Você está na página 1de 12

EstudosAvanados

versoimpressaISSN01034014
versoOnlineISSN18069592

ServiosPersonalizados
Artigo

Estud.av.v.10n.26SoPaulojan./abr.1996

Portugus(pdf)

http://dx.doi.org/10.1590/S010340141996000100022

Portugus(epdf)

AOBRAEOLEGADODEJOHNVONNEUMANN

VonNeumann:suascontribuiesComputao

ArtigoemXML
Refernciasdoartigo
Comocitaresteartigo
CurriculumScienTI

Traduoautomtica

Enviaresteartigoporemail

TomaszKowaltowski

Indicadores

CitadoporSciELO

Acessos

ATAREFADEESTUDARascontribuiesdeJohnvonNeumann,ao
Linksrelacionados
mesmotempo,complexaefascinante.Acomplexidadedeveseemparte
existnciademuitasfontesdeinformao,algumaspoucoacessveis,
Compartilhar
outrasdiscordantesentresioupolmicas.Entretanto,acausaprincipal
dessacomplexidadeariquezadascontribuiesdevonNeumann.Oseu
Mais
espectroincluivriasreasdaMatemtica,MatemticaAplicada,Fsica,
Meteorologia,EconomiaeComputao.Emvrioscasosassuas
Mais
contribuiesforammuitoalmdesoluodeproblemaspropostospor
outros,desbravandonovasreasdepesquisaelanandonovosproblemas.
Permalink
DescriomuitopessoaldascontribuiesdevonNeumannfoifeitapor
seusamigosecolaboradoresUlam(1958)eHalmos(1973).Vrios
trabalhosdedicadosscontribuiesdevonNeumannpodemser
encontradosnonmeroespecialdarevistaAnnalsoftheHistoryofComputing(Brink&Haden,1989),bem
comonosAnaisdeumsimpsiodaAmericanMathematicalSociety(Glimmetal.,1990b)realizadoem1990.O
ambienteemquevonNeumannfoicriadoeeducadodescritoporseuirmoNicholasA.Vonneuman(1989,
1991).
ParaumagrandepartedospraticantesdaComputao,onomedevonNeumannestgeralmenteassociado
idiadearquiteturadevonNeumann,ouseja,estrutura,hojeconsideradaclssica,decomputadoresdigitais
comprogramaarmazenadonaprpriamemriae,portanto,passveldeautomodificaoedegeraopor
outrosprogramas.OutrascontribuiesdevonNeumannComputaoso,emgeral,poucoconhecidasentre
osqueatuamnarea.
ProcuraremosdemonstrarquevonNeumanntevecontribuiesimportantesnasreasdearquiteturade
computadores,princpiosdeprogramao,anlisedealgoritmos,anlisenumrica,computaocientfica,
teoriadosautmatos,redesneurais,tolernciaafalhas,sendooverdadeirofundadordealgumasdelas.O
volumeVdasrieJohnvonNeumann:collectedworks(Taub,1963)contmamaiorpartedaspublicaesde
vonNeumannreferentesComputaoereasafins.Umavisogeraldestascontribuiespodeser
encontradanotrabalhodeAspray(1989).
Anfaseprincipaldestetrabalhoestnascontribuiesdiretamenteligadasarquiteturadecomputadores
digitaisesuaprogramao,complementadacomalgunscomentriossobreoutrostrabalhosseminaisdevon
Neumann.Abibliografiaapresentada,apesarderazoavelmenteextensa,certamenteestincompleta.Alguns
trabalhosforampublicadosmaisdeumaveze,nestecaso,afontecitadaaqueacessamos,no
necessariamenteaoriginal.Noconseguimoslocalizaralgunsdostrabalhoscitados,masseucontedofoi
comentadoporoutrosautoreseconstituifonteimportantedeinformaes.

Contextohistrico
Asgrandesinvenestecnolgicasdificilmenteaparecemdemaneiraindependente.Aidiadeautomatizaros
clculosvemdesdeaantigidadeecomeoucomautilizaodepedraseoutrosdispositivosquederamorigem
aosabacos,progredindodurantevriossculosatoaparecimentodecomputadoresdigitaisnadcadade
1940.
Oresumoapresentadoaseguirumatentativadeindicaralgunsmarcosimportantesnestahistria.Foram
citadosapenasaqueleseventosquenosparecemmaissignificativosmuitosoutrospodemserencontradosna
literaturaespecializada.Osfatosapresentadosreferemseapenasconstruodemquinasdigitais,pois
vriosdispositivosanalgicos,incluindoarguadeclculo,astrolbios,integradoresediferenciadores,com
aplicaesAstronomia,navegaoentreoutros,dehmuitojeramdesenvolvidos.Tampoucoforam
citadasoutrascontribuiesindiretas,comoostrabalhostericosdeGeorgeBooleouAlanTuring.As
refernciasmaisimportantesconsultadasnestelevantamentohistricosoasdeRosen(1969),Goldstine
(1972)eRandell(1973,1994).
Aprox.100d.C.:HerodeAlexandriadescreveduasidias.Ligaoderodasdentadasdemaneiraa
realizaraoperaodevaium,eutilizaodecilindrosrotatrioscompinosecordasparacontrolar
seqnciasdeaesdeoutrosmecanismos.
16241694:mquinascalculadorasdeWilhelmSchickard(Alemanha),BlaisePascal(Frana)eGottfried
Leibnitz(Alemanha).
17901801:controledetearespormeiodecartesperfurados,deJosephMarieJacquard(Frana).
18221853:projetoedesenvolvimentodamquinadediferenasdeCharlesBabbage(GrBretanha)que
nuncafoiterminado.MquinadediferenasmaissimplesdePehrGeorgScheutzeEdvardScheutz
(Sucia).
18331910:projetoedesenvolvimentodamquinaanalticadeCharlesBabbage,comcontroleporcartes
perfurados,incluindoasidiasdecontrolecondicionaleiteraes(noterminado).Continuaoda
construodamquinaporHenryBabbage,comresultadosparciais.
18901896:mquinatabuladoradeHermanHollerithusadaparaprocessamentodosresultadosdocenso
norteamericano,registradosemcartesperfurados.FundaoporHollerithdaTabulatingMachine
Company,predecessoradaIBM(criadaem1924).
19341941:trabalhosdeKonradZuse(Alemanha)culminandocomumamquinaeletromecnicacom
controleprimitivoporfitadepapelseguiramsevriosmodelosmelhorados.
19351942:trabalhosdeJohnV.AtanasoffnoIowaStateCollege(EUA)naconstruodeumamquina
eletrnicacomleituraeperfuraodecartespararesoluodesistemasdeat30equaeslineares
(noterminada).
19371944:trabalhodeHowardAikenesuaequipe,desenvolvidoconjuntamentepelaUniversidadede
HarvardeIBM(EUA),resultandoemMARKI,umcomputadoreletromecnico,comcomcontroleporfita
depapel,aindabastanteprimitivoedeoperaocomplexaaIBMcontinouodesenvolvimentocomoutros
modelos.
19371944:trabalhosdeGeorgeStibitzeseuscolaboradores,daBellTelephoneLaboratories(EUA)na
readeclculosbalsticos,resultandoemmquinacontroladaporfitadepapelseguiramseoutros
modelosmaisavanados,comnfaseemconfiabilidadeeautoverificao.
19411945:trabalhodeAlanTuringeseuscolaboradores(GrBretanha)nodesenvolvimentode
mquinasqueficaramconhecidascomoBombseColossus,dedicadascriptoanlise.Dadoocarter
sigilosodotrabalho,odesenvolvimentotornouseconhecidosomentenadcadade1970.
19421945:projetoedesenvolvimentodoENIACporJ.PresperEckerteJohnW.MauchlydaUniversidade
daPensilvnia(EUA):primeirocomputadordepropsitogeralcompletamenteeletrnico.
19441951:projetoeconstruodoEDVAC,primeirocomputadorcomprogramaarmazenadona
memria,resultanteprincipalmentedacolaboraodeJohnvonNeumann,J.PresperEckerteJohn
Mauchly.OEDVACfoiutilizadoatdezembrode1962.

