Você está na página 1de 8

Artigo de pesquisa

Research paper

Biantong adaptao:
uma peculiaridade da cultura chinesa
David Jye Yuan Shyu
Professor aposentado da Universidade de So Paulo
xujyeyuan@usp.br

Pedro Regis Cabral


Guangdong University of Foreign Studies (GDUFS), Guangzhou, China
pedrorcabral@hotmail.com
Resumo: Pretendemos apresentar brevemente ao pblico brasileiro o conceito chins de biantong
(adaptao ou ainda flexibilidade), como tal conceito influenciou o pensamento, a cultura, os valores
e a poltica chinesa desde a antiguidade at a China atual. Focaremos a antiguidade clssica chinesa e o
perodo das Reformas de Abertura ps Mao Zedong. Para tanto faremos uso, sobretudo, de trechos dos
clssicos confucianos, Han Feizi e citaes de Deng Xiaoping.
Palavras-chave: adaptao, Confucionismo, Deng Xiaoping, socialismo com caractersticas Chinesas

Biantong adaptation: a peculiarity of the Chinese culture


Abstract: We aim to introduce briefly the Chinese concept of biantong (adaptation or flexibility) to the Brazilian public, how such concept has influenced Chinese thought, culture, values and politics, from antiquity to nowadays China. We pretend focus on classical Chinese antiquity and post Mao
Zedong Opening Reforms. For this purpose, we shall use excerpts from the Classics of Confucianism,
Han Feizi and quotes from Deng Xiaoping.
Keywords: adaptation, Confucianism, Deng Xiaoping, socialism with Chinese characteristics.

Mutao, qualquer circunstncia, atingindo um limite, comear a mudar. A


adaptao, por sua vez, leva a um estado livre e, ento, continuidade
- Yjng1 (Guo Yu, 2007, p. 381, Xici II,
)

O tempo relativo e no pode ser medido exatamente do mesmo modo e por


toda a parte.
(Albert Einstein, apud Simes, 1986, p. 108)

Livro das Mutaes (Yijing ou I-Ching).

Cultura Oriental, v. 2, n. 2, p. 65-72, jul.-dez. 2015

65

Introduo

Em 15 de maro de 2005, o reprter da BBC, Roberto Lustig, enviou uma reportagem de


Shnghi (Xangai); no ltimo pargrafo, afirmou:
A China a terra dos contrastes e contradies, onde quer que voc olhe. Um partido comunista gerindo uma economia capitalista, uma cultura antiga se adaptando para se tornar um
milagre econmico de alta tecnologia. Enigmtica, fascinante, intrigante, desnorteante. (Lustig,
2005)

Este um dos incontveis artigos sobre a China que frequentemente apresentam este fenmeno em comum: o sentimento de que as mudanas da China so muito difceis de compreender. Chegam at mesmo a demonstrar perplexidade. Entendemos que isso causado pelas divergncias entre naes e culturas diferentes; mas, se esse estranhamento s permanece na fase
de perplexidade, talvez isso no seja um problema to grave; mas se a perplexidade gerar desentendimentos, e pelos desentendimentos forem gerados conflitos, ou seja, o chamado choque de
civilizao, ento uma grande infelicidade para a humanidade.
Neste trabalho tentaremos, a partir de obras clssicas da China, extrair trechos ou frases que
sejam familiares ao ouvido do chins pela sua frequente repetio. Neste processo observamos
que para o povo chins, desde a antiguidade, existe certa forma de pensamento disseminado da
adaptao flexvel, ou seja, uma forma de pensamento dialtico.

O pensamento da adaptao nos escritos clssicos da China

Mngz):

Primeiramente, vamos ver um trecho do livro de Mncio (


66

Chn Ykn perguntou: um rito que homens e mulheres no devam permitir que suas
mos se toquem ao dar e receber objetos? Mngz disse: um rito. Chn Ykn perguntou: Se
a cunhada cai na gua, o cunhado pode salv-la com sua prpria mo? Mngz respondeu: No
salvar a cunhada que est se afogando, [prprio de] uma besta selvagem. Que homens e mulheres no devam permitir que suas mos se toquem ao dar e receber objetos, rito; se a cunhada
est se afogando e [o cunhado] a salva com sua prpria mo, isto agir com flexibilidade. (Qi
Liangde & Ma Qingjuan, 2009, p. 65, Mncio, Lilou I) 2

