Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Texto integrante dos Anais do XIX Encontro Regional de Histria: Poder, Violncia e Excluso. ANPUH/SP USP. So Paulo, 08 a 12 de setembro de 2008. Cd-Rom.
latino-americanos tambm fizeram sua essa reivindicao. Na revista Araucaria as dicusses
sobre democracia sempre aparaceram atreladas a participao das camadas populares e a uma
postura anti-imperialista. O diagnstico de uma crise na metade dos anos 80 era quase
unanimidade, ao contrrio das sadas possveis, que para os analistas que publicaram na revista a
situao de crescente pauperizao somente seria revertida com o fim da explorao
imperialista.
1
CUEVA, Agustn. Amrica Latina en el ltimo quinquenio: 1976-1980. Nuestro Tiempo. Araucaria de
Chile n11. Madrid: Ediciones Michay, 3 trimestre 1980. p. 7-18.
2
CUEVA, Agustn. Democracia en Amrica Latina. Nuestro Tiempo. Araucaria de Chile n46. Madrid:
Ediciones Michay, 2 trimestre 1989. p. 13-24. Segundo informaes da revista Araucaria que introduzem este
artigo, ele foi originalmente apresentado pelo autor em uma conferncia em 1986, porm estava sendo publicado
naquela ocasio ( 2 trimestre de 1989) porque sua anlise continuaria vlida.
Texto integrante dos Anais do XIX Encontro Regional de Histria: Poder, Violncia e Excluso. ANPUH/SP USP. So Paulo, 08 a 12 de setembro de 2008. Cd-Rom.
poder nas Foras Armadas; democratizar as decises sobre estes temas seria o incio da
retomada de uma domocracia real, que o prprio autor reconhece como utpica para o poder que
se reestabelia em mos civis no continente. Para finalizar, o autor lembrou que muitas
revolues como a Mexicana, Boliviana e a Nicaragense comearam reivindicado
simplesmente democracia (o estopim de todas foram eleies fraudulentas e logo
simultnemente o anti-imperialismo e as injustias sociais), o problema era que os liberais
acusavam a esquerda de no saber valorizar devidamente a democracia, e o que Cueva colocou
em xeque foi o tipo de democracia que alguns grupos influentes queriam construir na Amrica
Latina naquele instante de crise.
Na mesma edio da revista, segue-se um artigo de Marcos Roitman R3. props uma
interpretao da crise na Amrica Latina, utilizando como uma das bases de anlise o artigo
anterior de Cueva que havia sido escrito trs anos antes. Para o socilogo espanhol, o continente
do final dos anos 80 atravessava uma crise de carter estrutural, porque eram as estruturas da
dominao burguesa, imposta por meio de ditaduras que estavam deslegitimadas. E para os
movimentos democrticos tinham um carter popular, nacionalista e anti-imperialista. A crise
foi tambm discuda por Juan G. Torres sob o aspecto da dependncia4 conceito em moda dos
anos 60 aos 80: aps delinear um quadro que levou radicalizaao da direita e da esquerda nos
anos 60 e 70, o autor discute o conceito de dependencia, e a sada apontada por um de seu
principais tericos, Gunter Frank que indicava que mais investimentos estrangeiros no
continente levariam ao crescimento. Para Torres esta linha da teoria da dependecia estava de
acordo com aqueles que acreditavam que a Amrica -Latina deveria passar em primeira
instncia por uma revoluo burguesa e nacionalista. Em seguida o autor mostrou que depois da
revoluo cubana, surgiu outra corrente teria que trazia como um dos pioneiros o brasileiro
Teotonio dos Santos para quem a dependncia era resultado da diviso mundial do trabalho e
poderia ser superada por uma revoluo das classes trabalhadoras. Assim Torres aponta dois
caminhos tericos para a superao da dependncia, e ao final apenas um deles havia sido
estruturado a partir de uma situao concreta.
3
ROITMAN, Marcos. Amrica Latina:hacia una interpretcion de su crisis. Nuestro Tiempo. Araucaria de
Chile n46. Madrid: Ediciones Michay, 2 trimestre 1989. p. 27-41.
