Você está na página 1de 13

8

'aq1!ed ap e repuras elorsl ep steua!dxl

rucrl a etru9urer\

olu.uered.c oprsslord Iz

-os opergruSrs rep ep sezedef soluaurnrlsu oLuol ozrrole^ so a are.qe so seuJ 'oplznpord

ro] apuo solxaluor sop alsere as ogu anb oluaLurrequor urn lorg,quel) oluaL!llsquol op

leltuerunrlD olLraumaquor

urn Je^ourord ap eDuguodtur e rpue]ap e e^el eL! anb ogzer

ledpuud e 'za^lel'9 etsS (r00'res?f E 'ep!Lu V'operanB l 1900 'eplar.ulV) oueurnq-oCu opunL! o urol ogJeleJ es eu a oBaezrueBjo ens eu sepunJo.rd seg5erlldLur ua orgJlual)
oluaurf,aquof, o L!ez.role^ a Lueqlo sapepalros se ouros eurrolv'apepllglluel, ep orgllad
-sa g

nb op serqsjra]rerer

se reuLurJelap e re^ojf,sep

'rapuee]dulol o^qfqo oL!or Lugl

seDuepetaLu se'(166I) oqllrreJ eurge ouror 1o)ggLla l oluaLulraquor op sgrlop rod glse /ell nb o rezuoel a repu lsap urernrord 'elrugrl ep erSolorrsd a elSolollos seluaral s eul sq uglr ep egosolg a eugrrq sreuorrrperl srelu se apsep /serg,LlualreauJ sPuLldlrslp sv

'olr39loulel
leqoLS

elueurle^elr^eur ornln:t urn ap o95nrlsuol eu leded nas o.requesap a elSoloulel e a euralur eJnlnllsa ens e lapuetue /ep znpord q e uror sa95e e,r sens se refequol /el]rnr\) elau?l) e eJqos rqes aluelrodt]]l ? el)Ll?Ll raqes anb

apeperaos

oLuol Jepuerdulol :(6002

op slPu.r 'anb r.r.re oluod Lun e eBaql eraugir ep eJnlue^e v P.l.lal ep socrSglora soqllu so sopol e solualurSuerlsuor lrlagdLul sellug8odorlue serqguJlll se95eJe]le se ',ollala LUol

'lueurroualue ranbolor anb oelsenb P elsodsar e uleulunll '(900'eplaurlv) oputu ou ouoH o anb oEJuo^Jalur ep rpod op oluaullraquoler oe epelaosse
uJa! SuedDs suedos

(66I 'erdel) eu9]aueld epr^ ep erel exa dluor ep og5eSlllelul ep ogsueardLUol V ellu9ll elrdgrd eled epep t etun8rad etsa e elsodser V erru?l) eled opelluenUu ros apod lEl -ldorl elsaroU eLun ap opero^re ou oprp-rad olasul uln anb reurlge ossod oLuof e]ueld
op (soueurnq ogu) stuelrqeq so sopot ap epr^ e elcuenUul elluetl e enb lezlp opela8exa

relered pod'etsr^ s.au]Ud V'elaueld op (soueLuq ogu e souPt!nq) selue]lqeq so sop o] ap euelpgonb epl^ e Lue cunuur a sapepllos LUellnrlsuo)(ar) 'oueulnq oPu opunLu 0
LUOI SOUeUJnq SOp OP5elar

or o 91sa'xx olnrgs op

opezr eqolS

e LLrereuJolsuerl PlSolourl e a ellu9 c v osg,qualr oluaurllequ opunu oe urerrznpuo) enb'slellos seQ5eurolsue.rl

sep aseq eu anb o!r]rge opuenb oSrL!ol eprorsrp Luanb lelejluorua aluaLullalllo

o9nporlul

r opranSrt

opuepo

eDue!f, ep suetuo sv
lIloz) N'rHlrNr ro vlrvc N nrrs v rolsl vc
vLs

^ru

vrov

PA DE A, REV STA DA ESCOLA SECUNDR A DE PEN]C!E, N

!2

I2O1:LI

cial e histrlco a ur instrurento eplstrlco, que pelo seu poder, se exige democrtico na

distribuiq;o e na construCSo.
Vivemos na soc edade do conhecimento (Hargreves, 2003) e ter conheclrento

u trunfo nas soc edades do scu o XXl. Desde a segunda metade clo sculo XX que conhe c mento equivale a poder, Co,no exemp o desta equiva ncia posso referir o investimento que, durante a Segunda cuerra l\/tundlal, os Allados fizeram na investigae:o c entfica, que
construgo d bomba atmica e lhes deu a vltria. porm o a este tipo cle poder que re refiro; nem ao poder de construlr artefactos e bens de consurno frequen conduziu

terente suprfluos - que depois de colocados ro, insano e sfrego, mercdo globa geram riqueza para a gLrns e dlssabores para nuitos. O poder nis irrportante que provm de sociedades (ou setores sociais) clentificarnente llteratos a possibi idacle de se constru rem mundlvidnclas operativs do real; rtefactos inte ectuis que podem ser colocados no meTcdo a baixo preo (ou mesmo a prego zero) e so capazes cle mover e rudar paradigras e sociedades, fazer revo uses e construlr realidades. Um cldd:o que dornine o

conhecirento cientfico poder dar um contributo rais eficaz e esc arecldo ns decises sociais da comunidade onde est inserido. Um socedade cientificamente educada uma
sociedade mais esclarecida e, consequeterrlente, mals democrtica.
A c ncia nspirada nas conceses setecentistas e o tocentistas rnostrou se por vezes arrogante e colon 2dora dos saberes tradicionals sobretudo de culturas distantes d

cultura ocldenta . Demas adas vezes, saberes de socledades tradiciona s foram co ocados, levianamente, na prateleir das superstiQes e dos nitos sem interesse algum, ra da
curlosidade extica que despertam. Saberes, hoje reconhec dos, como tedo sido capazes

