Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
265
REVJSTA PORTUGUESA DE MUSICOLOGIA
2 John Donne, <<The First Anniversary>>, in Selected Poetry, ed. John Carey, Oxford, Oxford
University Press, 1611, p. 163, 207.
266
MARIA MANUELA TSCANO
J. DONNE, The First Anniversary>>, in Selected Poetry, ed. John Carey, Oxford, Oxford University
Press, 1611, p. 163, 205.
4 J. DONNE, <<The First Anniversary>>, in Selected Poetry, ed. John Carey, Oxford, Oxford University
Press, 1611, p. 164,213.
Ludwig BINSWANGER, Tre forme di esistenza mancata. Esaltazione fissata, stramberia, manierismo,
trad. Enrico Filippini, Milano, Il Saggiatore, 1964, p. 159.
<<cet oeil noir de la pense>>. Michel RlBON, Archipel de la laideur, Paris, Robert Laffont, 1995, p. 197.
267
REVISTA PORTUGUESA DE MUSICOLOGIA
Ort des Abgrunds. Ernst BLOCH, Das Prinzip Ho.ffnung, vol. 5, Frankfurt/Main, Suhrkamp,
1977, p. 351.
<<absolute Frage. E. BLOCH, Das Prinzip Ho.ffoung, vol. 5, Frankfurt/Main, Suhrkamp, 1977, p.
351.
Uma das telas de Franois de Nom, dito Monsu Desiderio, configura de um modo
especialmente perturbante este espao abissal da melancolia. A atribuio, feita por Flix Sluys,
do ttulo Silncio (cf. fig. la e fig. 1b) a esta pintura, adequa-se perfeitamente viso terrfica e
inomvel que emerge a partir dela. As suas oscilaes luminsticas, o peso do colapso, a
imobilidade que envolve os elementos do cenrio, o abandono dos barcos: tudo aponta para um
naufrgio do mundo, para uma espcie de fim da pessoa>>.
A qualidade de estranheza que irradia desta tela, a sua fixao em tudo o que possa tornar
presente o Vazio e a Ausncia, reenviam-nos para um estado exttico diante do espao da Perda.
Por sua vez, a casa ( direita por cima do muro), invadida de uma luz crepuscular (mortal?) e com
as suas portas e janelas vazias, abre ao Limiar enigmtico e do totalmente outro. Melancolia do
fim do mundo, lugar onde o Grito silenciado por se ter perdido o caminho at Voz: Entre
mim e a minha voz abriu-se um abismo ... . Fernando PESSOA, Marinheiro, in Poemas
Dramticos, Lisboa, tica, 1956, p. 58.
10 Torquato TASSO, Gerusalemme liberata, ed. crit. Lanfranco Caretti, Torino, Einaudi, 1993, XIV,
p. 63 [segundo a ed. Ferrara, Febo Bonn, 1581].
268
Figura la Franois de Nom, dito Monsu Desiderio, Le silence, leo sobre tela, ca.l614-1616, Roma, Coleco privada
REVISTA PORTUGUESA DE MUSICOLOGIA
270
MARJA MANUELA TOSCANO
11 S. Marcos, evangelista, mrtir e discpulo de S. Pedro, enviado por este a Alexandria, onde
anuncia a f crist, convertendo muitos gentios e realizando milagres. Segundo Voragine, cerca
de 57 d. Cr., S. Marcos arrastado com uma corda ao pescoo pelas ruas daquela cidade, no
sobrevivendo ao massacre. No instante em que os pagos se preparam para queimar o seu corpo,
levanta-se uma tempestade que faz fugir toda a gente. Isto permite aos cristos levarem o corpo
intacto de S. Marcos para uma igreja, onde o sepultam com toda a reverncia. Mais tarde, no ano
de 468, mercadores venezianos raptam e transladam o seu corpo para Veneza, onde erigida a
grande baslica sob a sua invocao. Cf. Jacques de VORAGINE, La lgende dore, vol. 1, trad.]. B.
M. Roze, Paris, Flammarion, 1967, pp. 302-308.
12 Alegoria que evoca a figura e aco de S. Marcos e que se torna o smbolo de Veneza. Agradeo
ao Prof. Doutor Justino Maciel a analogia entre <<O leo que clama no deserto e a passagem dos
textos bblicos <<vox c!amantis in deserto (Mt 3,3).
l3 Responsoria et alia ad tf.ficium hebdomadae sanctae spectantia, Feria VI, Resp. 6.