4
TORRES, Juan G. Latinoamerica: dependecia y teora. Tribuna. Araucaria de Chile n18. Madrid:
Ediciones Michay, 2 trimestre 1982. p. 163-168
Texto integrante dos Anais do XIX Encontro Regional de Histria: Poder, Violncia e Excluso. ANPUH/SP USP. So Paulo, 08 a 12 de setembro de 2008. Cd-Rom.
verticalmente as doutrinas do imprio em relao a Amrica Latina especialmente nos perodos
eleitorais, quando o republicano Reagan foi eleito pela primeira vez em 1980 e oito anos depois
na eleio de outro republicano George Bush.
5
MAIRA, Luis. Amrica Latina a la hora de Reagan.Nuestro Tiempo. Araucaria de Chile n15. Madrid:
Ediciones Michay, 3 trimestre 1981. p. 33-52.
6
CLEARY, Patrcio.La intervencin norteamericana el las fuerzas armadas de Amrica Latina. Tribuna.
Araucaria de Chile n17. Madrid: Ediciones Michay, 1 trimestre 1982. p. 175-181.
Texto integrante dos Anais do XIX Encontro Regional de Histria: Poder, Violncia e Excluso. ANPUH/SP USP. So Paulo, 08 a 12 de setembro de 2008. Cd-Rom.
valores culturais hispano-americanos, com valores e tradies de seus povos.
No incio de 1989, logo aps a eleio de George Bush, a Araucaria publicou sos
documentos de Santa F II8, espcie de programa do governo estadunidenese recm eleito para a
Amrica Latina. Nesta publicao fica explcita a preocupao da esquerda com o novo governo
estadunidense, e no texto publicado aparece a tenso deste com as recm estabelecidas
democracias na Amrica Latina que, para eles, se aproximavam ideologicamente do estatismo
da URSS.Toda a argumentao construda sobre o par oposto e irreconcilivel liberdade e
democracia versus estatismo e ditadura. Neste documento aparecem alguns temas que o EUA
deveriam olhar com mais cuidado, a saber: a cultura, que na Amrica Latina seria naturalmente
receptiva ao estatismo, onde as concepes de Gramsci ajudava a expandir idias da ditadura
estatista em ambientes democrticos, a religio, onde elementos do comunismo estariam
distorcendo a doutrina crist para ganhar adeptos, atentar para o treinamento das Foras
Armadas para que pudessem ser aliadas e para o estabelecimento de sistemas educacionais que
valorizassem a liberdade. Contudo o momento mais aterrador de tal documento a descrio
da poltica a ser adotada nos cinco pases mais importantes da regio: Mxico (garantir
pluripartidarismo, antes que PRI ruisse em definitivo e incentivar privatizaes, uma vez que
85% da economia do pas era estatal); Colombia (fazer com que judicirio funcionasse pois
guerrilha e narcotrfico agiam em conjunto poderiam criar uma situaao incontrolvel, financiar
operaes do exrcito); Brasil (combater crise institucional fazendo com que o dbil governo de
7
MURILLO VIAA, Fernando. Estados Unidos y el problema militar en Amrica Latina. Nuestro Tiempo.
Araucaria de Chile n33. Madrid: Ediciones Michay, 1 trimestre 1986. p. 13-26.
8
Amrica Latina: la nueva estratgia latinoamericana. Documentos de Santa Fe II. Nuestro Tiempo.
Araucaria de Chile n45. Madrid: Ediciones Michay, 1 trimestre 1989. p. 11-43.
Texto integrante dos Anais do XIX Encontro Regional de Histria: Poder, Violncia e Excluso. ANPUH/SP USP. So Paulo, 08 a 12 de setembro de 2008. Cd-Rom.
Sarney fosse sucedido por outro confivel, evitar vitoria da esquerda em 89, combater a crise
financeira abrindo mercados de ttulos pblicos); Cuba (incentivar oposiao interna atravs de
rdio e TV) e por ltimo o Panam (redemocratizaro pas, e combater narcotrfico, postergar
o controle do canal pelos EUA).
9
FERNNDEZ DIAZ, Osvaldo. Teora y prctica especifica en Amrica Latina.Exmenes. Araucaria de
Chile n27. Madrid: Ediciones Michay, 3 trimestre 1984. p. 57-68.
10
FERNNDEZ DIAZ, Osvaldo. Sobre los orgenes del marxismo en Amrica Latina. Aniversarios: El
centenrio de Carlos Marx. Araucaria de Chile n23. Madrid: Ediciones Michay, 3 trimestre 1983. p. 49-63.
Texto integrante dos Anais do XIX Encontro Regional de Histria: Poder, Violncia e Excluso. ANPUH/SP USP. So Paulo, 08 a 12 de setembro de 2008. Cd-Rom.
foi Maritegui.