A China antiga uma sociedade extremamente atenta ao rito ( l). O confucionismo (


Rji) acredita que os ritos so as leis fundamentais que mantm o funcionamento das relaes interpessoais. Portanto, as relaes entre monarca e sditos, pais e filhos e entre amigos
tm ritos cerimoniais, os quais devem ser observados de forma que a nao, a sociedade e a
famlia possam se desenvolver harmoniosamente. Mas o entendimento sobre o rito no igual
para todos, assim, na prtica h as consequncias da diferena entre a lenincia de um lado e a
rigidez de outro. No perodo feudal, por causa das demandas da dominao, as classes dominantes frequentemente tomavam o rito e o exageravam sem limites (absolutizao), e difcil
evitar que o resultado seja o contrrio do pretendido, em outras palavras, resultado negativo. O
que Mncio quer dizer que na prtica do rito se deve entender o ajustar-se s mudanas e se
deve ser capaz de uma aplicao flexvel, do contrrio, seremos dogmticos. Usando linguagem moderna, o rito simplesmente um princpio; ajustar-se s mudanas adaptabilidade e aplicao flexvel; na prtica de um princpio, se no se compreende a adaptabilidade, ele se transforma em dogmatismo e at mesmo em fundamentalismo.

(Mngz Llu I /

).
2

Cultura Oriental, v. 2, n. 2, p. 65-72, jul.-dez. 2015

Nenhum contato fsico entre um homem e uma mulher3 uma forma de rito e tambm
um princpio fundamental; no geral, entre homem e mulher (exceto entre marido e a sua esposa)
no deve haver contato fsico, o que rito e princpio, mas se se deparar com uma situao em particular, por exemplo, a expressa acima no artigo (a cunhada cai na gua e corre o
risco de morrer afogada), se o cunhado insistir em no haver contato fsico (e no usar sua mo
para salv-la), ento isso seria assistir algum morrer sem tentar ajudar, o que desumano. Por
isso Mncio diz: No salvar a cunhada que est se afogando, [prprio de] uma besta selvagem (Qi Liangde & Ma Qingjuan, 2009, p. 65)4 besta selvagem traduzido literalmente
chacal e lobo (
cilng), que em chins indica uma pessoa bruta. Em portugus se usa a
expresso animal (figurativa).
Os que no sabiam adaptar-se s circunstncias eram considerados yf (
, livresco
/ idiota estudioso), dogmticos. No s so criticveis, como so risveis. Na histria da China
no faltam stiras ao dogmatismo. Sabemos que o pensamento central de Confcio benevolncia ( rn). Em Hn Fiz ()5 h uma histria sobre a stira benevolncia. Segue
a ideia geral:
O Reino de Sng ( ) e o Reino de Ch ( ) estavam em guerra. Sng Xinggng (
650 a.C. 637 a.C.) foi aconselhado pelo seu chefe do estado maior a aproveitar o fato das tropas de Ch estarem cruzando o rio para iniciar o ataque. Sng Xinggng respondeu: Ouvi
dizer que um cavalheiro no machuca algum j ferido, no aprisiona um velho com cabelos
brancos, nem desafia para a batalha tropas que ainda no foram bem dispostas. Agora as tropas
de Ch ainda no atravessaram o rio. Se as atacasse, feriria a moralidade e a justia. Melhor
esperar o exrcito de Ch terminar de atravessar o rio, e ento lanar o ataque (Liu Li & Ji
Lingyun, 2007, p. 59). Aconteceu que o exrcito de Sng foi derrotado e Sng Xinggng foi
ferido, morrendo trs dias depois pelos seus ferimentos. Da a origem das expresses idiomticas chinesas, benevolncia de Sng Xinggng (
Sng Xinggng zh rn) ou
benevolncia de mulher ( frn zh rn .
H na China, desde a antiguidade, uma excessiva e injusta crtica ao cdigo tico confuciano, isso porque, ao longo da histria, na cultura chinesa tradicional os governantes e certos intelectuais exageram sem limites as leis e os ritos; alm disso, definitivamente, a crtica de alguns falta com razo objetiva. No comeo do sculo passado, durante o Movimento da Nova
Cultura (
1919), havia um nmero ainda maior de intelectuais chamando o cdigo
de tica confuciano de tica do canibalismo (
). Na verdade, nesta crtica h uma
enorme incompreenso, e quanto ao entendimento da cultura tradicional chinesa, no suficientemente abrangente. Alm do dilogo de Mncio anteriormente citado, no confucionismo e em
outras obras clssicas chinesas, pode-se ainda observar muitos discursos que enfatizam o adaptar-se s circunstncias. Citamos algumas sentenas confucianas, por exemplo:
Nos Lny ( Analectos) Confcio diz (nossa traduo): Um cavalheiro, quanto s
questes do mundo, no tem preconceitos sobre o que se deve e o que no se deve fazer. Adaptar-se- moralidade e justia (Zhang Yanying, 2006, p. 44, Analectos, 4.10)6; o no tem
preconceitos sobre o que se deve e o que no se deve fazer7, uma forma de pensamento
adaptvel. Quando se lida com um objeto flexvel, a adaptao flexvel pode encontrar o