271
REVISTA PORTUGUESA DE MUSICOLOGIA
Figura 2 Tintoretto, I! trafitgamento de! corpo di San Marco, leo sobre tela, ca.1562. Veneza,
Accademia
272
MAmA MANUELA TOSCANO
14 Esta noo aqui entendida segundo a acepo de Michel Guiomar em relao ao pensamento
de Berlioz, i. e., como um conjunto de temticas enraizadas na psicologia profunda do compositor
e que seriam solicitadas pela estrutura da obra. Cf. Michel GUIOMAR, Le Masque et !e Fantasme.
L'imagination de la matiere sonore dans la pense musicale de Berlioz, Paris, Jos Corti, 1970, p. 13.
15 No por acaso que Vasari o descreveu do seguinte modo:[ ... ] nelle cose del/a pittura sravagante,
cappricioso, presto e risoluto et i! pi terribile cervello che abbia avuto mai la pittura, come si pub vedere
in tutte !e opere e ne' componimenti del/e storie,fantastiche eJatte da !ui diversamente efuori de!!'uso de
gl'a!tri pittori [... ]>>. Giorgio VASARI, Le vite de' pitl eccellenti pittori, scultori e architteti, ed. crit.
Giovanni Previtali e Paola Ceschi, Novara, Istituto Geografico de Agostini, 1967, p. 431
[segundo a ed. Firenza, Giunti, 1568].
273
REVISTA PORTUGUESA DE MUSICOLOGIA
16 William SHAKESPEARE, Macbeth, ed. Nicholas Brooke, Oxford, Oxford University Press, 1998,
1623, V, 5, 24 [segundo o 1o Folio, 1623].
274
MARIA MANUELA TOSCANO
17 Uma das grandes referncias em relao potica que marca o contraponto renascentista a
teoria de Zarlino. A sua linha de pensamento, em grande parte pitagrico-platnica, manifesta-se
na sua afirmao do nmero como princpio fundador da msica. Zarlino defende que a a causa
formal e estruturadora dos intervalos musicais reside nas propores que lhe so inerentes, e que
tm por grande modelo a Natureza: <<hauendo rispetto a!!e Voei & a i Suoni, che sono la ma teria di
ciascuno Interuallo musicale; & a/li Numeri & Proportioni, !e quali [ ... ] sono la !oro forma,
aggiungendo queste due cose insieme, dissera, i! Numero sonoro essere i! vero soggetto del/a musica; & non
i! Corpo sonoro [ .. .].>> Gioseffo Zarlino, Istitvtioni harmoniche, Venetia, Francesco de'Franceschi
Senese, 1573, I, 19, fol. 37.
275
REVISTA PORTUGUESA DE MUSICOLOGIA
l8 O ideal de imitao, pela msica, dos conceitos e paixes>> contidos na palavra (cf. Nicola
VICENTINO, L'antica mvsica ridotta ala moderna prattica, Roma, Antonio Barre, 1555, IV, 29, foi.
86) insere-se numa poca em que a comunicao e expresso pela palavra assume um valor
central. Por um lado, este movimento alimentara-se na intensificao do renascimento da antiga
ars rhetorica atravs da difuso de Qyintiliano (Institutio oratoria, publ. 1416) e de Ccero (De
oratore, publ. 1465). Por outro lado, os tericos da msica recebem e difundem o postulado de
Plato, segundo o qual dos trs elementos constituintes da melodia- palavras, harmonia, ritmo -
as palavras so o fundamental (PLATO, A Repblica, ed. crit. e trad. Maria Helena Rocha
Pereira, Lisboa, Fundao Calouste Gulbenkian, 1993, 398 c/d), devendo ser seguidas pela
276
MARIA MA.NUELA TOSCANO
harmonia e pelo ritmo. Tomando o orador como modelo para o compositor, os tericos
renascentistas vinham esboando gradualmente uma esttica tendente a aplicar os procedimentos
da gramtica e da retrica msica. assim que a potica musical de Zarlino, a quem se deve a
grande sntese final da tradio renascentista, tenta adaptar o discurso musical a trs nveis da
linguagem: sintaxe, acentuao e semntica.