19461952:projetoeconstruodocomputadordoInstitutodeEstudosAvanados(IAS)dePrincetonpor
JohnvonNeumanneseuscolaboradores.
19471949:projetoeconstruodoEDSACporMauriceWilkesdaUniversidadedeCambridge(Gr
Bretanha),primeirocomputadorcomprogramaarmazenadonamemriaaentraremfuncionamento.
1950emdiante:construodevriosoutrossucessoresbaseadosnoprojetodoIAS,emuniversidadese
naindstria:JOHNNIAC,ORDVAC,ILLIAC,MANIAC,mquinasdaUniversidadedeManchestereoutras.
Estehistricomostraquehouveaceleraonodesenvolvimentodemquinasautomticasdeclculonadcada
de1930,coincidindocomadisponibilidadededispositivoseletromecnicos(rels)eeletrnicos(vlvulas).
Fatordecisivoparaessedesenvolvimentofoioapoiodeagnciasmilitares,tantonosEUAquantonaEuropa,
duranteaSegundaGuerraMundial.
OenvolvimentodiretodevonNeumanncomaComputaoteveincionaquelapoca,conformedescritopor
Goldstine(1972)eStern(1980).JohnvonNeumannjeraentoummatemticodereputaomundial,com
publicaesemdiversasreasdaMatemticaedaFsicaMatemtica,professorvisitantedaUniversidadede
Princeton(19301933)efazendoparte,desde1933,docorpodepesquisadoresdoprestigiosoInstitutode
EstudoAvanado(IAS)dePrinceton.EntreosmuitosinteressesdevonNeumannestavaaresoluonumrica
deproblemasparaosquaisnoseconheciamsoluesanalticas.Emfunodetaisinteressesecomoincio
dasatividadesblicasnaEuropa,vonNeumanntornouseconsultorcientficodevriasagncias
governamentaisligadassforasarmadas,incluindooLaboratriodePesquisasBalsticasdeAberdeen
(Maryland)eoLaboratrioCientficodeLosAlamos(NewMxico),esteltimoresponsvelpelo
desenvolvimentodaprimeirabombaatmica.
VonNeumannfoicativadopelapossibilidadedeautomatizarosclculoseentrouemcontatocomalgunsdos
construtoresmencionadosnoresumohistrico.Entretanto,ocontatomaisimportanteemaisfrutferofoicomo
trabalhodeconstruodocomputadorchamadoENIAC(1)desenvolvidoporJ.PresperEckerteJohnMauchly,
naEscolaMooredaUniversidadedePensilvnia,sobcontratodoLaboratriodePesquisasBalsticas.Oencontro
devonNeumanncomaequipedoENIACmaterializouse,nosmeadosdoanode1944,atravsdeHermanH.
Goldstine,ummatemticoque,recrutadopelasforasarmadas,eranapocatenenteeoficialdeligaoentre
oLaboratrioeaequipe.EsteeventodeuinciocolaboraomuitontimaeduradouraentrevonNeumanne
Goldstine.
OprojetodoENIACjestavaentocongeladoevonNeumanncontribuiuapenasparaqueoscientistasdeLos
Alamosfossemosprimeirosusuriosdamquina.Namesmapoca,aUniversidadedePensilvniacelebrouum
contratosuplementarparaaconstruodeumanovamquina,denominadaEDVAC(2),propostapoucoantes
porEckerteMauchly,mascujascaractersticasaindaerammuitovagas.Onovoprojetodespertouenorme
interessedevonNeumannqueiniciouumasriedevisitasregularesEscolaMoore,participandodereunies
relativasaoprojeto,juntamentecomEckert,Mauchly,Goldstineeoutros.

Arquiteturadecomputadores
TodasasmquinasconstrudasatoinciodoprojetodoEDVACeramprogramadasatravsdemeiosexternos
comocartesperfurados,fitasperfuradas,painis,cabosdeconexoetc,edispunhamdemuitopouca
memriaparaarmazenarosdadoseosresultadosintermediriosdosclculos.Mesmoassim,aconstruodo
ENIAC,cujacapacidadedearmazenamentoerade20nmerosdecimaisde10dgitos(cercade700bits),
consumiumaisde17milvlvulaseletrnicas.Umfatordecisivoparaviabilizaroprojetodeumanovamquina
foiaidiadeEckertdeutilizarlinhasdeatrasoparaimplementarelementosdememriadecustomuitomais
baixodoquesefossemutilizadasvlvulas.Comestaidia,tornousepossvelpensarnumamquinacom
dezenasoucentenasdemilharesdebits.
Comoresultadodasreuniescomaequipedeprojetoedafrqentetrocadecorrespondncia,vonNeumann
ficouencarregadodeproduzirumdocumentodescrevendoosdetalhesdaorganizaodanovamquina.Como
indicaoprpriottuloFirstdraftofareportontheEDVAC(vonNeumann,1945),odocumentonuncapassouda
fasede'rascunho,publicadonantegrasomentevriosanosmaistarde,sobformaligeiramenteeditada(von
Neumann,1993)(3).
Existecontrovrsiaquantoaquemteriasidooprimeiroaproporoconceitodeprogramaarmazenado(Randell,
1994Rosen,1969Stern,1980Wilkes,1995).OtrabalhotericodeTuring(1936),comoqualvonNeumann
estavafamiliarizado,jindicavaessapossibilidade.Poroutrolado,existemalgumasrefernciasaoassunto,
bastanteobscuraseambguas,emalgumasfontesanterioresaodocumentoproduzidoporvonNeumann,alm
dasafirmaesposterioresdeEckert,Mauchlyeoutros.Nohdvidadequeaidiadeprogramaarmazenado
estavanoarebastanteprovvelquetenhasidosugeridapormaisdeumapessoaounascidonomeiode
discussessobreonovoprojeto.Apesardanotoriedadedestacontrovrsia,nonosparecequeasua
importnciasejamaisdoquesimblica.Independentementedequemtenhasidoprimeiroasugeriraidiade
programaarmazenadonamemria,ofatoqueodocumentoredigidoporvonNeumannaprimeiradescrio
minunciosaequasecompletadaarquiteturadeumcomputadordessetipo,comrepertriodeoperaesque

