Você está na página 1de 57

Caderno de textos

XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR



2



ndice

Apresentao ............................................................................................................ 3

Texto 1 - A sade-doena como processo social ...................................................... 4

Texto 2 - A Doena Dos Trabalhadores Sob O Capital ........................................... 14

Texto 3 - Poltica de Sade no Brasil ...................................................................... 23

Texto 4 - Ciencia y experiencia obrera: la lucha por la salud en Italia ..................... 31

Texto 5 - COSIPA - Calor, Rudo e Benzeno no dia-a-dia dos trabalhadores ........ 47



Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

3

Apresentao

Este ano o Seminrio do CENEPES* (Centro de Estudos e Pesquisas em Educao e Sade), que j est
em sua 22 edio, ser realizado em Curitiba - PR nos dia 09 a 12 de outubro de 2010, sediado pelo Diretrio
Acadmico Nilo Cairo - DANC/UFPR. Teremos como tema : " A Sade da Classe Trabalhadora", com o objetivo de
debater e aprofundar os impactos das condies e relaes de trabalho sobre a sade dos trabalhadores em geral
(inclusive mdicos).
Durante muito tempo o movimento estudantil de medicina esteve preso s discusses apenas no mbito das
polticas pblicas de sade, ficando restrito ao sistema de sade. Pretendemos atravs desse seminrio dar um
passo adiante neste debate ao trazer tona os problemas que precedem o adoecimento do trabalhador, ou seja, os
elementos que esto na raiz do processo sade-doena. Neste sentido passa a ser o nosso objeto de anlise e
interveno no apenas o sistema pblico de sade, mas principalmente o ambiente e as relaes de trabalho.
Adiantamos que o objetivo do seminrio no apenas entender a necessidade do uso de EPIs ou ainda aspectos
tcnicos da preveno de acidentes. Decidimos por esse tema por acreditar que a organizao dos trabalhadores na
luta por melhores condies de vida traz resultados capazes de modificar profundamente o processo de adoecimento
da populao.
So inmeros os exemplos que provam como atravs da organizao politica conquista-se melhores indces
de sade. Poderamos citar a licena maternidade, pauta de reivindicao conquistada com muita luta pelas
trabalhadoras na Europa e que reduziu drasticamente a mortalidade infantil. Um exemplo mais atual so os mdicos
residentes que vem travando uma batalha para garantir tempo suficiente para dormir, comer, estudar e trabalhar em
condies dignas.
Olhando sob esse ponto de vista, vemos o quo limitada a medicina para a resoluo de problemas de
sade e por isso faz-se necessrio extrapolarmos suas fronteiras para entender e agir nas causas e no na
aparncia dos problemas que nos acercam.
Este caderno de textos busca trazer algumas referncias tericas no tema de sade do trabalhador.
Encontramos dificuldade em obter textos que tratassem do tema na perspectiva da luta poltica dos trabalhadores. A
maior parte das referncias atuais se inserem na dinmica das secretarias e ncleos de sade do trabalhador ligadas
ao Estado.
Por isso para construir esse caderno fomos beber na medicina social latinoamericana, mais precisamente
Asa Cristina Laurell, a qual est presente com dois textos: A sade-doena como processo social e Ciencia y
experiencia obrera: la lucha por la salud en Italia. O primeiro um artigo no qual a autora prova a determinao
social do processo sade-doena em pases diferentes da Amrica e critica as abordagens biologicistas ou
fragmentadas na sade. O segundo analisa a experiencia de organizao e luta do Modelo Operrio Italiano,o qual
guarda relao com a Reforma Sanitria Italiana que influenciou fortemente o Movimento Sanitrio Brasileiro.
Infelizmente no encontramos a verso em portugus e por isso mantivemos o texto no seu original, ou seja, em
espanhol.
O texto Poltica de Sade no Brasil foi um achado em um banco de arquivos na internet. Como ele no est
datado, supomos que seja de meados da dcada de 80 e se trata de uma tese ao III Congresso da CUT - Regional
GSP (no encontramos o significado da sigla), provavelmente da corrente sindical da poca Cut pela base.
Optamos em coloc-lo no caderno de textos por ser uma produo extra-acadmica, com forte relao sindical e que
traz apontamentos polticos claros para a sade, muitos dos quais extratemente atuais.
J o texto A doena dos trabalhadores sob o capital foi retirado como um capitulo da tese de doutorado A
formao de um intelectual coletivo: um estudo sobre o percurso dos militantes na construo da sade do
trabalhador no Paran apresentada no Setor de Educao da UFPR em 2007, pelo engenheiro Armenes Ramos.
Trata-se de um introduo abordagem da sade do trabalhador e os seus conceitos, trazendo um resgate histrico
do tema no Brasil fazendo uma relao com o modo de produo capitalista.
O texto COSIPA calor, rudo e benzeno no dia-a-dia dos trabalhadores foi retirado do livro
INSALUBRIDADE Morte lenta no Trabalho, de autoria do Departamento Intersindical de Estudos e Pesquisas de
Sade e dos Ambientes de Trabalho (DIESAT). Fugindo da linha dos demais textos, este traz os aspectos tcnicos e
prticos relacionados a uma experiencia concreta de insalubridade e explorao no trabalho na COSIPA, Companhia
Siderrgica Paulista.
Esperamos que atravs desses textos possamos dar os ponta-ps bsicos no sentido de continuar
formulando novos materiais em sade do trabalhador, sempre no sentido de aliar o movimento estudantil e o
movimento dos trabalhadores, com um forte recorte de classe e luta a favor da classe da trabalhadora.

Desejamos uma boa leitura!

Comisso Organizadora XXII Seminrio do CENEPES
DANC - Curitiba UFPR

Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

4

Texto 1 - A sade-doena como processo social
Asa Cristina Laurell

Desde o nal dos anos sessenta, intensicou-se a polmica sobre o carter da doena. Discute-se se a
doena essencialmente biolgica ou, ao contrrio, social. Ocorre, assim, um questionamento profundo do
paradigma dominante da doena que a conceitua como um fenmeno biolgico individual. As razes do
aparecimento ou, melhor dizendo, do ressurgimento desta polmica devem ser buscadas tanto no desenvolvimento
da medicina, como na sociedade com a qual ela se articula.
O auge desta polmica, nos anos nais da dcada de 60, encontra explicao, fora da medicina, na
crescente crise poltica e social que acompanha a crise econmica e com ela se entrelaa. A partir destes anos, vive-
se uma nova etapa de lutas sociais, que, mesmo assumindo formas particulares nos diferentes pases, caracterizam
a poca. Um dos traos das lutas populares neste perodo que elas colocam sob suspeita, sob formas totalmente
distintas e com perspectivas de alcance muito varivel, o modo dominante de resolver a satisfao das necessida
des das massas trabalhadoras. Isto ocorre tanto nos pases capitalistas avanados como nos dependentes. Assim,
no calor destas lutas, inicia-se uma crtica que procura formular uma compreenso diferente dos problemas, mais de
acordo com os interesses populares e capaz de dar origem a prticas sociais novas. Desta maneira, as novas
correntes se inspiram nas lutas populares e se dene, assim, a base social sobre a qual se sustentam.
Por outro lado, o motivo principal, interno medicina, que d origem ao questionamento do paradigma
mdico-biolgico, encontra-se na diculdade de gerar um novo conhecimento, que permita a compreenso dos
principais problemas de sade que hoje aigem os pases industrializados, isto , as enfermidades cardiovasculares
e os tumores malignos. Alm disso, deriva-se de uma crise de prtica mdica, j que parece claro, especialmente no
cenrio latino-americano, que a medicina clnica no oferece soluo satisfatria para a melhoria das condies de
sade da coletividade, fato que se demonstra na estagnao dessas condies em grandes grupos, ou sua franca
deteriorao em outros.
No obstante as evidncias mostrarem as limitaes da concepo biolgica da doena e da prtica que
sustenta, inegvel que esta impulsionou a gerao do conhecimento mdica durante uma larga etapa. E assim, da
mesma forma como a corrente que sustenta que a doena pode ser analisada fecundamente como um processo
social, deve comprovar sua colocao e sua utilidade na prtica.
A primeira tarefa, ento, demonstrar que a doena, efetivamente, tem carter histrico e social. Para isto,
preciso distinguir dois problemas que esto subjacentes a esta questo. Por um lado, temos o conceito de sade,
que expressa como se conceitua e se dene socialmente determinado fenmeno. Por outro lado, esconde-se atrs
da palavra doena" um processo biolgico que ocorre na populao, independentemente do que se pense a respeito
dela. necessrio, ento, comprovar o carter social de ambas.
Uma segunda tarefa da corrente mdico-social ser denir o objeto de estudo, que permita um
aprofundamento na compreenso da processo sade-doena como processo social. A tentativa da anlise na direo
assinalada parece levar a um beco sem sada, a menos que haja uma reexo sistemtica sobre a forma de construir
um objeto de estudo que possibilite o avano do conhecimento.
O ltimo problema a ser abordado para formular as colocaes a respeito da doena refere-se ao modo de
conceituar a causalidade, ou melhor, a determinao. Isto se torna necessrio porque a questo de planejar-se o
estudo do processo sade-doena como um processo social no se refere somente a uma explorao de seu
carter, mas coloca, de imediato, o problema de sua articulao com outros processos sociais, o que nos remete
inevitavelmente ao problema de suas determinaes.
Ao longo deste trabalho sero desenvolvidas algumas idias a respeito dos trs pontos expostos.
Procederemos desta forma porque sabemos que o conhecimento e as formulaes que existem com referncia ao
processo sade-doena como processo social so fragmentrios e, at certo ponto, hipotticos. No obstante,
estamos convencidos da necessidade inadivel de avanar de modo mais concreto, para poder construir e
enriquecer a teoria.

O CARTER HISTRICO-SOCIAL DO PROCESSO SADE-DOENA

A melhor forma de comprovar empiricamente o carter histrico da doena no conferida pelo estudo de
suas caractersticas nos indivduos, mas sim quanto ao processo que ocorre na coletividade humana. A natureza
social da doena no se verica no caso clnico, mas no modo caracterstico de adoecer e morrer nos grupos
humanos. Ainda que provavelmente a histria natural" da tuberculose, por exemplo, seja diferente, hoje, do que era
h cem anos, no nos estudos dos tuberculosos que vamos apreender melhor o carter social da doena, porm
nos pers patolgicos que os grupos sociais apresentem.
Neste sentido, antes de discutir-se a forma de constituir os grupos a estudar, deveria ser possvel constatar
diferenas nos pers patolgicos
1
ao longo dos tempos como resultantes das transformaes da sociedade. Mesmo
assim, as socieadades que diferem em seu grau de desenvolvimento e organizao social devem apresentar uma

1
O perl patolgico se constitui considerando o tipo de patologia e a freqncia que determinado grupo apresenta em um dado
momento.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

5

patologia coletiva diferente. Finalmente, dentro de uma mesma sociedade, as classes que a compem mostraro
condies de sade distintas.
A demonstrao mencionada difcil no caso doMxico, seja pela pouca conabilidade das estatsticas
populacionais existentes, seja pela falta de investigao referente problemtica de que nos ocupamos. Todavia,
cremos que tendo que optar entre nos mantermos na ignorncia por razes de exigncias tcnicas ou utilizarmos a
documentao deciente que oferecem as estatsticas ociais, temos que escolher a ltima alternativa. Deve car
claro, porm, que no vo permitir mais que uma interpretao de tendncias e de diferenas qualitativas.
Dependendo dos dados existentes, vemo-nos na obrigao de analisar o perl patolgico no em termos da
doena mas da morte, que obviamente um indicador bastante deciente da primeira, principalmente quando os
processos patolgicos prevalentes so crnicos e, s vezes, no so, sequer, mortais.
Uma vez registradas todas a limitaes, vamos adiante. A anlise das principais causas de morte no Mxico
em 1940 e 1970 (Quadro 1), demonstra vrios fatos: em primeiro lugar constatamos que, se considerarmos o
conjunto, houve mudanas no perl patolgico em relao ao tipo de patologia e freqncia com que se apresenta.
Assim, mesmo quando so dois primeiros lugares esto ocupados pelas mesmas doenas a pneumonia e as
gastrenterites e colites em 1940 e 1970 a freqncia com que se apresentam varia signicativamente, j que as
taxas baixaram metade e tera parte, respectivamente.
H no perodo estudado uma diminuio importante nas doenas infecciosas, objetos de campanhas ou no,
como a febre tifide e a malria que no aparecem entre as dez causas principais, a varola que foi erradicada e o
sarampo, a coqueluche, a slis e a tuberculose, cujas taxas baixaram consideravelmente. Ao contrrio, ocorre um
aumento absoluto, nas taxas e no lugar que ocupam no quadro patolgico, das doenas do corao, dos tumores
malignos, das doenas do sistema nervoso central, do diabetes e dos acidentes.
Pode-se, ento, constatar que os pers patolgicos que o Mxico apresenta nos dois momentos histricos
estudados so claramente distintos, fato que no explicvel em termos biolgicos, especialmente porque as
mudanas mencionadas no so o resultado de mudana na estrutura etria da populao. Deste modo, as
tendncias observadas na populao geral aparecem tambm entre os homens na idade produtiva. Por exemplo, no
grupo de homens entre 45 a 64 anos, as taxas de mortalidade por doenas arteriosclertica do corao aumentaram
de 31,4 a 95,9 por 100.000 nos ltimos 20 anos; por tumores malignos de 70,4 a 95,8 e por acidente de 101,4 a
121,4.
2

Isto signica que as mudanas registradas na mortalidade geral tambm se vericam nos grupos de idade
jovem. As transformaes ocorridas no podem ser explicadas como simples resultado do desenvolvimento mdico.
O decrscimo ou a erradicao de algumas doenas infecciosas devido, sem dvida, a medidas de preveno
especca, como as vacinas e as campanhas, mas no ao desenvolvimento do modelo mdico-hospitalar.
Por outro lado, o decrscimo de outras doenas que necessitam de medidas especcas de preveno, como
seriam as pneumonias ou as infeces intestinais, no pode ser explicado como resultado o desenvolvimento
mdico. Finalmente, apesar das contestaes dos que se colocamcontra a medicalizao" da sociedade
e seus efeitos iatrognicos,
3
os aumentos das doenas antes mencionadas no se explicam a partir da prtica
mdica. Deve-se buscar a explicao no na biologia ou na tcnica mdica, mas nas caractersticas das formaes
sociais em cada um dos momentos histricos.
Outra forma de mostrar o carter social da doena e que permite tambm um aprofundamento nos
determinantes sociais do perl patolgico, a anlise das condies coletivas de sade em diferentes sociedades, no
mesmo momento histrico. No Quadro 2 so apresentadas as dez principais causas de morte no Mxico, em Cuba e
nos Estados Unidos da Amrica do Norte. A comparao entre estes trs pases permite, grosso modo, avaliar o
resultado do desenvolvimento das foras produtivas e das relaes sociais no perl patolgico.
A comparao entre Mxico e Cuba, pases que se assemelham quanto ao desenvolvimento econmico, mas
que diferem quanto s relaes sociais de produo, ressalta vrios fatos. Em primeiro lugar, observa-se que o perl
patolgico mexicano dominado pelas doenas infecto-contagiosas, com a pneumonia, a inuenza e as infeces
intestinais encabeando a lista das principais causas de morte, sendo 40% da mortalidade total de origem
infecciosa.
4
Ao mesmo tempo, como assinalamos antes, as doenas consideradas tpicas da sociedade moderna",
como as doenas isqumicas do corao, os tumores malignos e os acidentes, comeam a ocupar um lugar
importante no perl patolgico. Finalmente, destaca-se a elevada taxa de mortalidade por cirrose heptica (21,4 por
100.000), que traduz a m nutrio e o alcoolismo, isto , a pobreza e o desespero, fato que tambm se manifesta na
altssima freqncia de morte violenta.
No perl patolgico de Cuba, o peso das doenas infecto-contagiosas muito menor. Entre elas, somente a
pneumonia e a inuenza aparecem entre as dez principais causas de morte e toda a patologia infecciosa constitui
11% da mortalidade total.
5
Dominam, claramente, dois grandes grupos de doenas: as cardiovasculares, agrupadas
em A80 at A86 na classicao das doenas da OMS
6
e os tumores malignos.

2
A. C. Laurell, Proceso de trabajo y salud", Cuadernos Polticos, n. 17, 1978, pp. 6971.
3
I. Illich, Nemsis mdica, Barcelona, Barral Editores, 1975, pp. 1334.
4
World Health Statistic Annual 1972. OMS, Genebra, 1975, pp. 18697.
5
Op. cit., pp. 102-13.
6
Clasicacin Internacional de la Enfermedad. OMS, Genebra, 1965.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

6

As estatsticas de mortalidade de Cuba demonstram que no existe relao mecnica e necessria entre o
grau de desenvolvimento econmico e as condies coletivas de sade, desmentindo a fatalidade patolgica da
pobreza mdia". Esta observao deve centrar a anlise nas relaes sociais de produo existentes na sociedade,
que o fator que distingue Cuba do Mxico.
A anlise do perl patolgico dos EUA revela que o tipo doenas que predomina tem semelhanas notveis
com as de Cuba. Assim, as doenas cardiovasculares so as mais comuns, seguidas dos tumores malignos e dos
acidentes. Destaca-se, ainda, entre as dez causas principais de mortes, o diabetes, em cuja apresentao inui o
stress, e a cirrose heptica. Se bem que o perl patolgico dos EUA se assemelhe ao cubano quanto ao tipo de
patologia, h uma diferena essencial quanto freqncia com a qual se apresenta essa patologia nos dois casos.
Assim, por exemplo, se as doenas isqumicas do corao so trs vezes mais freqentes como causa de morte nos
EUA do que em Cuba, os tumores malignos e os acidentes so aproximadamente 50% mais freqentes, o diabetes
80% e a cirrose 2,5 vezes mais comuns.
7

Poder-se-ia pensar, ento, que as diferenas nas taxas entre os EUA e Cuba seriam simplesmente o
resultado das diferentes estruturas demogrcas das populaes, uma vez que a populao norte-americana
apresenta uma proporo maior de idosos que Cuba. Considerando-se que as doenas cardiovasculares e os
tumores malignos tm maior incidncia nas idades avanadas,
8
as diferenas encontradas se explicariam, assim,
como simples efeito do fato demogrco. Atrs dessa interpretao h o que poderamos chamar de concepo da
doena residual", que surge juntamente com o aparecimento de um novo perl patolgico, dominado,
principalmente, pelas molstias cardiovasculares e tumores malignos. Tenta-se explicar tal fato como o surgimento
de uma patologia residual, que antes estava encoberto pelas doenas infecciosas. Equivale a dizer: como o homem
tem que morrer de alguma coisa ao chegar ao m do seu ciclo vital natural e as doenas infecciosas j no matam,
alguma doena degenerativa, como as doenas cardiovasculares ou o cncer, por exemplo, por m sua
existncia. Esta explicao baseia-se numa concepo linear e desenvolvimentista" da doena na sociedade, j que
no fundo, v a histria da doena como simples resultado das foras produtivas, do grau de domnio do homem sobre
a natureza. Assim, a histria da doena, diz tal proposio, sua eliminao progressiva e uma aproximao da
sade cada vez maior. Esta concepo, apesar de reconhecer que h uma histria da doena, paradoxalmente no
confere carter histrico e social ao processo sade-doena como tal, uma vez que no admite que cada sociedade
crie seu prprio perl patolgico, ou seja, acredita que a transformao apenas a eliminao de uma parte da
patologia, que faz aparecer a outra. Desta forma, o processo sade-doena da sociedade no se explicaria por sua
determinaes mltiplas, biolgicas e sociais especcas, mas somente pela capacidade tcnica da sociedade de
eliminar certas doenas e, por exemplo, nutrir a populao.
Revela, assim, um modo especial de entender a relao entre o homem e a natureza, construda como uma
contradio antagnica, que se resolve por meio de uma relao de dominao daquele sobre ela.
A comparao das taxas de mortalidade da populao masculina de Cuba e dos EUA, na idade de 35 a 64
anos, apresentada no Quadro 3, de um lado desmente que a diferena de freqncia de algumas doenas tenha
relao com a estrutura demogrca e, do outro, contradiz a concepo da doena residual". Desta maneira, as
doenas isqumicas do corao so entre trs e quatro vezes mais freqentes como causa de morte entre os norte-
americanos na faixa de 35 a 64 anos do que entre os cubanos da mesma idade, tendncia que se verica tambm
quanto aos tumores malignos, cirrose heptica, ao diabetes, aos acidentes e taxa de mortalidade geral para cada
grupo etrio. Isso demonstra que, efeticamente, a explicao residual"no justica o que se observa, porque se se
tratasse de patologia surgida ao decrescerem as molstias infecciosas, Cuba e EUA deveriam apresentar as mesmas
taxas de mortalidade pelas doenas investigadas. No ocorrendo isto, encontramos, outra vez, um quadro especco
de cada sociedade que no se explica como simples funo de algum fator isolado.
Para demonstrar o carter social da doena necessrio, tambm, estudar o tipo, a freqncia e a
distribuio da molstia nos diversos grupos sociais que constituem a sociedade. Existindo uma articulao entre o
processo social e o processo de sade e doena, este deve assumir caractersticas distintas conforme o modo
diferencial com que cada um dos grupos se insere na produo e se relaciona com os grupos sociais restantes.
Existe documentao emprica comprovando que a distribuio da doena e da morte desigual e que possvel
detectar pers patolgicos especcos dos grupos sociais, se estes se construrem com critrios objetivos, problemas
que trataremos mais adiante.
Um dos raros estudos latino-americanos que comprova a possibilidade diferencial de morrer na infncia
segundo a classe social foi realizado por Behm
9
na Costa Rica. Esta investigao demonstrou que o risco de morrer
nos primeiros anos est diretamente relacionado com a ocupao do pai, ou seja, como o modo
com este se insere na produo. Assim, a possibilidade de uma criana proletria urbana morrer antes dos dois anos
de idade quatro vezes do que a de uma criana de alta ou mdia burguesia; o risco da criana camponesa cinco
vezes maior.
O tipo de patologia varia de acordo com os grupos sociais, fato que foi demonstrado em um estudo feito por
Celis e Nava
10
no Mxico. Eles compararam as causas da morte e sua freqncia, entre um grupo de pessoas que

7
World Health Statistics Annual, op. cit., pp. 107-11.
8
B. D. Fallis, Textbook of pathology. London, McGraw-Hill, 1964, pp. 108, 397.
9
H. Behm, Social Economic determinants of mortality in Latin America. Mimeog. Apresentado na Reunio da ONU/OMS sobre
Economic and Social Determinants of Mortality and its Consequences", Cidade do Mxico, 1979.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

7

possuam seguro de vida privado e um grupo constitudo pelos que morreram no Hospital Geral da Cidade do
Mxico: grupos que representavam a burguesia e as camadas mdias, altas e o subproletariado urbano,
respectivamente. Os resultados mostraram que os pacientes do Hospital Geral morrem 30 vezes mais de amebase,
de tuberculose, 6 de hepatite, 4 de infeces respiratrias agudas, e 3,5 de cirrose heptica e pelo seguro privado,
por seu lado, morrem 3 vezes mais de doenas cardiovasculares e 2,5 de doenas do sistema nervoso central.
Procurando documentao fora da Amrica Latina, parecem especialmente relevantes dois estudos
realizados na Inglaterra. O primeiro deles compara a mortalidade, por grupos de causa, entre os distintos setores da
populao. O Quadro 4 reproduz os dados correspondentes burguesia e s camadas mdias altas e aos operrios
no qualicados. Como se pode vericar, a mortalidade sistematicamente mais alta entre os operrios; esta
situao se reproduz em todos os grupos de idade.
11

O segundo estudo mostra o crescimento dos diferenciais de mortalidade entre as classes sociais I a V,
estabelecidos, pelos Registro Geral da Inglaterra,
12
no perodo 19211972.
13
Do Quadro 5, depreende-se que, no
perodo estudado, que corresponde (especialmente de 1949 em diante) construo do Estado de Bem-Estar na
Inglaterra, no houve diminuio dos diferenciais de mortalidade aos grupos sociais; at aumentaram, j que a
diferena entre os grupos I e V foi de 43 em 19211923 e de 60 em 19701972. Cabem dois comentrios a respeito
deste quadro: em primeiro lugar, ele indica que os diferenciais de mortalidade entre os grupos sociais no so o
resultado de acesso diferente aos servios mdicos. O Servio Nacional de Sade foi desenvolvido na Inglaterra a
partir de 1946,
14
fato que garante o acesso de toda a populao inglesa aos servios mdicos. A segunda questo
que o Quadro 5 revela relativa ao problema das relaes entre as condies de vida e a sade. Inegavelmente, o
nvel de vida geral dos ingleses melhorou, no perodo entre 1921 e 1972, mas essa mudana ocorreu essencialmente
no campo do consumo. Isto quer dizer que as relaes sociais de produo so as mesmas, e a sociedade de
classes continua existindo, da mesma forma que
os diferenciais de mortalidade.
Os dados apresentados permitem-nos conrmar que se verica empiricamente o carter social do processo
sade-doena, enquanto fenmeno material objetivo e tal como se expressa no perl patolgico dos grupos
humanos. assim porque, como mostramos, o perl muda para uma mesma populao de acordo com o momento
histrico. Ainda assim, as diferentes formaes sociais apresentam pers patolgicos que, a nvel geral, distinguem-
se conforme o modo particular de combinar-se o desenvolvimento das foras produtivas e as relaes sociais de
produo. Finalmente, possvel comprovar que o processo patolgico dos grupos sociais de uma mesma sociedade
se apresenta diverso quanto ao tipo de doena e sua freqncia.
O carter social do conceito de sade e doena, isto , a conceituao que se faz em um momento dado a
respeito do que doena, e porque se apresenta, torna-se mais fcil de comprovar. Segundo Conti,
15
a anlise
histrica mostra como as necessidades das classes dominantes, que se expressam como se fossem as
necessidades da sociedade em seu conjunto, condicionam um ou outro conceito de sade e doena. Na sociedade
capitalista, por exemplo, o conceito de doena explcita est centrado na biologia individual, fato que lhe retira o
carter social. O conceito de doena oculta, quer dizer, que est subjacente na denio social do que doena,
refere-se incapacidade de trabalhar, o que a coloca em relao com a economia e eventualmente com a criao da
mais-valia e possibilidade de acumulao capitalista.
O fato de que o conceito de doena tenha um componente claramente ideolgico no quer dizer que seja
falso, seno que parcial, isto , que no deixa ver alm de uma parte da problemtica. O carter parcial, deste
modo, no permite avanar o conhecimento, seno em algumas reas, deixando outras ocultas.

OBJETO EMPRICO E OBJETO CONSTRUDO?

Apesar de o carter social do processo sade-doena parecer um fato indiscutvel, h observaes
contraditrias a esses respeito, na literatura cientca. Uma srie de investigaes empricas apresentam resultados
aparentemente discrepantes.
16
Geralmente so estudos que tentam demonstrar que algum elemento social constitui
um fator de risco de determinada doena. Partindo de uma conceituao tradicional tanto da doena como de suas
causas supem que a social atue como qualquer fator biolgico. Ao apontar que o fator A" nem sempre aparece
relacionado com a doena E", despreza-se a importncia do social na etiologia da doena e se interdita seu carter
social.

