om quo
vumns locinnur, suus
fnrmus do ponsur, do
dizor, us puluvrus
utilizudus o us fnrmus
cnmn ns discursns sn
nrgunizudns."
u
comoicIo, nus iuus, os ondoioos, o nomo dus
ossous o sous documonlos, os nomos du
loculIdudo o do munIcIIo o o quo us ossous
lm osciIlo om cusu o om suus iouus.
Imu ouliu quosluo iolovunlo o u molIvuuo
quo dovo ocoiioi om sulu. Poi cuusu dossu
dIvoisIdudo do oiIgons, nossus luimus suo
huslunlo loloiognous. OuvImos, om dIvoisus
sulus, Iiusos como "PuuguIo vollo nuo uiondo
u Iului". Oulius vozos, dooIs do um IInul do
somunu, olus dIzom: "LsquocI ludo". Aiondo-
mos quo oslus suo Ioimus do oxiossui dIIIcul-
dudos om ioloi lunlus InIoimuoos novus.
Goiulmonlo, os ulIuholIzudoios lunojum us
uulus somunulmonlo: om sous cudoinos doIInom
o ohjolIvo, o quo vuI soi uiondIdo, ulIvIdudos
u soiom dosonvolvIdus, doIxundo um osuo
uiu comonliIos hiovos sohio o quo dou coilo,
o quo odo soi modIIIcudo, o quo IoI InlioduzIdo
quo nuo osluvu lunojudo. L, lumhom, so ulgo
nuo dou muIlo coilo, so ulguom osl Iullundo
muIlo.
As ulIvIdudos suo oigunIzudus londo om
vIslu doIs iocodImonlos hsIcos: o iImoIio
consIslo om uilIi do um modolo quo o soguIdo
duiunlo o oxoicIcIo olos ulunos. O sogundo
iocodImonlo odo dIiocIonui os ulunos uiu u
consliuuo dus oxlIcuoos o iosoluoos dos
oxoicIcIos, oi moIo do oigunlus o dIcus quo
vuo guIundo oslo doscohiImonlo. AlIvIdudos om
giuo dovom soi oigunIzudus u IIm do quo os
ulunos ossum uiondoi ujudundo-so muluu-
monlo.
As uulus, ou soquncIus do uulus, suo
oigunIzudus oi lomus do Inloiosso cololIvo
como, oi oxomlo, u lIsloiIu do lugui ondo
vIvom os ulunos, dIioIlos lumunos (oducuuo,
sudo, liuhullo, soguiunu o moiudIu]. Algumus
vozos, o ulIuholIzudoi liuhullu dulus comomo-
iulIvus muIs Imoilunlos uiu u loculIdudo ou
so IIxu om iohlomus do Inloiosso du luimu, u
oxomlo do codIgo do linsIlo ou dus loIs quo
iogom u uosonludoiIu.
Dosdo o iImoIio dIu do uulu, os ulunos
suo InconlIvudos u munusoui dIIoionlos suoilos
do loxlos: lIvios, iovIslus, joinuIs, cuiluzos,
unIlolos olc. Mosmo quo olos nuo suIhum loi, u
Ioimu como os loxlos so oigunIzum o ondo suo
uhlIcudos odo ujud-los u consliuIi conlocI-
monlo sohio u osciIlu o sohio como os loxlos
dIvoisos odom liului do ussunlos somollunlos
ou comlolumonlo dIIoionlos. Os ulIuholIzudoios
ujudum noslu consliuuo convoisundo com os
ulunos, lomundo como onlo do uilIdu Imu-
gons (Iolos o dosonlos] quo comoom os loxlos.
Todu ulIvIdudo do loIluiu o osciIlu o umu
ulIvIdudo comunIculIvu: os osciIloios ou quom
ioduz um loxlo quoi so comunIcui com ulguom
(o sou loIloi] o uiu Islo oscollo umu Ioimu
(hIllolo, cuilu, onliovIslu, iooilugom, conlo,
lIslu, iocoIlu, munuul, lIvio dIdlIco, nuiiulIvu
IIccIonul, lIsloiIu do vIdu olc], um ussunlo o
um suoilo (ondo osciovo, uhlIcu].
AssIm, uo loi u munclolo do um joinul, o
ulIuholIzudoi odo comonlui, hiovomonlo, como
um joinul o oigunIzudo ou, oi oulio ludo, Iuz-
los doscohiIi o lomu uilIndo du unlIso du
Imugom. Ouliu ossIhIlIdudo o quo o ulIuho-
lIzudoi lumhom comonlo como o oigunIzudo um
oomu uo l-lo uiu u luimu. LnsInui us Ioimus
dos loxlos nuo o iIoiIdudo, mus o comonliIo
odo ujudui u InslIgui u cuiIosIdudo dos ulunos
uiu us Ioimus quo os loxlos lomum, quundo o
uiu quo suo ulIlIzudos, loinundo u uiondIzu-
gom sIgnIIIculIvu o, lulvoz, lovundo-os u huscui
oslo conlocImonlo Ioiu du sulu do uulu, om sou
dIu-u-dIu.
Slvcne 8crbcto
1
2. As primeiras auIas
As iImoIius uulus suo dodIcudus uiosonluuo
do ioIossoi o dos ulunos. Cudu um vuI Iionlo,
Iuz o sImholo do sou nomo, Iulu como so clumu
o conlu u lIsloiIu do sou nomo (so quIsoi]. O
ulIuholIzudoi osciovo o nomo du ossou uo ludo
do sImholo quo Ioz, so oslu nuo souhoi dosonlui
sou nomo. So u ossou souhoi ussInui sou nomo
o nuo Ioi muIlo logIvol, o ulIuholIzudoi odo
oimIssuo o osciovo omhuIxo o nomo om cuIxu
ullu. Cudu um coIu o sImholo o sou nomo no
sou cudoino.
Nus uulus soguInlos, InIcIumos o lomu quo
clumumos do "Lu o o mou munIcIIo" ou "Lu o
o mou ussonlumonlo", om quo liuhullumos os
nomos, us lIsloiIus o os muus muIs Imoilun-
los uiu o giuo. As oigunlus quo iocuiumos
iosondoi noslo momonlo suo: Quom somos
Ondo moiumos Do ondo vIomos
Os nomos dos ulIuholIzundos suo osciIlos
ulIlIzundo-so dIIoionlos dInmIcus, oi oxomlo:
om IIclus uiu quo olos loIum ou doscuhium do
quom o o nomo osciIlo; osciovomos cudu nomo
om umu IIclu do uol uiu quo cudu um
ioconlou o sou onlio os oulios quundo clogui
om sulu; ou uIIxumos us lIius com nomos om
suus cuiloIius ussIm quo so sonlum uiu comoui
u uulu. IlIlIzumos lumhom os documonlos
ossouIs, como coilIdoos do nuscImonlo o
cuiloIius do liuhullo.
Lm soguIdu, liuhullumos o nomo du
loculIdudo o do munIcIIo o suus lIsloiIus o,
osloiIoimonlo, os nomos dos Lsludos o do
BiusIl. Llos Iuzom o dosonlo do muu do ondo
moium o ulIlIzumos os muus dus loculIdudos,
do munIcIIo o do BiusIl. So Ioiom mIgiunlos,
oigunIzumos oquonos muus IndIvIduuIs com
u liujoloiIu do cudu um ulo u clogudu loculIdudo
ondo vIvo, osciovondo o londo hiovomonlo os
nomos dus cIdudos o Lsludos oi ondo ussou.
Nos muus dus loculIdudos, dovom soi osciIlos
os nomos dus iuus ou dos locuIs como: Igioju,
cusu do sou Iuluno olc. Nuo doIxumos nudu som
osciIlu.
Do umu uulu uiu ouliu iocoidumos us
uluvius, Iiusos o loxlos oslududos, ulIlIzundo
InclusIvo os muloiIuIs ioduzIdos om uulus
unloiIoios. Tiuhullu-so no quudio o no cudoino
us uluvius oslududus, londo-us o osciovondo-
us. Podo-so ulIlIzui o ulIuholo movol uiu
consliuIi us uluvius u uilIi do sous modolos
osciIlos no quudio, IndIvIduulmonlo ou om
giuo. Lomos o osciovomos somio oquonos
lioclos do loxlos o u uluviu InloIiu unlos do
liuhullui sIluhus o lolius.
D trabaIho com o tema
Nos iImoIios mosos, dovo-so osciovoi om cuIxu-
ullu, oIs o muIs IcIl uiu olos guuiduiom u
uluviu como um lodo o dIslInguIiom us lolius o
sIluhus quo comoom cudu uluviu. A soguIi,
uiosonlumos u soquncIu liuhullo com o lomu.
O lomo lom quo soi hom udmInIsliudo, oIs
umu soquncIu doslus odo duiui umu soiIo do
uulus. O ulIuholIzudoi dovo iocuiui somio
voiIIIcui so sous ulunos osluo ucomunlundo
us oxlIcuoos.
oj Apresenlnno do lemn. Lslc c o mo-
mcnlo nlroJuloro Jo ouIo. Aprcscnlo-sc o
lcmo {por cxcmpIo. soJcj ou sul-lcmo
{Jcnlro Jc soJc, por cxcmpIo, nulrooj. O
oIfolclzoJor poJc Icr solrc o lcmo c fozcr
umo lrcvc oprcscnlooo oroI, Jc no mx-
mo Jcz mnulos, oprcscnlor umo grovuro c
Icvor os oIunos o conslrurcm o conhc-
cmcnlo solrc o lcmo, como num JIogo,
lcnJo o grovuro como mcJoJoro, oprcscn-
lor umo nolco Jc jornoI, um pocmo, umo
crnco {oqucIos Jc jornoIj, umo msco
Al]cbetzco e Prctccs de Culturc: Drycnzco, Plcne]cmento e Avclco
2
{conlonJo com cIcsj quc lrolc Jo lcmo c
Jcpos comcnlor com os oIunos, ou poJc
JcscnvoIvcr umo olvJoJc, por cxcmpIo,
umo Jnmco IgoJo oo lcmo.
Um lcmo poJc scr cxpIoroJo por umo,
Juos scmonos ou mos, JcpcnJcnJo Jo
quonlJoJc Jc sul-lcmos quc scjom nlcrcs-
sonlcs poro os oIunos.
lj D|scussno. o Jscussoo c ncoJo Iogo
cm scguJo. Ncslc momcnlo, o oIfolclzoJor
os molvo o comcnlor solrc o lcmo, lrocor
mprcssocs, conhccmcnlos. Sc cslvcrcm scm
solcr como fozcr, o oIfolclzoJor foz
pcrgunlos cIsscos. O quc? OnJc, quonJo,
qucm? Por quc? No Jscussoo, scmprc h
oIgucm quc conhccc c sc nlcrcsso pcIo
ossunlo. L lomlcm um momcnlo Jc csculo
cm quc o oIfolclzoJor onolo oIguns
comcnlros Jos oIunos.
cj Texlo co|el|vo. poJc scr cscrlo JcsJc os
prmcros scmonos Jc ouIo Jc Juos formos.
o prmcro, cm soIo Jc ouIo. O oIfolclzoJor
cxpIco poro os oIunos quc noqucIc momcn-
lo voo cscrcvcr, junlos, um lcxlo. ToJo lcxlo
lcm um lluIo c cslc lluIo lcm quc cslor
rcIoconoJo oo lcmo JsculJo. Lnloo,
Icmlrom o quc Jsculrom c cscrcvcm oIgo
o rcspclo. Os oIunos Jlom c o profcssor
cscrcvc Jc formo IcgvcI no quoJro.
Os prmcros lcxlos poJcm scr lrcvcs, lrcs
ou quolro froscs solrc o ossunlo. A mcJJo
quc os oIunos oprcnJcm o Icr c cscrcvcr, o
lcxlo poJc scr mos cxlcnso, mos noo
oconscIhomos quc sc proJuzom lcxlos
moorcs quc lrcs porgrofos. Os oIunos lcm
quc sc prcocupor onJo com oulros oprcnJ-
zogcns. como sc lronscrcvc um som, como
sc Ic ou como sc cscrcvc loI poIovro, como
junlor os Iclros, os poIovros, quc Iclro
coIocor, quc sIolo, onJc coIocor o ponlo
fnoI.
Um scgunJo moJo Jc fozcr o lcxlo
coIclvo c Icvor suos onoloocs Jo Jscussoo
poro coso c fozcr um lrcvc lcxlo. O cJucoJor
cscrcvc o lcxlo numo corloIno, ulIzo o
mmcogrofo ou lro folocopo c oprcscnlo no
ouIo scgunlc poro scus oIunos. No corloz,
os Iclros Jcvcm scr cscrlos cm coxo oIlo c
cm lomonho sufccnlc poro scrcm IJos Jc
Iongc c por loJos. As poIovros Jcvcm scr
cscrlos cm lnlo cscuro, lcm scporoJos cnlrc
s c cnlrc os Inhos. Sc for fozcr folocopos,
os Iclros Jcvcm scr moorcs quc o normoI,
no compuloJor fonlc 10 c cspoo 1, cnlrc
os Inhos. Os oIunos lcm quc oprcnJcr o Icr
os poIovros c olscrvor como soo composlos.
O oIfolclzoJor Ic os lcxlos com os oIunos,
scmprc ossnoIonJo {como sc cslvcssc
sulInhonJo com o mooj o porlc Jo poIovro
quc csl scnJo IJo.
Jj Desdobrnmenlo de |e|lurn, escr|ln e
mnleml|cn. ncslc momcnlo, o oIfolcl-
"Nns primoirns mosos, dovo-so oscrovor
om cuixu-ultu, pnis muis fcil puru
olos guurdurom u puluvru cnmn um
tndn o distinguirom us lotrus o sluhus
quo cnmpom cudu puluvru. A soguir,
uprosontumns u soqnciu truhulhn
cnm n tomu. O tompn tom quo sor hom
udministrudn, pnis umu soqnciu
dostus pndo durur umu srio do uulus.
O ulfuhotizudnr dovo prncurur sompro
vorificur so sous ulunns ostn
ucnmpunhundn us oxplicuos."
Slvcne 8crbcto
8
zoJor Jcvc lroloIhor o Icluro Jos poIovros.
LscoIhc os poIovros o porlr Jo lcxlo coIclvo.
No nco, soo onoIsoJos Juos ou lrcs,
oumcnlonJo o nmcro Jc poIovros no
mcJJo cm quc os oIunos cslvcrcm mos
fomIorzoJos com os proccssos cnvoIvJos.
No JcsJolromcnlo, os lrcchos Jc lcxlo, froscs
c poIovros soo IJos cm conjunlo vros vczcs.
Ncslo fosc, o oIfolclzoJor ulIzo cxcr-
ccos como. Iguc o fguro o poIovro, ou poJc
coIocor o poIovro nlcro c, oo IoJo, cscrcvc-
Io scm o prmcro Iclro, ossnoIonJo opcnos
o Iugor cm quc foIlo o Iclro, poro os oIunos
compororcm os Juos formos. O oIfolclzoJor
lroloIho lomlcm os sIolos, scmprc ossno-
IonJo quonlos unJoJcs foIlom, como no
lrncoJcro Jc forco. Aos poucos Jcxo Jc
comporor os poIovros c lroloIho somcnlc o
quc foIlo cm coJo umo JcIos. Os oIunos po-
Jcm rcsoIvcr oIlcrnoJomcnlc, no quoJro c
no coJcrno, os prolIcmos Jc formooo Jc
poIovros.
A poIovro poJc scr onoIsoJo o porlr Jos
fomIos Jc sIolos, Jos vogos c Jos
consoonlcs. QuonJo lroloIhom os Iclros,
cnsnom o nomc, fozcnJo-os mlor os sons
quc cIos fozcm. O oprcnJzoJo Jos Iclros c
Jos sIolos Jcvc scr sgnfcolvo, noo Jcvc
rcgcr o oprcnJzoJo, mos scr proJulo Jo
lroloIho com o lcmo c scus lcxlos coIclvos.
Dcvc hovcr lcmpo poro quc os oIunos possom
copor os poIovros c poro quc possom r oo
quoJro conslrur novos poIovros ou froscs.
LIcs poJcm fozcr umo coIogcm o porlr Jo
lcmo c ulIzor o oIfolclo movcI. O mpor-
lonlc c quc cm loJos os cxcrccos hojo
Icluro c cscrlo. Ncm Jcscnhos Jcvcm scr
JcxoJos scm o ossnoluro c oIgumos
poIovros. Os oIfolclzonJos soo nccnlvoJos
o cscrcvcr JcsJc o nco, mcsmo quc
proJuzom formos noo convcnconos como
OOOOO {cnco loInhosj, Jcpos o oIfo-
lclzoJor pcrgunlo o quc qucrom cscrcvcr
c, quonJo juIgo ncccssro, pcJc pcrmssoo
poro cscrcvcr no lroloIho Jo oIuno o formo
convcnconoI, poro quc cIc posso comporor
os Juos formos. Dcvc lcr-sc ccnco Jc quc o
pcroJo Jc oIfolclzooo noo c momcnlo poro
fcor corrgnJo olscssvomcnlc o orlogrofo,
slo c poro Jcpos. O oIfolclzoJor Jcvc
procuror scmprc rcsoIvcr os prolIcmos no
quoJro, coIclvomcnlc, poro quc loJos
ocomponhcm o scu rococno c oprcnJom.
Ncslc momcnlo os oIfolclzoJorcs lroloIhom
lomlcm um pouco Jo molcmlco cnvoIvJo
no lcmo c nos lcxlos, fozcnJo cIcuIos
rcIoconoJos oo lcmo. Vcjo os Pormclros
CurrcuIorcs poro LjA, cIcs Joo vros Jcos.
cj Fno e Conlo. Lslo olvJoJc c comlno-
Jo onlccpoJomcnlc. Um Jos oIunos lroz
umo lorcfo quc solo fozcr. conlor, locor um
nslrumcnlo, fozcr crochc, loIhor moJcro,
chs mcJcnos, horlos comunlros,
rcmcJos poro oIgumo progo Jc pIonlo clc.
Conlo um pouco como surgu scu nlcrcssc,
qucm cnsnou c moslro oos oulros como cIc
foz. Lslo olvJoJc Jcvc scr ulIzoJo como
losc poro o JcsJolromcnlo Jc prlco Jc
Icluro, cscrlo c molcmlco.
fj Au|ns de cnmpo. Lslo c umo olvJoJc
JcscnvoIvJo foro Jc soIo. LJucoJorcs c
oIfolclzonJos poJcm vslor umo fcro ou
um muscu IocoI c Jcpos fozcr o JcsJolro-
mcnlo cm soIo. O mporlonlc c quc scjo
prozcroso c noo JcpcnJo Jc goslos. No rco
ruroI, gcroImcnlc os ouIos lcm o vcr com o
vslo Jc oIgucm quc vcm foIor solrc um JoJo
ossunlo, porlcpooo Jc umo ouIo Jc
cJucooo omlcnloI, oprcnJzoJo Jc oIgum
lpo Jc lccnco Jc cuIlvo.
Al]cbetzco e Prctccs de Culturc: Drycnzco, Plcne]cmento e Avclco
4
Umo lccnco quc usomos quonJo lcmos
oromcnlo poro slo, c sor c lror oIgumos
folos com os oIunos, Jc ocorJo com os lcmos.
Dsculc-sc cm soIo um lcmo como. o
Iclromcnlo cm mnho comunJoJc {os
nformoocs cscrlosj ou o quc goslo Jc fozcr
ou, onJo, o mcu lroloIho clc. CoJo oIuno
cscoIhc o folo quc qucr fozcr. Sc soulcr mcxcr
cm mquno, pcJmos poro quc o propro
oIuno lolo o folo, sc noo, o oIfolclzoJor o
foz. BcvcIomos c fozcmos umo Jscussoo,
coJo um oprcscnlonJo suo folo, cxpIconJo
porquc o lrou, cscrcvcmos froscs solrc coJo
folo c Jcpos poJcmos olc orgonzor umo
cxposoo no comunJoJc. O oIfolclzoJor
lomlcm poJc fozcr umo olvJoJc cm quc
os oIunos volom quoI scro o mcIhor folo Jc
coJo lcmo c cscrcvcm Jfcrcnlcs lcxlos
coIclvos solrc os folos.
gj Al|v|dndes de |e|lurn pnrn n comun|-
dnde. Lslo olvJoJc poJc scr JcscnvoIvJo
no Ilmo ouIo Jo scmono. PoJc scr prcporo-
Jo umo Icluro poro o comunJoJc Jc um
lcxlo proJuzJo pcIo lurmo Jc oIfolclzooo.
um corloz, um convlc, um lcxlo coIclvo,
um lcxlo com nolcos Jo quc lcm oconlccJo
cm soIo ou mcsmo o orgonzooo Jc
molcros como nolcos IJos cm jornos ou
rcporlogcns nlcrcssonlcs Jc rcvslos quc voo
scr ofxoJos cm Iocos plIcos, onJc os
pcssoos Jos comunJoJcs possom. no porlo
Jo snJcolo, Jo grcjo, corrcJor Jo cscoIo
ou cm um quoJro Jc ovso.
3. AvaIiando o processo
de ensino-aprendizagem
A uvulIuuo o um iocosso om quo, om viIos
momonlos do cuiso, iocuiu-so voiIIIcui so o
uluno osl udquIiIndo us luhIlIdudos do loIluiu
o do osciIlu. Nos nossos iojolos, os ulunos suo
ucomunludos do lis Ioimus: 1] olu ioulIzuuo
do lis sondugons; 2] o ulIuholIzudoi cololu,
monsulmonlo, um oxomlui do liuhullo
dosonvolvIdo oi cudu uluno; 8] o ulIuholIzudoi
munlom umu IIclu uiu cudu uluno com
unoluoos monsuIs sohio o dosonvolvImonlo dus
luhIlIdudos do loIluiu, osciIlu o oiulIdudo.
Ao IInul do cuiso, so o uluno souhoi loi o
osciovoi uluvius o Iiusos sImlos, consIdoiu-so
quo ulcunou o ohjolIvo du ulIuholIzuuo. Alunos
quo j domInuvum ulguns iIncIIos odom
clogui u osciovoi oquonos loxlos, mus do modo
goiul, quom clogou com ouquIssImu InIoi-
muuo sohio como so l o so osciovo convoncIo-
nulmonlo, vuI ulcunui u loIluiu o u osciIlu do
soiIos do uluvius o Iiusos sImlos. Lslo, onluo,
o o ohjolIvo du uvulIuuo nu ulIuholIzuuo. No
iImoIio cIclo du oscolu iogului (o olo ioslo du
vIdu] oslo iocosso vuI soi uoiIoIoudo.
Nos iImoIios dIus do IuncIonumonlo du
sulu, uiovoIlumos uiu Iuzoi umu hiovo
sondugom, iocodImonlo quo odo soi ioolI-
do nu moludo du duiuuo do cuiso o nu llImu
somunu do uulu. Nu iImoIiu sondugom lonlu-
mos InconlIv-los u osciovoi o nomo, um oxoicI-
cIo do lIgui IIguius u uluvius o loIluiu do uluvius
sImlos muIs conlocIdus o ulIlIzudus olu
comunIdudo. Nu sogundu o loicoIiu sondugons,
odImos lumhom quo os ulunos comlolom us
uluvius o us Iiusos sImlos com uluvius quo
odom soi oscollIdus onlio um giuo, oi
oxomlo. Nu llImu sondugom, odImos quo
osciovum uluvius, Iiusos o, so ossIvol, um
oquono loxlo, sohio os lomus liuhulludos.
A oigunIzuuo dus InIoimuoos (lumunlo
du loliu olc] o ImoilunlIssImu. Nus uvulIuoos o
ohjolIvo o voiIIIcui o quo IoI uiondIdo duiunlo
o liuhullo com os lomus, oi Isso ulIlIzumos
uluvius, Iiusos o lioclos do loxlos liuhulludos.
Duiunlo u sondugom nuo o loiu do uiondoi,
Slvcne 8crbcto

mus o um momonlo do voiIIIcuuo do uion-


dIzugom. Nu llImu sondugom, nos ulIlIzumos
umu soiIo do oquonos oxoicIcIos o u IolocoIu
do umu Iolo do um dos lomus o muIlos
consoguom onumoiui os ohjolos iosonlos nu
Iolo.
A sondugom odo lovui umu ou duus uulus,
oIs o Imoilunlo o quo olos lonlum lomo uiu
domonsliui o quo suhom. O ulIuholIzudoi l cudu
Insliuuo uiu os ulIuholIzundos, lIiu dvIdus,
convoisu o nocossiIo o osoiu quo Iuum o
oxoicIcIo lIdo, ohsoivundo so iocIsum do ujudu.
So iocIsuiom, somio o hom dIulogui com u
luimu, cololIvumonlo, uiu quo lodos lIiom suus
dvIdus, iocohum oxlIcuoos o ucomunlom os
dIiocIonumonlos do ioIossoi. Poiom, odImos
quo o ulIuholIzudoi uonus convoiso com os
ulunos, mus quo nuo v uo quudio nom dIlo us
soluoos. So ulguom conlInuui com dvIdus,
onluo, odo iocohoi u ujudu IndIvIduulmonlo.
AvulIumos somio du soguInlo Ioimu: Ioz
sozInlo, Ioz com ujudu (do ulIuholIzudoi], nuo
Ioz. So o uluno odIi ujudu, o ulIuholIzudoi odo
conduzIi u iososlu do uluno oi moIo do
Insliuoos, dIcus o oigunlus consliulIvus.
Nossos cusos, o ulIuholIzudoi dovo Ii ussInulun-
do nu sondugom u uilo nu quul o uluno ioco-
hou dIiocIonumonlo. Ponsumos quo quom
consoguo Iuzoi com ulgumu ujudu osl u cumInlo
do uiondoi. Quom osl com muIlus dIIIcul-
dudos, nuo consoguo iosondoi u sondugom nom
com u ujudu do ulIuholIzudoi. Nuo julgumos u
oilogiuIIu, mus so o uluno domInu os iIncIIos
du loIluiu o du osciIlu.
O ulIuholIzudoi ucomunlu o uluno lumhom
do um sogundo modo. Nu uslu com lslIcos,
o ulIuholIzudoi guuidu u IIclu do InsciIuo do
cudu um com sous dudos ossouIs o sondugons
o, uo IInul do cudu ms, iocollo oxomluios do
sous liuhullos muIs iolovunlos. Islo o ujudui u
uvulIui iocossuulmonlo o uiondIzudo do cudu
um, u uilIi do umu vIsuo do dosonvolvImonlo
IndIvIduul, dosdo u iImoIiu sondugom ulo u
llImu.
Poi llImo, o ulIuholIzudoi unolu numu IIclu
IndIvIduul u uvulIuuo monsul dos ulunos,
ulIlIzundo suus ohsoivuoos sohio o dosonvol-
vImonlo o os liuhullos oluhoiudos, londo om
vIslu luhIlIdudos como us iolucIonudus u soguIi:
Quuntn loituru: l uluvius, l Iiusos, l
lioclos do loxlos, IdonlIIIcu uluvius om loxlos,
l oduos do uluvius, suho o nomo dus lolius,
IdonlIIIcu lolius om loxlos. O ulIuholIzudoi dovo
loi om monlo quo, uiu suhoi loi, dovo-so
onlondoi o quo so l.
Quuntn oscritu: osciovo uluvius, osciovo
Iiuso, osciovo lioclos do loxlo (duus ou muIs
Iiusos londo um lomu om comum]; osciovo hiovos
loxlos com lIlulo, osciovo oduos do sIluhus
Isoludus; osciovo lolius Isoludus.
Quuntn nrulidudo: uilIcIu dus dIscus-
"A nrgunizun dus infnrmuos
[tumunhn du lotru otcJ
impnrtuntssimu. Nus uvuliuos n
nh|otivn vorificur n quo fni
uprondidn durunto n truhulhn cnm ns
tomus, pnr issn utilizumns puluvrus,
frusos o trochns do toxtns truhulhudns.
Durunto u snndugom nn hnru do
uprondor, mus um mnmontn do
vorificun do uprondizugom. Nu
ltimu snndugom, ns utilizumns umu
srio do poquonns oxorccins o u
fntncpiu do umu fntn do um dns
tomus o muitns cnnsoguom onumorur
ns nh|otns prosontos nu fntn."
Al]cbetzco e Prctccs de Culturc: Drycnzco, Plcne]cmento e Avclco
6
soos; uilIcIu dus dIscussoos dosonvolvondo
onlos do vIslu cooionlos com o lomu dIsculIdo;
comioondo o Inloiiolu oiulmonlo o sIgnIIIcudo
dos loxlos lIdos o osciIlos om sulu.
ConcIuso
Noslo liuhullo, osoiumos loi ussInuludo os
iIncIIos muIs iolovunlos do oigunIzuuo,
lunojumonlo o uvulIuuo do iocosso do
ulIuholIzuuo do ucoido com u ilIcu quo
munlomos om nossos iojolos no Dl o Lnloino,
ilIcu quo vIsu ulIuholIzui u uilIi dos lomus
quo suo iolovunlos uiu os ulunos ulondIdos.