de gerir a re aso dos humanos com o mundo neo humno de forma mu to rnis har moniosa e integrada do que a cinc a algurs ve conseguiu. Mas a cincia no excluiu somente saberes;l'untamente com esses saberes form excluds lndivduos, setores so, clis e mesro socledades inteiras, do acesso ao conhecimento clentfico que a norma. Porrn, certamente que o eitor concordar comigo, quando refiro que uma das malores
(se no mesmo a maior) qual dade da cincia a sua capacidacle de se cricar e renovar; e

precisamente no seio desta capcidade que surgem ovos o hares sobre a clncia e sobre foTma como esta se constr e evo ui; no caldo desta utocrtica que se identificara e
TescTevem novas cTacterstics de cienficidade e a cincia assume um novo ppel neste

mLrndo que ela prpr a inventou,


Par comegarmos a vis umbrar melhor o que c ir

.lo) o,o.u,o. oi-c"r I . o. oi. :ao

afina est grande aventura da c en-

< (.o. oigen!.

84

58

-r

eaLLrou

a seraur?Ja anb epu e sa85n os relsnq a.rpuoqsanll s ap apeplleder ens e aluuep rerru?Ll ep serqsllapeler sep seu3le rarredsuerl ex ap MeqS pleura

'( cl '6002/r6I 'ulalsu 1j ,sbaalqotd sa^au zep )oluD^el aas Duelqoh un )e|ps enbasu@ apu DlJu?ta v suuaq sop ot1!q' oudg)d a :opu) ddwas Plse D1u?ta V 'tolu lua ap sow el sapol nb Dualqdd ap daas plse optolla V ot)u?lt orlno ab
utuh op sau beldd aptblp)

v'bl

a oplbllu sowDwotlJ sapDl sop an V'sopol stop DluesetdD nb'epDpluDanLl op sop1lsap an ap sdopaz,{ so u ot [ualsuE a uo]/AN'nallDg'tlal9lsuv -'o abat dl qLtLLaq ,pu 6 ot a <1<J"

o)tda)

'\

't1LLa.aJ

:7!p

oe Lu3euLuoq ep osrnlslp ernljg epeurLurlep v'ua|DDafudD UV apelguL I r+ord ap op qLunrur 9 (os6l - 9S8I) ^^eqs preura e8roag 1(ss6T - 618I) ullsurl Uaq -lv op eruoq Lua relueILun nal]orp '06I ap orqnlno ap z elp 0rl 'sarpuo] Lul osJnlslp LuoJ eluef ufl

/elsquell

^\eqs

osrnrslp op
o

sellfs]ra]rerel sens se slenll n nlo^a


oLLrol n 3rns apuo elruglr

otllra1 o le punu la^!u 'oluaLu le{.luor nb seL\,o}uaLurlequor Luol op}ouol 9 e ruqll anb soe so'qllqpl segJped e anb'e5uern8as eurnBe u.rol ,Plrrrge oElu osso ^artrsp

eudgrd oc5euSlsap e ol arrp Lu9] enb elsa a erlopaqes anb

eu 3nb oprnBes equal soluaLLlllquor ep auougl ]sap oPeuElsp e senBull sep e 'loreLu

oguolsap seLu 'o uJlop alsau 3uol s!P!u r nqlLurd aur ocu erqsJnSul ernllnl epellLuLl euopeqes no olllaLulrequol rocl opznper].res pod anb ('upglr) Eltrg npull-l

equr!!v
LUe

OUALUlleLlUOr ellrtluS s nb (ru,4srda) urlllrorrls es z p ellu?Lr o3r3

Lul ollugLrrraS

oldaxa oe sorquqpl soLur1sopesn ogs 'se^euLpuelsa senBull sE no sQnb'reL!eulp o ourol peplunuol 'ogLLlale o u.rol sepElurede sensulL seLr lruassl,4{) o}uaLulrequol op (l/'qrs) oser o l Jod op znper] ,res pad a {Dq)suesstA )ad eu8lsep as ellu?lr apLlo oPLule op 'orqlrgp opqus lrlor seLu'o4ulrs Lu4e op seluqslp suaSuo ulol ser^led larluolue SElad $e o nqglo^ o noLulorsuerl anb 5?uodef
ornasEnsuJ se.rlnoN
(n sua)Dsl

u9quleL op osel o 9 oLLrol seuelsrp suaSuo p senSuJl Lua serqu?p sa95eu3lsap lerluorue 'rJor anb ouqe ourral ou ur8L]o ulol a - ouPl ell Lua '',zlAlfs a SglUerrt ure'a'uet)s Dl

'/<l r+

au

lsgSu Lua'arulrs IoLlLledsa Lua'orrurD o/-sorquqpl oPs oluallllraquor op earF elsa /seruer] op ' oqued reuB sp erecl sopEsn sou.rr1 so anb lanbqrlaA sqlSu op no ouerlell op
sa op oser o ? ou-lor senSulL sellnou.rernroJd ep srodep -g u3 s otnl o4!a/r ouqel o nqgro^ ou LueB Jo Lua] ellu?rl esanBnuod e]^e ed V
1,.,,'p

oluaullaquol

o,,

I opel

oluaurljequor
1rr0)

ogualrsi

N lHltNl,l lo v lvcNnlls

vlolsl

Yc v.Ls

^l!

vllclv

PADEA

Rr_VlsTA DA

EscoLAsEcUNDR A DE PEN CllE, N.e 2 (20111

cunstancials, No entanto, e como Bernard Shaw sub inha, esta carcterstica


neo seja nlca

ainda que

que lhe permlte o mrito de dlstine:o de outras reas do conhecirnento,

como a re igio, Parece me que, numa primeira anl se, talvez est caractersca no seja
exclusiva da c ncia, rras neo posso negar que e a est subjacente qui o que costummos,

numa asserEeo de seso comum, apelldar de conhecimento cientfico. Mas o posso ficar por
q

ul. No minha ntenE:o responder s perguntas que coloquei anterlormente, rem

mesmo dlscuti s de forma sistemtica, urna a uma; lrei antes procurar apresentar a guns olhares que influenclaram a construeo da minha perspeva sobre o que a clncia.
As origens