permitiriamautilizaoplenadosseusrecursos.Odocumentoresultado,semdvida,dasvriasreunies
realizadasedastrocasdecorrespondnciaentreospesquisadores,masoprpriofatodetersidovon
Neumann,consultordoprojeto,encarregadodasuaredaoindicaaimportnciaeograudasuacontribuio.
Deacordocomdepoimentosdealgunsdosseuscolaboradores,oprojetolgicodocomputadordevese
principalmenteavonNeumann,enquantoEckerteMauchlyforamosprincipaisresponsveispeloprojetode
circuitosdealtavelocidade,linhasdeatrasoeoutrosdetalhesfsicos.Todoselesderamcontribuies
fundamentaisaoprojeto.
OrelatriodevonNeumannnuncafoicompletado.Otextocontmmuitasrefernciasaseesqueestavam
planejadasmasnoforamdescritas,principalmentenoqueserefereprogramao(maioresdetalhesnoitem
Programaodecomputadores).Mesmoassim,aleituradorelatriomuitoinstrutiva.Notasequenoexistia
naquelapocalinguagemadequadaparadescrevermuitosdosconceitosqueestavamsendointroduzidos,oque
daotextoumcertosabormedievalsobopontodevistadaComputao.Almdisso,osinteressesdevon
NeumannincluamsistemasneuraisdeMcCullochePitts,oquegerouumatendnciadeexplicarosvrios
dispositivosdocomputadoremtermosdeanalogiacomosistemanervoso.Poroutrolado,surpreendentea
riquezadeidias,muitasdasquaiscontinuamvlidasathoje.VonNeumannseparaclaramenteoconceitode
arquiteturalgicadocomputadordasuaexecuofsica.Apesardahiptesedequelinhasdeatrasoseriam
utilizadasparaimplementaramemriadamquina,todaadescriofeitaemtermosdeblocoslgicose
suasinterconexes.Aprpriadivisodoprojetoemunidadesdecontrole,aritmtica,memriaedeentradae
sadaprecursoradetodososprojetosposteriores.Narealidade,quasetodososconceitosaindanosparecem
familiares.
Asdecisesdeprojetoapresentamjustificativas,sepossvel,quantitativas,comoporexemplo,ocomprimento
dapalavrade32bits,otamanhodamemriade2.048ou8.196palavras,adecisodeconstruode
dispositivosaritmticosseriais.Orepertriodeinstruessuficienteparaimplementaodeclculoscomas
quatrooperaesfundamentais,decontroledeexecuo(seleoeiterao),desubrotinas.Aprofundidade
deanlisesdemonstradaporvriospormenores,porexemplo,operandosimediatoseminstrues.H,
tambm,umaanlisedosproblemasintroduzidosporclculoscomnmerofinitodedgitos,utilizando
representaocompontofixo.AlgumasdecisesdevonNeumannpodemparecerestranhasouequivocadas,
comoadistinodaspalavrasquerepresentamdados,dasquerepresentaminstrues(4),oquedificultaa
suamanipulao.
OrelatriodevonNeumann,apesardeincompleto,tevegrandedivulgaoetornouseumparadigmade
projetoparamuitasmquinasdeprimeiragerao.Ointeressedespertadoentreinstituiesdepesquisae
empresasfoitograndequeaEscolaMooreorganizou,em1946,umcursosobreaarquiteturadoEDVAC
(Williams,1993).Amaiorpartedaspalestrasfoiapresentadapormembrosoriginaisdaequipedoprojeto
(Eckert,Mauchly,GoldstineevonNeumann)apesardenomaisparticiparemdaconstruodamquina.A
importnciadainflunciaexercidapeloprojetopodesercomprovadapelaconstruodamquinaEDSAC(5)na
UniversidadedeCambridge,porMauriceWilkesqueparticipoudocurso.OEDSACfoioprimeirocomputador
controladoporprogramaarmazenadoqueentrouemfuncionamento(1949).Seuprojeto,apesardemais
modesto,aproveitoumuitasdasidiasdoEDVAC,fatorealadopelasemelhanadonome.
Devesemencionarqueamquinafinalquefoiconstrudaeentrouemoperaosomenteem1951,no
LaboratriodePesquisasBalsticas,erabastantediferentedaqueladescritanorelatriodevonNeumann,alm
detersidomodificadavriasvezesduranteasuavidatil,de1951a1962.Maisdetalhessobreestesaspectos
podemserencontradosnostrabalhosdeGodfrey&Hendry(1993),Knuth(1970)eWilliams(1993).Segundo
Goldstine(6),vonNeumannfoicontrrioaalgumasdasmodificaesintroduzidasnoprojeto.Aexemplodo
formatofinaldasinstrues.DeacordocomoprojetooriginaldescritonorelatrioredigidoporvonNeumann,
oEDVACteriainstruescomumendereo.Assim,operaesaritmticasseriamprecedidas,quando
necessrio,porinstruesdecargadoprimeirooperandonoacumuladoreseguidasporinstruesde
armazenamentodoresultadonamemria.NaversofinaldoEDVAC,cadainstruopodiateratquatro
endereos:doisparaosoperandos,umparaoresultadoeumparaindicarainstruoaserexecutadaaseguir.
VonNeumanneradeopinioqueesteformatoeramuitoantieconmico.Grandepartedasarquiteturasdehoje
demonstraquevonNeumanntinharazonadiscusso,quepodeserconsideradaaprecursoradasdiscusses
entreastendnciasRISCeCISC(7).
Comofimdaguerra,em1945,vonNeumanniniciougestesparaaconstruodeoutrocomputador,queseria
utilizadoparaaplicaescientficasemgeral.Emfunodoseuprestgiocientfico,conseguiuconvencera
direodoIASaabrigaroprojeto,apesardaconhecidavocaodainstituioparaapesquisapura.Von
NeumannconseguiutambmoapoiodaempresaRCA,queacabavadeestabelecerumlaboratriodepesquisa
naUniversidadedePrinceton.AprincipalcolaboraodaRCAserianaconstruodememriaaserbaseada
emtubosiconoscpicos,semelhantesaostubosdeteleviso.OempreendimentodoIASrecebeuaindaoapoio
doExrcitoedaMarinhaamericanos.
Oprojetofoidescritonumdocumentofundamentalcompostodeduaspartes.Oprojetolgicoestapresentado
naprimeiraparte,escritaporBurks,GoldstineevonNeumann(1946),intituladaPreliminarydiscussionofthe
logicaldesignofanelectroniccomputinginstrument.Onveldadescriolgicamaiselevadodoqueodo
relatriosobreoEDVAC,eutilizalinguagemmaismoderna.Asoperaesaritmticassodiscutidasemgrande
detalhe,incluindoproblemasdearredondamento.ContrariamenteaoEDVAC,tendoemvistaascaractersticas
dememria(40iconoscpiosemligaoparalela,umparacadabitdapalavra),asoperaessobreos40bits