3
4

nnn shushu bqin


, So n b yun, sh cilng y.

Han Feizi, ttulo de uma obra de Han Fei (281-233 a.C.), um legalista famoso durante a poca do Estados Combatentes.
6
- Lny Lrn,

7
w d y, w m y

Cultura Oriental, v. 2, n. 2, p. 65-72, jul.-dez. 2015

67

mtodo correto. Mas mesmo que o mtodo de trabalho possa ser adaptvel, algumas coisas no
o so, isto , a justia ( y).
No Mngz Mncio Cap. 1): Quanto a um cavalheiro, no necessariamente se pode acreditar no que ele diz, o que ele faz no necessariamente d frutos, ele s fala e faz o que justo
(Qi Liangde & Ma Qingjuan, 2009, p. 71).8 Confcio e Mncio reconhecem que a justia (
y) o critrio mais elevado para se julgar qualquer comportamento como certo ou errado.
Alm disso, nos Analectos Wilnggng

) O cavalheiro probo, e no
obstinado (Zhang Yanying, 2006, p. 246, Analectos, 15.37).9 O sentido : um cavalheiro defende ferrenhamente o que correto, e no se atm a trivialidades. A explicao de Kng
ngu : Para o cavalheiro, o que mais importante a justia (
zhngdo = y), e sobre
10
a palavra, no se agarra s mincias (He Yan, 2001, p. 247).
Mas por que quanto ao jnz, (
cavalheiro, e o
de Mncio aponta para uma pessoa de mesmo estrato social) no necessariamente se pode acreditar no que ele diz, o que ele
faz no necessariamente d frutos? Nos Analectos Zl (

), Confcio divide os sh (
, elite) em trs classes (Zhang Yanying, 2006, p. 196), dentre as quais a terceira a dos que:
ao falar so confiveis e o que fazem d frutos, os quais Confcio chamou homens inferiores (
xiorn). Em outras palavras, os que ao falar so confiveis e o que fazem d frutos
so to somente os homens inferiores, o cavalheiro deve ter uma justia superior a este o que
faz d frutos; exatamente o que foi dito anteriormente por Kng ngu.
Durante os perodos de Primavera e Outono (722 a.C. 481 a.C) e dos Estados Combatentes (424 a.C. 221 a.C.), jnz (
, cavalheiro) designava estudiosos e a classe dos intelectuais, ou seja, elite; geralmente tambm designava os que entravam no servio pblico. Em
oposio, xiorn (
homem inferior) designava o homem comum e tambm o homem sem
um nvel elevado de cultura.11 Quanto ao povo deste estrato social, se ao falar so confiveis e
o que fazem d frutos, eles j esto num nvel moral muito bom; mas, quanto classe da elite,
que deve suportar a responsabilidade de liderar, ela encara as mutaes de circunstncias num
timo, e deve possuir uma inteligncia sensvel para a adaptao flexvel, do contrrio, no pos313 a.C. 238
suir as qualificaes de um lder. No livro de outro confucionista, Xnz (
a.C.), se l: [Tendo-se] moral e tica, depois se pode ser firme; sendo firme, ento se saber
agir de acordo com as circunstncias; quem pode ser firme e ajustar-se s mudanas, este um
cavalheiro perfeito (Zhang Jue, 2006, p. 9, Xnz, 1.15).12

