Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Prembulo
O presente guio de contedos foi elaborado com vista a dar apoio s actividades experimentais do projecto Cincia Viva denominado Vamos Mexer nos Continentes (Projecto VI 1390), financiado pelo Ministrio da Cincia, Tecnologia e Ensino Superior e comparticipado por fundos da Unio Europeia.
O projecto foi desenvolvido pelo Departamento de Geologia do Instituto Nacional de
Engenharia, Tecnologia e Inovao (INETI), em Alfragide, em parceria com 6 escolas da
regio de Lisboa e com o Departamento de Informtica da Faculdade de Cincias de Lisboa.
As actividades experimentais desenrolam-se nas instalaes do Museu Geolgico do INETI, debruando-se sobre o tema Terra em transformao do programa de Cincias da
Natureza do 3 ciclo.
Fases da deriva dos continentes ao longo de diversos Perodos, desde o supercontinente PANGEA at configurao actual dos continentes
* Em MAISCULAS encontram-se os termos que se encontram definidos no Glossrio, no final deste guio.
FRICA
NDIA
AMRICA DO
SUL
Fsseis do
rptil terrestre
Cynognatus
Fsseis trissicos
do rptil
terrestre
Lystrossaurus
AUSTRLIA
ANTARCTICA
Fsseis do rptil
dulaquicola
Mesosaurus
Fsseis de
G lossopteris
existentes em
todos os
continentes austrais
A TEORIA DA DERIVA DOS CONTINENTES foi muito controversa pelo facto de Wegener
no conseguir explicar qual a fora que fazia mover os continentes o que fez com que
aquela fosse temporariamente esquecida.
S cerca de 50 anos mais tarde, com o aparecimento das tcnicas de estudo e explorao dos fundos ocenicos, que se retomou aquela teoria. O estudo dos fundos marinhos, nomeadamente no oceano Atlntico, forneceu novos dados: as rochas mais
jovens encontram-se junto ao eixo central do oceano e as mais antigas perto dos continentes. Verificou-se que os fundos ocenicos esto a ser criados naqueles eixos centrais e que esto constantemente a ser destrudos junto s FOSSAS OCENICAS.
A TEORIA DA TECTNICA DE PLACAS estabelece que, ao contrrio do que pensava Wegener, no so os continentes que se movem mas sim as PLACAS LITOSFRICAS.
Nas FRONTEIRAS DAS PLACAS denominadas por CRISTAS ou DORSAIS, criada nova litosfera
ocenica que depois pode ser consumida nas zonas de subduco, no limite oposto dessas placas. O motor do movimento relativo das placas o calor interno da Terra que
transferido at superfcie atravs de CLULAS DE CONVEXO que se situam na ASTENOSFERA (ver pag. 6 e 7).
3. AS PLACAS.LITOSFRICAS
A superfcie da Terra est fragmentada em sete PLACAS LITOSFRICAS (ou tectnicas)
principais e mais de uma dzia de placas de menores dimenses.
Cada placa pode ser constituda exclusivamente por CROSTA OCENICA, como a Placa do
Pacfico, ou por crosta ocenica e continental, como a Placa Norte-americana. As Placas movimentam-se relativamente umas s outras com velocidades diferentes. Por
exemplo, no oceano Atlntico, a Placa Euro-asitica afasta-se da Placa Norteamericana velocidade mdia de 2,5 centmetros por ano (ou 25 quilmetros num
milho de anos!).
4. TIPOS DE FRONTEIRAS ENTRE PLACAS LITOSFRICAS
Existem 3 tipos de FRONTEIRAS OU LIMITES ENTRE PLACAS LITOSFRICAS:
LIMITES CONVERGENTES OU DESTRUTIVOS, onde uma placa empurrada contra outra e mergulha para o interior da Terra. No caso da coliso ocorrer entre placas continentais formase uma CORDILHEIRA DE MONTANHAS, como o caso dos Himalaias. Se a coliso ocorrer entre duas placas ocenicas, surge um
ARCO INSULAR, mas se ocorrer entre uma placa ocenica e uma
placa continental, forma-se um ARCO VULCNICO.