seriamexecutadasemparalelo.Hdemonstraodequeaoperaodesomadedoisnmerosde40bits
produziria,emmdia,cincovaium.Existetambmdiscussocompletademecanismosdeentradaedesada.
Enotadaanecessidadederelocaodeinstruesparaquepossamocuparquaisquerposiesdememria,
bemcomooproblemadedarincionosistemaapartirdeumdispositivodeentrada.Finalmente,discutidaa
utilizaoderedundnciaparadeteodefalhasnasunidadeslgicaseoutrosdispositivos.
Poroutrolado,odocumentodescartaautilizaoderepresentaodenmeroscompontoflutuantequeestava
sendopropostaentoparaoutrasmquinas.Ajustificativabastanteelaborada,alegandoumdesperdcio
maiordememriaeofatodequeaprogramaodasoperaescompontofixo,mantendoemseparadoum
fatordeescala,noseriamuitocomplicada.Certamente,esteumpontonoqualaavaliaodosautoresno
foicorreta,sebemqueaintroduodestafacilidadecomplicariabastanteoprojetodaunidadearitmtica.
OsdocumentosrelativosaoprojetodoIAStiveramdivulgaoaindamaiordoqueadescrioincompletado
projetodoEDVAC.Conjuntamente,constituemainspiraoparaaarquiteturadequasetodososprojetosde
computadoressubseqentesquelapoca,tantonomeioacadmicoquantonaindstria,originandootermo
arquiteturadevonNeumann.EntreosexemplosmaisconhecidospodemsercitadosEDSACdeCambridge,
SEACdoNationalBureauofStandards,ORDVACeILLIACdaUniversidadedeIllinois,JOHNNIAC(8)daRand
Corporation.Ainflunciacontinuou,especialmentenasempresasquepassaramaatuarnarea,notadamentea
IBMeaUNIVAC.Ahistriadessainflunciafoidescrita,entreoutros,porGruenberger(1979)eRosen(1969).
Umaexpressoquetornousecomumnosmeioscomputacionais,comcertaconotaonegativa,ogargalode
vonNeumann(9).AexpressoparecetersidousadapelaprimeiravezporBackus(1978),em1977,emsua
palestraderecepodoPrmioTuringdaACM,intituladaCanprogrammingbeliberatedfromthevonneumann
style?Afunctionalstyleanditsalgebraofprograms.Notrabalho,Backuscriticaofatodeque,maisde30anos
depoisdasuaintroduo,asarquiteturasdevonNeumannaindaeramdominanteseexerciamenorme
influnciasobreoparadigmaimperativodelinguagensdeprogramaomaisutilizadas,impedindoo
desenvolvimentodeoutrosmodelos.Nasuaopinio,asabordagensaplicativaoufuncionalprogramao
seriammaisadequadasparaofuturoeastendnciasdepesquisaemarquiteturadeveriamacompanharaidia.
AexpressousadaporBackustornousebastantepopularepassouadenotar,demaneiragenrica,ofatode
queaeficinciadeprocessamentodasmquinascomaconcepointroduzidaporvonNeumannlimitadapor
problemasdecomunicaoentreamemriaeasoutrasunidades.interessantenotarquenodocumentoque
descreveoEDVAC,oprpriovonNeumannutilizaapalavragargaloquandocomentaasdificuldadesdeprojeto
efuncionamentodamemria(10).
Dentrodoprincpiogeraldeutilizaodecomponenteseletrnicos,houvealgumastentativasderupturacomos
conceitosdaarquiteturadeVonNeumann.Exemplonotvelodaarquiteturaafluxodedados(11),proposta
nofimdadcadade1960noMITenaUniversidadedeStanford,queseriamaisadequadaparaomodelo
aplicativopropostoporBackus.Apesardeconceitualmentemuitoelegante,asuarealizaofsicaprovouser
poucoeficiente,nopassandodealgunsprojetosacadmicos.Umconjuntodeartigosdedicadosaoassunto
podeserencontradoemAgerwala&Arvind(1982).
Propostasverdadeiramenteinovadorastmsurgidoapenasmaisrecentementeumadescriomuitosuperficial
podeservistaemGlanz(1995).UmadelasoconceitodecomputaomolecularintroduzidoporAdleman
(1994,1995).Naproposta,molculasdeDNA(12)soutilizadasparacodificarproblemascombinatoriaiseuma
soluoobtidaatravsdemtodoslaboratoriaisquepermitemsimularalgumasoperaescomestas
codificaes.Adlemanutilizouoexemplodoproblemadecaminhoshamiltonianosparaumgrafodesete
vrticese14arestas.Otrabalholaboratoriallevoucercadesetedias,masdemonstrouaviabilidadeda
propostaquandoaplicadaataltipodeproblemasdevidoaoenormegraudeparalelismoobtido.Noestclara
apossibilidadedeutilizaraidiaparaconstruodecomputadoresdepropsitogeral,sebemque
apresentadaemAdleman(1995)umamaneiradesimularmemrianumcomputadormolecular.
Outrapropostadearquiteturainovadoraacomputaoqunticasugerida,entreoutros,porDeutsch(1985)
descriomaisacessvelpodeserencontradaemLloyd(1995).Nela,ofatodeque,peloprincpiode
superposio,umsistemaqunticopodeestarsimultaneamenteemmaisdeumestado,tambmpermiteobter
umgraumuitoaltodeparalelismo.Exemplodeproblema,computacionalmentedifcilcommtodosclssicos,
quepoderiaserresolvidodemaneiraeficientecomestaformulaoodafatoraodenmeroscompostos
apresentadoporShor(1994).Noestclaro,porenquanto,seapropostadecomputaoquntica
praticamentevivelesepossvelasuautilizaoparaidealizarcomputadoresnorestritosapenasaalgumas
classesdeproblemas.Entretanto,jfoitestadacomsucesso,numpequenoprottipo,autilizaodetcnicas
qunticasparaoproblemadedistribuioconfiveldechavescriptogrficas(Bennettetal.,1992).
Podeseafirmar,portanto,queaestruturalgicaintroduzidanosprojetosdoEDVACedamquinadoIAS
constituioprincpiodefuncionamentodecomputadoresdigitaisathoje,apesardoprogressotecnolgicoque
nosseparadaquelapoca.Narealidade,nopareceprovvelqueosconceitosbsicosdaarquiteturadevon
Neumannsejamabandonadosemfuturoprximo.Essaaopinio,porexemplo,dePatterson(1995),umdos
cientistasquemaiscontriburamparaaconcepodemodernoscircuitosintegrados.
Devesenotarfinalmenteque,apesardanfasedotrabalhodevonNeumannnapartedeprojetolgicodos
computadores,elefeztambmalgumasincursesnaparteeletrnica.TantonadescriodoEDVACquantona
damquinadoIASsodiscutidosvriosdetalhestcnicosreferentessopesdeimplementaodememria
existentesento:linhasdeatrasoeiconoscpios.Noprimeiroprojeto,foramescolhidasaslinhasdeatrasopois

osiconoscpiosnoeramaindaconsideradossuficientementeconfiveis.Nosegundoprojeto,foifeitaopo
pelosiconoscpiosdepoisdepassaremporalgunsaperfeioamentos.Outroexemplodointeressedevon
Neumannpelosaspectoseletrnicosotrabalhoescritoporele(1954)sobreousodecapacitnciaeindutncia
nolinearesparaimplementaodecircuitoslgicos.Combasenessetrabalho,aIBM,daqualvonNeumann
eraentoconsultor,obteveumapatenteconcedidaem1957.