11
FENNDEZ DIAZ, Osvaldo. Maritegui, el Amauta. Exmenes. Araucaria de Chile n12. Madrid:
Ediciones Michay, 4 trimestre 1980. p. 69-83. Sobre Maritegui na Araucaria h ainda: CONCHA, Jaime.
Maritegui y su critica al latifundio. Exmenes.Araucaria de Chile n22. Madrid: Ediciones Michay, 2 trimestre
1983. p. 79-96; MASSARDO, Jaime. La originalidad del pensamiento de Maritegui. Exmenes. Araucaria de
Chile n43. Madrid: Ediciones Michay, 3 trimestre 1988. p. 69-78 e do prprio FERNANDEZ DIAZ, Osvaldo.
Tradiccin, dogma y herejiaen la obra de Maritegui.Exmenes. Araucaria de Chile n37. Madrid: Ediciones
Michay, 1 trimestre 1987. p. 61-76.
12
CACERES, Leonardo.Hay que unirse para que salga el Sol. Entrevista al vicario de solidariedad Ignacio
Texto integrante dos Anais do XIX Encontro Regional de Histria: Poder, Violncia e Excluso. ANPUH/SP USP. So Paulo, 08 a 12 de setembro de 2008. Cd-Rom.
escritor e poeta uruguaio Mario Benedetti sobre a poltica eclesistica na disputa entre a teologia
da libertao elaborada pelo franciscano brasileiro Leonardo Boff e a oposio conservadora
liderada pelo cardeal Joseph Ratzinger13. Benedetti, comparou os defensores da teologia a
Galileu, e ao final os congratulou por terem expropriado o simbolismo de Jesus da Igreja e o
compartilhou com todo o povo oprimido. Para encerrar o especial, h um histrico da teologia
da libertao elaborado pelo telogo Mario Boero14. Segundo ele, as primeiras aproximaes da
Igreja aos problemas sociais datam da dcada de 50, mas somente no final dos anos 60 em
Medeln foi legitimada esta opo da Igreja pelas camadas mais pobres da populao. Cabe
salientar que a revista mostra esta nova teologia como mais uma originalidade latino-americana.
A revista Araucaria publicou dois textos do socilogo Sergio Spoerer sobre a relao
entre a Igreja e o movimento popular na Amrica Latina. A primeira participao do socilogo
foi na revista 6, na qual fez um balano das mudanas de comportamento da Igreja entre o
conclio de Medeln (1968) e de Puebla (1979)15. Para Spoerer apesar da existncia de muitas
correntes internas, aquelas mais conservadoras haviam conseguido prevalecer em Puebla,
devido ao no reconhecimento da Teologia da Libertao, contudo cabia aos movimentos
populares conseguirem construir um consenso mnimo para uma aliana, para a manuteno de
iniciativas prticas como as Pastorais de Solidariedade. Alguns anos mais tarde16, o mesmo
autor escreveu sobre as possibilidades de xito entre os setores progressistas da Igreja e os
movimentos populares, a condio fundamental para que tal aliana pudesse vingar era o
respeito entre as especificidades de cada um dos grupos interessados na causa das populares, o
autor cita como prova da factibilidade do sucesso de tal aliana as Pastorais de Solidariedade, as
comunidades eclesiais de base e principalmente a Revoluo Nicaraguense.
No ltimo nmero da revista Araucaria foi publicado um longo especial sobre o quinto
centenrio da chegada de Colombo Amrica. Naquela ocasio havia cinco anos que a sede da
redao estava estabelecida na Espanha, portanto Orellana pode acompanhar de perto as
dicusses sobre como o ambiente cultural espanhol se posicionou acerca desta efemride. O
Gutirrez de la Fuente. Nuestro Tiempo.Araucaria de Chile n28. Madrid: Ediciones Michay.4 trimestre 1984.
p.17-23.
13
BENEDETTI, Mario. La dialtica de la cruz. Nuestro Tiempo.Araucaria de Chile n28. Madrid: Ediciones
Michay.4 trimestre 1984. p.25-30.
14
BOERO, Mario.La Iglesia de Amrica Latina y la teologia de la libertacin. Nuestro Tiempo.Araucaria de
Chile n28. Madrid: Ediciones Michay.4 trimestre 1984. p.31-35.