10
A. Celis e Y. Nava, La patologa de la pobreza", Revista Mdica del Hospital General, n. 33,1970, pp. 120, 124.
11
J. Fox, Occupational mortality 19701972", Population Trends, 9, 1977, p. 12.
12
No so classes no sentido materialista histrico da categoria, porm ao serem construdas em funo da ocupao elas se
aproximam, pois as classes I e II correspondemaos grupos empresariais e prossionais liberais e as II, IV e V aos trabalhadores
com qualicao decrescente.
13
R. Saracci, Epidemiological strategies and environmental factor", Int. Journal of Epidemiology, vol. 7, n. 2, 1978, p. 105.
14
H. Hatzfeld, La crisis de la medicina liberal, Barcelona, Ariel, 1965, p. 77.
15
L. Conti, Estructura social y medicina", in Medicina y sociedade, Barcelona, Fontanella, 1972, pp. 287-310.
16
J. Cassel, Psychosocial process and stress: a theoretical formulation", Int. Journal of HealthServices, vol. 4, 1974.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

8

Este problema remete-nos anlise de duas questes fundamentais para a compreenso do carter social
do processo sade-doena: a do objeto de estudo e a da determinao. Em relao primeira, preciso denir o
que estudar e como investigar para gerar conhecimento relativo ao processo sade-doena, enquanto processo
social. Isto nos leva a indagar do que se entende por doena. Se analisarmos a literatura epidemiolgica, onde se
encontram as investigaes relevantes para o nosso tema, observamos que se lida essencialmente com dois
conceitos que, no fundo, no so discrepantes. O primeiro o conceito mdico-clnico, que entende a doena como
um processo biolgico do indivduo; o segundo o conceito ecolgico, que v a doena como resultado do
desequilbrio na interao entre o hspede e seu ambiente. Este conceito coincide com o primeiro, j que, uma vez
estabelecido o desequilbrio, a doena se identica da mesma forma como no primeiro caso.
Com o objetivo assim denido, que tipo de conceito pode ser gerado? Parece-nos claro que uma
conceituao que permite entender a doena exatamante como processo biolgico e enquanto isto vlido. Se a
nalidade estudar o carter social da doena, isto no nos permite um aprofundamento, pois o processo biolgico
estudado no indivduo no revela, de imediato, o social. H necessidade, ento de ir alm do objeto direto da
medicina clnica e da epidemiologia e construir um objeto que nos permita o estudo emprico do problema.
O primeiro elemento que deveria ser reconhecido que o carter social do processo sade-doena
manifesta-se empiricamente mais claro a nvel da coletividade que do indivduo, tal como vimos no incio deste
trabalho.
Isto mostra que nosso objeto de estudo no se situa a nvel do indivduo e sim do grupo. Sem dvida, no
poderia ser qualquer grupo, mas um construdo em funo de suas caractersticas sociais, colocado somente em
segundo lugar as caractersticas biolgicas. Assim porque o grupo no adquire relevncia por ser constitudo por
muitos indivduos em vez de apenas um, seno enquanto nos permite apreender a dimenso social propriamente dita
deste conjunto de indivduos, que, assim, deixam de ser entes biolgicos justapostos.
Dado que no se trata de um grupo qualquer, mas constitudo em funo de suas caractersticas sociais, ca
patente a necessidade de se partir de uma teoria do social que nos oferea os elementos tericos para a construo
dos grupos. Isto de grande importncia, j que os mdicos e epidemiologistas, geralmente, estudam os grupos tal
como se revelam espontaneamente aos olhos do investigador. Assim, escolhem a populao hospitalar, os
residentes de determinadas zonas habitacionais, um grupo educacional, todos grupos circunstanciais ou
selecionados arbitrariamente. Cabe assinalar que o funcionalismo estrutural em sociologia, tampouco resolve o
problema de denir grupos que tenham vida social prpria e objetiva, j que seu sistema de estraticao social de
carter essencialmente subjetivo.
17
Sem dvida, ainda que o estabelecimento dos grupos em bases e critrios sociais
objetivos e reprodutveis seja um passo necessrio para a construo do objeto de cientco, este no seria
constitudo pelos grupos como tais, mas sim pelo processo sade-doena de um grupo, como se relaciona com o
processo sade-doena do indivduo. Ademais, torna-se necessrio explicitar a relao entre o biolgico e o social
deste processo e, nalmente, analisar o alcance dessa conceituao relativamente ao problema da determinao.
Por processo sade-doena da coletividade, entendemos o modo especco pelo qual ocorre no grupo o
processo biolgico de desgaste e reproduo, destacando como momentos particulares a presena de um
funcionamento biolgico diferente como conseqncia para o desenvolvimento regular das atividades cotidianas, isto
, o surgimento da doena. Denido desta maneira, o processo sade-doena manifesta-se empiricamente de
maneiras diversas. Por um lado, expressa-se em indicadores, tais como a expectativa de vida, as condies
nutricionais e a constituio somtica e, por outro, nos modos especcos de adoecer e morrer, isto , no perl
patolgico do grupo, dado pela morbidade ou pela mortalidade.
Surge, imediatamente, uma pergunta: por que o processo sade-doena tem carter social, se denido
pelos processos biolgicos do grupo? Pensamos que seja assim por duas razes parcialmente coincidentes. Por um
lado, o processo sade-doena do grupo adquire historicidade porque est socialmente determinado. Isto , para
explic-lo, no bastam os fatores biolgicos, necessrio esclarecer como est articulado no processo social. Mas o
carter social do processo sade-doena no se esgota em sua determinao social, j que o prprio processo
biolgico humano social. social na medida em que no possvel focalizar a normalidade biolgica do homem
margem do momento histrico. Isso se expressa, por exemplo, no fato de que no possvel determinar qual a
durao normal do ciclo vital, por ser ele diverso em diferentes pocas. Isto leva a pensar que possvel estabelecer
padres distintos de desgaste-reproduo, dependendo das caractersticas da relao entre o homem e a natureza.
Se desta maneira a normalidade" biolgica dene-se em funo do social, tambm a anormalidade" o faz,
fato que demonstramos na primeira parte deste trabalho. O carter simultaneamente social e biolgico do processo
sade-doena no contraditrio, porm unicamente assinala que pode ser analisado com metodologia social e
biolgica, na realidade, como um processo nico.
A necessidade de construir o objeto de estudo, tal como vimos, refere-se possibilidade de vericar
empiricamente o carter social do processo sade-doena. Reconhecido este fato, h que se especicar qual o
alcance que podem ter as observaes feitas sobre este objeto. claro que este modo de abordar o estudo do
processo sade-doena permite-nos descrever as condies de sade de um grupo, articuladas com as condies
sociais deste. , por si mesmo, um avano, j que tem implicaes diretas na prtica sanitria, uma vez que visualiza
a problemtica de forma diferente daquela que ocorre quando feita como uma descrio biolgica das condies de
sade. No obstante, a possibilidade de investigar o carter social do processo sade-doena atravs de objeto

17
A. Cueva, La teora marxista de las clases sociales. FCPS, UNAM, 1975.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

9

construdo no se esgota na descrio distinta, mas a transcende. O estudo do padro de desgaste e do tipo de
patologia e sua distribuio nos grupos denidos por suas caractersticas sociais, tambm expe a possibilidade de
gerar conhecimento sobre a determinao destes processos, isto , explic-los.
Isto nos leva a esclarecer como se relacionam, o que se observou no estudo do objeto construdo
processo de sade-doena coletiva" e as concluses sobre as suas caractersticas, com o processo sade-
doena estudado no indivduo. Cabe assinalar, inicialmente, que uma vez construdo nosso objeto atravs da seleo
do grupo com base em suas caractersticas sociais, o estudo concreto se realiza nos indivduos que o compem,
porm a interpretao dos dados no se d em funo de cada caso, mas do conjunto deles. Ou seja, a construo
do grupo signica consider-lo em seu carter propriamente social, isto , pelo modo como se relaciona com o
restante dos grupos no processo de trabalho da sociedade. A investigao do padro de desgaste e do perl
patolgico tem que ser feita relativamente aos organismos dos membros do grupo pesquisado no com a
singularidade de cada caso individual, como feito pela medicina clnica, mas estabelecendo-se o comum, isto ,
que caracteriza o grupo.
A relao entre o processo de sade-doena coletiva e o do indivduo ca, ento, estabelecida, porque o
processo sade-doena coletiva determina as caractersticas bsicas sobre as quais assenta-se a variao biolgica
individual.
18
Visto isto a partir do paciente signica que sua histria social assume importncia, porque condiciona sua
biologia e determina certa probabilidade de que adoea de um modo particular, porm, como sabemos, a
probabilidade no se efeiva no indivduo, seno como presena ou ausncia do fenmeno. por isso que a anlise
do caso clnico tem sua especicidade prpria, j que, a priori, pode-se adoecer por qualquer causa e esta, para seu
tratamento, tem que ser corretamente diagnosticada.

A RESPEITO DA DETERMINAO

O estudo do processo sade-doena coletiva, desta forma, enfatiza a compreenso do problema da
causalidade, pois que, ao preocupar-se pelo modo como o processo biolgico ocorre socialmente, em conseqncia
readquire a unidade entre a doena" e a sade", dicotomizada no pensamento mdico clnico. Isto ocorre porque,
visto como processo da coletividade, o preponderante o modo biolgico de viver em sociedade, que determina, por
sua vez, os transtornos biolgicos caractersticos, isto , a doena que assim no aparece separada daquele, mas
ocorrendo ambos como momentos de um mesmo processo, porm, diferenciveis.
Esta reformulao da natureza da doena, que a recoloca como parte do processo biolgico global,
demonstra as limitaes dos modelos de causalidade que cam subjacentes ao pensamento mdico dominante.
Torna-se insustentvel explicar a doena como o efeito da atuao de um agente, como pretende o modelo
monocausal, porm a multicausalidade, tal como foi formulada por McMahon
19
e Cassel,
20
tambm apresenta srias
limitaes para fornecer uma explicao da doena tal como a denimos.
A insucincia do modelo monocausal para explicar o surgimento da doena, ainda denida de maneira
tradicional, sobremaneira conhecida. Sem dvida, o modelo multicausal tampouco consegue dar uma resposta
satisfatria aos problemas colocados. As razes deste fracasso so de ordem distinta. A mais profunda, talvez,
dada por sua conceituao declaradamente agnstica,
21
que coloca um paradoxo: pretender explicar partindo da
suposio da impossibilidade de conhecer a essncia das coisas. A limitao mais imediata do modelo multicausal,
sem dvida reside em sua reduo da realidade complexa a uma srie de fatores que no se distinguem em
qualidade e cujo peso no aparecimento da doena dado por sua distncia dela. Assim conceituada a causalidade, o
social e o biolgico no se colocam como instncias distintas, pois ambos so reduzidos a fatores de risco", que
atuam de maneira igual.
Dentro da corrente norte-americana de epidemiologia social, Cassel
22
quem mais lucidamente situou a
integrao do social no complexo causal da doena, dando-lhe especicidade prpria. Este autor situa dois
problemas fundamentais ao estabelecer que o social no atua como um agente bio-fsico-qumico na gerao da
doena e, portanto, no tem especicidade etiolgica, nem obedece a mecnica de dose-resposta. Disto se
depreende, segundo Cassel, a necessidade de investigar os aspectos sociais da causalidade da doena, no em
funo de uma conjunto de patologias. Ao chegar a uma proposio concreta, apresenta o stress como a mediao
nica entre o social e o biolgico. Apesar de identicar alguns dos problemas fundamentais que se deve levar em
conta para a compreenso da articulao do processo sade-doena no processo social, termina por biologizar a
sociedade, uma vez que a qualica por seus efeitos biolgicos e no por suas caractersticas prprias. Desta
maneira, apesar da especicidade social ser o ponto de partida para Cassel, no consegue desenvolver sua
proposio fundamental, pela inexistncia de uma formulao terica acerca do social.
As grandes limitaes das explicaes causais em voga evidenciam a necessidade de se buscar uma nova
formulao do problema da causalidade ou, colocado de modo mais amplo, da determinao do processo sade-

18
Assim a medicina clnica e a epidemiologia abordam conscientemente o problema de modo distinto, j que a primeira tem por
nalidade o aprofundamento na doena individual e a segunda pretende avanar na compreenso dos processos coletivos.
19
McMahon, B. Princpios y mtodos de epidemiologia, Mxico, La Prensa Mdica Mexicana, 1975.
20
J. Cassel, op. cit.
21
J. Breilh, Epidemiologa: Economia, Medicina y Poltica, Mxico, 1977.
22
J. Cassel, op. cit.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

10

doena. At agora, Breilh
23
e Tambellini,
24
entre outros, tm desenvolvido idias interessan tes a respeito. Seguindo-
se a linha de pensamento destes autores e do presente trabalho, uma proposio sobre a interpretao da
determinao do processo de sade-doena tem que encarar a unidade deste processo, tal como o expusemos
anteriormente, e seu carter duplo, biolgico e social. Isto signica reconhecer a especicidade de cada um e, ao
mesmo tempo, analisar a relao que conservam entre si, o que implica em conseguir as formulaes tericas e as
categorias que nos permitam abordar seu estudo cienticamente. Pode parecer uma observao suprua, porm, o
rigor cientco de muitos investigadores mdicos no se estende ao campo social, que tratado como se seu estudo
no exigisse ferramentas alm daquelas que o senso comum utiliza.
A evidncia emprica, tal como expusemos, permite-nos demonstrar que existe uma relao entre o processo
social e o processo sade-doena. Sem dvida, esta observao, por si mesma, no resolve qual o carter desta
relao. Isto porque temos, por um lado, o processo social e, por outro, o processo biolgico, sem que seja
imediatamente visvel como um se transforma no outro. Na verdade, enfrentamos uma caixa negra", na qual o social
entra de um lado e o biolgico sai de outro, sem que se saiba o que ocorre dentro dela. Esse , talvez, o problema
mais candente para a explicao causal social do processo sade-doena. Este problema no est resolvido. A
reexo sobre o carter do processo da sade-doena, porm, abre alguns caminhos para serem explorados.
O fato de se haver denido que o processo sade-doena tem carter histrico em si mesmo e no apenas
porque est socialmente determinado, permite-nos armar que o vnculo entre o processo social e o processo
biolgico sade-doena dado por processos particulares, que so ao mesmo tempo sociais e biolgicos. Por
exemplo, o modo concreto de trabalhar, cujo carter social evidente, ao mesmo tempo biolgico, pois implica em
determinada atividade neuro-muscular, metablica, etc. Outro exemplo poderia ser o comer, uma vez que o que se
come e como se faz isso so fatos sociais, que tm sua contraparte biolgica.
Este modo de entender a relao entre o processo social e o processo sade-doena aponta, por um lado, o
fato de que o social tem uma hierarquia distinta do biolgico na determinao do processo sade-doena e, por outro
lado, ope-se concepo de que o social unicamente desencadeia processos biolgicos imutveis e a-histricos e
permite explicar o carter social do prprio processo biolgico. Esta conceituao nos faz compreender como cada
formao social cria determinado padro de desgaste e reproduo e sugere um modo concreto de desenvolver a
investigao a este respeito.
A segunda vertente problemtica que necessrio abordar refere-se ao modo de explicar a gerao do
momento do processo sade-doena que temos denido como coena. No momento, vamos deixar os aspectos
obviamente sociais, ou seja, o que se refere ao aspecto ideolgico da doena e as circunstncias sociais que fazem
com que determinado processo biolgico interra nas atividades cotidianas e nos centraremos no processo biolgico
material. Em primeiro lugar, claro que o prprio padro social de desgaste e reproduo biolgica determina o
marco dentro do qual a doena gerada. neste contexto que se dever recupear a no-especicidade etiolgica do
social e, inclusive, do padro de desgaste e reproduo biolgica relativo doena, pois no se expressam em
entidades patolgicas especcas, mas no que chamamos o perl patolgico, que uma gama ampla de
padecimentos especcos mais ou menos bem denidos. Fora da relao entre o padro de desgaste-reproduo e a
doena na qual a determinao social se manifesta claramente, parece necessrio buscar outros mecanismos de
transformao do social em biolgico. A pergunta chave para elucidar este problema, a nosso ver, refere-se ao
carter geral ou particular destes mecanismos, porque, se so particulares, somente o estudo dos casos particulares
pode revelar quais so.
Para que as formulaes anteriores assumam seu signicado pleno, necessrio explicitar de outra maneira,
como conceituamos o processo sade-doena e sua articulao com o processo social. Em termos muito gerais, o
processo sade-doena determinado pelo modo como o homem se apropria da natureza em um dado
momento,
25
apropriao que se realiza por meio de processo de trabalho baseado em determinado desenvolvimento
das foras produtivas e relaes sociais de produo. Em nossa opinio, as categorias sociais adotadas do
materialismo histrico, que nos permitem desenvolver esta proposio geral e aprofundar e enriquecer a
compreenso da problemtica da essncia do processo sade-doena e sua determinao, so a classe social, tal
como prope Breilh
26
e o processo de trabalho como foi desenvolvido em outro trabalho.
27
Sem dvida, parece claro
que o desenvolvimento futuro neste campo depende das possiblidades de empreender investigaes concretas para
poder incrementar e corrigir o desenvolvimento terico, pois muitos dos problemas candentes no podem ser
resolvidos seno atravs da prtica de investigao.
Na introduo deste trabalho assinalada a necessidade de se avanar de uma posio de crtica
explicao biolgica da doena para a construo de uma interpretao distinta do processo sade-doena que,
tendo como eixo seu carter social, pode impulsionar a gerao de um novo conhecimento a seu respeito. A
importncia disso no reside somente no fato de se poder agregar alguns elementos novos, mas de se oferecer a
possibilidade de abordar toda a problemtica de sade a partir de um ngulo diferente, isto , como fenmeno

23
J. Breilh, op. cit., pp. 169233.
24
A. Tambellini Arouca, Contribuio anlise epidemiolgica dos acidentes de trnsito, (Tese) Campinas, 1975, pp. 4961.
25
A. C. Laurell, Algunos problemas tericos y conceptuales de la epidemiologa social", Rev. Centro-americana de Ciencias de la
Salud, 3(6), 1077.
26
J. Breilh, op. cit.
27
A. C. Laurell, Proceso de trabajo y salud, op. cit.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

11

coletivo e como fato social. Este enfoque tem implicaes profundas para a prtica, considerando-se que a medicina
hospitalar pouco tem a ver com o processo sade-doena na sociedade. claro que uma nova prtica no depende
somente de uma interpretao do processo sade-doena, mas tambm de que se coloque em bases sociais que a
possam impulsionar e sustentar.




Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

12




Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

13








Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

14

Texto 2 - CAPTULO II - A DOENA DOS TRABALHADORES SOB O CAPITAL

Armenes Ramos


Os primeiros limites legais atuao do capitalismo so oriundos do Estado Liberal na Inglaterra do sculo
XIX, atravs da Lei Fabril de 1860, que foi incrementada com a criao da Organizao Internacional do Trabalho
(OIT), atravs do Tratado de Versalhes em 1919.
A primeira regulamentao sobre sade dos trabalhadores, a lei Fabril Inglesa pode ser considerada a primeira
reao consciente e metdica da sociedade contra a explorao do trabalho pelos capitalistas. Vendo a matria
desta lei, compreende-se que nada poderia caracterizar melhor o sistema capitalista de produo do que a
necessidade de o Estado impor-lhe coativamente a adoo das mais simples precaues de limpeza e de higiene
(MARX, 1988, p552).
Entretanto, [no texto da Lei] alm da redao que permite ao capitalista burl-la, as disposies sobre higiene
so extremamente pobres, limitando-se a prescrever a caiao de paredes e algumas medidas de limpeza, de
ventilao e de proteo contra mquinas perigosas (MARX, 1988, p 551).
Em 1865, havia 3217 minas de carvo na Gr-Bretanha, para 12 inspetores, calcula-se que, se fizessem
apenas isso, cada mina seria inspecionada s uma vez em 10 anos, o que d uma boa idia acerca do investimento
do Estado na aplicao das leis que interessam aos trabalhadores (MARX, 1988).
Estes primeiros limites legais explorao foram tratados com fraudes pelos capitalistas e seus assessores: a
Lei Fabril limitava em seis horas a jornada de trabalho de menores de 13 anos - mdicos falsificaram declaraes de
idade e quase concomitantemente aplicao da Lei houve uma brusca diminuio no nmero de trabalhadores
com menos de 13 anos empregados na Inglaterra. (MARX, 1988)
Desde os primrdios do capitalismo, tal como discutido por Marx e Engels, o Capital s adota medidas
preventivas contra acidentes do trabalho porque coagido a faz-lo pelo Estado. Entretanto, o Estado, sendo um
aparelho da classe dominante em cada poca, materializa esta coao de maneira bastante limitada, por se tratar,
em tempos normais, de uma auto-coao do capital (representado no Estado, seu Comit de negcios) ao capital,
que obviamente, em ST tende a no ocorrer, a menos que haja grande presso das organizaes dos trabalhadores,
isto , que a luta de classes seja favorvel momentaneamente aos explorados.
Marx apontou, em meados do sculo XIX, que o simples fato de trabalharem atormenta e encurta, por
sofrimentos fsicos sem fim, a vida de milhes de trabalhadores. Estes mesmos trabalhadores so incapazes de criar
para si mesmos a justia sanitria e as autoridades sanitrias no oferecem ajuda eficaz. (MARX, 1988, p 533).
O processo de trabalho, sob o capitalismo, tem caractersticas gerais, como processo de valorizao, que
correspondem a diferentes estratgias de extrao da mais-valia e formas diferentes de subsuno do trabalho ao
capital. As duas grandes etapas so a do predomnio da extrao da mais-valia absoluta e a do predomnio da
extrao da mais-valia relativa, que, em termos do processo de trabalho, correspondem, respectivamente,
subsuno formal e subsuno real do trabalho ao capital (LAURELL & NORIEGA, 1989, p.107).
Segundo Laurell e Noriega, nestas grandes etapas do processo de produo capitalista pode-se distinguir sub-
etapas, de acordo com a conformao do processo de trabalho e definidas segundo as caractersticas da sua base
tcnica e da organizao e diviso do trabalho, que so bastante homogneas em cada sub-etapa e possuem
grandes notveis entre uma e outra. Na etapa com predomnio da extrao da mais-valia absoluta, tem-se a
cooperao simples e a manufatura e, na etapa com predomnio da extrao da mais-valia relativa, tem-se o
maquinismo simples, o taylorismo, o fordismo e a automao (LAURELL & NORIEGA, 1989).
Como j vimos antes, segundo Marx, o que move estas transformaes do processo de produo capitalista
a concorrncia intercapitalista e a luta entre capital e trabalho. Cada nova sub-etapa sucessora histrica da
anterior, no sentido de que no permite uma volta sub-etapa anterior.
Na sub-etapa atual do processo de produo capitalista, de aumento crescente da automao, diminui
acentuadamente a participao dos trabalhadores no processo produtivo; suas funes passam a ser quase
exclusivamente de vigilncia do processo e de manuteno das mquinas. Segundo Marx, o processo de produo
deixa de ser um processo de trabalho, no sentido em que o trabalho constituiria sua unidade dominante. Nos
numerosos pontos do sistema mecnico, o trabalho aparece apenas como corpo consciente, sob a forma de alguns
trabalhos vivos. Dispersos, submetidos ao processo de conjunto da maquinaria, no formam mais do que um
elemento do sistema, cuja unidade no reside nos trabalhadores vivos, mas na maquinaria viva (ativa) que, em
relao atividade isolada e insignificante do trabalho vivo, aparece como um organismo gigantesco. Neste estgio,
o trabalho objetivado aparece realmente, no processo de trabalho, como o poder dominante face ao trabalho vivo,
enquanto que, at a, o capital era apenas o poder formal e desse modo se apropriava do trabalho. (MARX, 1986,
p248).


Captulo II da tese de doutorado intitulada A formao de um intelectual coletivo: um estudo sobre o percurso dos
militantes na construo da sade do trabalhador no Paran Setor de Educao, Universidade Federal do Paran,
(2007). - (pp. 59-84),
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

15

A automao causa um efeito contraditrio na qualificao dos trabalhadores denominado por Braverman
como polarizao das qualificaes. Por um lado temos a desqualificao do trabalho, reduzido a conhecimentos
especficos de operaes limitadas e repetitivas e tarefas simples. Por outro lado, a superqualificao dos
engenheiros e tcnicos responsveis pela programao das mquinas (BRAVERMAN, 1977).
A evoluo do capital tem um impacto, segundo KUENZER, no conhecimento do trabalhador, que transferido
cada vez mais para o capital, atravs dos nveis tcnicos e administrativos e, assim, o trabalhador manual, ao ser
expropriado do seu saber, desempenha funes cada vez menos qualificadas e mais sub-remuneradas. Assim, o
trabalho capitalista se desenvolve a partir da desqualificao do trabalhador manual. Quanto mais desenvolvida for a
mecanizao, em direo automao, mais o trabalho ser fragmentado e menos domnio sobre o processo total
ter cada trabalhador. O trabalho passa a ser gerido pelo capitalista, rompendo o vnculo entre deciso e ao e
passando a ser montono e desinteressante. (KUENZER,1985, p30 e 77)
A crise do capital piora as condies de sade de todos os trabalhadores, entretanto, conforme a insero de
cada grupo no processo produtivo, o agravo ser diferenciado quanto ao tipo de patologia. Por isso os padres so
diferentes entre os grupos expulsos da produo, os envolvidos nas empresas mais precarizadas e os que trabalham
nas empresas favorecidas pela poltica econmica. Nos dois primeiros grupos de trabalhadores, a patologia psquica
tem um peso maior, enquanto entre os trabalhadores da indstria favorecida, os acidentes de trabalho e as doenas
ergonmicas adquirem grande importncia (LAURELL & NORIEGA, 1989).
Os efeitos do estgio mais avanado de organizao do processo de trabalho, a flexibilizao, acentuam a
diviso entre os trabalhadores. Ficam no centro do processo produtivo os mais qualificados, que diminuem cada vez
mais de contingente, trabalham em tempo integral na empresa e tm vantagens em relao aos outros trabalhadores:
salrios mais altos, benefcios de sade, segurana e sociais. Ficam na periferia do sistema produtivo os
trabalhadores menos qualificados, portadores de habilidades mais disponveis no mercado. So trabalhadores
manuais, que exercem tarefas rotineiras. Entre estes dois grupos existe um terceiro, formado por trabalhadores com
maior flexibilidade, com jornadas parciais, emprego casual, contrato por tempo determinado e sub-contratos
(HARVEY, 1992).