Parece me interessante procurar as origes do empreendimento clentfico; porm, estou consclente que,

t como refere

Fara (2009), localizar no espaso-tempo as origens da

cincla, loge de constuir um conseso n comunidde cientfica, urn decls:o pessoai, subjetrva e circunstancial.
No lncorum deparar re com afirmaE6es que atestar que a cincia (moderna)
se inlclou com as ideias revo ucionrias de Coprn co e Ga lleu. Multos cienstas (e tlvez

aind mais

n:o cientistas), talcoro Gribbin (2003)e

Bryson (2005),lrdicom o ano de 1543

data publlcaE;o do De Revoluanbus Orbum Coeleshom, de Nicolau Coprnico

como

o ano eT que as idels cientificas modeTnas comegaram a tornar forma. Serei, contudo, injusto para corn os filsofos da Grcia Helnica mento clentfico,
No precisarei argumentar muito pra reclamar o estatuto cientfico do teorema

reconhecidos como cientistas de p eno

direito no dlscurso de Bernard Shaw se ssumir esta data como o lncio do empreendi-

de Pltgoras, da geometria de Euclides ou da fslca de Aristteles e Ptolomeu. Em rela eo aos dols prlmelros, a atribuieo do estatuto pcfico. Talvez os persoragens sejam
mais frequentemente, olhados como filsofos do que como cientistas, mas a ap icbilid de atual ds sLras idelas no dorio da clncl permite que o estatuto de cincia lhes sela

atrlbudo de forna consensual, O mesmo nEo poderei afirmar das ideias de Aristte es
Pto omeu, O facto de as suas teorias

terer sido refutds e de a su refutaq:o coincidir

com a erergncia do enrpreendimento clentfico moderno, conduz a uma maior dificuld de da airlbuiCEo do estatuto de cientifico s;ca de Arlstteles e ao modelo geocntrico de Ptolorneu. Est conce:o lternativa leva a que multos professores quando se referem,
as suas aLr as, s teorias cientifics refutadas, conduzam os a unos

d cansderacao frequente de que os nassos ontecessares safram de uno certo ngenuidode caietivo, jd pora no referr stuo7,es nas quos essas
86

LA

alsa'apepr^ eN soue pu so LLlol Luerapua.lde so saqelg so


se rg^ oEs

nb

Luelsale o enb sepue se

s-aqes 'otuelue

oN

saqe,lg sop sg^erle oplpue.lde ral o oaq9urale!! opualer

o ap otre, oe leluepDo eurou nas o a^ap 'ttX olnl?s op edorl eu (0SZI OIII) rreuoq r! op.reuo] -rod op znporlut /eu]sls alsl eue pul oP5elaLunu ap opep lade las eLr^ep enb seLu 'aqe.rg ogJerLunu rod optlaquol aluLLl-leSlnA 'eLLlllap oCSe.laLunu ap eLuals s
op as etert ireuollun] e oJ39 oull opunur o ellq.rg Lue sell gles LualLleur enb so nr 9l soperqsqos soe 9]e o5oLule-ouenbad o d reBed e 05]d o Jeulurlep oLuor sorLenb.l.lol
oE] sosn Lua] lsqu sopol.lod alueue Ie p epezllqn 9 er4uell oC5nrlsuor ered solnqlrluol sopopEpl esre^run ep e ru?p Aa ue3 sleLu P 'oelu do ellulL! eN oE5enlLs ssap sell /o!ezluolol sue'edornl ep e.lo! Plze] as Lu9qu.re1 uqp!A se sP.r9^ oPs e rug

"'uerolol

s se^ou zap'epep elsodsal

epel lod t^\eus preure noLurt+E oLuol let'els leluo or oqunl !!n3le L!or ellJlu?ro.rna o5 rLug.lod 'eaggull apep ep ollju opslerodLua] sod elun e.r LunssP asszg o Luisse as ^qe rsorruP aU solos9llJsopser -oDgdsa sepeuprool se,rP.]]uolua oplnBasuol eLlua] ze^ e]
uap
E LLrOI Anb Op 'rlug

punLu sellrn3 e ep orll,qua r oln]tsa o opelll qeau 'esnel u se]oa] sep ezalnleu ep er.lale sQ5aruol se Luor s eu Luepu,ld es selguuara se roal

sesra^rp sep o r9]eur!ur.rls p oluaLUeler] Lun e Lue^el nb sagzer se anb eLll le.le

'sorl39 oll-lo solsodnssrd snas

sop oESelrare eLun e e^l ocu er ssgll ellugraLll ep osn o LugqLue]'opunul op el]lu9ro33 onpl^tpu o eBuqo oPu alsalel ]rel eLLln resn nb eLUro] eusaLu

oe5eruor eLun relrare

as'alsall eC osra^ un op o95rod eunbad e!un ap er.llu?lo3 o95eluas]da.l eLun oPu s!enle sa95e)l de sens se ulal epure naulo old a slel9]s rv ap elsg eq