15
SPOERER, Sergio. Despus de Puebla: iglesia y movimiento popular en America Latina. Examenes. Araucaria
de Chile n6. Madrid: Ediciones Michay.2 trimestre 1979. p.41-51
16
SPOERER, Sergio. Cristianismo popular en America Latina. Nuestro Tiempo. Araucaria de Chile n14.
Madrid: Ediciones Michay.2 trimestre 1981. p.45-59
Texto integrante dos Anais do XIX Encontro Regional de Histria: Poder, Violncia e Excluso. ANPUH/SP USP. So Paulo, 08 a 12 de setembro de 2008. Cd-Rom.
especial publicado pela Araucaria contou com a participao de latino-americanos (Osvaldo
Soriano17, Miguel Rojas-Mix18, Abel Posse19, Carlos Ossandn20, Eduardo Galeano21, Roberto
Fernndez Retamar22 e Hernn Neira) e espanhis (Rafael Snchez Ferlosio23, Luis Yez
Barnuevo24 e Manuel Vzquez Montalbn25).
17
SORIANO, Osvaldo. Un sueo suramericano. Exmenes. Araucaria de Chile n47/48. Madrid: Ediciones
Michay.4 trimestre 1989. p.126-127
18
ROJAS-MIX,Miguel. Nocin de Amrica Latina. Exmenes.Araucaria de Chile n47/48. Madrid: Ediciones
Michay.4 trimestre 1989. p.103-125
19
POSSE, Abel. 12 de ocutubre de 1492: el descubrimiento de Europa. Breve cronica sobre civilizacin y
barbrie. Exmenes Especial: a propsito del quinto centenario.Araucaria de Chile n47/48. Madrid: Ediciones
Michay.4 trimestre 1989. p.43-47
20
OSSANDN, Carlos. Identidad y creacin en Amrica Latina.Exmenes Especial: a propsito del quinto
centenario.Araucaria de Chile n47/48. Madrid: Ediciones Michay.4 trimestre 1989. p.39-43.
21
GALEANO, Eduardo. Ni leyenda negra, ni leyenda rosa: recuperar la realidad.Exmenes Especial: a propsito
del quinto centenario.Araucaria de Chile n47/48. Madrid: Ediciones Michay.4 trimestre 1989. p.31-39
22
FERNNDEZ RETAMAR, Roberto. Amrica, descubrimientos, dilogos. Exmenes Especial: a propsito del
quinto centenario.Araucaria de Chile n47/48. Madrid: Ediciones Michay.4 trimestre 1989. p.25-31
23
SNCHEZ FERLOSIO, Rafael. Esas Yndias equivocadas y malditas. Exmenes ..Araucaria de Chile n47/48.
Madrid: Ediciones Michay.4 trimestre 1989. p.59-81
24
YEZ BARNUEVO, Luis. El futuro comienza en 1992. ExmenesEspecial: a propsito del quinto centenario
.Araucaria de Chile n47/48. Madrid: Ediciones Michay.4 trimestre 1989. p.50-52
25
VZQUEZ MONTALBN, Manuel.Las efemrides tienen dueo. Exmenes Especial: a propsito del quinto
centenario.Araucaria de Chile n47/48. Madrid: Ediciones Michay.4 trimestre 1989. p.47-50
26
NEIRA, Hernn. La idea de origen en el concepto de America.Exmenes. Araucaria de Chile n47/48. Madrid:
Ediciones Michay.4 trimestre 1989. p.81-100
Texto integrante dos Anais do XIX Encontro Regional de Histria: Poder, Violncia e Excluso. ANPUH/SP USP. So Paulo, 08 a 12 de setembro de 2008. Cd-Rom.
que a busca por uma orgem era necessariamente negar essa diacronia, neste ponto a crtica se
dirige aos puristas que procuravam a orgem de suas culturas ou numa distante Europa, num
mundo indgena, ou ainda em outros povos que chegaram no continente (aqui j dialoga com os
africanos trazidos durante a colonizao e com as imigraes asiticas) todos sempre mais
fantasiados que conhecidos; e sempre fugindo aos problemas impostos por pensar a justaposio
destes povos na Amrica.