Peferncias ibIiogrficas
Comentadas
MInIsloiIo da Lducaao o Culluia. Purmotrns
Curriculuros puru Fducun do Jnvons o
Adultns. 2uuu.
lslc lcxlo c ptoJuzJo pclo MlC c poJc sct ollJo
pclo nlctncl ou nos scctclotos Jc cJucooo
Jos csloJos c muncpos. l um lcxlo poto o
ptmcto c scgunJo cclos Jo lnsno lunJo-
mcnlol {1'. o 4'. Sctcsj, mos ltoz mulos Jcos
nlctcssonlcs poto o Jcscnvolvmcnlo Jos lcmos
nos solos Jc olfolclzooo.
MInIsloiIo da Lducaao o Culluia o Aao LducalIva.
Vivor o Aprondor. 2uuu.
lslc c um molctol ptoJuzJo pclo MlC c pclo
Aoo lJucolvo, fotmoJo pot ltcs volumcs, poto
sct ullzoJo pclos olunos scgunJo os PCNs poto
o lJucooo Jc jovcns c AJullos. l um molctol
nlctcssonlc c o ptmcto volumc poJc sct
ullzoJo nos solos Jc olfolclzooo, JcsJc quc
o olfolclzoJot, pouco o pouco, v lcnJo c
fozcnJo os cxctccos cm conjunlo com os
olfolclzonJos, ossm quc clcs lvctcm oJqutJo
um pouco Jc oulonomo no lcluto c no csctlo.
lsl Jsponvcl cm cJ-tom.
Slvcne 8crbcto
7
AlfabetIzar adultos
em trs meses
Ps-Construtivismo e a proposta
0idtica Ceempiana
Esther Pllcr 6rcss
Frcncscc Celsc Crscstcmc Secundnc
Apresentao
LnsInui u loi o u osciovoi o uIndu um dos muIoios dosuIIos do Plunolu. Nu
ndIu, um uIs do 1 hIlluo do luhIlunlos, u% dus ossous suo unulIuholus.
No BiusIl, convIvomos com 1u mIlloos do unulIuholos uhsolulos o 8
mIlloos do unulIuholos IuncIonuIs, muIoios do 1 unos.
L iocIso lovui u soiIo oslo iohlomu o uiui do consIdoi-lo como
quosluo socIul. LnsInui u loi o u osciovoi o luioIu odugogIcu om doIs
sonlIdos, u suhoi, o ioIIssIonul o o cIonlIIIco. Nuo o nudu IcIl onsInui u
loi o u osciovoi. So o Iosso, nuo loiIumos luIs IndIcos do unulIuholIsmo.
Os giuos loliudos suhoslImum o clumudo umhIonlo ulIuholIzudoi,
oIs us ciIunus dosso sogmonlo loliudo suo homhuidoudus dosdo
oquonInus olos loxlos osciIlos om joinuIs, lIvios, iovIslus, cuilus olc o
olo convIvIo com ossous quo lom o osciovom. J nus Iuvolus ou zonu
iuiul, som quuso nudu osciIlo om cusu, som uol, lIs ou cunolu o,
sohioludo, com ossous no onloino quo, ou nuo suhom loi o osciovoi ou,
so suhom, nuo o Iuzom ioguluimonlo oi Iullu do suoilos do loxlo. VIu do
iogiu suo udullos quo nuo odom comiui lIvios, iovIslus o nom soquoi
joinuIs. Com muIlu dIIIculdudo o CoiioIo llos ulcunu com umu honIuzoju
cuilu voz oi ouliu.
A SuhcomIssuo Poimunonlo do AlIuholIzuuo du Cmuiu dos
Douludos lunou o "Punoiumu du AlIuholIzuuo no BiusIl" como umu
Inlioduuo o unlIso do iohlomu. No documonlo, uuiocom ovIdncIus
Imoilunlos, donlio olus u do quo om lodos os 28 iojolos o cumunlus
do ulIuholIzuuo do udullos uconlocIdos no BiusIl dosdo 184, Ioium
* Douloia om Fslcologla da Inlollgncla ola Unlvoisldado do Fails o Cooidonadoia do
Fosqulsa do GLLMFA.
** Giaduado om Fodagogla o Sociolilo Munlclal do Lducaao om Canlnd-Coai.
"A Suhcnmissn
Pormunonto do
Alfuhotizun du
Cmuru dns Doputudns
lunnu n Punnrumu du
Alfuhotizun nn Brusil
cnmn umu intrndun o
unliso dn prnhlomu.
Nn dncumontn,
upurocom ovidncius
impnrtuntos, dontro olus
u do quo om tndns ns 28
prn|otns o cumpunhus do
ulfuhotizun do udultns
ucnntocidns nn Brusil
dosdo 184, fnrum
tnmudns cnmn
ulfuhotizudnros possnus
nn tituludus cnmn
prnfissinnuis."
8
lomudos como ulIuholIzudoios ossous nuo
lIluludus como ioIIssIonuIs. A lnIcu somio
IoI ulIlIzui como ulIuholIzudoios, volunliIos som
ciodoncIuIs ioIIssIonuIs, como so oslu Iosso umu
ohiu do ussIslncIu socIul. L oiom sIgnIIIculIvu
u InoIIccIu doslos iojolos o cumunlus, oIs o
unulIuholIsmo nuo osl nom do longo oiiudIcudo,
oimunocondo como o iIncIul dosuIIo uiu u
oducuuo no BiusIl. Lslu sonlonu IoI uIIimudu
oi Louiono lIllo, om 1u27, nu cIdudo do
PIiucIcuhu o ulo os dIus do lojo lom suu vulIdudo.
L InudmIssIvol u Ioimu IIlunlioIcu como u
oducuuo, sohioludo u do udullos, lom sIdo
iovoilIdu. Posu muIlo muIs noslo mhIlo u hou
vonludo o os sonlImonlos do gonoiosIdudo do
quom so dIsoo u Iuzoi umu hou uuo do quo um
comiomIsso soiIo com os ulIuholIzundos.
Ao ioulIzuimos u ulIuholIzuuo om lis
mosos, nuo dojumos ussui u IdoIu do quo o ossu
umu luioIu IcIl o iolIcvol oi quulquoi
oquono osIoio oducucIonul, som muIlus
ioocuuoos. O iImoIio, iImoIiIssImo onlo
u doslucui, o quo oslo xIlo so dovo u umu
ioIundu ioIoimuluuo molodologIcu. H oi lis
dolo um ulIcoico cIonlIIIco do oluhoiuuo umlu
o ioconlo quo iocIsu soi uioiIudo oi quom
quoi ohl-lo. Dudo u comloxIdudo lIIcumonlo
molodologIcu doslus oluhoiuoos, os ioIossoios
ulIuholIzudoios do udullos o ciIunus - oi um
dovoi do oIIcIo - dovom soi cuucIludos noslus
giundos novIdudos molodologIcus.
Dosonlum iomIssoius us Inmoius
InIcIulIvus du iooslu dosonvolvIdu BiusIl uIoiu
olo GLLMPA (Giuo do Lsludos sohio
Lducuuo, MolodologIu do PosquIsu o Auo],
ONG do Poilo Alogio. Suo cuiucloiIslIcus hsIcus
doslu oxIlosu iooslu: liuhullui somonlo com
ioIossoios lIluludos, liuhullui com um novo
joIlo do onsInui o ulIuholIzui moigullundo os
ulunos om um conloxlo culluiul do ucosso
lIloiuluiu, uo cInomu, uo loulio, msIcu, uo
osoilo o s uilos lslIcus, do modo u Iuvoiocoi-
llos u Insoiuo no mundo loliudo.
0escrio da metodoIogia
desenvoIvida
A uIIimuuo do Goiuid Voignuud "A dIdlIcu o
umu iovocuuo" ioulmonlo nos Iuz voi quo so
umu iovocuuo udoquudu o cuuz do ucoloiui o
iIlmo du uiondIzugom nu consliuuo do
conlocImonlo. Somonlo moioco o nomo do
dIdlIcu uquolu Inloivonuo ondo o ioIossoi
onsInu o uluno u onsui, mus uiu lunlo, lumhom
o ioIossoi iocIsu onsui, o muIlo, oIs "so
onsInu quom uiondo".
Puiu hom onsInui o iocIso quo o ioIossoi
suIhu quuIs conlocImonlos sohio osso ussunlo
sous ulunos liuzom uiu u oscolu, oilunlo, nuo
so odo Iguului u lodos, liuhullui lInouimonlo o
so uvulIui uos doIs mosos do uulu. L iocIso
uvulIui unlos do comoui us uulus, ulIlIzundo umu
iovu umlu ou onliovIslu IndIvIduul quo uvulIo
os quulio iumos du ulIuholIzuuo: osciIlu, loIluiu,
sons, lolius o unIdudos lInguIslIcus.
L Imoilunlo ohsoivui quo osciIlu o loIluiu
suo usoclos uiulolos o nuo sImullnoos nu
ulIuholIzuuo o quo, uo ulIcui oslu iovu, o
ioIossoi ussu u conlocoi u iodo do lIolosos
do sous ulunos o odoi onsui om consliuIi
umu dIdlIcu quo soju ioulmonlo umu iovocuuo
uiondIzugom do sous ulunos. Lslu dIdlIcu
nocossIlu do umu looiIu quo u suslonlo,
consliuIdu numu osocIul iounIuo do ilIcus o
nuo num molodo, mus num iocosso.
A TooiIu GoomIunu do AiondIzugom du
LsciIlu iosullu du osloIiu do oluhoiuoos Pos-
ConsliulIvIslu o consIdoiu os nIvoIs o oiIodos
du osciIlu uiu clogui ulIuholIzuuo, u suhoi:
Esther Pllcr 6ross e Frcncsco Celso Crsostomo Secundno
u
o LogogiIIc PoiIodo
2 PS / 1 PS
'
Ahsolula o lonolIzaa do PoiIodo
8 . AlI / 2 . AlI / 1 . AlI / A / S

lulIvu Ro o lonolIzuu do PoiIodo
6 . AlI / . AlI / 4 . AlI
Os ulunos odom ussui oi ulguns dossos
nIvoIs oi loiom vIvIdo Ioiu du oscolu sIluuoos
quo so conslIluIium om hous iovocuoos som,
no onlunlo, usuiom os sInuIs do codIgo socIul
vIgonlo uiu u osciIlu, Islo o, us lolius. lullu-llos,
noslo cuso, o conlocImonlo dus lolius umu voz
quo osciovomos com lolius. Poiom o conlocI-
monlo dus lolius, como quulquoi conlocImonlo,
nuo so d lInouimonlo, mus sIm om iodo, nu quul
odomos ohsoivui dIIoionlos lIolosos: onsui
quo osciovoi o dosonlui, quo o osciovoi lolius,
oiom quuIsquoi lolius; quo o umu loliu uiu
cudu voz quo so uhio u hocu olc.
A iooslu dIdlIcu goomIunu d oiIgom
u umu looiIu du sulu do uulu, quo Iuz doslu um
locus muIlo dIslInlo do quo uconloco do modo
goiul nus oscolus convoncIonuIs. ViIos suo os
usoclos quo oslu looiIu juslIIIcu:
Orgonzooo Jos lurmos cm lorno Jc um
ncIco comum,
Conlrolo JJlco. num lcmpo c cspoo
cslvcs,
lmcrsoo no cuIluro c mcrcnJo como
olvJoJc JJlco,
TroloIho cm sulgrupos uIcos c suo
cspccoI orgonzooo vo cIcoo Jc
IJcrcs,
jogo como umo Jos formos prvIcgoJos
Jc propor provocoocs,
Coroclcrzooo Jos nvcs cognlvos c os
rlos Jc possogcm Jc um o oulro,
TroloIho JvcrsfcoJo scgunJo os nvcs,
Loo Jc coso, suo mporlnco c conlr-
luoo nJvJuoIzonlc,
AvoIooo com novo cnfoquc, onJc os
gnorncos lcm scu popcI rcvcIoJor,
Lvosoo zcro, 100; Jc ossJuJoJc c
ponluoIJoJc, pos o lurmo c um corpo.
o foIlo Jc umo porlc cnfroquccc o loJo.
AnIise de Procedimentos
e Tcnicas PeIacionadas
A OigunIzuuo dus luimus om loino do um
ncloo comum so suslonlu nu domonsliuuo do
quo us uiondIzugons odom soi IucIlIludus so
os uiondonlos uiosonlum um ncloo comum
do conlocImonlos. A vulIdudo do cuiloi socIul
'
Fi-sllblco

Sllblco

AlIabllco

AlIabollzado
Al]cbetzcr cdultos em trs meses. PosConstrutvsmo e c Propostc 0dctcc 6eempcnc
"A Orgunizun dus turmus om tnrnn
do um nclon cnmum so sustontu nu
domnnstrun do quo us
uprondizugons pndom sor fucilitudus
so ns uprondontos uprosontum um
nclon cnmum do cnnhocimontns. A
vulidudo dn curtor snciul dn cnntoxtn
oscnlur, om purticulur du sulu do uulu
huhitudu pnr umu turmu fixu do
ulunns - cnlogus do umu srio num
dotorminudn porndn lotivn, nn umu
cnntingnciu indoso|udu nu um morn
urrun|n prugmticn puru nrgunizur
turmus do ulunns."
6u
do conloxlo oscolui, om uilIcului du sulu do
uulu luhIludu oi umu luimu IIxu do ulunos -
cologus do umu soiIo num doloimInudo oiIodo
lolIvo, nuo o umu conlIngncIu Indosojudu ou
um moio uiiunjo iugmlIco uiu oigunIzui
luimus do ulunos. Tiulu-so sIm, do conslIluIi
uicoIios quo nuo odom oslui om ulumuios
muIlo dIslunlos com ioluuo uo quo so quoi
uiondoi. Poi Isso, o ncloo comum do suhoios
o nuo suhoios o o uimolio docIsoiIo uiu
oigunIzui umu luimu do ulunos, u quul oxIslo
oi conlu do ioosIlo do, junlos, uiondoiom
ulgo dosojudo.
O Conliulo dIdlIco num lomo o osuo
oslvoIs so Iundumonlu nu consluluuo do quo o
iohlomu du uiondIzugom o um Ionmono do
uigncIu, ondo o ossIvol o dosojvol lunojui u
oscoluiIdudo uiu quo, num coilo oiIodo do
lomo, lodos os ulunos lonlum ucosso uos
Insliumonlos do onsumonlo dIsonIvoIs uiu
uquolo Inslunlo. Islo o ossIvol oiquo uiondoi
o um suhslIlulo do InslInlo uiu os lumunos.
Aiondoi o um Ionmono culluiul o nuo nuluiul.
Quulquoi IndIvIduo udullo quo lonlu um
ioIossoi comolonlo o cuuz do loi o osciovoi
om lis mosos. So nuo o Iuz, nuo o iohlomu do
uluno, nom quosluo do muIs lomo. L, IndIscu-
lIvolmonlo, um iohlomu do onsIno o nuo do
uiondIzugom.
A Imoisuo nu culluiu o u moiondu como
ulIvIdudo dIdlIcu ossIhIlIlum ulIuholIzui
moigullundo os ulunos om um conloxlo culluiul
do ucosso lIloiuluiu, uo cInomu, uo loulio,
msIcu, uo osoilo o s uilos lslIcus, uiu
Iuvoiocoi-llos u Insoiuo no mundo loliudo o u
usconsuo socIul o do odoi. AssIm, nInguom
uiondo u loi o osciovoi hom so ossu uiondI-
zugom nuo Ioi IoIlu no coiuuo du culluiu ondo
oslo uluno oslIvoi InsoiIdo. A moiondu como
ulIvIdudo dIdlIcu lom o odoi do Ii ulom du
Iomo hIologIcu, mus do dosoncudoui u sodo o u
Iomo do holozu o do uiondIzugons, oIs vom
cuiiogudu do lomhiunus InIInIlus.
O Tiuhullo om suh-giuos ulIcos o suu
osocIul oigunIzuuo vIu oloIuo do lIdoios, nusco
do duus dImonsoos quo so onliociuzum nu huso
du oxIslncIu lumunu - u iudIcul domundu do
uiondIzugom o u suu osliuluiu gonolIcumonlo
socIul. Amhus ooium consoquncIus Imoi-
lunlos no osluholocImonlo do condIoos
uioiIudus uiu o uiondoi nu oscolu, umu voz
quo umu giundo doIusugom o um ImodIlIvo do
dIlogo o do liocus. DIlogos o liocus ciIum um
clImu ioIcIo uiu u ocoiincIu do uiondoi,
sohioludo nus Iusos dIscuisIvus do iocosso
cognIlIvo, ondo u liocu onlio IguuIs o muIlo muIs
Iocundu do quo u Inloivonuo do ioIossoi com
o oso do suu uuloiIdudo do suoslo suhoi.
Aiondo-so muIs om giuos ulIcos, oIs us
liocus suo mllIlus onlio os uiondonlos.
Os Jogos como umu dus Ioimus iIvIlogIudus
do iooi iovocuoos, ulom du IInulIdudo
dIdlIcu osocIIIcu u quo so doslInum o jogos
so ioslum u InIInIlus ossIhIlIdudos
liuhullum uIndu o suhoi oidoi, oiquo nuo so
gunlu somio o o iocIso u uiondIzugom do
lulo o du oidu o o quoioi gunlui, oIs o iocIso
uiondoi com us oidus ou Iiucussos, lIiundo
lIoos duI, InclusIvo du oiIoimunco do
udvoisiIo uiu uvunui nu suu uluuuo o
uiondoi u gunlui olIcumonlo.
A CuiucloiIzuuo dos nIvoIs cognIlIvos, os
iIlos do ussugom do um u oulio o o liuhullo
dIvoisIIIcudo sogundo os nIvoIs lm como huso
u uvulIuuo IoIlu nu iovu umlu quo ovIdoncIu
umu iodo do lIolosos o so conslioI umu
"oscudInlu dos nIvoIs", ondo cudu uluno odoi
ucomunlui sou iogiosso nu consliuuo du
ioiIu ulIuholIzuuo. Lslus oscudus oimunocom
nu sulu como Ionlo do oiIonluuo uiu u
Inloivonuo do ioIossoi o como Insliumonlo
quo cuusu oxoclulIvu o dosoilu o dosojo do
Esther Pllcr 6ross e Frcncsco Celso Crsostomo Secundno
61
uiondoi, oIs "so os oulios odom, ou lumhom
vou consoguIi". A uilIi du "oscudInlu dos
nIvoIs", o ioIossoi iouiu liuhullos dIvoisI-
IIcudos uiu cudu uluno conIoimo os nIvoIs.
A LIuo do Cusu, suu ImoilncIu o conliI-
huIuo IndIvIduulIzunlo, lom giundo vulIu
quundo usudu udoquudumonlo, oIs om cusu
suoo-so quo o uluno liuhullo IndIvIduulmonlo
num conloxlo dIIoionlo du sulu do uulu, oiom
u lIuo do cusu vIsu iolongui u uulu.
A AvulIuuo com novo onIoquo, ondo us
IgnoincIus lm sou uol iovoludoi, liulu-so do
umu conjunuo dolIcudu onlio o dIioIlo do
oquIvocui-so o Ioimului lIolosos Incomlolus,
ucoIlus lomoiuiIumonlo, mus uo mosmo lomo
com o ImoiulIvo do loi quo udmIlIi sou oquIvoco
como condIuo uiu uvunui. L um novo oIxo
uiu o onsIno, doIxundo u logIcu do conlodo o
iovulocondo u logIcu do iocosso do uluno.
Aiondoi lom duus Iusos, u clumudu oi PIugol
do dIulolIcu, quo o Iuso do conIlIlo cuusudo olu
lomudu do conscIncIu du Incomloludo du
lIoloso o nocossIdudo do iuluiu, o u
dIscuisIvu, Iuso vIvIdu uos u Ioimuluuo do umu
lIoloso o sou ucollImonlo oi um coilo lomo.
Ousui om ulIuholIzui com Lvusuo zoio,
1uu% do ussIduIdudo o onluulIdudo lom lodu
iuzuo do soi nu cionu do quo domociucIu do
suhoi o uiondIzugom o oiono com "Nonlum u
Monos", oIs u luimu o um coio o u Iullu do
umu uilo onIiuquoco o lodo.
PesuItados aIcanados
e que possam ser esperados
peIas situaes mais
rotineiras
A Piooslu DIdlIcu GoomIunu, quo ulIuholIzu
om lis mosos, iolucIonu iosulludos Iuhulosos
como om lloiIunoolIs, nu oxoiIncIu IonoIiu
do Iiono ToiozInlu lucl, om Poilo Alogio, com
u ulIuholIzuuo do 1.uuu mulloios do 17 u 86
unos, ulom do HoiIzonlInu, VIumuo o Cunous.
InsIiudu no xIlo du DIdlIcu GoomIunu,
no uno 2uuu, u ComIssuo do Lducuuo, Culluiu
o Dosoilo du Cmuiu dos Douludos, om
uicoiIu com u SocioluiIu do Lducuuo do DIsliIlo
lodoiul, ioulIzou u ulIuholIzuuo do 127
IuncIoniIos loicoIiIzudos du Cmuiu o Sonudo,
quo goiou o Rolulo do LxoiIncIus "Vollu uos
Lsludos" dIsliIhuIdo olu Cmuiu dos Dou-
ludos.
Como consoquncIu do xIlo doslo liuhu-
llo, om 2uu1 o GLLMPA ioulIzou cuisos uiu
quuso 1uuu ioIossoios ulIuholIzudoios om
BiusIlIu o Poilo Alogio, sondo quo uIndu noslo
uno lIvomos u oxoiIncIu do CunIndo (CL] com
u ulIuholIzuuo do 6u udullos om 8 mosos.
No uno do 2uu2, lIvomos umu giundo
umlIuuo dus oxoiIncIus quo onvolvoium
viIos osludos. No Coui: CunIndo, IcuuI,
QuIxud, Suo Gonulo do Amuiunlo, Ocuiu,
TiuIiI o Muico; om Poinumhuco: CumuiugIho; no
Puiun: LondiInu; no RIo Giundo do Sul: Sunlu
Bihuiu do Sul o Suo Boiju; no RIo do JunoIio:
Rosondo; om Suo Puulo: Suo Joso do RIo Piolo o
no PIuuI: GuuiIhus o Acuuu.
A Iuhulosu conliIhuIuo du sIcognoso du
ulIuholIzuuo o du DIdlIcu GoomIunu, husoudu
nu iovocuuo do uluno o suu Imoisuo no
umhIonlo ulIuholIzudoi, do loliumonlo, du sulu
do uulu, dus ulIvIdudos com loxlos, uluvius,
lolius o momonlos culluiuIs domonslium quo o
ossIvol ulIuholIzui udullos om lis mosos o quo
oslu uiondIzugom o oiono, oIs InloinulIzudu
soi uulomulIzudu olo oigunIsmo como lodus
us uiondIzugons quo nuo suo uonus ImIludus.
AlIuholIzui udullos om lis mosos o ciIun-
us om um uno o ossIvol o vIvol, oIs onsui
om lomos muIs longos nos lovu u nuo olImIzui
o lomo, ucuhumos nuo onsInundo o os ulunos,
uo ohsoivuiom ioolIi o Insucosso do oulius
Al]cbetzcr cdultos em trs meses. PosConstrutvsmo e c Propostc 0dctcc 6eempcnc
62
lonlulIvus, ovudom oi uio modo do novumonlo
Iiucussuiom.
As oxoiIncIus ucumuludus olo GLLM-
PA lovum-nos u clumui u ulonuo uiu lis ious
hsIcus, u suhoi, u coioiul, u diumlIcu o u logIcu,
som us quuIs us uiondIzugons IIcum Incomlolus
ou nuo uconlocom.
ConcIuses
Mudui o sonso comum do quo uiondoi nuo o
uiu lodo mundo, Islo o, do quo l dIIIculdudos
do uiondIzugom InsuoivoIs uiu um coilo
nmoio do ulunos, o luioIu conliul du odugogIu
o du domociucIu, u uilIi du doscohoilu do quo
"lodos odom uiondoi". Islo ImlIcu om moxoi
com concooos do ioIossoios do quo, som ulgo
oxloiIoi uo conloxlo du sulu do uulu, como sossoos
do ioIoio, uoIo sIcoodugogIco ou ulon-
gumonlo do oiIodo lolIvo, coilos ulunos nuo
ulIngom o hsIco iovIslo do uiondIzugons do
cuiiIculo oscolui. Imu vIsuo umulgumudu onlio
IumIlIu o oscolu o um dos IngiodIonlos doslo
sonso comum. Im uluno cuiucloiIzudo como
oiIundo do "umu IumIlIu dososliuluiudu" o
Inuduludo nu oscolu o Iududo uo Iiucusso om
sou iondImonlo Inlolocluul. Imolonlo dIunlo
doslos ulunos, o ioIossoi so dosonoiu du
iosonsuhIlIdudo do onsInui-llos. Isso ocoiio
como so om umu "IumIlIu dososliuluiudu", o quo
dovIu soi onlondIdo como ondo Iullu o dosojo,
oxIslo ulcoolIsmo, vIolncIu olc., soju Ionmono,
sonuo osocIIIco, uo monos Ioilomonlo ussocIudo
somonlo s clussos ouluios. LscumoloIu-so suu
ocoiincIu onlio us cumudus modIu o ullu.
Donlio doslo conloxlo, us ioIossoius, vIu
do iogiu, osluholocom um uimolio uo quul
dovom coiiosondoi lodos os sous ulunos, u IIm
do quo olus consIdoiom ossIvol guiunlIi-llos
uiondIzugom. DuI docoiiom suus iovIsoos
uIIimulIvus do quo u 7u ou 8u% dos ulunos olus
odom guiunlIi uiondIzugom. A 1uu% o
ImossIvol.
Lm IolIcIssImu ulogoiIu do MIguol Mussolo,
sIcunulIslu uigonlIno du oquIo doconlo do
Goomu, u IuIxu onlio o ossIvol (7u o 1uu%] o o
lugui u soi ioonclIdo olo dosojo do onsInui
do voidudo. So o dosojo odo dui conlu doslo
Inloivulo onlio 7u o 1uu% do sucosso, oiquo o
dosojo, oi ossncIu, oisoguo o ImossIvol,
quoi dIzoi, vonco ImossIvoIs uliuvos du
Invonuo. O ossIvol o ulcunudo com o j Invon-
ludo, com uquIlo quo j IoI ucumuludo cIonlIIIcu
o culluiulmonlo. O ossIvol so sIluu nos lImIlos
du moiul, u quul conslIluI um "dovoi soi." O
ImossIvol suoiu u moiul olo comiomIsso
olIco com o dosojo do onconliui cumInlos uIndu
nuo liIlludos. O dosojo onIionlu o dosconlo-
cIdo oi moIo do ulloinulIvus unlos nuo onsudus.
A oslu uvonluiu osluo convIdudos os quo nuo
quoiom oimunocoi no mhIlo do ossIvol, Islo
o, lodos os quo nuscom do um lomom o do umu
mulloi, oIs oslu o u iocIuu vocuuo lumunu.
"[...) o Jesejo, por essnc|n, persegue
o |mpossIve|, quer J|zer, vence
|mpossIve|s nlrnves Jn |nven0o. O
possIve| e n|cnnnJo com o j
|nvenlnJo, com nqu||o que j fo|
ncumu|nJo c|enlIf|cn e
cu|lurn|menle. O possIve| se s|lun nos
||m|les Jn morn|, n qun| consl|lu| um
"Jever ser." O |mpossIve| supern n
morn| pe|o comprom|sso el|co com o
Jesejo Je enconlrnr cnm|nhos n|nJn
n0o lr||hnJos. O Jesejo enfrenln o
Jesconhec|Jo por me|o Je
n|lernnl|vns nnles n0o pensnJns."
Esther Pllcr 6ross e Frcncsco Celso Crsostomo Secundno
68
Al]cbetzcr cdultos em trs meses. PosConstrutvsmo e c Propostc 0dctcc 6eempcnc
A oscolu, uiu onsInui u lodos, lom quo
uhiuui oslu uvonluiu o, consoquonlomonlo, lom
como io-ioquIsIlo quo o ioIossoi osloju somio
Invonlundo o uiondondo. Aiondondo com
sous cologus om iounIoos somunuIs do osludo,
uiondondo com moslios om cuisos o om ucoivo
hIhlIogiIIco o uiondondo oi moIo do suu
ioiIu ioduuo osciIlu.
64
Processo de alfabetIzao
com 8ase LInguistIca
6ulhermnc Pererc Ccrrc
Apresentao
A oducuuo do jovons o udullos no BiusIl j uliuvossou viIus cumunlus
do ulIuholIzuuo. LxoicIcIo do olIlIzuuo ou do dosolIlIzuuo, movImonlos
como u Ciuzudu ABC, MOBRAL, LDICAR o ALlABLTIZAAO
SOLIDRIA suo osliulogIus uiu ulIuholIzui quo lm o ohjolIvo do coiiIgIi
u InjuslIu socIul, lumhom iovocudu olu iociIu sIluuuo oducucIonul
do uIs.