Efel

eLun 9 anb

-A e LUgqLUel lOpe^.rasqo op e opn]sa !ua

odror op peplro e^ ep salupuadap sezepuelS

.r5 e Luessed a oln osqe.r]e.rer ns o Luaprad odLual o e o5edsa o apuo 'apepl^qe el ep opun!!r oquellse o ad sopJnlqsqns L!elo]'osla^lu o opo ered llull elrugpel eLun LUol

a o1n osqe ala Lupqure] odLua] L!nu Lue^ep as nb solu^e so sopol ap ol ed 'uol^\aN ep sopeqn.r,rap ue.lo] P1usse ela apLlo sorrSglolLlo solsodnssard so anb

oln osqe 05eds

e l]! ros e anuq ? apeprA e terSglouli sef,qllull saq5erlde se]aLufLl Lua epesn -uol elrssgp elueleLu e anb epLllv ula]sull rod 'ella] elsp'seLu'epelnler lol eueluo1 aLr erugralu e LuaqLuEl'nel eg a otrlurgdol roal opelnla] ol 9]olslle oLusllluasoeS on P5 olsl
-ueqlaurs P'anb eluor Lua le^q as errez:q uaLure nrqled LLl_alred Elapl

'(62

cl '0OOZ'epraullV) so^4!u!tap a

sutapD4a^ 'IlDutbuo ou sodsD] so.4!l

ut) Luts sDlsa'snnlD Sbzpt sQ solsod luaa ops epDpDl{tluaD ap sDpudsap seg'ua1 nb we 'zJosuasut p l1uts t)lJ oaoa s1pDluasaJdo aPs sDuaal lrro)'N

lHlNldlcvllYcNnllsvlolsllcvlsAlu YlcYd

PA DE

REV 5TA DA ESCOLA SECUNDAR A DE PEN]CIE, N

2 120:LL)

sistema j era usado ern textos vdlcos dtdos de 15OO

a.e.c,,. um milno

antes do

nsc mento de Aristteles. Ser me querer alongar demas ado neste assunto,

mportante

denotar os contextos culturais onde se desenvolve lF?f (unya),6 515s _., s pti cular, o conceito do nmero O {zero). Fm snscrito zeTo escTeve-se termo do qual derlva a palvra ?l;[llT liunyata) q,re os lng eses traduziram pot empness e os portugueses
porvacuidade. No comp exo s ster filosftco indlano
sserso muito simp sta, um vazo de identidades

Q[AilT (jrryofa)

signific, numa

e ndividualidades; o reconhecimento de que cada e emento apens existe enquanto constituinte do todo. Sempre que reflito nesta questo neo deixo de rne perguntar se este imprescidvel conceito poderla ter sur
gido noutro contexto cultural qLre n5o o da indi vd ca.

ttu o de exemplo cito os conceitos de to presentes na sofiscada cosr.o ogia tmlca da escola !'i'fr (vaiesika) rno e molcu a rundada pe o hlosoio idino ETI( (Aonado) no scu o I a.e.c. Co ocndo as coisas de
uma forma mu to resumida, posso ad antar que6oq (konodo) afirmava que o Lrniverso era constudo por um nmero finlto de partcu as lndivlsveis - tomos - que, em de terminads circunstnc as se podir assoc ar en estruturas mais corp exas - molculas (Hamiiton, 2001). Para terminar esta incursSo pe o or ente gostaria de referir a redlcln

As lnstncias muitipllcan-se. Apenas a

tradlclona ch nesa - vu garrnente cohecida como acLlpuntura cujos reglstos escritos remontan o scu o a.e.c., mas os testeTnunhos arqueolgicos evar a que alguns historiadores datem o inclo desta prtica no Neoltico (c. 9500 .e.c.). Recordo o que Fara (2009) dlz sobre a pessoa idade do estabe ecimento ds coordendas espcio temporais do inicio do empreendlnento cienffico. SegLrndo esta utor,

por convenincla da su narrava, sltua se no sculo XXI .e.c a bacia da Mesopotria


e nos desenvo vlrentos matemticos do slstema sexagesimal, aos quais devernos ainda o

formato de medida do tempo dirio (1 hor


Je

= 60

mlnutos e 1 rniuto

= 60 segudos). Trata-

p-d de -

uro

opeao

oe.or/e

I e L ,

[eis e teorias
Antesdeprossegu rcon a prx rna discussaosobreasorigensdoconhec mentoclentfi
co, importate fazer um pausa para esclarecer

o eitor

sobre lgurnas questes organlati\,s

deste conhecimento. Existe uma conceeo comum de que o conhecimento cienlco est estru

turado de um forma hierrquica que pode ser representada pe o esquema da figura

1.

22

A sig a.e.c. slgnl6. antes da era clm Ousoderrerinotogtaemderrmentodomascnhec.: lisa o lso do, ud almenre d vu Bado, ca endro sregortno com que estaos fami ar Dds reje ra.:: por uma co o za9. cu tura e re g sa d um tnstr!enr de medt.ta do tepo
a c.

88

68

:as-.ra^ase epod

el

-99ureleu LuaSenSull ur '(9) leea^ un o^5ell^erO ap elueuoJ e a epepl euollrodord ap /ults aluelsuor e e e.reds so nb (u) eluelslp ep operpenb oe euolarodoJd lua!!esra^Lrl
epeprsuaturV 'el$l^eJB e5ro,t ep oC5e lod enlnu.r ogSerle e sollafs o-elsa o a^lufl ou sod -.ror so sopol uo] aN Luol opJorP C '891 Lua za^ erlaurlrd ePd ep$t)qd 'DqDuaqlow otdt.uu stp)nloN alqdosol/qa eLupd-erqo ens Er ILZL| - EngI) LrolMN reesl .lod opell -unue'leS]e^ruflop5elAerOep(oldlluudno) l e alesn 'o-5en]ls e rerglJell eled
e,rle es anb sod.ror sop (Lu e IL!)sesse!u se leuoll.lodord

aluaL!elallp a (31)o-eSelte essep

'orquuaD (ordlsuud no) lal eLun a eUoel eLun allu se5u.laIp

s ralrelssa oElu lere.lna

-ord epeprleer
o oLuoo -

ep eBuo s eu.r retse Luellapod ou lu nBas sedel senp se eJqos

sag5aluol

se 'oldurex .rod 'sgB LUn ap o9ssard o Lrn o^ arlua s9elal sep oluJdur olueu.r lleqels

asalgdrq a sg5e^rasqo -

ernSll ep sedela srlau.lL.ld senp se a elluelr ep e r91

-s q ep serruElsu seLunsle arlua oLuslolered LunSle 'oruq! r oluau rq!or op


etr

relluorua eSlsuol nb epulV I


ErnBrl

br9r.