2.1 O desgaste da Sade dos Trabalhadores

Sob o capitalismo cada proletrio nasce livre para vender sua fora de trabalho e deve faz-lo sob pena de
morte, se no trabalhar no vive. Se trabalhar, nico caminho que resta, produzir mais-valia para o patro e sua
classe (burguesa) oferecendo nesta produo o nico bem que possui, sua Fora de Trabalho. A Fora de Trabalho
se realiza ao ser consumida, na forma de trabalho til. O trabalhador modifica a natureza e tambm a si prprio ao
trabalhar, se consome junto com as outras partes componentes do processo de trabalho.
Como vende seu tempo de vida para o capitalista, o trabalhador se sujeita s tarefas definidas pelo seu
explorador para garantir seu emprego. Estas tarefas so causadoras de desgaste dos trabalhadores, que, ao serem
obrigados a vender seu tempo, vendem a sua sade. O grau do desgaste que ocorre com os trabalhadores varia de
acordo com a correlao de foras entre as classes exploradora e explorada. Assim, o Capital explora o trabalho e
subtrai a vida do proletariado. Estas relaes no so, entretanto, visveis aos olhos da maioria ampla da populao,
pois a explorao, descrita com preciso cientfica por Marx, aparece como relao de troca entre iguais, o patro e o
empregado.
Alm disso, a ideologia dominante, produzida e emanada pela classe dominante justifica a realidade falseada
em seu favor o tempo todo e bombardeia sua leitura dominante do mundo pelos meios de comunicao e atravs de
todos os poros do Estado e dos seus Aparelhos Ideolgicos. O trabalhador no passa de uma pea a mais para o
capitalista, que o utiliza para produzir mais-valia e descarta quando no serve mais, tal qual faria com qualquer
pea descartvel depois de vencida sua utilidade no processo de trabalho.
O capitalismo dos nossos dias precariza aceleradamente o trabalho, atravs do rompimento dos contratos, por
parte do Estado e do capital, este rompimento, conforme Dejours: intensifica o trabalho e aumenta o sofrimento
subjetivo, neutralizando a mobilizao coletiva contra a dominao/alienao; cria a estratgia defensiva do silncio,
da cegueira, da surdez, isto , fora o trabalhador a negar o sofrimento alheio e calar-se sobre o seu prprio,
cultivando mais acentuadamente o individualismo (DEJOURS, 1998).
Cresce um setor difuso, informal, localizado entre o emprego formal e o desemprego e a cada dia vem sendo
gestadas novas formas hbridas entre emprego formal e as relaes de trabalho precrias.
Segundo KURZ (1999), as palavras de ordem do novo sistema de emprego, que se caracteriza por ser um
sistema disperso e confuso, so flexibilizao e subemprego mltiplo. Os trabalhadores se transformam em nmades
do mercado, incapazes de criar razes sociais, so obrigados a alternar perodos entre empregos subordinados e
formas autnomas. (KURZ, 1993)
As fronteiras entre o trabalho assalariado e a livre iniciativa perdem a nitidez, surgindo cada vez mais pseudo-
autnomos, sem capital, subordinados a empresas, que obedecem lgica de transferir riscos e delegar a
responsabilidade legal dos cuidados com a ST aos mais fracos, os prprios trabalhadores. Os trabalhadores se
tornam cada vez mais explorados e solitrios e "a nova responsabilidade pelo risco no instigante e sim aterradora,
pois o que se arrisca a prpria vida(CORREA, 2000).
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

16

Passamos ento a ter o medo como primeiro elemento estruturante do trabalho, a ameaa do desemprego e
da precarizao. Essa ameaa se combina com o temor pessoal de no conseguir manter o desempenho, o ritmo, os
objetivos, de no estar altura da situao e das mudanas tecnolgicas (DEJOURS, 1999, p17).
O uso do avano tecnolgico feito pelo capitalismo para garantir a quantidade e qualidade do produto,
enquanto tarefas de menor preciso ou relacionadas com o deslocamento do objeto de trabalho so feitas ainda com
mquinas menos complexas e utilizando mo-de-obra mais barata. O capital racionaliza ao mximo os investimentos
quando combina as vantagens tecnolgicas com as da mo-de-obra barata. Este barateamento da mo-de-obra
obtido com a intensificao do trabalho e conseqente diminuio dos custos de produo. Esta intensificao se
inicia com cargas psquicas, mas tambm atinge todas as outras cargas de trabalho, pois significa utilizao
intensiva das mquinas num baixo nvel de manuteno preventiva e no aumento de manuteno de emergncia,
realizada com as mquinas em funcionamento e desrespeitando as instrues das medidas gerais de proteo
(LAURELL & NORIEGA, 1989, p.315).
Sob o capitalismo dos nossos dias, cada trabalhador coagido a se mover cada vez mais individualmente em
busca de melhoria da sua sade e isto ocorre, normalmente, quando o desgaste de sua sade est adiantado e ele j
est comprometido seriamente, com o diagnstico de Doena do Trabalho (DT) ou tendo sido acometido de Acidente
do Trabalho (AT) grave. Alm disso, o senso comum, respaldado e produzido ideologicamente pelo campo da Sade
Ocupacional, aponta riscos existentes no ambiente de trabalho como causadores potenciais (e inevitveis) dos AT e
DT, naturalizando a ocorrncia destes desgastes.
O processo de desgaste causado pelo trabalho e que acomete todos os trabalhadores uma caracterstica da
coletividade, no acidental e, portanto, a luta para revert-lo e dar-lhe caractersticas menos destrutivas no uma
luta individual, empreendida pelo mdico e seu paciente, mas uma luta da coletividade dos trabalhadores para
reapropriarem o controle sobre as prprias vidas (LAURELL & NORIEGA, 1989, p 337).
Uma luta terica e prtica importante dos militantes do campo da ST fazer avanar da viso de causalidade
simples entre risco e doena, na direo do esclarecimento da determinao complexa das cargas de trabalho em
sua relao com o processo de desgaste para fazer avanar o sentido de coletividade dos trabalhadores e de
responsabilidade do capital pela ocorrncia do desgaste acentuado do trabalho. A maneira de se conseguir este
avano partir de uma anlise da totalidade, entendendo cada faceta que ela apresenta como uma parte do todo.
Um dos prismas analticos necessrios o que permite compreender o processo de produo em sua dimenso
poltica, como confrontao concreta de classe (LAURELL & NORIEGA, 1989, p 307 a 309).
Os militantes, ao adotar a anlise marxista do processo de valorizao, tm poderosa arma que revela, e
mesmo expressa em termos matemticos formalizados, como o capital consegue realizar seu processo de
valorizao, como se apropria privadamente da riqueza produzida socialmente.(LAURELL, 1989, p307-308)

2.2 - Sade do Trabalhador e Sade Ocupacional : aspectos conceituais

No rea da sade no trabalho o corte de classe muito evidente entre as diversas formas de abordagem
tericas e prticas da sade dos trabalhadores. Conceitos como Sade Ocupacional, Medicina do Trabalho, Higiene
do Trabalho, Engenharia de Segurana e Sade do Trabalhador se confundem na prtica de muitos profissionais que
atuam no campo, mas, longe de ter diferena apenas semntica, representam interesses divergentes, nem sempre
explicitados, na forma de tratar a sade e a segurana da fora produtiva.
Estes muitos conceitos podem ser sistematizados em dois grandes campos de conhecimento: a Sade
Ocupacional e a Sade do Trabalhador; a primeira embasada numa teoria positivista e a servio do capital; a
segunda com base no materialismo histrico e dialtico e a servio da classe trabalhadora. A seguir trataremos
brevemente da origem e evoluo destes conceitos, bem como procuraremos demonstrar os caminhos que seguem
cada um atualmente, vez que tero importncia na delimitao de campo de atuao da militncia em foco nesta
pesquisa.

2.2.1 - A Sade Ocupacional

A Sade Ocupacional caracterizada principalmente por uma abordagem clnica, biolgica, individualizada,
que trata a doena como um processo evolutivo natural, sobre o qual possvel realizar interveno a qualquer
tempo ou situao. Tem origem na Higiene Industrial, no campo da Segurana do Trabalho e na Medicina do
Trabalho, (AROUCA, 1975).
A Sade Ocupacional tem como objetivos principais: a promoo e manuteno do mais alto grau de bem
estar fsico, mental e social dos trabalhadores em todas as ocupaes; a preveno(...), de desvios da sade
causados pelas condies de trabalho; a proteo dos trabalhadores em seus empregos, dos riscos resultantes de
fatores adversos sade, a colocao e manuteno do trabalhador adaptadas s aptides fisiolgicas e
psicolgicas, em suma: a adaptao do trabalho ao homem e cada homem sua atividade (MENDES, 1980, p.18).

O risco probabilstico da relao entre o corpo que trabalha e os agentes nocivos (fsicos, qumicos e
biolgicos), que interatuam de maneira isolada com o hospedeiro (trabalhador) o conceito central em que se baseia
a Sade Ocupacional. Considera o trabalhador inserido num ambiente externo a ele e realiza uma abordagem
mdico-clnica, a-histrica e tecnicista, com o objetivo de monitorar a sade deste trabalhador. Esta forma de atuao
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

17

visa especialmente o controle da fora de trabalho, no reconhecendo no processo, na organizao/diviso do
trabalho e nas relaes sociais voltadas para a valorizao os elementos determinantes do adoecer e morrer no
trabalho (LACAZ, 1996).
Esta forma de abordar a sade no trabalho no permite uma anlise da essncia da relao trabalho-sade,
tambm no permite identificar o que determina o aparecimento, o desenvolvimento e o desaparecimento de
conceitos mdicos relacionados ao trabalho (AROUCA, 1975).
A Enfermagem do Trabalho, como parte da Sade Ocupacional, resgata as cincias do comportamento das
dcadas de 1930/40, e segue imputando a culpa vtima, fala de: ...educao para a sade, condicionamento fsico
dos trabalhadores e a mobilizao(...) para assumir a responsabilidade de sua sade...preveno de doenas cardio-
vasculares, obesidade, desnutrio e da utilizao de drogas e lcool...assistncia psicolgica a esses trabalhadores
para a mudana de comportamento...estudo da importncia do fator humano nos acidentes (...) anlise das causas
da fadiga(...); estudos das causas mdicas do absentesmo...(QUEIROZ, apud LACAZ, 1996, p.195).
O setor de Sade Ocupacional das empresas tem, em geral, a funo de selecionar os trabalhadores mais
saudveis (melhores mercadorias) para serem comprados/contratados, so, portanto, anti-ticos e despticos. Na
Amrica Latina, os ambulatrios de Medicina Ocupacional funcionam mais para servir aos empregadores do que para
realizar atividades de preveno de acidentes do trabalho. Os profissionais ficam fechados nos ambulatrios a maior
parte do tempo e atividades assistenciais e de controle de absentesmo so as predominantes (MENDES, 1986;
LACAZ, 1996).
Desde o primeiro servio mdico de empresa j se identificava a expectativa do capital quanto s finalidades
desta rea na empresa: ser dirigidos por pessoas de confiana do patro e que o defendessem; centrados no
mdico; preveno de riscos como funo mdica e responsabilidade pelos problemas de sade referida ao mdico.
Isto , estava explicitado o interesse do capital em controlar a fora de trabalho (MENDES & DIAS, 1991).
Conforme discutido antes, no capitalismo, a fora de trabalho pode ser comprada, vendida e
tratada/consertada para ter melhor desempenho no trabalho. Os agravos sade causados pela explorao do
trabalho so naturalizados, busca-se tratar o indivduo/mercadoria acometido, desde que a relao custo/benefcio
compense o investimento, caso contrrio o trabalhador considerado pea descartvel e substitudo. Esta a
lgica do capital, e a Sade Ocupacional o seu instrumento para tratar a mercadoria fora de trabalho.
A Sade Ocupacional utiliza conceitos da Higiene Industrial e da Toxicologia, tais como os de Limites de
Tolerncia e Limites Biolgicos de Exposio. Estes conceitos funcionam como instrumentos na estratgia de
interveno da Sade Ocupacional na realidade do trabalho, que se resume a " adaptar/adequar o ambiente e as
condies de trabalho dentro dos parmetros preconizados para a mdia dos trabalhadores "normais" em termos de
suscetibilidade individual a tais agentes e fatores de risco" (LACAZ, 1996, p 22).
Baseado nesta idia do "controle" da sade, a Sade Ocupacional define a sua importncia na
adaptao/ajuste da fora de trabalho ao processo de trabalho. Os exames admissionais e os peridicos tm a
funo de selecionar os trabalhadores mais e menos saudveis, as melhores e piores mercadorias, para serem
contratados, mantidos ou demitidos. Esta seleo dos trabalhadores mais saudveis tem obtido tanto xito que
existe, em epidemiologia, um Efeito do Trabalhador Sadio, em que se observa que, quando comparados com a
populao geral, grupos de trabalhadores mostram-se mais saudveis do que ela (LACAZ, 1996).
O corpo mdico contribui para gerar mais lucro, pois, ao invs de promover melhorias na organizao do
trabalho para diminuir o desgaste da sade dos trabalhadores, procura selecionar os mais aptos para resistirem ao
desgaste (na seleo, demisso e controle de absentesmo). A funo principal deste servio das empresas
monitorar a fora de trabalho para que esta sirva melhor ao capital, como qualquer outra mercadoria.

2.2.2 - A Sade do Trabalhador

A Sade do Trabalhador um campo em construo, na Sade Pblica, onde busca constituir uma rea do
conhecimento atravs da aproximao de um objeto e de uma prtica (MENDES & DIAS, 1991).
At o final dos anos 70 o sindicalismo brasileiro se caracterizou por reivindicaes economicistas quanto
sade no trabalho. Este processo, denominado monetizao do risco, construa lutas para receber adicionais de
insalubridade e periculosidade. A partir do final dos anos 70, sob forte influncia do Modelo Operrio Italiano, o
movimento sindical mais combativo passou a lutar por melhorias das condies de trabalho e por defender a Sade
dos Trabalhadores (MENDES, 1986).
Este processo foi potencializado pelas greves ocorridas em 1979/1980, principalmente no setor metalrgico
(automotivo), motivadas pela luta contra a superexplorao do trabalho, que passaram a realizar as chamadas
operaes tartaruga e a dar uma ntida dimenso poltica ao movimento sindical (ANTUNES, 1992).
O movimento sindical italiano conseguiu estabelecer uma lei, em 1970, como resposta s reivindicaes e lutas
do perodo, conhecida como o Estatuto dos Trabalhadores, que define: a no delegao da vigilncia da sade ao
Estado, a no monetizao dos riscos, a validao do saber dos trabalhadores e o melhoramento das condies e
ambientes de trabalho(MENDES & DIAS, 1991). Este processo de lutas construiu o que passou a ser conhecido
como o Modelo Operrio Italiano, que se caracteriza por valorizar o conhecimento e a ao do operrio, entender o
trabalhador como sujeito de sua sade e no como objeto que recebe ensinamentos, tratamento, medies de
especialistas (como faz a Sade Ocupacional). O princpio da no delegao (aos outros, que no os prprios
operrios) central neste Modelo (LAURELL, 1989).
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

18

A elaborao/atuao da Medicina Social Latino-Americana (MSL) incorpora uma concepo de trabalhador
que difere da tradicional (Sade Ocupacional) passiva, de hospedeiro e de paciente, percebendo-o como um agente
de mudanas, com saberes e vivncias acumuladas sobre seu trabalho. Como agente teria a capacidade de
transformar a sua realidade de trabalho, atravs da reivindicao de direitos, da participao no controle da
nocividade do trabalho e da definio da metodologia de interveno sobre o real (BERLINGUER, 1978).
A MSL, como uma corrente marxista, introduz o trabalho como categoria fundamental para o entendimento da
determinao social do processo sade-doena. Compreende o trabalho, sob o capitalismo, como o causador do
desgaste da sade do trabalhador. O processo de trabalho, e no somente os riscos ambientais e externos ao
trabalhador, passa a representar o lcus da interveno com vistas a preservar e promover a sade. O processo de
trabalho uma categoria social e histrica e este o cenrio onde se inscreve a sade do trabalhador (LAURELL &
NORIEGA, 1989).
O processo de democratizao, assim como a formao do operariado industrial urbano ocorridos nos pases
da Amrica Latina, inclusive o Brasil, foi o caldo de cultura onde cresceu e proliferou a luta pela sade no trabalho,
influenciando as polticas e instituies estatais e marcando um novo patamar de relaes Estado-Sociedade do
incio dos anos 80, at o auge deste processo, a grande articulao poltica pela defesa de diretos no processo da
Constituinte (LACAZ, 1996). Nascido da crtica ao campo da Sade Ocupacional e procurando afirmar um modelo
com corte de classe, que feixe de relaes constituiria a Sade do Trabalhador-Sade no Trabalho? Pelo menos
algumas podem ser j identificadas: relaes polticas que englobariam o extra-discursivo como a situao dos
indicadores sanitrios de agravos Sade no Trabalho; a capacidade de organizao dos trabalhadores; as polticas
no campo da sade e trabalho; o grau de desenvolvimento scio-econmico de uma dada sociedade e a apropriao
de seus frutos; as formas predominantes de gesto do trabalho e a prpria produo de conhecimento no campo
(LACAZ, 1996, p118).
A Sade Ocupacional faz o discurso apaziguador sobre a explorao de classe que determina a explorao do
trabalho e, por consequncia, a ocorrncia de elevado nmero de acidentes e doenas do trabalho. Faz isto ao
definir o trabalho como fonte de recursos, ou seja, rendimento que permite ao trabalhador satisfazer suas
necessidades. Deste modo, o trabalhador considerado um assalariado, com atributos como renda e educao,
definidos na esfera da troca, distribuio e consumo, mais do que no mundo da produo. O trabalho como uma
atividade e uma relao social no aparece neste cenrio terico. Os cidados so definidos como consumidores,
mais do que como trabalhadores(...) [esta representao] tem conseqncias sobre as estratgias de interveno
social nos pases capitalistas, as quais so principalmente dirigidas para a compensao monetria do dano
causado. (NAVARRO, Apud LACAZ, 1996).
Estabelecendo uma aliana entre tcnicos-militantes, governos de esquerda e movimento sindical, o campo da
Sade do Trabalhador nasceu com fortes componentes de politicidade. A superao do assistencialismo mdico,
herdado da ditadura militar e do Estado Novo, foi elemento importante para a luta sindical. Assim, foram
fundamentos, com base no Modelo Operrio Italiano, do campo no Brasil:
a) o controle que os trabalhadores passaram a exercer sobre servios de Sade do Trabalhador, incluindo gesto,
controle e avaliao;
b) o acesso a informaes sobre o atendimento;
c) aes de vigilncia em ambientes de trabalho, conjunta entre tcnicos do estado e dirigentes/militantes sindicais;
d) valorizao do conhecimento operrio
O cenrio de fundo destes avanos na atuao de tcnicos e trabalhadores foi a compreenso de que o
processo de trabalho traz danos sade que ultrapassam o horizonte de visibilidade da Sade Ocupacional,..., numa
viso ambientalista de causao, percebendo outras determinaes para o sofrimento, o mal estar e a doena,
relacionando-as s relaes sociais que se estabelecem no processo produtivo (LACAZ, 1996, p.42).
A falta de teorizao do Modelo Operrio, que enfatiza a experincia operria e a no delegao, acaba
respaldado o conhecimento cientfico formal neste campo, pois este conhecimento poderia predizer, adotando a
consulta aos operrios como mtodo, as situaes de risco a que os operrios esto expostos.
Uma crtica importante da MSL ao Modelo Operrio a utilizao que este ltimo faz do conceito de risco,
tomado do campo de Sade Ocupacional sem a devida crtica, conforme Breilh: Existen efectivamente riesgos em um
centro laboral, pero no cubren la totalidad de los procesos determinantes. La organizacin y divisin del trabajo que
se cumpre en una fbrica automotriz con lnea de montaje, por ejemplo, no es cubierta adecuadamente por el
concepto de riesgo porque constituye un proceso determinante, de carter necesario y permanente y no un simple
peligro contingente o probable...o uso da palavra risco est associado a uma noo restritiva e esttica dos
elementos nocivos do trabalho (BREILH, apud LACAZ, 1996, p158).
A MSL criticou o que a literatura cientfica tradicional (Sade Ocupacional) considera como simples indicador
do impacto sobre os trabalhadores. Para esta corrente a anlise da relao entre trabalho e sade no foi o ponto de
partida, mas o ponto de chegada, pois colocou a necessidade de entender a sade-doena no somente como um
processo biopsquico, mas, sobretudo, como um processo social (LAURELL & NORIEGA, 1989). O objeto de estudo
da Sade do Trabalhador o processo de reproduo e suas conseqncias para a sade da fora de trabalho, o
que inclui o estudo do homem desde uma perspectiva coletiva e social (NORIEGA, 1989, apud LACAZ, 1996).
A participao dos trabalhadores nas questes de sade tem posto em xeque vrios conceitos e
procedimentos consagrados pela Sade Ocupacional, como: o valor dos exames mdicos pr-admissionais e
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

19

peridicos, utilizados para discriminar trabalhadores; os limites de tolerncia, cuja fundamentao cientfica
questionada e desmoralizada; o conceito de exposio segura abalado (MENDES & DIAS, 1991).
O campo da Sade do Trabalhador tem se colocado, principalmente com o aporte terico da MSL, na busca de
conhecimentos transformadores, de uma nova prtica, que responda incapacidade da Sade Ocupacional de
analisar/modificar as causas das doenas/acidentes do trabalho.
Na concluso de sua tese, LACAZ define o campo da Sade do Trabalhador como: [sendo derivada de]
componentes econmicos, sociais, tecnolgicos, organizacionais e ambientais, sendo dotada de historicidade, em
que o perfil de morbi-mortalidade, de sofrimento e mal-estar dos coletivos de trabalhadores, bem como o controle da
nocividade, das cargas e desgaste do processo de trabalho so determinados pelas relaes poltico econmicas e
scio-culturais estabelecidas entre capital e trabalho em cada sociedade concreta (LACAZ, 1996, p411).
A Sade do Trabalhador um campo de extrema politicidade, um campo militante, que busca, de acordo
com a tradio marxista, transformar a realidade e no apenas estud-la de forma pretensamente neutra, como
fazem os tcnicos ligados ao campo da Sade Ocupacional.

2.3 - A Sade dos Trabalhadores no Brasil no perodo de 1970 aos nossos dias

No cenrio internacional, durante as dcadas de 60 e 70, ocorre um salto da classe trabalhadora em termos de
ST, no sentido de se constituir num novo sujeito social e poltico. Seguindo este avano prtico, a elaborao e a
atuao da Medicina Social Latino-Americana (MSL) incorpora uma concepo de trabalhador que difere da
tradicional (Sade Ocupacional) passiva, de hospedeiro e de paciente, percebendo o trabalhador como agente de
mudanas, com conhecimento e vivncias acumuladas sobre seu trabalho. Como agente teria a capacidade de
transformar a sua realidade de trabalho, atravs da reivindicao de direitos, da participao no controle da
nocividade do trabalho, isto , da definio da metodologia de interveno sobre o real (BERLINGUER, 1978).
No Brasil este processo demora mais para ter influncia sobre a classe trabalhadora. Os espaos para que a
classe trabalhadora avance na conquista de direitos so criados principalmente pelo movimento sindical, atravs da
luta por melhores salrios e condies de trabalho, como ocorreu no final da dcada de 1970 e incio da dcada de
1980 no Brasil. Estes espaos so criados tambm por brechas deixadas na luta intercapitalista, como, por exemplo,
a exigncia das normas para participar do mercado europeu (as ISO), que obrigam as empresas brasileiras a seguir
normalizao europia sobre o processo de trabalho para poder vender seus produtos l.
No Brasil, os principais meios organizados de enfrentamento dos determinantes da ocorrncia de DT e AT, que
procuravam rasgar este vu ideolgico que encobre as causas reais destes acidentes que atingem os trabalhadores
durante a venda de sua fora de trabalho, durante as dcadas de 1980 e 1990 no Brasil, foram os Sindicatos de
Trabalhadores e, secundariamente, as Associaes de Lesionados pelo Trabalho.
A ao individual do trabalhador, bem como a ao corporativa do Sindicato, agem sobre partes do problema
da ST. Todos os dias ocorrem AT e DT, segundo os suspeitssimos dados oficiais morrem cerca de 15 trabalhadores
por AT no Brasil (por dia), em reao a eles ocorrem aes individuais de reparao de danos, de busca de direitos
previdencirios (salrio pago pelo Estado aos afastados do trabalho por doena e penso aos parentes dos mortos
pelo trabalho).
A Ao dos Sindicatos se limita geralmente a ajudar na reparao individual dos danos causados pelo trabalho
e, secundariamente, de forma muito limitada, a combater as causas dos AT/DT na sua prpria categoria.
Os sindicatos no Brasil, at o final dos anos 1970, atuavam atravs de reivindicaes economicistas quanto
sade no trabalho. Este processo denominado monetizao do risco e centrava a luta em receber adicionais de
insalubridade e periculosidade. A partir do final dos anos 70, em grande medida pela influncia do Modelo Operrio
Italiano, o movimento sindical mais combativo passou a lutar por melhorias das condies de trabalho e por defender
a Sade dos Trabalhadores (MENDES, 1986).
Esta mudana no modo de atuar dos sindicatos foi potencializada pelas greves ocorridas em 1979/1980,
motivada pela luta contra a explorao do trabalho, principalmente no setor metalrgico, onde os trabalhadores
passaram a realizar as chamadas operaes tartaruga e a dar uma dimenso poltica ao movimento sindical
(ANTUNES, 1992).
No cenrio nacional, importante destacar que a dcada de 1980 foi um perodo de grande ascenso dos
movimentos sociais. Foram criados a CUT, o MST e o PT, trs importantes instrumentos da classe trabalhadora na
sua luta pela melhoria das condies de vida.
Como um dos resultados deste acmulo e ocupao de espaos favorveis classe trabalhadora, repercutindo
o perodo, foi elaborada a Constituio Federal de 1988
2
, que criou o SUS e definiu a atribuio legal de que este
atuasse na rea de ST, ambos avanos importantes em termos legislativos, mas que ainda no tm se materializado
em avanos que lhes correspondam no mundo real, permanecem num limbo discursivo, como a maioria da legislao
dita social brasileira (habitao, emprego, segurana,..).
No cenrio mundial, a queda do muro de Berlim contribuiu muito para a perda de referncia de variados grupos
de socialistas, inclusive os atuantes no Brasil. Paradoxalmente para os socialistas, um partido que reivindicava esta

2 Cabe lembrar que o PT, principal partido de esquerda do perodo, no assinou a Carta Magna, por considera-la atrasada.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

20

tradio vinha tendo no Brasil sucessos eleitorais crescentes, o PT. A queda do muro e estes sucessos empurraram
a esquerda para a via eleitoral e cada vez mais para dentro do Estado.
As lutas que durante dcadas vinham sendo travadas pelo movimento sindical em enfrentamentos com o
capital, em greves e manifestaes de rua, ganharam um atrativo forte do Estado e passaram a se desenrolar dentro
de instncias formais, dentro do Estado capitalista brasileiro. No havia grande problema, ao contrrio, poderia ser
positivo para a classe, enquanto a ocupao de espaos institucionais correspondia ao
crescimento do movimento real dos trabalhadores, neste caso era uma ocupao real da vanguarda da classe
(sindicatos, associaes), mas que lhe representava e lhe correspondia (como classe em si ).
Esta representao, este movimento para dentro do Estado teve inicio por uma combinao de
desenvolvimento econmico, abertura poltica com o da ditadura e fora poltica crescente da classe trabalhadora.
Aps a conquista legal, Constituio Federal (CF) de 1988, que congelou o momento da luta de classes na
carta magna, a situao econmica j estava se modificando acentuadamente, aumentando o desemprego e com ele
a aceitao de piores condies de trabalho, de trabalho mais precarizado por parte dos trabalhadores. A
correlao de foras antes favorvel classe trabalhadora muda, mas a legislao reflete o momento anterior e a
vanguarda dos movimentos sociais procura fazer valer o texto legal para a tendncia que segue desde o final dos
anos 1980 at os nossos dias.
A dificuldade crescente de obter conquistas pela via direta de enfrentamento do Capital, o enfraquecimento das
lutas, levou os sindicatos antes combativos a se encastelarem em comisses, mesas de negociao e outras aes
mediadas pelo Estado em busca de conter as perdas e no mais de buscar avanos, melhorias na qualidade de
vida da classe trabalhadora.
Vivemos, desde l, um perodo em que a classe est mais empenhada em sobreviver, a todo custo, precisando
do trabalho e temendo enormemente o desemprego. Lutar por melhorias ficou em segundo plano, em sursis,
aguardando melhorar a correlao de foras em favor do proletariado. Assim, por falta de fora real de
mobilizao, muitos dirigentes do proletariado foram travar a luta por melhoria das condies de vida dos
trabalhadores junto ao Estado burgus. Como faltaram os dirigidos do proletariado a fornecer fora social capaz de
viabilizar maior peso decisrio nas pautas que interessavam aos trabalhadores, muitas destas acabaram ficando
apenas no campo discursivo, sem ganhar materialidade no mundo concreto.
Em outros termos, a queda da taxa de lucros, responsvel pelo desemprego estrutural retirou fora do
movimento poltico do proletariado.
O perodo anterior de ascenso da classe obreira, que correspondeu ao ascenso da ocupao do Estado, j no
podia seguir, por falta de base material. Assim, um grande problema conjuntural
3
posto para a classe trabalhadora
que no terreno poltico a classe j havia avanado (montanha acima), mas no plano econmico j havia recuado
(montanha abaixo), como ento manter, ou mesmo avanar nas conquistas sociais (polticas) sem a fora de milhes
para empurrar a pedra de Ssifo?
Tentaremos a seguir discutir esta questo, a partir de um caso, o da CIST e do Comit. Buscaremos aprender
com ele qual o aprendizado que a classe trabalhadora pode tirar deste episdio de busca de melhoria na sua
sade, qual o aprendizado para melhorar a luta pela transformao da condio de explorados. Entendemos que
este caso particular de duas instncias de ST junto ao Estado brasileiro deve guardar correspondncia ao todo deste
Estado, que, por sua vez guarda correspondncia com o Estado sob o capital, vez que este possui unidade e
coerncia nas estruturas e contradies que lhe definem.