Nu docudu do 8u, com u dIIusuo dus ohius IundumonluIs do PIugol o,
sohioludo, com u dIvulguuo dos osludos du uigonlInu LmIlIu loiioIio o
sous coluhoiudoios sohio lInguu osciIlu, cioscou, no conloxlo oducucIonul
hiusIloIio, u looiIu odugogIcu quo iIvIlogIu u "consliuuo" do
conlocImonlo. O ConsliulIvIsmo, onquunlo concouo oIslomologIcu,
IoI sIslomulIzudo como muliIz ulIcvol u quulquoi cumo do conlocImonlo,
InclusIvo, ou iIncIulmonlo, ulIuholIzuuo.
Nu docudu do uu, quo so InIcIou com o Ano InloinucIonul du
AlIuholIzuuo, IdoIus do Puulo lioIio lIdoiuium us cumunlus do
ulIuholIzuuo do udullos. Somio onvolvIdo om movImonlos ouluios,
Puulo lioIio osludou u lInguugom do ovo, suu vIvncIu o omunlou u
hundoIiu du lIhoiluuo dus cuusus do ovo oiImIdo, ioocuundo-so
sohiomunoIiu com u suoiuuo do unulIuholIsmo, com u ioIundu cionu
do quo u uquIsIuo du loIluiu-osciIlu o IndIsonsvol uiu quo o cIduduo
loIu o mundo o ossu liunsIoim-lo.
Quom conloco u lInlu do Puulo lioIio o u do ConsliulIvIsmo sonlo u
convoigncIu onlio us duus. A dImonsuo socIul o InloiulIvu do ConsliulI-
vIsmo osl Inoionlo nos iossuoslos o vuloios odugogIcos, nus oluhoiuoos
* FioIossoia do Doailamonlo do Lnguas o Llloialuia Voincula da UIFA, llconclada om
Lolias, Moslio om Llngusllca. L Cooidonadoia do Fiogiama do Lducaao a Dlslncla da
Unlvoisldado Iodoial do Fai.
"Nu dcudu do 80, cnm u
difusn dus nhrus
fundumontuis do Piugot o,
snhrotudn, cnm u
divulgun dns ostudns
du urgontinu Fmliu
Forroirn o sous
cnluhnrudnros snhro
lnguu oscritu, croscou, nn
cnntoxtn oducucinnul
hrusiloirn, u tonriu
poduggicu quo privilogiu
u 'cnnstrun' dn
cnnhocimontn. [...JNu
dcudu do 00, quo so
inicinu cnm n Ann
Intornucinnul du
Alfuhotizun, idius do
Puuln Froiro lidorurum us
cumpunhus do
ulfuhotizun do udultns."
6
dus iooslus o nu ilIcu socIul do Puulo lioIio,
quo iogu u oimunonlo ioconsliuuo dus
ilIcus odugogIcus, iIncIIo consolIdudo no
ConsliulIvIsmo.
Suo ossus ilIcus oducucIonuIs iogiossIs-
lus, comiomolIdus com iojolos ouluios,
com vuloios domocilIcos o do cIdudunIu lonu,
quo domInum us IdoIus oducucIonuIs om nosso
BiusIl uluul, ossoncIulmonlo no quo so ioIoio
uquIsIuo du loIluiu-osciIlu.
Teorias renovadoras
e prticas anacrnicas
Os iocodImonlos o osluius uiiuIgudus uIndu
suo huiioIius u voncoi, nu muIoiIu dus oscolus
doslo Imonso PuIs. Suho-so quo, oi muIs
odoiosu quo soju u mudunu, olu nuo conso-
guIi so Imoi liunquIlu ou ioonlInumonlo.
Mosmo quo ionovuoos j so sInlum, o iocosso
do InIcIuuo loIluiu-osciIlu husIcumonlo nuo so
ulloiou. Quundo o ulIuholIzundo, quulquoi quo
soju sou oiIIl, clogu clusso, o lovudo u ioduzIi
o codIgo osciIlo, som suhoi quo osl dosonlundo
sImholos quo ioiosonlum uquIlo quo Iulu. L
lovudo u, ImodIulumonlo, dosonlui lolius, u
coIui uluvius ou Iiusos, u dIvIdIi sIluhus, Islo
o, u Iuzoi unlos do comioondoi o quo Iuz. Nu
voidudo, nus oscolus do Ioimuuo uiu o
mugIsloiIo, om nonlum giuu do onsIno l u
ioocuuuo oIolIvu com u ilIcu du ulIuho-
lIzuuo. Nu hugugom do ulIuholIzudoi, muIlus
vozos, osl u Incoioiuuo do molodologIus o do
iIncIIos looiIcos oxliomumonlo iIcos, mus quo
nuo suo suIIcIonlos uiu mudui u ilIcu nu
oscolu. lullu-llo umu dIiouo lInguIslIcu, quo
nuo odo soi conIundIdu com iIgIdoz, com
udionIzuuo ou com iosciIuo, osluius
condonudus nuo so olo ConsliulIvIsmo, mus
oi lodo liuhullo oducucIonul do vunguuidu. O
ulIuholIzudoi dovo oslui iouiudo uiu soi o
modIudoi o oquIlIhiudoi nuo so om sIluuoos do
uiondIzugom, do Inloiuuo o do conIlIlos om
sulu do uulu, mus lumhom om momonlos iocIsos
do iocosso do uquIsIuo du loIluiu-osciIlu. Isso
ujudui o osludunlo u ussui com liunquIlIdudo
oi osliudus quo uliuvossum InIoincIus o
lIolosos, uiu Inloiioluuo o codIIIcuuo do
loxlo, hom como uiu o dosonvolvImonlo do suu
conscIncIu molulInguIslIcu, quo o u cuucIdudo
do Iulunlo ioIlolIi sohio u lInguu.
Ds mtodos usados e a
mediao fonoIgica
Nuo so liulu do quoslIonui molodos. O ulIuholIco,
u sIluhuuo, u sonloncIuuo ou o do conlo, lodos
olos lovum o osludunlo uquIsIuo du conscIn-
cIu IonologIcu. LmIlIu loiioIio (1u87], domons-
liundo us Iusos olus quuIs os osludunlos ussum
ulo u uiondoi u loi, iovolu quo u Iuso muIs
udIunludu du ciIunu nu ovoluuo dos usoclos
consliulIvos du loIluiu-osciIlu coiiosondo uo
nIvol ulIuholIco, quundo o ulIuholIzundo oicoho
quo cudu um dos cuiucloios du osciIlu coiios-
ondo u um vuloi sonoio. PInloIio (1uu4], nu
suu loso do douloiumonlo, domonsliu, oi moIo
do Inlonsu osquIsu, quo no BiusIl nuo so ulIcu
nonlum molodo do uquIsIuo do loIluiu-osciIlu
quo nuo soju oi moIo do um iocosso
IonologIco. Lnluo, numu lInguu do ioiosonluuo
ulIuholIcu como u nossu, o iocosso do uquIsIuo
do loIluiu-osciIlu, consoquonlomonlo, onvolvo
somio modIuuo IonologIcu, Islo o, o IoIlo oi
moIo do iogius do coiiosondncIu loliu-som.
O InIcIo do iocosso do uiondIzugom odo
ocoiioi do Ioimus dIslInlus. Podo-so comoui
olu uilo mInImu du Iulu, molodo sInlolIco, ou
comoui oi uilos muIoios ulo clogui uo Ionomu/
loliu, molodo unulIlIco. O Imoilunlo o onconliui
osliulogIus uiu ujudui o ulIuholIzundo u loi
sucosso no sou cumInlo uiu udquIiIi muIs umu
Processo de Al]cbetzco com 8cse Lnystcc
66
Ioimu do comunIcuuo, u loIluiu-osciIlu. As
comlIcudus sImholIzuoos onlio lolius o sons
du Iulu dIIIcullum u ulIuholIzuuo, so o ulIuho-
lIzudoi nuo conlocoi u osliuluiu du iodo do
ioluoos sImholIcus onlio osciIlu o Iulu.
AIfabetizao com ase
Lingstica - AL
Imu ulIuholIzuuo ionovudoiu lom do loi huso
lInguIslIcu. Dui huso lInguIslIcu sIgnIIIcu, InIcIul-
monlo, Invoiloi o iocosso do ulIuholIzuuo du
oscolu liudIcIonul, Islo o, molIvui o osludunlo u
voi u lInguugom osciIlu como ossIhIlIdudo do
ioiosonlui u lInguugom oiul, iocoiiondo-so u um
sIslomu vIsuul. Nu ulIuholIzuuo com huso
lInguIslIcu, o osludunlo sonlo quo uiondoi u
loi o u osciovoi nuo o, sImlosmonlo, sIgnIIIcui
o nomo dos ohjolos, do uoos, do ossous, do
uluvius-cluvo. L oxiossui o Inloiiolui IdoIus
o quo os loxlos suo moIos uiu oxiossuimos
nossus IdoIus. O iocosso do ulIuholIzui com huso
lInguIslIcu lovu om conlu u luiulIdudo o u
dIIoionu onlio Iulu o osciIlu, com ohjolIvos
volludos uiu umu odugogIu culluiulmonlo
iolovunlo o ciIlIcu, quo liuhullu com muloiIul o
osliulogIus quo dosonvolvom us luhIlIdudos do
lInguugom.
L nocossiIo voi u uquIsIuo du loIluiu-
osciIlu como u ossIhIlIdudo do udquIiIi o doson-
volvoi novos sIslomus do comunIcuuo o oi Isso
dovo-so lovui om consIdoiuuo u dIvoisIdudo o
comloxIdudo do ooiuoos do lInguugom om
dIIoionlos nIvoIs uiu sIluuoos do comunIcu-
uo cudu voz muIs comloxus.
A vuloiIzuuo do conloxlo socIo-culluiul o
us ilIcus culluiuIs consliulIvIslus nuo odom
soi Isoludus dus mllIlus ooiuoos nus quuIs
so Iundumonlum os iocossos do uquIsIuo du
loIluiu-osciIlu. L iocIso Ii ulom dus looiIus o
molodos oducucIonuIs o clogui ulIcuuo do
mocunIsmos voidudoIiumonlo lInguIslIcos, o quo
so o ossIvol oi moIo do unIdudos lInguIslIcus
ulIlIzudus nu comunIcuuo lumunu. A ioduuo
do loxlos osciIlos ImlIcu nu liunsIoimuuo do
um sIslomu j oxIslonlo - u lInguu oiul. Lsso
sIslomu liunsIoimudo iossuoo u Inloivonuo
do sIgnos quo conliolum u ioduuo du
lInguugom. L u comloxIdudo dossos sIgnos
iocIsu soi lunojudu, conlioludu, conlocIdu
olo ulIuholIzudoi, uiu quo so lonlu xIlo no
onsIno uiondIzugom du loIluiu-osciIlu.
O iocosso do ulIuholIzuuo quo uiosonlu-
mos lom o ioosIlo do uonlui um iumo quo
umonIzo ou, quom suho, solucIono um dos
iohlomus quo uIndu oisIslom nu oducuuo
hiusIloIiu, u InoIIcIonlo Ioimuuo lInguIslIcu do
ulIuholIzudoi.
ComhInundo us looiIus sIcolInguIslIcus do
liunl SmIll (1uu1], LmIlIu loiioIio-Anu
Tohoiosly (1u88] o Angolu PInloIio (1uu4], com
us looiIus lInguIslIcus do MyiIun Buihosu du SIlvu
(1u81] o MIiIun Lomlo (1u88] o ohsoivundo,
lumhom, us uhoidugons do VIgolsly (1uu1] o
Sclnouvly (1u88] sohio uquIsIuo du lInguugom
osciIlu, ioomos um iocosso do ulIuholIzuuo
quo so dosonvolvo om loxlos. Nosso iocosso, o
ulIuholIzudoi comou sou liuhullo do InIcIuuo
du loIluiu-osciIlu, ioiIumonlo dIlu, mosliundo
uo osludunlo u ioluuo lInguugom oiul -
lInguugom osciIlu, oi moIo do cInco lIos do
loIluiu quo ujudum o ulIuholIzundo u dosonvolvoi
suu conscIncIu molulInguIslIcu, numu Iuso
oicolIvu, uiu dooIs comoui u ioduzIi,
liunsIoiIndo o conlocImonlo du modulIdudo oiul
uiu u osciIlu.
Nossu liunsIoincIu du modulIdudo oiul uiu
u osciIlu, l umu oidom u soguIi: comou-so olos
olomonlos muIs iodulIvos o olos do ioluuo
muIs sImlos o, iogiossIvumonlo, uumonlu-so
o giuu do dIIIculdudo. Donlio dus voguIs lumhom
l umu oidom, InIcIu-so u liunsIoincIu Ionomu/
6ulhermnc Pererc Corrc
67
loliu, soguIdu dus consounlos, lumhom numu
osculu ciosconlo do dIIIculdudos do ioioson-
luuo, somio donlio do loxlo, donlio dus ulu-
vius, InIcIulmonlo om sIluhus do lIo consounlo
muIs vogul, ulo comlolui lodos os udioos
sIlhIcos du lInguu oiluguosu.
A fase da percepo:
a reIao Iinguagem faIadal
Iinguagem escrita
Lm iImoIio lugui, iocuiu-so dosonvolvoi no
ulIuholIzundo u Iuso du oicouo (SILVA, 1u81:
], uiovoIlundo os onsInumonlos do SmIll
(1uu1], quo dIz quo us ciIunus comioondom u
lInguugom osciIlu so lIvoiom um conloxlo
ioIcIudoi, ussIm como uiondom u Iului. Doslo
modo, liuhullu-so com loxlos, u muIoiIu
ioduzIdos olos ioIossoios, s vozos com sous
ulunos, muIlos dolos ioIlolIndo o dIu-u-dIu dos
luhIlunlos du iogIuo. DooIs do oxloiudo o
conlodo do loxlo, ioioduzIdo no quudio, o
ulIuholIzudoi clumu u ulonuo uiu u Ioimu,
iolucIonundo u osliuluiu IIsIcu com o quo so l,
oi moIo dos cIludos cInco lIos do loIluiu.
A iImoIiu loIluiu o IoIlu do munoIiu hom
osonlnou, como so o ioIossoi oslIvosso
convoisundo ou conlundo umu lIsloiIu,
uonlundo u dIiouo quo us uluvius lomum nu
osciIlu.
!
A sogundu o IoIlu muIs dovugui,
ohsoivundo-so os lImIlos do cudu Iiuso. AI so
juslIIIcum os sInuIs do onluuuo o u oigunI-
zuuo om uigiuIos. A loicoIiu loIluiu o lonlu o
uilIIIcIul uiu quo so ossu mosliui os lImIlos
dus uluvius, uiu dosoilui no ulIuholIzundo u
conscIncIu do quo nu Iulu nuo l ioocuuuo
com os lImIlos do uluvius, mus osciovo-so com
ossu lImIluuo.
"
A quuilu loIluiu o IoIlu uiu
mosliui os lImIlos do sIluhus, uiu, conIoimo
M. SIlvu,
#
iooicIonui uos osludunlos
condIoos nocossiIus uiu oicohoiom muIs
iuIdumonlo os mocunIsmos du osciIlu ulIuholIcu,
!
A soquncla osao dlioclonal vom sondo lgnoiada o oi soi um olomonlo lnlioduzldo na oscilla, dovo
soi mollvo do aiondlzagom, objolo do liolnamonlo. |...] Nao iaio, lambm, a lnsoguiana no ioconloclmonlo
da dlioao das Ioimas iovoca um iolaidamonlo no illmo da lolluia" (SILVA, 1u81: u-1u).
"
No Iluxo da llnguagom oial, as alavias soam como oncadoamonlos lndlIoionclados, sondo dlIcll aia
a cilana, na Ioimulaao do lllosos Ionllcas, doloclai o limlno do uma alavia o o lnclo do oulia".
(SILVA, 1uu1: 2u).
#
Sllva (1u81:17) aIlima: Soila lnoIlcaz o liaballo do alIabollzaao quo so ioslilngo a liolnai o ioconloclmonlo
da alavia oscilla som iooiclonai aos alunos condloos nocossilas aia oicoboi mals ialdamonlo o
mocanlsmo da oscilla alIabllca, ou soja, o iolaclonamonlo dos smbolos giIlcos com as ailos monoios da
Iala."
Processo de Al]cbetzco com 8cse Lnystcc
"Nessn lrnnsfernc|n Jn moJn||JnJe
orn| pnrn n escr|ln, h umn orJem n
segu|r. comen-se pe|os e|emenlos
mn|s proJul|vos e pe|os Je re|n0o
mn|s s|mp|es e, progress|vnmenle,
numenln-se o grnu Je J|f|cu|JnJe.
Denlro Jns vogn|s lnmbem h umn
orJem, |n|c|n-se n lrnnsfernc|n
fonemn/|elrn, segu|Jn Jns
consonnles, lnmbem numn escn|n
crescenle Je J|f|cu|JnJes Je
represenln0o, sempre Jenlro Jo
lexlo, Jenlro Jns pn|nvrns,
|n|c|n|menle em sI|nbns Jo l|po
consonnle mn|s vogn|, nle comp|elnr
loJos os pnJres s||b|cos Jn |Ingun
porluguesn."
68
ou soju, o iolucIonumonlo dos sImholos giIIcos
com us uilos monoios du Iulu. luz-so u quInlu
loIluiu uilIIIcIul, muIs luimonIosu, oscundIdu,
ondo so sulIonlu u sIluhu lnIcu dus uluvius.
Algumus iogius oilogiIIcus husoIum-so nu
uconluuuo lnIcu, oi Isso iocomondu-so quo
dosdo codo o osludunlo lomo conlocImonlo do
vuloi IonmIco do uconlo lnIco, quo so ioIlolo
nu osciIlu.
Lssus loIluius, s vozos, lodus olus IoIlus
om um loxlo, oulius vozos, om loxlos dIIoionlos,
Iuzom com quo os osludunlos uliuvossom u Iuso
du oicouo com u ujudu do ioIossoi.
A produo - Sons e Letras
- as Vogais
Illiuussudu u Iuso du oicouo, o ulIuholIzun-
do clogu Iuso om quo liunsoi o conlo-
cImonlo du modulIdudo oiul uiu u modulIdudo
osciIlu du lInguu, u Iuso du ioduuo. Lnluo, suo
uumonludus us condIoos do oicouo do
mocunIsmo du osciIlu ulIuholIcu.
A liunsIoincIu comou olus lolius u, I, u,
umu do cudu voz
$
, somio iocodIdu do
oscluiocImonlos sohio o conlodo o u Ioimu do
loxlo. L-so o loxlo, onIulIzundo us sIluhus dus
uluvius om quo u loliu u osl ioiosonlundo o
Ionomu /u/ lnIco, oiul, uonlundo uiu u loliu.
As uluvius suo doslucudus uiu oxoicIcIos quo
IucIlIlom u IIxuuo du uiondIzugom o vuI-so
uuxIlIundo o osludunlo u osciovoi u loliu u om
lodus us suus Ioimus, ulIlIzundo-so o loxlo uiu
oxlIcui u vuiIuuo do Ioimus o sous omiogos.
A mosmu coIsu Iuz-so com us loliu I o u lumhom
om loxlos om quo u loliu, ohjolIvo do onsIno-
uiondIzugom, oslIvoi om sIluhu lnIcu, como
vogul oiul.
Lomlo (1u87: 27-8u] lomhiu quo o ioIossoi
docIdo quunlo lomo dovo liuhullui com u ioluuo
do um uiu um. Rocomondu quo nuo so doIxo
quo o uiondIz "so IIxo com oxcossIvo uogo u
um concoIlo IlusoiIo du iodo do ioluoos onlio
sons o lolius", oIs Islo "uncoiu o uluno numu
oluu olu quul InovIluvolmonlo ussu, mus du
quul dovo soi ionlumonlo ujududo u suIi".
Somio no loxlo o ulIlIzundo us voguIs
lnIcus, ussu-so ioluuo du loliu o com os
Ionomus /o/ o /o/ o du loliu o com os Ionomus /o
/o/. As voguIs lonus nuo suo dosiozudus.
Quundo us lolius o ou o uuiocom como voguIs
lonus ou somIvoguIs, dovo soi oscluiocIdo o
Ionomu quo ossus voguIs lonus ou somIvoguIs
osluo ioiosonlundo o us cIicunslncIus.
PeIao de identidade
entre Ietras e sons
consonantais
IdonlIIIcudus us solo voguIs oiuIs o suus ioio-
sonluoos, us ossIhIlIdudos do comhInuoos
sIlhIcus vuo ouco u ouco sondo IoIlus com u
Inlioduuo dus consounlos. Lm iImoIio lugui,
liuhullu-so com us consounlos quo munlm, com
suus ioiosonluoos, umu ioluuo hIunIvocu,
sogundo Lomlo, Islo o, v, d, , l, h, I.
A uilIi duI o ulIuholIzundo odo comoui
o cumInlo do vollu. Com u comunlIu do ioIos-
soi, olo uilIu do loxlo, cumInlou olus Iiusos,
olus uluvius o sIluhus o clogou uo Ionomu.
Agoiu olo suI do Ionomu, ussu olu sIluhu o clogu
uluviu uiu Ii Iiuso, uo loxlo.
O iocodImonlo do ioIossoi o, do InIcIo,
o mosmo quo lovo oi ocusIuo do liuhullo com
us voguIs. Com o loxlo no quudio, uiosonlu o
ohjolIvo du uulu, liuhullundo u ioluuo Ionomu-
$
Cada loxlo do um iogiama do alIabollzaao dovo, aliavs do liolnamonlo aioilado, vlsai a liansIoincla
do um olomonlo llngusllco" (SILVA, 1u81:1u).
6ulhermnc Pererc Corrc
6u
loliu nus sIluhus do lIo consounlo muIs vogul
%
.
L nus uluvius do loxlo quo o ulIuholIzundo
oicoho u ossIhIlIdudo du loliu/o Ionomu
comhInui-so com us voguIs j conlocIdus.
Lm soguIdu, o ioIossoi oscollo umu
uluviu InsoiIdu com o ohjolIvo do ulondoi suu
Inlonuo do liuhullui com u clusso u osliuluiuuo
dossu uluviu uiu u Ioimuuo do novus,
ulIlIzundo os mocunIsmos do suhslIluIuo,
quodu, ucioscImos, Invoisuo olc do lolius, j
conlocIdus
&
. DooIs doslo oxoicIcIo, o osludunlo
l o osciovo quulquoi uluviu giuIudu com us
lolius vIslus, do sIluhus consounlos-vogul/CV. A
iIncIIo, us ossIhIlIdudos do osludunlo suo
oquonus oiquo sous iocuisos suo ioduzIdos.
A posio na paIavra e a
mudana de representao
Anlos do loimInui o osludo com us consounlos
"hIunIvocus", o ioIossoi liuhullu um novo lIo
do sIluhu com sous ulunos, u quo lom dIlongo
dociosconlo oiul. PioIossoi o uluno soguom o
osludo com novo giuo do consounlos, us
sImholIzudus oi lolius quo mudum do ioioson-
luuo, conIoimo u osIuo nu uluviu: l, i, m,
n.
'
LsocIul ulonuo o dudu loliu m com us
suus ioiosonluoos. A uilIi duquI suo osludu-
dos os sons nusuIs com suus sImhologIus o
lumhom uluvius com dIlongos dociosconlos
nusuIs. Tumhom suo ohjolo do ulonuo uluvius
com sIluhus com muIs do umu consounlo, u uilIi
dosso giuo.
A infIuncia da companhia na
representao simbIica
Pussu-so uiu o loicoIio giuo, uquolo cujus lolius
mudum do ioiosonluuo, conIoimo u comu-
nlIu, o c o o g, soguIdos do u, o ou u. Lsludum-
so oulius Ioimus do uiosonluuo dos Ionomus
quo osluo ioiosonludos olus lolius do giuo.
Suigo u sIluhu com dIlongo ciosconlo o u
%
a laioIa do lovai os alunos a oicoboiom a iolaao onlio lolia o Ionoma soi lanlo mals Icll, quanlo mals
slmlos Iol o adiao sllblco das alavias no lnclo da aiondlzagom. Asslm, os alunos loiao do ldonllIlcai
monoi numoio do olomonlos quo so dlsllnguom oi maloi numoio do liaos" (SILVA, 1u81:1u).
&
Sogundo a oilonlaao do M. Sllva, j vlsla, a alavia ullllzada lom aonas um olomonlo dosconlocldo, ou
iocm-conlocldo, o da llao om ovldncla. Lslo oxoicclo ioolldo cada voz quo osludada uma iolaao
Ionoma-lolia.
'
Na classlIlcaao do Lomlo (1uu8), oilonco ao 2' giuo a lolia s o ao 8', a lolia i. FioIoio-so dolxai a lolia s
aia o Ilnal do osludo das consoanlos o lncluli a lolia i noslo sogundo giuo oiquo so liaballa, om ilmolio
lugai, com os olomonlos do iolaao mals slmlos. A lolia s, alm do ioiosonlai dols Ionomas, um dossos
Ionomas, o /s/ lom oulias ioiosonlaoos, como c, , ss, sc, xc, x, som quo aonas a oslao jusllIlquo a
ioiosonlaao. A lolia i ioiosonla dols Ionomas, mas ossos Ionomas s sao ioiosonlados oi ossa lolia. O
giuo l, i, m, n alnda quo as lolias ioiosonlom mals do um Ionoma, a oslao dolas Iaclllla a Ioimulaao do
iogias.
Processo de Al]cbetzco com 8cse Lnystcc
"IJenl|f|cnJns ns sele vogn|s orn|s e
suns represenlnes, ns
poss|b|||JnJes Je comb|nnes
s||b|cns v0o pouco n pouco senJo
fe|lns com n |nlroJu0o Jns
consonnles. Em pr|me|ro |ugnr,
lrnbn|hn-se com ns consonnles que
mnnlm, com suns represenlnes,
umn re|n0o b|unIvocn, segunJo
Lem|e, |slo e, v, J, p, l, b, f."
7u
sImholIzuuo vuiIudu du loliu u o ohjolo do cuIdu-
do osocIul.
Lnlio u uiosonluuo dus duus lolius do
giuo, Insoio-so o dIgiuIo nl ovIlundo-so o
osludo soguIdo do consounlos lomoignIcus,
ohjolo do conIusuo onlio os uiondIzos. Aosui
do oslui onlio us "hIunIvocus" do SIlvu, o dIgiuIo
so ugoiu uuioco, nuo so olo Iulo do loi-so duus
lolius nu ioiosonluuo do um Ionomu, dIIoionlo
do quo uconloco com o giuo dus hIunIvocus,
como lumhom oi osluimos nos vulondo du
dosculu odugogIcu do soi umu ioiosonluuo
monos iodulIvu.

Sons e Ietras em competio


Clogu-so uo giuo do lolius om quo u loIluiu ou
o uso nuo suo doloimInudos olo umhIonlo
oilogiIIco. Lomlo (1uu7:2] clumu do ioluoos
do concoiincIu uquolus om quo muIs do umu
loliu ioiosonlu o mosmo Ionomu, nu mosmu
osIuo. L u voz dus lolius j, x, s o z. Com o
uuiocImonlo dos Ionomus ioiosonludos oi
olus, lodus us sImholIzuoos dossos Ionomus suo
oslududus. lucIlIlu o onsIno-uiondIzugom, u
uiosonluuo dos olomonlos lInguIslIcos om
somollunu o conliuslo o, somio quo ossIvol,
u iogiu InlioduzIdu dovo loi oi huso ouliu,
unloiIoimonlo liunsIoiIdu.
Lnlio u ioiosonluuo dos Ionomus /j/ o /x/
Insoio-so o dIgiuIo ll, olus mosmus iuzoos du
Insoiuo do nl onlio /l/ o /g/. AIndu o ohjolo do
ulonuo u loliu l, som ioiosonlui nonlumu
unIdudo sonoiu.
A apresentao das sIabas
Tom-so u ioocuuuo do oIoiocoi uo uiondIz
umu giuduuo nu uiosonluuo dus sIluhus du
uluviu oscollIdu uiu dosonvolvoi o ohjolIvo
do cudu uulu. Comou-so olu sIluhu udiuo o
vuI-so iogiossIvumonlo uumonlundo o nmoio
do lolius, ohsoivundo u IioquncIu o/ou us
dIIIculdudos quo o lIo uiosonlu. AssIm, dooIs
do sIluhus do lIo CV, ussu-so uiu us com
dIlongo dociosconlo, uiu us com muIs do umu
consounlo (CVC], uiu us com dIlongo ciosconlo,
uiu us com onconlio consonunlul Insouivol,
ulo clogui s quo lm cInco lolius nu suu
conslIluIuo. Rossullo-so quo no oxoicIcIo InIcIul
do loIluiu o Ioimuuo do novus uluvius, os
ulunos domonslium giundo IucIlIdudo quundo u
suhslIluIuo consIslo nu mudunu du vogul do
sIluhu conslIluIdu so oi osso Ionomu (ovo oi
ovu, oi oxomlo].
