Você está na página 1de 28

PerseguioaosCristosnaUnioSovitica

Origem:Wikipdia,aenciclopdialivre.

PerseguioaosCristosnaUnioSoviticaocorreuaolongodahistriadaUnioSovitica(19221991).
Asautoridadessoviticassuprimirameperseguiram,emdiferentesgraus,vriasformasdecristianismo,
dependendodoperodoparticular.Apolticamarxistaleninistasoviticadefendiaconsistentementeocontrole,
supressoeaeliminaodecrenasreligiosas,eencorajouativamenteoatesmoduranteaexistnciadaUnio
Sovitica.[1]
Oestadoestavacomprometidocomadestruiodareligio[2][3]edemoliuigrejas,mesquitasesinagogas,
ridicularizou,perseguiu,encarceroueexecutoulderesreligiosos,inundouasescolasemeiosdecomunicao
comensinamentosateus,egeralmentepromoviaoatesmocomoumaverdadequedeveriasersocialmente
aceita.[4][5]Onmerototaldecristosvtimasdepolticasatiasdoestadosoviticofoiestimadonafaixa
entre1220milhes.[6][7][8]
Crenaseprticasreligiosaspersistiramentreamaioriadapopulao,[4]nasesferasdomsticaeprivada,mas
tambmnosespaospblicosautorizadospeloEstadoquereconheciaofracassoemerradicarareligioeos
perigospolticosdeumaguerraculturalimplacvel.[2][9]

ndice
1 Posiooficialsovitica
2 Tticassoviticas
3 Campanhaantirreligiosade19171921
4 Campanhaantirreligiosade19211928
5 Campanhaantirreligiosade19281941
6 ReaproximaoduranteaIIGuerraMundial
7 Psguerra
8 Reinciodacampanhaantirreligiosa
9 19641970
10 Renovaodeperseguionadcadade1970
11 Infiltraodosserviossecretossoviticosnasigrejas
12 Glasnost
13 Vertambm
14 Referncias
15 Bibliografia
16 Ligaesexternas

Posiooficialsovitica
Oregimesoviticoestevecomprometidoostensivamentecomaaniquilaocompletadasinstituieseideias
religiosas.[11]Aideologiacomunistanopoderiacoexistircomacontnuainflunciadareligioatmesmo
comoumaentidadeinstitucionalindependente,ento"Leninexigiuqueapropagandacomunistadevia
empregarumamilitnciaimplacvelcomrelaoatodasasformasdeidealismoereligio",equefoichamado
de"atesmomilitante"."Militante"significavaumaatitudeintransigenteemrelaoreligioeaoesforode
ganharoscoraesementesdoscrentesdeumafalsafilosofia.Oatesmomilitantetornousecentralparaa
ideologiadoPartidoComunistadaUnioSoviticaeumapolticadealtaprioridadeparatodososlderes

soviticos.[3]Osateusforamconvencidosaserem
indivduospoliticamentemaisastutosevirtuosos
individualmente.[3][12]
Oestadoestabeleceuoatesmocomoanicaverdade
cientfica.[13][14][15][16][17][18]Asautoridadessoviticas
proibiramascrticasaoatesmoouspolticas
antirreligiosasdoestadotaiscrticaspoderiamlevara
aposentadoriaforada,detenoe/oupriso.[19][20][21]
Aleisoviticanoproibiuoficialmenteaconservaode
pontosdevistareligiosos,easvriasconstituies
Posterde1932,("DuasGeraes")
soviticassempregarantiramodireitocrena.Noentanto,
deIvanIvanovichKalikin(18841941).Mostrao
umavezqueaideologiamarxistatalcomointerpretadapor
contrasteentreaantigageraoreligiosaeanova
[22]
Lenin eporseussucessores,areligioeraconsiderada
geraoeducadaatravsdeumensino"cientficoe
comoumobstculoparaaconstruodeumasociedade
ateu."Estudiosossoviticosacreditavamquea
comunista.Ofimdetodasasreligies(easubstituio
religioestavadestinadaadesaparecer. [10]
destaspeloatesmo)[23]tornouseumobjetivode
fundamentalimportnciaideolgicadoestadosovitico.A
perseguiocontraareligioaconteceuoficialmenteatravsdemuitasmedidaslegaisdestinadasadificultaras
atividadesreligiosas,atravsdeumgrandevolumedepropagandaantirreligiosa,epormeiodosistemade
ensino.Naprtica,oestadotambmprocuroucontrolarasentidadesreligiosaseintervirnestas,comoobjetivo
finaldefazlasdesaparecer.[23]Paraesteefeito,oEstadoprocuroucontrolarasatividadesdoslderesdas
diferentescomunidadesreligiosas.[11]
OPartidoComunista,muitasvezes,rejeitouoprincpiodetratartodososcrentesreligiososcomoinimigos
pblicos,[22]empartedevidoaconsideraespragmticas(dadoograndenmerodepessoasqueaderirama
umaf)e,empartepelacrenadequeentreoscrentesestavamincludosmuitoscidadossoviticosleaisa
quemasautoridadesdeveriamtentarconvenceratornaremseateus,emvezdeserematacadosdeformadireta.
Crentesreligiososencontravamsesempresujeitosapropagandaantirreligiosaelegislaoquerestringiaa
prticareligiosa.Eles,freqentemente,sofriamrestriesdentrodasociedadesovitica.Raramente,noentanto,
oEstadosoviticooficialmentesubmetiaosadeteno,prisooumortesimplesmenteporteremcrenas.Em
vezdisso,osmtodosdeperseguiorepresentavamumareaopercepo(realouimaginria)desua
resistnciaacampanhamaisampladoEstadocontraareligio.[24]
Acampanhafoiconcebidaparadifundiroatesmo,eatosdeviolnciaetticasdeterrorforamimplantadas,
quequasesempreeramoficialmenteinvocadascombaseemresistnciaspercebidaspeloestado,como
objetivomaiordenoapenasenfraqueceraoposio,masdeajudaraindamaisnasupressodareligio,afim
dedivulgaroatesmo.[24]

Tticassoviticas
Astticasvariaramaolongodosanosetornaramsemaismoderadasoumaisdurasemmomentosdiferentes.
Astticascomunsincluamconfiscarpropriedadesdaigreja,ridicularizarareligio,ofenderseusseguidores,e
propagaroatesmonasescolas.Aescontrareligiesespecficas,noentanto,foramdeterminadaspor
interessesdoEstado,easreligiesmaisorganizadasnoforamproibidas.
Algumasaescontrapadresecrentesortodoxos,juntamentecomexecues,incluamatortura,sendomuitos
enviadosparacamposdeprisioneiros,detrabalhoforadoouhospitaispsiquitricos.[25][26][27][28]Muitos
Ortodoxos(juntocomgrupostnicosdeoutrasreligies)foramtambmsubmetidospuniopsicolgicaou
torturaeexperimentosdecontroledamente,afimdeforlosdesistirdesuasconvicesreligiosas.[26][27]

[29]Duranteosprimeiroscincoanosdopodersovitico,os

bolcheviquesexecutaram28bisposemaisde1.200padres
ortodoxosrussos.Muitosoutrosforampresosouexilados.[1]
NaUnioSovitica,almdofechamentometdicoe
destruiodeigrejas,asobrasdecaridadeanteriormentefeitas
pelasautoridadeseclesisticasforamassumidaspeloEstado.
Talcomoaconteceucomtodaapropriedadeprivada,as
propriedadesdaIgrejaforamconfiscadasparausopblico.Os
poucoslugaresdecultodeixadosIgrejaeramlegalmente
consideradascomopropriedadedoEstadoqueogoverno
permitiaqueaigrejaosutilizasse.
CristosprotestantesnaURSS(batistas,pentecostais,
adventistas,etc.)noperodoapsaIIGuerraMundialforam
compulsivamenteenviadosparahospitaispsiquitricos(ver:
AbusopolticodapsiquiatrianaUnioSovitica).E/ou
enfrentaramjulgamentoseaprisionamento(muitasvezespela
recusaemprestarserviomilitar).Algunsforamatmesmo
privadosdeseuptriopoder.[30]

Alunosdoensinofundamentalnuma
manifestaoantirreligiosaem1929.
Nafaixadaesquerdalse:
"Pais,noconfundamnos,nofaamrvores
deNatal."
Nafaixadadireita:
"Educarcrianasatravsdeprofessores,eno
deDeus."

Campanhaantirreligiosade19171921
EmAgostode1917,apsocolapsodoregimeczarista,umconselhodaIgrejaOrtodoxaRussaestabeleceuo
patriarcadoeelegeuometropolitaTikhondeMoscoucomopatriarca.[31]
EmNovembrode1917,poucassemanasapsdarevoluo,foicriadooComissariadodoPovoparao
Esclarecimento,queummsmaistardecriouaUniodeprofessoresinternacionalistasdetodaaRssia,com
afinalidadedebanirainstruoreligiosadoscurrculosescolares.Afimdeintensificarapropaganda
antirreligiosanosistemaescolar,aGlavpolitprosvet(AdministraoCentraldeEclarecimentoPoltico)foi
criadaemNovembrode1920.[32]
OdecretodeLeninsobreaseparaoIgrejaEstadonoinciode1918privouaigrejadoseustatusdefigura
legalcoletiva,dodireitopropriedadee,deensinarreligionasescolaspblicaseprivadasouaqualquer
grupodemenoresdeidade.[33]Odecretoaboliuosprivilgiosdaigreja,terminandoassimcomaalianaentre
igrejaeestado.Ocleroatacouabertamenteodecreto.AlideranadaIgrejaemitiuumapeloespecialaos
crentesparaobstruiraexecuododecreto.[34]
Almdisso,odecreto"SobreaseparaoIgrejaEstadoeaEscoladaIgreja"tambmdeterminouarelao
entreaescolaeaigrejaeque"Aescoladeveserseparadadaigreja"."Oensinodedoutrinasreligiosasemtodo
oestadoepblico,bemcomonasinstituiesprivadasdeensino,ondeosassuntosgeraissoensinados,no
serpermitido.Oscidadospodemensinareserensinadossobrereligioemparticular."[34]
OpatriarcaTikhondeMoscouexcomungoualideranasoviticaem19deJaneirode1918(calendriojuliano)
pelarealizaodestacampanha.Emretaliao,oregimeprendeuematoudezenasdebispos,milharesdobaixo
clero,mongesemultidesdeleigos.[35]AapreensodosbensdaIgrejaaolongodosprximosanosseria
marcadaporumacampanhabrutaldeterrorrevolucionrioviolento.[36]
DuranteaGuerraCivilRussa,muitosclrigosforammortos.Algunsmorreramcomoresultadodaviolncia
espontneaendmicanovcuodepoderdaguerraealgunsforamexecutadospelosserviosdeseguranado
EstadoporapoiaremoExrcitoBranco.Aigrejaafirmouque322bisposepadresforammortosdurantea
revoluo.[37]EntreJunhode1918eJaneirode1919,figurasoficiaisdaigreja(noincludasfigurasdoVolga,

KamaedevriasoutrasregiesdaRssia)alegaramqueum
metropolita,dezoitobispos,centoedoispadres,centoecinquenta
equatrodiconosenoventaequatromonges/freirastinhamsido
mortos(leigosnoregistrados).[38]Aestimativade330clrigose
mongesmortosem1921podetersidosubestimada,devidoaofato
deque579mosteiros/conventostinhamsidoliquidadosdurante
esteperodoeocorreramexecuesemmassageneralizadasde
monges/freirasduranteessasliquidaes.[38]
MuitasseesdaIgrejaOrtodoxaRussaapoiaramosregimes
antissoviticoscomoosdeAleksandrKolchakeAntonIvanovich
Denikinduranteaguerracivil.Em1918,obispodeUfafez
discursosxenfoboseantibolcheviqueserecrutoupessoasparao
movimentoBrancoem1918.OArcebispodeEcaterimburgo
organizoumanifestaesdeprotestoquandosoubedaexecuoda
famliaRomanovemJulhode1918,erealizouumacelebraoda
vitriaquandooalmiranteKolchaktomouacidadeemFevereiro
de1919.Nasfrentessiberianaeucraniana,"RegimentosdeJesus
Cristo",ortodoxosdehierarcasortodoxos,auxiliaramosexrcitos
brancos.EmDezembrode1918,opadreGeorgyShavelskyentrou
paraaagnciadepropagandadogovernoBranconoSul.[39]
EstaviolnciageneralizadademembrosdoExrcitoVermelho
contraaigrejanofoiabertamenteapoiadaporLenin,noentanto,
emanosposterioresaltosfuncionriossoviticos,incluindo
EmelianIaroslavskireivindicaramaresponsabilidadecentral
nestesassassinatos.[40]Elesjustificaramaviolnciaatravsda
revisodahistria,declarandoqueaigrejatinhalutando
ativamentecontraeles.[40]

("PelaUnioda
Rssia").Cartazdepropagandado
movimentobranco,representandoos
bolcheviquescomoodragocomunista
cadoeacausabrancacomoumcavaleiro
dascruzadas.

AmaioriadocleroreagiucontraaRevoluoRussacom
hostilidadeaberta.DuranteaGuerraCivil,muitosrepresentantes
docleroortodoxorussocolaboraramoutinhamsimpatiaspelos
exrcitosbrancoseexrcitosinvasoresestrangeiros,esperando
porumarestauraodoregimeprrevolucionrio[41](ver:
IntervenodosAliadosnaGuerraCivilRussa).Aigrejatinha
expressadooseuapoioaocontrarrevolucionriogolpede
Kornilov,ajudadonasrebeliesdeAlexanderKerenskyePyotr
Krasnove,convocadooscrentesalutaremcontraonovoEstado,
eatmesmoaderramarsanguenalutacontraele.Aigreja
defendeuodecretosobreoestatutojurdicodaIgrejanaRssiae
tentoureivindicarosprivilgiosqueaigrejahaviadesfrutado
durantesculossoboantigoregime.AIgrejaOrtodoxa,diziao
documento,"mantmaposiopblicaejurdicapreminenteno
Estadorussoentreoutrasdenominaes".[34]Tikhonamaldioou
ogovernosoviticoeexortouoscrentesalutaremcontraelee
seusdecretos.HouveumapelodeTikhon"ParaPovoOrtodoxo"
noqualeleconvocavaoscrentesaqueestivessemdispostosaat
mesmodesistirdesuasvidascomomrtiresnoesforopara
preservarasuareligio("melhorderramarsangueequelheseja
atribudaacoroademrtirdoquedeixarosinimigosprofanarem
fortodoxa",disseemseuapelo).[34]

!("Cristo
ressuscitou!").Posterdepropagandado
movimentobranco(c.1932).