68

A adaptao e o tempo

Em Zhngyng (
Doutrina do Meio): O cavalheiro moderado, o vilo viola a moderao; o cavalheiro moderado porque pratica a moderao em todos os momentos; o vilo
contraria a doutrina da moderao, porque sem escrpulos, e faz tudo o que quer (Wang
Guoxuan, 2006, p. 49, Doutrina do Meio, captulo 2).13
(shzhng) estar de acordo
com a situao real do desenvolvimento das coisas e do perodo para se dominar seu caminho de

8
9

jnz zhn r b ling


jnz zh rn, zhng q do r, yn b b xiox

10

11

Na China antiga, especialmente nos dias de Confcio e Mncio, o homem inferior talvez equivalha a idites (idiota), ou no mnimo so expresses muito prximas. No Dicionrio novo Aurlio (Ferreira, 1999, p. 1072):
Do gr. Idites, homem privado (em oposio a homem de Estado)... Mais tarde tanto homem inferior quanto idiota passaram a ser expresses frequentemente pejorativas.
12
Dco rnhu nng dng, nng dng rnhu nng
yng. Nng dng nng yng, f sh zh wi chngrn.

13

Cultura Oriental, v. 2, n. 2, p. 65-72, jul.-dez. 2015

moderao correspondente;
(wjdn), ao contrrio, significa no se importar com os
padres objetivos do desenvolvimento das coisas e da poca em que se est, e se apoiar no egosmo da prpria subjetividade, comportar-se sem escrpulos, sem princpios, sem evitar os extremos dos erros por excesso ou por omisso. Este pargrafo explica exatamente que, para se
entender os princpios do Tao, deve-se tomar parte no desenvolvimento dos tempos e se deve se
): De acordo com a situao, deadaptar aos tempos. ainda como foi escrito no Yjng (
ve-se parar quando tempo de parar, deve-se agir quando hora de agir; ao e repouso no
perdendo o seu prprio tempo, o seu futuro ser brilhante (Guo Yu, 2007, p. 274, Yi Jing,
52).14
A mudana se d por causa do tempo, ou seja, as polticas nacionais e os conceitos devem seguir o desenvolvimento da histria, encarar pocas e ambientes diferentes e mudar.
Confcio e Mncio sublinharam fortemente o conceito de tempo. Eles reconheciam que
todas as coisas tm seu tempo para se adaptar. Confcio reconhecia que os ritos de Xi ( ),
Shng ( ) e Zhu ( ) se adaptaram conforme suas respectivas pocas. Portanto, no Yzhun (

Yzhun Xc) se diz: A adaptao de acordo com o tempo (Guo Yu, 2006, p.
378, Yizhuan, Xici II).15
Durante uma conversa entre Confcio e Zzhng (
), Confcio disse: nas sucesses entre de Xi, Shng, Zhu, nas suas respectivas instituies (incluindo os ritos), est claro o que
era seguido, o que era reformado (ou eliminado) e o que eram inovaes (Zhang Yanying, 2006,
p. 289-302, Analectos, 19).
Esta a origem expresso chinesa yn g sn y. Aqui, gostaramos de fazer uma curta
explicao para o melhor entendimento dos leitores (Zhang Yanying, 2006, pp. 289-302, Analectos, 19):
yn ( ): seguir, copiar; quer dizer, continuar o sistema anterior.
g ( ): abolir, eliminar; em chins, a palavra g, alm de significar abolir, eliminar, (como
gch
), tambm tem o sentido de reformar ou renovar (como gig
e gxn
).
sn ( ): diminuir, desgastar-se; como antnimo de y ( ).
y ( ): acrescentar, aumentar; por isso, tambm tem o sentido de criar e inovar.
Quer dizer, em outras palavras, que, pelo processo histrico, o sistema de cada perodo basicamente continuar o que lhe era anterior era considerado normal, mas tambm h muitas coisas que precisam ser mudadas ou reformadas, at eliminadas, e em pocas novas as pessoas
tambm criam coisas novas que se adaptam nova situao.
Mncio disse: Um cavalheiro no culpa o Cu, nem se queixa das pessoas (Qi, Liangde
& Ma Qingjuan, 2009, 40)16, mas ele tambm disse: Esse foi um tempo, e este outro
(ibid.)17, quer dizer, circunstncias mudam com o passar do tempo. Aqui no culpa o Cu, nem
se queixa das pessoas a normalidade, mas em pocas diferentes, encontrando-se situaes
especiais, deve-se mudar de atitude.
Ele enfatiza que a importncia do tempo, em outras palavras, o progresso do desenvolvimento histrico, tem uma influncia decisiva sobre todas as coisas. Este tipo de pensamento est
na China antiga; alm do confucionismo, Hn Fi, no perodo dos Estados Combatentes, tambm reconhecia que a histria est em desenvolvimento e progresso incessantes. Assim ele disse: Esta a razo pela qual o sbio no procura seguir os caminhos dos antigos, nem estabelece