DooIs do oicoiioi lodos os Ionomus com
suus muIs Iioquonlos ioiosonluoos, uioson-
lum-so sIluhus com onconlios consonunluIs

Sllva (1u81:21) aIlima quo Aosai da lmoilncla do aiosonlai os olomonlos do iolaao mals slmlos no
lnclo do maloilal dldllco, osla oidom dovo, algumas vozos, soi alloiada om Iavoi do oulias vanlagons
odagglcas. Islo odo ocoiioi quando os olomonlos mals slmlos sao ouco iodullvos om iolaao a
oulios mals comloxos. Dlzomos quo os olomonlos sao mals iodullvos, quando do sua aiondlzagom
iosulla maloi domnlo da lolluia oi ailo do alIabollzando, ola Iioquncla olovada no slsloma da oscilla".
6ulhermnc Pererc Corrc
"Tem-se n preocupn0o Je oferecer
no nprenJ|z umn grnJn0o nn
npresenln0o Jns sI|nbns Jn pn|nvrn
esco|h|Jn pnrn Jesenvo|ver o
objel|vo Je cnJn nu|n. Comen-se
pe|n sI|nbn pnJr0o e vn|-se
progress|vnmenle numenlnnJo o
nmero Je |elrns, observnnJo n
frequnc|n e/ou ns J|f|cu|JnJes que o
l|po npresenln."
71
InsouivoIs, us Ioimudus do consounlo muIs i
ou l. Comlolundo os udioos sIlhIcos osludu-
so o quo uiosonlu liIlongo.
Lslo iocosso osl Imiosso om munuuIs,
InclusIvo com lInguugom uduludu molodolo-
gIu do oducuuo u dIslncIu o os ulIuholIzudoios
lumhom odom soi iouiudos oi moIo dossu
novu Ioimu do onsInui o uiondoi.

PesuItados e ConcIuses
Alom du ioocuuuo lInguIslIcu, o nocossiIo
Imlomonlui osliulogIus do onsIno- uiondIzugom
cuuzos do clogui uos muIs dIslunlos luguios o
s muIs vuiIudus ossous com Iguul quulIdudo,
noslo uIs com lodos os "longos" mullIlIcudos
oi lodus us cuincIus. L u oducuuo u dIslncIu
quo iocIsu gunlui Ioius uiu quo so cusom
novus Ioimus do onsInui com novus Ioimus do
uiondoi, oimIlIndo quo ossous, quo oi
iuzoos socIuIs, IIsIcus, googiIIcus ou ocon-
mIcus, nuo lonlum lIdo ucosso oscolu comum,
onconliom nu oducuuo u dIslncIu u ulloinulIvu
udoquudu uiu consliuIiom sou iogiosso o o
du socIodudo om quo vIvom.
loI com u mosclugom do iocosso do
ulIuholIzuuo com huso lInguIslIcu, com o muloiIul
Imiosso o u oducuuo u dIslncIu, com uilo
iosoncIul o sIslomu do luloiIu, quo so consoguIu
Ioimui hons ulIuholIzudoios o ioduzIi u ovusuo
do 4u uiu 1u%, com juslIIIculIvus odugo-
gIcumonlo IiiomodIvoIs (mudunus, colloIlu,
doonu, cluvus Inlonsus, onclonlo] o loi
uiovoIlumonlo om loino do 8u% nus clussos
InIcIuIs, cujos ioIossoios Ioium cuucIludos
uiu ulIlIzui o iocosso. Lslu oxoiIncIu
uconlocou om oscolus munIcIuIs do Sunluiom,
onlio os unos do u7 o 2uuu o nus clussos do ulIuho-
lIzuuo do jovons o udullos dos ussonlumonlos
do INCRA, dus cIdudos do IIxunu, Novu
Lsoiunu do PIiI, GuiiuIuo do Noilo, CuclooIiu
do PIiI, VIsou, Sunlu LuzIu, Cuslunlul, Muo
do RIo, Tomo-Au, Acui, Moju, TuIlndIu,
Bolloiiu, Sunluiom, Alonquoi o OiIxImIn,
InloiIoi do Pui, ulIuholIzundo 4.1u2 (quulio mIl
conlo o doIs] ussonludos do INCRA, no oiIodo
do 2uuu u 2uu8.
A oxoiIncIu ucumuludu do ioIIssIonuIs
quo ioduzIium molodos o locnIcus do ulIuho-
lIzuuo nos oimIlIium clogui ulo uquI. Mus,
como GonouviIoi uIIimu (1uu8:21], suhomos
quo "oi muIs odoiosu quo soju, u lIoloso do
lojo soi ulliuussudu olu do umunlu, mus u
ossIhIlIlui o doIxui voslIgIos... o us condIoos
do suhoi doscunsum numu oimunonlo conlos-
Processo de Al]cbetzco com 8cse Lnystcc

Fodo soi oblldo om: Blblloloca Conlial (u1) 811-2u21 o Doailamonlo do Lducaao a Dlslncla da UIFA.
Camus Unlvoisllilo 1, Av. Auguslo Coiia n'. 1, Guam, Blom/FA. CLF: 66u7-11u
"Fo| com n mesc|ngem Jo processo Je
n|fnbel|zn0o com bnse ||nguIsl|cn,
com o mnler|n| |mpresso e n
eJucn0o n J|sl0nc|n, com pnrle
presenc|n| e s|slemn Je lulor|n, que
se consegu|u formnr bons
n|fnbel|znJores e reJuz|r n evns0o Je
40 pnrn 10%, com jusl|f|cnl|vns
peJngog|cnmenle |rremeJ|ve|s
[muJnnns, co|he|ln, Joenn, chuvns
|nlensns, enchenle) e ler
nprove|lnmenlo em lorno Je 80% nns
c|nsses |n|c|n|s, cujos professores
fornm cnpnc|lnJos pnrn ul|||znr o
processo."
72
luuo. Todu osquIsu o uvonluiu, iIsco o
iomossu. O odugogIco nuo so oscuu dossu
loI. AssIm o"
ToduvIu, lojo, lomos u mosmu convIcuo
do JK uo Inuuguiui BiusIlIu:
"... Iono os oIhos solrc o omonho Jo
mcu pos c onlcvcjo cslo oIvoroJo com
fc nquclronlvcI c umo confono scm
Imlcs no scu gronJc Jcslno" {jusccIno
lullschck Jc OIvcroj.
Peferncias ibIiogrficas
ABAURRL, M. B. M. ol allI. Conus do uquisin du
oscritu. O su|oitn o n truhulhn cnm n toxtn.
CamInas: Moicado das Lolias, 1uu7.
BAKHTIN, MIllaIl. Fstticu du criun vorhul. Sao
Paulo: MailIns lonlos, |1u7u] 1uu2.
BLAUGRANDL, Rohoil do. Now fnundutinns fnr u
scionco nf toxt discnurso: cngnitinn, cnmmuni-
cutinn und froodnm nf ucoss tn knnwlodgo und
sncioty. Noivood, Nov Joisoy: Ahlox PuhlIslIng
CoioialIon, 1uu7.
BLINKSTLIN, IsIdoio. Tcnicus do cnmunicun
oscritu. Sao Paulo: AlIca, 1uu.
BRLGUNCI, MaiIa das Giaas do Caslio. Cnnstruti-
vismn. Grundos o poquonus dvidus. Inloimo-
dIo. Cadoinos CLALL. Volumo 1. laculdado do
Lducaao- UlMG.
BRONCKART, Joan-Paul. Atividudo do linguugom,
toxtns o discursns: pnr um intorucinnismn
scin-discursivn. Sao Paulo: Lduc, 1uuu.
CAGLIARI, LuIz Cailos. A rospoitn do ulguns futns
dn onsinn o du uprondizugom du loituru o du
oscritu polus criunus nu ulfuhotizun. In:
ROJO, Roxano (Oig.]. AlIaholIzaao o Lolia-
monlo. PoisoclIvas lInguIslIcas. CamInas:
Moicado das Lolias, 1uu8.
CALDART, RosolI o KOLLING, Ldgai Joigo. Puuln
Froiro, um oducudnr dn pnvn. Sao Paulo: GiIIca
o LdIloia Poios, 2uu2.
CASTILHO, AlalIha. A lnguu fuludu nn onsinn do
pnrtugus. Sao Paulo: Conloxlo, 1uu8.
CORRLA, GuIlloimIna PoioIia. Alfuhotizun cnm
huso lingsticu. Bolom: UlPA, 1uu. (DIssoi-
laao do Mosliado].
COSTA VAL, MaiIa da Giaa, GUIMARALS, Vanossa
Caidoso. Cnnstruindn n discursn oscritn:
histrius o curtus "ontro u nrulidudo o u oscritu.
RovIsla do Lsludos da LInguagom. laculdado do
Lolias da UlMG. jan./jun. 2uuuh.
COSTA VAL, MaiIa da Giaa. Du fulu oscritu; umu
criunu o suus histrius. In: GONALVLS,
GlucIa Ronalo o RAVLTTI, GiacIola. Lugaios
CiIlIcos. LInguas Culluias LIloialuias. Bolo
HoiIzonlo: Oioh LdIoos, 1uu8.
lLRRLIRO, LmIlIa o TLBLROSKY, Ana. Psicngnoso
du lnguu oscritu. Poilo Alogio: Ailos ModIcas,
1uu7.
GLNOUVRILR, LmIlo o PLITARD, Joan. Lingsticu
o Fnsinn dn Pnrtugus. CoImhia: AlmodIna,
1u78.
GLRALDI, Joao Wandoiloy (Oig.]. O toxtn nu sulu
do uulu. Cascavol: Assooslo, 1u88.
GOLS, M. C. R. A criunu o u oscritu: oxplnrundn u
dimonsn rofloxivu dn utn do oscrovor. In:
SMOLKA, A. L. B. o GOLS, M. C. R. (Oig.]. A
lInguagom o o oulio no osao oscolai:Vygolsly
o a consliuao do conlocImonlo. od. CamI-
nas: PaIius, 1uu7.
KATO, Maiy. Nn mundn du oscritu: umu porspoctivu
psicnlingsticu. Sao Paulo: AlIca, 1u86.
LLMLL, MIiIam. Guiu toricn dn ulfuhotizudnr. Sao
Paulo: AlIca, 1uu7.
MASSINI-CAGLIARI, GladIs. O toxtn nu ulfuhoti-
zun. Cnosn o cnornciu. CamInas: Ponlos,
1uu7.
MINISTLRIO DA LDUCAAO. Purmotrns Curricu-
luros Nucinnuis - Lnguu Pnrtuguosu. BiasIlIa:
MLC, 1uu7.
PINHLIRO, A.M.V. Loituru o oscritu. Umu unliso
cngnitivu. CamInas: LdIloia Psy II, 1uu4.
RAMOS, JnIa M. O ospun du nrulidudo nu sulu do
uulu. Sao Paulo: MailIns lonlos, 1uu7.
SCHNLUWLY, Boinaid. Lo Lungugo Fcrit Choz
L'Fnfunt. Lu prnductinn dos toxtos infnrmutifs
ot urgumontutifos. PaiIs: Dolaclaux 8 NIosllo,
1u88.
SILVA, Adomai da. Alfuhotizun. A oscritu
ospnntnou. Sao Paulo: Conloxlo, 1uu1.
SILVA, MyiIan Baihosa da. Loituru, nrtngrufiu o
fnnnlngiu. Sao Paulo: AlIca, 1u81.
SMITH, lianl. Cnmproondondn u loituru: umu
unliso psicnlingsticu du loituru o dn uprondor
u lor. Tiad. DaIso BalIsla. Poilo Alogio: Ailos
ModIca, 1uu1.
6ulhermnc Pererc Corrc
78
SMOLKA, Ana LuIza B., GOLS, MaiIa CocIlIa R. do.
A linguugom o n nutrn nn ospun oscnlur:
Vygntsky o u cnnstrun dn cnnhocimontn. Sao
Paulo: PaIius, 1uu7.
SOARLS, Magda. Loliamonlo. Um tomu om trs
gnorns. Bolo HoiIzonlo: AulnlIca, 2uuu.
TLBLROSKY, Ana. Psicnpodugngiu du linguugom
oscritu. Tiad. BoaliIz Caidoso. PoliolIs, RJ:
Vozos, 1uu8.
VYGOTSKY L.S. A fnrmun snciul du monto, n
dosonvnlvimontn dns prncossns psicnlgicns
suporinros. Tiaduao do Joso CIolla Nolo, LuIs
SIlvoIia Monna Baiiolo o Solango Caslio AIoclo.
Sao Paulo: MailIns lonlos, 1uu1.
VYGOTSKY L.S. Ponsumontn o Linguugom. Tiadu-
ao do JoIoison LuIz Camaigo. Sao Paulo: MailIns
lonlos, 1u87.
Processo de Al]cbetzco com 8cse Lnystcc
74
A titulo de
algumas concluses
0crs Scntcs de Fcrc
Os loxlos uiosonludos noslu uhlIcuuo IndIcum usoclos oxliomu-
monlo Imoilunlos uiu u ulIuholIzuuo do jovons o udullos.
PiImoIiumonlo, oicoho-so quo lodos os uuloios osluo oxliomumonlo
sonsIhIlIzudos olos usoclos socIuIs quo onvolvom u ulIuholIzuuo.
Coilumonlo quo o comiomIsso dolos com u cuusu du lulu oi juslIu
socIul o um usoclo ossoncIul uiu u dodIcuuo com quo uluum nu
ulIuholIzuuo, uiu u iosluuiuuo du uulo-oslImu o u molIvuuo do ulunudo
o uiu o sucosso dos sous iojolos.
Todos os liuhullos uquI ioluludos ohlIvoium muIlo sucosso com us
clussos do ulIuholIzuuo. Isso uioco IndIcui quo u molodologIu do onsIno
- uosui du ImoilncIu quo somio lom - nuo o o nIco Iuloi uiu os hons
iosulludos om ulIuholIzuuo do udullos. A cuucIdudo do onvolvoi sIquIcu
o omocIonulmonlo os ulunos com o iocosso do uiondIzugom o uilo
doslo sucosso, com lodu coilozu oiquo uilom dus sIluuoos do Inloiosso
dos IndIvIduos o do suus comunIdudos, num uulnlIco iocosso do
socIulIzuuo dus oxoiIncIus o soluoos do iohlomus. Todos oslos osludos
osluo conliudos nu vIdu du comunIdudo o sous IndIvIduos ulIuholIzundos,
oslus us sulIs dIIoionus do ludo, loimInum lungoncIundo o quo Ioimulu
RoIs (Cu. ] como sIluuuo-iohlomu-dosuIIo".
Lnliolunlo, muIlus oulius suo uIndu us sImIluiIdudos onlio os osludos
uquI ioluludos.
Do onlo do vIslu du Iundumonluuo looiIcu, lodos olos ioIlolom
iocodImonlos ciIulIvos u uilIi dos iIncIIos olIlIco-odugogIcos do
Puulo lioIio quo Boigos (Cu. 2] lumhom uiosonlu. Lm muIoi ou monoi
modIdu, lodos lumhom soIiom InIluncIus du sIcognoso do PIugol,
iojoludu sohio u uquIsIuo du loIluiu o osciIlu o Inlogiundo, oxlIcIlumonlo
ou nuo, o socIo-consliulIvIsmo do Vygolsly quo, uo iossullui u ImoilncIu
* Oiganlzadoia doslo llvio.
" Tndns ns truhulhns uqui
rolutudns nhtivorum
muitn sucossn cnm us
clussos do ulfuhotizun. Issn
puroco indicur quo u
motndnlngiu do onsinn -
uposur du impnrtnciu
quo sompro tom - nn n
nicn futnr puru ns hnns
rosultudns om ulfuhotizun
do udultns. A cupucidudo do
onvnlvor psquicu o
omncinnulmonto
ns ulunns cnm n prncossn
do uprondizugom purto
dosto sucossn, cnm tndu
cortozu pnrquo purtom dus
situuos do intorosso dns
indivduns o do suus
cnmunidudos, num
uutnticn prncossn do
snciulizun dus
oxporincius o snluos
do prnhlomus."
7
do socIul uiu u uiondIzugom, suoilu
looiIcumonlo lodu u Ioimuluuo do Puulo lioIio.
Lslo o o coniIo looiIco quo vuI soivIi do huso
uiu os cumInlos do cudu uuloi nu cuiucloiIzuuo
du conloxluulIzuuo socIul quo duo s suus oxo-
iIncIus o quo, om giundo modIdu, iosondom
olo sucosso quo consoguom ulcunui.
No goiul, lodos lumhom uiocom udolui um
coilo oclolIsmo molodologIco, com o uso do
molodos clumudos unulIlIco-sInlolIcos, como-
undo oi uluvius (molodo du uluviuuo] o
clogundo u sIluhus o Ionomus, nu dIiouo du
unlIso, o osloiIoimonlo Invoilondo o iocosso,
oi sInlosos u uilIi do novus sIluhus (molodo
du sIluhuuo] quo comoom novus uluvius.
Puioco luvoi lojo u cluiozu do quo u udouo do
um nIco doslos molodos nuo soiIu suIIcIonlo
uiu u oIIccIu du ulIuholIzuuo conIoimo nuiiu
V. Coiiu (Cu. 8], dudo quo o onsumonlo lu-
muno (o, oi consoquncIu u uiondIzugom,
mosmo du loIluiu o du osciIlu] o lunlo unulIlIco
quunlo sInlolIco.
Tulvoz oi Isso, lodos uuloios - lumhom
como Ioz Puulo lioIio - uiocom loimInui
ulIlIzundo o molodo du sIluhuuo, oIs mosmo
uilIndo do lomu o/ou uluviu goiudoiu, nuo so
iosliIngom u olu(s], mus conconlium-so no osludo
dus IumIlIus sIlhIcus uiu comoiom novus
uluvius.
Podom onvolvoi (ou nuo] dosonlo, jogos,
dohulos ou quulquoi oulio iocodImonlo
modIudoi. Comoiuo lodos um quudio do
sIluhus do osciIlu muIs sImlos quo so junluiuo
u oulius o comoiuo novus uluvius o cudu voz
muIs o iocosso uhoidui sIluuoos muIs
comloxus, giudulIvumonlo ulIngIndo loxlos
muIs oluhoiudos.
Todos dovom conslunlomonlo Ii o vollui do
muIs goiul (uluviu] uiu o muIs uilIcului
(sIluhu], num movImonlo sunIonudo doloimInudo
olus sIluuoos muIs osocIIIcus quo suo goiudus
nus sulus do uulus om quo o onsIno o conliudo
om usoclos ioiIos du luimu do ulunos o
comunIdudo(s] onvolvIdu(s].
O onlo do uilIdu uiu oslo iocosso odo
uiosonlui dIIoionus onlio os uuloios. No
molodo Dom Bosco, us (27] uluvius-cluvo j
osluo doIInIdus (Cu. 4]. Oulius Ioimus odom
soi InvoslIgui o unIvoiso vocuhului du luimu do
ulunos o suu comunIdudo, como us dIvoisus
oxoiIncIus do oiIonluuo IioIiIunu, InclusIvo
com oluhoiudus osquIsus no soIo du(s]
comunIdudo(s]. Donlio oslus oxIslom muIlus
vuiIunlos, como Iuz SIlvIuno Buihulo (Cu. 6],
uo ulIlIzui dudos du culluiu locul, oxiossus om
sous osciIlos, lIvios, muios, cuiluzos olc.
Lslu uuloiu (Buihulo, cIludu ucImu], ussIm
como GuIlloimInu Coiiu (Cu. 8] uilom do
um loxlo sImlos, osciIlo nu ioiIu sulu do uulu,
olo ulIuholIzudoi o sous ulunos.
Coiiu (mosmu cIluuo] lumhom dolullu
iocodImonlos muIlo iolovunlos uiu quom quoi
uluui como ulIuholIzudoi: osocIIIcu, uiu InIcIui
o iocosso, cInco lIos do loIluius dIIoionlos
no mosmo loxlo, soquoncIudus, dosonvolvondo
no uluno u oicouo do quo oxIslo umu ioluuo
onlio u lInguugom Iuludu o osciIlu. Somio no
loxlo, o ioIossoi cumInlu olus Iiusos, uluvius,
sIluhus o clogu uos Ionomus o doslos ussu u
Iuzoi o cumInlo Invoiso, vollundo sIluhu o dolu
s uluvius, Iiusos o loxlo(s]. As sIluhus muIs
sImlos, do lIo consounlo-vogul, soguom-so
oulius muIs comloxus o com muIs lolius, ulo
clogui uo uso do sIluhus com lolius o liIlongos.
Novus uluvius suo InlioduzIdus oi mocunIs-
mos do suhslIluIuo, quodu, ucioscImos o
Invoisuo do lolius nus uluvius j conlocIdus.
O molodo lInguIslIco uioco soi molloi
oxoculudo olo ossoul do lolius, muIlo omhoiu
loIgos o oulius Ioimuoos ioIIssIonuIs lumhom
ossum soi lioInudus noslo molodo, osocIul-
monlo os oiIundos du odugogIu. GiossI o
A ttulo de clyumcs concluses
76
SocundIno (Cu. 7] doIondom u uluuuo do io-
Iossoios, om goiul, uiu u ulIuholIzuuo. Llos
uigumonlum quo uilo dos iohlomus quo so
ohsoivum dovom-so uo Iulo do ossous som
osocIulIzuuo osluiom uluundo como ulIuholI-
zudoios. L um onlo quo moioco ulonuo do
lodos, osocIulmonlo dos loIgos quo dosojum vIi
u soi ulIuholIzudoios. L somio nocossiIo loi
umu cuucIluuo osocIul uiu lul.
No onlunlo, dudus us condIoos conciolus
doslo uIs - om quo l umu oxliomu cuincIu do
ioIossoios, mosmo uiu o onsIno InIunlIl nus
soiIos ioguluios -, o onsIno do jovons o udullos
Ioiu do sIslomu iogului liunsIoimu-so numu
sIluuuo quuso som soluuo, u monos quo so
ussumum cumInlos ulloinulIvos, ciIulIvos o
dosuIIunlos, como o do onvolvImonlo do
volunluiIudo o u cuucIluuo doslos ulIuholI-
zudoios loIgos, uiu onIionlui oslu voidudoIiu
guoiiu oxclusuo socIul no BiusIl. So u lIlulo do
dImonsIonumonlo, dzIu do mIlloos do
unulIuholos do lojo so somuiuo oulios lunlos om
muIs cInco unos oiquo j osluo om iocosso do
oxclusuo do sIslomu oscolui iogului. Im quudio
som somhiu do dvIdu dos muIs diumlIcos o
uluimunlos quo umu nuuo ossu ussui!
Como lodos os iolulos uiosonludos noslo
volumo consIslom do oxoiIncIus muIlo
oxIlosus, uioco quo u oIIccIu o u oIIcIncIu nuo
suo dovIdus u dIIoionus molodologIcus, mus
oxulumonlo s suus sImIluiIdudos: conloxluu-
lIzuuo num coniIo IdonlIIIcudo com u vIdu do
uluno o suu comunIdudo; Inlonso onvolvImonlo
do lodos com u sIluuuo do onsIno; uso do loxlos
iolucIonudos com oslo conloxlo, InIcIundo olos
muIs sImlos o clogundo u nIvoIs do comloxI-
dudo hom muIoios; iocodImonlos unlogos uiu
lIdui com us sIluhus - lunlo u uilIi do suu
docomosIuo do loxlo como suu iocomosIuo
om novus uluvius o novos loxlos, cudu voz muIs
comloxos olc.; do modo quo o loIloi dovo,
coilumonlo, loi com ulonuo lodos os iolulos uquI
iosonlos oIs uo longo do lomo, oiu umu
oxoiIncIu, oiu ouliu odoiuo ujud-lo muIlo
noslo iIco iocosso do ulIuholIzui ossous
udullus.
Im oulio onlo comum u lodos o quo
liuhulluium om clussos do ulunos, coilumonlo
um ioquIsIlo muIlo Imoilunlo uiu o sucosso
dossus oxoiIncIus, No onlunlo, lumhom lomos
quo ciIui ossIhIlIdudos uiu uquolos quo nuo
odom ou nuo quoiom Iioquonlui luimus. Aosui
do coilumonlo soi muIlo muIs iohlomlIco
liuhullui Isoludumonlo, mosmo ussIm ulgo l
quo soi IoIlo oIs l giundo ossIhIlIdudo do
quo - so um unulIuholo sonlo-so onvoigonludo o
"Como loJos os re|nlos npresenlnJos
nesle vo|ume cons|slem Je
exper|nc|ns mu|lo ex|losns, pnrece
que n ef|cc|n e n ef|c|nc|n n0o s0o
Jev|Jns n J|ferenns meloJo|g|cns,
mns exnlnmenle ns suns
s|m||nr|JnJes. conlexlun||zn0o num
cenr|o |Jenl|f|cnJo com n v|Jn Jo
n|uno e sun comun|JnJe, |nlenso
envo|v|menlo Je loJos com n
s|lun0o Je ens|no, uso Je lexlos
re|nc|onnJos com esle conlexlo,
|n|c|nnJo pe|os mn|s s|mp|es e
chegnnJo n nIve|s Je comp|ex|JnJe
bem mn|ores, proceJ|menlos
nn|ogos pnrn ||Jnr com ns sI|nbns -
lnnlo n pnrl|r Je sun Jecompos|0o
Jo lexlo como sun recompos|0o em
novns pn|nvrns e novos lexlos, cnJn
vez mn|s comp|exos elc."
0ors Scntos de Fcrc
77
som condIoos do onIionlui u ulIuholIzuuo nu
iosonu do oulios, usso u sonlIi-so muIs oslI-
muludo o soguio uos consoguIi ulguns uvunos.
MuIlus vozos, dooIs quo olos vom quo j conso-
guom loi o osciovoi suus iImoIius uluvius,
ussum u ucoIlui Iioquonlui clussos do uulus. O
Iulo o quo dovomos loi ulloinulIvus uiu lodus
us sIluuoos, oIs oslo uIs iocIsu iocuoiui o
doIIcIl socIul quo o colocu onlio us nuoos muIs
Injuslus, do onlo do vIslu socIo-oconomIco.
Do quulquoi modo o om quulquoi sIluuuo,
o ulIuholIzudoi dovo oslui somio om conlulo com
oulius ossous quo ulIuholIzum, lunlo nus clussos
ioguluios quunlo nus InslIluIoos do onsIno
suoiIoi quo ucomunlum oslus luimus. Lslo
conlulo o ossoncIul uiu o sucosso du omioIludu
oIs os iohlomus quo so uiosonlum j Ioium
vIvoncIudos oi oulios, l muIlu oxoiIncIu
ucumuludu o, coilumonlo, Isso vuI conliIhuIi
lumhom uiu suu oIIcIncIu. Som oslo conlulo o
iocosso odo loimInui IIcundo iduo, doloioso
o dososlImulunlo, umu lslImu uiu sI ioiIo
o, Ioi uIndu, uiu o unulIuholo ioxImo doslo
ulIuholIzudoi. Poilunlo, mosmo volunliIo o
uluundo sozInlo, nInguom dovo IIcui Isoludo.
AciodIlumos quo mosmo os cusos do ovusuo
o/ou Iiucusso nu ulIuholIzuuo lumhom dovum-so
Iullu do iocuisos uiu munulonuo do onsIno
oi muIs lomo quo um somoslio o u Iullu do
oscolus quo ossIhIlIlom u conlInuIdudo dos
osludos. Lslo llImo Iuloi - oxliomumonlo giuvo
- odo comiomoloi lodo o sucosso do
onIionlumonlo du ulIuholIzuuo olu socIodudo
hiusIloIiu conlomoinou, ulIuholIzundo os uluuIs
12 mIlloos do unulIuholos, mus doIxundo quo
oulios lunlos udonliom noslu condIuo nos
ioxImos unos oi Iullu do oscolu no sIslomu
iogului. Mosmo os quo vonlum u soi ulIuholI-
zudos ioliocodoiuo, cuso nuo consIgum onliui
num unIvoiso culluiul muIs loliudo, o iImoIio
dolos u oscolu iogului. AlIs, Buihulo, GiossI o
A ttulo de clyumcs concluses
SocundIno clumum u ulonuo uiu u ImoilncIu
du culluiu do loliumonlo no umhIonlo do
ulIuholIzundo, oIs om um mundo som lIvios,
iovIslus o oulius oxosIoos du osciIlu, como
munloi umu ossou ulIuholIzudu
Poi IIm, o oslgIo do uluno dovo soi
ucomunludo IndIvIduulmonlo - dIvoisos suo
os molodos udoludos olos uuloios uiosonludos
-, do modo quo lumhom duiunlo us uulus olo
lonlu ulonuo osocIIIcu o udoquudu uo sou nIvol,
olo ulIuholIzudoi. Ao longo dus uvulIuoos, os
iogIslios dossos oslgIos om ioluuo loIluiu,
osciIlu, oxiossuo oiul o mulomlIcu ossIhIlIluiuo
o ucomunlumonlo do dosonvolvImonlo do
uluno, ulo u suu conclusuo du oluu du
ulIuholIzuuo, quundo dovoi soi cuuz do loi o
ioduzIi loxlos sImlos, comioondondo os
sonlIdos, comunIcundo-so coiiolumonlo o sondo
cuuz do dosomonlui, com iolulIvu dosonvol-
luiu, us ulIvIdudos ioguluios do onsIno Iundu-
monlul. Tudo Isso om comlomonluuo u umu
vIdu socIul ulIvu o cuuz do uilIcIui dos
iocossos do liunsIoimuuo quo u socIodudo
hiusIloIiu nocossIlu, com cIdudunIu!