Lt

ernlnrlsa eP unuo) oPraruol

saOe,^JasqO

(6002'suL)/v\e0) epe^ord elue!!e^qLugp

ej:

ogu epule oss rodanbe/a/eurnogueell]Puaro/loele!unseuedego!!rsruol]nlo^ao_: !!epue]p seossad selsl elap !!eJezl] oLLrs uollnlo^a oe lAPl^ e^lleuJal e e loal ou-:: or
LqJq

o g ossrp o

oursruo ce.rr op oLrlsua o ulapLre,tap anb - serope^.resuol soPls lr sunSle enb c'__ erqos Lunuror_osues ap saPJ?uor seu epezle.lua alueuaL;

durexl

e13uera e

plsa erapL elsl 'setsLleruaB sral oLuol sepllaquolar ras rod LuPqele 'sod!!alsop Jest?: se:solroal Lrla as !!elnulsueJl a soluldt]]a Solesua e se]lafns a=. oe
/so/.ro.t LuarqsLso.r es

sasalgdlq se lssa]pdrq elnu]rol slenb sop rqred e saglped (grlsuor raz p 9ras ]oq el$quapr 'oueLugL]j op saQ5e^resqo sep opLrqled'elsqull o'og5arLrol elsaN
(rroz)a 'N'rHr Nrd lc

e-

vlvcNnllsvrolsl vovlsAlu vlovd

PA DE A, REV STA DA ES'OLA SECUNDR A DE PEN CHE, N,9 2

(2011]

Ft:Gx

tt1,1 X.
LI

m2
le ou um princplo
e

D2

Como o prprio nome rdica este enunciado constitul ura estbelecer um relaCo entre quatro vatlveis

no uma teoria. Subjacente a esta classificeo est o facto de a Le da Gravltaso lJnlversal

far?o gravtico a que os corpos esto suleitos, as massos dos corpos que se est:o atra r e a distdrcla que os separa. Contudo esta ei da fsica 50 d qu quer justifica9eo para que est atraq:o se d, nem exp ica a
a

su nturez. somente estabelece, de um modo erprlco, a

relaE;o

neste caso quantj

entre as diferentes variveis er jogo, Newton nunca estabeleceu um teor a da gravit9o. Ele reconhece que apesar de ter sldo capaz de quantificar a forsa gravitica, n;o
tativa

tem qua quer expllcaEo par a atra:o unlversal, nem tem nada dizeT sobre a natureza dest atraE:o. No tendo me hor explicaso acb por dlzer que os corpos se atTaeTn por
ser essa a vontade de
De u5.

Somente no sculo XX que Elnstein avnea com uma expljcaso para a atraE;o
unlversal a que todos os corpos do L-lniverso esto su]eltos. Elnsteln compreende que aqui-

o que Newton dizia ser a vontade de Deus, pode ser exp icado por um espaEo tempo flexve que se curva perto de corpos materials com mssa, sendo que essa curvatura e tanto m s centuada quanto maior for a rnss do corpo e menor for a distncia do cor_ po ao ponto do espaeo terpo considerado. Num espaeo curvo, os p anetas no podem
des ocar-se en-r inha reta e descrevem rbits (quase) fechadas em torno do Sol. No e

mlnha nteneo

a ongar me eT expllcaees detalhadas da re tividade. Para a d scuss;o

em cus, basta que o le tor saiba que, na perspetiva de Einste n, a relaso estabeleclda por Newton rnantm-se vlida, ms h uma exp icaso do processo pe o qual os coroos
se atraem. por isso que posso armar que Einstein estabe eceu uma teorla da gravidde

enquanto Newton avanEou corn

Lrm

princpio re aclonaLda rnesrra. Est a diferenea en-

tre uma Teoria e ur Lel, Enquanto que a teoria exp ca e descreve os processos por que determinado fenmeno ocoTTem, as eis (ou princplos) estabelecem re 96es entre duas
ou mais varlveis. Tambr Aristteles nha constrlldo uma teoria da grav dad e. Quando o filsofo estabelece a sua cosmologia dos quatro e ementos - Terr, gua, Ar e Fogo e
expllca que uma pedra cai (ou afunda) ou que o fogo de urn fogueir se eleva no ar porque

ambos procuram o seu ugar natural, est construir uma teori da gravidade e explica o

comportrento dos corpos con base a


de.

sLra

constituiE:o e ementar, lu go que, de Lrra


da_

deterrinada perspeva, Aristte es foi mals onge que Newton na explicaeo da grav

T6

anb org,gua r ossarSo.rd ap sotadse sop e lode^ e eurnbPLu ep olueLul^lo^uasp O

'elr3g oul]

roqlaur a o95e^ou ap oteford ur ep rqred e elgpuarl erroe] eurn

p e^qerl] u3 s elred eun ra^lo^uasap apod es

ouol

erlsoLu a sorLtguera soluaL! requof a

se,rol aseq rod


e

u.r91

solrBgloulal soluar^lo^uasep 5o enb ep erepr e eqnrrao )aqaluol

u..rerared solrnLu oLuos seluqs p sapepLlear tep o9u a epeprlear 9s eLun ogs el8oloule] e eurepoLu er LugulpoLlrJl e selualefqns efoq oc]sa

rugD oLuor ap ore ) o d!!xa urn


e.r

eb slapl sep sellnu ap o95n.llsuol p nrznpuo) selLurgl seurnbPu sep oluaureo5l]rade