2.4 A Sade do Trabalhador no Estado Brasileiro

No Estado brasileiro as atribuies atinentes sade e segurana dos trabalhadores esto distribudas pelos
Ministrios do Trabalho, da Previdncia e da Sade. Com vistas a evidenciar as semelhanas e diferenas entre
estas instituies e melhor identificar o papel do SUS e a vinculao principal da militncia em ST junto a este (SUS),
a seguir descreveremos brevemente as caractersticas de cada uma delas.
A adoo das convenes Internacionais da OIT moldou o Sistema de Inspeo do trabalho no Brasil,
atribuio do Ministrio do Trabalho. A inspeo pautada pela Consolidao das Leis do Trabalho (CLT),
posteriormente detalhada pelas Normas Regulamentadoras de Segurana e Medicina do Trabalho publicadas pela
Portaria 3214 de 1978 e sucessivas outras.
O Ministrio do Trabalho atua no mbito da Sade Ocupacional realizando inspees/fiscalizaes dos
ambientes e condies de trabalhos, por um nmero bastante limitado de tcnicos (mdicos e engenheiros). Tais
fiscalizaes tm se dado de forma pontual, buscando abranger os ramos de atividade onde ocorrem com maior
frequncia os acidentes graves (utiliza para definir as prioridades indicadores com base nos dados de benefcios
concedidos pelo INSS (Instituto Nacional de Seguro Social ) e populao empregada no setor (RAIS - Relatrio Anual
de Informao Social) ).
As fiscalizaes so orientadas pelas Normas Regulamentadoras (NR) e muitas vezes se restringem aos
aspectos formais e burocrticos das mesmas. O prprio contedo das normas deixa sob a tutela das empresas a
sade dos trabalhadores, atravs dos SESMT (Servio Especializado de Segurana e Medicina do Trabalho) e

3 Esta questo ser melhor desenvolvida no captulo III.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

21

PCMSO (Programa de Controle Mdico e de Sade Ocupacional) e PPRA (Programa de Preveno de Riscos
Ambientais), que so terceirizados, respaldados pelo Estado e de qualidade bastante questionvel. Na concepo e
prtica dos servios mdicos das empresas percebe-se claramente o discurso da Sade Ocupacional, onde o
trabalhador uma mercadoria, uma coisa que se mede, adestra, avalia, controla. O papel do mdico/operrio ,
ento manter o trabalhador/pea viva funcionado bem"(LACAZ, 1999).
O Instituto Nacional de Seguro Social (INSS) a seguradora responsvel pela garantia ao trabalhador e sua
famlia da satisfao de suas necessidades bsicas durante a incapacidade deste para o trabalho, atravs da
concesso e manuteno de benefcios. Porm apenas um tero da PEA (Populao Economicamente Ativa)
brasileira est coberto pelo Seguro de Acidentes de Trabalho (SAT).
A Percia Mdica do INSS responsvel pelo estabelecimento do nexo entre a leso ou doena e o trabalho,
para fins de concesso de benefcio pela Previdncia Social. Provavelmente se encontra neste mecanismo um dos
ns responsveis pela subnotificao dos acidentes e doenas do trabalho, pois muitos casos de doena relacionada
ao trabalho no so reconhecidos como tal pelos peritos, sendo encaminhados para o benefcio "comum". Isto
percebido freqentemente pelos servios de sade do trabalhador, que encaminha o trabalhador para a
transformao do benefcio.
Na avaliao dos trabalhadores acidentados, o INSS a instituio com interface na questo de Sade do
Trabalhador que mais alvo de crticas principalmente relacionadas atuao da Percia Mdica (negao freqente
do nexo, dificuldade para concesso e manuteno de benefcios) (ADVT, 2001).
A proposio de ao regressiva contra as empresas, nos casos de negligncia quanto s normas e padres
de segurana e higiene do trabalho indicados para proteo individual e coletiva dos trabalhadores, prevista no artigo
120 da Lei 8213/91, como atribuio da Previdncia Social, recurso potencialmente transformador das condies de
trabalho, ainda hoje utilizada em rarssimas situaes (MENDES & DIAS, 1999; CIST- PR, 07/2000).
A Previdncia Social tambm responsvel pela sistematizao e processamento da base de dados, hoje
mais utilizada para subsidiar os diagnsticos sobre a ST, bem como subsidiar aes do SUS, a CAT - Comunicao
de Acidentes do Trabalho.
A Previdncia Social adota uma lgica de agir na reparao dos danos aps sua ocorrncia, no
desempenhando o papel de uma efetiva seguradora, deixando de atuar na preveno e controle de acidentes e
doenas do trabalho. No se integrou ao modelo de Seguridade Social disposto na Constituio Federal de 1988.
Vem, na verdade, atuando no sentido de limitar a concesso de benefcios, rever e cortar benefcios concedidos
(LACAZ, 1999).
A Constituio federal de 1988 institui o SUS - Sistema nico de Sade - e atribui a ele as aes de Sade do
Trabalhador, as quais so melhor estabelecidas na lei Orgnica da Sade n8080 de 1990.
As aes de Sade do Trabalhador compreendem um conjunto de atividades que se destinam, atravs das
aes de vigilncia epidemiolgica e sanitria, promoo e proteo da sade do trabalhador submetido aos riscos
e agravos advindos das condies de trabalho. Abrangem a assistncia ao trabalhador vtima de acidente do trabalho
ou portador de doena relacionada ao trabalho, buscando a sua recuperao e reabilitao; a participao em
estudos, pesquisas, avaliao e controle dos riscos e agravos potenciais sade no trabalho e na normatizao,
fiscalizao e controle das condies de produo, extrao, armazenamento, distribuio e manuseio de
substncias, de produtos, de mquinas e de equipamentos, que apresentem riscos sade do trabalhador; a
avaliao do impacto que as tecnologias provocam na sade; a informao ao trabalhador; participao na
normatizao, fiscalizao e controle dos servios de sade do trabalhador nas instituies e empresas pblicas e
privadas (REZENDE,1998) ( ALBUQUERQUE & RAMOS, 2001 ).
A ateno sade dos trabalhadores deve levar em conta os princpios e diretrizes do SUS (universalidade,
integralidade, equidade, hierarquizao e Controle Social) e envolver toda a rede de servios de sade, em todos os
seus nveis, o que ainda no uma realidade hoje, cujo modelo hegemnico de ateno constitudo por centros de
referncia em sade do trabalhador, os quais no conseguem avanar na cobertura da clientela trabalhadora e
estabelecer referncia e contra referncia satisfatria com os demais nveis e servios da rede de sade ( LACAZ,
1999).
As aes de vigilncia em sade do trabalhador, ainda em processo de construo, requerem uma articulao
intersetorial e uma atuao interdisciplinar, devendo ser uma interveno participativa, de carter contnuo, atuando
sobre riscos, cargas de trabalho, danos, acidentes, doenas, seqelas de agravos " , enfoque que supere
abordagens redutoras e fragmentadas como a inspeo do trabalho, praticada pelo Ministrio do Trabalho (LACAZ,
1999).
Ainda grande o despreparo dos profissionais de sade para realizarem diagnstico e estabelecerem o nexo
dos agravos com o trabalho, bem como a ausncia de meios de apoio diagnstico, o que tem contribudo para a
subnotificao em especial das doenas relacionadas com o trabalho. As aes coletivas, no mbito da vigilncia, da
promoo e proteo da sade ainda so de pequena monta, em decorrncia de um modelo ainda centrado na
consulta mdica, na abordagem individual do trabalhador (MENDES & DIAS, 1999).
Apesar do despreparo e da no sensibilizao da rede bsica para atuar em sade dos trabalhador, chama a
ateno o fato de que os Programas e Centros de Referncia em Sade do Trabalhador terem conseguido mudar o
perfil e a magnitude das estatsticas de doenas profissionais no pas (LACAZ, 1997). Em 1999, cerca de 70% do
volume de doenas do trabalho identificadas pelo INSS teve seu o diagnstico de nexo com o trabalho estabelecido
em apenas 19 Centros de Referncia em Sade do Trabalhador do SUS (MS, 2000).
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

22

A falta de poltica institucional claramente definida, considerando que a Constituio Federal atribui
concorrentemente ao SUS e Ministrio do Trabalho a competncia perante a sade do trabalhador, tem como
conseqncia uma indefinio de atribuies e muitas vezes duplicidade na operacionalizao de aes (MENDES
& DIAS, 1999) (REZENDE,1998).
A atuao dos Ministrios do Trabalho e da Previdncia Social marcada pela dicotomia e a pulverizao de
aes concorrentes entre tais rgos e aqueles da rea do Ministrio da Sade. Estes diferem dos outros pela maior
expresso operacional das Secretarias estaduais e municipais de sade, atravs da capilaridade de sua rede de
servios (LACAZ, 1997, p9).
As reas do Trabalho e da Previdncia Social so caracterizadas pela centralizao administrativa e a atuao
mediante delegao de atribuies, a partir do nvel federal para os regionais, contrariando o princpio da
descentralizao e da autonomia em nvel local. O SUS possui uma proposta estratgica correta, quanto aos
princpios citados, tem como uma das caractersticas mais importantes das aes de sade do trabalhador no SUS a
sua capacidade de capilaridade - ou seja, atingir o nvel local de sade, atravs do processo de municipalizao- mas
est marcado por uma fragilidade operacional e pela falta de vontade poltica, alm de encontrar resistncias
conservadoras e dos interesses privados sua concretizao (LACAZ, 1997; MENDES & DIAS, 1999).

Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

23

Texto 3 - Poltica de Sade no Brasil
CUT pela Base


1 - AMBIENTE DE TRABALHO E SADE

O desenvolvimento do pas criou grande centro urbano-industriais, nos quais a dinmica de vida de toda a
comunidade, representada pelos trabalhadores fabrs e suas famlias, passou a ser confundida com a vida nas
fbricas. As fbricas determinam as relaes econmicas e sociais, repercutindo sobre os costumes e a cultura das
pessoas.
As grandes contradies presentes na vida social so reflexo da contradio principal entre capital e trabalho.
na correlao de foras estabelecida e nas lutas entre os dois campos que se definem os projetos para toda a
coletividade.
A existncia de um movimento operrio fraco e desorganizado, de um lado, e de outro uma burguesia
apoiada num estado autoritrio e antioperrio, permitiu a organizao de uma sociedade de classes marcadas pela
violncia social. As relaes sociais so contidas pela fora, e esta principia dentro dos locais de trabalhos principal
campo de luta pelas transformaes.
Na nossa sociedade tudo privilgio de quem pode comprar. Quem no pode se marginalizar dos bens e
servios produzidos. No h bem social, terras, moradias, transportes e sade : tudo fonte de reproduo e
acumulao de capital.
A sade um bem social e individual : interesse de cada indivduo e de toda a sociedade, porque um
indivduo saudvel produz e contribui para o bem-estar de toda a sociedade; j um indivduo doente no produz e
traz sacrifcios e custos para todos. Esta uma concepo humanista e progressista do povo, no dos capitalistas.
Para o capitalismo o interesse a produo e o lucro, no importa o custo individual ou social.
Numa sociedade como a brasileira, em que sobra mo de obra, no h sequer a preocupao com a
manuteno e reproduo da fora de trabalho. Por isso nossa sociedade, organizada sem qualquer participao do
povo, tem como caracterstica o desinteresse e o ataque aos bens comuns, entre os quais a sade.
Como subproduto desta explorao e da gerao de riquezas tornou-se constante ou "normal" a agresso
sade dos trabalhadores: os acidentes de trabalho fazem parte do cotidiano; sofrem-se os efeitos de risco qumicos e
fsicos; a organizao do trabalho (ritmo, carga, presso, produtividade etc) atende aos interesses da produo de
destri fsica e mentalmente os trabalhadores. Tudo isso leva a uma rpida deteriorao da sade e envelhecimento
precoce.

A explorao da doena criou um dinmico setor capitalista

Se a explorao do trabalho tem como subproduto a perda da sade, a burguesia no tardou a tirar proveito
disto. Na outra face da mesma moeda, foi organizado um sistema de ateno sade dos trabalhadores (ou melhor,
doena) que transforma em capital potencial (mercadoria) o tratamento da doena.
Com o esvaziamento e a omisso dos servios pblicos, montou-se uma extensa rede de explorao da
doena, de reproduo e acumulao do capital: so os servios privados de assistncia mdica, capitaneados pela
medicina de grupo e pelas instituies de seguro de sade, esta ligadas ao capital financeiro. A explorao da
doena dos trabalhadores criou um dos setores mais dinmicos do capitalismo no pas, com o envolvimento de
capital multinacional.
A rpida industrializao do pas, principalmente no perodo do "milagre ", elevou a taxas assustadoras os
acidentes, 4.000 mortes e 30.000 invlidos em 1976, colocando o pas frente repulsa da opinio pblica
internacional. Como resposta o Estado promulga uma srie de leis novas caractersticas assistncia sade dos
trabalhadores em geral e dos acidentados, modifica o regulamento de acidente de trabalho.
Estas mudanas so as seguintes :

1. so estabelecidas normas de higiene, medicina e segurana do trabalho, baseadas no captulo V
da CLT, que mesmo contendo contradies evidentes significam um avano.
Mas cabe s empresas constituir servios prprios para cumpri-las, os servios especializados de segurana
e medicina do trabalho (SESMTs);
2. o novo regulamento do seguro de acidente de trabalho reduz os direitos dos trabalhadores a
benefcios e facilita a burla de registro de acidentes pelas empresas (as empresas devem custear os 15
primeiros dias de afastamento e as que tem servios mdicos prprios podem acompanhar o tratamento de
acidente de trabalho);
3. so permitidos os convnios mdicos com medidas de grupo para a assistncia aos trabalhadores
das grandes empresas;

Tese apresentada pela corrente sindical CUT pela base para o III Congresso da CUT Regional da GSP de meados de 80 - Texto
retirado do site http://www.lidas.org.br/osm/saude.htm referente Oposio Sindical Metalrgica de So Paulo OSM
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

24

4. a assistncia mdica no pas toma o rumo da privatizao. Os recursos da Previdncia Social so
desviados para servios mdicos conveniados.

A luta pela sade deve ser centralizada nas fbricas

Com a omisso e a delegao do controle dos ambientes de trabalho e da sade dos trabalhadores s
empresas e s suas co-irms, as medicinas de grupo e de seguro-sade (veja matria na pgina 6), este o quadro
atual :
So os Servios Especializados de Segurana e Medicina do Trabalho das empresas os responsveis pela
vigilncia das condies de trabalho. Os SESMTs se transformaram nos avaliadores das agresses aos
trabalhadores e nos formuladores (e reprodutores) do discursos ideolgicos que justifica esta agresso. Assim, so
os SESMTs que julgam e avaliam uma mquina perigosa, sem proteo e sem condies de uso, face s exigncias
da produo (no antes de "aconselhar" o operador e colocar cartazes para o cuidado no trabalho).
So os SESMTs que do cobertura tcnica e "cientfica" pela palavra autoritria de seus tcnicos, a tal
produto que "inofensivo sade", ou que "leva muito tempo para fazer efeito", ou ento que basta usar o
equipamento de proteo individual (EPI) para o problema estar resolvido, retirando a responsabilidade da empresa e
silenciando os trabalhadores.
Quando entra na empresa, o trabalhador submete-se a um rigoroso exame admissional, que tem como
finalidade selecionar os mais saudveis para a produo, porque possivelmente faltaro menos. Esta uma das
formas de eliminao do mercado de trabalho daqueles com a sade j depauperada, segundo os conceitos da
produo. Por outro lado os servios mdicos da empresa representam uma ameaa constante para os
trabalhadores. Aqueles que adoecem ou se acidentam ficam sob o risco de demisso. Isto provoca nos trabalhadores
a omisso de problemas de sade e o sofrimento. No querendo se denunciar para a empresa, contribuem para uma
imagem de sade ambiental na empresa e para a burla de acidentes. Beneficiam-se com esta situao a empresa
que mantm o trabalhador na produo, e a medicina de grupo ou o seguro-sade, que ganham sem prestar
servios.
Alm disso, na maior parte das empresas o trabalhador precisa passar antes pelo mdico da fbrica, para ter
uma guia e poder consultar um especialista. Da sade de cada funcionrio a empresa sabe de tudo, proprietria
das informaes, mesmo as mais ntimas. E, hora de ser demitido, o trabalhador esta bem de sade.
Os acidentes de trabalhos podem ser tratados e acompanhados pela prpria empresa. Isto uma
imoralidade legal que burguesia de nenhum outro pas ousou por em prtica. O agressor se autodenuncia e trata da
vtima : este o modelo que vigora em relao aos acidentes de trabalho e doenas profissionais. O trabalhador no
dono sequer de sua desgraa, a empresa que deve comunicar ao rgo segurador - o INPS, que o Estado - o
acidente ou a doena. E como no h fiscalizao do INPS, e como o trabalhador no tem direito de denunciar seu
acidente ou doena, a no ser na justia com testemunhas etc., as empresas burlam as notificaes, prejudicando
seus direitos previdencirios e trabalhistas, e ainda fazem propaganda do baixo nmero de acidentes registrados.
Toda empresa tem diante do porto principal aquele fatdico cartaz "estamos h dias sem acidentes ".
A assistncia mdica aos trabalhadores no s extremamente cara - o trabalhador paga vrias vezes pelo
mesmo direito - como de pssima qualidade. Ou ele desconta mais de seu salrio e complementa a consulta e
servios de diagnsticos (exames complementares), ou nem sequer ter o olhar do mdico dirigido a ele.

2 - A AO DOS TRABALHADORES

O tema sade e condies de trabalhado sempre foi importante para os trabalhadores. A histria sindical
rica em denncias contra atentados vida e integridade fsica e mental dos trabalhadores. No incio do sculo, foi
iniciativa exclusiva dos trabalhadores a organizao de institutos de assistncia mdica e de penses. Como
organizaes cooperativas, estes institutos cresceram de tal forma que foram incorporados pelo Estado, primeiro no
Estado Novo, em regime de co-gesto, e finalmente aps o golpe militar como rgo estatal, o atual INPS-INAMPS.
As dificuldades do movimento tenderam a deixar as questes de sade e de ambiente de trabalho em plano
secundrio, ou de simples denncia. Principalmente no longo perodo de ditadura militar pouco se tratou do tema, a
no ser para expandir o assistencialismo dentro dos sindicatos. Somente no perodo ps- 78, quando toma forma um
novo movimento operrio-sisndical nos grandes centros industriais, que iniciativas particulares e gerais passam a
ser tomadas.
A partir da vrias sindicatos passam a dedicar ateno especial ao problema. So constitudas comisses de
sade e de assessoria tcnica e o DIESAT, rgo intersindical da sade do trabalhador, passa a ser uma entidade de
referncia.
As dificuldades internas e orgnicas do movimento sindical, principalmente as condies concretas em que
se do as lutas nos locais de trabalho, vm retardando a construo de uma poltica de sade dos trabalhadores.
Depois de um perodo de avano e conquistas, com a criao de comisses de fbricas nas grandes
empresas, o movimento sofreu um retrocesso com a destruio destas formas um representao e a demisso em
massa de militantes, inclusive cipeiros. Este um entrave ao desenvolvimento de lutas pela sade, pois estas s
podem ser concebidas e executadas nos locais de trabalho, na luta contra os riscos de acidentes e doenas e no
vislumbramento de novas relaes de trabalho e produo.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

25

Por outro lado as direes sindicais, apesar do esforos em abordar o tema, no tem sabido incorporar esta
prtica como luta poltica de massas, incorpor-la na ao do sindicato como necessidade real da categoria. A
tendncia predominante repassar ou delegar aos rgos tcnicos do governo, aos tcnicos do Sindicatos, ou para
alguns diretores, a responsabilidade pela modificao dos ambientes de trabalhos e pela transformao do sistema
de sade.
As questes centrais de luta pela sade so portanto duas, no por acaso os mesmos desafios do movimentos
sindical brasileiro :

1. politizar as lutas, sair do economicismo e apontar para a transformao real das relaes de trabalho e da
sociedade;
2. centrar a luta nos locais de trabalho, resolvendo o problema de representao e organizao dos
trabalhadores.

Assim se pode entender que a luta por melhores condies de trabalho e pela mudana do sistema de sade no
pode ser uma luta marginal, mas uma luta de todo o movimento operrio sindical, que soma e colabora para o seu
avano.

3 - OBJETIVOS DE UM PROGRAMA DE AO

O objetivo principal permitir ao movimento sindical construir uma poltica permanente para modificar as
condies de trabalho e o sistema de ateno sade dos trabalhadores. Esta poltica deve ter dois eixos que se
relacionam na prtica de transformao, em primeiro lugar os locais de trabalho, como centro de mobilizao e
organizao de trabalhadores, e em segundo a sociedade, nas proposta do movimento sindical para mudana do
sistema de sade e nas alianas que se deve construir para leva-las adiante.
Para alcanar este objetivo principal, alguns objetivos especficos devem ser alcanado, pois eles sero a
base pra a construo da poltica de sade dos trabalhadores, a saber :

1 - envolvimento de toda a direo sindical e ativistas de base no desenvolvimento da luta por um melhor
ambiente de trabalho e pela alterao do sistema de ateno sade. Este envolvimento deve dar-se no
plano poltico com a superao do desconhecimento que hoje prevalece quanto ao tema (legislao, relao
trabalho-sade etc), e com a incorporao do tema no dia a dia da luta nas fbricas e na sociedade (boletins,
porta de fbrica, assemblias);
2 - incorporao do tema ambiente e sade no projeto de organizao nos locais de trabalho, com o
entendimento de que esta no uma luta ou um espao marginal, mas problemas vivos que mobiliza e
organiza os trabalhadores. Neste sentido fundamental um investimento no trabalho com os cipeiros,
permitindo, a partir da ao pela sade, a articulao dos cipeiros e militantes de base com os diretores de
base e de setor, na construo de uma poltica global para a fbrica;
3 - constituio de um Departamento de Sade forte e competente tecnicamente, para permitir ao movimento
uma eficiente assessoria para as lutas.
Na situao atual o diagnstico da situao de sade do trabalhador, atendendo para ao determinante do
trabalho, tem um papel poltico importante, que com a ao sindical pode se transformar em mobilizao e
luta.
Mas o centro da ao no a denncia, mas a proposta de transformao da realidade, e para isto
fundamental que o Sindicato se arme de solues tcnicas para os problemas;
4 - construo imediata de uma poltica de relaes com rgos pblicos. O Sindicato deve sair de uma
posio que balana entre a submisso e a negao e denncia estril das instituies que tratam dos bens
pblicos ou comuns so disputadas pelos interesses de classe, e que a relao destes interesse tem papel
determinante nos rumos que so tomados.

As instituies pblicas de sade devem ser disputadas pelos trabalhadores. Trata-se de uma disputa
poltica, de espao poltico, e s o fato de o movimento sindical voltar-se para esta disputa muda a relao,
permitindo conquistas importantes a curto prazo.

UMA PROPOSTA DE AO SINDICAL NA LUTA PELA SADE

No perodo mais recente, vm-se difundido, no movimento sindical brasileiro, aes pela melhoria das
condies de trabalho e -- em menor escala -- pela transformao do sistema de sade.
Na reunio anual da Sociedade Brasileira para o Progresso da Cincia (SBPC) de julho de 1988, o professor
de medicina e senador italiano Giovanni Berlinguer, ao responder a uma pergunta da platia (sobre como ele via a
insero dos trabalhadores brasileiros na luta pela sade), questionou : ser correta a opinio de um dirigente
sindical latino-americano, segundo o qual, como as lutas por salrio tendem no chamado Terceiro Mundo a uma
perda cclica para a inflao, h uma tendncia de crescimento das lutas por ganho indiretos, como a sade ?
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

26

Este pode ser um lado da anlise de uma luta que cresce tanto. Seria, sem dvida, necessrio assinalar e
estudar outros, mas h dois aspectos inequivocamente importante nestas lutas que necessrio observar.
Em primeiro lugar a centralidade desta luta nas fbricas, mais especialmente nos locais de trabalho (sees,
setores) isto , nos ncleos mais organizativos do trabalho. Esta luta tem aberto a possibilidade de reviver de forma
positiva a relao entre os sindicato, os ativistas e os trabalhadores. Tem permitido muitas vezes a entradas do
Sindicato nos locais de produo, seja por negociao direta e independente ou pela intermediao de rgo
pblicos. Portanto, ultrapassa os muros ou ptios das fbricas e projetos a possibilidade da mobilizao, organizao
e luta fora dos perodos das campanhas salariais.
O enfrentamento dos problemas do ambiente de trabalho e da sade est intimamente relacionado, tambm,
questo da produo (o prprio salrio, a produtividade, a qualificao, as inovaes tecnolgicas), to importante
para os trabalhadores e para o movimento sindical.
Em segundo lugar, exercita, faz pensar e enfrentar de forma qualitativamente nova a relao com o Estado e
suas instituies. Esta luta tem possibilitado sair do discurso genrico de denncia, normalmente conjugado com as
solicitaes submissas e delegatrias, para uma relao de ao conjunta ou complementar, o confronto crtico, o
conhecimento e propostas para estas instituies da sociedade.
Mas esta ao ser limitada e cair em breve em profundas dificuldades se no apontar para a construo de
um projeto de longo prazo. Este projeto deve comear a estruturar um eixo comum para as experincias em
desenvolvimento, ajudar a formular um arcabouo terico para a luta (poltico, cultural e tcnico), permitir a soma
positiva das vrias experincias e colaborar para superar as deformaes que hoje ainda predominam.

