Você está na página 1de 509

OS MITOS AFRICANOS

NO BRASIL
Scri-0 S.ª D R A S l L I A N A l'ol. 103
DIBLIOTECA PEDAGOGICA 8°RASILE IR A

SOUZA CARNEIRO

OS :t\1ITOS
AFR I CANOS
NO BRASIL
CIENCtA DO FOLK-LORE

tln,irad.11 ("Off\ ;m 1,: r..,· ur:,~ " A:1 ron1e, <'l lmoloi:luu
d(" 11\1\;• d,• r.oo te r.no ~ l\ ( rv-b r ...,ilt!ro,,
11,IISTft ,\ Çôl::S m; i,,ICEftO \'A LI.,\DARZS

1937
C0'1PAO:HIA EDITORA NACION AL
Sí,o l'A"I" -· n;., ,1,. J..-o ri ro - Ru •h
DO :ITF,~:llO .\ 1"TOR.

O numero de obr:is yrublic:id~s pelo f'r oí. Dr. Souzn Car-


nei ro entre 1005 e 1031 nproxima-sc tlc uma ccntcr.a , me>
t1v o po,·(l uc indic;unos aos iril l' rc ~;s:id os c m estudos e ó\S~un-
1.Qs do Folk-lorc do Br.:isil as segui ntes:
Mamíferos, A vcs, Rcptis, Datra quios, Pcizcs, / nsotoa, Mfrin--
poc/os, Crw;t11cr m:, .Uo!J(scos, t oda!': prcmi.:iclas c sobre o
Estado eh Bnhio.
Riqur::a.<i M inera i., ,fo E: stac/r, rln lJflhirt, tnmbcm prcminrln.
Plantas fr xliY e vhitiucas, Plantas tani/cras, Plant as que
pr<ltln:=cm. eiras, gomas e 1·c1rinas, Plan ta s ladcccnlts,
Pr«11tns forrar,ci ra s, Matcrfo .-:. co rantes vc!)'ctais, Plan-
tas o/cif<Tns, Plan tas ,ncclfc inais , Madeiras de con,tn1•
ç,ío, todas p remiados e sobre o E stado d:1 Ba hia.
1
A NoV/1. Oric ntnçiio das ,lloH() flrnffr:.s Di:scrit ivns Regionais.
julga,f a por nnanim irlaclc do V. C:on)'.ITC!'-SO Brnsilciro
de Gco~a!in comQ tipicn e mocl clnr p.:i r a trnbnlho~
clcssc.> i;cncro.
A Pctu<Z da flal cfri, ,t Sêcrt, tl Bar.ia, do Sün F rancisco, O
"16rro e o Sa n timrio da Lapa, A Cacliocira de Pa ulo
Afnnso, A auns 1;11b tcrra11cas da Bncia dÔ São Francis co,
O Norte ele Mi11as Gerais, R iq1(c::as do 8rcu.il.
A llorrnclir, no Hstrulv rlfl t:ahi11 . A hldirntria d1: 8orrac1,a.
110 Dm eil e Rubbcr i,1 Dra:il, esta ullimn cm inglê'-, te>-
das publ ica cl:i.s e prcmia th1s pelo Governo da Republica.
Mi neral Rcso11ncs o/ th c Strt tc o/ Ba/âa, Mangancso in B ra.·
:il, Co11pcr in flnizil, cm ins;lês, e Chan.ao.n, cm francês.
Mc11 Mcni110 e F11 r1m.d1111go, roman ces <la B iblioteca Br:isi -
leirn t!e T rndiçõcs, ombo s ten do negros por principni :o;
pcl'sonng-cns e o ul timo com u m Elucidaric de mai s de.
800 term os cm uso no Wllc do Itapicurú e n:is mnrgcns
<lo São F ranc isco.
A obr:l n ~cr::u i\· sc1·:"1, cm continu:ição n cs to.:
lJRASILltl - (Lins-u o.gcm e Tnicliçõcs Amcrindi:is)
Par 11.