AoposiodaIgrejaaogovernosoviticoerapartedeummovimentogeralcontrarrevolucionriao.Nos
primeirosdiasapsavitriadainsurreioarmadadeOutubro,emPetrogrado,ocleroauxiliouarebeliode
KerenskyeKrasnovquetentavamderrubaropodersovitico.AatividadedoConselhoLocalemMoscou
apoiouoscadetesquetinhamserevoltado.QuandoosrebeldestomaramoKremlin,tempoariamente,suas
catedraisetorressineirasforamcolocadasdisposiodeambosaomesmotempo.[34]
Noentanto,aresistnciadaIgrejanoeraorganizadaemnvelnacionaleTikhonnuncadeuasuabnos
forasbrancas.[40]OPatriarcadefatodeclarousuaneutralidadeduranteaguerraciviletentoudarinstrues
igrejaortodoxarussasobreaneutralidadepolticaedesengajamento.[42]Propagandanapocaalegavaqueesta
eraumacamuflagempararealposiodaigrejaqueseriadesupostamenteapoiarumretornodoczarismo.[42]
Almdisso,afraudenasrevisessoviticasposterioresclaramentedemonstradapelofatodequenenhumdos
atosdocumentadosdebrutalidadescontramembrosdocleropelosvermelhosenvolveuqualquerumque
realmentepegouemarmasjuntoaosbrancose,apenasalgunseramcasosdeclrigosquederamapoio
verbal.[40]Afraudedetalrevisionismofoimostradaaindamaispelofatodoataqueaprisioneirosdesarmados,
escalpelamentoetorturadecrentes,execuesdeesposasefilhosdesacerdotes,emuitosoutrosatosde
brutalidadedocumentadospelosvermelhoscontraaigrejaortodoxaduranteaguerracivilnotemrelaocom
atosde"autodefesa".[40]
ApropagandaatestaantirreligiosafoiconsideradadeimportnciafundamentalpelopartidoeporLenindesde
osprimeirosdiasprrevolucionrioseoregimefoirpidoparacriarjornaisateusparaatacarareligiologo
apsasuachegadaaopoder.OprimeiroeraentituldoRevolustiiaiTserkov("RevoluoeaIgreja").Foi
originalmentecreditadonaideologiaqueareligiodesapareceriarapidamentecomachegadadarevoluoe
queasuasubstituiopeloatesmoseriainevitvel.Alideranadonovoestadonodemoroumuitotempo,no
entanto,parachegarconclusodequeareligionoiriadesaparecerporcontaprpriaeummaiorreforo
deveriaserdadopropagandaantirreligiosa.[42]
Paraesteefeito,otrabalhoatestafoicentralizadonoDepartamentodoComitCentraldopartido(agitprop),
em1920,usandoasdiretrizesdoartigo13doPCR(PartidoComunistadaRssia),aprovadapelo8congresso
dopartido.
Artigo13declarou:[42]

Noquesereferereligio,oPCRnoestsatisfeitocomseparaodecretadaentreIgrejae
Estado...OPartidovisaadestruiocompletadasligaesentreasclassesopressorase...a
propagandareligiosa,aomesmotempoapoiaalibertaorealdasmassastrabalhadorasdos
preconceitosreligiososeorganizarapropagandadeeducaoeesclarecimentoantirreligioso
maisamplapossvel.Aomesmotempo,necessriocuidadoparaevitarquaisquerinsultos
aossentimentosdoscrentes,oquelevariaaoendurecimentodofanatismoreligioso.

OartigoseriamuitoimportantenapolticaantirreligiosanaURSSnosanosposteriores,esualtimafrase,que
seriaumtantoignorada,porrecordarestemomentoespecficodahistriasovitica,iriadesempenharumpapel
importantenasrivalidadesposterioresdaslutasdepoderaolongodosanosentreosdiferenteslderes
soviticos.[32]
Apsarevoluo,foramorganizadosdebatespblicosentrecristoseateusqueocanteceramatasuspenso
destesem1929.Entreosparticipantesfamososdestesdebatesincluamnoladoateu,oComissrioparao
EsclarecimentoAnatliLunatcharski.[43]Aspessoasfaziamfilasporhorasafimdeobterassentosparaassisti
los.Asautoridades,porvezes,tentavamlimitarotempodeargumentaodoscristosadezminutos,eem
outrasocasiesosdebateseramdivulgadosnoltimomomento.Istopodetersidooresultadoda,

declaradamente,altaqualidadedealgunsdosdebatedoresreligiosos.OprofessorV.S.Martsinkovsky,criado
comoortodoxo,masquesetornouumprotestanteevanglico,foiumdosmelhoresnoladoreligioso,e
Lunacharskyteriacanceladoumdeseusdebatescomeledepoisdeterperdidoemumdebateanterior.[44]
Numaocasio,em1921,umagrandemultidodejovenscontestadoresateusdaKomsomolchegounumdos
debatesdeMartsinkovskyeocupouasduasprimeirasfileiras.Quandoolderateutentoucontestar,ele
encontrousesemoapoiodestesjovensque,depois,esclareceramqueelenodisseoqueelesesperavam.[44]

Campanhaantirreligiosade19211928
OdcimocongressodoPCUSreuniuseem1921eaprovouumaresoluopedindo"aorganizao,emlarga
escala,dalideranaecooperaonatarefadeagitaoantirreligiosaepropagandaentreasgrandesmassas
trabalhadoras,utilizandoosmeiosdecomunicaodemassa,filmes,livros,palestraseoutrosmeios."[45]
QuandooslderesdaigrejaexigiramliberdadereligiosanostermosdaConstituio,oscomunistas
responderamcomterror.OmetropolitadeKievfoiassassinadoe,vinteeoitobispose6.775padresforam
executados.Apesardemanifestaesemmassaemapoioigreja,arepressointimidouamaioriadoslderes
eclesisticoslevandoossubmisso.[46]
EmAgostode1921,umareunioPlenriadoComitCentraldoPCUS(amaiorlideranadoEstado)adotou
umainstruode11pontossobreainterpretaoeaplicaodoartigo13(mencionadoacima).Esta,
diferenciavaoscrentesinstrudosdoscrentesseminstruo,epermitiaaestesltimosafiliaopartidriase
estesfossemdedicadosaocomunismo,masquedeveriamser"reeducados"paratornaremseateus.Tambm
pediamoderaonacampanhaantirreligiosaeenfatizavaqueoestadoestavalutandocontratodasasreligiese
noapenascontraumaespecfica(comoaigrejaortodoxa).[47]
Osdebatespblicoscomearamasersuprimidosapso10congresso,atqueforamformalmentesuspensos
em1929esubstitudosporpalestraspblicasdeateus.V.S.Martsinkovskyfoipresoeenviadoparaoexlio
em1922poissuapregaoestavaatraindopessoasparaareligioe,foilheditoquepoderiaretornarem
poucosanos,umavezqueostrabalhadorestornarseiammais"sbios"(quandoeledefato,nuncarecebeu
permissopararetornar).[48]
Aigrejatentoucriaracademiasgratuitasreligiosas/filosficas,crculosdeestudoepublicaesperidicasna
dcadade1920.Leninprendeueexpulsoutodososorganizadoresparaoexterioreextinguiuestasiniciativas
pelafora.[49]
ApesardainstruodeAgostode1921,oEstadoassumiuumalinhamuitoduracontraaIgrejaOrtodoxa,sobo
pretextodequeestaeraumaheranadopassadoczarista(adiferenanaprticaenapolticapodeserreflexo
dedesacordointernoentreaslideranasdopartido).LeonTrtskiqueriaqueopatriarcaTikhonfossemorto,
masLeninproibiuopormedodecriaroutroHermgenesdeMoscou(patriarcaquefoimortopelospoloneses
quandoocuparamMoscouem1612).[53][54]
Afimdeenfraqueceraigrejaortodoxa,oEstadoapoiouumcismachamadodeseitarenovacionista,dandolhe
oreconhecimentolegalem1922econtinuandoaaterrorizaravelhaortodoxia,bemcomoprivlademeios
legaisdeexistncia.[53]OPatriarcafoipresoem1922pormeiodeprocessospenaisvelados,[55]esua
chancelariafoitomadapelosrenovacionistas[56]querestauraramumSantoSnodoaopoder,oquetrouxe
divisoentrecleroefiis.
Em1922,ocorreuafomenaRssia.Fbricaseescritriosdetrabalhadoresem1921sugeriramqueosbensda
igrejafossemusadosparaaliviarafome.Estaspropostasforamapoiadasporalgunsclrigos.Masmuitos
outrossacerdoteslideradosporTikhonrecusaramseadarqualquerpartedosobjetosdevalorparaajudaros
famintos.Tikhonameaourepressescontraosclrigoseleigosquequeriamdoarasriquezasdaigreja.[34]

OComitExecutivoCentralparatodaaRssiadaRSFSRdecretouem26
deFevereirode1922queosvaloresexcedentesdaigrejadeveriamser
desapropriadosemrespostaaospedidosdaspessoas.Sobodecreto,parte
dosartigosdeouroeprataforamconfiscadosdepropriedadese,colocados
disposiodoscrentespeloestado,degraa.Artigosdemetaispreciosos
deveriamserlevadosdiscretamente,osclrigosdeviamserinformados
antecipadamentesobreoprocedimentoeosprazosparaoconfisco.Foi
estipuladoqueoprocessodeexpropriaonodeveriaimpediroculto
pblicoouprejudicarosinteressesdosfiis.[34]
Relatriospoliciaissoviticosde1922alegamdequeocampesinato(e
especialmenteasmulheres)consideravamTikhonummrtirapssua
prisosobresuasupostaresistnciaequeoclero"progressista"eratraidor
dareligio.Haviatambmrumoresdequeosjudeusestavamexecutandoa
AdministraoSupremadaIgrejaSovitica,eporestarazoLeninproibiu
Trtski(deorigemjudaica)deenvolvimentocomacampanha,eimpediu
quecertospostoschavefossemdadosajudeus.[57]

CatedraldeSoVladimirdeKiev
[50] [51]transformadaem"museu

deantirreligio"emfinaisdos
anos1920. [52]

UmincidentesangrentoocorreunacidadedeShuia.Leninescreveuque
seusinimigoshaviam,tolamente,proporcionadoaoportunidadeparaestaao,umavezqueeleacreditavaque
asmassascamponesasnoapoiariamadecisodaigrejasobreosseusobjetosdevalorluzdafomeequea
resistnciaoferecidapelaigrejapoderiaserrespondidacomretaliaocontraoclero.[54]OttovonRadowitz,o
conselheirodaembaixadaalememMoscou,registrouqueacampanhaeraumaprovocaodeliberadapara
obrigarocleroareagir,afimdeatacloemresposta.[55]
Leninsalientouquetodaaquestodacampanhadaigrejaparadefenderseusbenspoderiaserusadacomo
pretextoaosolhosdopblicoparaatacaraigrejaematarclero.[57]
OsextosetordaOGPU,lideradaporYevgenyTuchkov,comeouagressivamenteaprendereexecutarbispos,
sacerdotesefiisdevotos,comoometropolitaVasilyPavlovichKazansky(depoisSoBenjamimde
Petrogrado)em1922porserecusaraaderirdemandadeobjetosdevalordaigreja(incluindorelquias
sagradas).OarcebispoAndronikNikolskydePerm,quetrabalhoucomomissionrionoJapo,foibaleado
depoisdetersidoforadoacavarsuaprpriasepultura.[58]ObispoGermogendeTobolsk,que
voluntariamenteacompanhouoczarparaoexlio,foiamarradorodadeguadeumbarcoavaporemutilado
porsuaslminas.[58]
Em1922,ocampodeprisioneirosdeSolovkicriadocompropsitoespecfico,oprimeirocampode
concentraorussoeumantigomosteiroortodoxo,foiestabelecidonasilhasSolovetskynomarBranco.[59]
Nosanos19171935,130.000sacerdotesortodoxosrussosforampresos,95.000forammortos,executadospor
fuzilamento.[60]OnovomrtirPavelFlorensky,exiladoem1928eexecutadoem1937,foiumadasvtimas
desteperodoparticular.
Nosprimeiroscincoanosapsarevoluobolchevique,umjornalistainglsestimouque28bispose1.215
sacerdotesforamexecutados.[61][62]Evidnciarecenteindicaquemaisde8.000forammortosem1922
duranteoconflitosobrebensdaigreja.[61]
Publicaesantirreligiosasespecializadascomearamem1922,incluindoojornalBezbozhnik("ossemDeus"),
deEmelianIaroslavski,quemaistardeserviudebaseparaaLigadosAteusMilitantes.
Comaconclusodacampanhaparaapreenderobjetosdevalordaigreja,acampanhadeterrorcontraesta[64]
foisuspensaporalgumumtempo.Osfechamentosdeigrejasterminaramporumperodoeosabusosforam
investigados.[65]Aguerradepropagandacontinuou,easinstituiespblicastrabalhavamparapurgarvises

religiosasdeintelectuaisedaacademia.[66][67]
Opressupostomarxista,dequeareligiodesapareceriaporconta
prpriacomamudanadecondiesmateriais,foi
pragmaticamentedesafiadojquereligiopersistiu.Aliderana
soviticadebatiaamelhorformadecombaterareligio.As
posiesiamdesdeacrena"dedireita"(queareligiomorreria
naturalmentecoma"reeducao")eacrena"esquerdista"(deque
areligiodeviaseratacadafortemente).Leninchamoualutapara
difundiroatesmode"acausadenossoestado".[68]
Ogovernotevedificuldadestentandoimplementaraeducao
antirreligiosanasescolas,devidoaumafaltadeprofessoresateus.
Aeducaoantirreligiosacomeounasescolassecundriasem
1925.
Oestadomudousuaposiosobreosrenovacionistasecomeoua
vloscadavezmaiscomoumaameaaindependentenofinalde
1920,devidoaoseugrandesucessoematrairaspessoas
religio.[69]TikhondeMoscoumorreuem1925eossoviticos
proibiramarealizaodeeleiespatriarcais.[70]Opatriarca
locumtenens(interino)IvanNikolayevichStragorodsky(patriarca
SrgiodeMoscou,18871944)emitiuumadeclaraoem1927,
reconhecendoaautoridadesoviticasobreaigrejacomolegtima,
prometendoacooperaodestacomogovernoe,condenandoa
dissidnciapolticadentrodaigreja.[71]
Elefezissoafimdegarantirasobrevivnciadaigreja.[70]O
MetropolitaSrgiomanifestouformalmentesua"lealdade"ao
governosoviticoe,posteriormente,evitoucriticaroestadode
qualquerforma.Estaatitudedelealdade,noentanto,provocou
maisdivisesnaigreja:dentrodaRssia,grandenmerodefiis
opuseramseaSrgio,enoexterior,osmetropolitasrussosdas

Capadeumaediode1929dapublicao
mensalBezbozhnik(emrusso:
"SemDeus").Arevista,quetinhacomo
objetivopromoveroatesmoea
desvalorizaodareligiopormeiode
contedosatricoehumorstico,tinhauma
tiragemde200,000exemplares,era
desenvolvidapelaLigadosAteus
Militantesefoipublicadaentreosanosde
1922e1941. [63]Essacapamostraum
trabalhadorindustrialdespejandoJesusde
umcarrinhodemoesugereasubstituio
doDiadaTransfiguraodeJesuspeloDia
daIndustrializao.