O Japo e a costa oeste da Amrica do Sul so exemplos de
zonas de convergncia de placas.
6
5. O INTERIOR DA TERRA
difcil estudar a estrutura interna da Terra unicamente atravs da observao directa.
At hoje o Homem conseguiu fazer observaes directas at cerca de 7 km de profundidade em minas de diamantes da frica do Sul, e em furos de sondagens que atingiram
apenas os 12 km.
Existem diversos mtodos directos de
estudo, que consistem em observar:
os afloramentos rochosos superfcie da Terra
o material expelido pelos vulces, que pode ter
tido origem a muitos quilmetros de profundidade
as SONDAGENS
as minas e poos abertos para explorao
o estudo e a interpretao
das ONDAS SSMICAS, cujo
comportamento no interior da Terra varia com a
estrutura da zona que
atravessada;
Placa Ocenica
o estudo do magnetismo
terrestre, cujo comportamento varia tambm com
a estrutura da Terra
Placa Continental
Km
0
30
100
300
Crosta
Litosfera
Astenosfera
700
Manto
Mesosfera
2900
Ncleo
Ncleo
externo
5150
Ncleo
interno
6371
Modelo Qumico
Crosta
BASALTOS
e tem cerca de 8
Manto
Ncleo
a zona central da Terra. Estende-se at ao centro da Terra, aos 6370 km de profundidade. constitudo por ferro e nquel.
Modelo Fsico
Engloba a CROSTA e o topo do MANTO;
Litosfera
Astenosfera
constituda por materiais slidos, mas mais pastosos que os da
tanto, mais plsticos e deformveis.
LITOSFERA,
por-
Mesosfera
Ncleo externo
Situa-se entre a MESOSFERA e os cerca de 5150 km de profundidade, sendo constitudo por materiais lquidos.
Ncleo interno
vulco
Distribuio dos VULCES com actividade recente ( escala geolgica)
(adaptado de Ammon, C., 2001).
10
6.1. VULCANISMO
Os VULCES so estruturas onde ocorre a expulso, de forma rpida, para a superfcie da
Terra, de matria a alta temperatura provinda do interior da Terra, tanto no estado
slido, como no lquido ou gasoso.
Existem diversos tipos de VULCES, dependendo do tipo de actividade, sendo que os
mais comuns so constitudos por:
11
Materiais Vulcnicos
Durante as ERUPES VULCNICAS, como se disse, so libertados materiais que podem
ser classificados de acordo com os diferentes estados da matria em que se encontram.
Os materiais slidos denominam-se PIROCLASTOS e podem ser classificados segundo o
seu tamanho e forma. Os materiais lquidos, que resultam da expulso para a superfcie
da crosta do magma, com libertao de gases, denominam-se LAVAS.
SLIDOS - Piroclastos
Lapilli ou bagacina
(2 a 6,4 mm)
Bloco
(6,4 a 25,6 mm)
Bomba
(6,4 a 25,6 mm)
Pedra - Pomes
LQUIDOS - Lavas
Lava Pahoehoe
Lava aa
Pillow-lava s
GASOSOS
Vapor de gua
Dixido de carbono
Dixido de enxofre ...
12
EXPLOSIVA
Projeco de grandes quantidades de materiais slidos.
Os MAGMAS so viscosos e os
gases libertam-se de forma violenta e em algumas situaes
formam-se NVENS ARDENTES.
Cones de PIROCLASTOS, em geral
altos e com vertentes ngremes.
Por vezes ocorrem domas ou
agulhas. O vulco Monte de St.
Helens nos EUA um exemplo
deste tipo de vulcanismo.
MISTA
Alternncia de exploses violentas e emisso lenta de
LAVAS.
O cone tem camadas alternadas de PIROCLASTOS e LAVA
solidificada.
O vulco Etna na Itlia um
exemplo deste tipo de vulcanismo.
13
6.2. SISMICIDADE
Os movimentos que no interior da terra, so gerados, entre outras coisas, pelo deslocamento das PLACAS TECTNICAS, originam uma acumulao de tenses em profundidade. Quando a energia (tenso) acumulada excede um dado valor, ocorre ruptura dos
materiais rochosos ao longo de uma FALHA, gerando um movimento vibratrio que se
propaga pelo interior da Terra e que se manifesta superfcie sob a forma de um SISMO.