Enquanto que nos textos dos autores espanhis o tema central foi como se comportar em
tal efemride, pois se por um lado no podiam simplesmente comemorar este encontro que
resultou em um dos maiores genocdios da humanidade, por outro a esquerda ento no poder
no podia deixar que os fascistas, que ainda lamentavam o falecimento de Francisco Franco,
aproveitassem a ocasio para conseguir votos e apoio pblico. Neste sentido os textos de
Manuel Vazquez Montalbn e Luis Yez Barnuevo caminhavam em sentidos bem diferentes,
talvez devido ao fato do primeiro intelectual no ter comprometimento oficial algum, e o
segundo presidir a comisso para o V centenrio do governo espanhol, alm de ocupar o cargo
de secretrio de estado para a cooperao internacional e iberoamericana. Vzquez Montalbn
enfatizou o desconforto da esquerda com tal aniversrio enquanto que Yez Barnuevo no
escondeu a delicada situao do governo espanhol, mas procurou dar mais impotncia para a
obra da miscigenao (caso nico das colonizaes europias) e fundao de novos povos
irmos. A revista Araucaria publicou tambm textos que discutiam a situao especifica de
alguns pases do continente, em alguns casos por atravessar um momento delicado como no
Chile, enfrentado ditaduras militares como foi o caso de Argentina e Uruguai, em outros por
servirem de exemplo e inspirao por terem vencido a luta como foi o caso de Cuba e
Nicaragua.
A Nicaragua foi o pas que mais recebeu o foco da revista Araucaria ao ser mencionado,
ou seja ser objeto de algum ensaio ou artigo, em onze edies da revista, isso sem contar muitas
vezes que em alguma entrevista ou comentrio foi citada27. Esta ateno dada a Nicaragua pode
ser creditada ao fato de su revoluo ter sido contempornea a revista, e alm disso apresentar
elementos que a aproximavam a proposta da Unidade Popular chilena, como a intensa
participao popular em sua emancipao em todos os aspectos e de modo especial
culturalmente. Para citar apenas dois exemplos, na Araucaria 8 foi publicado um longo especial
sobre a Nicaragua28 que contou com um poema de Neruda intitulado Sandino, escritos do
27
A Nicaragua foi tema de artigos ou ensaios nas Araucarias 8, 10,22,24,28,30,31,34,37,43 e 46.
28
Neste especial: NERUDA, Pablo. Sandino. Nuestro Tiempo. Araucaria de Chile n8. Madrid: Ediciones
Texto integrante dos Anais do XIX Encontro Regional de Histria: Poder, Violncia e Excluso. ANPUH/SP USP. So Paulo, 08 a 12 de setembro de 2008. Cd-Rom.
prprio Augusto Cesar Sandino, caricaturas de Rufino, uma carta de protesto de Gabriela
Mistral diante da notcia do assassinato de Sandino e encerrado com um poema do lder
sandinista Ernesto Cardenal. O segundo exemplo esta na Araucaria 28 e um apelo do jurista
espanhol e catedrtico de direito na Universidade de Barcelona ao governo de seu pas que se
posicionasse contra a absurda poltica intervencionista estadunidense na revoluo no-alinhada
que se desenrrolava na Nicaragua29.
Depois da Nicaragua, aparecem Uruguai e Argentina mencionados trs vezes cada um.
Em ambos os casos, o tema central foi o processo de redemocratizao, suas dificuldades e as
tranformaes impostas pelas ditaduras. No caso do Uruguai, na revista 20, foi publicada uma
entrevista coletiva feita por Luis Alberto Mansilla30 ao presidente da Frente Amplia no exilio
Alberto Surez, e aos jornalistas exilados Willi Israel, Irene Pinto e Mario Santos, o que chama
ateno o pedido do jornalista chileno para que seus entrevistados contassem em linhas gerais
a histria uruguaia, para que o leitor (possivelmente um chileno) pudesse entender o que
aconteceu aos uruguaios. Este detalhe demonstra, que como o anunciado no editorial da primeira
Araucaria, havia uma ignorancia mtua e um distanciamento entre os latino-americanos, que as
ditaduras instaladas no cone sul puseram a descoberto. No caso argentino, no final de 1984, a
Araucaria publicou o prlogo do relatrio da Comisin Nacional sobre Desaparicin de
Personas31, presidido pelo escritor Ernesto Sbato, na esperana de que, como na Argentina, a
ditadura chilena fosse derrubada e os criminosos punidos.
Michay.4 trimestre 1979. p.7-9.SANDINO, Augusto Cesar. Escritos. Nuestro Tiempo. Araucaria de Chile n8.