AmricasedaEuropaOcidentalcortaramsuasrelaescomMoscou.[33]
Comisso,elegarantiuasimesmoopoderqueele,sendoumsubstitutodoaprisionadoMetropolitaPedrode
Krutitsye,agindocontraavontadedeste,notinhadireitodeassumirdeacordocomocnoneApostlico
XXXIV,quelevouaumacisocomaIgrejaOrtodoxaRussanoExterioreaVerdadeiraIgrejaOrtodoxa(Igreja
RussadaCatacumba)dentrodaUnioSovitica,[2]quesemantiveramfiisaosCnonesdosApstolos,
declarandoqueapartedaigrejalideradapeloMetropolitaSrgioconsistianumcisma,svezescunhadocomo
"Sergianismo."[31]
DevidoaestedesentendimentocannicodiscutvelqualigrejateriasidoasucessoralegtimadaIgreja
OrtodoxaRussaexistenteantes1925.[72][73]
Em1927,oEstadotentouemendarocismatrazendo,emparte,osrenovacionistasdevoltaparaaigreja
ortodoxa,demodoqueosprimeirospoderiamsermelhorcontroladosatravsdeagentesquetinhanasegunda.
AKomsomol,emaistardeaLigadosAteusMilitantes,tentouimplementararesoluodo10Congresso
atravsdevriosataques,desfiles,performancesteatrais,revistas,folhetosefilmes.AKomsomolrealizouo
ofensivoeblasfemo"NataldaKomsomol"e"PscoadaKomsomol"encabeadaspormilitantesfantasiados
comointegrantesdocleroortodoxo.[48]Asprocissesincluamaqueimadecones,livrosreligiosos,imagens

deCristo,daVirgemMaria,etc.Porm,campanhadepropagandafoiumfracassoemuitaspessoasficaram
comsuasconvicesreligiosas.Aigrejarealizouseusprprioseventospblicoscomalgumsucesso,e
conseguiucompetircomapropagandaantirreligiosaduranteestesanos.[74]

Campanhaantirreligiosade19281941
AIgrejaOrtodoxasofreuterrivelmentenadcadade1930,emuitosde
seusmembrosforammortosouenviadosparacamposdetrabalhoforado.
Entre1927e1940,onmerodeigrejasortodoxasnaRepblicadaRssia
caiude29.584paramenosde500.Odivisordeguasfoi1929,quandoa
polticasoviticapsumanovalegislaoemvigor,queserviudebase
paraaperseguioantirreligiosamaisduranosanos1930.
Aeducaoantirreligiosafoiintroduzidanoensinoprimrioem1928eo
trabalhoantirreligiosofoiintensificadoemtodoosistemadeensino.Ao
mesmotempo,afimderemoverosintelectuaisdaigrejaeapoiar
propagandaoficialqueafirmavaque,apenasaspessoasretrgradas
acreditavamemDeus,[75]ogovernorealizouumexpurgoemmassade
intelectuaiscristos,amaioriadosquaismorreramnoscamposounas
prises.[76]
Acompetiocontnua,generalizadaebemsucedidadaigrejacontraa
propagandaatesta,estimulouacriaodenovasleisadotadasem1929
sobreas"associaesreligiosas"e,alteraesnaConstituio,que
proibiamtodasasformasdecultopblico,social,comunitrio,
educacional,publicaoouatividadesmissionriasaoscrentes

Manifestaoantirreligiosade
trabalhadoresruraisdaregiode
Tverem1929.

religiosos.[74]Istotambmimpediu,claro,aigrejadeimprimirqualquer
materialparaconsumopblicoouderesponderscrticasfeitascontraela.Issofezcomquemuitostratados
religiosospassassemaserdistribudoscomosamizdat(literaturaproduzidailegalmente).[25]Numerosasoutras
medidasforamprojetadasparaparalisaraigrejae,efetivamente,tornarilegalasatividadesreligiosasde
qualquertipo,foradoserviolitrgicodentrodasparedesdaspoucasigrejasquepermaneciamabertas,e
mesmoestasestariamsujeitasamuitainterfernciaeassdio.Aulasdecatecismo,escolasreligiosas,gruposde
estudo,escolasdominicaisepublicaesreligiosaseramtodasilegaise/ouproibidas.
ALigadosAteusMilitantes(LAM),sobEmelianIaroslavski,foioprincipalinstrumentodacampanha
antirreligiosaefoilhedadapoderesespeciaisquelhepermitiramditarainstituiespblicasemtodoopaso
quedeveriamfazerparaauxiliaracampanha.[43]
Depoisde1929eduranteosanos
1930,ofechamentodeigrejas,
prisesemmassadocleroede
leigospraticanteseaperseguio
depessoasquefrequentavam
igrejasatingiuproporessem
precedentes.[2][74]ALAM
empregoutticasdeterrorcontra
oscrentes,parapromovera
campanha,comopretextode
protegeroestadoaoprocessar
infratores.Osmembrosdoclero
foramatacadoscomoespies
estrangeirosejulgamentosde
bisposeclrigosforam

CatedraldeCristoSalvadordeMoscou,retratadaesquerdanumcartopostalde
1905e,sendodinamitadanadireita.AdemoliodacatedralduroudeDezembro
de1931aJaneirode1932. [77]

realizados,bemcomodeleigosqueforamacusadosdeformar"ganguesdeterroristassubversivos"queteriam
sidodesmascaradas.[78]ApropagandaoficialdomomentopediaaexpulsodoprprioconceitodeDeusda
UnioSovitica.[79]Estasperseguiestinhamoobjetivodeajudaraatingirametasocialistafinaldeeliminar
areligio.[79][70]De1932a1937JosefStalindeclarouo"planodecincoanosdeatesmo"eaLAMfoi
acusadadeeliminarcompletamentetodaaexpressoreligiosanopas.[79]Muitosdessesmesmosmtodose
tticasdeterrortambmforamimpostoscontraoutrosindivduosqueoregimeconsideravaseusinimigos
ideolgicos.
Odebateentrea"direita"ea"esquerda",sobrequalseriaa
melhorformadecombaterareligio,encontroualguma
conclusoem1930edepois,quandooestadocondenou
oficialmenteosextremosdeambososlados.Lderesmarxistas
queassumiramqualquerposiosobreestaquestoforam
atacadosporumStalinparanicoquenotoleravaqueoutros
falassemcomoautoridadesempolticaspblicas.[81]
Umapausanaperseguioativafoiexperimentadaem1930
1933apsoartigodeStalinde1930,"vertigemdosucesso",
noentanto,foiretomadadeformaduramaistarde.[82]
Em1934,aperseguiodaseitarenovacionistacomeoua
atingirasproporesdaperseguiocontraaigreja
ortodoxa.[83]
Duranteosexpurgosde1937e1938,documentosdaigreja
registramque168,300clrigosortodoxosrussosforampresos.
Destes,maisde100.000foramfuzilados.[84]Milharesde
vtimasdeperseguiotornaramsereconhecidosnumcnon
especialdesantos,conhecidoscomoos"novosmrtirese
confessoresdaRssia"(ver:Neomrtir).
Umdeclnionoentusiasmonacampanhaocorreunofinaldos
anos1930.[85]Otomdacampanhaantirreligiosamudouese

VtimasdoGrandeExpurgofuziladosno
CampodetirodeButovo.Fotosretiradasde
processosdeinqurito,comdadossobreo
nmerodepessoasbaleadaspordianocampo
entreAgostode1937eOutubrode1938.
Localizasenaentradadocampo,atualmente
transformadoemmemorialpelaigrejarussa.
Aproximadamente1.000sacerdotesortodoxos
foramfuziladosali. [80]

tornoumaismoderado.[79]ElacessoucomaeclosodaII
GuerraMundial.
Figurassoviticasoficiaisrelataramqueatumterodapopulaourbanaedoisterosdapopulaorural
aindamantinhamsuasconvicesreligiosasem1937.Noentanto,acampanhaantirreligiosadaltimadcadae
astticasdeterrordoregimemilitantementeateu,tinhameliminadodeformaeficaztodasasformaspblicas
deexpressoreligiosaereuniescomunaisdecrentesforadasparedesdaspoucasigrejasemqueosservios
religiososaindaeramrealizados.[86]Istofoirealizadonumpasqueapenasalgumasdcadasantestinhatido
umavidapblicaeculturalprofundamentecristquesedesenvolveuporquasemilanos.

ReaproximaoduranteaIIGuerraMundial
AURSSanexounovosterritrios,incluindoaporoorientaldaPolnia,asrepblicasblticaseumaporo
daFinlndiaem19391940.Otrabalhoantirreligiosonessesterritriosfoinegligenteemcomparaocomo
restodopas,que,comoumtodoexperimentouumdeclnionaperseguiodepoisdasanexaes.Asemanade
trabalhotradicionaldesetediasfoireintroduzidaporvoltade1940.

HitlerinvadiuaURSSemJunhode1941,emuitasigrejasforamreabertassobaocupaoalem.Stalin
terminouacampanhaantirreligiosa,afimdeuniropaseevitarumagrandebasedeapoioaosnazistas(que
existiuemalgumasreasnasfasesiniciaisdainvaso).EmSetembrode1941,trsmesesapsoataque
nazista,osltimosperidicosantirreligiososforamfechados,oficialmenteporcausadefaltadepapel.[87]As
igrejasforamreabertasnaUnioSoviticaeaLigadosAteusMilitantesfoidissolvida.[88]EmelianIaroslavski,
lderefundadordaliga,queencabeoutodaacampanhaantirreligiosanacionalnadcadade1930,viuse
obrigadoaescreverumartigoelogiosoaocristoortodoxoFidorDostoivskiporseusupostodioaos
alemes.[89]
Asforasalems,permitindomaiortolernciareligiosa,tentaramquebraralealdadedaigrejaortodoxapara
comoPatriarcadeMoscouduranteaocupao,porvezesusandodeameaas.Guerrilheirosnacionalistas
ucranianosmatarammuitosclrigosque,sobaocupao,mantiveramseleaisaoPatriarca.Osalemes,
permitindoareaberturadasigrejasearetomadadavidareligiosanaregioocupada,nopermitiramo
funcionamentodeseminriosdevidoaoobjetivodaocupaoemeliminaraeducaoparaospovoseslavos,
queseriareduzidaanomaisdoqueosdoisprimeirosanosdoeducaobsica.[90]
JosefStalinreviveuaIgrejaOrtodoxaRussaparaestimularoapoiopatriticoaoesforodeguerraeapresentou
aRssiacomoumadefensoradacivilizaocrist,poispercebeuqueaigrejatinhaacapacidadededespertar
aspessoasdeumaformaqueopartidonopodiaeporquenecessitavadaajudadoOcidente.[5]Em4de
Setembrode1943,osmetropolitasSrgiodeMoscou,AleixoIdeMoscoueobispoNicolauforamrecebidos
oficialmentepeloldersovitico,quepropsacriaodoPatriarcadodeMoscou.Elesreceberampermisso
paraconvocarumconselhoem8deSetembrode1943,queelegeuSrgiocomooPatriarcadeMoscouede
todasasRssias.[91]Aigrejatinhapresenapblicamaisumaveze,passoumedidasreafirmandoasua
estruturahierrquicacontradizendocategoricamentealegislaode1929,eatmesmoodecretodeLeninde
1918.Alegislaooficialnofoirevogada,noentanto,oquesugeredequeasautoridadesnoconsideravam
queestatolernciaseriapermanente.[92]EsteconsideradoporalgunsumaviolaodoCanonApostlico
XXX,jquenenhumhierarcadaigrejapoderiaserconsagradoporautoridadesseculares.[93]Umnovo
patriarcafoieleito,escolasteolgicasforamabertas,emilharesdeigrejasvoltaramafuncionar.AAcademia
EslavoGrecoLatinadeMoscou,fechadadesde1918,foireaberta.
Muitosclrigossobreviventespuderamvoltardoscamposouprises,emboraumnmerosignificativo
(especialmenteaquelesquenoreconheceramem1927apromessalealdadedeSergio)permanecerameno
foramautorizadosavoltaramenosquerenunciassemasuaposio.Algunsclrigosquenotinham
reconhecidoapromessade1927,comobispoAfanasii(Sakharov),reconheceuavalidadedanovaeleioeat
mesmoencorajouaquelesnaigrejasubterrneaparafazlo,masnoforamautorizadosaregressardoexlio,
apesardisso.
Mesmoapsareaproximao,oregimeaindausavatticasdeterroremalgunscasos.DepoisqueoExrcito
Vermelhorecapturouterritriosocupados,muitosclrigosnestesterritriosforampresoseenviadospara
prisesoucamposporlongosperodos,supostamenteporcolaboracionismocomosalemes,mas
reconstruramsuasvidasreligiosassobaocupaodeformaeficaz.[94]
Porexemplo,opadredeRiga,NikolaiTrubetskoi(19071978)viveusobaocupaonazistadaLetnia,e
quandoosalemesretiraramseem1944,escapounumbarcodeevacuaoalemoeescondeusedoExrcito
Vermelho,masfoipresopelaNKVDecondenadoadezanosdetrabalhoforadoporacolaborarcomo
inimigo.Issoaconteceuporquesobaocupaoeletinhasidoumpastorzelosoetinhafeitoumaobra
missionriamuitobemsucedida.EmrefernciaobramissionrianoterritrioocupadopertodeLeningrado,
eleescreveu:

Nsreabrimosereconsagramosigrejasfechadas,realizamosbatismosemmassa.difcil
imaginarcomo,depoisdeanosdedomniosovitico,aspessoastinhamfomedaPalavrade
Deus.Nscasamoseenterramospessoasnotivemos,literalmente,nenhumtempopara

dormir.Achoque,setalmissofosseenviadahoje(1978)atosUrais,Sibriaouatmesmoa
Ucrnia,veramososmesmosresultados.[95]

OmetropolitaIosif(Chernov)(18931975),bispodeTaganrogantesdaguerra,passaranoveanosemcampose
prisessoviticasnomomentoemqueosalemesocuparamacidade.Eleaproveitouaoportunidadeda
ocupaoparareviverdeformamuitoativaavidadaigrejaesofreuameaasdosnazistasporpermanecerfiel
aoPatriarcadeMoscou.Apsaretiradadosnazistas,elefoicondenadoaonzeanosdetrabalhosforadosna
SibriaOrientalporreativaraigreja.Foilibertadoem1955.[96]OarcebispoVeniamin(19001976)dePoltava
viveunoterritrioquepertenceuPolniade1921a1939.Foiconsagradobispoem1941,poucoantesda
invaso,esofreualgumapressodasforasdeocupaopararomperrelaescomoPatriarcadeMoscou,mas
resistiu.DepoisqueosalemesseretiraramelefoidetidoepresopordozeanosnoscamposdeKolyma,
experinciadaqualnuncarecuperousefisicamenteperdendotodoocabelo.
Estasprisesemmassaecoaramemterritriosquenoforamocupadospelosalemes.Porexemplo,emAbril
de1946,houveumaondadeprisesemMoscoudocleroquepertenciaaogrupodobispoAfanasiiquetinha
retornadoigrejaoficialelesforamcondenadosalongaspenasdetrabalhosforados.Muitosleigosforam
presoseencarcerados,bemcomoofilsoforeligiosoetelogoS.I.Fudel.[97]Amaioriadelesjhaviamsido
presosealgunsdelesveriamaliberdadesapsmortedeStalin.Opaiespiritualdogrupo,opadreSerafim
(Batiukov),morreuem1942.Posteriormenteseucorpofoienterradoemoutrolocal,afimdeevitar
peregrinaesaoseutmuloporpessoasqueconsideravannocomosanto.

Psguerra
Entre1945e1959,aorganizaooficialdaigrejafoibastanteampliada,emboraalgunsmembrosdoclero
fossemocasionalmentepresoseexilados.Onmerodeigrejasabertasatingiu25.000.Em1957cercade
22.000igrejasortodoxasrussashaviamtornadoseativas.Masem1959,NikitaKhrushchoviniciousuaprpria
campanhacontraaIgrejaortodoxarussaforandoofechamentodecercade12.000igrejas.Em1985,menosde
7.000igrejaspermaneciamativas.
ComooExrcitoVermelhoprogressivamente,comeavaaempurrarasforasalemsparaforadaURSSea
vitriatornandosemaisprxima,apropagandaantirreligiosafoiretomada.OComitCentralemitiunovas
resoluesem1944e1945,queapelaramaumarenovaodepropagandaantirreligiosa.Pelorestodavidade
Stalin,noentanto,apropagandafoiprincipalmentelimitadaspalavraseseualvoprincipaleraoVaticano.
ComosurgimentodospasesdaCortinadeFerrocomgrandesquantidadesdecatlicosromanos,estapoltica
foiparcialmentedestinadaaisolarospasescomunistasdainflunciadoVaticano.Emcaricaturas,oPapaPio
XIIebisposcatlicoseramrepresentadoscomopromotoresdeguerraseapoiantesdebrutalidadespoliciais.
EstapropagandafoiacompanhadadaliquidaodasigrejasUniate(igrejascatlicasderitooriental)na
Ucrnia,Tchecoslovquia,PolniaeRomnia,queforamforadasafundiremsecomaIgrejaOrtodoxa.[98]A
estasfoidadaaopodesetornaremcatlicasderitoocidental,masdevidoaausnciadeigrejasemquetal
ritoestivesseemfuncionamento,excetonasgrandescidades,eadedicaoaoritobizantino,muitasdeixaram
defazlo.Muitosdosqueresistiramamedidaoficialforampresos.AIgrejaLuterananosterritriosblticos,
juntamentecomaIgrejaCatlicaRomanaforamalvosdeataquesporqueoestadoasviacomoleaisa
influnciasestrangeiras(osluteranos,emparticular,foramacusadosdeteremdadoapoioabertoaocupao
alem).[98]
AIgrejaGrecoCatlicaUcranianaeseuclerotornouseumadasvtimasdeautoridadessoviticasnoperodo
imediatodopsguerra.[33]Em1945,asautoridadessoviticasprenderam,deportaramecondenaramacampos
detrabalhosforadosnaSibriae,emoutroslugares,ometropolitaJosyfSlipyjenovebispos,comobem
comocentenasdeclrigoselderesativistasleigos.Enquantofoirestringidanorestodopas,aIgrejaOrtodoxa
foiencorajadaaexpandirsenooestedaUcrnia,afimdeconquistarfiisdaIgrejaGrecoCatlica
Ucraniana.[99]

Todososbisposacimamencionadosepartesignificativadosclrigosmorreramnasprises,camposde
concentrao,emexliointerno,oulogoapsoinciodadesestalinizaoeodegelopsStalin.[100]Aexceo
foiometropolitaJosyfSlipyjque,depoisde18anosdeprisoeperseguio,foilibertadograasinterveno
doPapaJooXXIII,chegouaRoma,onderecebeuottulodearcebispomordeLviv,etornousecardealem
1965.[100]Todososmosteirosderitoorientaltinhamsidofechadosporvoltade1953.[101]
Osfiisortodoxostiveramquelutarmuitoparamanterasigrejasqueforamreabertasduranteaguerra,e
algumasdelasforamfechadaspeloConselhoparaosAssuntosdaIgrejaOrtodoxa,quetambmtentouimpedir
osbisposderecorreremamedidasdisciplinarescontraosmembrosdaigrejaparaaimoralidade.[102]
PlenipotencirioslocaisdoConselhoparaosAssuntosdaIgrejaOrtodoxausaramdemuitoesforoparatornar
maisdifcilparaocleroprotegerasigrejasrecmreabertas(issoprovavelmentefoitambmaplicadoaoutras
religies).Porexemplo,em1949,trsdascinquentaecincoigrejasnadiocesedaCrimeiaforamfechadas,em
parte,talvez,comoumamedidaparareduziroprestgioeasrealizaesdomrtirbispoLuka.Afimdeajudar
osnovosencerramentos,umanovamedidafoiimpostaquepermitiuqueasigrejasfossemfechadascasono
tivessemsidoservidasporumpadreduranteseismeses.Estanovamedida,juntamentecomaescassezdoclero
nopsguerra,causadaspeloregime(tantoatravsdaliquidaoouprisesdocleropeloEstadoeafaltade
reaberturasparaseminrios),possibilitouofechamentodemuitasigrejas.
Osprotestantestambmvirammaistolerncianoperodopsguerra.[98]Osbatistas,noentanto,eramvistos
comgrandedesconfianaporseuproselitismoativoeseusforteslaosestrangeiros,especialmentecomos
EstadosUnidos.[98]
Isenesfiscaisparaosmosteirosforaminstitudasem29deAgostode1945.
AnovatolernciadeStalinparaareligioeralimitada,noentanto,eoEstadonoiriatolerarossacerdotesque
promoveramativamenteaexpansodareligio,comoossakharovitas.Porexemplo,em1945,obispoManuil
foifeitolderdadiocesedeOremburgonosUraisdoSulondeelereabriudezenasdenovasparquias,re
acendeuofogodafemmuitaspessoas"mornas"eprovocouumrenascimentoreligiosonarea.Porisso,ele
foipresoem1947econdenadoaoitoanosdetrabalhosforados.[40]DimitriDudkofoipresoporcompor
poemasreligiososinditos,eumgrupodeestudantesdaUniversidadedeMoscou,quetinhacomeadoum
grupodeestudoreligiosofilosficonofinalde1940tambmfoiinfamementepreso.[103]Oltimogrupo
criadoem19461947porIliaShmain,umjovemde1617anosdeidade,eestudantedefilologia.Shmainhavia
concludoqueafilosofiamaterialistaerainsuficienteparaexplicarquestesexistenciaisfundamentaise
comeouseugrupo,ondediscutiasearte,filosofiaereligio.Discutiamarespeitosdasreligiesorientaisedo
cristianismo.Planejavamserbatizadosquandoforampresosnodia19deJaneirode1949e,emseguida,
condenadoa810anosdetrabalhosforadossobaacusaodecriticarosensinamentosdomarxismo
leninismo(jquehaviacriticadoosaspectosateusdele).[104]OseminrioteolgicoemSaratovfoifechadoem
1949.[105]
Decretosadministrativoseartigospolticosdocdigocriminalcontinuaramaserusadoscomoformasnas
quaisaperseguioantirreligiosaocorria.Crentespraticantesededicadosquetentaramdivulgarsuafforam
atacados.
HouvepoucoataquefsicosobreaigrejapeloorestodavidadeStalin,noentanto,aperseguiointensificou
seem1947,alturaemquefoinovamentedeclaradaque,aassociaoaoKomsomolouamanutenodeuma
posionareadeensino,eraincompatvelcomumacrenareligiosa.Propagandaantirreligiosafoirenovada
nosjornais,mascommuitomenosforaqueantes.Muitasvezes,apropagandairiaabstersedemencionaruma
religioespecficaeusariaalgumeufemismoparaela.[106]
Comeandoem1946,aimprensasoviticacomeouacriticaratitudespassivasparacomareligio,
especialmenteemorganizaesdejuventude,comooKomsomoleoMovimentodosPioneiros.Elacriticava
escolaspblicaseexigiaareativaodapropagandaantirreligiosaemtodososnveis.

Em1947,aSociedadedeTodaaUnioparaaDivulgaoPolticaedoConhecimentoCientfico,Znanie
("conhecimento"),foicriadaeefetivamenteherdouopapelquehaviasidodesempenhadopelaLAM(Ligados
AteusMilitantes)comoumrgodepropagandaantirreligiosa.[4][107]Eraumainstituiomuitomais
acadmicadoqueaLAM,noentanto,efoimuitodiversificadadetalformaquemesmoosreligiosospoderiam
participardela.Em1949alegouter40.200membrosplenoseassociados.[107]OComitCentraldoPCUS
criticouaorganizao,em1949,pornoterfiliadossuficientes(particularmentemembroseruditos),no
prestaratenosuficienteparaapropagandaatestaepormostrarinsuficientepreocupaoparacontedo
ideolgicoemsuaspalestras.OComitapelouparaquefossetransformadanumaorganizaovoluntriade
massadeintelligentsiasovitica(issonosignificaqueaspessoasrealmentepoderiamrecusarseaparticipar),
alertandoparaquetivesseumcontedomaisideolgicoemsuaspalestrasequetodasaspalestrasdeveriamser
apresentadasparaaprovaoantesdaentrega.
Em1950,alegouter243.000membrosplenoseassociadoscom1800membrosinstitucionais.[107]Eleacabaria
porsubir,em1972,para2,470,000membros,incluindo1.700membrosdaUnioRepublicanadasAcademias
deCinciase107.000professoresedoutoresdecinciasemanter"casasdeatesmocientfico"emcidades
soviticas.[108]
AAcademiadeCinciasdaURSSpublicouoseuprimeiroperidicoateudopsguerra,em1950,masno
deuseguimentocomumsegundoat1954.
Em7deJulhode1954,oComitCentraldoPCUSobservouqueaIgrejaortodoxaeoutrasseitascrists
tinhamatradocomsucessomuitosjovenscomosseussermeseatividadespblicas(queaindaeram
tecnicamenteilegaissobalegislaode1929)emaispessoasestavamfrequentandoserviosreligiosos.Por
conseguinte,oComitconvidouasinstituiespblicasaintensificaremapropagandaantirreligiosa.Tambm
pediuquetodasasdisciplinasdoensinofundamentalfossemsaturadascomoatesmoequeaeducao
antirreligiosadeveriaserreforada.Em10deNovembrode1954,oComitemitiuumaresoluocontrria
(houveumafaltadeunidadepolticaapsamortedeStalin),quecriticavaaarbitrariedadenacampanha
antirreligiosa,bemcomoousodecalnia,difamaoeinsultoscontraoscrentes.[109]
Asinstituiespblicas,emrespostaresoluodeJulho1954,comearamaproduzirmaispropaganda
antirreligiosanosprximosanos.AAcademiadeCincias,em1957,publicouoseuAnuriodoMuseude
HistriadaReligioeAtesmoeaZnaniecomeariaaproduzirumarevistamensal,em1959,chamadaNauka
ireligiia("CinciaeReligio"),queteriaalgumasemelhanacomaantigaBezbozhnik.Elacresceude100.000
exemplaresporediopara400.000noinciodosanos1980,edepoisdeclinoupara340,000350,000.[110]
Nosistemaescolar,osmateriaisateusnoscurrculostambmcomeavamamelhorar.Porexemplo,umlivro
publicadoafirmava:

Areligioumreflexofantsticoeperversodomundonaconscinciadohomem...areligio
tornouseomeioparaaescravidoespiritualdasmassas.[111]

Operododosanosseguintes,poucodepoisde1954,caracterizousepormuitoliberalismonosentidode
crenareligiosa,masissoacabouemfinsdosanos1950.Aigrejafoireconstrudaduranteesteperodoe
aumentouonmerodebatismos,bemcomoodecandidatosaosseminrios.[112]

Reinciodacampanhaantirreligiosa
Umnovoperododeperseguiocomeounofinalde1950sobNikitaKhrushchov.[114]Aigrejatinha
avanadoasuaposioconsideravelmentedesde1941,eogovernoconsiderousernecessriotomarmedidas
emresposta.