POR QUE UM MODELO SINDICAL?

Porque o modelo hoje existente, que chamamos neste texto de modelo patronal, fere frontalmente os
interesses dos trabalhadores e no serve para orientar o conhecimento e a luta os locais de trabalho. Os principais
pontos negativos do modelo patronal so:

1 - inacessvel aos sindicalistas e trabalhadores do ponto de vista de linguagem e dos pressupostos tcnico-
cientficos; logo, no serve para ser difundido, compreendido e utilizado pelos trabalhadores;
2 - pobre tcnica e cientificamente, como veremos adiante. No capaz de conhecer e resolver os complexos
problemas do ambiente de trabalho e controlar eficazmente a sade dos trabalhadores.
O modelo sindical deve ser uma reposta e uma alternativa tcnico-cientfica competente e que tambm resolva o
problema da dominao cultural, isto , seja acessvel e utilizvel pelo conjunto dos trabalhadores,
independentemente do seu nvel cultural. Deve ser instrumento de participao e organizao de coletivos, de troca
de experincias, de difuso do conhecimento e fonte de conscientizao e luta.

A ausncia de um modelo prprio leva o movimento sindical e os trabalhadores a se guiarem pelo modelo
patronal, e as principais conseqncias so:

I - abordagem limitada dos problemas ambientais e de sade, muitas vezes no conseguindo sintetizar e priorizar as
reivindicaes de grupos de trabalhadores de fbrica;
II - delegar (entregar) a investigao e anlise dos problemas aos tcnicos, em geral do patro, ficando na
expectativa da confirmao atravs de instrumentos de medio de uma situao que consensualmente
considerada nociva pelos trabalhadores. O mais grave que a soluo do problema, mesmo que parcial, fica a cargo
do patro.

COMO O MODELO PATRONAL?

A ao sobre os ambientes de trabalho e o controle de sade dos trabalhadores est at hoje, no Brasil, nas
mo dos patres. Esta ao est baseada num modelo tcnico desenvolvido a partir de experincias internacionais e
acomodado nossa realidade. A medicina e segurana do trabalho no Brasil foram construdas a partir de servios
de empresa, os quais, articulados pelo Sesi (Servio Social da Industria) no Servio de Higiene e Segurana
Industrial, realizaram as primeiras pesquisas sobre os danos de trabalho em determinados setores de produo
(surdez, intoxicao por chumbo e outros).
Outra faceta da base da sade ocupacional surgida no Brasil, como em muitos lugares do mundo, o seu
vnculo terico e prtico com a medicina legal, j que um de seus objetivos centrais a avaliao deste dano para o
ressarcimento do "prejuzo" do trabalhador (seguro social - INPS).

O MODELO PATRONAL INDIVIDUALIZA AS DOENAS E AGE SOBRE EFEITOS

Os quadros tcnicos formados nesta experincias ocuparam os espaos nas poucas instituies de ensino e
pesquisa existentes, estruturam e ideologizaram a sade ocupacional que praticada no pas at hoje e que os
trabalhadores tanto conhecem.

Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

27

As principais bases deste modelo patronal so:

1 - Tem a mesma ideologia da medicina capitalista, dita "liberal", que atua sobre as doenas e no sobre a sade.
Isto , individualiza as doenas, no interessando se 1 ou se so 300 trabalhadores com a doena. A medicina
capitalista espectadora e investe nos meios de diagnsticos e tratamento. Como as doenas profissionais e os
acidentes de trabalho geralmente no tm cura, o que importa medir a incapacidade para definir benefcios e
aposentadorias. Quando muito, investe na reabilitao (aparelhos mecnicos e medicamentos para diminuir o
sofrimento).
2 - Partindo desta concepo de individualizar a doena, o objetivo central pesquisar e atuar sobre os agentes que
levam doena. No consegue Ter uma abordagem global sobre o ambiente de trabalho e seus efeitos sobre a
sade, mas atua isoladamente sobre o rudo, a poeira, o gs. Para isto se baseiam nos limites de tolerncia definidos
em lei. Assim, se um ambiente tem rudo de 85 decibis, mas no trabalho exige grande concentrao mental, a
situao "salubre", ningum pode ficar doente, as repercusses mentais no se enquadram. Se alguns
trabalhadores so suscetveis e tm perda auditiva, o problema dos trabalhadores e no do ambiente.
3 - O modelo patronal tenta ser neutro nas relaes de trabalho. Utilizando o falso argumento da neutralidade
cientfica, tenta se contradies entre produo e preveno, lucro e sade. Este discurso, usado na maioria das
vezes para deixar tudo como esta, ainda tem espao devido predominncia do atual modelo, que garante o
monoplio das informaes e o elitismo da linguagem tcnica, inacessvel ao leigo, principalmente ao trabalhador.
comum, numa negociao ou reunio de Cipa, o mdico ou o engenheiro darem uma "explicao" que ningum
entende, dando a deixa para o patro defender que "como o assunto muito complicado, vamos deixar para o doutor
a soluo do problema", ou doutor estudou para dizer o que faz mal e o que no faz".
A principal das deformaes no nosso meio, e que demonstra claramente a gritante falcia deste modelo patronal,
a determinao de utilizao indiscriminada do equipamento individual de proteo (EPI). Numa seo onde vrios
agentes excedem o limite de tolerncia (rudos, gases, vapores, risco de contato com substncias danosas), o
modelo difunde a obrigatoriedade de uso de mscaras, protetor auricular, luvas, "lavando aos mos" e transferindo
aos trabalhadores responsabilidade por sua prpria proteo, sem mesmo se preocupar se este uso compatvel ou
no com o prprio trabalho (por exemplo, luvas de PVC para a execuo de um trabalho normal fino) ou com as
condies de desempenho fisiolgico do ser humano (por exemplo, uma mscara que no permite o necessrio fluxo
de ar para a manuteno das funes vitais).
Aps esta caracterizao, possvel afirmar que se o movimento sindical se basear neste modelo para transformar a
realidade dos ambientes de trabalho e de sade dos trabalhadores, mesmo que queria consertar suas faces mais
perversas, vai marcar passo e desiludir os trabalhadores pelas falsas solues que adviro. Ficar na expectativa
passiva de que os tcnicos, quem sabe fortalecendo os bonzinhos, resolvam seus problemas.

Pressuposto do Modelo Sindical

1 - Dar uma resposta cultural - como vimos, o modelo patronal tem vrios inconvenientes para ser utilizado
pelo movimento sindical. Um dos mais graves o seu carter elitista, sua inadessibilidade aos trabalhadores; seja
pela linguagem tecnicismo ou pela definio dos saberes que so vlidos ou no. O modelo sindical deve romper
com a dominao cultural, a hegemonia patronal que montada sobre a no participao, o saber tcnico e a
linguagem. Deve investir para tornar universal e comum toda a terminologia que envolve os problemas do ambiente
de trabalho e de sade.
O movimento sindical e os trabalhadores so capazes de absorver e tornar "comum " termos que at hoje
so patrimnio dos tcnicos, como saturnismo, silicose, leucopenia, tenossinovite, grade de proteo, exausto etc;
como podem impor a esta nova linguagem termos seus, prprios da populao, como empachamento, zoeira nos
ouvidos, trancar a coluna, que tem significado objetivo e que podem compor uma discusso e um levantamento de
sade.
Deve revolucionar culturalmente, ao incluir a participao dos interessados no processo de conhecimento e
transformao da realidade, no como cobaias para verificar o efeito de agentes insalubres, ou para fornecer dados e
informaes que sero traduzidas e aproveitadas pelos tcnicos, mas agentes de todo o processo, desde a
observao espontnea dos problemas, o levantamento dos dados ambientais, o conhecimento da realidade de
sade coletiva, at a formulao de propostas de modificao ambientais.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

28


2 - Ser uma alternativa tcnico-cientfica o modelo sindical deve avanar na formulao de uma nova
metodologia de conhecimento do ambiente dos danos sade. Pode construir um mtodo de abordagem global dos
problemas do ambiente e suas repercusses sobre a sade fsica e mental do coletivo. Rediscutir, a partir da
experincia dos trabalhadores, os critrios de salubridade ou no de um produto qumico ou de um agente fsico;
relacionar as caractersticas de execuo do trabalho (organizao do trabalho) com a exposio a um determinado
agente; pode revelar apenas a organizao do trabalho (produtividade, ritmo, pausa) como agressiva sade; e o
principal, ser capaz de equacionar a influncia de todos os fatores em conjunto sobre a sade.
Desta forma, a investigao coletiva dos dados de sade, que valide todas as queixas individuais e coletivas,
podem revelar dados e apresentar alternativas absolutamente novas no conforto entre trabalho e sade. Como pode
invalidar avaliaes realizadas atravs de instrumento por tcnicos, j que no se pode contrapor uma medida
instantnea, mesmo que bem feita, realidade dos efeitos produzidos na coletividade, mesmo que registrados
subjetivamente.
3 - Promove a participao do trabalhador e a luta nos locais de trabalho - pode parecer repetio e
redundncia, mas o modelo sindical s pode ser eficiente se embaado e articulado com a mobilizao e luta dos
trabalhadores. Portanto s pode ser aplicado por um sindicalismo de luta, que tenha como parmetro a organizao
autnoma dos trabalhadores estruturada a partir dos locais de trabalho, de seo de setor e de fbrica. Para o
sindicalismo atrasado o modelo patronal suficiente : no participativo, conciliador de conflitos e sublimador do
conhecimento dos tcnicos e das instituies (logo, delegador).
4 - Possibilitar a transformao da realidade - no nos adianta nada criar um modelo de conhecimento da
realidade que no seja para transforma-la. O modelo sindical deve ir at a possibilidade de formulao de propostas
tcnicas para modificar o ambiente de trabalho e a realidade de sade dos trabalhadores. Se no, desprezaramos o
conhecimento adquirido em todo o processo e deixaramos a soluo aos tcnicos a ao patro. como nadar um
oceano e morrer na praia. preciso no s avanar na formulao de solues criadas pela observao e
experincia do grupo, mas tambm se apropria de conhecimento que o desenvolvimento tcnico-cientfico acumulou.
Por isso o movimento sindical deve estender suas articulaes polticas aos tcnicos, ao movimento sindical
internacional, que j superou muitas de nossas atuais dificuldades ambientais e de sade. O importante aprender a
lidar com o conhecimento, mesmo o mais acadmico, e no fugir dele e chamar o tcnico para tomar o seu lugar,
mas chama-lo para "traduzir" a linguagem, esmiuar um detalhe etc.

O modelo sindical promove a participao dos trabalhadores

O modelo que vem sendo experimentado no Sindicato dos Metalrgico de So Jos dos Campos prioriza a
ao de grupos de trabalhadores de uma seo ou setor de fbrica, que vivem os mesmos problemas de ambiente
de sade. Aps o contato do Sindicato com o problema ambiental e/ou de sade trazido por trabalhadores de uma
determinada fbrica, todo o esforo dedicado para envolver os ativistas e o maior nmero possvel de trabalhadores
interessados. A proposta desenvolver uma ao articulada no local de trabalho. Para que esta ao articulada
possa ser levada adiante pelo grupo formado, necessrio que haja uma unificao de proposta e de mtodos de
trabalho, e neste momento que se faz necessrio um modelo de abordagem dos problemas do ambiente e de
sade, para que todo o grupo fale a mesma linguagem e utilize os mesmos instrumentos.
O modelo apresentado ao grupo e sobre as vrias etapas da investigao formula-se o plano de ao. No
existe uma cronologia rgida, interessa cumprir todas as etapas, j que isto permitir tanto o envolvimento de mais
trabalhadores no processo, a mobilizao do coletivo de fbrica, quanto o real conhecimento da realidade que se
prope transformar.

Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

29

A - Registro de dados gerais do trabalho - N. de trabalhadores envolvidos (da seo), horrio de trabalho, turno,
se fazem revezamento, horrio das refeies, pausas, com ou sem lanche, horas extras, mdia mensal do grupo,
estrutura hierrquica da seo (supervisor lder), cargos e salrios (registrar as funes e salrios, assinalando as
distores existentes).
B - Ambiente fsico - Fazer um croqu ou planta baixa de seo, localizando mquinas, equipamentos e mobilirio
existente. Abaixo do croqu descrever as dimenses da seo (largura, comprimento e altura) e suas interligaes
(limites com outras sees e meios de contato - portas, aberturas etc). No croqu, localizar os pontos de trabalho.
C - Descrio das atividades - Descrever o mais detalhadamente as atividades executadas pelas diferentes funes
existentes.
D - Levantamento de riscos - Para permitir a organizao do trabalho de levantamento, a discusso no grupo, a
participao do coletivo e a identificao de todos os agentes nocivos existentes, os problemas so classificados em
grupos de fatores de risco. Este modelo de grupo de fatores de risco foi criado pelos trabalhadores italianos. Para
uma melhor compreenso do modelo, transcrevemos uma parte do livro " Ambiente de Trabalho".

"Com a finalidade de negociar o ambiente de trabalho, necessrio analisar os fatores que compem
seguindo um modelo de anlise que tenha como elemento de referncia o homem que trabalha, ou melhor, o "grupo
operrio interessado no processo produtivo".
"A existncia de um modelo de anlise comum deriva da necessidade de usar uma linguagem igual para
permitir o conforto de experincias diversas entre operrios de diferentes, mas substancialmente iguais. Para que o
modelo responda a estas exigncias, ele deve ser suficientemente compatvel com a viso que os trabalhadores tem
do ambiente de trabalho e utilizvel por qualquer trabalhador, independentemente da sua escolaridade".
"Os critrios com base nos quais pode ser construdo um esquema de anlise so dois. O primeiro est
representado pela possibilidade de medir a intensidade de um fator com meios objetivos (instrumentos como um
termmetro para medir a temperatura) ou no (como a intensidade dos ritmos para os quais no existe um
instrumento de medio). O segundo est representado pela existncia ao menos de uma faixa de valores otimais
para um determinado fator. Por exemplo, para a temperatura existe um mximo e um mnimo, entre as quais o
homem se encontra nas melhores condies de vida, enquanto que para a slica somente o valor zero, isto , a
ausncia da slica, representa a situao otimal."
"Os mencionados critrios permitem distinguir em quatro grupos de fatores o conjunto dos elementos que
compem o ambiente de trabalho.
O primeiro grupo compreende os fatores presentes tambm no ambiente onde o homem vive (local de
habitao, por exemplo): luz, barulho, temperatura, umidade e ventilao.
O segundo grupo compreende os fatores que no esto normalmente presente nos ambientes onde o
homem vive (fora do trabalho) e que se encontra quase que exclusivamente nos ambientes de trabalho sob a forma
de poeira, gs, fumo (slica, amianto, benzemo, fumo de diversos tipos etc).
O terceiro grupo compreende um nico fator : a atividade muscular ou trabalho fsico.
O quarto grupo compreende todas as condies que possam determinar efeitos estressante : monotonia,
repetitividade, ritmo excessivos, ocupao (saturao) do tempo, posio incmodas, ansiedade, responsabilidade,
frustraes e todas as outra causas de efeitos estressantes diferentes do trabalho fsico".
Aprender a lidar com o saber, e no fugir dele, eis o importante
Para integrar este modelo a nossa realidade acrescentamos outro dois grupos de fatores de risco, devido
importncia que tem entre ns os problemas dos acidentes de trabalho e da higiene o conforto (veja o quadro 1).
Este levantamento pode ser realizado atravs de questionrio (que apresente sistematicamente os grupos de
fatores de risco) adaptado aquela realidade ou ser retirado em discusses de grupo. Sempre ser necessrio a
complementao das informaes obtidas no questionrio (nome de produto qumico etc), o que implicar a
organizao do grupo para esta tarefa.
E - Levantamento dos dados de sade - importante que todas as alteraes de sade (doena) e
queixas dos trabalhadores, espontaneamente relacionadas ao trabalho, sejam registradas. A pesquisa dos dados de
sade pode ser feita atravs da discusso coletiva (que pode Ter um relator) ou de preenchimento do questionrio
padro.
Ao final, os dados devem ser tabulados estatisticamente : tanto por cento sofrem ou queixam-se disto ou daquilo,
como no quadro 2 . Para facilitar o levantamento e tabulao de dados de doenas, estas devem ser referidas a
rgo e aparelhos.
F - Registro de fenmenos de sade - Acidentes de trabalho: nmero de acidentes por ms ou ano na
seo, de acordo com os seguintes critrios de avaliao da gravidade - acidentes simples : como leso e
atendimento mdico sem afastamento de at 15 dias; acidentes medianamente graves : com afastamento entre 15 e
45 dias; acidentes graves: mais de 45 dias de afastamento. Os trabalhadores podem utilizar seus prprios critrios
(estimativas) e no os do departamento mdico da empresa ou do INPS.
Os acidentes com perda de membros ou de funo devem ser anotados separadamente, com data de descrio.
Acidentes fatais dos ltimos anos - datar e descrever as causas, e observar se estas foram corrigidas.
G - Composio do mapa de risco - Todos os dados levantados anteriormente devem ser sintetizados,
para que possam ser utilizado pelo grupo. O instrumento o mapa de riscos (quadro 3).
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

30

H - Solues tcnicas - Todo este esforo no teria sentido se no fosse para culminar com proposio
tcnicas dos trabalhadores, para solucionar aqueles que so considerados, pelo coletivo, problema prioritrios.
Durante todo o processo o Sindicato, com o auxlio de seus prprios tcnicos ou com o auxlio de instituies de sua
confiana, deve fazer levantamento bibliogrfico, consultas a tcnicas e entidades especializadas ou mesmo
conhecer outros ambientes em que solues tcnicas resolveram o problema, para compor uma pauta de
reivindicaes.



Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

31


Texto 4 - Ciencia y experiencia obrera: la lucha por la salud en Italia
Asa Cristina Laurell

I. INTRODUCCIN

La posibilidad de una clase de hegemonizar la sociedad depende, entre otras cosas, de su capacidad de
construir un proyecto histrico, que contempla la organizacin y el desarrollo del conjunto de las actividades sociales
y no slo la satisfaccin de sus intereses econmico-corporativos particulares. En este contexto el problema de la
orientacin y el contenido de la ciencia se convierte en un problema central. La persistencia de la polmica al
respecto, que reaparece reiteradamente bajo formas distintas, muestra que no es una cuestin secundaria ni de fcil
solucin. En el debate de la izquierda respecto al problema del papel de la ciencia en el proyecto histrico de la clase
obrera, se pueden distinguir esquemticamente tres posiciones, que generalmente no aparecen tan ntidamente o,
incluso, a veces mezcladas. Es conveniente, sin embargo, esquematizarlas para resaltar su lgica conceptual-
poltica. Una, a grosso modo, le reconoce a la ciencia y a su aplicacin prctica, la tecnologa, carcter neutral en s
misma.
1
El problema, entonces, consistira en el control sobre ella y el uso que se le da. Los planteamientos polticos
que de all se desprenden, son el control democrtico sobre el proceso cientfico-tcnico y por una "ciencia para el
pueblo".
2
Una segunda posicin sostiene que la ciencia tiene un contenido clasista, en cuanto responde al esfuerzo
sistemtico de resolver problemas que corresponden a la realizacin de los intereses de la clase dominante y slo de
forma subordinada a los de las clases dominadas.
3
Esto significa que se impulsan determinados procesos cientficos
y se frenan otros. Asimismo, en la aplicacin de la ciencia se eligen las opciones tecnolgicas que garantizan la
dominacin burguesa sobre el proletariado.
4
Esta corriente, entonces, plantea la necesidad de impulsar un proceso
cientfico-tcnico que, partiendo del horizonte de visibilidad de la clase obrera, haga aparecer nuevos problemas cuya
solucin conlleva la necesidad de generar planteamientos terico-metodolgicos distintos y de una rearticulacin del
conocimiento existente. Es decir, no slo se trata de controlar democrticamente el proceso cientfico-tcnico, sino de
transformarlo y reorientarlo.
La tercera posicin, aparentemente la ms radical pero en el fondo conservadora, plantea la ciencia y la
tecnologa como procesos que incrementan la desigualdad social y destruyen el patrimonio natural de la humanidad.
5

Su planteamiento poltico, consecuente con su concepcin es el ludismo a escala gigantesca; no se trata de asumir
control democrtico sobre el proceso cientfico-tcnico ni de transformarlo, sino de destruirlo a secas. Cabe subrayar
que, en este esquema de anlisis, no entra la perspectiva de clase ni las contradicciones de clase como elemento
explicativo y en este sentido se mantiene la concepcin de la neutralidad social del proceso cientfico-tcnico aun
cuando le adscribe un carcter destructivo.
6

Junto al problema de qu ciencia y ciencia para qu, el papel de la ciencia en el proyecto histrico de la clase
obrera plantea la cuestin del sujeto del proceso cientfico. Es decir, al postular la necesidad de un proceso cientfico
como parte del proyecto de clase se impone interrogar respecto a la relacin entre este proceso y la clase que lo
sustenta. Podra pensarse como un vnculo externo dado por un cuerpo terico y una orientacin derivada de los
intereses de clase, o como un vnculo interno constituido por lo anterior bajo formas orgnicas que integran al sujeto
del proceso cientfico y la clase y que ulteriormente convierte a la clase en sujeto del proceso cientfico. Con la
divisin del trabajo hoy existente, que separa el trabajo intelectual del manual, el concebir del ejecutar, resulta claro
que la clase obrera no tiene una participacin sistemtica y formalizada en el proceso social de generacin del
conocimiento. Sin embargo, en cuanto la generacin de un proyecto histrico simultneamente significa la
constitucin de un nuevo sujeto social, se va conformando un proceso distinto del conocer-transformar. Esto se
manifiesta ms claramente en el terreno de lo poltico, en la confrontacin de clase, donde la experiencia obrera se
va incorporando en la construccin de un conocimiento de la realidad que permite forjar una estrategia para su
transformacin.
Cabe resaltar, sin embargo, que ste no es un proceso espontneo de acumulacin de las experiencias
individualizadas o dispersas, sino que pasa por un proceso de depuracin, sistematizacin y generalizacin en el cual
la instancia terica juega un papel crucial. La experiencia obrera, en la produccin y en las luchas, es necesaria para
conocer la realidad, pero no es inmediatamente reveladora de su esencia, que slo puede ser desentraada a travs
de un proceso de teorizacin que encuentra lo general en lo particular y que permite la generacin de un cuerpo de

Cuadernos Polticos, nmero 41, Mxico, D. F., editorial Era, julio-diciembre de 1984, pp. 63-83.
1
A. Snchez Vzquez, "La ideologa de la neutralidad ideolgica de las ciencias sociales", La filosofa y las ciencias sociales, ed.
Grijalbo, Mxico, 1976, pp. 287-313
2
J. M. Lvy, Leblond, A. Jaubert, Autocrtica de la ciencia, ed. Nueva Imagen, Mxico, 1980, pp. 61-82
3
M. Lowy, "Objetividad y punto de vista de clase", Sobre el mtodo marxista, ed. Grijalbo, Mxico, 1974, pp. 9-44.
4
H. Braverman, Trabajo y capital monopolista, ed. Nuestro Tiempo, Mxico, 1975. B. Coria, Ciencia, tcnica y capital, H. Blume
ed. Madrid, 1976
5
I. Illich, Tools for conviviality, ed. Calder and Boyars, Londres, 1973.
6
V. Navarro, "The industrialization of fetishism or the fetishism of industrialization", Social Science and Medicine, vol. 9, n. 7,
1975, pp. 351-63.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

32

conocimiento desprendible de los portadores particulares de determinada experiencia y de una validez por encima de
las situaciones concretas que lo impuls. As, la constitucin del sujeto poltico no es slo la fusin de la voluntad y la
experiencia sino que requiere de un proyecto, de una estrategia, o sea, de una prctica basada en el conocimiento
cientfico de la realidad.
Esta nueva relacin entre teora y prctica que se da en el actuar poltico puede verse como la prefiguracin
de la superacin de la divisin del trabajo actual, que vuelve a reunir el pensar la accin transformadora y el
ejecutarla. Ciertamente este proceso no se da espontneamente en el campo poltico y menos en otros terrenos de la
vida social, sino que necesita ser impulsado y construido conscientemente.
La lucha por la salud de la clase obrera italiana, a partir de la ltima mitad de los aos sesenta, es un caso
ejemplar por cuanto actualiza, en un proceso poltico intenso, muchos de los problemas arriba planteados. Llevado
por la ola de movilizacin obrera contra la organizacin capitalista del trabajo, a fines de los sesentas, el llamado
Modelo Obrero, basado en la experiencia obrera, se convierte en un instrumento de exploracin de la nocividad del
trabajo fabril. Durante los aos siguientes decenas de miles de trabajadores devienen en investigadores de sus
condiciones de trabajo y salud y a partir del conocimiento as generado se van planteando demandas que se ganan
en luchas intensas en las fbricas. Tal es la importancia del Modelo Obrero, que incluso en un momento llega a
hegemonizar el campo de la medicina del trabajo y a generar un ambiente sociopoltico que impulsa la aprobacin de
la Ley de Reforma Sanitaria en 1978.
7
Sin embargo, no es un proceso que carezca de contradicciones propias y
derivadas del contexto poltico-econmico en el cual se desenvuelve, por lo que conoce un retroceso y virtual
estancamiento a principios de los ochentas.
Desentraar la lgica de este proceso masivo de exploracin de la realidad fabril, donde el sujeto de la
generacin de conocimiento son los obreros, los delegados y los consejos de fbrica, que a la vez son los sujetos de
la accin transformadora, a mi parecer, permite precisar el papel de un planteamiento cientfico como elemento
ordenador de la exploracin de la realidad y, cmo por el contrario, al no pasar ste por un proceso dinmico de
teorizacin, se convierte en una traba de dicha exploracin innovadora. Asimismo, permite analizar cules son las
condiciones sociales y polticas que favorecen que los obreros se conviertan en sujetos del proceso de generacin
del conocimiento y cmo, en este proceso, se va generando una dialctica entre las masas obreras y sus rganos
polticos de representacin; y, finalmente, cmo la correlacin de fuerza entre las clases condiciona el xito del
proyecto al desplazarse de una ofensiva obrera a la defensiva y cmo, incluso, la burguesa al analizar
cuidadosamente el contenido y la forma de generacin de conocimiento obrera lo usa como parte de su
contraofensiva.