o'pepr

eN orra-e^qelua] ap sosselord ura e sor.rJdLua sotdllu.rd

u-la

opepun] oluaul

r^lo^uesap Lun ap as elerf elrodns e nb euoa] eu.rn ep o95nrlsuol e aparalue anb'el3ol -oulal eun ep oluLu Alo^uasap op so durexe souP^ sop Lun I els: lle^ apogSua^ul ep

alua!!]e p,ret aluelseq Lue8rns !ode^ e eulnbFLu ep o]ef sodep sou L!er ap s eur seL!nB /olLrelua oN 'eliul9ulpotlral -o.rd e o-ealuo! e ered aseq ap LuaJiAras ep s9^u oe rsral sPlso
ep sral se ad ot,Dsap e olueureuorrunJ nas o 'ef, LuJ?1 eulnbPul eLrln
s eur sero.rlue solapoLu ap

rqled

e rode^ e eu nbgLu e a^ o^uesap

seLugf'9I e 91I erlu alutue.rdO.rd SreLLr 'llAX OlnlgS Op apelur epunSas eN 'ellu9 -D ep suaS.ro sp .rqos an8as as anb oexeu] e rerpenbu ered alueltodu.ll 9 ser$,Lluala sra se a se.roel se arlue se5ue.rel p sep Prrare raze] p laqere anb ogJerglrep v
elru?r)-our3.L

opus 'saleluaLulpnl (618I - 9T) ueM

'xx o nr9s op 0s ap epertp ep o dPuud ou '(t002

9t6T)

trl

slcuerl a

- 8z6I) uosteM saef rod 'vNC

ap

e n)?loLu ep oluLue osr o sgde n Srns 9s sepeprq ogs serqs!alle.rl e ou-lol ossalo.ld o .rAerrsep e eu A nb e .roa] V 'serllgJralleJel sepeurLu,ralep ep epepa rellp.laq e Lue n3l

enb saQrped sunSle ratalaqelse a rerl]quap nrn8asuol 'o.l q3 ap ser aqll^ra ap spepa re^ spsr^rp ap oluueznrr oe opua.r.rorar 'oleJrtsne ape.rj o (rB8I - zzST) lepur\ roBaro Lun Luerlldxa se anb seroal sep

ap apepar,relrparaLl ep

sol seprltluol

se ops o dulax

satrue olrnLu sepDa qelsa Luero,t anb srl soue.rluolua erBololq ep olultuop ou LU?q!!el 'opDa aqesa pr^eq alo o!!o) eluroj ep Luauorrelar es s93 Lun ap ogssa.rd ep aurnlo^

op saro e^ so anb ered ogSer dxe eLun ereluol anb sese9 sop er$9u

Joel

^ o^uasap

-nd

(281T 0OlT) rl nouraE larueC enb ? 8I ur seuade'oluelue ou 1299T Lua lel elsa noll q (I69I - ZZgI) al^o uaqoU auetsuor ernlerdL!1 e e.rtuoru as nb's93 p esse!!
eLun ap eLUn oA op e opssard ep oe5e .r e^ e

arlua e^$eluuenb oPelal

-1ouer\-1,(og ap l e d epDaquor norg ab

nbp

e orqar 'osel

e ara eqelsa enb 'el oN elSololq

o-lrurud

epolqLLrgou ertnoe erlsu-elrlulnb epoulLuopou eLun iseituClsu senpoltpu o durex


ep o nlg e aluLuoS'p.rel sreur spp Alo^uasap
- -r LLrJo]

se^qear dxa seuoal sefnl e

aluael
V

dLua sepDaLaqelsa Luerol anb slal ap sorpgs d ap e

eql s-erluolu ellu9ll

(rro) 6,N rNr Nr rc vrrycNnlrs vroisr vc vts Arl,vrrcrv

PAIDE]A REV STA DA ESCOLA SECLINDAR A DE PEN CHE N

2 (2OTT)

lhes esto associados, consensualrente aceite como urn acontec mento da histr cincia. Seo precisamente as caracterscas peculares aJeste episdio qLre

cla

rne remeter

reflexo pra outro nvel. Histrias iciticas arterior surgem noutras reas do conhecimento que, tradiciona mente, n;o s:o tidas como cientcas, Histrias em que o desen vo vimento tecnolg co se consegue custa cle processos empricos de tenttiva-erro. Llm
desses exemplos o domnio do fogo. Se na poca de lares Watt a hunniclade aprendeu a conveTteT o fogo em traba ho rnecnico, foi h rnuito mais ternpo que prendernos

fazer uso dornstico desta tecnologi.

c aro que neo se conhecem os detalhes que rode

aram este passo furdamental dos nossos antepassados, ras creio n:o ser abusivo assum r que se trtou de um processo emprico que poder, eventualnente, ter particlo de alguma observa9eo e prossegulu com a tentava de se conseguir o seu dornnlo, Se este desen

volv mento tecno gico n:o tido como cientifico deve se mais s conceE6es enviesadas da cincia, que proliferam por a, do que sua prpria natureza luz do que cltscuti ante_

riormente, n;o tenho dlficu dades em classificar este le outros) eventos histricos corfo processos de desenvolvimento cientfico. No sero as farraacopeis clas tribos ancestra s, tmbm conhecirento cientco? Certanrente que o eltor n:o ter grande dificulclade em concordar comlgo de que estes corpos de conhec mento meTecem, tanto quanto os
conse hos e recornendag6es de Hipcrates, o estatuto de cientficos.
O fogo e outras cincias no humanas

lnvesgag6es recentes encontraram irdcios empricos que h 790 OO0 anos espe cles homindeas fizerar uso dorsttco do fogo, nur regleo que hoje pertence a lsrael