Estes movimentos vibratrios que viajam pelo interior da Terra denominam-se ONDAS
SSMICAS e podem apresentar diferentes caractersticas.
ONDAS
SSMICAS
Ondas P (Primrias,
longitudinais, ou de
compresso) - vibrao, em que as partculas oscilam para a
frente e para trs, na
mesma direco de
propagao da onda.
So as mais rpidas e,
portanto, as primeiras
a atingir a superfcie
terrestre;
Ondas S (secundrias,
transversais, ou de
cisalhamento) provocam vibraes nas
partculas numa
direco perpendicular onda; propagam
-se com menos velocidade do que as
ondas P.
Ondas Superficiais, que se geram com a chegada das ondas interiores superfcie terrestre e se propagam com menor velocidade
que as ondas P e S. So de 2 tipos:
Ondas de Love ou
ondas L, em que o
movimento das partculas horizontal
e perpendicular
direco de propagao da onda
Ondas de Rayleigh
ou ondas R, so
ondas circulares em
que o movimento
das partculas se produz num plano vertical quele em que se
encontra a direco
de propagao da
onda.
14
15
A INTENSIDADE SSMICA pode ser determinada atravs da Escala de Mercalli, que, aps
vrias actualizaes, veio dar origem
ESCALA DE MERCALLI MODIFICADA, que
apresenta 12 graus.
A MAGNITUDE de um SISMO um
valor calculado com base na quantidade de energia libertada no local da ruptura, tambm chamado FOCO ou HIPOCENTRO do sismo. Aquela energia
determinada atravs da medio da
amplitude mxima das ondas registadas
nos SISMOGRAMAS.
O valor da MAGNITUDE corresponde a
uma funo logartmica, que faz com
que cada grau da escala seja dez vezes
superior ao valor anterior.
16
Glossrio
17
18
Aa ou escoricia (Lava) Termo havaino que significa pedregosa ou que queima. utilizado para a descrio de uma escoada lvica que se caracteriza por ter uma superfcie rugosa e fragmentada, devido rpida
libertao dos gases.
Actividade vulcnica efusiva Tipo de actividade vulcnica caracterizada pela emisso de lava muito fluida e
abundante.
Actividade vulcnica explosiva Tipo de actividade vulcnica que se caracteriza pela projeco de massas
considerveis de materiais slidos e por uma violenta libertao de gases.
Actividade vulcnica mista Tipo de actividade vulcnica que se caracteriza pela alternncia de exploses e
emisso lenta de lava.
Arco insular - Conjuntos de ilhas de natureza vulcnica, que se distribuem num ou mais alinhamentos curvos formando arcos e esto associados a uma zona de subduco entre duas placas ocenicas.
Arco vulcnico - Cintura geralmente linear ou levemente curvo de vulces associada a uma zona de subduco entre uma placa ocenica e uma placa continental.
Argumentos litolgicos - Conjunto de provas que apoiam a Teoria da Deriva dos Continentes de Wegener,
que consistem na ocorrncia de rochas idnticas em continentes hoje distantes,.
Argumentos morfolgicos Conjunto de provas que apoiam a Teoria da Deriva dos Continentes de
Wegener, que consistem na semelhana de encaixe entre as costas de diversos continentes.
Argumentos paleoclimticos - Conjunto de provas que apoiam a Teoria da Deriva dos Continentes de
Wegener, que consistem na existncia de marcas de depsitos glacirios em zonas onde actualmente existem climas tropicais.
Argumentos paleontolgicos - Conjunto de provas que apoiam a Teoria da Deriva dos Continentes de
Wegener, que consistem na ocorrncia de fsseis idnticos em zonas continentais hoje separadas por oceanos.
Astenosfera Camada da estrutura interna da Terra que se estende desde a base da litosfera at a uma profundidade ainda no consensual (entre os 350 e os 670 km) e que constituda por materiais mais pastosos que os da litosfera.