Asduasorganizaesestataisparasupervisionarareligionopas(uma
paraosortodoxoseoutroparaosdemais),mudaramdefunesentre
1957e1964.OriginalmenteStalinashaviacriado,em1943,como
organismosdeligaoentreascomunidadesreligiosaseoEstado,no
entanto,duranteaeraKhrushchovsuafunofoireinterpretadacomoa
desupervisoresditatoriaissobreasatividadesreligiosasnopas.[115]
Novasinstruesforamemitidasem1958atacandoaposiode
mosteiros,colocandoossobelevadatributao,confiscodesuasterras
etrabalhandoparafechlos,afimdeenfraqueceraigreja.
De1959a1964,aperseguiooperouemvriosnveisprincipais:
1.Houveumfechamentomaciodeigrejas[64](reduzindoo
nmerode22.000a7.000em1965).[116]
2.Fechamentodemosteiroseconventos,bemcomooreforoda
legislaode1929paraproibirperegrinaes.
Selo,de1951,dacampanhaCrusade
3.Encerramentodamaioriadosseminriosaindaexistentese
proibiodecursospastorais.
forFreedom [113]paraincentivara
4.Proibiodetodososserviosforadasparedesdaigrejaeo
RadioFreeEurope.Mostraum
registrodasidentidadespessoaisdetodososadultosquepediam
mundoluminosodetolerncia
[117]
religiosa(acima)contrastandocoma
batismosnasigrejas,casamentosoufunerais.
Ono
cumprimentodessasnormasporpartedoclerolevariaarejeio
sombriaeinfernalopressocomunista
deinscrioestatalpara(oquesignificavaquenosepodiamais
(abaixo).
fazerqualquertrabalhopastoralouliturgia,sempermisso
especialdoestado).
5.Aprivaodosdireitosdospaisdeensinaremreligioparaseusfilhos,aproibiodapresenade
crianasemcultosdeigrejas(comeandoem1961comosbatistasedepoisestendidoparaosortodoxos
em1963)edaadministraodaeucaristiascrianascomidadesuperioraquatroanos.
6.Aaposentadoriaforada,detenesepenasdeprisoparaclrigosquecriticaramoatesmo[118]ouas
campanhasantirreligiosas,querealizaramobrasdecaridadecristouque,tornaramareligiopopular
peloexemplopessoal.[118]
7.Foramtambmproibidosotoquedossinoseoscultosnasigrejasduranteodiaemalgumasreasrurais
deMaioatofinaldeOutubrosobopretextodeexignciasdotrabalhorural.[118]
Ogovernoadotoumuitosmtodosdecriaodesituaesquepermitiramqueigrejasouseminriosfossem
legalmentefechados(porexemplo,recusandoseadarlicenasparaaconstruodereparaoe,emseguida,
fechandoigrejassobaalegaodequeestaseraminseguras).
Aeducaoeapropagandaantirreligiosasforamintensificadas,bemcomomelhoraram.Olegadodetolerncia
paracomaigrejadepoisde1941deStalinfoicriticadocomoumarupturacomLenin.
Em1960,oComitCentraltrouxedevoltaoconceitode"trabalhoindividual"contraoscrentes,queeraum
usadonadcadade1930.Estaeraumaprticaemquetutoresateus(nomeadospordiferentesinstituies
pblicas,incluindoopartido,Komsomol,Znanieesindicatos)visitavamosreligiosospraticantesconhecidos
emsuascasasetentavamconvenclosatornaremseateus.Namaioriadoscasos,ostutoreseramcolegasde
trabalhodoscrentes.Seocrentenoeraconvencido,otutorchamariasuaatenoemseumeioprofissional,e
o"retrocessoeobstinao"doscrentesespecficoseramapresentadosemreuniespblicas.Seissono
funcionasse,oassdioadministrativoseguirianotrabalhoounaescola,eoscrenteseramfrequentemente
sujeitosaempregosmalremunerados,bloqueiodepromoes,ouaexpulsodafaculdadeseocrentefosse
aluno.Professorescomumentecastigavamfisicamentecrianascrentes.[119]
Ofechamentodeigrejaseseminriosrealmentefoidivulgadonamdiasoviticacomoreflexonaturaldaqueda
nonmerodepessoasqueseguiamumafreligiosa.

Ogoverno,em1961,proibiuoclerodeaplicarqualquertipodemedidadisciplinarparaosfiis.Opadrefoi
transformadoem"empregado"dogrupodemembrosleigosaque"pertence"(aparquia)sobalei.OEstado
tentouconseguirmaisdeseresdocleroaoatesmo,emboracompoucosucesso.
Foramintroduzidasmedidasqueinterferiamcomavidaespiritualdaigrejaeaesparadestruirasua
capacidadefinanceira.Clrigosforaminvestigadosafimdeencontrarcasosemqueelespoderiamserpresos
porviolaralei.
Novasinstituiespblicasforamcriadasparaajudarnalutaantirreligiosa.Afrouxidonalutaantirreligiosa
foicriticadaeametodologiafoidiscutidaemconfernciaseoutrosmeios.
Estimaseque50.000clrigostenhamsidoexecutadosentre1917eofimdaeraKhrushchov.[62]Onmerode
leigosprovavelmenteexcedeemmuitoisso.OsmembrosdahierarquiadaIgrejaforampresosouexpulsos,
seuslugaresocupadosporclrigosdceis,muitosdosquaistinhamlaoscomaKGB.

19641970
ApsaquedadeNikitaKhrushchov,estudiosossoviticoscomearamaquestionarcautelosamenteaeficcia
desuacampanhaantirreligiosa.Eleschegaramaumaconclusogeralqueestatinhafalhadonadifusodo
atesmo,equestinhaantagonizadooscrentes,bemcomoempurrouosparaaclandestinidade,oqueeraainda
maisperigosoparaoEstado.Elatambmcausousimpatiasdemuitosdescrentesepessoasindiferentes.As
perseguiesemmassapararamdepoisdeKhrushchov,emboraalgumasdasigrejasfechadasfossemreabertas,
aspoucasqueseguiramesteexemploforamfechadasporautoridadeslocais.[120]
Osdoisprincipaisperidicosantirreligiosos,AnuriodoMuseudeHistriadaReligioeAtesmoeProblemas
dehistriadareligioeatesmologodeixaramdeserpublicados.Issopodeterrefletidoasatitudesnegativas,
paracomtaispublicaesescolaresdequalidadeduvidosa,dosestudiososgenunosquefaziampartedas
instituiesqueproduziamessesdocumentos.[120]
Em10deNovembrode1964,oComitCentraldoPCUSfezumaresoluoemquereafirmouasinstrues
anterioresdequeasaesofensivasaoscrentesou,ainterfernciaadministrativanaigrejacomo
inaceitveis.[121]
Oprincpiodeperseguirareligioafimdedifundiroatesmonodesapareceu,noentanto,ametodologiafoi
reexaminadaapsKhrushchov.Muitasdassecretas,enooficiais,instruesdestinadasareprimiraIgreja
foramfeitasemleisoficiaissobLeonidBrejnev,que,assim,legalmentelegitimavamuitosaspectosdas
perseguies.
Umdosprimeirossinaisdamudananapolticaforamartigosnaimprensaoficialinformandoquehavia
milhesdecrentesqueapoiavamocomunismo,incluindomovimentosreligiososparticularmentedeesquerda
(ver:esquerdacrist)noOcidenteeterceiromundo(porexemplo,aTeologiadaLibertaonaAmrica
Latina),equenemtodasasreligiesdeveriamseratacadas.[122]
AcademiadeCinciasSociaisdoComitCentraldoPCUSfoidadaafunodepublicarimportantesestudos
sobrereligioeatesmo,quefoiotrabalhoanteriormenterealizadopelaAcademiadeCincias.Anova
publicao,"Problemasdoatesmocientfico",veiosubstituir"ProblemasdaHistriaedoatesmo",em1966.
Anovapublicaofoimenosacadmicadoqueaanteriorecontinhacrticasintelectualmentemaiscruascontra
areligio.
Em1965,osdoisconselhossobreassuntosreligiososnopasforamreunidosnoConselhodeAssuntos
Religiosos(CAR).Paraestenovoorganismofoicriadaumalegislaooficialquelhedeupoderesditatoriais
sobreaadministraodeentidadesreligiosasnopas(anteriormenteasduasorganizaesqueprecederam
usaramtaispoderessobinstruesnooficiais).Vriosanosmaistarde,orepresentantedoCAR,V.Furov,
enviouumrelatrioaoComitCentraldoPCUS:

OSnodoestsobasupervisodoCAR.Aquestodaseleoedistribuiodeseusmembros
permanentesesttotalmentenasmosdoCAR,ascandidaturasdosmembrosrotativosso
igualmentecoordenadospreviamentecomosagentesencarregadosdaCAR.PatriarcaPimene
osmembrospermanentesdoSnodotrabalhamemtodasassessessinodaiscomagendasdo
CAR...ecoordenam(conosco)asdecisesfinaisdoSantoSnodo.[123]

OEstadonopermitiuareaberturadosseminriosde"direita"atofinaldadcadade1980,noentanto,
concordouempermitirexpansesdostrsseminrioseduasacademiasdepsgraduaonopasqueno
foramfechadas.
Ovolumedepropagandaantirreligiosa,empalestras,livros,imprensa,artigos,etc.,geralmentediminuiuaps
1964.[124]Acirculao,noentanto,deobrasimpressasviriaasuperaroquetinhasidosobKhrushchov.[125]
Nohouveumapausanapropagandaantirreligiosae,osdocumentosdopartidodesteperodousavam
linguagemmenosdiretaaocriticarareligio.[125]
Otomdapropagandaantirreligiosafoireduzidoetornousemenosviciosocomotinhasidonosanosanteriores.
AlgumascrticasforamfeitaspeloPravda,queescreveuumeditorialsobreacrescenteindiferenaquanto
lutaantirreligiosa.AZnaniefoicriticadaporreduziroseuvolumedepalestrasantirreligiosas.
AKomsomolfoicriticadainternamenteenosdocumentosdopartidoem1970e1980pelaafrouxidono
trabalhoantirreligiosoentreosjovens.Aresoluodo15congressodaKomsomolem1966decidiucriar
escolasespeciaisrepublicanasedistritaisdaKomsomol,seguindoomodelodasescolasdopartido,comoparte
darenovaodaideologiaedoatesmoentreosjovenssoviticos.[126]
EmDezembrode1971,a"SociedadeFilosficadaURSS"foifundadacomoobjetivo(emvezdeperseguira
verdade)defazer"umapropagandaatestaincansveldomaterialismocientficoe...dalutacontraas
tendnciasrevisionistastolerantesparacomareligio,contratodasasconcessesparaaweltanschauung
religioso."[127]Istonasequenciadeumaresoluode1967doComitCentraldoPCUS.
Enquantoocleroqueviolavaaleipoderiaserpunido,nuncahouvequalquersanojurdicasautoridades
secularesqueviolaramasleissobrecultosreligiosos.
Apesardaquedanaperseguiodireta,osmeiosdecomunicaosoviticosrelataramnosanosps
Khrushchovqueritosreligiosos(porexemplo,casamentos,batizadosefunerais)estavamemdeclnio,bem
comoonmerorealdepessoasquepraticavamumareligio.Estefoiapresentadocomoumprocessonatural,
emvezdeumresultadodeterror,perseguio,ameaaseprises,quehaviacaracterizadootrabalho
antirreligiosoanterior.Aqualidadedosestudosquerevelaramessesdadosfoiquestionadaporestudiosos,
incluindosoviticos,implicitamente.[122]
OsmeiosdecomunicaosoviticostentarampopularizarclubesKVAT(clubesdeatesmomilitante)mas
encontrarampoucosucesso,excetonaLetnia.Clubessimilaresencontraramalgumsucessonooesteda
Ucrnia.

Renovaodeperseguionadcadade1970
Umperodomaisagressivonaperseguioantirreligiosacomeouemmeadosdadcadade1970,nasequncia
sobreasalteraesde1975dalegislaoantirreligiosade1929eo25congressodopartido.Istoresultouno
crescimentodoalarmesobreaindiferena,especialmenteentreosjovens,paraalutaantirreligiosa,bemcomo
asinflunciascrescentesdaIgreja.
Apropagandaantirreligiosafoiintensificada.Aomesmotempo,apropagandaantirreligiosaveioadistinguir
cadavezmaisentreamaiorialealsupostadoscrenteseosinimigosdoEstadoqueestavammargemda
religio.Padresebisposquenosesubordinaramcompletamenteaoestadoe/ouqueseenvolveramem
atividadesreligiosasforadarealizaorotineiraderitosreligiosos,eramconsideradosinimigosdoestado.