(Balter,2004). Estes no so os nicos vestglos clo uso dornstico do fogo desta poca. Tambm os h a s continental e en frica. Alguns antroplogos estiram que o uso do
rstrco do fogo possa ter surgido er espcies horirdeas entre 0,7 e 1,5 ilh6es de ano! atrs. Aind que, apesar de apontarem nesse sentido, as evidncias desie uso domescado ancestral do fogo sejar ind retas, o domnlo clesta nova tecnolog a exp ca a co onizaE;o de regies mais frias do I obo - como o cso do p nalto de Gdeb na Etipia ou a Europa e as regi6es fris da Asi - por espctes homindeas, cujas caracterscas fislo gics no

perliten uma sobrevivncl

Ayal, 2007). A espc e hu\ana

nestas regies, seTn recursos tecnolglcos (Cela,Conde & - Homo sopens soplers - surgiu algures entre os 130 000

e os 200 000 anos trs (Cela Conde & Aya a, 2OO7; Sapp, 2003), mu to depois clos pr me

ros registos de uso domstico do fogo, Antes de os humanos colonizarem as regles mais remotas do planeta, estas eranr habitadas por espcies homindeas no humanas como o

Hama erectus

sutlida h 1,8 rni hes de anos - e pela Homo hedelbergersls _ surgido h 500 000 aros. Foram precisamente estas espcies as prirneiras a clom nar a tecnologta

do fogo e, de acordo cor Wrangham (2009), usavar no no s para se aquecerem, mas


92

ralap e ero] anb ou'peplnrqlp esuaLul JalolLupv serer otrnod slellltqre saqSn'llsuol
'e

ops (sesled sop se ou.ror el) olueLu raquor op seJl]uo]l se anb .requllqnS ruC l oCu no 9 anb op ellare sezafl se a]qos sep Alp sag]sanb lelue^eL oP5ualul equ Lu '!Lr9l ocl 'l lo1ra oe ogs lp essa ox eO 'e ru?ll_ourel ep o ululop ou saropeBqsa^uL so Lulxa ssa! ssuafueqlaplaq 'H a snpate 'H o anb no 'souelunq sop P alueqlaLlas eLu'lo] ap /sgzuedu t'lr ap oluaLuDequol Luaznpold a Er49ull oc5e8qsa^u LLlaze, se lloS a soqouoq sapepllos se enb Japuelap oP5ualul qu Lu 9 oPu anb olep ,lex p ap e 'le]o3 '

'"eu!ua ap s]uv
'e.l n] nl ur allz olqslral'E're' olua!!

-npo.rd satlgds se]sop apepLredel ens e uelsale'oqlll_odrB Lun ap

raaLluol rnr]suol p apepledel P epllosse'seilads selsap soJqLuaLu sLrnSle',soueLu o ad 'ap o^qeBqsa^ut ralPrel Lun e a^a,l 'o8eLugjsa p ]op elun ren8lzede no 'sleuqsalul

selrse.led.rrladx e.red soluL!ellpau ap e.lnrord V'oluqsu op slullsuoru s95e]sJ u -PUr Ogs soue!!nq oeu sleLu ue so sopo] ep soluaureuodu.rol so anb ap oluaLunSre'olse3 o eu Lura og5enlrs elsl 'odnr8 opeu ulalap uln ap lertrlnr oluLL] raquotr L!n a leltrgdsa
ep soluaurle so sopo] e !!lnLuol ? oEu 'odnl3 opeulul,lelp !!ln ap

eledoreurre:t

v'solq

uCpr solLsgdord Luol saluala+lp selLleLd LLresn ll9ds eLusaur ep seleLLllrd ap slllaralip epr sodnrO 'oep saq seleLuud s]sa ab osn old seppr dsul soluaLuerlpauJ so^0Ll ap se Je^ o^uosap Lua.rapod (soueLLlnq) selslSo oreLure] ap epepl qlssod e 'lapuelep e E3qr

rol

ne alse 1(I66I) uolMeN rod opualJ Lugqure] I'soueLunq o-u sLeLuLUe rod soluaule'lpu p asn O'lDltuob olltta)) elroB a a \sn:sluod uDdJ ntuBtd ?zuedu qtr olL]or opLltluol u.rpquel'oqouoq o'\sal/\paoul uDd) gzuedlqr o otuor sepeoua'laIp seleLurrd ap sel qdsa Lua sLeuDrpaLLr seluld e oSrnla.r o ureluaLls (002) laeqr n e ueLu+nH ap sopnsa so'sLeurrrpeLu selueld ap se!doreLLrrej uarezl qn e e Lua.llnrlsuol e seleLulrd ap sodnrS u-lol selr9ur'ur u.rls xa 'ser^e ed ss]se o^]f,sa oluenbue'oLusaL! aloH soueaps9q Lu seun rocl L!elg as oeLr eueu.rnq oCu e lu?lr ap ellu9ls x ep seLlu?pl^e sV
seBE^

'apep ueLLlnq ep ero] 5l-le8lro sens se


LUe]

epLueLunq ep ureSuo q salol.laluE oes

-nBes eL!nBle Luol reLu.l!Je ossod'ols olso'ell89 outr}elslnbuol p solgPua

eueLunLl arradse P axnor] oqlnSlo sleLu anb oluaL! puaerdula o 7^ e} eLrLrelle:ap orugull oluaLulpuee'ld!!a op su3lo se nb'e5upr r sossatrord
-rs

sope.raprsuol

oE.lapod soq!!re anb oled 'se5ue]a+lp se rb saroLeu ogs se5ueqlaLLlas se

anb prergrraA aluaLuel)a)'rodDA D DUl,?bpru elSo oul] ep o ulLllop oe e 060l PlSolourel ep o uJLuop oe Luerrznpuol anb sossarord sop sPzarnleu se .lP]edllol 'lolla o es
'soluaLu le ure.requlzol ered urPqLuel
(TToz)
N

'lNr

Nr

rc v lyoNnllS vrolsl !0

vLs

^l!