Programaodecomputadores
AodesenvolverosprojetoslgicosdoEDVACedamquinadoIAS,vonNeumanntinhatambmgrande
preocupaocomasuaprogramao.Nocasodoprimeiroprojeto,seuplanooriginalpreviaainclusode
exemplosdeprogramaonoprpriorelatrio,queficouinacabado.Entretanto,existeummanuscritodevon
Neumanncontendooquequasecertamenteoprimeiroprogramaescritoparaumcomputadorcomprograma
armazenadonamemria.UmaanlisemuitodetalhadadomanuscritoedasuahistriafoifeitaporKnuthem
1970,noartigointituladoVonNeumann'sFirstComputerProgram,noqualestbaseadoesterelato.
Oprogramafoiescritoem1945,poucotempodepoisdorelatriosobreoEDVAC,masrefereseverso
ligeiramentemodificadadamquinacomrelaoaoprojetooriginal.Oproblemapropostoodaclassificao
deumasriededadosemordemnodecrescentedeumachave.Aprpriaescolhadoproblemamuito
significativae,atumcertoponto,surpreendente.Tendoemvistaasorigenseasmotivaesdevon
Neumann,seriadeseesperarqueoexemplodeprogramaoescolhidoparatestaraconsistnciadoprojeto
fosse,porexemplo,umprogramapararesolvernumericamenteequaesdiferenciais.Entretanto,aadequao
damquinapropostaparaclculosnumricoserabvia.Assim,aescolhadeumaaplicaononumricamais
complexaperfeitamentecompreensveledenotagrandeviso.Almdisso,vonNeumannqueriademonstrar
queessetipodemquinapoderiarealizar,demaneiramuitoeficiente,umatarefaqueeraentoexecutada
pelasclassificadorasdecartesdaIBM,mquinaseletromecnicasespecialmenteprojetadasparatalfinalidade.
FicariademonstradaassimaaplicabilidadedoEDVACnoapenasaclculoscientficosmastambma
propsitosmaisgerais.
VonNeumannpropsomtodoqueficouconhecidomaistardecomoclassificaoporintercalao(13),at
hojeoalgoritmomaisusadoparaclassificardadosemmemriassecundrias.Narealidade,omanuscritode
vonNeumanncontmacodificaodeapenasumapartedomtodoqueoprocessodeintercalaodeduas
seqnciasjemordem.Emlinhasgerais,acodificaosegueexatamenteopadroqueseriaesperadopara
resolveresseproblema.Notaseapenasqueaarquitetura,maisprimitivadoqueasdehoje,exigia,nafaltade
indexadoresoudeenedereamentoindireto,queoefeitodeindexaofosseconseguidoatravsde
modificaodasprpriasinstruesdoprograma.Todaacodificaofoifeitaemnvelqueseriachamadomais
tardedelinguagemdemquina.
Entretanto,vonNeumannusaalgunsexpedientesqueprenunciamosurgimentodaslinguagensdemontagem
(14),utilizandosmbolosparadenotaralgumasgrandezas.Aatribuiodeendereosfeitacomrelaoauma
origemarbitrria,paraserpreenchidamaistarde.Conseguese,assim,oefeitoderelocaomanualdecdigo
paraquepossaserusadocomoumasubrotinaaberta.OutrapreocupaodevonNeumannreferese
eficincia.Aseqenciaodasinstrueslevaemconsideraoalatnciadamemriaconstitudadelinhasde
atraso.Adescriodoprogramaterminacomumaanlisedotempodeexecuo,deformamuitosemelhante
sanlisesqueforamdifundidasmaistardepeloprprioKnuth.EsseprimeiroprogramadevonNeumann
nuncapdesertestado,poisoEDVACficouoperacionalsomentevriosanosmaistardee,narealidade,tem
umpequenoerro.UmaversomaiscompletaemaispolidadoprogramafoiapresentadaporGoldstine&von
Neumann(1948a)esercomentadamaisadiante.
OprojetodamquinadoIAScontoucomumadescriomuitomaiscompletaefoimaisdivulgadadoqueado
EDVAC.Aprimeirapartefoicomentadanaseoanterior.Asegunda,escritaporGoldstineevonNeumann,
compesedetrsvolumes(1947,1948a,1948b)intituladosPlanningandcodingofproblemsforanelectronic
computinginstrument.Haviaprevisoparaapublicaodeumquarto,maseste,aparentemente,nuncafoi
escrito.Ostrsvolumesconstituemverdadeiromanualdetcnicasdeprogramaocommltiplosexemplos.
Oprimeirovolume(1947)dedicadometodologiadeprogramao.Sugerequeatarefasejaseparadaem
duasfases:aprimeirareferentepartelgicadasoluoaserrepresentadapordiagramasdefluxo(15)e,a
segunda,acodificaopropriamentedita.Notaqueoproblemadecodificaodetraduodalinguagem
matemticaemqueoproblemaesuasoluoforamconcebidosparaoutralinguagem,adamquina.Explicaa
utilizaodeconstruesiterativasededecisoeacorrespondentenotaoemtermosdediagramas.Explicita
aconexobviaentreiteraoeinduo.OtreinodevonNeumannemlgicaaparecenadiscussode
primeirosconceitosdelinguagensdeprogramao:constantes,variveislivres(isto,parmetros)evariveis
ligadas(ouseja,variveislocais)deumprograma.Outraconseqnciadosseusconhecimentosdelgicaa
introduodeasseresindutivasparadescreveroestadodacomputaoempontosselecionadosdos
diagramas.Atravsdepequenosexemplos,sointroduzidosvriosconceitoscomoosdeindexaoesub
rotinas.Novamentedadanfaseanlisedeeficinciadeexecuodosprogramascodificados.Odocumento
chegaasugerirumatcnicaparaamodificaodeprogramas,apsadeteodealgumerro,atravsde
inserodedesviosincondicionaisparaofimdoprogramaesubseqenteretorno.Taltcnicautilizadaat
hojecomonomedepatches.Finalmente,humaseocomsubrotinasparaconversoentreasnotaes
decimalebinria,bemcomoparaaritmticadeprecisodupla.