78
Acre
Socrotrin do Fstudn du Fducun:
Ainblo Maiquos do Almolda Junloi
Rua Rlo Giando do Sul 1uu7 - Aoiooilo Vollo
Co: 6uuu8 - Rlo Bianco - AC
Iono: (u68) 228 u866
IAX: (u68) 228 888
L-mall: soocom_ac.gov.bi soogab_gov.bi
AIagoas
Socrotriu do Fstudn do Fducun:
Roslnoldo Llma Llns Cosla
Rua Baiao do Alagoas, 141 Conlio
CLF: 7u2u-21u- Macol - AL
Iono: (u82) 228-46u
IAX:(u82) 221-286
L-mall: Iagundos_sod.al.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.soo.ldal.com.bi
Frum do FJA do Alugnus
A/c Tnla Maila do Molo Mouia - UIAL
F. Vlscondo do Slmbu, 2u6 - Conlio
CLF 7u2u-72u - Macol - Alagoas
(u82) 28 8482/ 221 4172/ 214 22uu
lmmm_codu.uIal.bi/lanla_codu.uIal.bi
Frum do FJA do Alugnus
A/c Mailnaldo Llma do Quoliz - SML/DLJA
R. Gonoial Hoimos, 11uu
uu17-uuu - Macol - AL
(u82) 81 47u
naldo12_lolmall.com.bi
Socrotriu Municipul do Fducun do Mucoi
Maila Slvla da Cosla - Doailamonlo do Lducaao do
Jovons o Adullos
Rua Gonoial Hoimos, 11uu
uu17-uuu - Macol - AL
Iono: (uxx82) 826.8766 - Iax: (uxx82) 826.8822/2u21
L-mall: scosla_lolmall.com
Institutn Cuturso do Fnmontn o Ciduduniu/AL
Av. Juc Samalo, 122 Ciuz das Almas - Macol/AL
Walmai Buaiquo
(82) 8-62uu/612u
Amap
Socrotriu do Fstudn du Fducun:
Maila Vllila da Cosla Clagas
Av. IAB, uuu6 - Conlio
CLF: 68uuu-uu6 - Maca - AF
Iono: (uu6) 212-2uu, 212-1u2
IAX: (uu6) 212-274
L-mall: sood_sood.a.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.amaa.gov.bi/sood/lndox.llm
Amazonas
Socrotriu do Fstudn du Fducun o Quulidudo
dn Fnsinn:
Rosano Maiquos Cioso Cosla
8' Vlco-Fiosldonlo do CONSLD
Av. Foilmolial D 1u84, Conjunlo 82 do maio - Jallm
II - Conlio - CLF: 6uu2u-u1u- Manaus - AM
Iono: (uu2) 618-6688/ 618-6888 /287- 224
IAX: (uu2)287-uu4
L-mall: aologab_soduc.am.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.soduc.am.gov.bi
ANEX0 1
Entidades e grupos que trabaIham com
aIfabetizao por Unidade da Federao
7u
Univorsidudo dn Fstudn dn Amuznnus
Avonlda Djalma Ballsla n'878 Baliio da Claada
Manaus - AM CLF:6uuu.u8u
(u2)286.8776/288-8u1u
Maila do Nazai coiia da Sllva
oxlonsao_uoa.odu.bi
ahia
Socrotriu do Fstudn du Fducun:
Ronala Adilana Fiosilo Ionlos Llma
Avonlda Lulz Vlana Illlo, u - 8' andai, Conlio
Admlnlsliallvo da Balla
CLF: 41746-uuu - Salvadoi - BA
Iono: (71) 87u-1264/118u IAX: 871-6u
L-mall: sociolailo_soc.ba.gov.bi /
alcbianco_soc.ba.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.soc.ba.gov.bi
Frum do FJA du Buhiu
A/c Magdalnla Cauby Iiana - UNLB
Rua Bombolio Lllozoi Aloxandilno 1u7 - Imbul -
Condomnlo Ros. Coquolios - Ld. Ilaclmlilm 8u4
4171-88u - Salvadoi - BA
Iono/Iax: (u71) 28u-u482
o-mall: magda_Iianca_bol.com.bi
Frum do FJA dn Fxtromn Sul du Buhiu
A/C Nalva Aiaujo - UNLB Tolxolia do Iiollas
Rua Nossa Sonloia d'Ajuda, 288
4uu-uuu Tolxolia do Iiollas - BA
(u78) 2u1 88uu
camus_bol.com.bi
nalva.aiaujo_bol.com.bi
Socroturiu Fstuduul do Fducun du Buhiu - AJA
FlalaIoima V ' Avonlda n'u Conlio Admlnlsliallvo
da Balla Salvadoi - BA CLF:41746.uuu
(71)87u.1264/126/124
Ronala Fiosoilo
Cear
Socrotriu do Fstudn du Fducun Bsicu:
SoIla Loiclo Vlolia
Avonlda Gonoial AIonso Albuquoiquo do Llma, s/n'
Conlio Admlnlsliallvo Vligllo Tvoia - Camboba
CLF: 6u88u-uuu - Ioilaloza - CL
Iono:(u8)488-88uu,488-88u8,488-88u2,488-88u
IAX: (u8) 488-881u/488-8811
L-mall: soIlaloiclo_soduc.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.soduc.co.gov.bi
Frum do FJA dn Cour
A/c Lllano Dayso Iuilado - UICL
Rua Mailo Lanza, 211 - alo. 1u4 - Aldoola
6u18-27u - Ioilaloza - CL
(8) 271-168
ollano_Iuilado_vobcabo.com.bi
Univorsidudo Fodorul dn Cour - Fuculdudo do
Fducun - Prnfu. Fliuno Duyso Furtudn
Rua Waldoiy Ucloa, u1
6uu2u-u1u - Ioilaloza - CL
Iono: (uxx8) 248.461/188/248-628 - Iax: (uxx8)
281.1u2
L-mall: ollano_Iuilado_vobcabo.com.bi
Comlssao do admlnlsliaoos ubllcas:
Socroturiu do Fducun dn Cour
(8) 48888u2/u4 488882u/21
FioI. SoIla Loiclo Vlolia
soIlaloiclo_soduc.co.gov.bi
SFSI - CF
(8) 466-81u
Auillono
SFNAR - CF
(8) 4u4-8u88
Alboillna Mala
suoi_sonai_co.oig.bi
SFSC - CF
(8) 42-uuu4
Maila Maila Aiaujo Foiolia
mailamaila.oiolia_bol.com.bi
8u
Contrn do Fducun do Jnvons o Adultns Puuln
Froiro - CF
(8) 287-28/6244/286-4u8
Adolma Ionlolos
cauloIiolio_yaloo.com.bi
Univorsidudo Fstuduul dn CF
(8) 88u7-668 2uu-2
Cndlda B. C. Nolo
ioox_uoco.bi
Univorsidudo do Fnrtulozu - UNIFOR
(8) 477-828u
Lodlna C. Llma
loadlna_unlIoi.bi
0istrito FederaI
Socrotriu do Fstudn du Fducun:
Mailslola do Molo Novos
Anoxo do Falclo do Builll - u' andai
CLF: 7uu7-uuu - Biaslla - DI
Iono(s): (u61) 224-uu68/ 228-1428
IAX: (u61) 821-u4
L-mall: so_so.dI.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.so.dI.gov.bi
Frum do FJA dn Distritn Fodorul
GTFA - Giuo do Tiaballo Fi AlIabollzaao
A/c FioIa. Maila Lulza Foiolia Angollm - UNB
Collna UNB - Bloco H - Alo. 1u
Camus Unlvoisllilo - Asa Noilo
7uu1uuuu - Biaslla - DI
L-mall mlangollm_Io.unb.bi
Contrn do Fducun o Posquisu do
Alfuhohotizun o Culturu do Snhrudinhn -
CFPACS
Rosonsvol: Iianclsjalio Ananlas da Sllva
Lndoioo: Quadia u - AL 4 - Lolo 8 - Ld. Do Billo -
Sobiadlnlo - 78u2u-61u
ToloIonos: 488-282 - 814-4448
CNBB - BSB
ConIoincla Naclonal dos Blsos do Biasll - SL/Sul
Quadia 8u1 Conjunlo B / CLF: 7u.2u-u7u - Biaslla
uxx61-818-88uu / 818-88u8
Ii. Falicla Sllva
lmiosa_cnbb.oig.bi
Vnluntrins Cundungns -
Contrn do Vnlunturiudn dn DF
SLFN u6, Bloco C, sala u1LdlIclo da Folcla
Rodovlila Iodoial (subsolo)
uxx61-84u-6127
lll://lomo.yavl.com.bi/volunlailos
vvv.volunlailos.oig.bi
Fusuhru
uxx61-84u-u11 / 84u-171
lll://vvv.Iasubia.com.bi
Fundun Buncn dn Brusil
SCN Qd 1 Bl A, Ld. Numboi Ono - 1u' andai 7u711-
uuu, Biaslla-DI
81u-1uuu / 1u6u 1uu6(Illa Soc. Fios)
M Dulco Rozondo do Valo
dulco_Ibb.oig.bi
Alfuhotizun Snlidriu
SAS QD. u Sala u4 Bl. K 18' andai Ld. OK OIIlco
Tovoi Biaslla - DI CLF: 7uu7u.uu
81u.881/882
Roglna Clla Vasconcolos Lslovos
vvv.alIabollzaao.oig.bi
SFSI - Nucinnul
SBN QD. u1 Bl. C Ld. Roboilo Slmosson CLF:
7uu4u.uu8
817.u87/u8u / uu64 / uu6
Di. Ollon LuIislo do Sanlana
ollo.sanlana_sosl.oig.bi
SFNAR - Nucinnul
SBN QD. u1 2' andai Ld. Falclo da Agilculluia
Biaslla - DI CLF: 7uu4u.uu8
826.26/u68
Maila Aaioclda Sanlos Loos
cldaloos_sonai.oig.bi
Assnciun Nucinnul do Poquonns Agricultnros
Qd u6 Bl A sala 2u1, Ld. Ainaldo Vlllaios CLF 7u824-
uuu Biaslla-DI
822-2427 / 1418
Romilo Rossolo
manaclonal_biluibo.com
81
Sulosiunns dn Brusil
SRTS Qd 7u1 Conj. L Bl u1, sala 418 CLF 7u84u-uu6
Biaslla-DI
822-1772 / 828-1187 / 821-4681
Josslmai Dlas Foiolia
josslmai_saloslanosdodombosco.oig
Univorsidudo Cutlicu do Brusliu
Contrn do Fducun, Posquisu, Alfuhotizun o
Culturu do Snhrudinhn - CFPACS
Qd. uu Aioa Lsoclal u4 loja u8 LdlIclo do Billo CLF
78u2u-61u Sobiadlnlo-DI
488-282 / 84u
Mailsolma Sllva Maclol
Contrn do Culturu o Dosonvnlvimontn dn
Purunn - CFDFP
Qd uu Conj. D Aioa Lsoclal u1 CLF 717u-uuu
Faiano-DI
86u-244 / 2667
Maila Ciouza Lvangollsla do Aqulno
Contrn do Fducun Puuln Froiro do Coilndiu -
CFPAFRF
CNN u1 Bl L sala 81 2' andai CLF 7222-uu
Collndla Noilo - DI
81-1488 / 88-2u67
Osmai Ollvolia Agulai
Contrn do Fducun Pnpulur do Sn Sohustin -
CFPSS
Rua da Gamololia n' 211, Conlio CLF 716uu-uuu Sao
Sobasllao-DI
88-778 / 4864
Iianclsca do Sousa Clavos
Assnciun Cnmunitriu du Fxpunsn dn Sotnr
"O" do Coilndiu - ACFSO
QNO 18/1u Galao Comunllilo - Lxansao do Soloi
"O" CLF 722uu-uuu Collndla-DI
8-76 / 87-71u7
Lulz Ioinando Sanlos
Contrn do Culturu o Dosonvnlvimontn dn
Purunn [CFDFPJ:
Quadia 1u, Conjunlo D, Aioa Lsoclal n` u1
Faiano, Biaslla-DI
CLF: 717u-uuu
ToloIono: 61 86u-244
Coiiolo Llolinlco: codo_o.com.bi
Grupn do Fnsinn, Posquisu, Fxtonsn om
Fducun Pnpulur o Fstudns Filnsficns o
Histricn-Culturuis [GFNPFXJ:
Sala 11, Iaculdado do Lducaao, Unlvoisldado do
Biaslla
Camus Unlvoisllilo Daicy Rlbolio
Asa Noilo, Biaslla-DI
CLF: 7uu1u-uuu
ToloIono: 61 8u7-2u67
Coiiolo Llolinlco: gonox_Io.unb.bi
Esprito Santo
Socrotrin do Fstudn du Fducun:
Jos Lugnlo Vlolia
Av. Csai Hllal, 1111 - Fiala do Su
CLF: 2uu2-281 - Vllila - LS
Iono: (27) 822-uu77, 8227-u2u1, 8824-1844
IAX: (27) 8824-188u/881-487
L-mall: golaaobos_bol.com.bi
oslallsllcaos_lno.gov.bi
Frum do FJA dn Fspritn Suntn
A/C Ldna Caslio - UILS -Nucloo do Lducaao do
Jovons o Adullos
Av. Ioinando Ioiiail s/N - Camus do Golabolias
2uu6u-u7u - Vllila -LS
(u27) 888 7764/ 888 281
angol_nd.uIos.bi/nojauIos_zlmall.com.bi/
luclllo_zlmall.com.bi
Frum do FJA dn Fspritn Suntn
A/C Voia Slmoos- SML do Vllila
Soivlo do Acomanlamonlo o Avallaao do Lnslno
Noluino
R. Iiodoilco Gomos, 8u
2uu2-u2u - Vllila - LS
(27) 818 1u48/ 884 8u21
Iax. (u27) 88 8741
SLML_vlloila.LS.gov.bi
Fundun Fducucinnul Antnin Dudultn
Av. Iloionllno Avldos, n' 26u 8' andai CLF 2uu2u-
u4u, Vllila - LS
(27) 222-18
Lla Caivallo ou Maiclo Biandao
Ioad.vlx_loiia.com.bi
82
Fscnlu Fumliu Agrcnlu - FFA Cusu Fumiliur
Rurul - CFR
Avonlda Zulmlia Rosa Anlunos s/n Baliio Juslla
Calxa Foslal 4 CLF 2u28u-uuu Ancllola LS
FioI Idalglza Jos Monoqul
(28) 886-2u74
unlIab_ancllolaonllno.com.bi
Cois
Socrotriu do Fstudn du Fducun:
Lllana Maila Iiana Cainolio
2' Vlco-Fiosldonlo do CONSLD
Av. Anlaguoia n' 1u - Soloi Ooslo
CLF 7412-u1 Golnla - GO
Iono: 62- 281-6884 / 687u
IAX: (62) 281-68u1 / 68u2
L-mall: ollanoc_soo.go.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.oducao.go.gov.bi
Frum do FJA do Gniniu
A/c Maila Maigailda Maclado o/ou Maila Lmlla do
Caslio Rodilguos
UIGO - Iaculdado do Lducaao
R. Dolonda Rozondo do Molo s/n
74 6u-uu - Golnla - GO
(u62) 2u2 281u/(u62) 2u2 1822 R. 218
mmm2_zaz.com.bi/ mo.caslio_loiia.com.bi
Frum do FJA do Gniniu
A/C Mailsa Claudlno da Cosla Baibosa - SML
Cooidonaao do Lnslno Noluino
R. 226 osq. c/ 28/286 s/n - Soloi Unlvoisllilo
7461u-18u - Golnla - GO
(u62) 24-8u1u/2u/21
doodalo_bol.com.bi
UFG - Univorsidudo Fstuduul do Gnis
Av. Juscollno KubllscloI, 146 CLF 711u-8uu,
Anolls-GO. Tol: (62) 828-11u8
FioI. Claudlo do Molo (Cooid. Goial do Fiojolo) o FioI.
Voia Maila (Fi-Rolloia do Lxlonsao)
vagaIyno_uog.igl.bi ou claudlodlmolo_uog.igl.bi
Socroturiu Municipul do Fducun do Gniniu
Av. FL u1 ' andai Fao Munlclal, FaiI Lozandos CLF
74884-uuu - Glonla/GO
(62)24-1u2u / 1u8
Fodio Wllson Gulmaiaos
ioIollo_golanla.go.gov.bi
Quintul du Aldoiu Contrn do Vivncius Criutivus/
GO
Munlclo do Flionolls/GO
(62) 8811u11/2884
Daiana o Faulo
Maranho
Goronto do Dosonvnlvimontn Humunn:
Lulz Ioinando Mouia o Sllva
Rua Vligllo Domlnguos, 741 - Sao Iianclsco
CLF: 6u76-4u - Sao Luls - MA
Iono: (u8) 227-7u22, 227-744u, 227-7u84
IAX: (u8) 227-772
L-mall: gablnolo2_gdl.ma.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.gdl.ma.gov.bi
Profoituru Municipul do Cuxius - MA
Fiaa do Fanloon S/N Conlio do Culluia Acadmlco
Jos Sainoy Caxlas - MA CLF:66uu.uuu
(uu) 21.288
FioI Clla Amado Gomos do Nasclmonlo
Mato Crosso
Socrotrin do Fstudn du Fducun:
Gabilol Novls Novos
Av. B s/n' - Conlio Folllco Admlnlsliallvo
CLF:78u-u71 - Culab - MT
Iono(s): (u6) 618-688u
IAX/GAB: (u6) 618-6841
L-mall: oslallsllcaml_lno.gov.bi /
ascomsoduc_bol.com.bi
Homo Fago: lll://vvv.soduc.ml.gov.bi/
Frum do FJA dn Mutn Grnssn
Consollo Lsladual do Lducaao
A/c FioIa. Alados Mandlola
coo.ml_o.com.bi
R. Camo Giando 271
78uu 86u Culab MT
(u6)624 u484
88
Mato Crosso do SuI
Socrotrin do Fstudn du Fducun:
Hllo do Llma
Faiquo dos Fodoios - Bloco V
CLF: 7uu81-uu2 - Camo Giando - MS
Iono: (u67) 818-22uu/818-284
IAX: (u67) 818-22uu
L-mall: lollo_oducai.ms.gov.bi /
ailolo_oducai.ms.com.bi
Homo Fago: lll://vvv.oducai.ms.gov.bi/
Minas Cerais
Socrotriu do Fstudn du Fducun:
Vanossa Gulmaiaos Flnlo
Av. Amazonas, 8 - Gamololia
CLF: 8u1u-uuu - Bolo Hoilzonlo - MG
Iono(s): (u81) 887u-88uu/88u1/88u2/82uu
IAX: (u81) 887u-82uu
L-mall: gabsoomg_iodomgo.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.oducacao.mg.gov.bi
Frum do FJA do Minus Goruis
A/C Gllvanlco Muslal o/ou Glucla Joigo
ULMG - Unlvoisldado Lsladual do MG
Fiaa Boinaido da Volga, u/4u4
812u-84u - Bolo Hoilzonlo - MG
(u81) 8274 2784 gllvanlco_aol.com
(u81) 8428.862u/u182.u62u glauclajoigo_aol.com
Frum do FJA dn Losto Do Minus
A/C Romllda Illa Dulia
SML do Iallnga - Dolo. Fodagglco
Movlmonlo do AlIabollzaao
Av. Concidla s/n
8116u-uuu - Iallnga - MG
(u81) 882u 886u/ 8828/Iax. (u81) 882u 8861
lallnga_biIioo.com.bi/mova.lallnga_biIioo.com.bi
Institutn dns Truhulhudnros o Truhulhudnrus nu
Agriculturu dn Vulo dn Joquitinhnnhu
Av. Bolo Hoilzonlo Sala u, Conlio CLF 8u62u-uuu
Modlna-MG
(88) 878-1u21
Lvlna Tolxolia da Ciuz
Prngrumu Minoirn du Quulidudo o Prndutividudo
Rua Tlmblias, 12uu Sala 4u6 Conlio CLF 8uu4u16u
Bolo Hoilzonlo-MG
(81) 8218-1248/8274-712
Ldgaido Ccoios
mq_mq.com.bi
Par
Socrotriu-Fxocutivu do Fstudn du Fducun:
Rosa Maila Clavos da Cunla
Rodovla Auguslo Monlonogio, KM 1u s/n - Icoaiacl
CLF: 6682u-uuu - Bolm - FA
Iono: GAB: ( u1) 278-77uu. Iax: (u1) 248-262
L-mall: soduc12_iodoa.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.soduc.a.gov.bi/
Paraba
Socrotrin do Fstudn du Fducun o Culturu:
Noioaldo Fonlos do Azovodo
1' Vlco-Fiosldonlo do CONSLD
Av. Joao da Mala, s/n' - Conlio Admlnlsliallvo
Bloco I - 6' andai - Baliio Jaguailbo
CLF: 8u1u-uuu - Joao Fossoa - FB
Iono: GAB: (88) 218-4uu2
IAX:(88) 218-4u11-218-44
L-mall: noioaldo_oduc.b.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.oduc.b.gov.bi
Frum do FJA du Puruhu
A/C FioI. Tlmolly D. Iioland
UIFB- Unlvoisldado Iodoial da Faiaba
Fidlo da Rolloila - 8' andai Camus Unlvoisllilo
8uu-uuu - Joao Fossoa - FB
(u88) 216 716/ 22 1uu1
llmolly_iolloila.uIb.bi
Paran
Socrotrin do Fstudn du Fducun:
Mauilco Roqulao do Molo o Sllva
Av. Agua Voido, 214u - Vlla Izabol
CLF: 8u24u-uuu - Cuilllba - FR
Iono: (41) 842-641, 84u-112
IAX: (41) 8421u7
L-mall: mioqulao_i.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.i.gov.bi/sood/
84
Frum do FJA dn Purun
A/c Maila Aaioclda Zanolll
Unlvoisldado Iodoial do Faian
R. Gal. Cainolio, 46u. CLF: 8uu6u-1u - Cuilllba - FR
(u41) u184 4486
mzanolll_oducacao.uIi.bi
Contrn do Prnton du Vidu do Assis
Chutouuhriund - PR
Av. dos Flonolios, 788
CLF 8u8-uuu Assls Claloaubiland - FR
(44) 28-41u / 147u
Jos Faidlnlo Souza
coov_uol.com.bi
APFART - Assnciun Prn|otn Fducun dn
Assuluriudn Rurul Tompnrrin
Av. Sanlos Dumonl, 417 - Jaidlm Aoiooilo
CLF 86u8u-uuu Londilna/FR
(48) 82-86u4
assoail_soicomlol.com.bi
comunlca.aoail_aoail.oig.bi vvv.aoail.oig.bi
Pustnrul du Criunu - Fducun do Jnvons o
Adultns
Cooidonaao Naclonal - Rua Fasloui, 27u
CLF: 8u2u-uu2 Cuilllba/FR
uxx41-822-7267/ 224-6u86
Dia. Boalilz Hobold
Rodo Brusiloiru do Infnrmun o Dncumontun
snhro Infnciu o Adnloscnciu - Pustnrul du
Criunu CNBB/PR
Rua Jacaiozlnlo 16u1 - Moics Co:8u81u-uuu -
Cuilllba - Faian - Biasll
uxx41-886-u2u / uxx41-886-uu4u
Dom Aloyslo Joso Loal Fonna
lll://vvv.iobldla.oig.bi
Pernambuco
Socrotrin do Fstudn du Fducun o Fspnrto:
Moizail Novos Ramos
Rua Slquolia Camos, 8u4 - Sanlo Anlnlo
CLF: uu1u-u1u - RoclIo - FL
Iono: (u81) 8224-6u, 8224-6612
GAB: 8224-8888
IAX: (u81) 8224-6268, 8224-6u6u
L-mall: mozailni_oducacao.o.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.Ilsoo.o.gov.bi/soo
Articulun Pornumhucunu polu FJA
A/c Conlio Faulo Iiolio
Conlio do Lducaao da UIFL
Rua Acadmlca Ramos s/n. Cldado Unlvoisllila
u67u-uu1 - RoclIo - FL
(u87) 8271 882u/ 8271 8822
cIiolio_zlmall.com.bi
Fuculdudo do Fnrmun do Prnfossnros du Mutu
Sul - FAMASUL
BR 1u1 Sul, Km 186 Camus Unlvoisllilo CLF
4u-uuu, Falmaios-FL
(81) 8661-u828 8662-2288 / 227u / 28u
Ilvlo do Mlianda Ollvolia - Dlioloi
aomasul-Iamasul_bol.com.bi
Socroturiu do Fducun do Igurussu - PF
Fiaa da Bandolia, n' 14 - Conlio
(81) 848-1814
Jaquollno Moiolia Salusllano
soolg_zlmall.com.bi
Prngrumu Pnlticus Phlicus dn Contrn Jnsu do
Custrn/PF
Rua Sao Gonalo n' 118, Boa Vlsla - RoclIo - FL
(81) 8428-28uu/u6u1-7u
Maila Bolnla Tonilo dos Sanlos
ol.ubl_loiia.com.bi
SFSI - PF
Av. Jos BonlIclo n' 747, Toiio RoclIo/FL
(81) 8227-718/u288
Juclnoldo Faos do Andiado
lcsosl_liuonol.com.bi
Socroturiu do Fducun dn Rocifo/PF
Rua Linoslo do Faula Sanlos, 867 Boa Vlagom CLF
1u21-88u
(81) 8826-u774/88u1-1482
Lolla Maila Loos Louiolio
lolla_ioclIo.o.gov.bi
Profoituru do Curuuru/PF
Av. Di. Fodio Joidao n' 1u1u Mauiclo do Nassau
(81) 8721-4228
Aula Coidolio do Iailas Flios
Univorsidudo Fodorul do Pornumhucn
Rua Lngonlolio ToIllo do Iiollas n' 11u/8u1 Doiby
CLF 2u1u-1uu
Lucla do Souza Loao
8
Socroturiu Municipul do Fducun o Dospnrtn do
Olindu/PF
Rua Dlicou Boigos n' u Rlo Doco CLF 8u4u-u8u
Ollnda - FL
(81) 8481-uu
Maila Salolo Sanlos Maldonado
oducollnda_lolmall.com
Socroturiu do Fducun du Profoituru Municipul
do Cumurugiho/PF
Av. Di. Bolmlno Coiiola,284u Tlmbl CLF 4768-uuu
(81) 848-2428
Ldna Maila Gaicla da Rocla Fossoa
oducacao_camaiaglbo.o.gov.bi
Profoituru Municipul do Bozorrns
Rua Manool do Andiado Sanlos s/n Conlio -
Bozoiios/FL
(81) 87286717
Profoituru Municipul do Ornh
Av. Govoinadoi Lslclo Colmbia, 1u Conlio - Oiob/
FL CLF 74uuu
(81) 866116
Josoja Maillns Rols
moiobo_llgbi.com.bi
Profoituru Municipul do Puulistu/PF
Fiaa Agamonon Magallaos s/n' CLF 81u1-uuu
(81) 8488-1uu
Anlnlo Wllson SocI
CIFF - Contrn do Intogrun Fmprosu Fscnlu do
Pornumhucn
Rua do Fiogiosso, 46 Ld. Vllla Lmiosailal Boa Vlsla
RoclIo CLF uu7u-u2u
(81) 8418-1
Goimano Coollo
vvv.cloo.o.oig.bi
Socroturiu Municipul do Fducun, Cinciu o
Tocnnlngiu do Curuuru
Rua Ioinao Dlas Faos, 81 Mauiclo do Nassau -
Caiuaiu/FL CLF u14-88
Piau
Socrotrin do Fstudn du Fducun o Culturu:
Anlonlo Jos Caslolo Bianco Modolios
Av. Fodio Iiollas s/n' - Conlio Admlnlsliallvo - Bloco
D o I - CLF: 64u18-uuu - Toioslna - FI
Iono(s): (u86) 216-82u4 218-1288 216-8218
GAB: 218-12. IAX: (u86) 218-12u8 /218-1266
L-mall:maiclag_l.gov.bi
Pio Crande do Norte
Socrotriu do Fstudn du Fducun, du Culturu o
dns Dospnrtns:
Maila do Rosilo do Illma do Caivallo
Conlio Admlnlsliallvo da Lagoa Nova - BL. I - 2'
andai - CLF: uu64-uu1 - Nalal - RN
GAB: (84) 282-1881, 282-18u8, 282-18u
IAX: (84) 282-184u/ 282-18u7
L-mall: gabsocd_in.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.in.gov.bi/lgovin/soc/
Frum do FJA dn Rin Grundo dn Nnrto
A/c FioI. Sandio Soaios - Unlvoisldado Roglonal do
Rlo G. do Noilo. Iaculdado do Lducaao
BR 11o KM 48. CLF: u6uu-uuu - Mossoi - RN
(u84) 812 2772 R. 214
sandiosoaiosd_uol.com.bi
SFDUC-RN SUFJA
u481uu72
Lullla Voia Lucla Iiaga Louiquln
Socroturiu du Fducun, Culturu o dns Dospnrtns
Dn Rin Grundo Dn Nnrto
Lullla Voia Lucla Iiaga Louiquln
Subcooidonadoia Do Lducaao Do Jovons L Adullos
84 282.1418 / 1416 / 142u / 1417 / 1421. Iax. 84 282.141u.