14

16
17

Sh zh z zh, sh xng z xng, dng jng b sh q sh, q do


Bintngzh, qshzh y
Jnz b yun tin, b yu rn
B ysh, c ysh y

gungmng
15

Cultura Oriental, v. 2, n. 2, p. 65-72, jul.-dez. 2015

69

qualquer padro fixo para todos os momentos, mas examina as coisas de sua era e, em seguida,
se prepara para lidar com elas (Chen Bingcai, 2007, p. 267).18 Acrescentou, Agora, supondo
que algum queira governar o povo da era atual com as polticas dos reis antigos, ele estaria
fazendo exatamente a mesma coisa que o homem que olhava a rvore (Chen Bingcai, 2007, p.
272).19

Socialismo chins: uma prtica adaptvel.

Na dcada de 50 at a dcada de 70 do sculo passado, a China experienciou um catastrfico Perodo de Dificuldade. As polticas de abertura e reforma de Dng Xiopng (
)
tiraram a China de uma situao difcil e puseram o pas nos trilhos do desenvolvimento. O
pensamento reformador de Dng tambm incorporava largamente o pensamento tradicional de
adaptar-se s circunstncias.
Quanto questo das reformas e abertura da China, muitos ocidentais, at mesmo alguns
chineses, acreditam que uma vez que a China adotou a economia de mercado, ela se tornou capitalista, e no mais socialista. Isso porque no compreendem a lgica do pensamento tradicional chins.
Em agosto de 1980, Oriana Fallaci, uma reprter italiana, durante uma entrevista com Dng
Xiopng, perguntou: Voc acredita que o capitalismo mau? Dng Xiopng respondeu:
Tem coisas que no se pode dizer que so capitalistas, [...] Ns estudamos as tecnologias avanadas, a cincia avanada, as tcnicas de gerenciamento avanadas para que sirvam ao socialismo; estas coisas no tm natureza classista por si s. Disse ainda: O capitalismo j tem alguns
sculos de histria. Deveramos abraar e estudar a cincia e a tecnologia desenvolvidas pelos
povos de cada pas sob o sistema capitalista, e todas as formas de experincias e conhecimentos
vantajosos acumulados (Deng Xiaoping, 1975-1982, vol. 3, p. 154).
Quanto questo da economia planificada e economia de mercado, ele frequentemente se
repetia: O socialismo pode gerenciar uma economia de mercado, o capitalismo tambm tem
planejamento. Em perodos de ajustes podemos reforar ou aumentar o planejamento, e outros
perodos, podemos regular mais o mercado, enfim, gerenciar de forma mais flexvel (Deng
Xiaoping, 1975-1982, vol. 3, p. 306).
Ele j havia dito de forma franca:

70

Ns no passado continuamente lidamos com a economia planificada, mas muitos anos de


prtica provaram que, em certo sentido, s fazer economia planificada pode restringir o desenvolvimento das foras produtivas. Combinando economia planificada e de mercado, podemos liberar as foras produtivas e acelerar o desenvolvimento da economia. (Deng Xiaoping, 19751982, vol. 3, pp. 148-149).