Osegundovolumedestapartedadocumentao(1948a)trazvriosexemplosdeprogramao.Osprimeiros
sodenaturezanumrica,envolvendoproblemasdeintegraopelomtododeSimpsonedeinterpolao.E
discutidotambmoproblemadeerrosdearredondamentoesoapresentadosalgunsvariantes,conformea
maneiraderepresentardados.Comosempre,hanlisesdetempodeexecuo.
Grandepartedosegundovolumededicadanovamenteaoproblemadeclassificaoporintercalao,
apresentandodemaneiramaiscompletaeacabadaomesmoalgoritmocodificadonomanuscritoanalisadopor
Knuth.Hjustificativaexplcitaparaautilizaodoproblemaafimdetestaraeficinciadaspartesno
aritmticasdamquina:memriaecontrolelgico.Oproblemadeintercalaoresolvidodemaneiramuito
semelhanteapresentadaanteriormente.Odeclassificaoapresentadoentocomoumproblemade
repetiodaintercalaocomseqnciasdecomprimentoscrescentes1,2,4,8,16,....Aanlisedetempode
execuoproduzoresultado,hojebemconhecido,comnmerodeoperaesproporcionalanlogn.A
descriodaimplementaodoalgoritmoterminacomumacomparaocomaeficinciadasmquinas
classificadorasdecartes,mostrandoque,comhiptesesrazoveissobreotamanhodosregistrosclassificados
edassuaschaves,ocomputadordeveserde15a30vezesmaisveloz,paraumamassadedadosquecaberia
namemria.Finalmente,hconsideraessobreautilizaodomesmomtodoparaaclassificaoexterna
comdadosemmemriasecundriacomo,porexemplo,numafitamagntica.
Aescolhadoproblemadeclassificaoeasoluoadotadanopodemsersubestimadas.Mesmoantesdo
adventodoscomputadoreseletrnicos,classificadoraseintercaladuraseletromecnicaserammuitousadasem
aplicaesempresariaiseemprocessamentodegrandesvolumesdedados.Durantemuitosanos,asaplicaes
decomputadoresdependiamemboapartedesuacapacidadedeclassificao,principalmentedegrandes
arquivosdedadoscontidosemfitasmagnticas.Knuth(1973)mencionaque,deacordocomasestimativasdos
fabricantesdecomputadoresdaquelapoca,maisde25%dotempodeusodosseuscomputadoreseram
dedicadosclassificao,chegandoamaisde50%emmuitasinstalaes.OsprojetistasdoEDVACestavam
cientesdestefato,tantoqueaaplicaodamquinapararesolveroproblemadaclassificaoconstavado
programadocursoorganizadopelaEscolaMoore,em1946.
muitosignificativoquevonNeumann,aoresolveroproblemadeclassificaoparaexemplificaraplicaes
nonumricas,notenhautilizadoalgummtodomaisbvioemuitomaissimplesdeprogramarcomo,por
exemplo,oconhecidomtododebolha(16).Arazoaparentequeesteltimonopoderiaserestendidopara
classificaoexternaoutra,quevonNeumannhaviapercebidoqueosmtodosbviosnecessitamdaordem
den2operaesparaclassificarnregistros,oquepoderiatornarocomputadormaislentodoqueasmquinas
eletromecnicas.
Oltimovolume(1948b)destapartedadocumentaodocomputadordoIASdedicadoconstruodesub
rotinasreutilizveiseformaodebibliotecasdessassubrotinas.Sotratadososproblemasdepassagemde
parmetrosederetornodesubrotinas.Amaiorpartedovolumetratadoproblemaderelocaodeumasub
rotina,ouseja,odeslocamentodasinstruesdasubrotinaparalocalizaesquedependemdaposiode
outrasquedevemfazerpartedomesmoprogramaejforamrelocadas.Oproblemaresolvidoporuma
rotinaespecial,denominadarotinapreparatria,quenadamaisqueumaversoaindaprimitivadoque
posteriormenteseriadenominadodeligador/relocador.Odocumentoapresentacdigocompletoparaarotina,
quesupequeassubrotinasrelocveisestoarmazenadasnummeioexternoecomalgunsdadosfornecidos
manualmenteiniciaasualeituraerelocaoautomticanamemria.Aprpriarotinapreparatriacolocada
nofimdamemriaparaqueoespaoporelaocupadopossaserreaproveitadoapsotrminodarelocao.
Nopodemosdeixardenotar,entretanto,queaparentementevonNeumannnoestavaconvencidoda
necessidadedeferramentasdeprogramaomaisavanadascomolinguagensdemontagemoulinguagensde
altonvel,comoFORTRANcujoprojetoestavasendoiniciadoem1954porJohnBackus(Lee,1994).Tal
informao,casosejaexata,noseriasurpreendente.Devemoslembrarquenaquelapocaocustodos
computadorese,conseqentemente,dasuautilizaoeramuitoalto.Assim,eranaturalcertanfaseemque
osprogramasfossemtoeficientesquantopossvelequeocomputadorfosseutilizadoapenasparaasua
execuo.Almdisso,aprprialimitaodoscomputadoresimpunhaqueosprogramasfossemrelativamente
pequenos.
Conclumosnotandoqueestadescriotominuciosaeprecisadeconceitos,osmaisdiversos,deprogramao
foifeitasemqueosautorespudessemtestlos,poisnohaviaaindaqualquercomputadordisponvel!

Outrascontribuies
AlgumascontribuesdevonNeumannteoriadaComputaoaparecemnosdocumentosrelativosaosdois
projetosdecomputadoresrelatadosnostpicosanteriores.Entreelasestoasidiasdeprovadecorreode
programasatravsdeasseresindutivasedeanlisedealgoritmos.
OinteressedevonNeumannemfundamentosdacomputaoesuasconexescomofuncionamentodocrebro
antecedemoseuenvolvimentodiretocomcomputadores(Nagyetal.,1989).OtrabalhodeAspray(1990)
analisaasorigensdesseinteresse,especialmentenoquedizrespeitoteoriadosautmatos.Devesenotar
que,napocadevonNeumann,talteoriaeraaindabastanteincipiente,comasprimeirasidiassugeridasem
1943porMcCulloch&Pitts(1943).Aformulaomaismodernadateoriaapareceusomentenasegundametade

dadcadade1950.UmaavaliaodesteaspectodascontribuiesdevonNeumannfoifeitaporShannon
(1958).
AprincipalmotivaoparaotrabalhodevonNeumannfoiatentativadeunificarasvariasidiasexistentesna
pocarelativasaoprocessamentodeinformaopororganismosvivosepordispositivosartificiis:modelos
lgicos,comoasredesneuraisdeMcCullochePitts,eateoriadecomputabilidadedeAlanTuring,commodelos
estatsticoscomoateoriadecomunicaodeClaudeShannoneacibernticadeNorbertWiener.Apesarde
muitasdiscusses,contatosetrocadecorrespondnciasdesdeoiniciodosanos1940,aprimeirapublicaode
vonNeumannrelativaaoassunto,daqualtemosnotcia,otrabalhoapresentadoem1948noSimpsioHixon,
noInstitutodeTecnologiadaCalifrniaemPasadena(vonNeumann,1948c).Nestetrabalho,denatureza
bastantedescritiva,vonNeumanndiscuteasvriasanalogiasediferenasentreorganismosvivosedispositivos
artificiais,notandoespecialmenteasdisparidadesdecomplexidadeevelocidadedeprocessamentodeambos.
Noapresentaresultadosmuitotcnicos,excetoumesboodaconstruodeautmatosautoreprodutores.O
trabalhofoiseguidodeoutros,denaturezamaistcnica,explorandoeampliandoalgumasidias.
Umtextomaiscompletorelativoaautmatosautoreprodutoresfoipublicadovriosanosmaistarde,em
coautoriacomBurks(1966).Otrabalhoreferesesntesedeorganismosconfiveis(vonNeumann,1956),
publicadopelaprimeiravezem1956,masprecedidodeumaseriedepalestrasem1952,lanouos
fundamentosdateoriadeconfiabilidadeetolernciaafalhasquecontinuouatraindomuitointeressee
contribuiesdeoutrospesquisadores.Narealidade,oassuntoaparecepelaprimeiravezem1946no
documentoquedescreveoprojetodoIAS(Burksetal.,1946).OartigodePippenger(1990)umrelatoda
histriadessateoria.
AidiageraldeexplorarasanalogiasentreocomputadoreocrebroestapresentadanotextoThecomputer
andthebrain(vonNeumann,1958)publicadopostumamente.Otexto,inacabado,estavasendopreparadopara
aprestigiosasriedepalestrasSillimandaUniversidadedeYale,aserproferidaem1956,masoestadode
sadedevonNeumannimpediuasuarealizao.Ahistriadodesenvolvimentoposteriordareafoi
apresentadaporSejnowski(1989).
Devesemencionar,tambm,queumadaslinhasdepesquisaatualmentemaisativasemintelignciaartificial
soasaplicaesdasredesneuraisquetinhamdespertadomuitointeressedevonNeumann(videaavaliao
deCowan(1990).
AscontribuiesdevanNeumanncomputaocientficae,emparticular,modernaanlisenumricaso
atestadasporvriostrabalhos.DeacordocomGlimm(1990a),vonNeumannofundadordarea.Desdeo
inciodoseuenvolvimentocomoscomputadores,vonNeumannnotouqueosmtodostradicionaisparasoluo
numricadeproblemasmatemticosteriamdeserreformuladosenovosmtodosdeveriamserelaboradosem
funodascaractersticasdosequipamentosutilizados.Emanlisenumricapropriamentedita,seustrabalhos
incluemproblemasdeestabilidadenumrica,acumulaodeerros,soluodegrandessistemaslineares,
inversodegrandesmatrizes,soluodeequaesdiferenciaisparciais,utilizaodemtodosdotipoMonte
Carioentreoutros.Asaplicaesdecomputaocientficaincluemhidrodinmica,difusodeneutrons,
meteorologiaeoutros.VonNeumannintroduziu,tambm,autilizaodecomputadorescomoferramentade
pesquisa,iniciandooquepoderiaserchamadodematemticaexperimental.Comoexemplo,citaseoestudo
numricodaconjeturadeKummer(vonNeumann&Goldstine,1943).