Basaltos Rocha magmtica vulcnica, consolidada a partir do magma, no exterior da crosta terrestre. uma rocha de
granularidade fina, constituda por plagioclase, piroxena e por vezes olivina.
Bloco vulcnico - Fragmento angular de rocha slida expelida durante uma erupo vulcnica, com dimetro igual ou superior a 25,6 cm.
Bomba vulcnica - Fragmento de rocha fundida ou semi-fundida, com dimenso que varia entre 6,4 cm e
25,6 cm, expelida durante uma erupo. Por no se encontrarem ainda totalmente consolidadas, as bombas
muitas vezes modificam a sua forma durante o vo ou impacto com o solo.
19
20
Falha - Fractura na crosta em que existe movimento relativo dos blocos paralelamente falha.
Falha transformante Tipo de falha em que h deslocamento horizontal dos blocos, normalmente constitudos por crosta ocenica. Geralmente prolongam-se at dorsais ocenicas.
Foco ver hipocentro.
Fontes termais Tipo de vulcanismo secundrio que corresponde a nascentes de gua, vapor de gua e dixido de carbono a elevadas temperaturas.
Fossa ocenica - Depresso ocenica extensa e profunda que ocorre nas zonas de subduco.
Fronteiras de placas (ou limite de placas) Zona geologicamente activa que limita as placas tectnicas.
Fumarolas Tipo de vulcanismo secundrio que corresponde a emanaes gasosas que ocorrem ao longo
de fracturas em zonas prximas de um vulco.
Giser Tipo de vulcanismo secundrio que corresponde a jactos intermitentes e peridicos de gua e
vapor de gua a elevadas temperaturas.
Gondwana Grande continente situado no hemisfrio sul, que resultou da diviso da Pangea.
Granito Rocha magmtica plutnica essencialmente constituda por quartzo, feldspatos e micas.
21
Hipocentro (ou foco) - Ponto no interior da Terra onde ocorre a ruptura que d origem ao sismo, directamente abaixo do epicentro.
Hot spot Centro vulcnico que ocorre no interior de uma placa litosfrica, que a expresso superficial de
uma corrente ascendente de material quente que provm do manto.
Intensidade (de um sismo) Valor numrico (em nmeros romanos) que descreve o grau de destruio de
um sismo com base nos estragos observados superfcie da Terra, nomeadamente nas construes feitas
pelo Homem.
Isossista Linha num mapa que une pontos com igual intensidade ssmica para um dado sismo.
Lapilli Termo italiano que significa muitos bocados. Corresponde a fragmentos de lava consolidada com
dimenses compreendidas entre 4 e 32 mm. Nos Aores so designados por bagacina.
Laursia - Grande continente situado no hemisfrio norte, que resultou da diviso da Pangea.
Lava - Magma empobrecido em gases que atinge a superfcie da crosta.
Limites (ou fronteiras) conservativos (ou transformantes) Zona onde duas placas tectnicas deslizam
horizontalmente uma pela outra e onde no h criao nem destruio de crosta ocenica. As falhas que
constituem este limite chamam-se transformantes.
Limite (ou fronteira) de placas complexo Zona entre placas tectnicas em que existe mais de um tipo de
limite entre placas.
Limite (ou fronteira) de placas convergente (ou destrutivo) Zona onde uma placa tectnica empurrada
contra outra e, no caso de uma delas ser de tipo ocenico, mergulha para o interior da Terra numa zona de
subduco. No caso da coliso ocorrer entre placas continentais forma-se uma cordilheira de montanhas.
Limite (ou fronteira) de placas divergente (ou construtivo) Zona onde duas placas tectnicas se afastam,
onde est a ser gerada nova crosta ocenica.
Litosfera Camada mais superficial da Terra, segundo o modelo Fsico, que engloba a crosta e o topo do
manto, com uma espessura que varia entre os 100 (litosfera ocenica) e os 150 km (litosfera continental).
constituda por materiais slidos e rgidos.
22
Magma - Material rochoso total ou parcialmente fundido rico em gases, que ocorre no interior da Terra.
Magnetismo Propriedade que os imanes apresentam que consiste na capacidade de atrair e repelir outros
objectos devido presena de cargas elctricas em movimento.