GEORGINA,
AMERINA,
ADILIA e
UUA
dP Sou=n Cflrneiro.
'l'AllO,\ DAS ) !A'f ERT.liS

Not:i.s do Autor 15

PllBIEJP.A PA RTE
A LJXG U,\GE~l POP ULAR E O FOLK-LORE

Copitulo I. Nuch:os da Linl,!'uoi;cm Popula r . 21


t>, 1, <, ,1.,.,. .,1.,, •I• (n.,.,,.~. ,J,. ,.,.,,.n
1.1 .. f'.,1 ,.,14, [lufllri<• .
li• ,.;, r, ,,.,,t,, ,,,.,,.,. ,!, f,.,..,,~~" ,1,. "~" ~ ,1,, llr••il . ,\ Ji,..
,.,,..,,.,,. ,,..,,f,. d" :'>n,1,. ,\ ;,.fl,.,11,i, ,lo q .,,..,1,.,.,d n. ,\ iu íl u,n,
,,., ,!., T ,.i, , • ... .-,.:,-.•.,. ,l,•l a l i"'" "· O ('.ol , n "~•;,r,1,rn,.. O
c.1.;,. 1•,,.,~,.,,,.,,..,., ,{I, " " " ' " " , :. iM " " 'ª(·; • ,i<>r • ho h ,
.. ,.,,, •. ••,.,., , , ,!,,•.. 1.. ,,;~ .. ,1,, ' "" ('nlü u 1:,.;n.,, i , . 0 c,1: ..
do IIHoll""'" lh l,lo n<> no u1 11Jo d • t,·ol~~Õo Ja Un- 11 0 í't>•l11,:11ct1
,, .. 11 .... 1.

Cnpitulo IL F ichd:t Folk-Joricas lhasileira !J 37


,\ ,Jnr•I• f,i~io, ""''""ª' • nJ<iona l, do Foll.-lo,. . :',"rm ..,,..,1.,·· ,
i:un "mrl! r<1 '', O ron1 • dc 'º"'
ot " r i:>1 e • " ' "'"tio do 1 Fell,; ,
!11,,. lu , ,lt J, rJ,,, . /0/l;, /,,,1<11 , /,ro,!1ri.rr,,. ,l,,o , ,la ci ,!lia,.,.õ.,,
~l• io <1.i:..., , Am l,i ,,.1, ,;,1; ,o. T ,u, tn . Grn«u. r,rtMMf'"' · Q
Ji,1,n, o 11u ,l, un; o ~ " hõ,ho•l'O<l;u~. f'~I(~ <> ~ ,,., , uu,1rrot1 !roo.
Al11,no 'º'"' no f'.,f~ .1 .. ,0 lh , o,l~lr•. ,\,~omrn•o. Ci,lo !rmol i,o
un l, <1111. C írio nndo n., I e oll o, 1ul.><1i, 11 <,r •. t;;,i .,p~ , . ,<A,u e
cl•!~n,co . Ci,J., , c,,lor l, ..,. uo i,·rool r nui,11n l, r::;,!o Ju tor,n,
o lo ~u o, f:o pu• Ílor . M, i., ,!, •• p~ n,: u. O F11l~ · lo1 i,1a Du, il ,i, o
• " " ' rn i,:m u. Ci,;., , litcrorio, . ,\ r• olucã ., ,irn11fico .

Capitulo III. ,\ Fciç.ão Drasilcirn 74


S o uzA C A n NE tn o

" ""'60. r• i1in 11. ..... in·li• p,ih ,I", - • n ;,,,.,,,· , ., H~"- T• • •
11r.. • ,,, r,;,.;,. -. ...,,1,.,,,,: - n r,.,,.,.;,,. .,,. r,.J :,1... ,\ r ,;(.; ..
A !tft,!tt ~rft . Ô,/,, Mi,,.
r,/.,_ t:,-,., M.,~:,,. ,ln , , 131; , , tJ,.,_. ~· ~"
"" """ " ' ln,1, 1,.,.,:n,,I, \ r , ...;,, 1 ~·" O r ....... ,.. ,,, ..
1',it,;.,
,,.,.,!,,.,,,_ .·1 .1, , , .. ,,., ,\ 1,;,; ,. r;.,i,:,,i. r, ,<:,,,._, ,. ,, ,:,.,1,.,.u,
li. r, ;,:;., Ct•n11h. r,; , ,;,. c ~1 .. ,.;.,1. f'~.n •1•"'r... F, ;.;,. , 1n,l•, n • .
A r.i, ,,., n .. i;.,,.,
n;i,,_ r,1,·... , • .,, .•,, ........ ,. 011,,,~ .. ,~1;.,,
.l..ln ,\ r-,;..:,,, ' ••·•i~.o. () ",,!,. ;,.,..,.,,,... ,1,,. ..,:,,,,, r; ,. rA,,o
,1,. ,.;.,,,, ,\ 'lv,-.,,1, , • ., r:, ..uu\ ,1,. n ;,. ,1, J,..,.;,.,_ .'\ Uu,
, c ;,;r ... ,;,,., n .,,,.r,,. ,1.,, ... ,;,,r.,,, •.. ,1, !'o/no .