19 Por outras palavras, para as geraes renascentistas, a concepo aristotlica da msica
complementava equilibradamente a sua dimenso pitagrico-platnica, na medida em que a
projeco do contedo da palavra na msica devia realizar-se dentro dos limites determinados por
um contraponto fundamentado no nmero e no equilbrio de foras.
277
REVJSTA PORTUGUESA DE MUSICOLOGIA
20 Do ponto de vista simblico, estes arcaismos podem ser frequentemente interpretados como
figuras retricas, exercendo funo representativa do texto. Exemplificando, uma das tcnicas
arcaizantes utilizadas por Gesualdo o fauxbourdon. Na sua obra vocal, esta licenza
contrapontstica surge frequentemente em contextos marcados por uma carga semntica negativa.
21 Para a teoria musical dos sc. XV e XVI, os intervalos aumentados e diminutos que constituem as
relationes non harmonicae so encarados como consonncias alteradas. Nos raros casos em que so
admitidas, estas exercem contrapontsticamente a funo de consonantes, o que leva Dahlhaus a
atribuir-lhes a designao de <<Positionskonsonanz>>. No entanto, Dahlhaus reala o carcter
ambivalente da condio terico-musical de tal consonncia: se, do ponto de vista harmnico, o
seu efeito dissonante, a sua determinao contrapontstica prevalecente abstrai da alterao
cromtica, considerando apenas a categoria intervalar que lhe est subjacente (cf. Carl
DAHLHAUS, <<Relationes harmonicae, Archiv for die Musikwissenschaft, XXXII, 3, 1975, pp. 208-
227). Ficam assim abertos dois nveis de leitura deste fenmeno musical e esttico.
278
MAmA MANUELA TOSCANO
22 Na linha do Cantus (c. 16-18), Gesualdo utiliza a inverso do terceiro tetracorde cromtico grego
preconizado no tratado de Vicentino (cf. Nicola VICENTINO, op. cit., I, 7, fol. 14), e que este
utilizara como sogetto musical de Hierusalem convertere. Tal como na obra de alguns compositores
do seu tempo, nomeadamente na msica para tecla de Trabaci e Frescobaldi, Gesualdo distorce
aquele modelo meldico, numa atitude bem maneirista, introduzindo-lhe alteraes que
funcionam como inganni. Tal o caso da linha do Bassus, nos c. 15-16, onde o intervalo de 6m
ascendente Sol-Mib vem substituir a 3m descendente Sol-Mi- constitutiva da inverso do
tetracorde de Vicentino - e tambm da linha do Altus, nos c. 14-16, onde utilizada um
fragmento da sua inverso. Este motivo fragmentado relaciona-se, por imitao, com a inverso
do terceiro tetracorde grego exposto no Cantus. Do ponto de vista semntico, possvel que a
utilizao deste tetracorde cromtico se refira indirectamente ao fragmento das Lamentaes,
Hierusalem convertere, posto em msica por N. Vicentino, sugerindo um enriquecimento do
horizonte de significao de insidiantes mihi. Sob o ponto de vista terico-esttico, a citao
deste modelo vicentiniano e humanstico, bem como a sua distoro, manifestam claramente uma
auto-conscincia estilstica marcada por uma dupla face, onde a integrao deliberada de um
arcasmo caminha ao lado da vontade de afirmar a diferena em relao a este, transformando-o
em factor de modernidade.
279
REVISTA PORTUGUESA DE MUSICOLOGIA
passus duriusculus
et prae-va - lu - e - runt in
-
- - si - di - an - - tes
,, prae-va-lu
' runt in - - si - di - an tes mi - hi,
prae-va-Ju e runt in si - di - an -
"
,, prae;.va--: e runt in si - di -
6 7 -- 6
et prae-va-lu e runt 3b 3b 3b
inverso do terceiro
tetracorde cromtico grego (Vicentino)
1~
~
mi hi, in- si- di an - tes
~
f)
in si-di-:-~.. ;: : -
.
hi: tra-hi-dit me, tra- di - dit
fragmento in ertido do terceiro t trac01de cromtico . rego (Vicentino)
7 6
in- si- di mi - - hi, mi hi:
Ex.1* C. Gesualdo, Feria Vl, Resp.1, c. 8-18, insidiantes mihi, in Responsoria et alia ad officium
hebdomadae sanctae spectantia, ed. Glenn Watkins, Hamburg, Ugrino, 1959 [segundo a ed.