Madrid: Ediciones Michay.4 trimestre 1979. p.11-17. MISTRAL, Gabriela. La Caceria de Sandino. Nuestro
Tiempo. Araucaria de Chile n8. Madrid: Ediciones Michay.4 trimestre 1979. p.19-20 e CARDENAL, Ernesto.
Amanecer Nuestro Tiempo. Araucaria de Chile n8. Madrid: Ediciones Michay.4 trimestre 1979. p.21
29
SOLE TURA, Jordi. No dejar sola a Nicaragua. Araucaria de Chile n28. Madrid: Ediciones Michay.4
trimestre 1984. p.13-15.
30
MANSILLA, Luis Alberto. Tras la huella extraviada de Artigas (Entrevista con Alberto Surez, Willi Israel,
Irene Pinto e mario Santos). Nuestro Tiempo. Araucaria de Chile n20. Madrid: Ediciones Michay.4 trimestre
1982. p.21-35.
31
SBATO, Ernesto. Argentina: informe sobre los desaparecidos. Documentos. Araucaria de Chile n28.
Madrid: Ediciones Michay.4 trimestre 1984. p.51-55.
32
Sobre El Salvador: VILLALOBOS, Joaqun. La situacin militar en El Salvador. Documentos.Araucaria de
Chile n16. Madrid: Ediciones Michay.4 trimestre 1981. p.145-164 e HARNECKER, Marta. El Salvador: de la
insurreccin a la guerra revolucionria (entrevista con Joaqun Villalobos). Nuestro Tiempo. Araucaria de Chile
n22. Madrid: Ediciones Michay.2 trimestre 1983. p.55-71. E sobre a Guatemala: ORELLANA, Carlos e
PIZARRO, Ral. Guatemala: las lneas de la insurreccin popular. Nuestro Tiempo. Araucaria de Chile n19.
Texto integrante dos Anais do XIX Encontro Regional de Histria: Poder, Violncia e Excluso. ANPUH/SP USP. So Paulo, 08 a 12 de setembro de 2008. Cd-Rom.
tambm divulgados os ndices da (pssima) distribuio de renda, das altssimas taxas de
mortalidade infantil e outros que explicam a revolta da populao explorada para maximilizar os
lucros das mutinacionais estadunidenses. A inteno da revista era claramente demonstrar sua
solidariedade aos movimentos populares em ambos os pases, e alertar seus leitores aos crimes
cometidos pelo imperialismo estadunidense. A Colombia foi tema de dois textos de autoria do
escritor e jornalista chileno Juan Jorge Fandes33, que denunciou a guerra suja levada a cabo por
pra-militares com a conivncia do governo contra os camponeses, especialmente depois da
criao do movimento esquerdista Unin Patritica, que em trs anos de existncia teria perdido
quase um militante por dia, sem que o mundo sequer mostrasse indignao.
Cuba foi uma referncia constante na Araucaria atravs de entrevistas ou citaes, a Ilha
foi lembrada pela solidariedade prestada ao povo chileno, pela promoo de atividades culturais
de importncia continental como o premio Casa de las Amricas. No nmero 2534 da revista foi
publicado um extenso especial sobre os 25 anos da Revoluo Cubana que focou o
desenvolvimento cultural da Ilha, deve-se salientar que esta revista de 1984, est situada em
meio a dcada reconhecida atualmente como gris at mesmo pelas autoridades cubanas, devido
a sua aproximao com a URSS, principalmente no campo da poltica cultural.
Madrid: Ediciones Michay.3 trimestre 1982. p.13-34 e TARRACENA ARIOLA, Arturo El primer partido
comunista de Guatemala.Examenes.Araucaria de Chile n27. Madrid: Ediciones Michay.3 trimestre 1984.
p.71-91.
33
FANDES, Juan Jorge.Colombia alucinante.Nuestro tiempo.Araucaria de Chile n43. Madrid: Ediciones
Michay.3 trimestre 1988 p.55-67e ____________ Colombia: el precio de la viday la muerte.Araucaria de
Chile n45. Madrid: Ediciones Michay.1 trimestre 1989. p.45-47
34
Varios Autores. 25 aos de la revolucin cubana. Araucaria de Chile n25. Madrid: Ediciones Michay.1
trimestre 1984 p.85-173
Texto integrante dos Anais do XIX Encontro Regional de Histria: Poder, Violncia e Excluso. ANPUH/SP USP. So Paulo, 08 a 12 de setembro de 2008. Cd-Rom.