Para entender bem o pensamento de adaptar-se s circunstncias que influenciou Dng


Xiong, vale a pena citar um provrbio origem da sua terra natal Provncia Schun (
):
no importa se o gato amarelo ou preto, se ele souber capturar o rato, ser considerado um

18

Sh yi shngrn b q xig, b f chngk, ln sh zh


sh, yn wi zh bi
19
Referncia ao protagonista da fbula Shuzh dit (traduo literal: Guardar a rvore para esperar o coelho), um
agricultor extremamente estpido. Em uma ocasio, ele viu um coelho que ao correr se chocou contra uma rvore e
morreu; o agricultor, ento, pegou o coelho e o levou para aproveitar sua carne; desde ento, ele no foi mais trabalhar no campo: todos os dias ele ficava sentando ao lado da rvore esperando um coelho se chocar contra a rvore. No
fim das contas, ele nunca mais viu nenhum coelho, e suas terras ficaram abandonadas (Chen Bingcai, 2007, p. 272).

Cultura Oriental, v. 2, n. 2, p. 65-72, jul.-dez. 2015

bom gato (Li & Liang, 1994, p. 41).20 No iniciou das reformas e abertura, ao discutir sobre
socialismo e capitalismo, ele fazia uso de outra expresso cuja origem se deu da seguinte forma:
em fevereiro de 1992, durante visita a uma fbrica em Shnghi (Xangai), quando lhe foi apresentada uma mquina moderna, ele perguntou: O sobrenome desta mquina Sh ou Z?
Quando ouviram a pergunta de Dng, todos os que o acompanhavam se assustaram. Dng respondeu a si mesmo: O sobrenome dela era Z, porque a mquina produzida num pas capitalista; mas agora ela Sh, pois, ela est servindo ao socialismo (Wang Jianfu, 2004, pp. 259261).21
Ao tomar parte em discusses, ele frequentemente enfatizava: No importa com o sobrenome sh ou z, o mais importante poder desenvolver as foras de produtivas (Wang
Jianfu, 2004, pp. 259-261).22
Tanto o provrbio do gato branco e gato preto, quanto sobrenome Sh ou Z, so bons
representantes e indicadores do pensamento da adaptabilidade.

Concluso

Esta ideia da adaptabilidade est expressa muito claramente no Yjng: Mutao, qualquer circunstncia, atingindo um limite, comear a mudar. A adaptao, por sua vez, leva a um
estado livre e, ento, continuidade (Guo Yu, 2007, p. 381, Xici II)23. bin porque
muda-se a poca, altera-se as circunstncias. (qiong) encarar as dificuldades; ao se
encarar dificuldades necessrio bin, e s ento se pode se livrar das dificuldades. O Dxu
(
Grande Ensinamento) diz: Se voc pode se renovar por um dia, faa-o diariamente e
que haja renovao diria (Wang Guoxuan, 2006, p. 9).24 Usando linguagem moderna, seria
estar de acordo com o prprio tempo; Dng Xiopng disse: Com o tempo, as prticas mudam, ento a natureza dos problemas tambm est em ininterrupta mudana. Uma vez que as
coisas ento sempre mudando, e mudando sem interrupo, o pensamento das pessoas deve
sempre se adaptar a essas mudanas (Deng Xiaoping, 1998, p. 105).25
O interessante que essa mentalidade adaptvel dos chineses e a frase de Einstein, O
tempo relativo e no pode ser medido exatamente do mesmo modo e por toda a parte, convergem para os mesmos fins por meios diferentes. O pensamento da antiguidade e o da modernidade, do ocidente e do oriente, surpreendentemente, so muito prximos. Isso definitivamente
merece nossa profunda reflexo.

20

. O provrbio originalmente era gato amarelo ou preto, mas, depois


por toda a China, as pessoas passaram a dizer gato branco ou preto.
21
Os ideogramas Sh ( ) e Z ( ) compem respectivamente as palavras shhuzhy (socialismo
)e
zbnzhy (capitalismo
). Deng usa (sobrenome) pois em chins os sobrenomes vm antes dos
nomes prprios.
22


Byo gun xng sh hish xng z, zhngyo de
sh yo nnggu fzhn shngchnl
23
Y, qing z bin, bin z tng, tng z ji
24
,
,
Gu rxn, rrxn, yu rxn

Ynwi shji shw, shjin zi binhu, wnt de xngzh y zi bdun


binhu; jrn shw zngsh zi binhu, bdun binhu, rnmen de sxing zng di yo shyng zhge binhu
( 1975-1997, 105, , 1998)
25