'vllc

PA]DE

REVSTADAESCOLASECUNDR]ADE PEN CHE, N.q212011)

mlnadas reas do conhecirento, em discernir acerca da sua cenficidade. euando se manifesta a superstigo absurda e ignorate; qundo se mercantt izm favores alo divtno
a

troco de sacriclos ou feitisos; qLlando se defendem teorias ou ldeias _ frequentemente

caLrsadoras de grande

sofrlrento

porque vm escr tas num livro a egdamente reve ado

por Deus/ no tenho qualquer dvida em colocaT esse conhecirento n prateleira ds inu idades a serer recordadas como curiosidades interessantes produzidas pela inventiva rete hurana, Porm, qundo me depro com mundividncls apresentaclas sobre a forma potica do rito, em que a rnetfora assume um papelt:o inrportante como na colstruso e comunlcaEeo cientifica, quando o anirnismo clo mundo natura se confunde conr as qLralldades que percebemos nele, surgem as dv ds da adjetivaQo. Estas narravas
par-acem se raais con'r um cinc descr ta

en

plavras prprias que relata a divers dde

e unidede s multnea do Universo dura maneira d stint n forma, ras igual na natureza das descrig6es cientcas.
O que a c ncia ? Esta uma pergunta colocad ln

meras vezes por lnmeras pes,

soas e coT inTners respostas, A origem da clncia perde-se na vasdeo dos rnilnios e

antecede a prprla humanidade. Mais do que urna construe:o hurnan uma heranga dei, xada pe os nossos ntepassadosj mais do que uma afirmeo do pape especil que parece

ter sldo atr budo aos humanos, uma i seo de humildade que recorda aos (presueosos)

t:o ligados ao mundo natural co,no senrpre o estiveram e que, com os o hos postos no passado e, usndo as conqulstas do saberes cientificos, po
H. sopiens sopens gt)e estSo hoje

der olhar em frente e constru r um futLrro mais justo e sLrstentado para todas as espcies
que habltam

Terra,

Refernr as bib/ ogrfrcs

Aireida, A. (2000). A controversa aceta1a dd teora da tectnico de placas d tuz


dds deas de Kuhn Revsta De Educagdo, Xl2),29-39.

Alnelda, M. (2006). Um ploneto ameoCodo: A cinco peronte o calopso da bosfe,.o. Lisboat Esfera do Caos.

(2004) Fdrlle st sgns af humon controlled fire uncavered n lsroel Scen ce, 304(5611), 663-5.
Ba ter, N/].

Bryson, B. (2005). Areye hstro de quase tuda \5a ed.). Ltsboa: euetzal.
Cap",
F.

\1997). The web of lfe:A new synthess of lfe and motter. Londrcs:

tlarl

nga_

94

's0o r seS

:)iro MN uru./nq , apow buqaar MaH:u4 buq.l'l6aoz) 'M !'ureqBuerM


'ssard.^llsra^run prolxo

t\olxo

6aptq

la uoqnp^e aLtL:ssauag
' '

\OOZ)

|'ddes

spu

\u.l bulsstw v :sapaud

662- L6Z \6)9 ua qryo^3 8 /\aolo31 ut sluold lbuDrparr/o aslr q- (166I) 'uo]'\aN

^q

r-T806

)aqd'lat\ doa 800-sgTrrs/loof oT:lop'6zz'srz'lz)GE'uaq'otnpf aua!7s ui Lluoesea o qbnuql /o atn 1{quaDs lo tuawdala^ao aql 6u4utql aa '(600Z) )'eLrrnL\

IgF'I Lt

'lZO\29 'tltaqas

uot]l:4nN ql lo sfrulpe.ud sluDld lo sq@da)d puptpu aql la uaq1laldxa puo uot)D) -a4xa:au!.tpew-auqta puD uallo.ryaw tPs lDwluy (O0Z) 'V'aqrlAl 3'uelu+nH

la bo t41ut uoqlrnps :y',la]os e6palMou4

'sse.ld url uedo :peequepler\,l]/'r"atrl bulqrDal (ooz) v 'sa^eer3'reH


aq1r1

^]rsr^

'ssal ,{} sra^luTl

prolxo :prolxo 'uaplnpuwl loqs fue^ v :ALldosoltqd u1tput '(1002) s 'uo] LtleH

'qooq

utnSLra

:sarpuol fualsq v :ua!.s \aoz) 'u!qqlrI lpd N-tO9-LUV/oraLunN/ueLunlo^ sD1 eO operqa!

8 O'()'sopueD /sauunlo^/rael/sa'o8r^n urnes^\^ /\\//idlltl ap o95our DZUDAaSUf ep e:u9)7)ll e]sL^au a^9lualsns olua!!ll^ o^uasap o eled oE5elnpa ep ord eu serru?llelLu sep ded O (1002) ,\'res?l A'?'eplaLulV "O'oparranSl 'ssaJd,&lsr-

'\6oaz) lun prolxo iprorrxo ( p a IJ fuatsltl eoal' pu1snoql rnal v :a.uaps


(I6T 'swsuoqdo puD suotutdo )aq1a pub
Lua

'elei

operrlqnd leulSuO) 'ra^oc:)lro M'.

uot6!l )taso.

ua ulLsut1 (600Z) V'ulalsull


'5Sald

pro,txo :pJorr:

'lsod aqt

utd! slt t :uo!ryo^a uownH

(00)

'f I

'ele^V

^llsJa^lun 't 'f 'apuo)_elaf 'E5uas:--

eolst1

'puq a|a+ o uo.Dg ao


N3

:sottu?t3 sDp

olosollt
vlcv

v li66l)'r\

',r\ 'oqlurel

(Mz) N'rHl

lc vlrvcNnllsvrolsl vo vls

^lt

Você também pode gostar