Pio Crande do SuI
Socrotrin do Fstudn du Fducun:
Jos Alboilo Ioilunall
Av. Boigos do Modolios, 1u1 - FlalaIoima
CLF: uu11u-uuu - Foilo Alogio - RS
Iono(s): (1) 8288-4711/4712/47uu
IAX: (u1) 8288-4761
L-mall: gabsois_io.vla-is.com.bi
Homo Fago: lll://vvv.oducacao.is.gov.bi
86
Frum do FJA dn Frum do F|u dn RS
A/c Nollon Dioscl - UIRGS
Av. Faulo Gama, 11u - Fidlo da Rolloila
uuu46-uuu - Foilo Alogio RS
(u1) 816 8u82/816 84u7
nuooja_iooxl.uIigs.bi
janollon_odu.uIigs.bi
Frum do FJA dn RS
A/C Luclana Coidolio - SLSI
Av. Assls Biasll,8787
u114u-uu1 - Foilo Alogio - RS
(u1) 8847 8uu/8847 8787/8847 8u7
lcoidolio_soslis.oig.bi
Socroturiu do Fstudn du Fducun dn Rin Grundo
dn Sul
Llana da Sllva Boigos, Doailamonlo do Lducaao do
Jovons o Adullos
Av. Boigos do Modolios, 1u1
uu11u-uuu - Foilo Alogio - RS - Biasll
Iono: (uxx1) 212.1688 iamal 224/284 - Iax: (uxx1)
22.u867
L-mall: lsbo_zaz.com.bi
Assnciun dns Apnsontudns o Ponsinnistus dn
Buncn dn Brusil - RS
Rua Uiugual, 8uu - 11' andai CLF uuu1u-14u, Foilo
Alogio-RS
Milo Juaioz do Ollvolia (Fiosldonlo)
aIabb_is_loiia.com.bi
Prof. Munic.do St Brhuru dn Sul - RS
Cx.F. 11 CLF u824u-uuu Sanla Bibaia do Sul - RS
() 8872-1161 / 1u18
Jos Inclo Ioiiolia Flios (FioIollo)
msabasul_oxioss.com.bi
Roprosontunto du CGT - Cnnfodorun Gorul dns
Truhulhudnros nn Fnrum Mundiul
uxx1-828u-17u4 / 8282-1874 / 8282-8847
Rosmoiy Baldl Maiquos
UNIVATFS - Contrn Univorsitrin
Lajoado
Rua Avollno Talllnl, 171
Baliio Unlvoisllilo
Cx. Foslal 1
CLF: uuuu-uuu Lajoado - RS
Iono: (1)8714-7uuu Iax: (1)8714-7uu1
UNIVATFS - Contrn Univorsitrin
Lncanlado
Rua Solo Iimaos, 81. Baliio Conlio
CLF: uu6u-uuu Lncanlado - RS
Iono: (1) 871-2222
UNIVATFS - Contrn Univorsitrin
Taquail
Rua Anlnlo FoiIilo da Cosla, u1. Baliio Calolia
CLF: u86u-uuu Taquail - RS
Iono: (1) 68-727
UNIVATFS - Contrn Univorsitrin
Toulnla
Rua Dom Fodio II, 88u (Junlo ao Colglo Conoclsla do
Baliio Canabaiio). Baliio Canabaiio
CLF: u8uu-uuu Toulnla - RS
Iono: (1) 8762-7u81
Pio de Janeiro
Socrotriu do Fstudn du Fducun:
Daiclla Aaioclda da Sllva Lollo
Rua da Ajuda n' u - ' andai - Conlio
CLF: 2uu4u-uuu - Rlo do Janolio - RJ
Iono GAB: 22uu-86u6, 22uu-86u1 - 22uu-86u7
IAX/GAB: (u21) 22uu-86u8
L-mall: daiclllalollo_soo.ij.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.soo.ij.gov.bi
Frum do Fducun do Jnvons o Adultns dn RJ
ULRJ - Unlvoisldado Lsladual do Rlo do Janolio
Rua Sao Iianclsco Xavloi,24 - s/1u14 Bloco C-
Maiacana
2uu-u18 Rlo do Janolio - RJ
(u21) 42 88u4/ 87 778u
Ioiumoja_uoij.com.bi
Conlalo: FioIa. Jano Falva, col (21) u621-u61u
SAPF - Sorvins do Apnin Posquisu om
Fducun - Aloxundro Aguiur
Rua Gonoial Juslo, 27 - sala 812
2uu21-18u - Rlo do Janolio - RJ - Biasll
Iono/Iax: (uxx21) 224.122
L-mall: sao_ax.ac.oig
87
CFDAC - Contrn do An Cnmunitriu - Sniu
Schnoidor
R. Bonjamln Conslanl, 1u8
2u241-1u - Rlo do Janolio - RJ - Biasll
Iono: (uxx21) uu.u268 - Iax: (uxx21) 222.227
L-mall: codac_ax.ac.oig
Comlssao do Unlvoisldados:
Nnvu FAFTFC - Fundun do Apnin Fscnlu
Tcnicu [Socroturiu do Fstudn do Cinciu o
Tocnnlngiu dn RJ
Rua: Clailmundo do Molo n'847 Qulnllno - RJ CLF:
21811.28u
(21) 2u7.u18/2u1.u774
Claudlo Mondona - Fiosldonlo
cimondona_uol.com.bi
Alfulit Brusil
R. Saigonlo Sllva Nunos, 118 - Ramos CLF 21u4u-
28u, Rlo do Janolio-RJ
(21) 26u-2u2 / 261-288u
Siglo Lacoida ou Suoly Llma
oducacao_alIalllbiasll.com.bi
Contrn Univorsitrin du Cidudo [UnivorCidudoJ
Rua do Humall, 27 CLF 22261-uuu Rlo do Janolio-
RJ
(21) 286-uu1 / u1u
Faulo Csai Maillnoz y Alonso - Rolloi
lnIo_UnlvoiCldado.odu
Contrn do Infnrmuos Culturuis
R. Tonoloios, 1u6 al' 8u1 Coacabana, CLF 2222u-
uuu Rlo do Janolio-RJ
Iianclsco Ruas Sanlos (Dlioloi)
Pondnia
Socrotrin do Fstudn du Fducun:
Csai Llcilo
Rua Gonoial Osilo, n' 41 - Conlio - Lnlio Ruas u7
do solombio o Almlianlo Baiioso
CLF: 78uuu-uuu Foilo Vollo - RO
Iono(s): (u6u) 228-2884/ 22u-88u/ 22u-788
IAX: (u6u) 216-88u
L-mall: soduc_soduc.io.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.soduc.io.gov.bi
Univorsidudo Fodorul do Rnndniu
Cooidonaao Goial do Fiogiama/UNIR na Fi-Rolloila
do Fs-giaduaao, Lnslno o Lxlonsao -FROFLX .
ToloIono(uXX6u): 216 8 16 FROFLX
IAX 216 8 1 as_unli.bi
Poraima
Socrotriu do Fstudn du Fducun, Culturu o
Dospnrtns:
Ana Maila Llma do Iiollas
Fiaa do Conlio Cvlco, 471 - Conlio
CLF: 6u8u1-88u - Boa Vlsla - RR
Iono(s): u 628-18u8 IAX: u 624-14u8
L-mall: oslallsllcaii_lno.gov.bi Homo Fago: lll://
vvv.oducacao.ii.gov.bi
INCRA - RR
Inslllulo Naclonal do Colonlzaao o RoIoima Agiila -
ToloIono: xx-u-624-16
Lndoioo: Rua Iloilano Folxolo, n' 24 - Conlio -
CLF: 8u.8u1-82u
Fiogiama: FRONLRA - Fiogiama Naclonal do
Lducaao na RoIoima Agiila Soguiadoia Lsladual.
Cooidonadoia: Doioclldo Flnlo da Sllva.
SFSC - RR
Soivlo Soclal do Comiclo - ToloIono: xx-u-621-
1287/621-1228
Lndoioo: Rua Aiaujo Illlo, n' 2u - Conlio - CLF.:
6u.8u1-uuu
Fiogiama: FROLLR - Fiojolo SLSC Loi.
Cooidonadoia: Louda Lvangollsla do Ollvolia
SFMFDF - RR
Sociolaila Munlclal do Lducaao - ToloIono: xx-u-
628-2626 - Ramal: 2u
Lndoioo: Rua Iloilano Folxolo, n' 182 - Conlio -
CLF.: 6u.88u-u8u
Fiogiama: Lducaao do Jovons o Adullos.
Cooidonadoia: FioI Maila Collna do Assls
SFNAR - RR
Soivlo Naclonal do Aiondlzagom Ruial - ToloIono:
xx-u-224-7u24
Lndoioo: Avonlda Majoi Wllllams, n' 1.u18 - Sao
Iianclsco - CLF: 6u.8u1-11u
Fiogiama: AlIabollzaao do Jovons o Adullos om Aioas
do Assonlamonlos o Comunldados Ruials.
Cooidonadoia: Maila Angollla do Molo Baibosa.
88
SFSI - RR
Soivlo Soclal da Induslila
ToloIono: xx-u-628-u282/628-u221
Lndoioo: Rua Favao, n' 2u6 - Mocojana
CLF.: 6u.8u4-uu
Fiogiama: SLSI Lducaao do Tiaballadoi.
Cooidonadoia: Lllon Rodilguos Cavalcanlo.
Santa Catarina
Socrotrin do Fstudn du Fducun o dn Dospnrtn:
Jac Andoilo
4'Vlco-Fiosldonlo do CONSLD
Rua Anlnlo Luz, 1u1 - 1u' andai - Conlio
CLF: 88u1u-41u -Iloilanolls -SC
TLLLIAX: (u48) 221-616, 221-6142
L-mall: mlilam_sod.icl-sc.bi /
gabsoduca_lolmall.com
Homo Fago: lll://vvv.sood.icl-sc.bi
Frum do FJA do Suntu Cuturinu
Clailco Foilolla do Llma - Sociolaila do Lslado da
Lducaao
R. Anlnlo Lulz, 111 - 4' andai - sala 4u4
88u1u-41u - Iloilanolls - SC
(u48) 221 62
clailco_sol.icl-sc.bi
So PauIo
Socrotrin do Fstudn du Fducun:
Gabilol Clallla
Fiosldonlo do CONSLD
Fiaa da Roubllca, 8
CLF: u1u4-uu8 - Sao Faulo - SF
Iono(s): (11) 8218-2uu1/2uu2/2uu8/2uu4
IAX: (11) 828-617u
L-mall: so_oducacao.s.gov.bi/
ass6_oducacao.s.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.oducacao.s.gov.bi
Frum do FJA do Sn Puuln
Conlio Clda Romano
A/C Valdocl F.J. Ignclo o Clda Hoila
R. Mlnlslio do Godl, 1484 - Foidlzos
uu1-uuu - Sao Faulo - SF
(11) 8866 278
cocli_sodos.oig.bi
Frum do FJA dn Nnrdosto Puulistu
A/c SML - Rlboliao Fiolo
Rua Allo do Sao Bonlo, 11 - Conlio
14u8-u - Rlboliao Fiolo -SF
(16) 8u77 u127/8u77 u1uu
aja.socodu_codoi.com.bi
An Fducutivu - Muriu Cluru Di Piorrn o/nu
Cludiu Lomns Vvin
Rua Gonoial Jaidlm, 66u - Vlla Buaiquo
u1228-u1u - Sao Faulo - SF - Biasll
Iono: (uxx11) 811.2888 iamal 182 - Iax: (uxx11)
811.2888 iamal 4
L-mall: acaooduca_acaooducallva.oig
Institutn Puuln Froiro - Sniu Cnutn Foitnzu
R. Coiio Coi, u - 2o andai, cj. 22
uu61-1uu - Sao Faulo - SF - Biasll
Iono: (uxx11) 8u21.86 - Iax: (uxx11) 8u21.8u
L-mall: lI_auloIiolio.oig
An Cnmunitriu
Rua das Magnllas, 88 Jaidlm Filmavoia - CLF
11482-uuu Guaiuj-SF
(18) u776-68u7 / u7u4-6481
Falicla NozaI - Fiosldonlo
valloimaclol_yaloo.com.bi
UMFS - Unin Municipul dns Fstuduntos
Socunduristus
Rua Rul Baibosa, 828 Bola Vlsla CLF u1826-u1u Sao
Faulo-SF
(11) 28u-7411 / 871
Maico Anlonlo Andi (Fiosldonlo)
umos_umos.oig.bi
Mnvimontn Floru Frugnsn do Diroitns Humunns
uxx11-827-u164
Raquol Cunla
Unisn - Univorsidudo do Snrncuhu
1 - Rodovla Raoso Tavaios, Km u2,, CLF: 18u28-
uuu - Soiocaba/SF; 2 - Avonlda Lugnlo Salomo n'14u
CLF:18u8.48u Soiocaba-SF
(1) 22u.u2uu/ 221.uu2
Fi-Rolloila do Lxlonsao o Assunlos Comunllilos
unlso_unlso.bi
8u
Fodorun dns Sindicutns dns Sorvidnros
Phlicns nn Fstudn do Sn Puuln/CFASP
Rua Consollolio Cilslano n'6u 8' andai Conj. 81/82
Conlio Sao Faulo - SF CLF: u1u87.uu1
(11) 8211.8u8u/827.781/687
Mailo Siglo Moiolia
iosldoncla_Ioss-os.oig.bi
Cnnfodorun dus Mulhoros dn Brusil
Rua Basllo da Cunla n'186 Acllmaao Sao Faulo
CLF: u144.uuu
(11)7u.u878/6817
Maicla do Camos Foiolia
c.m.b_lg.com.bi
Assnciun Nucinnul do Cnnporun Agrcnlu -
ANCA
Alamoda Baiao do Llmolia 1.282 Camos Lllsoos CLF
u12u2-uu2 Sao Faulo
(11) 8861-8866 (61)822-u8
Ldgai Joigo Kolllng Rlla Zanollo
ancabsb_loiia.com.bi
Fundun Ahrinq
(11) 8u81 u6uu R. 2u7
Lvla ou Aloxandio
asclnoldoi_Iundabilnq.oig.bi
Cnngrossn Nucinnul Afrn-Brusiloirn
Sodo Naclonal: R. Lsailaco n' 8u - L Vlla Romana
Laa CLF uu4-uuu Sao Faulo - SF
(11) 867-282
Lduaido Ioiiolia do Ollvolia
cnabnaclonal_zlmall.com.bi
Profoituru Municipul do Sn Jns dn Rin Protn
Rua Gonoial Gllcilo, 8u47 Vlla Imoilal CLF 1u1-
4uu Sao Jos do Rlo Fiolo/SF
(17) 284-274
FioI. Maila do Rosilo Coivolo Laguna
smodu_omio.com.bi
Contrul Gorul dns Truhulhudnros dn Brusil/SP
Rua Milo do Andiado, 61 CLF u114-u6u Sao Faulo
(11) 8668-u478
Anlonlo Nolo
Sergipe
Socrotrin do Fstudn du Fducun, dn Dospnrtn o
dn Luzor:
Maicos Auillo Fiado Dlas
Rua Gulomboig Clagas N'16u
Baliio Inclo Baibosa
CLF: 4u.u4u-78u - Aiacaju - SL
ToloIax: (7u) 2111u2, 211288, 214uu88 i. 228
L-mall: maicosd_iodaso.com.bi
Homo Fago: lll://vvv.sood.so.gov.bi
Lur Mo Muriu - Bihlintocu o Aos Snlidrius
R. JacIson Ilguoliodo, 114 - Conlio CLF 4u22u-uuu
Aiau - SL
(7u) 47-187
Jos Cailos do Nasclmonlo
Tocantins
Socrotriu do Fstudn du Fducun o Culturu:
Maila Auxllladoia Soabia Rosondo
Lslanada das Sociolailas, Fiaa dos Gliassls, s/n'
CLF: 77.uu8-uuu - Falmas - TO
Ionos: (u68) 218-14u2, 218-14u
IAX: (u68) 218-14u1
L-mall: soduc_soduc.lo.gov.bi/
oslallsllcalo_lno.gov.bi
Homo Fago: lll://vvv.soduc.lo.gov.bi
Frum do FJA do Tncuntins
A/C Iolanda Iollo do Ollvolia
COLJA - Sociolaila do Lducaao do Tocanllns
Lslanada das Sociolailas Fa. dos Gliassls
77uu8uuu - Falmas - TO
(68) 218-2226/88
oslallsllcalo_lno.gov.bi
Frum do FJA do Tncuntins
A/c Luclana Baibosa SLSI
Av. D. Lmanuol 1847 - B. Sonadoi
CLF. 77818-2u - Aiaguana -TO
(u68) 414 8181/8uu4/8u42
lubaibosa_Ilolo.com.bi ou ndo_Ilolo.com.bi
uu
ANEX0 2
ibIiografia CompIementar
ABRAHAO, MaiIa Holona Monna Baiiolo. As
roluos oducun o truhulhn nu oscnlu dn
"nn-truhulhn" : o aluno-liahalladoi o o
ioIossoi 'nao-liahalladoi'. Poilo Alogio, 1u8u.
81 . Toso (Douloiado om Lducaao] - laculdado
do Lducaao, UnIvoisIdado lodoial do RIo
Giando do Sul.
ABRANTLS, Wanda Modiado. A didticu du
oducun hsicu do |nvons o udultns : uma
consliuao a ailIi da ilIca do ioIossoi. RIo
do JanoIio, 1uu1. 241 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca
do RIo do JanoIio.
ALBUQULRQUL, MaiIa LucImai MIianda do. Umu
oxporinciu do oducun cnmunitriu nn
cnntoxtn du pnlticu snciul dn Fstudn. loilaloza,
1u88. 181 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado
lodoial do Coai.
ALMLIDA, LlIsaholl Gomos do. Nu rolun oscnlu-
truhulhn, n snnhn quo uindu pormunoco : um
osludo sohio a ioiosonlaao quo alunos da
sulncIa II da iodo munIcIal do onsIno Iazom
da socIalIzaao oscolai. Sao Paulo, 1uu8. u7 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - laculdado
do Lducaao, UnIvoisIdado do Sao Paulo.
ALMLIDA, Joso LuIs VIoIia do. A quostn podu-
ggicu du oducun pnpulur : uma anlIso da
ilIca oducalIva da oducaao oulai no BiasIl
- oiIodo : docadas do 6u a 8u. CamInas, 1u88.
144 . DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado Lsladual do CamInas.
ALMLIDA, LauiInda Ramallo do. O Prn|otn
Nnturnn : Incuisoos no vIvIdo oi oducadoios o
alunos do oscolas hlIcas aulIslas quo
lonlaiam um joIlo novo do camInlai. Sao Paulo,
1uu2. 212 . Toso (Douloiado om Lducaao] -
PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
ALVARLNGA, MicIa Soaios do. A intor-rolun
ontro oducun pnpulur o nrgunizun cnmuni-
triu cnmn um futnr do cnntrihuin du cidudu-
niu : um osludo do caso. RIo do JanoIio, 1uu1.
12u . DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado lodoial do RIo do JanoIio.
ALVARIM, VnIa MaiIa do Souza. Fscnlu nnturnu :
sonlos o lulas dos liahalladoios. NIloiI, 1uu2.
187 . DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado lodoial llumInonso.
ALVLS, liancIsco Ailui PInloIio. O prn|otn do
oducun pnpulur o dosonvnlvimontn cnmuni-
trin du Arquidincoso do Fnrtulozu om Curquoi-
|u, municpin do Cupistrunn : 1u6/1u7.
loilaloza, 1uu8. 177 . + anoxos. DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
do Coai.
ALVLS, MaiIa Joso Soaios. Fducun do |nvons o
udultns viu suplotivn : uma anlIso do mdulos
do onsIno, adolados nos Conlios do Lsludos
SulolIvos (quInla a oIlava soiIos], no MunIcIIo
do RIo do JanoIio. RIo do JanoIio, 1uu1. 11 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - laculdado
do Lducaao, UnIvoisIdado Lsladual do RIo do
JanoIio.
ALVLS, MiIo LuIz. A oducun do udultns utruvs
dn onsinn suplotivn : a ilIca do Conlio do
Lsludos SulolIvos do Douiados - MS. Camo
Giando, 1uu1. 814 . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do Malo Giosso
do Sul.
AMARAL, Ivono Loda Taado do. Fnsinn suplotivn :
um osludo da clIonlola iosonlo aos oxamos
sulolIvos do sogundo giau. Poilo Alogio, 1u87.
286 . DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
laculdado do Lducaao, PonlIIIcIa UnIvoisIdado
CallIca do RIo Giando do Sul.
AMAZONAS, UIlma RodiIguos do Malos. O signifi-
cudn do umu ultornutivu oducucinnul onvnl-
vondn oducun o truhulhn : um osludo do sIlIo
do monoi liahalladoi, om Ilahuna. Salvadoi,
1uu1. 184 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - UnIvoisIdado lodoial da BalIa.
AMORIM, NoIdo CoiioIa Sanl'Ana do. A pruxis
u1
poduggicu nn prncossn do oscnlurizun dn
truhulhudnr : o caso do CamaaiI. Salvadoi,
1uuu. 148 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado
lodoial da BalIa.
ANDRADL, Joiusa PoioIia do. Prn|otn Lngns II nu
Puruhu : IngoincIas olIlIcas o ImlIcaoos na
sua ioosla olIlIco-odaggIca. Joao Possoa,
1uu. 164 . + anoxos. DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial da PaiaIha.
ANDRLOLA, BalduIno AnlnIo.(1u84]. ConliIhuI-
ao da odagogIa do Paulo lioIio aia o dIlogo
Inloiculluial. lJucooo c BcolJoJc, Sao Paulo,
maI./ago.
________. (1u8]. HoiIzonlos loimonulIcos da ohia
do Paulo lioIio. Bolclm lllogtfco Jo
Bllolcco Sclotol Jc lJucooo/UlBGS. Poilo
Alogio, jan./mai. 1u76. Nova odIao, jan./jun.
________. (1u8a]. Fmmunuol Mnunior ot Puuln
Froiro: uno podugngio do lu porsnnno ot do lu
cnmmunuuto. DIssoilaao do douloiamonlo.
Lducaao.LouvaIn La Nouvo, lacullo do Psyclo-
logIo ol dos ScIoncoi do L'LducalIon, UnIvoisIlo
CallolIquo do LouvaIn.
ANGLLIM, MaiIa LuIza PoioIia. Fducur doscnhrir
: um osludo ohsoivacIonal oxloialiIo. BiasIlIa,
1u88. Pag. Iiiogulai. DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisI-
dado do BiasIlIa.
ANUNCIACAO, MaiIa ColIa Loos do. Tolocursn do
primoirn gruu om Pornumhucn : um osludo
avalIalIvo. PIiacIcaha, 1u86. 284 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado MolodIs-
la do PIiacIcaha.
ARANHA, lolIo Soaios. Fducudnros pnpuluros o
mnvimontns pnpuluros : iolaao do sahoi. Bolo
HoiIzonlo, 1u8u. 26 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do MInas
GoiaIs.
ARAUJO, LIana BiIlo do Caslio. O vulnr du
linguugom oscritu puru n oducundn |nvom o
udultn : om husca da cIdadanIa nogada. Sao
Cailos : UlSCai, 1uu. 148 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
do Sao Cailos.
ARRAIS, CiIslIano Holanda. Truhulhn o onsinn
nnturnn : uma alloinalIva do oscola aia as
classos liahalladoias. loilaloza, 1uu4. 17 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado lodoial do Coai.
ARRUDA, JudIlo SohaslIany. Umu prnpnstu
poduggicu prngrossivistu nn onsinn nnturnn :
dIIIculdados o conliadIoos na sua Imlanlaao.
Poilo Alogio, 1uu2. 18 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do RIo
Giando do Sul.
AVLLAR, Aydo MicIa CaslIllo. Fnsinn suplotivn :
ioalIdado o ioiosonlaao. Sao Cailos, 1u87. 28
. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado lodoial do Sao Cailos.
BANDLIRA, Caimon LcIa B. ABC dus oscnlus
cnmunitrius : iIncIIos do uma odagogIa
oulai. RocIIo, 1u8u. 111 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - Conlio do Lducaao,
UnIvoisIdado lodoial do Poinamhuco.
BARBOSA, Doily. Fducun pnpulur nu oscnlu :
consliuIndo uma ioosla cuiiIculai do HIsliIa
o GoogiaIIa aia o onsIno sulolIvo, na oisoc-
lIva omancIaliIa. Sao Paulo, 1uu1. 2u8 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa
UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
BARBOSA, MaiIa Ins AIonso. (1u82]. O mtndn
do oducun pnlticu do udultns om Puuln
Froiro. DIssoilaao do Mosliado, URlJ.
BARBOSA, Paulo Coiioa. Quundn Muriu uprondo u
lor muriu : a Iala do um giuo do mulloios do
Moiio do Boiol o da Iavola da IndIana, a iosoIlo
da alIaholIzaao. RIo do JanoIio, 1uu4. 81 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - laculdado
do Lducaao, UnIvoisIdado lodoial do RIo do
JanoIio.
BARRLTO, Jandyia do OlIvoIia. Invostigun
intorutivu : a oxoiIncIa do colIdIano suhsIdIan-
do uma ioosla do locnologIa alloinalIva aia
uma classo do alIaholIzaao do onsIno sulolIvo.
RIo do JanoIio, 1u8u. 8 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisI-
dado Lsladual do RIo do JanoIio.
BARROS, liancIsca AigonlIna GoIs. Mnvimontn do
Fducun do Buso [MFBJ om Sorgipo : 1u61-
1u64 : uma ioconslIluIao lIsliIca. Joao Possoa,
1uu. 168 .+ anoxos. DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial da PaiaIha.
BASTOS, Joao BalIsla. O onsinn suplotivn : anlIso
ciIlIca. RIo do JanoIio, 1u86. 1u7 . Toso
(Douloiado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
do RIo do JanoIio.
BLISILGLL, Colso do RuI. (1u7u]. Culluia do ovo o
oducaao oulai. Bcvslo Jo loculJoJc Jc
lJucooo Jo USP. Sao Paulo.
________ (1u74]. Fstudn o Fducun Pnpulur: um
ostudn snhro u oducun do udultns. Sao Paulo,
PIonoIia.
________. (1u82]. Pnlticu o Fducun Pnpulur: u
tonriu o u prticu do Puuln Froiro nn Brusil.
LnsaIos 8. Sao Paulo, AlIca.
________. (1u6]. Uma camanla do Lducaao do
Adullos no BiasIl. PosquIsa o Planojamonlo, Sao
Paulo. Pullcooo ClPl - Conlio RogIonal do
PosquIsas LducacIonaIs.
________. (1u72]. A oducun do udultns nn Fstudn
do Sn Puuln. DIssoilaao do Mosliado. Doai-
u2
lamonlo do CIncIas SocIaIs da llLCH da
UnIvoisIdado do Sao Paulo. Sao Paulo.
BINZ, Jussaia loiioIia. Opinios do ulunns do um
cursn suplotivn do oducun gorul, om nvol dn
onsinn do sogundn gruu, quuntn uns mtndns
do onsinn utilizudns polns prnfossnros : um
osludo do caso. Poilo Alogio, 1u8u. 12u . +
anoxos. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do RIo Giando
do Sul.
BITLS, MaiIa liancIsca do Souza C. O onsinn
nnturnn om Gniniu : um dIagnslIco. GoInIa,
1uu2. 24 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado
lodoial do GoIs.
BLACK, LmIlIa. Fducun do udultns. CamInas,
1uuu. 1u . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado
Lsladual do CamInas.
BORTOLOZO, MoacIi. Incursos polu cnncopn
do suh|otividudo dn ponsumontn poduggicn do
Puuln Froiro : um oshoo ciIlIco. CamInas, 1uu8.
122 . DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado Lsladual
do CamInas.
BOUlLLULR, Joso Podio. (1uu1]. Podugngiu Lutinn
Amoricunu - Froiro o Dussol. Ld UNIJU, IjuI.
BRAGA, Alvaio Joso PoioIia. Dn Mnhrul un
cnmputudnr : a Imlanlaao do um iojolo do
InIoimlIca oducalIva na oducaao do jovons o
adullos. CamInas, 1uu6. DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado Lsladual do
CamInas.
BRANDAO, Cailos RodiIguos. Oig. BRINGUILR,
Joan-Claudo. Cnnvorsundn cnm Piugot. DIIol,
RIo do JanoIio, 1u78.
______, Cailos RodiIguos. Ll Molodo Paulo lioIio
aia la AlIaholIzacIn, do Adullos. CuoJctnos
Jcl CBllAl n.' 8., MoxIco, 1u77.
______, Cailos RodiIguos. O quo Mtndn Puuln
Froiro. Sao Paulo: BiasIlIonso, 1u81, 18
=
odIao.