Crticasabisposenvolvidosem"altasatividadesreligiosas"forammovidasemtodoopas.OConselhode
AssuntosReligiosos(CAR)alegoutercontroleadquiridodoSnododoPatriarca,quefoiforadoacoordenar
assuassessesedecisescomoCAR.[128]
Ahierarquiadaigrejanopoderiaterpoderesdisciplinares.EnquantooEstadopermitiualiberdadedesermes
ehomilias,estaliberdadefoilimitadanamedidaemquespodiaserde"carterexclusivamentereligioso"(na
prticaissosignificavaqueclrigosquepregavamcontraoatesmoeaideologiadoEstadonoestavam
protegidos).[129]Clrigos"mornos"eramtolerados,enquantooclerocomumzelomissionriopoderiaperder
seuregistrooficial.
Aspessoasqueforammaisaltamentequalificadasouqueocuparamposiesmaisimportantesforamalvoda
perseguiomaisseveraepuniesdoqueaquelesqueeramincultos.Jovensuniversitriosreligiosos
poderiamsvezesserenviadosparahospitaispsiquitricossobaalegaodequespessoascomdistrbios
psicolgicosaindaseriamreligiosasdepoisdepassaremportodaaeducaoantirreligiosa[130](ver:Abuso
polticodapsiquiatrianaUnioSovitica).
Em1975,aoCARfoidadoumpapeldesupervisolegaloficial(antesdisso,tinhaumcontrolenooficial).
CadaparquiafoicolocadadisposiodoCAR,[64]questinhaopoderdeconcederregistro.OCARpoderia
decidirarbitrariamentesobreoregistodascomunidadesreligiosas,epermitirlhesaadorarouno.Estapoltica
foiacompanhadaporintimidao,chantagemeameaaparaoclero,comopartedetodaumaestratgiapara
desmoralizaraIgreja.[131]
AConstituiosoviticade1977foi,porvezes,interpretadapelasautoridadescomocontendoumaexigncia
paraqueospaiseducassemosseusfilhoscomoateus.[132]Foilegalmentepossvelprivarospaisdeseusfilhos,
seelesfalhassememcriloscomoateus,masessasrestrieslegaisforamapenasseletivamenteaplicadase,
somentequandoasautoridadesoptavamporfazlo.
Ametodologiadepropagandaantirreligiosafoirefinadaevelhosmtodosforamcriticados,eosparticipantes
foramcriticadosporfrouxido.OComitCentraldoPCUSemitiuumaimportanteresoluoem1979que
pediaumapropagandaantirreligiosamaisforte.
Haviarumoresnofinaldosanos1970,queumestudocientficoabrangentefeitoporPisarov,claramente
contradiziaosnmerosoficiaisdepessoasqueabandonaramareligio,nuncapublicadoporessemotivo.[122]
OComitemitiuoutraresoluoem1983queprometiaqueotrabalhoideolgicocontraareligioseriaa
principalprioridadedoscomitsdopartidoemtodososnveis.[133]
IgrejaeEstadotravaramumabatalhadepropagandasobreopapeldaIgrejanahistriadaRssianosanosque
antecederama1000aniversriodaconversodaRssiaaocristianismo.
Em1987,onmerodeigrejasquefuncionavamnaUnioSoviticahaviacadopara6.893eonmerode
mosteirosemfuncionamentoparaapenas18.

Infiltraodosserviossecretossoviticosnasigrejas
DeacordocomOArquivoMitrokhineoutrasfontes,oPatriarcadodeMoscoufoiestabelecidoporordemde
Stalinem1943comoumaorganizaodefachadadaNKVDemaistardedaKGB.[134]Todasasposies
chavenaIgrejaincluindobisposforamaprovadospeloDepartamentoIdeolgicodoPCUSepelaKGB.Os
padresforamutilizadoscomoagentesdeinfluncianoConselhoMundialdeIgrejaseorganizaesdefachada,
comooConselhoMundialdaPaz,ConfernciaCristdaPazdeeaRodina("MePtria")sociedadefundada
pelaKGBem1975.

OfuturoPatriarcaAleixoIIdeMoscoudissequeaRodinafoicriadapara"manterlaosespirituaiscomnossos
compatriotas"comoumdosseusprincipaisorganizadores.Aindadeacordocomoarquivoeoutrasfontes,
AleixotrabalhouparaaKGBcomoagenteDROZDOVerecebeuumacitaohonorriadaagnciaporuma
variedadedeservios.[135]Ospadrestambmrecrutaramagentesdeinteligncianoexterioreespionaram
comunidadesdeemigrantesrussos.EstainformaoporVasiliMitrokhinfoicorroboradaporoutrasfontes.[136]
[137]

Haviarumoresdequeainfiltraonoclerochegouatalpontoque,agentesdaKGBouviamconfisses.[138]

Glasnost
Comeandonofinaldosanos1980,deacordocomMikhailGorbachev,asnovasliberdadespolticasesociais
resultaramnadevoluodemuitosprdiosdeparaaigreja,paraseremrestauradosporparoquianoslocais.Um
pontocrucialnahistriadaIgrejaOrtodoxaRussaveioem1988:oaniversriomilenardacristianizaodos
rus'deKiev.
OPatriarcadodeMoscouaplicoucomsucessopressesafimdeobterarevisodealgumasdaslegislaes
antirreligiosas.EmJaneirode1981,aigrejatevesuasituaofiscalrequalificadasendotributadacomo
empresacomercialprivada(comoeraanteriormente),prticamdicaprivadaoueducaoprivada.Estanova
legislaotambmdeudireitosucessriodepropriedadeaoclero,bemcomoosprivilgiosqueforam
concedidosaoscidadosveteranosdeguerra.organizaoparoquialdeleigos,naqualumgrupode20
pessoas"possuem"umaparquia,foiconcedidooestatutodepessoacoletivacomosseusdireitosapropriados
eacapacidadedefazercontratos(aigrejatinhasidoprivadadesseestatutoporLeninem1918).Pelaprimeira
vezemmuitosanos,sociedadesreligiosaspoderiamlegalmentepossuirseuslocaisdeculto.Haviaainda
algumaambiguidadedeixadanestalegislao,noentanto,oquepermitiuespaoparareinterpretaoseo
estadodesejassedeteradisseminao"descontrolada"deconstruodenovasigrejas.
AsentidadesreligiosaspoderiamaindaserfortementeinfiltradasporagentesdoEstado,devidoaopoderdos
governoslocaispararejeitarfuncionriosparoquiaiseleitoseinstalarseuprpriopessoalnaorganizaoleiga
que"possua"aparquia,oquesignificavaque,mesmoqueestestivessema"propriedade"sobresuasigrejas,
estaaindaestavaefetivamentenasmosdoestado.Omaiorganhodestanovalegislao,noentanto,eraqueas
crianasdedezanosdeidade,oumais,poderiamparticiparativamentedosritosreligiosos(porexemplo,
servioscomoaclitos,salmistas,emcoros)e,queascrianasdequalqueridadepoderiamestarpresentes
dentrodeumaigrejaduranteservios,bemcomoreceberacomunho.[139]
Professoresemescolasteolgicasetodooclero,bemcomoleigosquetrabalhavamparaoDepartamentode
RelaesEclesisticasExternasdaIgreja,foramtributadosdamesmaformaquetodososfuncionrios
soviticos,umreconhecimentoporsuacontribuionaajudaemcriarumaimagempositivadaURSSno
exterior.
Osubsdiodoestadoparaexpansesdosseminriosexistentesdeufrutos,enoinciodosanos1980,ototalde
alunosnessasinstituiescresceupara2.300deestudantesextramuros(quetinhasido800em1964).[124]
Sociedadesreligiosaspassaramaterocontrolesobresuasprpriascontasbancriasem1985.
Estalegislaonadcadade1980marcouumanovaatitudedeaceitaoparacomareligioporumEstado
quedecidiuqueomelhorquepodiafazererasimplesmenteminimizaroqueconsideravaoimpactonegativoda
religio.[140]EnquantooEstadotentouintensificaraperseguio,duranteadcadade1980,aigrejachegoua
verestacadavezmaiscomoummeroataquederetaguarda,deumideolgicamentefalidomasainda,
fisicamentepoderoso,inimigo.Oslderesdospartidosprincipaisseabstiveramdeenvolvimentodiretonanova
ofensiva,talvezdevidoaumaincertezasobreoseupotencialdesucessoeumdesejodeteralgumamargemde
manobradeacordocomodesejodeevitarantagonizaroscrentesnavsperadomilniodaconversodaRssia
aocristianismo.[133]

ApsaquedadaUnioSovitica,ogovernodaRssia,emcertamedidaabraouabertamenteaIgreja
OrtodoxaRussa,ehouveumrenascimentodonmerodefiisrussos.[5]Entretanto,crticosafirmamque
atualmente,asdemaisreligiesnaRssiaencontramsenamesmasituaoqueem1929naantigaURSS.[141]
OpresidenteVladimirPutindecretouleisantiterrorismoquesotidascomoviolaesliberdadereligiosae
intolerantescontragruposcristosminoritrios.[142]

Vertambm
Anticristianismo
Assassinatosemmassasobregimescomunistas
GuerraCristera
GuerradaVendeia
Neomrtir
Perseguioaoscristos
RepressopolticanaUnioSovitica
Teofobia
TerrorVermelho

Referncias
1.Countrydata(http://www.countr
ydata.com/cgibin/query/r1252
1.html)SovietUnion.
POLICYTOWARD
NATIONALITIESAND
RELIGIONSINPRACTICE.
Maiode1989,(emingls)
Acessadoem12/09/2016.
2.Alexandrmen(http://www.alexan
drmen.ru/english/demokratizatsi
a/Father_Aleksandr_Men_and_th
e_Struggle_to_Recover_Russia.
html)FatherAleksandrMen
andtheStruggletoRecover
Russia'sHeritage.WallaceL.
Daniel,2009.(emingls)
Acessadoem12/09/2016.
3.Baylorisr(http://www.baylorisr.
org/wpcontent/uploads/froese_a
theist.pdf)"IAmanAtheist
andaMuslim":Islam,
Communism,andIdeological
Competition.PAULFROESE.
(emingls)Acessadoem
12/09/2016.
4.Jstor(https://www.jstor.org/stabl
e/1387772?seq=1#page_scan_tab
_contents)Forced
SecularizationinSovietRussia:
WhyanAtheisticMonopoly
Failed.PaulFroese,Journalfor
theScientificStudyofReligion.
Vol.43,No.1(Mar.,2004),pp.
3550.Publishedby:Wileyon
behalfofSocietyforthe
ScientificStudyofReligion.

(emingls)Acessadoem
12/09/2016.
5.Jstor(http://www.jstor.org/stabl
e/10.2979/his.2009.21.1.25?seq=
1#page_scan_tab_contents)
Russia'sPostcommunistPast:
TheCathedralofChristthe
SaviorandtheReimaginingof
NationalIdentity.EkaterinaV.
Haskins,HistoryandMemory,
Vol.21,No.1,pgs.2562,
IndianaUniversityPress,2009.
(emingls)Acessadoem
12/09/2016.
6.Psychology,Religion,and
Spirituality.Autor:JamesM.
Nelson.SpringerScience&
BusinessMedia,2009,pg.427,
(emingls)ISBN
9780387875729Adicionadoem
12/09/2016.
7.21SignsofHisComing:Major
BiblicalPropheciesBeing
FulfilledInOurGeneration.
TaylorPublishingGroup,2009.
pg.220,(emingls)ISBN
9780976293347Adicionadoem
12/09/2016.
8.ICL(http://icl.nd.edu/assets/842
31/the_demographics_of_christia
n_martyrdom_todd_johnson.pdf)
CHRISTIANMARTYRDOM:
AGLOBALDEMOGRAPHIC
ASSESSMENT.ToddM.
Johnson.NotreDame,
Novembrode2012,(emingls)
Acessadoem12/09/2016.

9.JohnSheltonCurtis,The
RussianChurchandtheSoviet
State(Boston:LittleBrown,
1953)JaneEllis,TheRussian
OrthodoxChurch:A
ContemporaryHistory
(Bloomington:Indiana
UniversityPress,1986)Dimitry
V.Pospielovsky,TheRussian
ChurchUndertheSoviet
Regime19171982(St.
VladimirsSeminaryPress,
1984)idem.,AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies
(NewYorkSt.MartinsPress,
1987)GlennysYoung,Power
andtheSacredinRevolutionary
Russia:ReligiousActivistsin
theVillage(UniversityPark:
PennsylvaniaStateUniversity
Press,1997)DanielPeris,
StormingtheHeavens:The
SovietLeagueoftheMilitant
Godless(Ithaca:Cornell
UniversityPress,1998)
WilliamB.Husband,Godless
Communists:Atheismand
SocietyinSovietRussia
DeKalb:NorthernIllinois
UniversityPress,2000Edward
Roslof,RedPriests:
Renovationism,Russian
Orthodoxy,andRevolution,
19051946(Bloomington,
Indiana,2002).(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.

10.Religion,StateandPoliticsin
theSovietUnionandSuccessor
States.Autor:JohnAnderson.
CambridgeUniversityPress,
1994,pg.220,(emingls)
ISBN9780521467841
Adicionadoem12/09/2016.
11.Jstor(http://www.jstor.org/stabl
e/152299?seq=1#page_scan_tab_
contents)TheCouncilfor
ReligiousAffairsandthe
ShapingofSovietReligious
Policy.JohnAnderson.Soviet
Studies,Vol.43,No.4(1991),
pp.689710.Publishedby:
Taylor&Francis,Ltd.(em
ingls)Acessadoem
12/09/2016.
12.IdeologyandAtheisminthe
SovietUnion.Autor:William
vandenBercken.Moutonde
Gruyter,1989,pgs.121124,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
13.StormingtheHeavens:The
SovietLeagueoftheMilitant
Godless.Autor:DanielPeris.
CornellUniversityPress,1998,
ISBN9780801434853(em
ingls)Adicionadoem
12/09/2016.
14.Antireligioznik(The
Antireligious,192641),
DerevenskiiBezbozhnik(The
GodlessPeasant,19281932),
andYunyeBezbozhniki(The
YoungGodless,19311933).
Adicionadoem12/09/2016.
15.TheOrthodoxChurchinthe
HistoryofRussia.Autor:
DimitryPospielovsky.St.
Vladimir'sSeminaryPress,
1998,ISBN9780881411799(em
ingls)Adicionadoem
12/09/2016.
16.AHistoryofMarxistLeninist
AtheismandSovietAntireligious
Policies.Autor:Dimitry
Pospielovsky.StMartin'sPress,
1987,(emingls)ISBN
9780312381325Adicionadoem
12/09/2016.
17.StormingtheHeavens:The
SovietLeagueoftheMilitant
Godless.Autor:DanielPeris.
CornellUniversityPress,1998,
(emingls)ISBN
9780801434853Adicionadoem
12/09/2016.
18.ChristIsCallingYou:ACourse
inCatacombPastorship.Autor:

GeorgeCalciu.St.Hermanof
AlaskaBrotherhood,1997,(em
ingls)ISBN9781887904520
Adicionadoem12/09/2016.
19.Religion,StateandPoliticsin
theSovietUnionandSuccessor
States.Autor:JohnAnderson.
CambridgeUniversityPress,
1994,pg.9,(emingls)ISBN
9780521467841Adicionadoem
12/09/2016.
20.HistoryOfMarxistLeninist
AtheismAndSoviet
Antireligious:AHistoryOf
SovietAtheismInTheoryAnd
PracticeAndTheBeliever.Vol.
01.Autor:DimitryV
Pospielovsky.Springer,1987,
pg.84,(emingls)ISBN
9781349188383Adicionadoem
12/09/2016.
21.DimitriKonstantinov,Gonimaia
Tserkov'(NewYork:
Vseslavianskoeizdatel'stvo,
1967)pgs.2862877,and
(London:Macmillan,1969)
captulos4e5.(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
22.Marxists.org(https://www.marxi
sts.org/archive/lenin/works/190
9/may/13.htm)VladimirIlyich
Lenin.TheAttitudeofthe
WorkersPartytoReligion.(em
ingls)Acessadoem
12/09/2016.
23.Religion,StateandPoliticsin
theSovietUnionandSuccessor
States.Autor:JohnAnderson.
CambridgeUniversityPress,
1994,pg.3,(emingls)ISBN
9780521467841Adicionadoem
12/09/2016.
24.DimitryV.Pospielovsky.A
HistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies,
StMartin'sPress,NewYork
(1987).(emingls)ISBN
9781349188383Adicionadoem
12/09/2016.
25.FatherArseny,18931973:
Priest,Prisoner,Spiritual
Father:BeingtheNarratives
CompiledbytheServantofGod
AlexanderConcerningHis
SpiritualFather.Autora:Vera
Bouteneff.St.Vladmir's
SeminaryPress,1998,pg.vi
1,(emingls)ISBN

9780881411805Adicionadoem
12/09/2016.
26.Historyofdissidentmovementin
theUSSRLyudmilaAlexeyeva.
Memorial(associao),(em
russo).Adicionadoem
12/09/2016.
27.Index(http://www.index.org.ru/j
ournal/11/ginzburg.html)

1976.("Alexander
Ginzburg.Apenasumano
1976")(emrusso)Adicionado
em12/09/2016.
28.TheWashingtonPostAnti
CommunistPriestGheorghe
CalciuDumitreasa(http://www.
washingtonpost.com/wpdyn/con
tent/article/2006/11/25/AR20061
12500783.html).Patricia
Sullivan.26deNovembrode
2006,(emingls)Acessadoem
12/09/2016.
29.PeumeriiluiMarx:o
introducerenistoria
comunismuluiromnesc.("Marx
emseusombros:umaintroduo
histriadocomunismo
romeno.").Autor:Adrian
Cioroianu.CurteaVeche,2007,
(emromeno)Adicionadoem
12/09/2016.
30.Memorial(associao)

("PENTECOSTAIS").(http://w
ww.memo.ru/history/DISS/book
s/ALEXEEWA/CHAPTER13.H
TM)LivrodeLyudmila
Alexeyeva,(emrusso)
Adicionadoem12/09/2016.
31.Regels(http://regels.org/Tragedy
ofRussianChurch.htm)
TRAGEDYOFTHERUSSIAN
CHURCH.19171953.Lev
Regelson,(emingls)Acessado
em12/09/2016.
32.HistoryOfMarxistLeninist
AtheismAndSoviet
Antireligious:AHistoryOf
SovietAtheismInTheoryAnd
PracticeAndTheBeliever.Vol.
1.Autor:DimitryV
Pospielovsky.Springer,1987,
pg.29,(emingls)Adicionado
em12/09/2016.
33.DepartamentodeEstadodos
EstadosUnidosArchive.org
(Sovietrepressionofthe
UkrainianCatholicChurch.)(htt
p://www.archive.org/stream/depa
rtmentofstatb1987unit/departmen

tofstatb1987unit_djvu.txt)(em
ingls)Acessadoem
12/09/2016.
34.Freedomofconscienceinthe
USSR.Autor:AlekseIvanovich
Barmenkov.Progress
Publishers,1983,(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
35.TheRussianChurchUnderthe
SovietRegime,19171983.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
(CrestwoodNY.:StVladimir's
SeminaryPress,1984)cap.2.
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
36.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg27,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
37.Lenin:ARevolutionaryLife.
Autor:ChristopherRead.
Routledge,2005,(emingls)
ISBN9780415206495
Adicionadoem12/09/2016.
38.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol2:Soviet
AntireligiousCampaignsand
Persecutions.Autor:DimitryV.
Pospielovsky.StMartin'sPress,
1988,pg.15.(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
39.AndGodCreatedLenin:
MarxismVs.ReligioninRussia,
19171929.Autor:PaulGabel.
PrometheusBooks,2005,pgs.
122123,(emingls)ISBN
9781591023067Adicionadoem
12/09/2016.
40.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol2:Soviet
AntireligiousCampaignsand
Persecutions.Autor:DimitryV.
Pospielovsky.StMartin'sPress,
pg.16,(emingls)Adicionado
em12/09/2016.
41.Slovari(https://slovari.yandex.r
u/dict/bse/article/00062/16200.ht
m)(emrusso)Acessadoem
12/09/2016.
42.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.

Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.28,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
43.ALongWalktoChurch:A
ContemporaryHistoryof
RussianOrthodoxy.Autor:
NathanielDavis.Westview
Press,2003,(emingls)ISBN
9780813340708Adicionadoem
12/09/2016.
44.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,pg.39,(em
ingls)Adicionadoem
12/09/2016.
45.AntireligiousPropagandainthe
SovietUnion:AStudyofMass
Persuasion.Autor:DavidE.
Powell.MITPress,1975,pg.
34,(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
46.Russia.by(http://www.russia.by/
russia.by/print.php?subaction=sh
owfull&id=1190294595&archive
=&start_from=&ucat=9&categor
y=9)Acessadoem12/09/2016.
47.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,(em
ingls),pg.30.Adicionadoem
12/09/2016.
48.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.40,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
49.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,pg.124,(em
ingls)Adicionadoem
12/09/2016.
50.BibliotecaDigitalMundial
CatedraldeSoVladimir.(http

s://www.wdl.org/pt/item/8897/)
Acessadoem12/09/2016.
51.Sobory(http://sobory.ru/article/?
object=01026)(emrusso)
Acessadoem12/09/2016.
52.AThousandYearsof
ChristianityinUkraine:An
EncyclopedicChronology.
Autores:OsypZinkevych&
AndrewSorokowski.Smoloskyp
PublishersandtheNational
CommitteetoCommemoratethe
MilleniumofChristianityin
Ukraine,1988,pg.220,(em
ingls)ISBN9780914834588
Adicionadoem12/09/2016.
53.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,pg33,(em
ingls)Adicionadoem
12/09/2016.
54.Ibiblio(http://www.ibiblio.org/e
xpo/soviet.exhibit/ae2bkhun.htm
l)CartadeLeninparapara
Molotov.(emingls)Acessado
em12/09/2016.
55.Diplomatsandmissionaries:the
roleplayedbytheGerman
embassiesinMoscowandRome
intherelationsbetweenRussia
andtheVaticanfrom1921to
1929.Autor:WinfriedBecker.
TheCatholicHistoricalReview,
2006,(emingls)Adicionado
em12/09/2016.
56.TheRussianChurchUnderthe
SovietRegime,19171983.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
CrestwoodNY.:StVladimir's
SeminaryPress,1984,vol.1
pg.51,(emingls)Adicionado
em12/09/2016.
57.Jstor(https://www.jstor.org/stabl
e/2501624?seq=1#page_scan_tab
_contents)Counter
ReformationinRussian
Orthodoxy:PopularResponseto
ReligiousInnovation,1922
1925.Autor:GregoryL.Freeze.
SlavicReview&Associationfor
Slavic,EastEuropean,and
EurasianStudies.Vol.54,N2,
199),pgs.305339.(emingls)
Acessadoem12/09/2016.
58.ACenturyofViolenceinSoviet
Russia.Autor:Alexander
Yakovlev.YaleUniversityPress,

2002,pg.156,(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
59.Solovki(http://www.solovki.ca/e
nglish/camp.php)Solovetsky
CampandGULAG.(emingls)
Acessadoem12/09/2016.
60.ChurchSchism&Corruption.
Lulu.com,pg.154,(emingls)
ISBN9781409221869
Adicionadoem12/09/2016.
61.RussiaUndertheBolshevik
Regime.Autor:RichardPipes.
VintageBooks,1995,pg.356,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
62.Time(revista)CrossMeets
Kremlin.(http://content.time.co
m/time/magazine/article/0,9171,
150718,00.html)RichardN.
Ostling,24deJunhode2001,
(emingls)Acessadoem
12/09/2016.
63.SovietandKosher:Jewish
PopularCultureintheSoviet
Union,19231939.Autora:Anna
Shternshis.IndianaUniversity
Press,2006,pgs.150155,(em
ingls)ISBN9780253218414
Adicionadoem12/09/2016.
64.Regels(http://www.regels.org/h
umanrightandReligion.htm)
LettersfromMoscow.Religion
andHumanRightsintheUSSR.
(emingls)Acessadoem
12/09/2016.
65.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,(em
ingls),pg.38.Adicionadoem
12/09/2016.
66.RezolutsiiaObschestva
voinvuiushchikhmaterialistovo
tekushchikhzadachakh
obshchestva',Podznamenem
marxizma.,no.12(1926)p.
236'OtpravelniiaObshchestva
voinstvuiuschchikh
materialistovdialektikov'.(em
russo)Adicionadoem
12/09/2016.
67.UstavOvaVMD',Pod
znamenemmarxizma.,no.12
(1928)pp21622.(emrusso)
Adicionadoem12/09/2016.
68.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol.1:AHistoryof

MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,(em
ingls),pg.34.Adicionadoem
12/09/2016.
69.ALongWalktoChurch:A
ContemporaryHistoryof
RussianOrthodoxy.Autor:
NathanielDavis.Westview
Press,2003,pg.7,(emingls)
ISBN9780813340708
Adicionadoem12/09/2016.
70.TheRussianOrthodoxChurch,
19171948:FromDeclineto
Resurrection.Autora:Daniela
Kalkandjieva.Routledge,2014,
pg.45,(emingls)ISBN
9781317657767Adicionadoem
12/09/2016.
71.ChristianReligionintheSoviet
Union:TheCaliphateofYazidb.
Mu'awiyahA.D.680683/A.H.
6064.Autor:ChristelLane.
SUNYPress,1978,pg.82,(em
ingls)ISBN9781438410012
Adicionadoem12/09/2016.
72.OrthodoxInfo(http://www.ortho
doxinfo.com/ecumenism/cat_tal.
aspx)TheMoscow
PatriarchateandSergianism.
BorisTalantov,(emingls)
Acessadoem12/09/2016.
73.Catacomb.org(http://catacomb.o
rg.ua/modules.php?name=Pages
&go=page&pid=1099)
PatriarchTikhon'sCatacomb
ChurchHistoryoftheRussian
TrueOrthodoxChurch.(em
ingls)Acessadoem
12/09/2016.
74.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg41,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
75.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.
Pospielovsky.StMartin'sPress,
1987,pg46,(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
76.N.Vozenesensky.'Imenai
sud'by'and'Materialykistorii

Akademiinauk',Pamiat',a
historicalmiscellanyofsamizdat
(respectively:no.1,Moscow,
1976NewYork:KronikaPress,
1978andno.4,M.,1979
Paris:YMCAPress,1981)
pgs.353e459.Adicionadoem
12/09/2016.
77.SymbolsandLegitimacyin
SovietPolitics.Autor:Graeme
Gill.CambridgeUniversity
Press,2011,pg.134,(em
ingls)ISBN9781139501224
Adicionadoem12/09/2016.
78.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPracticeandthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.66,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
79.Marxist.com(http://www.marxis
t.com/religionsovietunion1704
06.htm)ReligionintheSoviet
Union.PaulDixon,17deAbril
de2006,(Artigooriginalmente
publicadoemOutubrode1945).
(emingls)Acessadoem
12/09/2016.
80.TravelGuide:TracesoftheCold
WarPeriod:theCountries
AroundtheBalticSea.Autor:
JohannesBachRasmussen.
NordicCouncilofMinisters,
2010,pg.188,(emingls)
ISBN9789289321211
Adicionadoem12/09/2016.
81.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.43,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
82.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.63,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
83.LevitinKrasnov,Likhiegody
(Paris:YMCAPress,1977)pg.
256.Adicionadoem12/09/2016.