C:,. p ituln IV. O~ Prnhlt'm :t!ól d n [ntli :,. ni:=:mn .


,,,.. ,11,;, . , :-,; ;,._, 11,..1, ;., ... . . , ,l i•r,,.,; 0 ,1.,, h,lt ••l• i ..
r .,,.1 .. 1,
'"'" ' " ,,,.;.•.,,!,• ,,.,, t ',J.,,. .,_,. ,\ ,.,1,., .. 1-, , ,.,, l n,l;,,.1 , .,... .
i
n. ,_, ,,,., •• ,,,,. " 1,.. 11,,,,. ,.,.. .,;;,. ,,.,,,,,,,. r-;.,,._ ,:.,., , ,:, .. .
,. ,. ,,..,r,,,:.,. ,:,;,.1,, _ r- ~1r,;s,. , c,; 1,r,., ,\ 1. 1•..,;, ,!,. '""·
" e ..;,.,;,,., ,r, ~l - ,,,.,~,, r.,11.... c,,..,r:, •. e:.... ,.,.·, •• o..
y,, .,;r.,1. º"'"' ; , ., ... t, ,1, ....

Crcpitulo V. .A F"i<:,in Afr n.ncr.-r:i . .


n . ,~1-~. r.. .., ..... r,,.,,,. • , •r::,, .i,,, ~. , 1;1.i..~h .\1,,..,,..,,.
,\ ,l""" ~ ,J,, f".. u,..J,,., Af,,,,,.,.,,., ,\ ;,,n,.,,.,1, J,,,..,,_.,, ""
n,,, ,.,a,o n,1,1,,.... ,\ r ... ,;. T'"r "1" i,,:.,,,•.n ,,.1,;,,. , A \l.,.1;,,J,,1
,\ ll • n p J'nr"''' •ln ·.: .. ,1, , , ,,, , 1''"""';,, ,.., !-•,I. o . 1·~11.
1,t,1,u, " ,. )-', ;ç; n .\f,,,,.,,,._,._
O (),,;~" "'"· ,r;.,,,;., _ 11 ,1, •
, 11,,.,..,,,~ , ,f.;1,o of,,,,,,,,., Q <tl r.,, OtHl•ri•l,tn• ,lo l'r l\Õ " Ah• •
.,..,,~.

C:tp ituto VT. A " Quirn6rn<1: A fr o-negr3,.5 1,1P


t,, 1,/n~n'I r,.,,.r . lf• I<""" , o f_;,.",~ r.r,n! ,r,.,,.,,,,., T,.,u,,:,, •lo
u .. ,,.,, r.,.,,r ,11,;,,,,,,, "" nu-11. r ..,.,. •.,, ,!, • •,.,.,..,_ ·- rr.. ~1.~
,,,,.,,,,,t"" .,~ .,1,,;,~ llf~•ilri••: - .,1,,,.,.., ,1...... ,l, ,n,,.. . .,
p,,,;,~., •1 •• r,,ri,,., .,,.; • •i . J',,,.,..,.,,b • . t,.,,., ,;,. ,1 ,.,., I'"·
11,,. •• !'i u !f;.,,;. ,ln, r,,fion •. n (h,.,,.,.,..,;_ O 11.'n:.. ,I,, r ,.
F,.,,,,_ J., ,.,t,1nr,1• '.'i,h ~ c:~,.,;,u•. 11 .. ~11., fo i~ l,ncr~. 1,1,nt ; r,. ••
t;;,. ,!• ~'"'"""· " ""•U A " n f'e itl•,õ1n. fl/,n,,),1,,lr ,! • ,, ..,.., .
ru•l(;., ,lo dr vmu P•i•• ,!,. r,.tl. /,,.,. fl r4 oifri,e