Carlino, 1611].
280
MARIA MANUELA TOSCANO
23 T. TASSO, I! Minturno, overo dela bellezza, in Dialoghi, vol. 2, ed. crit. Ettore Mazzali, Torino,
Einaudi, 1976, p. 321 [ed. moderna de Opere non piit stampate di T. Tasso, Roma, Foppa, 1666].
24 T. TASSO, Discorsi dell'arte poetica e in particolare sopra i! poema eroico, in Prose, ed. crit. Ettore
Mazzali, Napoli, Riccardo Ricciardi, 1959, p. 589 [ed. moderna de Discorsi de! poema eroico,
Napoli, Paolo Venturini, 1594].
281
REVISTA PORTUGUESA DE MUSICOLOGIA
Tipo- y
2.
I~
tJ
"lo mo m, io mo - ro!" mo ro!"
Tpo-y
tJ
-----<! "lo
"-- mo - ro, ro!"
Tipo -y Tipo- x
tJ
:!@ <> : ~---------------- -'
1 "lo mo :- ro, mo - ro, - ro!" ro!"
Tipo- y Tir-o- x
'---, ---
"lo m, io mo - ro!"
Tipo- x Tipo- x
Ex.2 C. Gesualdo, Merce grido piangendo, c. 30-33, <<io moro, in Madrigalefor fonfStimmen. Fnftes
Buch, ed. Wilhelm Weismann e G. Watkins, Leipzig, Deutscher Verlag fr Musik, 1980 [ed.
moderna de Partitvra delli sei libri de'madrigali a cinqve voei, ed. Simone Molinaro, Genova, G.
Pavoni, 1613].
30 A passagem <<et ego vadam immolari pro vobis (c. 32-38) projectada na msica atravs da
sucesso de duas progresses caracterizadas pela aco conjunta dos passos meldicos de meio
tom cromtico e de terceira. Este todo depois transposto uma quarta acima, tcnica que exerce a
funo de intensificao retrica.
Estas progresses, baseadas num modelo contrapontstico e sonoro que foi reconduzido a
Marchetto da Padova por W. Drr, adquirindo assim um certo sabor arcaico, so utilizadas por
muitos madrigalistas da segunda metade do Cinquecento, assumindo um papel central na
organizao do discurso musical gesualdiano, tanto do ponto de vista compositivo como retrico.
Deste modo assinalam tambm a singularidade deste compositor em relao aos seus
contemporneos. A abordagem, ao mesmo tempo ostensiva, variada e requintada que Gesualdo
faz deste modelo no seio da sua obra tardia, aliada qualidade eminentemente oscilante que
284
MARIA MANUELA TOSCANO
deriva dos seus movimentos musicais constitutivos, distancia-se claramente da moderao sonora
e do peso tectnico em que se baseia o estilo musical renascentista, para assumir uma condio
maneirista em Gesualdo, reflectindo claramente uma condio de <<agudeza por exageracin.
Salienta-se ainda o fascnio sonoro que se expressa na maneira singular com que Gesualdo trata
esta tcnica. O modo como privilegia o valor da sonoridade inslita e a magia da cor contidas
nesta configurao instvel, o seu carcter eminentemente inquieto, na medida em que ostenta as
realidades do movimento e da vacilao, revelam-nos a dupla ekstasis: em relao materialidade
sensvel e corprea da obra e em relao ao instante efmero, sempre outro. Signo de artifcio e
subtileza, por um lado, e de foror exttico, por outro, a abordagem gesualdiana destas progresses
cromticas manifesta a dupla vertente - racional e irracional - da tenso que marca o ncleo
problemtico na atitude maneirista.
31 Christine BUCI-GLUKSMAN, op. cit., p.31
32 Veja-se a linha do Cantus (c. 17-21) e (c. 22-26), e ainda do Sextus (c. 21-27) e (c. 28-31).
33 Mais uma vez, a progresso de meio tom cromtico e de terceira que provoca o <<effetto
meravig!ioso>> nos c. 24/25 e 28/29, passagens que constituem os momentos mais sublimes deste
responsrio.