Cultura Oriental, v. 2, n. 2, p. 65-72, jul.-dez. 2015

71

Referncias bibliogrficas

CONFCIO (
).
(Lun yu) Analetos de Confcio. Traduzido e comendado por Zhang
Yanying ( ). Pequim: Zhonghua shuju, 2006.
DENG, Xiaoping (). 1975-1997 (Deng Xiaoping sixiang nianpu
1975-1997) Biografia do pensamento de Deng Xiaoping 1975-1997. Pequim: Departamento de Pesquisa de Documentos do Comit Central do Partido Comunista, 1998.
DENG, Xiaoping (). (Deng Xiaoping wenxuan) Obras escolhidas de Deng
Xiaoping. Pequim: Renmin chuban, 1993-2010. 3 vols.
DING Xiaoping ( ). (Deng Xiaoping he shijie fengyun renwu)
Deng Xiaoping e as personalidades do mundo. Beijing: Zhongguo qingnian chubanshe,
2004.
FERREIRA, A. B. H. (ed.). Novo Aurlio sculo XXI: o dicionrio da lngua portuguesa. 3 ed.
totalmente rev. e ampl. Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 1999.
GUO, Yu (
).
(Zhou Yi) O Livro das Mutaes. Pequim: Zhonghua shuju, 2007.
HANFEIZI (). Hanfeizi. Traduo para o chins moderno e comentrios de
Chen Bingcai (). Pequim: Zhonghua shuju, 2007.
); XING, Bing (
); LI, Xueqi (
); ZHU, Hanmin (
).
HE, Yan (
(Lun yu zhu shu) Analectos. Taip: Taiwan guji, 2001.
LI, Qi (
); LIANG, Pingbo (
).
- (Gonghe guoling
de gushi Deng Xiaoping de gushi) Histria dos lderes da Repblica A histria de
Deng Xiaoping. Hangzhou: Zhejiang renmin meishu chubanshe, 1994.
LUSTIG, Robin. A land of curious contrasts. BBBC News. 15 March 2005. Disponvel em:
<http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4351177.stm>. Acesso em 23 de janeiro de 2016.
MNCIO (
).
(Menzi) Mncio. Comentado por Qi Liangde (
) & Ma Qingjuan
(). Qingdao: Qingdao chubanshe, 2009.
SIMES JR., Jos Geraldo. O pensamento vivo de Einstein. Pesquisa de texto e traduo: Jos
Geraldo Simes Jr. So Paulo: Martin Claret Editores, 1986.
WANG, Dasan (
). (Makesi he Kongfuzi bingfei shui
huo buxiangrong) Marx e Confcio no so completamente incompatveis. Disponvel
em: <http://www.hh.cn/communist/theory_view/200812/t20081229_81432.html>. Acesso em: 26 de janeiro de 2016.
WANG, Guoxuan (
).
,
(Daxue, Zhongyong) Grande ensinamento e doutrina
do meio. Pequim: Zhonghua shuju, 2006.
WANG Huanbiao ( ). (Hanfeizi xuan) Obras escohidas de Han Feizi. Shanghai: Shanghai renmin chubanshe, 1974.
WANG Jiafan (
); XIE Tianyou (). (Zhonghua guwen migshi
cidian) Dicionrio da histria da civilizao chinesa antiga. Hangzhou: Zhejiang Guji
Chubanshe, 1999.
WANG Jianfu (
).
(Xiaoping Zhonggao) Conselhos sinceros de Xiaoping. Pequim: Zhonguo dangan chubanshe, 2004.
XIE Bingying (); LI Xian ( ); LIU Zhenghao (
); QIU Xieyou (
).
(Xinyi sishu duben) Nova traduo dos Quatro Clssicos. Taip: Taibei sanmin shujuchuban, 1970.
XUNZI ().
(Xunzi jiaozhu) O Livro de Xunzi. Comentado por Zhang Jue (
). Changsha: Yuelu shushe, 2006.
ZUO, Qiuming (
). (Zuo Zhuan) Relao Auxiliar. Traduo para o chins moderno e comentrios de Liu Li & Ji Lingyun. Pequim: Zhonghua shuju, 2007.

72

Cultura Oriental, v. 2, n. 2, p. 65-72, jul.-dez. 2015

Você também pode gostar