84.AlexanderYakovlev(2002).A
CenturyofViolenceinSoviet
Russia.YaleUniversityPress.
p.165.Vertambm:Richard
Pipes(2001).Communism:A
History.ModernLibrary
Chronicles.pg.66.(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
85.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.65,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
86.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.67,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
87.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol2:Soviet
AntireligiousCampaignsand
Persecutions.Autor:DimitryV.
Pospielovsky.StMartin'sPress,
1988pg91,(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
88.ALongWalktoChurch:A
ContemporaryHistoryof
RussianOrthodoxy.Autor:
NathanielDavisWestview
Press,2003,pg.17,(em
ingls)Adicionadoem
12/09/2016.
89.'FedorMikhailovichDostoevsky
protivnemtsev',Bol'shevik,N
16,Agostode1942,pg.38.
Adicionadoem12/09/2016.
90.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol2:Soviet
AntireligiousCampaignsand
Persecutions.Autor:DimitryV.
Pospielovsky.StMartin'sPress,
1988pg97,(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
91.Regels(http://regels.org/Russian
ChurchandStalin.htm)
ChapterIV.Participationof
Russianchurchinthecultof
Stalin.Page1.(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
92.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPracticeandthe

Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.85,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
93.IPC(http://www.ipc.od.ua/14spr
avka.html)(emingls)Acessado
em12/09/2016.
94.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol2:Soviet
AntireligiousCampaignsand
Persecutions.Autor:DimitryV.
Pospielovsky.StMartin'sPress,
1988pg.93,(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
95.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol2:Soviet
AntireligiousCampaignsand
Persecutions.Autor:DimitryV.
Pospielovsky.StMartin'sPress,
1988pgs.9293,(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
96.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol2:Soviet
AntireligiousCampaignsand
Persecutions.Autor:DimitryV.
Pospielovsky.StMartin'sPress,
1988pgs.94,(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
97.SovietAntireligiousCampaigns
andPersecutions:Volume2ofa
HistoryofSovietAtheismin
TheoryandPracticeandthe
Believer.Autor:DimitryV
Pospielovsky.Springer,1988,
pg.93,(emingls)ISBN
9781349190027Adicionadoem
12/09/2016.
98.Trames.Vol.6,N1.Religious
cults,particularlyLutheranism,
intheSovietUnionin1944
1949.Autor:RihoAltnurme.
EstonianAcademyPublishers,
2002,(emingls)Adicionado
em12/09/2016.
99.Wasyliw,ZenonV."Orthodox
Churchdivisionsinnewly
independentUkraine,1991
1995."EastEuropeanQuarterly
41.3,2007,(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
100.TheUkrainianGreekCatholics:
AHistoricalSurvey,Religious
InformationServiceofUkraine.
101.ChurchandStateinSoviet
Russia:RussianOrthodoxyfrom

WorldWarIItotheKhrushchev
Years.Autora:Tatiana
AleksandrovnaChumachenko&
EdwardE.Roslof
(editor/tradutor).M.E.Sharpe,
2002,pg.201,(emingls)
ISBN9780765607492
Adicionadoem12/09/2016.
102.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,pg.69,(em
ingls)Adicionadoem
12/09/2016.
103.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol2:Soviet
AntireligiousCampaignsand
Persecutions.Autor:DimitryV.
Pospielovsky..StMartin's
Press,1988,pgs.9495.
Adicionadoem12/09/2016.
104.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol2:Soviet
AntireligiousCampaignsand
Persecutions.Autor:DimitryV.
Pospielovsky..StMartin's
Press,1988,pgs.96.
Adicionadoem12/09/2016.
105.ChurchandStateinSoviet
Russia:RussianOrthodoxyfrom
WorldWarIItotheKhrushchev
Years.Autora:Tatiana
AleksandrovnaChumachenko&
EdwardE.Roslof
(editor/tradutor).M.E.Sharpe,
2002,pg.107,(emingls)
ISBN9780765607492
Adicionadoem12/09/2016.
106.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.70,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
107.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.71,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.

108.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.72,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
109.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.73,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
110.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.74,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
111.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.75,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
112.ChurchandStateinSoviet
Russia:RussianOrthodoxyfrom
WorldWarIItotheKhrushchev
Years.Autora:Tatiana
AleksandrovnaChumachenko&
EdwardE.Roslof
(editor/tradutor).M.E.Sharpe,
2002,pgs.120e127,(em
ingls)ISBN9780765607492
Adicionadoem12/09/2016.
113.Archive.org(http://archive.org/d
etails/gov.archives.arc.648946)
vdeo:"CrusadeforFreedom
1956."(emingls).Acessado
em12/09/2016.
114.Religion,StateandPoliticsin
theSovietUnionandSuccessor
States.Autor:JohnAnderson.
CambridgeUniversityPress,
1994,pg.2,(emingls)ISBN
9780521467841Adicionadoem
12/09/2016.
115.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof

MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.91,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
116.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.83,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
117.ChristianReligionintheSoviet
Union:ASociologicalStudy.
Autora:ChristelLane.SUNY
Press,1978,pg.34,(em
ingls)Adicionadoem
12/09/2016.
118.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.84,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
119.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.78,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
120.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.98,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
121.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.97,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
122.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand

SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.98,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
123.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.99,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
124.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.
100,(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
125.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.
106,(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
126.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.
107,(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
127.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.
111,(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
128.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.
113,(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
129.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe

Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.
117118,(emingls)Adicionado
em12/09/2016.
130.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pgs.
114115,(emingls)Adicionado
em12/09/2016.
131.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.
119,(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
132.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.87,
(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
133.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand

SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.
125,(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
134.OArquivoMitrokhinAutores:
ChristopherAndrew&Vasili
Mitrokhin.AllenLane,1999,
pgs.634661(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
135.OvicepresidentedaRodinaP.I.
Vasilyev,oficialsniorda
PrimeiraDiretoriaPrincipalda
KGB.(KGBnaEuropa,pg.
650).Adicionadoem
12/09/2016.
136.TheStateWithinaState:The
KGBandItsHoldonRussia
past,Present,andFuture.
FarrarStrausGiroux,1994,pg.
46,(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
137.Credo.ru(http://www.portalcred
o.ru/site/?act=english&id=281)
KonstantinPreobrazhensky:
PutinsEspionageChurch.(em
ingls)Acessadoem
12/09/2016.
138.DepartamentodeEstadodos
EstadosUnidosArchive.org.
(https://archive.org/stream/depar
tmentofstatd1986unit/department
ofstatd1986unit_djvu.txt)(em
ingls)Acessadoem
12/09/2016.
139.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof

MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.
120,(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
140.AHistoryofSovietAtheismin
Theory,andPractice,andthe
Believer,vol1:AHistoryof
MarxistLeninistAtheismand
SovietAntiReligiousPolicies.
Autor:DimitryV.Pospielovsky.
StMartin'sPress,1987,pg.
121,(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
141.Breitbart(http://www.breitbart.c
om/faith/2016/07/10/putinsigns
measurerevokingreligiousfree
dom/)PutinSignsMeasure
RevokingReligiousFreedom:
"MostRestrictiveinPostSoviet
History".SusanBerry,10de
Julhode2016,(emingls)
Acessadoem12/09/2016.
142.Rightwingwatch(http://www.rig
htwingwatch.org/content/religiou
srightherovladimirputincrac
ksdownreligiouslibertyrussi
a)ReligiousRightHero
VladimirPutinCracksDown
OnReligiousLibertyInRussia.
BrianTashman,13deJulhode
2016,(emingls)Acessadoem
12/09/2016.

Bibliografia
AndGodCreatedLenin:Marxismvs.ReligioninRussia,19171929.Autor:PaulGabelISBN159102
3068[1](https://books.google.com/books/about/And_God_created_Lenin.html?id=9M3YAAAAMAA
J)(emingls)Adicionadoem12/09/2016.
StormingtheHeavens:TheSovietLeagueoftheMilitantGodlessAutor:DanielPerisPublisher:Cornell
UniversityPressISBN0801434858ISBN9780801434853[2](https://books.google.com/books?id=nC2
LSv5QNYkC&printsec=frontcover&dq=storming+the+heavens&source=bl&ots=hTMdW2puUI&sig=w
91VpSCuz0PvelYZSJJTZ4gxu8&hl=en&sa=X&ei=AsJpUKmmOYqS9QTOr4HoBg&ved=0CDcQ6AE
wAQ#v=onepage&q=storming%20the%20heavens&f=false)(emingls)Adicionadoem12/09/2016.
ThePlottoKillGod:FindingsfromtheSovietExperimentinSecularizationAutor:PaulFroese
Publisher:UniversityofCaliforniaPressISBN0520255291ISBN9780520255296[3](https://books.go
ogle.com/books?id=8jkFD4ZXjd8C&printsec=frontcover&dq=The+Plot+to+Kill+God:+Findings+from
+the+Soviet+Experiment+in+Secularization&source=bl&ots=4TgzmPMJfV&sig=Txotuf5H5G7RVi_kF
qrn3I0I9Ug&hl=en&src=bmrr&sa=X&ei=ssJpUNSzJYeG9QTP9YHYBw&ved=0CC0Q6AEwAA#v=o
nepage&q=The%20Plot%20to%20Kill%20God%3A%20Findings%20from%20the%20Soviet%20Exper
iment%20in%20Secularization&f=false)(emingls)Adicionadoem12/09/2016.
ReligionandtheStateinRussiaandChina:Suppression,Survival,andRevivalAutor:Christopher
MarshISBN1441112472ISBN9781441112477(emingls)Adicionadoem12/09/2016.

RussianSocietyandtheOrthodoxChurch:ReligioninRussiaafterCommunismAutor:ZoeKnox
Publisher:Routledge(August13,2009)ISBN0415546168ISBN9780415546164[4](https://books.goo
gle.com/books/about/Russian_Society_and_the_Orthodox_Church.html?id=ergHr26PenEC)(emingls)
Adicionadoem12/09/2016.
"Godlesscommunists":atheismandsocietyinSovietRussia,19171932Autor:WilliamHusband
Publisher:NorthernIllinoisUniversityPressISBN0875802575ISBN9780875802572[5](https://book
s.google.com/books?id=YXFNQAACAAJ&dq=GODLESS+COMMUNISTS:+ATHEISM+AND+SOCI
ETY+IN+SOVIET+RUSSIA,+19171932&source=bl&ots=PDjbxkYKHM&sig=UeANuY1MSBBntafQ
vUGQj5vBGa8&hl=en&sa=X&ei=c8ZpUJTdGZHo8gT1oYHwCQ&ved=0CDEQ6AEwAA)(em
ingls)Adicionadoem12/09/2016.
SecularismSovietStyle:TeachingAtheismandReligioninaVolgaRepublicAutora:SonjaLuehrmann
Publisher:IndianaUniversityPressISBN0253356989ISBN9780253356987(emingls)Adicionado
em12/09/2016.
Doubt,Atheism,andtheNineteenthCenturyRussianIntelligentsiaAutora:VictoriaFredePublisher:
UniversityofWisconsinPressISBN0299284441ISBN9780299284442[6](https://books.google.com/
books?id=UDmH3DBaPgMC&printsec=frontcover&dq=Doubt,+Atheism,+and+the+NineteenthCentur
y+Russian+Intelligentsia&source=bl&ots=rSYjmJbeqQ&sig=71XmZxkQM1bDRLvVgX9hYLMUPg&
hl=en&sa=X&ei=RshpUJGZLIy29gS5zICADQ&ved=0CCwQ6AEwAA#v=onepage&q=Doubt%2C%2
0Atheism%2C%20and%20the%20NineteenthCentury%20Russian%20Intelligentsia&f=false)(em
ingls)Adicionadoem12/09/2016.
AfterAtheism:ReligionandEthnicityinRussiaandCentralAsia(CaucasusWorld)Authr:DavidC.
LewisPublisher:PalgraveMacmillanISBN0312226926ISBN9780312226923[7](https://books.googl
e.com/books?id=XftgWxm_eE8C&printsec=frontcover&dq=Publisher:+Palgrave+Macmillan+%28May
+5,+2000%29+Language:+English+ISBN%20+0312226926+ISBN%20+9780312226923&source=bl&
ots=U6oZVo0jP&sig=G7g78j9lJoJpkSiy8DixMtIvQSs&hl=en&sa=X&ei=0chpUPGuEoGG8QSJkoF4
&ved=0CD8Q6AEwAQ#v=onepage&q&f=false)(emingls)Adicionadoem12/09/2016.
RussianOrthodoxyontheEveofRevolutionAutora:VeraShevzovOxfordUniversityPress,USAISBN
0195335473ISBN9780195335477[8](https://books.google.com/books?id=1vTRGdWddEkC&printse
c=frontcover&dq=Russian+Orthodoxy+on+the+Eve+of+Revolution+Author+:+Vera+Shevzov&source=
bl&ots=5XntCk3Egu&sig=3caEGb3eHx8IWZv76axpBcT6INA&hl=en&sa=X&ei=m81pUNzHMZD49
gTG74DICQ&ved=0CDIQ6AEwAA#v=onepage&q=Russian%20Orthodoxy%20on%20the%20Eve%20
of%20Revolution%20Author%20%3A%20Vera%20Shevzov&f=false)(emingls)Adicionadoem
12/09/2016.
TheHeartofRussia:TrinitySergius,Monasticism,andSocietyafter1825Autor:ScottM.Kenworthy
OxfordUniversityPress,USAISBN9780199736133(emingls)Adicionadoem12/09/2016.
StateSecularismandLivedReligioninSovietRussiaandUkraine.Editora:CatherineWannerOxford
UniversityPressUSAISBN9780199937639(emingls)Adicionadoem12/09/2016.

Ligaesexternas
Ibiblio(http://www.ibiblio.org/expo/soviet.exhibit/ae2bkhun.html)CartadeLeninparaMolotovsobrea
crisedeShuia.(emingls)Acessadoem12/09/2016.
TheNewYorkTimesFormerKillingGroundBecomesShrinetoStalinsVictims.("Antigocampoda
mortetornasesanturioparaasvtimasdeStalin").(http://www.nytimes.com/2007/06/08/world/europe/
08butovo.html?fta=y&_r=0)SophiaKishkovski,8deJunhode2007,(emingls)Acessadoem
12/09/2016.
Cerc.(http://cerc.unimelb.edu.au/publications/CERCWP012003.pdf)PostSovietchallengesforthe
RussianOrthodoxChurch.(emingls)Acessadoem12/09/2016.
BibliotecadoCongressoRevelationsfromtheRussianArchives.ANTIRELIGIOUSCAMPAIGNS.(htt
p://www.loc.gov/exhibits/archives/anti.html)(emingls)Acessadoem12/09/2016.
ArquivoEstatalRussodeHistriaContempornea(Link).(http://www.rusarchives.ru/publication/hung
erussr/content.shtml)(emrusso)Acessadoem12/09/2016.
GoldenTime(http://www.goldentime.ru/nbk_31.htm)..
(19171952)("Avaliaodasestatsticassobreaperseguio
aIgrejaOrtodoxaRussa(19171952).")(emrusso)Acessadoem12/09/2016.

Obtidade"https://pt.wikipedia.org/w/index.php?
title=Perseguio_aos_Cristos_na_Unio_Sovitica&oldid=47003158"
Categorias: Atesmo HistriadaUnioSoviticaeRssiaSovitica Oposioreligio
Perseguioaoscristos Religioepoltica
Estapginafoimodificadapelaltimavez(s)12h26minde20deoutubrode2016.
EstetextodisponibilizadonostermosdalicenaCreativeCommonsAtribuioCompartilhaIgual
3.0NoAdaptada(CCBYSA3.0)podeestarsujeitoacondiesadicionais.Paramaisdetalhes,
consulteasCondiesdeUso.

Você também pode gostar