II. EL PROCESO: LA SALUD NO SE VENDE... PERO TAMPOCO SE REGALA

Las reivindicaciones respecto a la salud han estado presentes en las luchas obreras desde el siglo pasado, ya que la
insalubridad de los centros de trabajo y sus efectos devastadores sobre los trabajadores eran notorias desde el inicio
de la industrializacin. Sin embargo, las demandas de salud planteadas por el movimiento obrero han ido variando.
En un principio las reivindicaciones sanitarias ms sobresalientes fueron la reduccin de la jornada laboral y la
regulacin del trabajo infantil y femenino, ambas cuestiones encamina-das a frenar la expoliacin brutal de la fuerza
de trabajo. Posteriormente, y con el desarrollo de la medicina moderna, las luchas obreras se centran en lograr el
acceso a los servicios mdicos y el pago por daos sufridos en accidentes y por la exposicin a sustancias nocivas
en el trabajo. En esta etapa la estrategia del movimiento obrero era garantizar la subsistencia de los trabajadores a
travs de la seguridad social y la monetarizacin del dao laboral. Es decir, se buscaba esencialmente generar
condiciones que prohibieran que la enfermedad lanzara a la indigencia al trabajador y su familia.
La concepcin que subyace a estas reivindicaciones es, por una parte, que la salud, como parte de la
mercanca fuerza de trabajo, tiene un precio y, por la otra, que el proceso de produccin con sus efectos sobre la
salud obedece a la lgica neutral del progreso cientfico-tcnico y por tanto resulta esencialmente inmodificable.
Asimismo, se toma como un hecho que la concepcin mdica dominante de la enfermedad y de sus causas es
verdadera y exhaustiva. La consigna levantada por el movimiento obrero italiano "La salud no se vende" marca no
slo una nueva etapa de lucha, sino potencialmente un cambio de concepcin profundo. En primer lugar, saca la
cuestin de la salud de la lgica reivindicativa de la relacin trabajo-capital por cuanto la ubica no como una parte
cotizable de la fuerza de trabajo sino como parte vital del obrero. Deja de ser mercanca y deviene en necesidad y
potencialidad humana; deja de ser cantidad negociable y deviene en calidad irrenunciable. En segundo lugar,
significa una rebelin contra la idea de lo inmutable de la organizacin capitalista del trabajo tal como se expresa en
el proceso laboral, ya que el rechazo a la venta de la salud no implica la renuncia a la indemnizacin sino plantea la
necesidad y posibilidad de transformar aquellas condiciones de la produccin que desgastan y mutilan a los obreros.
En tercer lugar, potencialmente y en particular a travs de la prctica desarrollada para sustanciar la consigna,
contiene una concepcin distinta de la enfermedad y sus causas
As, la ltima etapa de lucha por la salud, ejemplarmente emprendida por los obreros italianos, al tiempo que
es la continuacin de las luchas precedentes, muestra una maduracin del pensamiento y la prctica obrera, que
prefigura un cambio cualitativo en el modo de plantearse la cuestin de la salud, que rompe en todos los planos con

7
S. Bagnara, M. Biocca, "D. Mazzonis, Trends in occupational health and safety policy in Italy", International Journal Health
Policy, vol. 11, n. 3, 1981.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

33

la concepcin burguesa. Esto no ocurre instantneamente sino que se gesta en un periodo de preparacin seguido
por otro de socializacin y de consolidacin. Sin embargo, en la medida en que la propia rapidez del proceso y su
insercin en un campo de aguda lucha de clases no permiten la asimilacin plena de la experiencia y su
sistematizacin y teorizacin, se llega a un momento de estancamiento y retroceso. Puesto a la defensiva, el
movimiento obrero se ve obligado a retomar el elemento puramente reivindicativo y aade: la salud no se vende...
pero tampoco se regala.
8


1.a - El periodo de gestacin (1960-1967)

El hecho de que la lucha por la salud obrera se plantea en nuevos trminos claramente se relaciona con
cambios importantes en las condiciones objetivas de la clase obrera, que permiten revelar conexiones entre el trabajo
y la salud anteriormente ocultas y que abren la posibilidad de una nueva prctica. La transformacin de los
planteamientos en salud obedece, pues, a las caractersticas de la clase obrera que se conforma en el proceso
econmico y sociopoltico de la Italia de posguerra. Un indicador de las mutaciones que este proceso provoc es el
empleo industrial, que pas del 29% de la poblacin econmicamente activa (PEA) en 1951 al 42% en 1971, lo que
en nmeros absolutos corresponde a un incremento de aproximadamente 2.4 millones de trabajadores insustriales
9.
.
Este crecimiento se deriva principalmente de la expulsin masiva de trabajadores de las actividades agrcolas, ya que
el empleo en ellas disminuye en el mismo periodo del 44% de la PEA al 18%, esto es, un decremento de casi 5.3
millones de trabajadores.
10
Finalmente hay una expansin importante del empleo en el sector servicios y comercio del
27% de la PEA al 39%.
11
En trminos geogrficos, estos cambios corresponden a una migracin masiva del campo a
la ciudad y del sur agrcola deprimido al norte industrial en expansin. As, los obreros se concentran en los grandes
centros fabriles del norte de Italia y especialmente en las grandes empresas que para 1971 emplean el 45.5%
12
de la
fuerza de trabajo industrial.
El modelo de acumulacin italiano de los aos cincuenta y sesenta tiene como uno de sus rasgos
fundamentales el crecimiento hacia afuera, o sea, su parte ms dinmica es la produccin destinada a la exportacin
basada, entre otros elementos, en el pago de salarios comparativamente bajos. El problema de la competitividad
internacional, entonces, resulta clave y lleva a la reestructuracin tecnolgica y la intensificacin del trabajo a partir
de finales de los aos cincuenta, tendencia que se profundiza especialmente a partir de la recesin de 1963-64.
13
La
generalizacin de las caractersticas tayloristas-fordistas del proceso de produccin se expresa en incrementos
acelerados en los ritmos y cargas de trabajo, recortes de personal y descalificacin obrera.
14
Cabe subrayar que no
slo abarcan a los obreros sino tambin a los tcnicos y empleados industriales.
15
De esta manera se logra un
incremento rpido de la productividad, que en el conjunto de la economa alcanza un promedio anual del orden de
6.4%, al tiempo que son expulsados del mercado de trabajo aproximadamente 900 mil trabajadores entre 1960 y
1969.
16
Los incrementos en la productividad llegan a ser todava ms vertiginosos en la gran industria, donde el
recambio tecnolgico y la intensificacin del trabajo utilizando los mtodos de M-T-M implican saltos en la
productividad de hasta 100% en unos cuantos meses.
17

Los cambios en los procesos de trabajo y en las caractersticas de la clase obrera empiezan a expresarse en
sus luchas y en la problemtica abordada terica y prcticamente a inicios de los sesentas, gestndose as las
condiciones subjetivas de los grandes combates futuros. El momento de viraje es el rechazo obrero, expresado en
gigantescas movilizaciones, del intento de derechizacin del rgimen apoyado por los neofascistas, que hace caer el
gobierno Tambroni en 1960.
18

Despus de este contundente reingreso del movimiento obrero en la escena poltica sigue un ciclo de
movilizacin sindical-contractual, que sobre todo en las luchas de los metalmecnicos prefigura lo que ser el
contenido, los ejes programticos y las formas de lucha de las grandes movilizaciones posteriores.
As, se plantea por una parte como demandas centrales incrementos salariales no subordinados a la
productividad, mejoramientos en las condiciones de trabajo, reduccin de la jornada, fijacin bilateral de los ritmos y
el destajo, etctera, y mecanismos de control sindical sobre ellos a travs de la contratacin articulada, o sea, el
derecho a establecer bilateralmente tanto un contrato general de rama como cuestiones particulares a nivel de

8
Intervencin de C. Marchetto, FLM, Turn, Quaderni di Rassegna Sindicale, vol. 18, n. 83, 1980.
9
V. Valli, L'economia e la politica economica italiana, 3a. ed., ETAS Libri, Milano, 1982, p. 11.
10
Ibid., p. 11.
11
Ibid., p. 202. R. Spesso, L'economia italiana dal dopoguerra a oggi, ed. Riuniti, Roma, 1980, pp. 57.61.
12
Valli, op. cit., p. 17.
13
Ibid., p. 74-84.
14
F. Chiaramonte, Sindicato, ristrutturazione, organizzazione del lavoro, ed. Sindicale Italiana, Roma, 1978, p. 121. C. Perna,
Breve storia del sindicato, 2a. ed., ed. De Donato, Bari, 1981, pp. 238-39
15
Perna, op. cit., pp. 239-40.
16
Valli, op. cit., pp. 71-72.
17
Perna, op. cit., p. 239.
18
Chiaramonte, op. cit., p. 119. C. Berna, Breve storia del movimento sindicale (1943.1982), ed. Ediesse, Roma, 1983, pp. 59.61.
G. Grisoni, H. Portelli, Le lotte operaie in Italia, ed. Rizzoli, Miln, 1972, p. 79. 19.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

34

fbrica.
19
Por otra parte, dentro del movimiento obrero empieza a darse un debate intenso alrededor de los problemas
de la unidad con el fin de superar la divisin del movimiento sindical en las tres grandes centrales CGIL, CISL y UIL
(Confederazione Generale Italiana del Lavoro, Confederazione Italiana dei Sindicati Liberi, Unione Italiana del Lavoro)
de la autonoma del movimiento respecto a los partidos (planteando la incompatibilidad entre cargos de direccin
sindical y de direccin y representacin partidaria) y de las formas de representacin de masas y toma de
decisiones.
20
El recrudecimiento de la explotacin y la recomposicin de la clase obrera pone en el centro la "vuelta a
la fbrica", y a partir de la realidad fabril concreta se gestan planteamientos de unidad de clase y democracia de base
como fundamentales en una poltica obrera ofensiva por una parte, y de la lucha contra la organizacin capitalista del
trabajo, por la otra. Es significativo que este proceso, tambin, se exprese en el campo terico con una vuelta a Marx
con una lectura centrada en el anlisis del proceso de producin, sus formas histricas especficas y sus
implicaciones en la condicin obrera, objetiva y subjetiva.
21
El periodo de 1960 a 1968, es, pues, de gestacin en
todos los planos; de preparacin terica y de ensayo de nuevas prcticas.
El empeoramiento de las condiciones de trabajo ocurrido durante el periodo 1960-1968 se refleja ntidamente
en el hecho de que el nmero de accidentes industriales se incrementa en un 15%, de 1035913 a 1187756,
22
aun en
presencia de un decremento en el empleo de un 5%.
23
La situacin respecto a las enfermedades profesionales
industriales es todava ms grave, ya que en el mismo periodo suben de 22 976 a 48 937, o sea, en 113%.
24
Es
posible que una parte del incremento obedezca a una mayor deteccin de las enfermedades ocupacionales, cuestin
que, sin embargo, solamente refuerza la idea de que la problemtica de salud en el trabajo adquiere una mayor
visibilidad social en estos aos. La confrontacin entre los datos de accidentes y enfermedades del trabajo y el
nmero de trabajadores industriales, aproximadamente 5.5 millones, pone en evidencia que forman parte de la vida
cotidiana fabril y estn lejos de ser situaciones de excepcin.
Esta realidad lacerante impulsa una serie de actividades y planteamientos respecto a la salud en general y la
salud en la fbrica en particular. Es durante estos aos que se va desarrollando una lnea de teorizacin y verificacin
emprica del carcter social e histrico de la enfermedad, que se expresa por ejemplo en los trabajos de Berlinguer y
Maccacaro
25
y durante el congreso "La medicina y la sociedad contempornea" organizado por el Instituto Gramsci,
en 1967.
26
Se abre, pues, una vertiente de reflexin basada en el marxismo sobre la patogenicidad de la sociedad
capitalista y su organizacin del trabajo. Simultneamente empiezan a darse experiencias concretas de estudios en
las fbricas con participacin obrera como base para la formulacin de la plataforma reivindicativa de salud.
27
De
estas experiencias surgen varios planteamientos respecto a la subjetividad obrera colectiva como elemento central
para la exploracin de la nocividad del centro de trabajo, respecto a la necesidad de una transformacin de la
relacin entre profesionistas y obreros y de la construccin de un lenguaje comn entre ellos y, finalmente, respecto a
la elaboracin de un mtodo de conocimiento-accin que sustanciara e hiciera creble la posibilidad de cambiar las
condiciones nocivas del trabajo para poder pasar de la monetarizacin de los riesgos laborales a la lucha por su
eliminacin. Es justamente de estas reflexiones que surge el "Modelo Obrero", difundido en 1969.
28

Parece importante enfatizar dos caractersticas de este proceso por el significado que tienen. Por una parte,
es notable que las iniciativas tericas y prcticas innovadoras respecto a la salud obrera no son generadas por los
sindicatos sino que provienen de la interaccin entre obreros y cientficos a partir de la realidad de la fbrica o,
alternativamente, de cientficos con un compromiso poltico de izquierda. Hay, por parte de las direcciones sindicales,
un reconocimiento formal de la importancia de la problemtica de la salud obrera, como se muestra en la convencin
de CGIL-INCA sobre riesgos del trabajo en 1963, pero hay poca actividad concreta.
29
Por otra parte, se da durante
estos aos una polmica intensa entre los que sostienen que la teorizacin y la reconceptualizacin de la relacin
entre el trabajo y la salud carecen de importancia prctica por cuanto slo desembocan en una denuncia poltica
general
30
y los que vislumbran que una nueva teorizacin es la base necesaria no slo para eliminar los daos
inmediatos en la salud obrera sino para convertir la lucha por ella en una lucha anticapitalista y poner las bases de

19
Ibid., PP. 63-64 y 162-63.
20
Grisoni-Portelli, op. cit., pp. 77-93. Chiaramonte, op. cit., pp. 119-25
21
Vase por ejemplo, A. de Palma, R. Panzieri, M. Salvati, B. Beccalli, A. Lettieri A. Gorz, La divisin capitalista del trabajo, ed.
Pasado Presente, Buenos Aires, 1974; Quaderni Rossi, que aparecen en 1962.
22
G. Berlinguer, La salute nelle fabbriche, 5a. ed., ed. De Donato, Bari, 1977, p. XXV.
23
Valli, op. cit., p. 72.
24
Berlinguer, op. cit., p. XXVI.
25
Vase, por ejemplo, G. A. Maccacaro, Per una medicina da rinnovare, ed. Feltrinelli, Milano, 1979; G. Berlinguer, La salute
pelle fabbriche, cit., y Malaria urbana, ed. Villalar, Madrid, 1978.
26
Varios autores, Medicina y sociedad (Actas del Congreso), ed. Fontanella, Barcelona, 1972
27
Vase por ejemplo I. Oddone et al., Ambiente di lavoro e sindicato, ed. Sindicale Italiana, Roma, 1974, pp. 16-21. A. Caruso, P.
Lai, A. Surdo, "L'iniziativa sindicale sui temi dell salute a Torino e in Piemonte", Quaderni di Rassegna Sindicale, vol. 16, n. 75,
1978, pp. 136-37.
28
I. Oddone (ed.), L'ambiente di lavoro, FIOM-CGIL, Roma, 1969
29
Convegno Nazionale: Il rischio da lavoro, INCA-CGIL, Roma, 1964.
30
I. Oddone et al., Ambiente di lavoro, ed. Sindicale Italiana, Roma, 1977, p. 62
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

35

una comprensin de clase de la salud.
31
A primera vista puede parecer una cuestin de nfasis derivada de la
ubicacin concreta de cada quien, que se expresa en la preocupacin mayor sobre quin debe ser el sujeto del
proceso conocer-transformar o, alternativamente, sobre el contenido terico-conceptual del proceso. Sin embargo, a
mi entender es una polmica clave con implicaciones importantes a largo plazo.

1.b.- El Modelo Obrero

El mtodo, llamado Modelo Obrero o Sindical, que se utiliz en la gran mayora de los estudios y luchas por
la salud obrera en Italia durante los aos setenta, fue formulado en sus elementos fundamentales a mitad de los
sesentas y publicado en 1969, o sea, antecede en el tiempo el gran auge de la lucha por la salud.
El Modelo Obrero empieza a gestarse a raz de las experiencias de la Comisin Mdica de la Camera del
Lavoro de Turn, que en 1964 se convierte en el Centro de Lucha contra la Nocividad del Trabajo y en el cual
participan obreros, sindicalistas a ttulo personal, estudiantes y profesionistas. La formulacin concreta del modelo,
sin embargo, es el resultado de varios aos de trabajo conjunto entre tcnicos (profesionistas) y obreros de la 5a.
seccin de FIAT-Mirafiori, coordinados por Oddone. Resulta conveniente revisar su contenido terico-conceptual y su
forma de operacin, ya que es un elemento fundamental para la comprensin de la dinmica de la prctica nueva que
desarrolla la clase obrera italiana respecto a la salud en los setenta.
Es indispensable subrayar que es un mtodo de generacin de conocimiento para la accin. 0 sea, de
entrada establece un vnculo indisoluble entre conocer y transformar, entre conocimiento y prctica. Su primer
elemento se refiere a una manera de ordenar los riesgos del ambiente de trabajo definido como "el conjunto de las
condiciones de produccin en las cuales la fuerza de trabajo y el capital se transforman en mercancas y ganancia"
en cuatro grupos. El primero comprende aquellos factores que estn presentes en el ambiente fuera y dentro de la
fbrica: temperatura, iluminacin, ruido, humedad y ventilacin. El segundo se constituye por los factores
caractersticos de la fbrica: polvos, gases, vapores y humos. El tercer grupo se refiere a la fatiga derivada del
esfuerzo fsico y el cuarto a otros factores que causan cansancio como son los ritmos, la monotona y la repetitividad
del trabajo, posiciones desagradables y, finalmente, la ansiedad y la responsabilidad. La razn de ordenar los
factores de nocividad o riesgo de esta manera, obedece a que as se sintetiza, por una parte, el conocimiento
cientfico (mdico, ergonmico y psicolgico) al respecto y la experiencia obrera de la fbrica, por la otra. Es, as, el
"lenguaje comn" entre tcnicos y obreros. Es importante anotar aqu que, con la posible excepcin del grupo cuatro,
no media en esta agrupacin de los factores nocivos ninguna reconceptualizacin del cuerpo terico-conceptual de la
medicina y la psicologa laboral dominante.
Para apreciar la innovacin del Modelo Obrero respecto a la medicina o psicologa del trabajo es necesario
remitirse a su operacin y a los cuatro conceptos que la sustentan: la experiencia o subjetividad obrera, el grupo
homogneo, la no-delegacin y la validacin consensual. As, el proceso de generacin de conocimiento respecto a
un lugar de trabajo se basa en el principio de la no-delegacin, o sea, su sujeto principal son los obreros interesados
y no sus representantes ni los tcnicos profesionistas. El proceso parte de la observacin espontnea realizada por
los obreros respecto a sus condiciones de trabajo y que existe como experiencia acumulada primaria depositada en
el grupo. La forma de sistematizar esta experiencia y convertirla en patrimonio comn consciente es a travs de una
encuesta, basada en el esquema de los cuatro grupos de factores de riesgo, que se llena colectivamente por un
grupo obrero homogneo, o sea, un grupo que labora en condiciones de trabajo iguales. Con el fin de garantizar que
los resultados reflejen la experiencia colectiva y no dependan de la subjetividad de cada quien, se validan
consensualmente. Es decir, slo se registran aquellas observaciones que el grupo homogneo en su conjunto
reconoce como correctos y vlidos.
Una segunda fase del proceso de investigacin consiste en verificar, a travs de mediciones o registros bio-
estadsticos, los hechos revelados en la encuesta colectiva con el fin de cuantificarlos. Esta etapa de cuantificacin
est dirigida por la experiencia obrera colectiva no slo en cuanto a qu medir sino tambin dnde y cundo, ya que
la encuesta colectiva tiende a precisar no slo qu riesgos hay sino en qu lugar especfico y en qu momentos.
Sucesivamente se elabora un mapa de riesgo, que es la representacin, visualizada, del proceso laboral con sus
riesgos y daos a la salud.
En base al conocimiento as generado el grupo homogneo construye su plataforma de demandas, de nuevo
a travs de un procedimiento de validacin consensual, y se traza una estrategia de lucha para lograrlas. Cabe
mencionar en este contexto, que frecuentemente se practican formas de lucha que, por as decirlo, ponen en prctica
la demanda. Por ejemplo, cuando la demanda es bajar el ritmo de la cadena, se pone en prctica dejando pasar cada
segunda o tercera pieza sin trabajarla, cambiando de hecho el ritmo de trabajo.
En trminos metodolgicos la innovacin del Modelo Obrero no consiste en una reconceptualizacin de la
enfermedad ni de la relacin entre el trabajo y la salud, sino en que cambia la forma de generar el conocimiento al
respecto. Es as, bsicamente, por dos razones. Primero porque el sujeto del proceso de generacin del
conocimiento ya no es el cientfico o el tcnico en el vocabulario del Modelo Obrero sino el grupo homogneo
obrero y, secundariamente, el tcnico. Y segundo, porque una de las fuentes de conocimiento fundamental es la
subjetividad obrera o la experiencia obrera colectiva.

31
Vase por ejemplo, G. Berlinguer, Medicina y poltica, ed. Cuarto Mundo, Buenos Aires, 1975, pp. 65-78;
Maccacaro, op. cit., pp. 435-49; Medicina y sociedad, cit., pp. 13-14.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

36

Surge aqu como una problemtica terico-metodolgica central la cuestin del carcter del conocimiento
generado bajo esta nueva forma. Estamos frente a una va distinta de generar el mismo conocimiento o, por el
contrario, los cambios metodolgicos originan un nuevo conocimiento no generable por otra va? Oddone sostiene al
respecto que no slo se est generando un nuevo conocimiento, sino, incluso, se est produciendo una "revolucin
cientfica" en el sentido kunhiano. Cini plantea una posicin distinta al mostrar que permite descubrir problemas
ignorados por la ciencia reconocida y generar un conocimiento capaz de impulsar una accin transformadora en
funcin de prioridades distintas a las del capital. Sin embargo, resalta que el problema central de este mtodo es que
imposibilita el proceso de extraccin de lo general en lo particular que caracteriza a la ciencia, y por tanto que se salta
el nexo fundamental de la dialctica entre teora y prctica.
Resulta claro que esta discusin aborda una cuestin central respecto al problema de la ciencia en un
proyecto histrico de clase y el vnculo entre ella y la clase que lo sustenta. Es, por eso, importante analizar el devenir
del proceso que tiene como sustento terico-metodolgico el Modelo Obrero, tanto en su desarrollo interno como en
su relacin con el contexto poltico-econmico global.

2. El periodo de socializacin y consolidacin (1968-1974)

A pesar de la riqueza de los planteamientos tericos y las prcticas que se vienen gestando durante los aos
sesenta y que se expresan en las luchas emprendidas, no dejan de ser ensayos que an no permean al conjunto de
la sociedad. Lo que viene a cambiar radicalmente esta situacin son las gigantescas movilizaciones y luchas de 1968
y, especialmente, las del "otoo caliente" de 1969, protagonizadas por millones y millones de trabajadores. Tan slo
en las huelgas, que no son ms que una de las mltiples formas de movilizacin utilizadas, participan en 1968 cerca
de 5 millones de trabajadores, nmero que sube a 7.5 millones en 1969.
Durante estos aos no slo se logra un cambio profundo en la correlacin de fuerza entre las clases, sino
tambin una transformacin decisiva en las prcticas de las clases subalternas, entre las cuales la clase obrera
confirma definitivamente su hegemona y muestra capacidad de disputar la hegemona burguesa en la fbrica y en la
sociedad.
Las caractersticas fundamentales de estas luchas son, por una parte, que se generan desde los centros de
trabajo y asumen la forma de una rebelin contra la organizacin capitalista del trabajo y, por la otra, que generalizan
formas de democracia obrera directa a travs de la Asamblea, los Delegados y los Consejos de Fbrica surgidos de
la accin unitaria entre sindicalizados de las distintas organizaciones y obreros no sindicalizados.
Parece haber consenso respecto al peso crucial de la movilizacin desde abajo, con caractersticas
importantes de espontaneidad, que rebasa con mucho las iniciativas y la direccin sindicales. Es, sin embargo,
necesario sealar que estas luchas sintetizan, tambin; la accin e iniciativa de masas y el rico patrimonio terico y
de experiencia poltica de la clase obrera italiana, hecho que se muestra tanto por el periodo de gestacin que las
antecede como por su contenido y forma. Resulta especialmente interesante este reprocesamiento del patrimonio
terico y de lucha, porque no fue obra, por lo menos en primera instancia, de las organizaciones de clase
sindicales o partidarias, sino que ocurri como un proceso difuso y multifocal desde el interior de la clase misma y
en su interaccin con otras capas sociales en lucha como los estudiantes e intelectuales. Es decir, aun cuando sea
innegable que el trabajo sistemtico y sostenido del sindicato clasista y los partidos obreros es una premisa
fundamental del Movimiento Obrero de aquellos aos, no son ellos los que cambian la calidad de la lucha y
generalizan la conciencia anticapitalista y la nueva democracia obrera.
Si esto es cierto, es porque surge como una cuestin poltica de primer orden la rearticulacin del conjunto de
relaciones entre masas obreras, sindicatos y partidos. Incluso, se puede plantear como hiptesis que es la no-
resolucin de esta problemtica y las contradicciones que contiene, lo que explica que la burguesa haya logrado
revertir posteriormente la ofensiva obrera anticapitalista ms importante de la Europa de posguerra.
El hecho de que las luchas asuman carcter de rebelin contra la organizacin capitalista del trabajo,
indudablemente se relaciona con el recrudecimiento de la explotacin durante los aos sesenta y con el peso
importante, especialmente en la gran industria del norte del pas, de jvenes obreros inmigrantes del sur bruscamente
confrontados con el trabajo descalificado y la disciplina industrial. Estas condiciones objetivas se complementan con
un proceso de desideologizacin respecto a la neutralidad e inevitabilidad de la tecnologa y la organizacin del
trabajo imperantes. Es decir, se empieza a concebirlas como expresiones especficas de la explotacin capitalista y
por tanto hechos transformables y nudos centrales de la confrontacin de clase. En cuanto a hechos concretos, sin
embargo, asumen formas particulares en cada una de las fbricas, lo que significa que se necesitan armas de lucha
especficas que permitan abordarlos. El instrumento desarrollado y utilizado para este fin es la contratacin articulada
que se gan, en principio, en 1962, pero que se desarrolla ampliamente justo cuando las luchas contra la
organizacin capitalista del trabajo se generalizan. As, los acuerdos de empresa suben de 1 124 en 1967 a 3 870 en
1968 y como conclusin de la lucha del "otoo caliente" los obreros metal-mecnicos, qumicos y de la construccin
firman acuerdos locales que regulan destajo, ritmos, cargas de trabajo, instrumentos para el control del ambiente,
etctera.
La otra caracterstica fundamental de las luchas de 1968-69, la nueva democracia obrera, hace cambiar a
fondo el movimiento obrero italiano, en cuanto genera formas novedosas de participacin y representacin, que
desempearn un papel central durante los aos siguientes. Un primer rasgo es que parte del principio de generar la
accin desde abajo, desde el departamento y desde la fbrica, construyendo la plataforma de lucha con la
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