Concluses
UmdosaspectosmaisimpressionantesdascontribuiesdeJohnvonNeumann,tantoemComputaocomo
emgeral,asuadiversidade.EsteaspectorealadonaavaliaodeAspray(1989).Opesquisadornotaque
acomputaocontoucommuitoscientistaseengenheirosquederamcontribuiesimportantesaumaouduas
reasvonNeumanncontribuiuamuitas:arquitetura,construodehardware,programao,anlisenumrica,
computaocientfica,teoriadacomputao.OutropapelimportantedevonNeumannfoiodelegitimizaras
atividadesdareanascente.Elefoionicoentreospioneirosquetinhaestaturacientficainternacional
suficienteparaconvencerosrgosdogovernoainvestirpesadamentenumdesenvolvimentocujosucessono
estavagarantidoecujaaplicabilidadenoeraaindamuitoevidente.
Hvriospontosquemerecemsernotadosquantoscontribuiesespecficasnareadearquiteturae
programaodecomputadorescujaanlisetevemaisdestaquenestetrabalho.Devemoslembrarqueestas.
contribuiesforamfeitashcercade50anos.Somentenosltimos25anos,desdeaintroduodosprimeiros
microprocessadores,oseudesempenhomelhorou25milvezes,oqueequivaleadobraracada18meses
(Patterson,1995).Desdeosurgimentodoscomputadores,asuavelocidadeaumentoucercade100milvezes.
Umcomputadorpessoalatualtemamemriacercade100vezesmaioreoseupreocercade1.000vezes
menor(emvalorescorrigidos).Temosassimumfatordesempenho/preodaordemde1010emcercade40
anos,oqueequivaleadobrarestefatoracada15meses!Noexistequalqueroutroexemplodeprogresso
tecnolgicoquetenhatidotaltaxadeprogresso.Mesmoassim,impressionanteaquantidadeeaatualidade
demuitosconceitosintroduzidosporvonNeumann.Oprpriofatodequealeituradosseustrabalhosaindanos
parecetofamiliarcomprovaessaatualidade.Nofundo,apesardecontarmoscomgrandediversificao
tecnolgica,queincluiconceitoscomomicroprocessadores,computaoparalelaedistribuda,redesde

computadores,interfacesgrficaseoutros,osprincpiosbsicosdesuaarquiteturaeprogramaoaindasoos
mesmosderivadosdasdescriesdoEDVACedamquinadoIAS.
Poroutrolado,avelocidadedeprogressofezcomquevonNeumannnopudessepreveramaneiracomoos
computadoresrevolucionariamtodososcamposdavidamoderna,especialmentecomaexplosodeutilizao
decomputadorespessoais.Nasuaviso,oscomputadoresseriamutilizadosprincipalmenteemaplicaes
cientficaseparaprocessamentodegrandesvolumesdedados,comocensoououtros.Entretanto,eleestava
cientedofatodequeoscomputadoresseriamcadavezmaisvelozesmas,mesmoassim,haveriamais
problemas,cadavezmaiscomplexosparaseremresolvidos,conformepalestraporeleproferida(von
Neumann,1949).
Gostaramosdeconcluirestetrabalhodestacandonovamentequeacaractersticaprincipaldascontribuiesde
vonNeumannnoapenasasoluodealgunsproblemas,mas,muitomais,odesbravamentodenovasreas
eolanamentodenovosproblemasparaasgeraesfuturas.OseguintecomentriodeClaudeShannon(17)
expressabemaidia,apesardemencionarprincipalmenteascontribuiesteoriadosautmatos:"In
summary,vonNeumann'scontributionstoautomatatheoryhavebeencharacterized,likehiscontributionsto
otherbranchesofmathematicsandscience,bythediscoveryofentirelynewfieldsofstudyandthepenetrating
applicationofmodernmathematicaltechniques.Theareaswhichheopenedforexplorationwillnotbemapped
indetailformanyyears.Itisunfortunatethatseveralofhisprojectsintheautomataareawereleftunfinished."

Agradecimentos
OautoragradececomissoorganizadoradoencontroAObraeoLegadodeJohnvonNeumannoconvitepara
apresentarascontribuiesdestegrandecientista.AgradecimentosespeciaissodirigidosaoprfessorImre
SimondoIMEUSP,porterapoiadoestetrabalhoindicandoalgumasdasimportantesfontesdeinformao,
almdecontribuircomvrioscomentriosreferentesobradevonNeumanneaversespreliminaresdeste
artigo.Outraspessoasajudaramnalocalizaodealgunstrabalhosrelevantes,entreelas,oprofessorBrian
Randell,daUniversidadedeNewcastleuponTyne(Inglaterra)eoprofessorJooSetbal,doDCCIMECC
UNICAMPeMarceloSaviodaIBMBrasil.

Notas
1ElectronicNumericalIntegratorandComputer.
2ElectronicDiscreteVariableComputer.
3PartesdodocumentoforampublicadostambmemRandell(1973),p.383392outrosdoistrabalhos
diretamenterelacionadosaoassuntoencontramseemGodfreyfeHendry(1993)eWilliams(1993).
4Isto,taggedarchitecture.
5ElectronicDelayStorageAutomaticCalculator.
6Goldstine,1972,p.264.
7Reducedinstructionsetcomputersecomplexinstructionsetcomputers.
8EmhomenagemaJohnvonNeumann.
9ThevonNeumannbottleneck.
10VonNeumann(1993),seo12.4.
11Dataflowarchitecture.
12Acidodesoxirribonuclico.
13Mergesort.
14Assemblylanguages.
15Flowdiagrams.
16Bubblesort.
17Shannon,1958,p.129.