______, Cailos RodiIguos. O cJucoJot. VJo c Motlc.
Ld. Giaal: RIo do JanoIio, 1u82.
BRITO, Lauia MaiIa do laiIas. Animudnros do
cnmunidudo om prncossn do fnrmun. Joao
Possoa, 1u87. DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - UnIvoisIdado lodoial da PaiaIha.
BROGGIO, AnlnIo Colso. Fducun suplotivu :
uma avalIaao da ioosla oIIcIal no colIdIano
do Conlio Lsladual do Lducaao SulolIva PioI.
AnlnIo Joso lalcono om PIiacIcaha. PIiacIcaha,
1uu8. 7 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - UnIvoisIdado MolodIsla do PIiacIcaha.
BUllA, Lsloi. Fducun o ciduduniu. SP: Coiloz,
Auloios AssocIados, 1u87. (Coloao olmIcas
do nosso lomo; 28]
CAllLR, MaiIa AaiocIda Monozos. O onsinn
nnturnn om umu oscnlu do poriforiu do Sn
Curlns : uma Insoiao no sou colIdIano. Sao
Cailos, 1uuu. 22u . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do Sao Cailos.
CAGLIARI, LuIz Cailos. Alfuhotizundn som n h,
h, hi, h, hu. Sao Paulo: ScIIono, 1uu8.
CALHAU, MaiIa do Socoiio MailIns. "Fu t virundn
nutrn" : um liahallo com ooiiIos da Consliu-
ao CIvIl. RIo do JanoIio, 1uu4. 28 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisI-
dado CallIca do RIo do JanoIio.
CALVO HLRNANDLZ, Ivano RoIs. Alfuhotizun do
udultns : a iocuia do um ioIoioncIal molodo-
lgIco. Poilo Alogio, 1uu1. 271 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - laculdado do
Lducaao, PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do
RIo Giando do Sul.
CAMARGO, Rull Auioia da SIlvoIia. A ulfuho-
tizun do |nvons o udultns nn Municpin do
Sn Puuln nu gostn du profoitu Luizu Frundinu
do Snusu [1080-1002J. Sao Paulo, 1uu6. 86 . +
anoxos. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
CAMPOS, SIlmaia do. O truhulhn dnconto nu
oducun do |nvons o udultns truhulhudnros :
goslao LuIza LiundIna/ Paulo lioIio no munIcIIo
do Sao Paulo : 1u8u-1uu2. CamInas, 1uu8. 1u1
. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado Lsladual
do CamInas.
CARNLIRO, Ana MaiIa. Aprondizudn du snhrovi-
vnciu : liahalladoios iuiaIs do AiauaI (MG].
RIo do JanoIio, 1u86. 228 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - InslIlulo do Lsludos
Avanados om Lducaao, lundaao GollIo
Vaigas.
CARVALHO, DIono LucclosI do. A intorun ontro
n cnnhocimontn mutomticn du prticu o n
oscnlur. CamInas, 1uu. 2u . Toso (Douloiado
om Lducaao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisI-
dado Lsladual do CamInas.
CASLRIO, Voia MaiIza RogIno. A udministrun du
oducun do udultns om Buuru [108-1088J :
iolalo do uma oxoiIncIa. PIiacIcaha, 1uu6. 162
. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado MolodIsla do PIiacIcaha.
CASTRO, Llza MaiIa NoIIa VIoIia do. Do truhu-
lhudnros prnduzidns u su|oitns do umu pruxis
oducutivu : osludo o ioosla do aao na iogIao
do Valo do RIo Piolo. RIo do JanoIio, 1uuu. 1u7 .
+ anoxos. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao]
- InslIlulo do Lsludos Avanados om Lducaao,
lundaao GollIo Vaigas.
CAVALCANTI, AmalIla MaiIa Cosla LIma. Pnlticu
oducucinnul dn Fstudn hrusiloirn snhro n onsinn
u8
suplotivn : 1u61-71. Joao Possoa, 1u87. 182 . +
anoxos. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado lodoial da PaiaIha.
CLCILIO, MaiIa AaiocIda. Avuliun o oducun
pnpulur. PIiacIcaha, 1uu7. 122 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado Molo-
dIsla do PIiacIcaha.
CLSANA, MaiIna RanIoiI. O rotnrnn oscnlu :
sulncIa II na iodo osladual do onsIno do Sao
Paulo. Sao Paulo, 1uu2. 127 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisI-
dado CallIca do Sao Paulo.
CHRISTOlOLLTTI, LlIsaholo do Louidos. Fducun
pnpulur : IacIlIladoia do iocosso do liansIoi-
maao socIal : uma loIluia a iosoIlo do movI-
monlo do conscIncIa om oducadoios do adullos.
CamInas, 1uu4. 1u2 . + anoxos. DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado Lsladual
do CamInas.
CHRISTOV, LuIza Holona da SIlva. Fuzor o uprondor
nn truhulhn, n truhulhn do tndn diu. Sao Paulo,
1uu2. 1u2 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do Sao
Paulo.
CIANlA, ColIa RogIna do Laia. A impnrtnciu dus
roluos intorpossnuis nu oducun do udultns.
CamInas, 1uu6. 8u . + anoxos. DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - laculdado do
Lducaao, UnIvoisIdado Lsladual do CamInas.
CINTRA, BonodIlo LlIsou LoIlo. Puuln Froiro, ontro
n grogn o n somitu - Fducun: Filnsnfiu o
Cnmunhn. Ld. LDIPUCRS, 1uu8.
COLLLLO, SIlva Mallos GasaiIan. Alfuhotizun
om quostn. RJ: Paz o Toiia, 1uu.
COLTRO, Dohoial llIma PIios. Prnfossnr dn cursn
nnturnn do primoirn o sogundn gruus : liajoliIa
oscolai, aluaao ioIIssIonal o concooos acoica
do onsIno noluino. Sao Paulo, 1uu4. 142 .
(Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisI-
dado CallIca do Sao Paulo.
COMLRLATO, DonIso MaiIa. Os tru|otns dn
imuginrin o u ulfuhotizun do udultns. Poilo
Alogio, 1uu4. 18 . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisI-
dado lodoial do RIo Giando do Sul.
CORRLA, Noima LlIsaholl PoioIia. Os lihortrins o
u oducun nn Rin Grundo dn Sul : 18u-1u26.
Poilo Alogio, 1u87. 224 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do RIo
Giando do Sul.
CORTLLLA, MiIo SoigIo. A oscnlu o n cnnhoci-
montn - fundumontns opistomnlgicns o pnlti-
cns. Sao Paulo, Coiloz /IPl, 1uu8.
COSTA, AlIco RolIm Ponlos. "A voz nnssu" : uma
lolo-vIsao do como alIaholIzai adullos. RocIIo,
1u87. 28u . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - Conlio do Lducaao, UnIvoisIdado lodoial
do Poinamhuco.
COSTA, OlavIana Maioja Jalos. Fstudn snhro n nvol
intoloctuul dn ulunn dn MOBRAL du cidudo do
Cumpinus - SP. CamInas, 1u87. 144 . DIssoila-
ao (Mosliado om Lducaao] - laculdado do
Lducaao, UnIvoisIdado Lsladual do CamInas.
CRUZ, Joso MaiIa SImoao da. A prticu dnconto nn
primoirn sogmontn dn primoirn gruu rogulur
nnturnn : uma quoslao do Inadoquaao
clIonlola. RIo do JanoIio, 1uu4. 148 . DIssoila-
ao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado
lodoial do RIo do JanoIio.
CRUZ, MaiIa Walosla. Prncossn do ulfuhotizun
do udultns : sonlImonlos vIvIdos nosla liajoliIa.
Poilo Alogio, 1uu8. 188 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca
do RIo Giando do Sul.
CRUZ, SoigIo AmancIo. A pcJogogo Jc Poulo ltctc
. qucslocs cpslcmologcos. CamInas, 1u87. 1
. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado Lsladual do CamInas.
DALPIAZ, MaiIa Mailla. Cnnsciontizun o
oducun pnpulur : uma oxoiIncIa no onsIno
sulolIvo noluino. Poilo Alogio, 1u88. 1u1 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - laculdado
do Lducaao, UnIvoisIdado lodoial do RIo
Giando do Sul.
DAYRLLL, Juaioz TaicIsIo. Do nlhn nu oscnlu : as
oxoiIncIas oducalIvas o a oscola na lIca do
aluno-liahalladoi. Bolo HoiIzonlo, 1u8u. 8uu .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado lodoial do MInas GoiaIs .
DL CAMILLIS, MaiIa do Louidos Slamalo. O
cnntodn dn onsinn suplotivn : uma InvoslIgaao
a ailIi da oisoclIva do alunos o ioIossoios
do sulncIa II no Lslado do Sao Paulo. Sao Paulo,
1u88. 12u . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do Sao
Paulo.
Do WITT, Joln loIIoison. An oxpnsitinn und unulysis
nf Puuln Froiro's rudicul psychn-snciul undru-
gngy nf dovolnpmont. DIssoilaao do douloia-
monlo Boslon, Sclool oI LducalIon, Boslon
UnIvoisIly, 1u71.
DI GIORGI, CiIslIano Amaial GaihoggInI. O puru-
digmu du oducun pnpulur o suus vortontos.
Sao Paulo, 1u87. 67 . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do
Sao Paulo.
DI PILRRO, MaiIa Claia. Pnlticus municipuis do
oducun hsicu do |nvons o udultns nn Brusil
: um osludo do caso do Poilo Alogio - RS. Sao
Paulo, 1uu6. 14u . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do
Sao Paulo.
u4
DIAS, MaiIa RoslIa Coiioa. Idontidudos cruzudus :
soi aluno aia conlInuai oao. Salvadoi, 1uu8.
1uu . DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado lodoial da BalIa.
DOMINGULS, ColIa AaiocIda. Prn|otn oscnlu do
ponsur : uma oxoiIncIa do oducaao oulai
om PIiacIcaha. PIiacIcaha, 1uu4. 224 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado MolodIsla do PIiacIcaha.
DORNLLLS, MalvIna do Amaial. O Mnhrul cnmn
pnlticu phlicu : a InslIlucIonalIzaao do
analIaholIsmo. Poilo Alogio, 1uuu. 27u .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado lodoial do RIo Giando do Sul.
DUARTL, Novlon. A rolun ontro n lgicn o n
histricn nn onsinn du mutomticu olomontur.
Sao Cailos, 1u87. 18 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - Conlio do Lducaao o CIncIas
Humanas, UnIvoisIdado lodoial do Sao Cailos.
DURANTL, Maila. A divorsidudo toxtuul nu
oducun do udultns : um osludo do caso com
ooiiIos da consliuao cIvIl. Sao Paulo, 1uu6.
167 . + anoxos. DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do
Sao Paulo.
LSAU, MaiIlIa Alvos Podiosa. Aposur dus umurrus,
h vidu nu oscnlu : uma loIluia da oscola Ioimal
IoIla a ailIi das Ialas dos alunos do onsIno
sulolIvo : modalIdado sulncIa do sogundo
giau. Sao Paulo, 1u8u. 26. Toso (Douloiado
om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca
do Sao Paulo.
LSCARIAO, GloiIa das Novos Dulia. Fducun
oscnlur o truhulhn : um osludo sohio o sIgnIII-
cado da oducaao oscolai o liahallo a ailIi das
ioiosonlaoos socIaIs dos osludanlos-liahalla-
doios. Joao Possoa, 1uu6. 186 . + anoxos.
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado lodoial da PaiaIha.
lAGUNDLS, Joso Alvos. Umu unliso dn porfil dn
migrunto numu porspoctivu histricu-culturul.
PIiacIcaha, 1uuu. 1u2 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado MolodIsla do
PIiacIcaha.
lARIAS, MaiIa do Louidos do. Rofloxos crticus
snhro oducun do udultns om situun ospociul
: um osludo dosciIlIvo-InloiiolalIvo o uma
ioosla do iossocIalIzaao. Poilo Alogio, 1u8u.
2u4 . DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado lodoial do RIo Giando do Sul.
lAUNDLZ, AnlonIo. Orulidudo o osritu: oxporinciu
oducucinnuis nu fricu o nu Amricu Lutinu.
PioIcIo do Paulo lioIio. Tiaduao do MaiIa da
Giaa Ahiou. RJ. Paz o Toiia, 1u8u.
lLIGLL, ZIlda. Umu uvuliun dns Contrns do
Fstudns Suplotivns. RIo do JanoIio, 1uu1. 77 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado lodoial do RIo do JanoIio.
lLRNANDLS, DoigIval Gonalvos. Alfuhotizun do
|nvons o udultns : as ioiosonlaoos socIaIs do
alIaholIzandos o alIaholIzadoios. Joao Possoa,
1uu7. 17u . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - Conlio do Lducaao, UnIvoisIdado lodoial
da PaiaIha.
lLRRAZ, MaiIlono do Caivallo. O cursn nnturnn, n
ulunn-truhulhudnr o n cnnhocimontn oscnlur,
nu visn dns prnfossnros. RocIIo, 1u8u. u1 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado lodoial do Poinamhuco.
lLRRLIRO, LmIlIa. Alfuhotizun om prncossn.
Tiaduao Saia Cunla LIma, MaiIsa do NascI-
monlo Paio. SP: Coiloz, 2uu1, 14
=
od.
lIALHO, ClounIco Doinollos. Cnnsidoruos ucorcu
dn truhulhn cnmn princpin oducutivn. Sanla
MaiIa, 1uu2. 127 . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do Sanla
MaiIa.
lIKLR, SoigIo. Fscnlu nnturnu : a dula condIao do
liahalladoi-osludanlo. Sao Paulo, 1u8u. 1u4 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - laculdado
do Lducaao, UnIvoisIdado do Sao Paulo.
lISCHLR, MaiIa Claia Buono. Dn ugonto un
oducudnr pnpulur : ioIloxoos sohio um liahallo
oulai. Poilo Alogio, 1u87. 1u . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - laculdado do
Lducaao, UnIvoisIdado lodoial do RIo Giando
do Sul.
lOLTRAN, NoiIlda Sanlos. Vnltundn uns huncns
oscnluros : um osludo da quoslao com os alunos
do giuo do alIaholIzaao do adullos do Balno-
iIo do CamhoiIu. Sao Paulo, 1uu8. 84 . +
anoxos. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
lONSLCA, lhIo do NascImonlo. Futnros dotormi-
nuntos du ovusn numu oxporinciu do oducu-
n do udultns truhulhudnros : um osludo do
caso. Joao Possoa, 1uu6. DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial da PaiaIha.
lRLIRL, Paulo. Fducun o utuulidudo hrusiloiru.
Sao Paulo: LdIloia, Coiloz/IPl, 2uu1.
_____, Paulo. Fducun cnmn prticu du lihor-
dudo.Sao Paulo: Paz o Toiia, 28
=
od.
_____, Paulo. Podugngiu dn Oprimidn. Sao Paulo:
LdIloia Paz o Toiia 1u7u, 28
=
LdIao.
_____, Paulo. Fxtonsn nu Cnmunicun. Sao Paulo:
Paz o Toiia, 1uu2, 1u
=
LdIao.
_____, Paulo. An Culturul puru u lihordudo o
nutrns oscritns. Sao Paulo: Paz o Toiia, 1u76.
_____, Paulo. Curtus o Gun-Bissuu. Sao Paulo: Paz o
Toiia, 1u77.
_____, Paulo. Fducun o mudunu. Sao Paulo: Paz o
Toiia, 1u81.
u
_____, Paulo. Fducun o ciduduniu. Coiloz, 1uu1.
_____, Paulo. Podugngiu du osporunu. Sao Paulo:
Paz o Toiia, 1uu2.
_____, Paulo. Prnfossnru sim, tiu nn: curtus o quom
nusu onsinur. Ollo d'Agua, 1uu8.
_____, Paulo. Pnlticu o Fducun. Coiloz, 1uu8.
_____, Paulo. Curtus u Cristinu. Sao Paulo: Paz o Toiia,
1uu4.
_____, Paulo. Podugngiu du Autnnnmiu - Suhoros
nocossrins prticu oducutivu. Sao Paulo: Paz
o Toiia (Coloao LoIluia], 1uu6.
_____, Paulo. Podugngiu: dilngn o cnnflitn (4
=
Ld. -
1uu, LdIloia Coiloz]
_____, Paulo 8 GUIMARALS, SoigIo. Snhro Fducu-
n [dilngnsJ. Vol. 1, Sao Paulo: Paz o Toiia, 4
=
odIao, 1u88.
_____, Paulo. Aprondondn cnm u ppriu histriu.
Vol. 1. Sao Paulo: Paz o Toiia, 1u87.
_____, Paulo. Vidu o nhru. OiganIzado oi Ana Ins
Souza. Sao Paulo: Lxiossao oulai, 2uu1.
_____, Paulo. A impnrtnciu dn utn do lor: om trs
urtigns quo so cnmplotum. 48 od. - Sao Paulo:
Coiloz, 2uu2
_____, Paulo 8 lAUNDLZ, AnlonIo. Pnr umu
podugngiu du porguntu. Sao Paulo: Paz o Toiia,
8
=
LdIao, 1u8.
_____, Paulo 8 SHOR, Iia. Modn o nusudiu. Sao Paulo:
Paz o Toiia, 1u87.
_____, Paulo 8 NOGULIRA, AdiIano o MAZZA,
Dohoia. Nu oscnlu quo fuzomns: umu rofloxn
intordisciplinur om oducun pnpulur. Poli-
olIs: Vozos, 1u88.
_____, Paulo. Fuzor oscnlu cnnhocondn u vidu. 8
=
od. CamInas: PaIius, 1u87.
_____, Paulo 8 NOGULIRA, AdiIano. Quo fuzor:
tonriu o prticu om oducun pnpulur. PololIs:
Vozos, 1u8u.
_____, Paulo 8 MACLDO, Donaldo. Alfuhotizun -
Loituru dn mundn, loituru du puluvru. Sao Paulo:
Paz o Toiia, 1uuu.
lRLITAS, Jussaia da Rocla. Alunns o ulunus du
clusso truhulhudnru nu oscnlu nnturnu: oho-
dIncIa o iosIslncIa. Poilo Alogio, 1uu4. 87 .
+ anoxos. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao]
- PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do RIo Giando
do Sul.
lRLITAS, MaiIa VIigInIa do. Jnvons nn onsinn
suplotivn : dIvoisIdado do oxoiIncIas. Sao
Paulo, 1uu. 26 . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisI-
dado do Sao Paulo.
GALINDO, Nousa Pialos. O ulunn truhulhudnr dn
cursn nnturnn : um osludo oxloialiIo. MaiIlIa,
1uu6. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado Lsladual PaulIsla - Camus MaiIlIa.
GARCIA, RogIna LoIlo o OLIVLIRA, Anno MaiIo
MIlon. Alfuhotizun dns ulunns dus clussos
pnpuluros, uindu um dosufin. 8
=
od. SP. Coiloz,
1uu7.
GASPARINI, Joao BalIsla. A loi diulticu du nogun
du nogun nu huscu do suporun du dicntn-
miu ontro n cnnhocimontn prvin dn ulunn o n
suhor oscnlur. Sao Cailos, 1uuu. 21 . DIssoila-
ao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado
lodoial do Sao Cailos.
GIGLIO, Angola MicIa Zago. O modn nu oscnlu :
oicoao do alunos jovons o adullos do onsIno
sulolIvo. Sao Paulo, 1uu8. 162 . - DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisI-
dado CallIca do Sao Paulo.
GIROTTO, CynllIa GiazIolla GuIzolIm SImoos.
Loitnros o oscritnros om cnnstrun : anlIso do
uma ilIca junlo a adullos s-alIaholIzandos.
Sao Cailos, 1uu. 26u . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do Sao
Cailos.
GIUBILLI, SonIa. Truhulhundn cnm udultns,
fnrmundn prnfossnros. CamInas, 1uu8. 2uu .
Toso (Douloiado om Lducaao] - UnIvoisIdado
Lsladual do CamInas.
GONALVLS, MaiIa das Giaas. O significudn dn
dnmnin do linguugom cultu nn itinorrin dus
lidorunus pnpuluros. RIo do JanoIio, 1uu1. 1u1
. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado lodoial llumInonso.
GONALVLS, Roso Maiy GImonoz. O cursn do
oducun gorul nnturnn nn sogundn gruu
rogulur : o conliovoilIdo acosso oducaao : uma
oxoiIncIa aianaonso . CuiIlIha, 1uu2. 221 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado lodoial do Paian.
GRANGLIRO, LcIa Holona lonsoca. Fducun
pnpulur : lImIlos o ossIhIlIdados no aaiollo
do oslado. loilaloza, 1uu4. u1 . + anoxos.
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado lodoial do Coai.
GUIDLLLI, Rosngola CiIslIna. A prticu podug-
gicu dn prnfossnr dn onsinn hsicn do |nvons o
udultns : dosacoilos, lonlalIvas, acoilos... Sao
Cailos, 1uu6. 187 . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do Sao Cailos.
GUIMARALS, LlIsaholl da lonsoca. O ulunn
truhulhudnr : das ossIhIlIdados do um colIdIano
olIlIco a uma olIlIca aia o colIdIano.
CamInas, 1uuu. 184 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado Lsladual do
CamInas.
HADDAD, SoigIo. Fstudn o oducun do udultns
[104-108J. Sao Paulo, 1uu1. 86u . Toso
(Douloiado om Lducaao] - laculdado do
Lducaao, UnIvoisIdado do Sao Paulo.
HARACLMIV, SonIa MaiIa Clavos. Qumicu nu
u6
oducun do udultns : uma ioosla do ailIcu-
laao do conlodo oscolai do conlio sulolIvo
com o conlodo do colIdIano. lloiIanolIs,
1uu4. 18 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - Conlio do CIncIas da Lducaao, UnIvoisI-
dado lodoial do Sanla CalaiIna.
HLNRIQULS, MaiIlda do Josus. Prngrumu do
oducun |uvonil : uma nova ioosla do
alIaholIzaao do adolosconlos. RIo do JanoIio,
1u88. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado lodoial do RIo do JanoIio.
HICKMANN, RosolI Ins. Fstudur o/nu truhulhur :
soi aluno-liahalladoi o ossIvol. Poilo Alogio,
1uu2. 1 . + anoxos. DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do RIo
Giando do Sul.
JLSUS, SonIa MoIio Sanlos Azovodo do. A huscu do
significudns cnmpurtilhudns puru u cnnstrun
do um currculn. Aiacaju, 1uu7. 1u4 .+ anoxo.
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado lodoial do SoigIo.
JUNQULIRA, LIlIano Rozondo. Umu invostigun
snhro u cnnscinciu pnlticu dn oducundn do
ulfuhotizun do udultns. Sao Paulo, 1u86. 181
. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
KALAl, MaiIa LcIa. A rovolun dn uvossn : o aluno
sulolIvo oi olo mosmo (um osludo olnogiIIco].
RIo do JanoIio, 1uuu. 14u . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisI-
dado CallIca do RIo do JanoIio.
KATO, Dalva MaiIa Caivallo. Oficinu du Puluvru :
iolalo do uma oxoiIncIa odaggIca com
alunos da Iaso IV do onsIno sulolIvo. RIo do
JanoIio, 1uu2. 12u . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do RIo do
JanoIio.
KNIJNIK, Golsa. Culturu, mutomticu, oducun nu
lutu polu oscnlu. Poilo Alogio, 1uu. 2 . Toso
(Douloiado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
do RIo Giando do Sul.
LASSALVIA, DIgolza llavIa Cmaia. O rotnrnn
oscnlu : o Conlio Lsladual do Lsludos SulolIvos
Dona Claia ManlollI. Sao Paulo, 1uu2. 12u .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa
UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
LLITL, LIgIa MaiIa Cosla. A mugiu dns invoncvois.
RIo do JanoIio, 1u87. 287 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - InslIlulo do Lsludos
Avanados om Lducaao, lundaao GollIo
Vaigas.
LIMA, RaImundo Nonalo NoguoIia. Fducun
pnpulur om quostn : ioIloxoos a ailIi (o aia
alom] do uma ilIca. loilaloza, 1uu7. 12 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado lodoial do Coai.
MACHADO, MaiIa MaigaiIda. Pnlticu oducucin-
nul puru |nvons o udultns : a oxoiIncIa do
Piojolo AJA (u8/u6] na SociolaiIa MunIcIal da
Lducaao do GoInIa. GoInIa, 1uu7. 1u . +
anoxos. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado lodoial
do GoIs.
MACHADO, ToiozInla Cosla da SIlva. O porfil dn
prnfossnr do onsinn suplotivn : um osludo com
onIoquo nas suas ioiosonlaoos conloxluaIs
iovoladas ola calogoiIa lInguagom". RIo do
JanoIio, 1uuu. 1u2 . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - InslIlulo do Lsludos Avanados om
Lducaao, lundaao GollIo Vaigas.
MACILL, liancIsca Izahol PoioIia. O unulfuhotn :
vIda o lIda som osciIla. Bolo HoiIzonlo, 1uu4.
177 . DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado lodoial
do MInas GoiaIs.
MACILL, MaiIa Holona RIhoIio. A cnmunidudo
oclosiul do huso : um osao aia a oducaao
oulai. Joao Possoa, 1u86. 12u . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
da PaiaIha.
MANZANO, Joso Cailos Mondos. A prndun dn
suhor o n suhor du prndun : a oxoiIncIa do
onsIno na oscola do iImoIio o sogundo giaus
Vollsvagon. Sao Paulo : USP, 1u8u. 26u .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - laculdado
do Lducaao, UnIvoisIdado do Sao Paulo.
MARQULS, MaiIa OinolIa da SIlvoIia. Os |nvons
nu oscnlu nnturnu : uma nova iosona. Sao
Paulo, 1uu. 21 . Toso (Douloiado om Lduca-
ao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado do
Sao Paulo.
MATTOS, Olga MaiIa SIlva. A oducun do udultns
nn Fstudn dn Purun : a oxoiIncIa odaggIca
dos CLS o dos NALS. Sao Paulo, 1uu2. 228 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa
UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
MAZZLU, liancIsco Joso Caivallo. O significudn
dus tcnicus do cnmunicun oscritu o n onsinn
du Ortngrufiu nu ps-ulfuhotizun. Sao Cailos,
1uu2. 18 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - UnIvoisIdado lodoial do Sao Cailos.
MLLO, OilInda MaiIa do llIma CaiiIjo. Do
ulfuhotizun o ulfuhotizuos : a husca do
ossIvol. CamInas, 1uu1. 17 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado Lsladual
do CamInas.
MLNIN, Ana MaiIa da Cosla Sanlos. Fnrmun do
prnfossnros o n frucussn oscnlur nus quintu
srios dn porndn nnturnn. MaiIlIa, 1uu4. 177
. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado Lsladual PaulIsla - Camus
MaiIlIa.
u7
MIYAHARA, SoigIo lumIo. O rotnrnn oscnlu :
Conlio Lsladual do Lducaao SulolIva PioIos-
soia CocIlIa Dullia Caiam om RIhoIiao Piolo.
Sao Paulo, 1uu2. 128 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca
do Sao Paulo.
MOLL, JaquolIno. Rodos snciuis o prncossns
oducutivns : um osludo dos noxos da oducaao
do adullos com o movImonlo comunIliIo o as
ilIcas oscolaios no Moiio Alogio (Poilo Alogio].
Poilo Alogio, 1uu8. 2u .+ anoxos., Il. Toso
(Douloiado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
do RIo Giando do Sul.
MONTLIRO, AloxandiIna. Ftnnmutomticu : as
ossIhIlIdados odaggIcas num cuiso do
alIaholIzaao aia liahalladoios iuiaIs assonla-
dos. CamInas, 1uu8. 168 . + anoxos. Toso
(Douloiado om Lducaao] - laculdado do
Lducaao, UnIvoisIdado Lsladual do CamInas.
MONTLIRO, AloxandiIna. O onsinn du Mutomti-
cu puru udultns utruvs dn Mtndn Mndolugom
Mutomticu. RIo Claio, 1uu2. 81u . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado Lsladual
PaulIsla - Camus RIo Claio.
MORIN, Ldgai. Os soto suhoros nocossrins
oducun dn futurn. Tiaduao do CalaiIna
Lloonoda l. da SIlva o Joanno Savaya. RovIsao
locnIca do Ldgaid do AssIs Caivallo. 6
=
od.
SP.Coiloz, 2uu2.
NLPTUNL, Jussaia Biossan. CFPFC: u oscnlu cidud.
CamInas, 1u8u. 12 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisI-
dado Lsladual do CamInas.
NLVLS, ClaudIa LlIzaholl Ahhos Baola. Um nlhur
curtngrufundn u oscnlu dn ulunn truhulhudnr.
NIloiI, 1uu2. 118 . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial llumInonso.
NLVLS, MaiIa da Luz dos Sanlos. O truhulhn :
ioiosonlaoos do osludanlo-liahalladoi : osludo
do caso numa oscola osladual. Joao Possoa, 1u8.
u8 . DIssoilaao (Mosliado om Lducaao]
UnIvoisIdado lodoial da PaiaIha.