37

participacin de todos los trabajadores interesados. Para lograr esto se tena que romper el obstculo que impona la
estructura sindical imperante con la presencia simultnea en los centros de trabajo de tres centrales sindicales, CGIL,
CISL y UIL, con distintos vnculos partidarios y de obreros no sindicalizados. Partiendo de la unidad de base se
empiezan a implementar asambleas con capacidad de toma de decisiones en las cuales tienen derecho a participar
todos los trabajadores, independientemente de su afiliacin sindical. De all mismo surge el esquema de
representacin unitaria en la figura del delegado, elegido entre y por el conjunto de trabajadores de determinada
unidad de trabajo, por ejemplo en un departamento, de nuevo sin importar su afiliacin sindical. Los delegados de un
centro de trabajo, finalmente, forman el consejo de fbrica.
Es una estructura de participacin y representacin, pues, que parte de la estructuracin misma de la fbrica
y que unifica y hace copartcipes con igualdad de derechos a todos los trabajadores. Esta nueva forma de
organizacin obrera se construye en las luchas concretas en las cuales se da de hecho la unidad de clase y tiene
como resultado devolver a los centros de trabajo a la organizacin obrera, que se haba convertido en una estructura
externa a la fbrica con las derrotas sindicales de los aos cincuenta. Para 1972 se calcula que hay unos diez mil
consejos de fbrica con 97 mil delegados representando a 2.5 millones de trabajadores y para 1974 16 mil consejos
con 150 mil delegados representantes de 4 millones de trabajadores. Las masas obreras finalmente plantean, como
exigencia a las centrales sindicales la unidad, que redundar en la constitucin de sindicatos nicos como el de los
metal-mecnicos, FLM, y de los qumicos, FULC, y en el Pacto Federativo entre CGIL, CISL y UIL en 1972.
Al centrarse la lucha en torno a la organizacin capitalista del trabajo, la cuestin de la salud obrera se
convierte en un tema central por cuanto es una expresin tangible del malestar que provoca aqulla en los obreros.
Como en ningn otro hecho se puede leer en la salud obrera la impronta de la explotacin. Aun cuando haya
relativamente pocas demandas especficas respecto a la salud y el ambiente de trabajo durante las luchas de 1968-
69, stas generan las condiciones sociales necesarias para que la lucha por la salud se generalice, no bien empiezan
a concretarse las dimensiones de la transformacin y el control obrero sobre el proceso productivo. Asimismo, la
nueva democracia obrera, como forma de participacin y organizacin anclada en el centro de trabajo, es la
condicin ptima para llevar adelante el proceso de conocer-transformar basado en la experiencia obrera, el grupo
homogneo y la no-delegacin. El Modelo Obrero estaba hecho, pues, a la medida de la nueva situacin y "llamaba"
poderosamente a los obreros en movimiento. Se barre, adems, con un ltimo obstculo para que el Modelo Obrero
se convierta en el instrumento de masas de exploracin de la salud obrera, al quedar inscrito el derecho de
intervencin y control de los obreros en la fbrica para proteger su salud e integridad psicofsica en el artculo 9 de la
ley "El Estatuto de los Derechos de los Trabajadores", en 1970.
Durante los aos siguientes se realizan en distintas fbricas miles de estudios en su gran mayora basados
en el Modelo Obrero respecto a las condiciones de trabajo y sus repercusiones en la salud, que involucran
activamente a decenas de miles de obreros. Es un proceso surgido directamente en los centros de trabajo con la
finalidad de concretar la lucha por la transformacin de la organizacin del trabajo y sustanciar los derechos ganados
en el "Estatuto de los Trabajadores". Expresa un esfuerzo enorme de masas, imaginativo y original. Participan en l
obreros automotrices, siderrgicos, otros metal-mecnicos, qumicos, petroqumicos, de la construccin, textiles, de
la confeccin, del calzado, electricistas, agrcolas, etctera. Hay un claro predominio de iniciativa en la gran industria
como la FIAT, Alfa Romeo, Montedison, Pirelli, Michelin, Tonelli, Italsider, Breda-Fucine, Zanussi, etctera, pero,
tambin, en la mediana empresa, frecuentemente con apoyo de instituciones externas al centro de trabajo.
Al observar la problemtica abordada en estos estudios resalta que, en general, se enmarca dentro de una
visin globalizadora que, partiendo del anlisis de la compleja realidad fabril, sin diferenciar entre ambiente y
organizacin del trabajo, va individuando los riesgos y daos a la salud. Resultan, as, igualmente importantes
problemas como ritmos y cargas de trabajo, repetitividad y monotona, turnos y horarios, y ruido, sustancias qumicas,
humos, vapores, iluminacin, etctera. Son estudios que sistematizan y socializan lo que es la vida en la fbrica, que
merced a ellos deja de ser una experiencia sufrida individualmente. Significan, pues, en palabras de G. Berlinguer, un
"gran bao de realidad" y en cuanto tal son inseparables de su fuente de conocimiento: la subjetividad de la
colectividad obrera.
La importancia estratgica que llega a tener la salud en la lucha contra la organizacin capitalista del trabajo
se ex-presa en la conferencia nacional sobre "La proteccin de la salud en los centros de trabajo" organizada por las
tres gran-des centrales sindicales: CGIL, CISL, UIL, en Rimini en 1972 con la participacin masiva de Consejos de
Fbrica, Delegados y profesionistas. En las discusiones, que retoman las experiencias habidas y los planteamientos,
se destaca la organizacin del trabajo como el factor determinante de la integridad psicofsica del trabajador y por
tanto, la centralidad de la fbrica. Asimismo, se debaten las nuevas formas de organizacin obrera como elemento
esencial para la implementacin del mtodo obrero de investigacin basado en los cuatro grupos de riesgo dando
especial nfasis al grupo cuatro, en la subjetividad obrera y en una visin colectiva, esto es epidemiolgica, de los
daos.
La mocin de conclusin de la conferencia, que se convierte en la lnea sindical en este campo, fija los
siguientes principios. La salud no se monetariza, sino que deben lograrse cambios reales en el ambiente y la
organizacin del trabajo. Para esto la iniciativa sindical debe desarrollar la accin reivindicativa respecto a todos los
aspectos de la relacin laboral, partiendo de los centros de trabajo y su base organizada en los grupos homogneos,
los delegados y los consejos de fbrica. Se confirman, asimismo, la no delegacin y la subjetividad obrera, o sea, la
accin obrera en "primera persona" como principios metodolgicos centrales. Finalmente, se establece la necesidad
de un vnculo entre la lucha por la salud en la fbrica y en la sociedad, es decir, por la reforma sanitaria. Y se
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

38

concluye que todo esto es necesario "para realizar los grandes objetivos de una distinta organizacin del trabajo y de
un desarrollo econmico social diferentes en los cuales el hombre es lo principal". La Conferencia de Rimini ratifica,
pues, el compromiso sindical con las luchas obreras por la salud en el marco de la transformacin de la organi zacin
del trabajo y con el Modelo Obrero como su mtodo para conocer-transformar.
Otra objetivizacin de la temtica organizacin del trabajo-salud obrera relevante, son los acuerdos al
respecto incluidos en los contratos colectivos. En trminos generales se observa que los contratos de empresa o de
fbrica son ms avanzados y anteceden a los de rama. Este hecho expresa, por una parte, que la accin se
desarrolla principalmente en la fbrica, y, por la otra, la importancia de la llamada contratacin articulada, ya que
potencia entre si las luchas en los centros de trabajo y las emprendidas por el conjunto de los obreros de una rama.
As, por ejemplo, uno de los primeros contratos que da sustancia al artculo 9 del "Estatuto de los Trabajadores" es el
firmado en la FIAT en 1971. Aun cuando resulten una visin empobrecida de la riqueza de los acuerdos firmados a
nivel de empresa, los contratos colectivos de rama cerrados en 1972-73 reflejan los puntos centrales planteados en
este periodo. As, al igual que el primer acuerdo de la FIAT, pretenden principalmente precisar e incrementar el
derecho obrero de control e intervencin en el centro de trabajo. Por ello, logran el derecho de realizar
investigaciones obreras autnomas sobre las condiciones de trabajo con asesoramiento tcnico de comn acuerdo
con la empresa y pagado por sta; el derecho de conocer las caractersticas de las sustancias involucradas en el
proceso laboral y de suspender el trabajo cuando sus concentraciones superan las MACS; el derecho de elaborar y
gestar registros de datos ambientales y bioestadsticos. En cuanto a los organismos encargados de garantizar estos
derechos, se gana la abolicin de los viejos Comits Antiaccidentes bipartitas, que son sustituidos por los Comits del
Ambiente, formados nicamente por obreros en activo pero con liberacin de horas para realizar sus tareas.
Este complejo proceso que involucra directamente a decenas de miles de obreros en el estudio de sus
condiciones de trabajo y a cientos de miles en luchas por transformar la realidad fabril, y que transforma la
contratacin colectiva de millones de trabajadores no significa slo la toma de conciencia colectiva y masiva de los
inmediatamente interesados, sino que muestra su potencialidad de hegemonizar la accin y el pensamiento en este
campo. Esto se verifica, primero, en el hecho de que la respuesta patronal, en esta fase, es claramente defensiva y
carente de un discurso coherente, a pesar de que est en juego el control sobre el proceso de trabajo, piedra angular
de la explotacin capitalista.
En segundo lugar, tal es la fuerza de las iniciativas obreras que arrastra a las instituciones cientficas. No slo
logran ganar aliados en las universidades, sensibilizadas por las luchas estudiantiles, y las instituciones de salud,
sino que conquistan posiciones importantes en agrupaciones cientficas como la Societ Italiana di Medicina del
Lavoro y para 1975 el 38% de los artculos publicados en la revista La Medicina del Lavoro se basan en el Modelo
Obrero.Aparte de ganar influencia en los mbitos cientficos tradicionales, el movimiento constituye sus instituciones
cientficas propias. As, en 1974, la CGIL-CISL-UIL, funda el Centro Ricerche e Documentazione Rischi e danni da
lavoro (CRD) y en el mismo ao sale el primer nmero de su revista Medicina dei Lavoratori. Otro ejemplo es el
Centro di Medicina Preventiva del Lavoro en Castellanza, en cuya fundacin desempea un papel central el Consejo
de Fbrica de Montedison.
En la dinmica de este proceso se descubre una dialctica entre obreros, o si se quiere masas obreras, y las
organizaciones de masas, o sea, los sindicatos, que fortalece a ambos pero simultneamente genera contradicciones
de difcil solucin. No cabe duda de que el motor de aquellos aos de lucha es la movilizacin desde abajo, desde la
fbrica, de los obreros y su disposicin a un combate en el cual expresan su radicalidad y su capacidad de abordar y
resolver problemas de alta complejidad. Los sindicatos, por su parte, una vez que se recuperan de la sorpresa,
cuestin que por cierto se resuelve ms rpido en sus organismos de base, realizan un esfuerzo grande de
transformacin para poder, por as decirlo, llegar a un reencuentro con las masas en movimiento y cumplir con el
papel de instancia orgnica de la clase obrera. Esto implica, entre otras cosas, respaldar las luchas y los
planteamientos surgidos en los centros de trabajo, asumir como propia la nueva forma organizativa generada en la
fbrica y redefinir los vnculos partidarios ante la exigencia de unidad y autonoma obrera. Este proceso de
transformacin, asumido con menor o mayor conviccin por las distintas centrales, no carece de una alta
conflictividad y puede ser visto como un movimiento doble en el cual por una parte, los sindicatos reconquistan su
legitimidad ante los obreros y, por la otra, los obreros recuperan plenamente sus organizaciones de clase tanto
porque reflejan sus luchas cuanto porque los cuadros forjados al calor de las movilizaciones llegan a tener una
influencia decisiva en los sindicatos.
La lgica, que se establece desde la lucha misma, es de dependencia mutua ya que los obreros necesitan de
una instancia que pueda pactar acuerdos legitimados, coordinar las iniciativas y concentrar la fuerza en los
momentos cruciales, y los sindicatos necesitan de la movilizacin y la decisin obrera de enfrentarse con el capital
para lograr una correlacin de fuerza favorable. As, la lucha contra la organizacin del trabajo y por la salud obrera
requiere de acuerdos especficos que legalicen las iniciativas obreras en la fbrica y que incrementen las
posibilidades de intervencin y control sobre el proceso de trabajo sin tener que convertir cada estudio en un
enfrentamiento agudo. Asimismo, el hecho de que los sindicatos hayan asumido como propia esta lucha y el mtodo
del Modelo Obrero en Rimini abre la posibilidad de su generalizacin y sistematizacin en el conjunto de la clase
obrera, tarea que difcilmente pudiera haber sido resuelta por los distintos destacamientos obreros involucrados en
ella.
Sin embargo, la lgica de dependencia mutua est cruzada con otra lgica, la sindical, que por definicin es
de negociacin, y que no necesariamente es coincidente con ni expresa la iniciativa y aspiracin obrera. Esta
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

39

contradiccin pudiera resolverse en una instancia directamente poltica, esto es, el partido obrero que se plantea la
cuestin del poder. Esta solucin no se dio por una serie de razones que se expresan coyunturalmente en propuestas
tan contrarias como el Compromiso Histrico y la accin armada de izquierda; que ambos se muestran como
errores polticos, tal vez como complementarios, con el transcurrir del tiempo y los acontecimientos. Prevalece,
entonces, la dialctica entre la lgica de la lucha sindical y la lgica de la movilizacin e iniciativa obreras, marcadas
por un anticapitalismo intuitivo y con el tinte utpico caracterstico de los movimientos espontneos.
La gran fuerza obrera lograda a travs de la movilizacin viene a expresarse entonces como un
fortalecimiento grande de los sindicatos, que por el contenido de las luchas y por representar al conjunto de la clase
obrera llegan a emprender tareas que tradicionalmente no les haban correspondido. Surge, as, el "sindicalismo
poltico" que se fija como consigna la Lucha por ganar el control sobre "dnde, cmo, qu cosa y para quin
producir". Propuesta que, como es obvio, equivale a aspirar al control sobre todos los aspectos del proceso de
produccin, y que, en rigor, es la explicacin del contenido de las luchas de masas contra la organizacin capitalista
del trabajo. Aqu habra que acotar, sin embargo, que simultneamente con proponerse tareas de esta envergadura
los sindicatos se aslan relativamente de otras instancias polticas al adoptar el principio de incompatibilidad entre
cargos sindicales y cargos de representacin parlamentaria y de direccin partidaria como confirmacin de la
autonoma obrera respecto a los partidos polticos.


3. El periodo de transicin de lo global a lo especfico (1975-1981)

En un primer momento la burguesa no logra articular una respuesta coherente ante la ofensiva obrera, pero
tampoco poda aceptar que se le disputara el control sobre el proceso de produccin, fuente del plusvalor. El efecto
inmediato de las luchas de los aos de 1969 a 1974 es que los incrementos salariales sobrepasan los de la
productividad con efectos directos sobre las ganancias. As, para 1970-74 la tasa de incremento promedio anual del
salario es 6.1% y de la productividad 4.0%, mientras que los mismos datos para 1965-69 eran de 5.2% y 6.3%
respectivamente.
Para mediados de los aos setenta, sin embargo, las organizaciones patronales, especialmente Confindustria
(Confederazione dell'Industria Italiana) encabezada por G. Agnelli de la FIAT, logran poner en marcha una nueva
estrategia aprovechando la crisis, provocada por una mezcla de elementos externos, como la crisis, de los
energticos y sus efectos sobre la economa internacional en 1973-74, e internos como las restricciones estatales al
crdito, la baja de la inversin que llega a ser -12.7% respecto al ao anterior en 1975 y la fuga de capital.
Esta estrategia, que es un ejemplo aleccionador del uso capitalista de la crisis, consiste por una parte en un
discurso ideolgico, que retoma cuestiones planteadas por el movimiento obrero como la reduccin de los
desequilibrios regionales, la prioridad del consumo colectivo y el mejoramiento de la calidad de la vida obrera, y por la
otra, en medidas reales tendientes a lograr un mayor apoyo estatal al capital, la dispersin productiva y la
reorganizacin del trabajo y el recambio tecnolgico sobre bases capitalistas. Es importante detenerse especialmente
en las dos ltimas cuestiones, porque muestran el aprendizaje patronal de las luchas obreras y porque son elementos
centrales para comprender los cambios estructurales que condicionarn el campo de confrontacin entre capital y
trabajo. La dispersin o desconcentracin productiva consiste en desarrollar un nuevo tipo de articulacin entre las
plantas productivas, sacando fases enteras de la produccin de las fbricas grandes, encargndolas a medianas y
pequeas plantas o, incluso, encargando la produccin a domicilio. La razn de esta nueva divisin del trabajo
espacial es lograr unidades productivas donde el poder sindical es dbil, lo que permite, por una parte, volver letra
muerta partes del contrato colectivo de rama y, por la otra, sofocar la conflictividad laboral.
La reorganizacin del trabajo y el recambio tecnolgico, tal como se implementan sobre todo en la gran
empresa a partir de mediados de los aos setenta, tienen implicaciones serias para el movimiento obrero, ya que por
un lado incrementan el desempleo y por el otro reestructuran el cuerpo fabril y, por tanto, desestructuran a los grupos
homogneos y su experiencia. Los efectos sobre el empleo se muestran en los despidos masivos en las grandes
empresas y en un aumento ao con ao en el desempleo, que va del 5.4% en 1974 para llegar a 8.4% en 1981,
porcentaje que equivale a cerca de dos millones de personas. El recambio tecnolgico, que conlleva una
reinstrumentacin operativa de las plantas, se expresa como un nuevo impulso a la automatizacin con la
introduccin de robots, mquinas de control numrico e incremento en el control electrnico en los procesos de flujo
continuo. La automatizacin se introduce especialmente en las fases productivas de alta conflictividad obrera,
eliminando los "puntos calientes", y significa la disolucin repentina de colectividades obreras enteras, tornando
esencialmente intil la experiencia obrera basada en un conocimiento acumulado y profundo del proceso laboral. As,
con el recambio tecnolgico el capital no slo destruye la base de la organizacin obrera en la fbrica, el grupo
homogneo, sino que tambin quita el sustento de la impugnacin obrera: la experiencia acumulada. Finalmente, con
la reinstrumentacin operativa de las plantas se presenta la oportunidad de implementar una mayor especializacin y
parcelacin de tareas con reduccin de tiempos y mayores cargas de trabajo. Como es obvio, una estrategia tan
compleja requiere de aos para implementarse y apenas empieza a delinearse en 1974-75, y no toma por sorpresa al
movimiento obrero. No deja de ser significativo que los planteamientos del capital vengan a reconfirmar la
"centralidad de la fbrica": que para mandar en la sociedad es preciso mandar en la fbrica.
Las luchas alrededor de la negociacin de los contratos colectivos de rama en 1975-76 pueden ser vistas
como el momento culminante de la fuerza obrera acumulada, ya que en la lnea de "dnde, cmo, qu cosa y para
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

40

quin producir" se conquista el derecho del sindicato de intervenir en las decisiones respecto a la nueva inversin y a
la reorganizacin y reestructuracin productiva, as como de controlar la subcontratacin de tareas de produccin y
de mantenimiento de las plantas. Sin embargo, al mismo tiempo que las conquistas logradas expresan la gran fuerza
obrera que hay detrs de los sindicatos firmantes, inauguran segn Chiaramonte una nueva fase de distanciamiento
entre el aparato sindical y sus bases, dado que la plataforma de lucha no fue construida desde los rganos de base
con la movilizacin en las fbricas, lo que redunda en que no hay fuerza para defender y concretar extensamente las
conquistas.
En cuanto al terreno de las luchas por la salud obrera se pueden observar algunos cambios importantes en
este periodo, que se expresan en un paulatino abandono de los estudios, con un acercamiento global a favor de los
que se centran en factores de riesgo especficos. 0 sea, en trminos del Modelo Obrero se pone el nfasis en los
grupos uno y dos relegando el tres y, especialmente, el cuatro, ms claramente con la organizacin del trabajo en
sentido restringido. Aparece, entonces, una separacin de hecho entre el ambiente del trabajo y la organizacin del
trabajo, conceptos anteriormente usados indistintamente. Un ejemplo relevante de este cambio es el seminario de St.
Pierre en 1976, organizado para preparar la contratacin de la FIAT con la participacin de delegados de esta
empresa y de otras secciones de la FLM, donde se fijan como problemas prioritarios, en funcin de su gravedad, la
extensin y posibilidad de la prevencin, la silicosis, el ruido, los contaminantes ambientales y cancergenos y,
finalmente, los accidentes. Asimismo, en los estudios realizados en una serie de empresas de la siderurgia se
sealan como riesgos principales el ruido, las vibraciones, los microclimas desfavorables, los campos
electromagnticos, los polvos y humos, el slice, el asbesto, los contaminantes del aire, las alergias, los males del
aparato cardio-circulatorio, los turnos y los accidentes. Riesgos que todos, con la excepcin de los turnos y una parte
de los del aparato cardio-circulatorio, pertenecen a los grupos uno y dos. Otros ejemplos los constituyen los estudios
en los silos de Gnova respecto al ruido y los polvos en 1975, el "Proyecto Saturnismo" en la industria de la cermica
de Reggio Emilia y Modena en 1975, el estudio de la industria cementera sobre el ruido, las vibraciones, el
microclima, los polvos y los accidentes en 1976-7875 y la encuesta nacional de la FULC sobre cloruro de vinilo en
1976.
Otro cambio que se observa en las investigaciones, es que tienden a ocuparse no de un centro de trabajo
sino de los riesgos especficos de un determinado tipo de industrias o, alternativamente, como en el caso de la FULC,
a mapear el uso industrial de determinada sustancia, comprobadamente cancergena. Por el tema de estos estudios
se podra pensar que son realizados con una metodologa tradicional. No ocurre as, dado que la mayora de ellos
utilizan, por lo menos en alguna fase, la metodologa del Modelo Obrero por cuanto incorporan la experiencia o
subjetividad obrera respecto a los riesgos y daos del centro de trabajo. Aun cuando sea difcil tener una medida
cuantitativa respecto al volumen de estudios realizados y del nmero de obreros directamente involucrados en ellos,
dado que no hay un registro sistemtico, todo parece indicar que es mucho menor que en el periodo anterior. As, por
un lado, el nmero de estudios realizados con participacin obrera y publicados es menor para este periodo y por el
otro, hay una serie de referencias en la literatura sindical que sealan una cada en la actividad alrededor de 1975.
Finalmente, los artculos basados en el Modelo Obrero en la revista del establecimiento cientfico, Medicina del
Lavoro, cae bruscamente del 38% en 1975 al 8% en 1976 y al 4% en 1978.
El reflejo de esta situacin en los contratos colectivos de rama de 1975-76 es que hay pocos planteamientos
nuevos y ms bien se precisan y profundizan algunas cuestiones pactadas en 1972-73, aun cuando los acuerdos
generales referidos a la intervencin sindical respecto a la inversin y la reestructuracin industrial abran perspectivas
de lucha por la salud obrera. Es importante sealar aqu, empero, un problema que aparece como una paradoja.
Justo en el momento cuando las fuerzas del capital y el trabajo se confrontan respecto al control sobre el proceso de
produccin con proyectos globales claramente distintos, las iniciativas de lucha por la salud se desarrollan por una
va que pone en el centro, el ambiente de trabajo en un sentido restringido y no la organizacin capitalista del trabajo,
que era su punto de partida. Esta opcin tendr implicaciones trascendentales, ya que la reduce, de hecho, a una
cuestin secundaria, cuando se recrudece el ataque del capital sobre la clase obrera al desplegarse su estrategia con
los efectos ya sealados sobre el desempleo, el salario y las condiciones de trabajo. Es una opcin que abre la
posibilidad, pues, de contraponer el empleo con la salud, el salario con la salud, la productividad con la salud, lo que
tiende a relegarla a un segundo plano.
Parece posible marcar como punto de inflexin entre la fase ofensiva y defensiva del movimiento obrero la
adopcin de la llamada lnea del EUR por parte de las centrales sindicales en febrero de 1978, tanto por su contenido
como por sus efectos de divisin entre la dirigencia sindical y las bases obreras. Es una propuesta de poltica
econmica que plantea, por una parte, impulsar la programacin democrtica promoviendo especialmente el
desarrollo del Mezzogiorno, la inversin masiva productiva y la proteccin al empleo y, por la otra, el compromiso
sindical de moderar las demandas salariales y contener la conflictualidad laboral. Este pacto de "solidaridad nacional"
con la patronal Lleva a una impugnacin de la cpula sindical por parte de amplios destacamentos de trabajadores,
que empieza a generar una crisis de confianza y representatividad en los sindicatos.


Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

41

Cuadro I



Como se desprende del cuadro I, la desconfianza obrera respecto a la operancia de la poltica del EUR se
mostr fundamentada. As, mientras los sindicatos cumplen con su parte del pacto moderando salarios y evitando los
conflictos laborales, el desempleo y la inflacin suben y la inversin muestra un comportamiento inestable durante los
aos de 1978 a 1981. Simultneamente la burguesa lleva adelante su poltica de desconcentracin productiva
impulsando la economa difusa, donde reduce el costo de mano de obra mediante el pago de salarios bajos y la
evasin del pago de prestaciones.El recambio tecnolgico, asimismo, provoca despidos masivos en la industria tal
como ocurre, por ejemplo, en la FIAT con 23 mil obreros en 1980 y en Alfa Romeo con 13 mil obreros en 1981. El
conflicto en la FIAT resulta especialmente significativo, ya que muestra una ruptura seria entre la cpula sindical y los
obreros. Con la fbrica prcticamente ocupada por los obreros, la FLM firma el acuerdo, que mete a 35 mil obreros
en la Caja de Desempleo.

La derrota de la propuesta sindical y la crisis de confianza dentro de las organizaciones sindicales tienen
repercusiones serias sobre las tendencias unitarias y las formas de organizacin y de toma de decisiones
democrticas. El alienamiento partidario de la burocracia sindical, especialmente de los demcratas cristianos y
socialistas, al tiempo que el PCI rompe con los planteamientos de un gobierno de Solidaridad Nacional en enero de
1979 y abandona el Compromiso Histrico en diciembre de 1980, generan graves conflictos entre CGIL, CISL y UIL y
dentro de ellas respecto a cmo conducir el movimiento sindical; se enfrentan una lnea de confrontacin y otra de
conciliacin con la patronal y el gobierno. Hay, adems, ua ruptura importante de las prcticas de generar las
decisiones desde abajo, desde los departamentos y las fbricas, cuando los acuerdos son globales y de cpula.
Estas nuevas prcticas debilitan la organizacin y representacin de base, o sea, los consejos y los delegados, ya
que su quehacer se vaca de contenido. Se fortalece, as, la tendencia a convertir a los obreros en masas
movilizables y no en protagonistas de las luchas.
La orientacin general de la poltica sindical y el debilitamiento de la organizacin y accin de base,
potenciados por los efectos de la reorganizacin del trabajo y el recambio tecnolgico, se juntan, as, con la
orientacin ambientalista de los planteamientos respecto a la salud obrera, visible ya desde 1975. Esta combinacin
perfila una tendencia regresiva en esta lucha en dos vertientes. Por una parte, fortalece la delegacin tcnica del
estudio de la problemtica de los riesgos ambientales y, por la otra, perfila a la salud obrera como una cuestin ms
en la lista de reivindicaciones, y ponderada como tal en la escala de prioridades. Y de no dudar que su puntaje
resulta mucho ms bajo que el del salario y el empleo. Se desvanece la segunda parte de la consigna "se trabaja
para vivir, pero trabajando se muere" y se sustituye por la resignada pero "realista" consigna "la salud no se vende
pero tampoco se regala". Queda confirmada la estrategia ambientalista, tecnocrtica y vertical, en las conclusiones
del seminario de CGIL en 1981, en el cual se propone fijar uno o dos riesgos especficos por rama y luchar por su
control en el marco de una poltica industrial sindical sobre la base de la intervencin en la reestructuracin
productiva.
En las distintas discusiones respecto a cmo relanzar la lucha por la salud en este periodo, se enfatiza
reiteradamente la incapacidad de la dirigencia sindical para retomar e impulsar las iniciativas y los planteamientos en
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

42

las fbricas. Esta cuestin se expresa tanto en el alejamiento entre el aparato sindical central y sus rganos en los
centros de trabajo, como en el debilitamiento de la contratacin articulada y la ausencia de la generalizacin de los
acuerdos locales. Sin embargo, aun en las posiciones que priorizan la accin en la fbrica hay una clara tendencia a
centrar el esfuerzo en uno o dos factores de riesgo en vez de hacer un acercamiento global. Propuesta racional y
eficiente, pero de naturaleza totalmente distinta a aquella nacida en la lucha contra la organizacin capitalista del
trabajo y desarrollada en miles y miles de fbricas con la energa, tal vez eufrica, de aquellos hombres "objetos de la
produccin" que intentaron convertirse en sujetos de su destino.