Magnitude (de um sismo) Valor que caracteriza a dimenso relativa de um sismo, que se baseia na quantidade de energia libertada no foco ou hipocentro do sismo.
Manto Camada do interior da Terra que se estende desde a base da crosta at aos cerca de 2900 km de
profundidade. formada por rochas muito densas, ricas em ferro e magnsio, como o peridotito.
Maremoto (ou tsunami) Onda de gua de grande amplitude provocada por um sismo, uma erupo vulcnica ou um movimento de terras.
Mesosfera Camada do interior da Terra, segundo o Modelo Fsico da estrutura interna da Terra, que se
situa entre a astenosfera e os cerca de 2900 km de profundidade, constituda por materiais rgidos.
Ncleo externo Camada externa do Ncleo, segundo o Modelo Fsico da estrutura interna da Terra, que
se situa entre a mesosfera e os cerca de 5150 km de profundidade. constitudo por materiais lquidos.
Ncleo interno - Camada interna do Ncleo, segundo o Modelo Fsico da estrutura interna da Terra, que
se estende desde os cerca de 5150 km de profundidade at ao centro da Terra (6370 km de profundidade).
constituda por materiais slidos.
Ncleo terrestre - Zona central da Terra, segundo o Modelo Qumico da estrutura interna da Terra, que se
estende desde os cerca de 2900 km de profundidade at ao centro da Terra, aos 6370 km de profundidade.
constitudo essencialmente por ferro e nquel.
Nuvem ardente Nuvem densa de cinzas, pedra-pomes, rochas fragmentadas e gases vulcnicos a altas
temperaturas que desce ao longo da vertente de um cone vulcnico a grandes velocidades.
Onda ssmica Movimento vibratrio que se propaga nas rochas a partir do foco ssmico.
23
Pahoehoe ou encordoada (lava) Termo havaino que significa macio. utilizado para descrever escoadas
de lava com superfcie macia. As escoadas deste tipo avanam como uma srie de pequenos lbulos que
rompem continuamente a superfcie arrefecida.
Pangea (do grego: todas as terras) Super-continente em que os continentes estavam reunidos h 225
milhes de anos.
Pantalassa Mar que rodeava a Pangea, h 225 milhes de anos.
Pedra-pomes Rocha magmtica vulcnica de cor clara, com aspecto esponjoso, muito porosa e de baixa
densidade, formada durante as exploses vulcnicas. Tem uma densidade inferior da gua pelo que flutua.
Peridotito Rocha escura que a principal constituinte do Manto, essencialmente composta por Olivina.
Pillow-lava ou lava em almofada - Escoadas lvicas tpicas das erupes vulcnicas submarinas. Apresentam
uma seco aproximadamente esfrica, semelhante a uma almofada. Tambm podem ocorrer quando as
lavas subareas entram em contacto com a gua.
Piroclastos Designao genrica de fragmentos de material slido expelidos durante uma erupo vulcnica.
Placas tectnicas ou litosfricas Pores da litosfera que se movem entre si superfcie da Terra. Podem
ser do tipo ocenicas, mais densas e constitudas por minerais escuros, ou continentais.
Rplicas - Sismos que ocorrem aps o abalo ssmico principal e que geralmente diminuem em frequncia e
intensidade com o tempo.
Rifte Estrutura extensional alongada, que se assemelha a um vale, onde se cria crosta ocenica e que nos
fundos ocenicos se encontra no interior das dorsais.
Sismo - Movimento repentino na crosta que resulta que uma ruptura e deslocamento de rochas em profundidade provocadas por uma acumulao de tenses. Pode ser tambm resultado de movimentaes de
magma ou de terras.
Sismgrafo - Aparelho que regista as movimentaes da superfcie da Terra originado pelas ondas ssmicas.
Sismograma Registo das movimentaes da superfcie da Terra obtido num sismgrafo.
Sondagem Tipo de amostragem do sub-solo que se destina a reconhecer em profundidade a natureza e
caractersticas das rochas que a ocorrem.
Subduco Processo que ocorre nas zonas de fronteira de placas convergentes, em que existe afundamento de uma placa tectnica sob outra e sua assimilao no Manto.