NUNLS, AnlonIolla do AguIai. Lutundn puru ostu-
dur : o aluno o a oscola modIa noluina om Salva-
doi. Salvadoi, 1uu. 1u1 . + anoxos. DIssoilaao
(Mosliado] - UnIvoisIdado lodoial da BalIa.
OLIVLIRA, AmolIsla Nunos do. A oscnlu nnturnu :
ohslculo ou uma osoiana aia o aluno
liahalladoi. Salvadoi, 1uu1. 124 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
da BalIa.
OLIVLIRA, CIholo. O ulfuhotizudnr o u loituru :
anlIso do uma oxoiIncIa do Ioimaao om
soivIo. CamInas, 1uu4. 161 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - InslIlulo do Lsludos
da LInguagom, UnIvoisIdado Lsladual do
CamInas.
OLIVLIRA, Ldna Caslio do. A oscritu do udultns o
udnloscontos : iocosso do aquIsIao o loIluia do
mundo. VIloiIa, 1u88. 1 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
do LsIiIlo Sanlo.
OLIVLIRA, Joso LuIz. As nrigons dn MOBRAL. RIo
do JanoIio, 1u8u. 22 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - InslIlulo do Lsludos Avanados
om Lducaao, lundaao GollIo Vaigas.
OLIVLIRA, MaiIa Joso CassIano do. Tru|otrius
oscnluros do ulunns truhulhudnros dn onsinn
mdin nnturnn : o sIgnIIIcado da volla oscola.
Bolo HoiIzonlo, 1uu4. 288 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
do MInas GoiaIs.
OLIVLIRA, MaiIlIa CazalI. Motumnrfnso nu
cnnstrun dn ulfuhotizundn-possnu. Poilo
Alogio, 1uu6. DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do RIo
Giando do Sul.
OLIVLIRA, MaiIlIa VIllola do. O pupol dn prnfossnr
nn cnnstrutivismn : uma anlIso aliavos do
Piogiama MunIcIal do LiiadIcaao do AnalIa-
holIsmo do UhoilndIa. Sao Paulo, 1uu. 16 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa
UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
OLIVLIRA, RaImundo Nonalo do. Fnsinn suplotivn
: osao do Incoioiaao do oulai" o goslaao
do um sahoi ciIlIco-liansIoimadoi. Joao Possoa,
1uu6. 26 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - UnIvoisIdado lodoial da PaiaIha.
OZLLAML, BolonI. Alfuhotizun do udultns : IdoIas
conlialIzadoias o oiganIzadoias. Poilo Alogio,
1uu8. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - PonlI-
IIcIa UnIvoisIdado CallIca do RIo Giando do Sul.
PAGOTTI, AnlnIo WIlson. Fm huscu du cnmproon-
sn o suporun dn insucossn oscnlur nn onsinn
nnturnn do primoirn gruu. Sao Paulo, 1uu2. 1uu
. Toso (Douloiado om Lducaao] - PonlIIIcIa
UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
PALMLIRAS, MaiIa Rosa das. Fducun do udultns
cnmn pnssihilidudo do fnrmun cidud.
PIiacIcaha, 1uu8. 81 .+ anoxos. DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado Molo-
dIsla do PIiacIcaha.
PLDROSO, Anlullo Rosa. A oducun fsicu nn
onsinn nnturnn o n ulunn truhulhudnr : como
lIdai. UhoilndIa, 1uu6. DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do
UhoilndIa.
PLIXOTO lILHO, Joso PoioIia. A oducun hsicu
do |nvons o udultns : a liajoliIa da maigIna-
lIdado. RIo do JanoIio, 1uu4. 162 . Toso
(Douloiado om Lducaao] - laculdado do Lduca-
ao, UnIvoisIdado lodoial do RIo do JanoIio.
u8
PLIXOTO lILHO, Joso PoioIia. A truvossiu dn
pnpulur nu cnntrudunu du oducun. RIo do
JanoIio, 1u86. 27u . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - InslIlulo do Lsludos Avanados om
Lducaao, lundaao GollIo Vaigas.
PLPATO, SonIa AaiocIda Alvaios do OlIvoIia.
Rovisitundn n frucussn oscnlur utruvs dus
histrius do vidu. UhoilndIa, 1uu7. 1u .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado lodoial do UhoilndIa.
PLRLIRA, liancIsco DonIzolo. Filnsnfiu o prnhlo-
mutizun du cnncopn prugmticu du
roulidudo nn onsinn nnturnn : uma ahoidagom
a ailIi das huscas, valoios o concooos do
mundo dos alunos. Sao Paulo, 1uu. 17 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa
UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
PLRLIRA, RIla AaiocIda BoinaidI. A funn du
logihilidudo nn dosonvnlvimontn du rolun
ponsumontn-linguugom oscritu poln ulfuho-
tizundn udultn iniciunto. Sao Cailos, 1u87. 168
. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado lodoial do Sao Cailos.
PICONLZ, Slola ConcoIao Boillolo. Fducun
oscnlur do udultns : ossIhIlIdados do iocons-
liuao do conlocImonlos no dosonvolvImonlo do
liahallo odaggIco o suas ImlIcaoos na
Ioimaao do ioIossoios. Sao Paulo, 1uu. 261
. Toso (Douloiado om Lducaao] - laculdado do
Lducaao, UnIvoisIdado do Sao Paulo.
PINHLIRO, RosanlIa do S LoIlao. CFS: u oscnlu
suplotivu om Nutul - RN nns unns 70. Nalal,
1u88. 188 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - UnIvoisIdado lodoial do RIo Giando do
Noilo.
PIOLA, MaiIa AaiocIda Gomos. Os drumus o us
trumus : o conlocImonlo da ioalIdado vIvIda oi
adolosconlos o adullos do cuiso sulolIvo o o
iocosso do alIaholIzaao. MaiIlIa, 1uu4. 1uu .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado Lsladual PaulIsla - Camus MaiIlIa.
PONTUAL, Podio. Dosufins poduggicns nu cnnstru-
n do umu rolun do purcoriu ontro mnvimon-
tns pnpuluros o n Gnvornn Municipul du Cidudo
do Sn Puuln nu gostn Luizu Frundinu : a
oxoiIncIa do MOVA-SP. Sao Paulo, 1uu. 248
. + anoxos. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao]
- PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
PORTALUPPI, Juacy PoioIia. A quulidudo du
oxprossn oscritu o us idius uprosontudus snhro
u impnrtnciu do ostudur pnr ulunns dn onsinn
suplotivn. Poilo Alogio, 1uu6. DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisI-
dado CallIca do RIo Giando do Sul.
PORTLLA, Ldy LuIza lolIx. Vulnros modiudns poln
currculn nu porcopn dn ulunn truhulhudnr
du oscnlu nnturnu do sogundn gruu. CuiIlIha,
1u8u. 812 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado
lodoial do Paian
PRADA, LuIs Lduaido Alvaiado. A fnrmun om
sorvin do dncontos do udultns : s-alIaholI-
zaao. CamInas, 1uu. 182 . Toso (Douloiado
om Lducaao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisI-
dado Lsladual do CamInas.
QULIROZ, Noima LcIa NoiIs do. Mntivuos puru
u ulfuhotizun ontro |nvons o udultns : osludo
do caso om lis oxoiIncIas do alIaholIzaao
no DIsliIlo lodoial. BiasIlIa, 1uu8. 27 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado do BiasIlIa.
RABLLO, JosoIa JacllIno. Os omprosrins o u
intorvonn nu oducun : InvoslIgando Inloios-
sos : o iojolo do alIaholIzaao dos ooiiIos da
consliuao cIvIl : SLSI o SINDUSCON. loilaloza,
1uu7. 188 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - UnIvoisIdado lodoial do Coai.
RABONI, Paulo Cosai do AlmoIda. A fuhricun do
um culns : iosgalo das iolaoos socIaIs, do uso o
da ioduao do conlocImonlo no liahallo.
CamInas , 1uu8. 14u . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado Lsladual do
CamInas.
RAGONLSI, MaiIsa LugonIa MolIllo MoIia. A
oducun do udultns : Insliumonlo do oxclusao
ou domocialIzaao : um osludo sohio a ovasao
om cuisos do oducaao hsIca do adullos. Sao
Paulo, 1uuu. 81u . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do
Sao Paulo.
RLBOUAS, LuIs PoioIia. Loituru o lutu : uma
oxoiIncIa do alIaholIzaao com os liahalla-
doios da IndusliIa do consliuao cIvIl do
loilaloza. loilaloza, 1uu1. 2uu . + anoxos.
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - laculdado
do Lducaao, UnIvoisIdado lodoial do Coai.
RLGINATO, Ana MaiIa. O cursn nnturnn o u
oxclusn dn ulunn truhulhudnr : um osludo do
caso. PIiacIcaha, 1uu. 17 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado Molo-
dIsla do PIiacIcaha.
RIBLIRO, BolanIa do OlIvoIia Laloiza. Fstudn
fonnmonnlgicn dn onsinn uprondizugom nu
oscnlu nnturnu : casuIslIca do ovasao o iooln-
cIa. UhoilndIa, 1uu2. u8 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
do UhoilndIa.
RIBLIRO, liancIna MaiIa MonloIio. A prnpnstu
curriculur do histriu dn cursn suplotivn do
primoirn gruu du rodo phlicu dn Fstudn do
Minus Goruis : uma avalIaao laidIa. RIo do
JanoIio, 1uuu. 1u2 . DIssoilaao (Mosliado om
uu
Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do RIo do
JanoIio.
RIBLIRO, Voia MaiIa Masagao. Alfuhotismn o
utitudos : osquIsa junlo a jovons o adullos
aulIslanos. Sao Paulo, 1uu8. 2u7 . Toso
(Douloiado om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisI-
dado CallIca do Sao Paulo.
RODRIGULS, Lduaido Magiono. Fvusn oscnlur nn
onsinn nnturnn do sogundn gruu : um osludo do
caso. Poilo Alogio, 1uu4. 22u . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
do RIo Giando do Sul.
ROMANO, MaiIa Caimon Jacoh do Souza. O quo
pintu do nnvn pintu nu tolu dn pnvn : o uso do
vIdoo na oducaao oulai. NIloiI, 1uuu. 2u1
. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado lodoial
llumInonso.
ROMBALDI, MaiIa Rosa. O onsinn nnturnn o u
fnrmun dn truhulhudnr. Poilo Alogio, 1uuu.
186 . DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado lodoial do RIo Giando do Sul.
ROSA, CiIslIna MaiIa. Nnvus cnmpotncius puru
um nutrn sculn : um osludo ciIlIco da conscIon-
lIzaao na oducaao do adullos. Sanla MaiIa,
1uu7. 1u6 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado
lodoial do Sanla MaiIa.
ROSAS, Judy MauiIa GuoIios. Purticipun pnpulur
: a oxclusao socIal na olIlIca do oducaao do
jovons o adullos. RocIIo, 1uu6. DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
do Poinamhuco.
SA, AnlnIo LIno RodiIguos do. Altornutivu do
oducun pnpulur om oscnlu phlicu : um
osludo sohio a oxoiIncIa da Lscola La Sallo
om RondonolIs - MT. Sao Paulo, 1u87. Pag.
Iiiogulai. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
SACHLTTI, VIigInIa Azovodo RoIs. A urto do onsinur
: um osludo das oxoclalIvas o concooos do
alunos adullos analIaholos sohio o dosomonlo
do ioIossoi. Sao Paulo, 1uu2. u2 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisI-
dado CallIca do Sao Paulo.
SAMPAIO, MaiIa das Moics loiioIia. Fnsinn
rogulur om porndn nnturnn du rodo phlicu dn
Fstudn do Sn Puuln : um osludo sohio sous io-
hlomas o lonlalIvas do soluao. Sao Paulo, 1u88.
177 . DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
SANTA CLCLIA, MaiIa Boinadolo da Cosla. A
trunsmissn dn cnnhocimontn nu dinmicu
intornu. Sao Paulo, 1u86. 217 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisI-
dado CallIca do Sao Paulo.
SANTANA, LucIono. Usns o funos du loituru o du
oscritu puru unulfuhotns o rocm-ulfuhotizudns.
Bolo HoiIzonlo, 1uu6. 288 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
do MInas GoiaIs.
SANTOS, LlIsou MunIz dos. Toloducun nn onsinn
hsicn - suplnciu : um osludo hIhlIogiIIco do
oiIodo 1u86-1uu6. Sao Paulo, 1uu7. 1u2 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa
UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
SANTOS, Isahol CiIslIna dos. Hnmom / nuturozu:
umu oxporinciu do uprondizugom : uma loIluia
oducalIva da ioduao do osao. Joao Possoa,
1uu. 18 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - UnIvoisIdado lodoial da PaiaIha.
SANTOS, LIgIa PoioIia dos. O prncossn do prndun
do toxtns o u ulfuhotizun do |nvons o udultns
nu cnnstrun du oscnlu phlicu pnpulur. Joao
Possoa, 1uu8. 186 . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial da PaiaIha.
SANTOS, MIlz Holona do Souza. Fducun do
|nvons o udultns : osludo do um iojolo olIlIco-
odaggIco oulai. RocIIo, 1uu2. 278 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado lodoial do Poinamhuco.
SARAIVA, MaiIa Ins MailIns. Histrius do vidu o
nutrus histrius : naiiaao o momiIas na
alIaholIzaao do adullos. NIloiI, 1uu8. 287 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - laculdado
do Lducaao, UnIvoisIdado lodoial llumInonso
SAUNLR, NolIla loiiaz do Mollo. Alfuhotizun do
udultns : a Inloiiolaao do loxlos acomanlados
do Imagom. Sao Paulo, 1uu4. 26 . Toso
(Douloiado om Lducaao] - UnIvoisIdado do Sao
Paulo.
SCALCO, GIldo. Fducun o uutnnnmiu. Bolo
HoiIzonlo, 1u87. 228 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisI-
dado lodoial do MInas GoiaIs.
SCOMAZZON, Rosa LcIa GiassI. Fducun do
|nvons o udultns truhulhudnros : anlIso do uma
ioosla oducalIva no colIdIano do ioIossoios o
alunos. Poilo Alogio, 1uu1. 17 ., Il. DIssoi-
laao (Mosliado om Lducaao] - laculdado do
Lducaao, UnIvoisIdado lodoial do RIo Giando
do Sul.
SLNNA, LunIco do HIolIlo. Pnlticus snciuis
phlicus cnmn ospun puru n rosguto du
ciduduniu : anlIso do um iojolo do oducaao
do adullos com IamIlIas omohiocIdas do cInco
comunIdados do munIcIIo do Camos dos
GoIlacazos. RIo do JanoIio, 1uu8. 8u . DIssoila-
ao (Mosliado om Lducaao] - InslIlulo do
Lsludos Avanados om Lducaao, lundaao
GollIo Vaigas.
1uu
SILVA lILHO, Lauio do Baiios. O ponsumontn
undruggicn hrusiloirn [n ostudn dn cnnhoci-
montn om mutriu do oducun do udultnsJ :
olucIdaoos. RIo do JanoIio, 1uu1. 822 . Toso
(Douloiado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
do RIo do JanoIio.
SILVA, ConIia MaiIa Boihoil AIios da. Fnsinn
suplotivn nn Tncuntins : Piojolo Palmas -
Inlonao x ioalIdado. BiasIlIa, 1uu. 147 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado do BiasIlIa.
SILVA, HIlda Loho da. Intorprotun quulitutivu du
ovusn nn cnntoxtn oscnlur : o caso do Conlio
do Lsludos SulolIvos do VIliIa. VIliIa, 1u87.
161 . + anoxos. DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do LsIiIlo
Sanlo.
SILVA, Joso Baihosa da. Assossnriu o mnvimontn
pnpulur : um osludo do SoivIo do Lducaao
Poulai (SLDUP]. Joao Possoa, 1uu2. 228. +
anoxos. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado lodoial da PaiaIha.
SILVA, MaiIa LgiacIaia loiiaio da. s murgons du
oducun. RIo do JanoIio, 1uu8. 178 . DIssoila-
ao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado
lodoial do RIo do JanoIio.
SILVA, MaiIa ValoiIa Jacquos do ModoIios da.
Fducun pormunonto : um halano loiIco.
CamInas, 1uu8. 1u6 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado Lsladual do
CamInas.
SILVA, SonIa MaiIa CndIdo da. O cnlotivn do
prn|otns pnpuluros do oducun do |nvons o
udultns : a oxoiIncIa do sua ailIculaao o
oiganIzaao duianlo a goslao oulai do RocIIo
(1u8 a 1u88]. Joao Possoa, 1uu4. 16 . +
anoxos. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
Conlio do Lducaao, UnIvoisIdado lodoial da
PaiaIha.
SLOMP, Paulo liancIsco. Cnncoituulizun du
loituru o oscritu pnr udultns nn-ulfuhotizudns.
Poilo Alogio, 1uuu. 216 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do RIo
Giando do Sul.
SOARLS, LoncIo Joso Gomos. Dn truhulhn puru u
oscnlu : as conliadIoos dossa liajoliIa a ailIi
do uma oxoiIncIa do oscolaiIzaao do adullos.
Bolo HoiIzonlo, 1u87. 21u . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - laculdado do
Lducaao, UnIvoisIdado lodoial do MInas
GoiaIs.
SOARLS, LoncIo Joso Gomos. Fducun do udultns
om Minus Goruis : conlInuIdados o iuluias. Sao
Paulo, 1uu. 82u . Toso (Douloiado om Lduca-
ao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado do
Sao Paulo.
SOUSA, Rosa MaiIa AuxIlIadoia MoioIia do. Fnsinn
Suplotivn : os Ialoios olIlIco-IdoolgIcos quo
oimoIam sua ilIca odaggIca. loilaloza,
1uu1. 11u . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado
lodoial do Coai.
SOUZA, AhIlono BIso do. A oscnlu roprosontudu
pnr ulunns do cursns do ulfuhotizun o ps-
ulfuhotizun do |nvons o udultns quo pussurum
untorinrmonto poln onsinn rogulur : conliIhuI-
ao a comioonsao do colIdIano oscolai. Sao
Paulo, 1uu4. 276 . DIssoilaao (Mosliado om
Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do
Sao Paulo.
SOUZA, MaiIa CiIslIna Voigaia LmmoiIcl. Cnn-
copos snhro uutnridudo dnconto : um osludo
com alunos do cuiso noluino. Sao Paulo, 1uu8.
12u . DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
PonlIIIcIa UnIvoisIdado CallIca do Sao Paulo.
SOUZA, MaiIa do llIma Malos do. Fstudn o
pnlticus do oducun do |nvons o udultns.
PIiacIcaha, 1uu8. 118 . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado MolodIsla do
PIiacIcaha.
SOUZA, Rosa llIma do. Clussos pnpuluros o
oducun pnpulur nu Primoiru Ropuhlicu :
iohlomas, valoios o lulas. CamInas, 1uu1. 181
. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado Lsladual do CamInas.
SOUZA, RosIlda SIlvIo. A pnlticu oducucinnul du
udministrun dn Purtidn dns Truhulhudnros
om Suntn Andr : a oducaao do jovons o adullos.
Sao Paulo, 1uu4. 78 . + anoxos. DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado do Sao
Paulo.
SOUZA, SuzanI CassIanI do. Suplotivn indivi-
duulizudn : ossIhIlIdados, oquIvocos o lImIlos
no onsIno do cIncIas. CamInas, 1uu. 122 .
+ anoxos. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao]
- UnIvoisIdado Lsladual do CamInas.
STIVAL, DavId. O prncossn oducutivn dns ugricul-
tnros som-torru nu tru|otriu du lutu polu torru.
Poilo Alogio, 1u88. 21u . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial do RIo
Giando do Sul.
TALAVLRA, Joao Rohoilo. Umu oxporinciu
oducucinnul ussontudu om Nnvn Hnriznnto : os
dosonconlios dos hom-InloncIonados agonlos do
liansIoimaao". Camo Giando, 1uu4. 17u .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - Conlio
do CIncIas Humanas o SocIaIs, UnIvoisIdado
lodoial do Malo Giosso do Sul.
TLRRA, DonIso MaiIa Anlunos CoidoIio. Pnr dotrs
dns tupumos : dosvolando o liahallo o a
alIaholIzaao no canloIio do ohias. NIloiI, 1uu.
1u1
12 . DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado lodoial llumInonso.
TLRRA, Nouza Sallos. Cnncopos do ulfuhotizun
do udultns nn Brusil nn porndn do 104 u 104.
RIo do JanoIio, 1uu1. 1uu . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - laculdado do
Lducaao, UnIvoisIdado do Lslado do RIo do
JanoIio.
TILNGO, Ailolo. O ostudn suplotivn utruvs dn
onsinn individuulizudn pnr mdulns umu
snlun udoquudu? : um osludo avalIalIvo com
mdulos do MalomlIca. VIliIa, 1u88. 274 . +
anoxos. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] -
UnIvoisIdado lodoial do LsIiIlo Sanlo.
TOLLDO, Paulo do Taiso GasaiollI do. O prncossn
do fnrmun do prnfossnrus/os puru u oducun
do |nvons o udultns nn cursn do ostudns
udicinnuis dn Institutn do Fducun dn Rin do
Junoirn. NIloiI, 1uu8. 1u8 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - UnIvoisIdado lodoial
llumInonso.
TORRLS, LlIano AaiocIda. Umu uhnrdugom snhro
n onsinn suplotivn : o Conlio Lsladual do
Lducaao SulolIva no Lslado do Sao Paulo.
CamInas, 1uu7. 18u . DIssoilaao (Mosliado
om Lducaao] - UnIvoisIdado Lsladual do
CamInas.
TRLIN, LunIco SclIllIng. Fducun pnpulur :
Insliumonlo do IoilalocImonlo da socIodado cIvIl
: dosaIIo dos anos 8u. RIo do JanoIio, 1u87. 124
. DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - InslIlulo
do Lsludos Avanados om Lducaao, lundaao
GollIo Vaigas.
TROTTA, liancosco. Truhulhudnros o u oducun
pnpulur : as coiionlos anaiquIsla o liahallIsla o
a oducaao oulai no RIo do JanoIio (1888-
1u2u]. RIo do JanoIio, 1uu1. 8uu . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisI-
dado CallIca do RIo do JanoIio.
VASCONCLLLOS, IolanI. Univorsidudo o oducun
pnpulur : o iojolo da UnIvoisIdado CallIca do
GoIs. RIo do JanoIio, 1uuu. 116 . DIssoilaao
(Mosliado om Lducaao] - PonlIIIcIa UnIvoisI-
dado CallIca do RIo do JanoIio.
VASCONCLLOS, LuzIa SIquoIia. O onfnquo
uutnnnmistu du oducun : ciIlIca ioosla
do oducaao oulai aulnoma. CamInas,
1u8u. 142 . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - laculdado do Lducaao, UnIvoisIdado
Lsladual do CamInas.
VILIRA, LlIo. Fducun, truhulhn o purticipun :
um osludo hasoado om oxoiIncIas vIvIdas no
moIo iuial haIano. Sao Paulo, 1uuu. 861 .
DIssoilaao (Mosliado om Lducaao] - UnIvoisI-
dado do Sao Paulo.
ZORZO, VIconlo PalollI. O imuginrin dns oducu-
dnros : um osludo junlo as alIaholIzadoias do
um iojolo do oducaao oulai. Joao Possoa,
1uuu. 17u . DIssoilaao (Mosliado om Lduca-
ao] - UnIvoisIdado lodoial da PaiaIha.
1u2
ANEX0 J
ProcedImentos de AvalIao
do estgIo do alfabetIzando
pelo 0ecanato de Extenso
da UnIversIdade de 8rasilIa
Antnc Clc 8crrcs de Lns 8cn]m
Slvcne 8crbctc
* Lsoclallsla om Lducaao a Dlslncla. L Cooidonadoia do Fiogiama do AlIabollzaao do Jovons o Adullos
do Docanalo do Lxlonsao da UnB.
** FioIossoia do Inslllulo do Fslcologla da UnB.
AvulIuuo o um iocosso om quo so huscu
suhoi, om viIos momonlos do cuiso, so o uluno
osl udquIiIndo us luhIlIdudos do loIluiu o
osciIlu. No nosso iogiumu, o uluno o ucomu-
nludo do lis Ioimus:
oj foz lrcs sonJogcns. Umo no nco Jo
curso, onJc sc vcrfco sc o oIfolclzonJo j
oprcscnlo oIgum conhccmcnlo Jc Icluro ou
cscrlo, por mco Jo oprcscnlooo Jc fguros
conlcxluoIzoJos, o fm Jc quc scjo ossocoJo
oo nomc, o oljclos c smloIos conhccJos
por cIc. ApIcomos, lomlcm, umo sonJogcm
Jc molcmlco poro vcrfcor o conhccmcnlo
Jo cscrlo Jos nmcros c o rococno Iogco-
molcmlco no rcsoIuoo Jc prolIcmos.
No scgunJo c lcrccro sonJogcns soo
JcJcoJos o vcrfcor o oprcnJzoJo Jos
poIovros, froscs, pcqucnos lcxlos c olc mcsmo
Iclros c sIolos rcIoconoJos oos lcmos
lroloIhoJos cm soIo. UlIzomos cxcrccos,
los como. Jc Icluro Jc poIovros c froscs,
formooo Jc poIovros por mco Jos fomIos
sIlcos c poIovros com Iclros msluroJos,
compIcmcnlooo Jc poIovros c froscs, Igooo
fguro-poIovro c cscrlo Jc poIovros, froscs c
um pcqucno lcxlo solrc um Jos lcmos. Lm
oIgumos ocosocs, ulIzomos cxcrccos Jc
Jcscroo Jc poIovros, froscs c lcxlos smpIcs
o porlr Jc folos com fguros Jo IocoIJoJc
onJc ocorrc o oIfolclzooo ou Jc oulros
mogcns Jc posogcns clc.
lj o oIfolclzoJor coIclo mcnsoImcnlc
um cxcmpIor Jc lroloIho JcscnvoIvJo por
coJo oIfolclzonJo com o oljclvo Jc
conslrur umo vsoo gcroI Jo JcscnvoIvmcnlo
Jo Icluro-cscrlo Jc coJo um oo Iongo Jo
pcroJo Jc funconomcnlo Jo curso Jc
oIfolclzooo. ToJos os molcros proJuzJos
pcIo oIuno, oo Iongo Jc suo pcrmoncnco
cm soIo, soo voIorzoJos no ovoIooo fnoI
c o oIfolclzoJor c nccnlvoJo o monlcr ono-
loocs mcnsos com suos mprcssocs solrc o
JcscnvoIvmcnlo Jc scus oIunos. Lm coso
Jc JvJos rccorrcmos os poslos com o coIc-
lnco Jc lroloIhos c coJcrnos Jos oIunos.
cj o oIfolclzoJor monlcm, lomlcm, umo
fcho poro coJo oIuno com o ovoIooo
mcnsoI solrc o JcscnvoIvmcnlo Jos holI-
JoJcs Jc Icluro, cscrlo c oroIJoJc, cons-
JcronJo sc fcz soznho, fcz com ojuJo {Jo
1u8
oIfolclzoJorj, noo fcz, conformc quoJro no
pgno scgunlc.
Cr|lr|o F|nn|. So o oIuno soulcr Icr c
cscrcvcr poIovros c froscs smpIcs oo fnoI
Jo curso, oIconou o oljclvo Jo oIfolcl-
zooo. AIunos quc j Jomnovom oIguns
prncpos, poJcm chcgor o cscrcvcr pcquc-
nos lcxlos, mos gcroImcnlc, qucm chcgou
com pouqussmo nformooo solrc como sc
Ic c sc cscrcvc convcnconoImcnlc, vo oIcon-
or o Icluro c o cscrlo Jc scrcs Jc poIovros
c froscs. Lslc cnloo c o oljclvo Jo ovoIooo
no oIfolclzooo.
Instrumento de AvaIiao
(1] loz SozInlo
(2] loz com ujudu
(8] Nuo Ioz
Tipns do cnnhocimontns
Quuntn u Orulidudo
Quuntn u Loituru
Quuntn u Fscritu
Cnncoitns/Huhilidudos
PuilIcIu dus dIscussoos
PuilIcIu dus dIscussoos dosonvolvondo onlos
do vIslu cooionlos com o lomu dIsculIdo
Comioondo o Inloiiolu oiulmonlo o
sIgnIIIcudo dos loxlos lIdos o osciIlos om sulu
Suho o nomo dus lolius
IdonlIIIcu lolius om loxlo
L oduo do uluvius
L uluvius
IdonlIIIcu uluvius om loxlo
L Iiusos
L lioclos do loxlos
Lsciovo lolius Isoludus
Lsciovo oduos do sIluhus Isoludus
Lsciovo uluvius
Lsciovo Iiusos
Lsciovo lioclos do loxlo
Lsciovo hiovo loxlos com lIlulo
L

N
G
U
A

P
O
R
T
U
G
U
F
S
A
1 Z 8
SFCRFTARIA NACIONAL FXTRAORDINRIA DF FRRADICAO DO ANALFABFTISMO/MFC
DFCANATO DF FXTFNSO/UNB
UNFSCO
FDITORA DA UNB

Você também pode gostar