III. LAS CONTRADICCIONES DEL PROCESO

Extraer las enseanzas de un proceso tan rico en experiencias del despliegue descomunal de energa y
creatividad obreras obviamente es una tarea colectiva nada sencilla. Asimismo, est involucrado un gran nmero de
temas y problemas, unos generales y otros particulares, que pueden ser abordados desde distintos ngulos y con
resultados diversos. Aqu slo intentar un acercamiento a dos cuestiones que me parecen centrales. Una primera es
el anlisis del proces en lo que se refiere a la construccin de un proyecto de clase en relacin a la salud y la
constitucin de su sujeto, en el marco de las condiciones sociales y polticas en las cuales se desenvuelve. Una
primera vertiente, entonces, concierne a la dialctica que se da entre obreros y organizaciones obreras dentro de una
correlacin de fuerzas cambiantes entre capital y trabajo y una segunda se ocupa del anlisis de la capacidad del
capital para apropiarse elementos del proceso y revertirlos en contra de la clase obrera.
La segunda cuestin, respecto a la cual hay una gran riqueza de elementos, es el papel de la teora en la
conformacin de la conciencia y en su relacin con la experiencia de clase. Para desentraar este problema es
preciso revisar, por una parte, la propuesta conceptual analtica del Modelo Obrero y, por la otra, su metodologa
fincada en la subjetividad obrera, el grupo homogneo, la no-delegacin y la validacin consensual, que expresan
una concepcin especfica del vnculo teora-prctica.
La concepcin de la salud obrera que est implcita en las luchas por ella de comienzos de los setenta, se
distingue de la dominante por cuanto la ubica como una condicin cualitativa de la vida, extrayndola de la lgica
mercantil de la fuerza de trabajo. Esto no se restringe a una redefinicin formal sino que es ante todo un acto
desenajenante, ya que equivale a dejar de mirarse uno mismo con los ojos del capital, reencontrndose como ser
humano. Hay, entonces, una propuesta propia y distinta en base a la cual se pueden desarrollar una nueva
teorizacin y una nueva prctica.
Sera poco preciso sostener que fue "descubierta" por los obreros inmersos en condiciones de trabajo que les
quitaba la vida en vida, dado que la misma existencia de estos obreros y estas condiciones de trabajo haban
impulsado ya el cuestionamiento de la concepcin y explicacin mdica dominante de la enfermedad. Era, pues, un
terreno impugnado del pensamiento y la prctica burguesa. Sin embargo, lo que lo convierte en un planteamiento
social y polticamente relevante son las movilizaciones obreras. Tal como ocurren las cosas parece que ms que un
movimiento unidireccional, hay un encuentro, un repentino descubrimiento de complementariedad. Es decir, la
movilizacin y la lucha no se generan corno el resultado de la introduccin desde fuera de una teora nueva de la
salud obrera, como tampoco la teorizacin surge como el resultado de ellas, sino que cuando las luchas contra la
organizacin capitalista del trabajo estallan sus protagonistas encuentran una explicacin de parte del malestar
experimentado en la fbrica en esta visin distinta de la salud.
El anlisis del proceso, asimismo, muestra que, en un primer momento, los planteamientos ms avanzados
emanan de los obreros e intelectuales, y no de sus organizaciones. El polo ms adelantado son las masas que con
sus luchas y propuestas rebasan los tmidos planteamientos de los sindicatos. En realidad la consigna "la salud no se
vende, los riesgos se eliminan" no es slo una respuesta a la patronal sino la impugnacin de una lnea reivindicativa
que monetariza la salud y considera inmutables el proceso tecnolgico y la organizacin del trabajo. Pero es una
impugnacin fraternal, que contiene una exigencia de poner a tiempo los planteamientos y las formas de organizacin
y toma de decisiones. Porque si bien las masas obreras intuyen lo que quieren y tienen una gran disposicin al
combate, necesitan de instrumentos, organizativos y conceptuales, para alcanzarlo. Parece probable que los
sindicatos hubieran quedado al margen de la movilizacin si no hubieran aceptado el reto de transformarse
retomando la nueva democracia obrera y los nuevos planteamientos. Tal vez se podra sostener que las masas
obreras que protagonizan las movilizaciones, dadas sus caractersticas esencialmente espontneas, no tienen un
proyecto histrico. Sin embargo, est presente una visin de lo que se rechaza y lo que se anhela, ciertamente con
tinte utpico, que va ms all de un pliego reivindicativo, apuntando a una nueva sociedad. Y la Lucha por la salud lo
muestra con claridad.
El problema, entonces, consiste en cmo construir y dar sustancia a este proyecto, que solamente est
dibujado en sus grandes lneas. Es en este contexto que el Modelo Obrero se ofrece como un instrumento til para la
accin en cuanto elemento ordenador de la impugnacin y la creatividad y a la vez como un mtodo de socializacin
de conocimiento. La gran relevancia del Modelo Obrero en cuanto mtodo de accin se explica por varias de sus
caractersticas. Hace abordable un aspecto de la lucha contra la organizacin del trabajo al ofrecer elementos
concretos para un anlisis encaminado a generar propuestas de cambio. Es decir, hace creble la posibilidad de la
transformacin. No menos importante es que moviliza la experiencia vivida individualmente y la colectiviza. Cataliza,
pues, el descubrimiento social de la experiencia individual. Es, adems, un mtodo de accin que crea su propio
sujeto, el grupo homogneo y el delegado, ya que es en todas sus etapas participacin y accin. Como prctica
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

43

elimina la separacin entre objeto y sujeto en la medida en que el objeto la salud obrera es estudiado por los
propios obreros interesados. En este sentido incluso se puede sostener que es un mtodo que prefigura la
superacin de la divisin capitalista del trabajo por cuanto niega su caracterstica definitoria, esto es, la separacin
entre concepcin y ejecucin del trabajo. Vuelve a reunir en la accin el conocer y el hacer, unidad suprimida en el
trabajo fabril. As, representa la implementacin tal vez ms lograda del principio, adoptado por el movimiento obrero
en aquel momento, de utilizar el momento de la confrontacin como momento de realizacin de la demanda, ya
que realiza un aspecto del objetivo mximo de la lucha, estoes, la abolicin de la divisin y organizacin capitalista de
trabajo.
Por su propia forma de operar el Modelo Obrero a la vez que un mtodo de accin es un mtodo de
aprendizaje y de socializacin de conocimiento, cuestin planteada por sus constructores como la reapropiacin de
los modelos cientficos dominantes y la recuperacin de la experiencia obrera. El hecho de que decenas de miles de
trabajadores se hayan dado a la tarea de analizar la fbrica y sus riesgos y daos y que un nmero todava mayor
haya participado en luchas por la salud, se traduce necesariamente en un proceso educativo masivo en el cual se
aprende haciendo. Es un proceso que, adems, se fortalece al ganarse la demanda de las 150 horas en cuyo
marco se desarrollan seminarios entre obreros y cientficos sobre la salud obrera. Esto permite que, en unos pocos
aos, haya una socializacin de conocimientos respecto a la salud que le convierte en una cuestin que permea todo
el tejido social y se hace cultura.
En el periodo de iniciativa y movilizacin obrera, el Modelo obrero desempea un papel muy importante tanto
porque permite hacer planteamientos ms precisos respecto a la salud obrera, como porque en cuanto mtodo de
accin y resocializacin de conocimiento va forjando el sujeto histrico: hombres con un proyecto y con capacidad de
implementarlo. Sin embargo, es un proceso que genera sus propias contradicciones, unas resueltas y otras que
afloran cuando la premisa del primer periodo la ofensiva obrera basada en la accin de masas cambia.
Al desarrollarse y extenderse la lucha por la salud, surge un aserie de nuevas necesidades, que difcilmente
pueden ser resueltas por cada grupo homogneo o consejo de fbrica. Se requiere, as, de apoyo tcnico para cierto
tipo de mediciones y anlisis, de mecanismos que permiten sistematizar y documentar los estudios-accin e
instrumentos que legalicen los avances. Se necesita, pues, de una organizacin ms compleja que pueda procesar
y satisfacer estas necesidades, y que se encuentra en los sindicatos. Por esto la importancia de que CGIL-CISL-UIL
ratificaran como suya la lucha por la salud y su mtodo el Modelo Obrero en Rimini en 1972. empero,
simultneamente se prefiguran el traslado del papel central de los obreros al sindicato y la entrada a una lgica
eivindicativa. Esto, en un primer momento, es apenas perceptible, ya que con los cambios operados en el sindicato
su accin emana y se organiza desde la fbrica. Por esto, ms que una delegacin d la accin en el sindicato, hay un
fortalecimiento mutuo. La concentracin articulada y la generalizacin de acuerdos locales a travs de los contratos
de rama lo ejemplifican as como el establecimiento del Centro Ricerche e Documentazione, la publicacin de la
revista Medicina dei Lavoratori, los estudios coordinados por tipo de industria, etctera.
Empero, a mi parecer, el abandono paulatino de un acercamiento global a la cuestin organizacin del
trabajo-salud obrera a favor de la opcin ambientalista y los factores de riesgo especficos encuentra una parte de su
explicacin (la otra es ms bien de orden terico) en que se haya inscrito en la lgico reivindicativa. Ocurre as
porque en sta, definicin, se tienen que hacer propuestas desglosables, claramente delimitadas y acordables, y los
riesgos bioqumicos-fsicos se prestan ms a esto que las relaciones ms complejas entre el proceso laboral y la
salud. Cabe aclarar, sin embargo, que esta opcin prctica a su vez tiene efectos tanto sobre la propuesta y la
concepcin respecto a la salud obrera como sobre quien protagoniza el proceso, cuestin que aparece con claridad
al desarrollarse una nueva correlacin de fuerzas entre capital trabajo a finales de los aos setenta, que hace que el
movimiento obrero pase definitivamente a una fase defensiva, atrapado entre el desenvolvimiento de la crisis y el uso
que de ella hace el capital para avanzar su estrategia. A pesar de los intentos sindicales de imprimir un rumbo distinto
a los acontecimientos se profundiza la lgica de negociacin subordinada a partir de la adopcin de la lnea del EUR
y con ella se incrementan las contradicciones entre los trabajadores y los sindicatos. Obstaculiza la retroalimentacin
entre masas y organizaciones de masas, se fortalecen tecnocrticos del aparato sindical, que recogen las demandas
especficas de la lucha por la salud obrera desligndolas de la propuesta global. De all hay slo un paso de vuelta a
la monetarizacin y a relegar la salud a un lugar secundario en el peligro petitorio.
La otra dimensin de la ltima fase de este proceso tiene lugar en la fbrica, ya que la organizacin de base -
1os delegados y los consejos no slo pierde fuerza por las contradicciones con la estructura sindical central sino,
tambin, por los efectos de la reestructuracin industrial, parte medular de la estrategia del capital. Los
licenciamientos masivos y el recambio tecnolgico transforma el tejido fabril y redundan en la destruccin, por lo
menos parcial, de dos elementos fundamentales del Modelo Obrero: el grupo homogneo y la experiencia obrera. Se
confirma, pues, de nueva cuenta que el capital, al mismo tiempo que es el generador sin igual de conocimiento, es su
mximo destructor. Hace intiles de tajo aos y aos de cuidadosa observacin y experiencia acumulada. Cuestin
que nos lleva a la otra vertiente de anlisis de la lucha por la salud obrera, que se refiere al papel de la teora en la
conformacin de la conciencia, que a su vez pasa por el anlisis del Modelo Obrero coma mtodo de generacin de
conocimiento.
Cabe recordar de nuevo que los estudios de la salud en la fbrica no surgen ni encuentran su metodologa
espontneamente, sino de la confluencia entre la necesidad de las masas de sustanciar la lucha contra la
organizacin del trabajo imperante y una propuesta terico-metodolgica que permita implementar su solucin.
Ciertamente no se trata de dos fenmenos independientes entre s, ya que slo son manifestaciones diversas del
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

44

proceso en el cual se va conformando; objetiva y subjetivamente, la clase obrera italiana durante los aos sesenta.
Lo que interesa destacar, sin embargo, es que media entre ellas una relacin compleja donde la teora y la prctica
son instancias distintas. Su origen comn en un mismo proceso global resulta crucial para qu se pueda dar esta
confluencia, cuando las condiciones maduran pero se gestan con relativa independencia. El Modelo Obrero no
genera la lucha de masas contra la organizacin capitalista del trabajo, pero el hecho de que haya existido como
planteamiento terico-metodolgico cuando se dan les imprime una direccin y una forma determinada.
Ya se explor el dinamismo del Modelo Obrero en cuanto mtodo de accin y de socializacin de
conocimiento, que explica en buena parte su idoneidad como instrumento de masas en la lucha por la salud. Falta,
sin embargo, analizarlo en cuanto mtodo de generacin de conocimiento y teorizacin de la relacin trabajo-salud,
ya que de all parecen desprenderse otros elementos que explican la parbola de la lucha por la salud obrera en Italia
Se ha sealado ya que la concepcin de la salud y su relacin con el trabajo contenido en los cuatro grupos
de riesgo del Modelo Obrero no se distingue, con la posible excepcin del grupo cuatro, de la teorizacin que de ellas
hace la medicina del trabajo dominante. Es decir, cualquier tratado de patologa ocupacional enumera el microclima,
el ruido, los gases, los humos, los polvos y el esfuerzo fsico pesado como riesgos del ambiente laboral. As, la
principal innovacin no reside en una reconceptualizacin de la problemtica sino en el reordenamiento de los
factores de riesgo de tal forma que son ms coincidentes con la experiencia directa de la fbrica. La ausencia de una
reconceptualizacin no resulta tan evidente respecto al grupo cuatro, que se refiere al conjunto de factores, con
excepcin del esfuerzo fsico, que causan fatiga. Incluye, as, ritmos y cargas de trabajo, monotona y repetitividad,
grado inadecuado de responsabilidad, etctera. Existe cierta ambigedad conceptual de este grupo, ya que podra
estar basada en la concepcin de la psicologa industrial de los elementos que generan insatisfaccin laboral, o bien
la enumeracin de los elementos que caracterizan a la organizacin taylorista-fordista del proceso laboral y, por
tanto, un intento de medir a travs de ellos aspectos esenciales del impacto de la organizacin capitalista del trabajo
en la salud.
La observacin de que en el Modelo Obrero no hay una reconceptualizacin respecto a la salud y su relacin
con el trabajo se confirma, adems, en la insistencia sobre la necesidad de que los obreros se "reapropien de los
modelos tcnicos", ya sean de los mdicos o de los ingenieros industriales. Esto revela una concepcin
instrumentalista de la ciencia en la cual su contenido es neutral y lo que importa es quin controla su uso social.
Ciertamente esta visin de la ciencia est contrapuesta con la que se expresa en el Modelo Obrero respecto a la
tecnologa, ya que tiene como premisa que las opciones tecnolgicas son opciones de clase, lo que no deja de ser
una contradiccin.

Puede parecer una pedantera detenerse en el anlisis de si hay una reconceptualizacin o no respecto a
salud-trabajo en el Modelo Obrero, ya que sea como fuera ayud a ordenar la observacin y la experiencia en un
gran nmero de estudios y fue la base de todo un ciclo de lucha. Sin embargo, haber adoptado una mirada finalmente
mdica introduce puntos ciegos, tambin, en la mirada obrera y conduce la exploracin de la fbrica en una
determinada direccin, que tiende a quitar importancia a la propuesta metodolgica de recuperar la subjetividad
obrera con el fin de ubicarse en un horizonte de visibilidad distinto. En el primer periodo parece que este problema
terico-conceptual no tuvo mayor importancia, principalmente porque el sentido general de la lucha por la salud
obrera como recuperacin de una cualidad humana negada por el trabajo fabril capitalista estaba expresada en el
movimiento mismo y no dependa, de una u otra teorizacin.
En cuanto avanzan los acontecimientos y la lgica contractual reivindicativa empieza a prevalecer, la
ausencia de una reconceptualizacin de la relacin trabajo-salud hace que cada una de las demandas particulares
pierdan su conexin con una propuesta global respecto a la salud obrera y se retroalimente la visin puramente
ambientalista. Con esto no pretendo decir que la exposicin a qumicos, polvos, ruido, etctera, carezcan de
importancia, sino que el problema consiste en que la relacin trabajo-salud queda reducida a una relacin externa
entre cosas (factores de riesgo), y hombres (obreros). Es significativo que el grupo cuatro, que apunta a la posibilidad
de otra conceptualizacin, se desarrolle poco y quede esencialmente perdido en las ltimas fases del proceso. La
movilizacin obrera y sus planteamientos en el primer periodo, por as decirlo, actualizan y materializan un horizonte
de visibilidad distinta a la de la medicina dominante, por cuanto ponen en el centro otro tipo de problemtica y dejan
ver una conexin distinta entre los fenmenos, que a su vez plantea nuevas exigencias a la ciencia. Es, pues, la
ocasin de impulsar el proceso de generacin de conocimiento en una nueva direccin. Sin embargo, esto no se da
automtica ni espontneamente, sino que tiene que ser mediado por un proceso de teorizacin y rearticulacin del
conocimiento existente, proceso que en este caso no se da o se da muy limitadamente.
Parte de la explicacin de esta falta de teorizacin indudablemente se debe a la rapidez de los
acontecimientos estamos hablando de un lapso de unos diez aos; esto difcilmente permite consolidar una lnea
de pensamiento, especialmente en medio de situaciones de mxima confrontacin y conflictividad que tensan todas
las contradicciones de la sociedad. Sin embargo, otra parte de la explicacin parece derivarse de la concepcin del
Modelo Obrero respecto al proceso de generacin del conocimiento y la relacin entre teora y prctica que tiene en
el centro los conceptos de subjetividad o experiencia obrera y la no-delegacin. Ciertamente no hay una concepcin
uniforme respecto a qu se entiende por subjetividad-experiencia obrera, ya que va desde la ms restringida
vivencia individual subjetiva de una situacin hasta la ms amplia posicin de conocimiento colectivo y capacidad
de actuar sobre la realidad transformadora, esto es, el ser sujeto.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

45

La concepcin que se perfila en el Modelo Obrero ms claramente es la subjetitividad-experiencia obrera
como conocimiento latente acumulado, resultado del vivir y actuar en determinada realidad, cuyo portador es el grupo
homogneo, o sea, la colectividad que comparte esa realidad. No existe espontneamente como un cuerpo ordenado
y sistematizado de conocimiento sino que asume esta forma a travs de la recuperacin de la experiencia en un
proceso de explicitacin y confrontacin de las vivencias individuales realizado por el grupo homogneo y que resulta
en un conocimiento validado consensualmente. La otra vertiente del proceso de generacin de conocimiento en esta
concepcin, est dada por la "reapropiacin de los modelos tcnicos" que es la forma de tener acceso al
conocimiento cientfico formal referido a lo que la experiencia reconoce como relevante. De la confrontacin y fusin
entre ambos surge una sntesis, que es el nuevo conocimiento.
Est claramente planteada aqu la intencin de impulsar el proceso cientfico desde el horizonte de visibilidad
obrera en la medida en que es la experiencia obrera la que descubre y "elige" qu problemas abordar al tiempo que
contempla a la subjetividad-experiencia como una fuente nueva de datos objetivos, o sea, cientficos. Sin embargo,
contiene dos supuestos que definen su devenir en cuanto proceso de generacin de conocimiento. Por una parte,
est implcito que la experiencia de un grupo homogneo expresa inmediatamente y sin mediaciones la experiencia
de la clase, o sea, est la idea de equivalencia directa entre lo particular y lo general, o, alternativamente, de lo
general como la suma de las situaciones particulares. Concepcin que rinde innecesario el proceso de extraccin de
lo general de lo particular, o sea, la ciencia o la teora. Por otra parte, cuestin que solamente es otra cara del mismo
problema, plantea que lo vivido es lo real, que la experiencia obrera es inmediatamente reveladora de la esencia de
la realidad; es un empirismo que de nuevo elimina la teora como un momento necesario en el proceso de generacin
de conocimiento.
De esta concepcin se desprende, lgicamente y sin necesidad de ms elaboracin, que el sujeto productor
de conocimiento es el grupo homogneo actuando bajo el principio de la no-delegacin de este papel en los tcnicos,
simpatizantes u hostiles. La experiencia obrera es, pues, la clave de la autonoma obrera y cada grupo homogneo
su propio "intelectual orgnico". Finalmente, de este razonamiento sigue la no diferenciacin entre teora y prctica,
ya que la prctica resulta inmediatamente teora y viceversa. El hacer es conocer y el conocer es hacer, o como dice
Cini, "se salta el nexo fundamental de la dialctica entre teora y prctica".
Los problemas que se derivan de este marco epistemolgico estn marcados en el proceso de generacin de
conocimiento que se bas en el Modelo Obrero. Indudablemente se logr un conocimiento ms preciso respecto a un
gran nmero de centros de trabajo particulares, a una escala que en ausencia de este movimiento por la salud obrera
hubiera sido impensable. Parece incluso probable que en unos cuantos aos se hayan iniciado ms estudios de
condiciones de trabajo y salud que durante todo el periodo anterior, lo que redunda en la incorporacin de la realidad
fabril al mapa del territorio socialmente conocido. Asimismo, los estudios permiten a los trabajadores impugnar la
versin patronal respecto a los riesgos presentes en los centros de trabajo y ejercer un control de calidad sobre las
medidas y acciones implementadas respecto a la salud obrera, o sea, forzar la actualizacin y aplicacin del
conocimiento existente en las situaciones concretas y acabar con un uso engaoso, parcial y atrasado del
conocimiento profesional en este campo.
Sin embargo, los avances no resultan tan claramente exitosos cuando se intenta analizar el contenido del
conocimiento generado. Es un conocimiento nuevo, en el sentido de revelar nuevos problemas y producir
explicaciones innovadoras de carcter general, o es la verificacin del conocimiento existente en situaciones
particulares? Se logra una nueva comprensin de la realidad, o se incorporan ms parcelas de la realidad al mapa
de lo conocido por una va distinta a la utilizada anteriormente? La respuesta no es unvoca, ya que en una serie de
estudios est sugerido un nuevo entendimiento de situaciones concretas, pero no llega a cristalizar en una propuesta
generalizable. Parece que se entremezclan respecto a esta cuestin dos elementos. Por una parte hay una ausencia
notable de momentos de teorizacin y sntesis que permitan extraer de los estudios particulares lo que tienen de
general. Se seala con frecuencia la necesidad de generalizar las experiencias realizadas, pero se entiende como la
transmisin y socializacin de los hallazgos de cada estudio y no como un proceso de teorizacin. Por otra parte, a
pesar de basar las investigaciones en la subjetividad-experiencia obrera, la teorizacin que subyace a los cuatro
grupos de riesgo le impone una especie de camisa de fuerza que conduce la observacin a lo que los grupos dejan
ver. 0 sea, se genera una contradiccin en la propia metodologa, ya que al mismo tiempo que enfatiza la
potencialidad de la experiencia obrera de revelar la realidad de un modo distinto que la ciencia formal, ordena la
experiencia en el molde de sta.
Pienso que esta contradiccin pudiera haberse resuelto precisamente a travs de un proceso de teorizacin
respecto a los estudios concretos, especialmente en la primera fase, ya que contiene una serie de elementos que
sistematizados y generalizados podran haber permitido una reformulacin terica del modelo interpretativo de los
Cuatro Grupos de Riesgo, logrando una conceptualizacin desde el horizonte de visibilidad obrera. En ausencia de
estos momentos de teorizacin de lo especficamente "otro" de la experiencia obrera, se diluye en mlti ples aspectos
particulares de situaciones concretas que conducen a la verificacin de la existencia de lo que, en rigor, el
conocimiento cientfico formal podra predecir: que en determinadas fbricas, dadas las caractersticas de la
produccin, existen determinados riesgos biofsico-qumicos. Es decir, paradjicamente, el Modelo Obrero con todo
su nfasis en la experiencia obrera y en la no-delegacin lleva finalmente al fortalecimiento de la opcin ambientalista
que, como ya se seal, es el paso previo a volver a delegar la cuestin de la salud obrera en los tcnicos y a
relegarla a un lugar secundario entre las prioridades sindicales.
Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

46

Un segundo problema que sigue de la no-teorizacin de las experiencias investigadoras se hace
especialmente visible en la fase de reestructuracin tecnolgica y de reorganizacin del trabajo. All se muestra, por
una parte, que al cambiar la realidad fabril, el conocimiento particular, por rico que sea, se vuelve esencialmente intil
en cuanto su objeto desaparece y, por la otra, que en tanto no se haya extrado lo que tienen de general las
situaciones particulares resulta casi imposible proyectar el conocimiento al futuro en la construccin de propuestas
nuevas. Es decir, el conocimiento particular basado en la experiencia es, en el mejor de los casos, un conocimiento
fenomenolgico del pasado y del presente hasta que haya pasado por un momento de teorizacin.
La no-generalizacin y no-teorizacin del conocimiento, finalmente, lo hace difcilmente desprendible de sus
portadores especficos. Deviene en una experiencia personal compartida por varias, o incluso muchas, personas pero
no pasa a ser memoria definitiva y patrimonio de clase retornable en aquellos momentos en que los cambios en la
correlacin de fuerza permiten de nuevo avanzar las posiciones obreras. Plantearse hoy en Italia en una fase
defensiva del movimiento obrero con un marcado reflujo en la movilizacin la lucha por la salud obrera en trminos
de un embate general contra la organizacin capitalista del trabajo promete pocas perspectivas de xito inmediato,
cuando cuesta lograr, incluso, la eliminacin de los riesgos ms conocidos y mortales. Sin embargo, plantearse que
la lucha por la salud obrera se agota con la eliminacin de estos riesgos mostrara un olvido histrico grave y
confirmara que la teora y la ciencia son la garanta contra la amnesia de clase, ya que permiten construir una
conciencia general desprendible de sus portadores particulares.

Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

47

Texto 5 - COSIPA - Calor, Rudo e Benzeno no dia-a-dia dos trabalhadores
DIESAT


Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

48


Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

49



Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

50


Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

51


Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

52


Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

53


Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

54


Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

55



Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

56


Caderno de textos
XXII Seminrio do CENEPES Curitiba PR

57

Você também pode gostar