Refernciasbibliogrficas
ADLEMAN,L.M.Onconstructingamolecularcomputer(draft).Relatriotcnico,UniversityofSouthern
California,Janeiro1995.
__________.Molecularcomputationofsolutionstocombinatorialproblems.Science2661994,p.10211024.
AGERWALA,T.&ARVIND,Eds.Computer(nmeroespecial),v.15(2).IEEE,1982.
ASPRAY,W.TheoriginsofJohnvonNeumann'stheoryofautomata.EmGlimmetal(1990b),p.289309,1990.
ASPRAY,W.&BURKS,A.W.,Eds.PapersofJohnvonNeumannonComputingandComputerTheory,volume12
deCharlesBabbageInstituteReprintSeries(1987),MITPress.
ASPRAY,W.F.JohnvonNeumann'scontributionstocomputingandcomputerscience.EmBrink&Haden(1989),
p.189195,1989.
BACKUS,J.CanprogrammingbeliberatedfromthevonNeumannstyle?Afunctionalstyleanditsalgebraof
programs.CommunicationsoftheACM21,81978,p.613641.
BENNETT,C.H.BRASSARD,G.&EKERT,A.K.Quantumcryptography.ScientificAmerican269,101992,p.26
33.
BRINK,J.R.&HADEN,C.R.,Eds.TheComputerandtheBrain:AnInternationalSymposiuminCommemoration
ofJohnvonNeumann(19031957)(1989),v.11(3)ofAnnalsoftheHistoryofComputing(specialnumber).
BURKS,A.W.GOLDSTINE,H.H.&VONNEUMANN,J.Preliminarydiscussionofthelogicaldesignofan
electroniccomputinginstrument,PartI.EmTaub(1963),p.3479,1946.
COWAN,J.D.VonNeumannandneuralnetworks.EmGlimmetal(1990b),p.243274,1990.
DEUTSCH,D.Quantumtheory,theChurchTuringprincipleandtheuniversalquantumcomputer.Proceedingsof
theRoyalSocietyA4001985.
ECKERT,Jr.,J.P.&MAUCHLY,J.W.Automatichighspeedcomputing:aprogressreportontheEDVAC.
Relatriotcnico,MooreSchoolofElectricalEngineering,UniversityofPennsylvania,Setembro1945.
GLANZ,J.Aquantumleapforcomputers?Science2691995,p.2829.
GLIMM,J.Scientificcomputing:vonNeumann'svision,todayrealities,andthepromiseofthefuture.EmGlimm
etal(1990b),p.185196,1990.
GLIMM,J.IMPAGLIAZZO,J.&SINGER,L,Eds.TheLegacyofJohnvonNeumann(1990),v.50ofProceedingsof
SymposiainPureMathematics,AmericanMathematicalSociety.
GODFREY,M.D.&HENDRY,D.F.ThecomputerasvonNeumannplannedit.AnnalsoftheHistoryofComputing
15,1Jan.1993,p.1121.
GOLDSTINE,H.H.TheComputerfromPascaltovonNeumann.PrincetonUniversityPress,1972.
GOLDSTINE,H.H.&VONNEUMANN,J.Planningandcodingofproblemsforanelectroniccomputinginstrument,
PartII,Vol.I.EmTaub(1963),p.80151,1947.
__________.Planningandcodingofproblemsforanelectroniccomputinginstrument,PartII,Vol.II.EmTaub
(1963),p.152214,1948a.
__________.Planningandcodingofproblemsforanelectroniccomputinginstrument,PartII,Vol.III.EmTaub
(1963),p.215235,1948b.
GRUENBERGER,F.J.TheHistoryofJOHNNIAC.AnnalsoftheHistoryofComputing1,1July1979,p.4964.
HALMOS,P.R.TheLegendofJohnvonNeumann.AmericanMathematicalMonthly80,4Apr.1973,p.382394.
KNUTH,D.E.VonNeumann'sFirstComputerProgram.ComputingSurveys2,4Dec.1970,p.247260.
KNUTH,D.E.TheArtofComputerProgramming,Volume3:SortingandSearching.AddisonWesley,1973.
LEE,J.A.N.JohnLouisvonNeumann.DisponvelnaredeWWWsoboendereo
http://ei.cs.vt.edu:80/~history/VonNeumann.html,1994.
LLOYD,S.Quantummechanicalcomputers.ScientificAmerican273,41995,p.4448,50.
McCULLOCH,W.S.&PITTS,W.Alogicalcalculusoftheideasimmanentinnervousactivity.Bull.Math.
Biophysics51943,p.115133.

NAGY,D.HORVTH,P.&NAGY,F.TheJohnvonNeumannOrtvayConnection.AnnalsoftheHistoryof
Computing11,31989,p.183188.
PATTERSON,D.A.Microprocessorsin2020.ScientificAmerican273,31995,p.4851.
PIPPENGER,N.Developmentsin"Thesynthesisofreliableorganismsfromunreliablecomponents".EmGlimm
etal(1990b),p.311324,1990.
RANDELL,B.TheOriginsofDigitalComputers.SpringerVerlag,1973.
__________.Theoriginsofcomputerprogramming.AnnalsoftheHistoryofComputing16,4Oct.1994,p.6
14.
ROSEN,S.Electroniccomputers:ahistoricalsurvey.ComputingSurveys1,1Mar.1969,p.736.
SEJNOWSKI,T.J."Thecomputerandthebrain"revisited.EmBrink&Haden(1989),p.197201,1989.
SHANNON,C.E.VonNeumann'scontributionstoautomatatheory.BulletinoftheAmericanMathematical
Society(volumeespecial:JohnvonNeumann19031957)64,3,21958,p.123129.
SHOR,P.W.Algorithmsforquantumcomputation:discretelogarithmsandfactoring.EmShafiGoldwasser,
editor,Proceedingsofthe35thAnnualSymposiumonFoundationsofComputerScience,p.124134,1994.
STERN,N.JohnvonNeumann'sinfluenceonelectronicdigitalcomputing,19441946.AnnalsoftheHistoryof
Computing2,4Oct.1980,p.349362.
TAUB,A.H.,Ed.JohnvonNeumann:CollectedWorks,6volumes.OxfordUniversityPress,1963.
TURING,A.N.Oncomputablenumbers,withanapplicationtotheEntscheidungsproblem.Proc.LondonMath.
Soc.42,21936,p.230267.
ULAM,S.JohnvonNeumann,19031957.BulletinoftheAmericanMathematicalSociety(volumeespecial:John
vonNeumann19031957)64,3,21958,p.149.
VONNEUMANN,J.Thefutureofhighspeedcomputing.EmTaub(1963),p.236,1949.
__________.Thegeneralandlogicaltheoryofautomata.EmTaub(1963),p.288328,1948c.
__________.Nonlinearcapacitanceorinductanceswitching,amplifyingandmemorydevices.EmTaub(1963),
p.379419,1954.
__________.Probabilisticlogicsandthesynthesisofreliableorganismsfromunreliablecomponents.EmTaub
(1963),p.329378,1956.
__________.FirstdraftofareportontheEDVAC.Originalmenteinditoversoeditadaapareceucomovon
Neumann(1993)primeirascincoseesreproduzidasemRandell(1973),p.383392,1945.
__________.TheComputerandtheBrain.YaleUniversityPress,1958.
__________.FirstdraftofareportontheEDVAC.AnnalsoftheHistoryofComputing15,4Oct.1993,p.2775.
ReferendadevonNeumann(1945)editadaporMichaelD.Godfrey.
VONNEUMANN,J.&BURKS,A.W.TheoryofSelfReproducingAutomata,UniversityofIllinoisPress,1966.
VONNEUMANN,J.&GOLDSTINE,H.H.AnumericalstudyofaconjectureofKummer.EmTaub(1963),p.771
772,1943.
VONNEUMAN,N.A.JohnvontNeumann:FormativeYears.1989.EmBrinkfeHaden(1989),p.171175,1989.
__________.JohnvonNeumannasSeenbyhisBrother,Rev.ed.NicholasVonneuman,Meadowbrook,PA,
1991.MR89i:01108,byDieudonn.
WILKES,M.V.ATributetoPresperEckert.CommunicationsoftheACM38,9Sept.1995,p.2022.
WILLIAMS,M.R.Theorigins,uses,andfateoftheEDVAC.AnnalsoftheHistoryofComputing15,1Jan.1993,
p.2238.

TomaszKowaltowskiprofessordoDepartamentodeCinciadaComputaodoInstitutodeMatemticae
EstatsticaeCinciadaComputaodaUNICAMP.
PalestrafeitapeloautornoencontroAobraeolegadodeJohnvonNeumann,organizadopeloInstitutode

EstudosAvanadosdaUSPepelaAcademiaBrasileiradeCinciasnoInstitutodeMatemticaeEstatsticada
USPem14denovembrode1995.

Todoocontedodesteperidico,excetoondeestidentificado,estlicenciadosobumaLicenaCreativeCommons

RuadaReitoria,109CidadeUniversitria
05508900SoPauloSPBrasil
Tel:(5511)30911675/30911676
Fax:(5511)30914306
estudosavancados@usp.br

Você também pode gostar