24
Tectnica - do grego tekton que significa construir. Processo de deformao das rochas por causas naturais.
Tectnica de placas (Teoria da) Teoria que considera que a litosfera constituda por vrias placas relativamente rgidas que se movimentam entre si.
Tsunami ver Maremoto.
Vulco Estruturas onde ocorre a expulso para a superfcie de matria a altas temperaturas provinda do
interior da Terra, no estado slido, lquido ou gasoso, sempre de forma rpida.
25
26
Bibliografia
27
28
Guio de Apoio
Ammon, C. J. (2001) - An Introdution do Earthquakes - class notes, St. Louis University, disponvel em: http://eqseis.geosc.psu.edu/~cammon/HTML/Classes/IntroQuakes/
Notes/plate_tect01.html
ANTUNES, CRISTINA; BISPO, MANUELA E GUINDEIRA, PAULA (2006) - Descobrir a Terra 7, Manual
escolar de Cincias Naturais do 3 ciclo de ensino bsico, Areal Editores.
CAMPOS RAMOS, JOANA E ALBUQUERQUE, FERNANDA (2006) - Geovida 7, Manual escolar de
Cincias Naturais do 7 ano, Lisboa Editora.
DIAS DA SILVA, AMPARO; SANTOS, MARIA ERMELINDA; FERNANDES MESQUITA, ALMIRA; BALDAIA,
LUDOVINA E FLIX, JOS MRIO (2006) - Planeta Vivo 7, Manual do aluno de Cincias Naturais
do 7 ano, Porto Editora.
Kious, W. Jacquelyne e Tilling, Robert I. (1996 - edio original) - This Dynamic Earth: the story
of Plate Tectonics, United States Geological Survey, verso on-line actualizada disponvel em
http://pubs.usgs.gov/gip/dynamic/dynamic.html.
KRAFT, KATIA E BACHELET, GILLES (1990) - O mundo maravilhoso dos vulces, Edies ASA.
MOTTA, LUCINDA E VIANA, MARIA DOS ANJOS (2006) - Bioterra 7, Manual do aluno de Cincias
Naturais do 7 ano e Caderno do professor, Porto Editora.
PIRES BAPTISTA E PERDIGO SILVA (1988) Geologia, Manual escolar de Geologia do 12 ano,
Editorial O Livro.
VAZ DOMINGUES, HELENA; BATISTA, JOS AUGUSTO E SERRANO SOBRAL, MARLIA (2002) - Terra
Me CN, Manual escolar de Cincias Naturais do 3 ciclo do ensino bsico, Texto Editora.
GROTZINGER, JORDAN, PRESS & SIEVER, UNDERSTANDING EARTH, FIFTH EDITION
2006 W. H. FREEMAN & COMPANY, CD-ROM.
http://domingos.home.sapo.pt/index.html
http://geology.com/dictionary/glossary-a.shtml
http://jan.ucc.nau.edu/~rcb7/mollglobe.html
http://pt.wikipedia.org
http://sciencespot.net/Pages/kdzethsci2.html
http://volcano.und.edu/
http://www.volcano.si.edu/
http://www.geo.mtu.edu/volcanoes/
http://www.volcanoes.com/
http://w3.ualg.pt/%7Ejdias/INTROCEAN/B/index1.html
http://www.calstatela.edu/faculty/acolvil/volcanos.html
http://www.dct.fct.unl.pt/GGeo/GG.html
http://www.dct.uminho.pt/pnpg/gloss/glossa.html
http://www.fema.gov/
http://www.ggl.ulaval.ca/personnel/bourque/intro.pt/planete_terre.html
http://www.infopedia.pt
http://www.prof2000.pt/users/esf_cnat/desenvolvimento.htm
http://www.snbpc.pt
http://earthquake.usgs.gov/
http://www.usgs.gov/
http://www.srpcba.pt
http://www.uc.pt/iguc/atlas/26glossario.htm
http://www.unb.br/ig/glossario/
http://www.vulcanoticias.hpg.ig.com.br/dic.html
http://www.wwnorton.com/earth/egeo/index/animations.htm
29