285
R.EVJSTA PORTUGUESA DE MUSICOLOGIA
~'
~ Q . ! ~~
e - go d'm im-mo-la n pro vo
im-mo -la
e - go va ~ dam, e-go va - d'm
,ri=T :pro
-----------~--:
I' - - - "'j r--------------------
3~ ' ~' ' ,-----
O!
li
~"b::.IS,
# # # # # #
bis, '
L-----------------------J'
42
O!
bis, pm bis.
'
u
pm
ff_ - - H bis.
~-
O!
pi"O bis, pm bis.
'
~~-
.,.
pro: vo ;i;:-- :------~ ;t;: bis.
pm bis, pm bis.
Ex.3 C. Gesualdo, Feria V, Resp.2, c.32-44, <<et ego vadam immolari pro vobis>>, in Responsoria.
286
MARIA MANUELA TOSCANO
I~
--.r
A
Si do
'"
;i mi-lis,
.....
V Si do ;i mi-lis, sir
A '" I" do
'"
~ Si
Si
"' do
'" mi lis,
2~
I~
A
mi - lis
--
sic ut ;;--
'"
-~
I ~ do lor,_
'" si - mi-lis sic ut do
lo!
si c us._ f -
"' do
'"
A
=F -w
u;, sic ut me-:--- -
do
'"
u s , _ 1- sic ut do
.
lar
IT- sic ut
"do - lor
.- u
sic ut do
'"
Ex.4 C. Gesualdo,Sabbati Sancti, Resp.5, c.15-31, <<Si est dolor similis, sicut dolor meus>>, in
Responsoria.
287
REVISTA PORTUGUESA DE MUSICOLOGIA
288
MARIA MA.NuELA TOSCANO
37 Contudo, Dahlhaus observa com pertinncia: << Und charakteristisch fr ihn ist weniger, dqjJ er
Kontrapunktregeln durchbricht [... ], ais dqjJ er innerha!b des etab!ierten Systems die Dissonanzen in
einem AusmqjJ dehnt, huft, verkettet und miteinander verschrnkt, dqjJ der Sinn der ber!iiferten
Normen aufiehoben ist, obwoh! deren Buchstabe kaum ver!etzt wird.>> Carl DAHLHAUS, Gesualdos
manieristische Dissonanztechnik>>, in Convivium Musicorum: Festschrift Wo!fkang Boetticher, ed.
Heinrich Hschen e Dietz-Rdiger Moser, Berlin, Merseburger 1974, p. 35.
38 Os excessos cromticos realizados por Gesualdo geram, com frequncia, encadeamentos de
relationes non harmonicae. Tal como foi realado por Dahlhaus, esta densidade constitui, j por si,
uma pointe maneirista, uma vez que traz conscincia e exorbita o carcter de desdobramento
emergente da dupla dimenso terica e esttica daqueles intervalos (cf. C. DAHLHAUS,
Relationes non harmonicae>>, Archiv fr Musikwissenschaft, XXXII, 1975, e nota 21 do presente
ensaio). Consequentemente, a estrutura intervalar consonante abstracta e o momento colorstico
dissonante do efeito auditivo constituem duas faces contraditrias de uma condio que apela a
289
REVISTA PORTUGUESA DE MUSICOLOGIA
mltiplos estratos de leitura. Eminentemente reservata, a conscincia musical que implica, deve
estar aberta ao jogo subtil que se realiza no seio da prpria linguagem musical, neste vai e vem
entre ratio e sensus. O facto de este procedimento de sforzzatura exercer ainda a funo esttica de
mimesis e de intensificao dramtica vem atestar que a condio maneirista e artificiosa de uma
linguagem artstica no necessariamente incompatvel com a expresso intensa de afectos: o
discurso musical de Gesualdo, ao ilustrar paradigmaticamente esta tese, s vem confirmar o cerne
essencialmente paradoxal e problemtico do Maneirismo, como espao de multiplicidade.
290
MARIA MANUELA TOSCANO
Concluses
291
REVISTA PORTUGUESA DE MUSICOLOGIA
292