Cn pitulo VII. O S.:tcrifid n e n m ,·inis:i(!io d o~ Tot <'R9


Aíro-n~~M!-'I 158
l'•l ~-lo ,c, ,I• 1,,,.11, • i.1.,; , , /\ m id a(Õ" ,ln F,.1.,lo ri•1 "
t ro or.-.
,.,., ,., , 1,., nr,,.,,,..ur •. ,\ , 1• i• ,/~ Or /,..,.;, /1. ,,..;,. ,J, ,., ,!, ,
, u,.!i,,n •, ,\ " Ph•Í• " ,!,. r,r ,,i ,l n • ,. , ,.. • .,;r,,lf>\;.,. ,t, j ul,i!o,
A 1'"':,, ,1,, ,;, , ,1,., ""'moi• . $~,.;r;,i., , , n.,h n º' ,r, ;,., , J u
, .1,.,., ;,1 ..r. , ,,,.1,,,,, •. !",,,;r .. ;. , ,;.,,,..,,.,,.._ !".~,,;r;,;,., ,1. 1••• ,
lun,inn io. n '"'"'''" "" " •.,; ,r, , ·.,,.,,,., • .,., ,1, n,,..,1,;, O
1lrw,hJ.o ol• p, u U, 1 11or1ur, C• • • • ,1,.,,m, A 1,ou ,b , u lrr( u ,
Os 1DTos AFnicAr-·os ?-O Bn.\sIL

~lani!~, r• •• " r: •..,1,.·,,.,. noi01 t:,.; rn ,,,..,inho. n o1 o r ,:,.; n o


n l .. t •• \! •••• " Ji,!n . ,\ ruir ,t, ,:~,;. o, , ,uiíi, in , M r:h,h,
lbn i• ·M. O, r •••n n>~•n • fn!~. l,,ri,n, "fl"' ' .ln, ,.,,;., lo,!,o ,
,,l,;J ,:., ""'i•n•. "Tn1r11 , o bl,,i1 nn 1,,,. \,,, !"' fr1i,J,;,1, , .. , Co,o
,:.. .,.,,.;. ,., ,, ' n.,~ ... , n,li •.> .. I'""'"" ,!. . ., ,.;r;,,;,, ''"' '"''"'
~ ,,.1,,;,.

Capitulo VIII. l\lit os fira sill'iros 17-1


:--.. , .. ;d.,,!, ,!• .,,n~ ' " ;.,. ""' , . ,;., , ; ,, , ; , ,1,,.,,
f.o 1,i• hPlfl ' "'· .IJ ,,/,.,.,,., .f ',.', ,'.., r 1•,;,..,, 1:.;1~. O, :"'o rH •I"' r l'ln· ••
,!,., r.,1\ .1., .,,,., ,. n _..,,,,/. ;<:.,., ,;, ~ ....,; , CJ. ,lnml,n . F.:,., ./ ,. mo ,
11inhn,,io . .11,:,., l"uan. , .. ,~. l/i , J. n • ,\f,,n,!,i . J ,.,upod . e,.,,.,.;,,.,
1,,,,.,,.,;. .
ll np'" ~''"'l. Quib11,.,o. .\t;;, ,, fo,Ca l,fl<> . V Oi t Cobrol •
l , .,,t,, ,,·,,1,>1. Um• .. h'•·
e:,,,..,,.,,.,,, .,r,;,., ,.,.,,,,,,,. c,,.f"·~•'•"·
1n·,," , ,,,. ,n,1 ..,r,,,~ <la ~"' Md,. •• .,.,1 ,,,. l'1n ,, 1,d~ ""'
,. ; ., '• Í1' •1i!i,o , ,\ \ l ifÍC"., ,\1n ,rin ,11 ~. ,', o f'O, 'eM O< ti o>' '.\lir., , ,
f!, ,;. , a, ,-,lh,,1 o ., ,.,1,.,!.. l"'• rh .

C:l11it11 to IX. C il'ncin flr:i. !iill'i r:i 180


,1 ,1., , ... ;, ,\l,i,.,,. no ~!i :rl .. : in 0,1,n, . A An.- ,!o l't<l \ .!n,r n,,, 1,
(, , ,,,, O 1·• ••r1to e•tn , ',!' n ' º"'IU<.>•I" .. .,,, mn ..,·nuol. ~!"'"'"
A ~,,·1,.,t,.,,

S'E GUNDA PAP.'l'E

MITOS AFRO -NEGROS

Cnpil ulo X. Gonga (Q1rig:011g-o nu Gun~:i )


,\ tle,trn li ;,. lnco,.., i•n r, ,)., rn ho ~h e kn,1,., n n r•l"• '""'"" '
,.!, .,,,~,ln • , .,hno, A '.\!ilol,,,i• .Ir,,.,,.,,.
oftrer• q,,,J,.., ""!'"'"·
.!,n,,, •' t <<>n<• f•(Ô II ,. ,t, 1.. 1.:,~. f;,,.co '''" ""'<" nl ~. ,\ lenJ• J,
, : ..,,,., " " " ' , .. .,,,.;,,, , . l'M ci,ofot;do,! , ,h, r • i"· of,.,,,.,;, H . Ao
l" {O.• l,a u ,o ~, , 0 :,.'M,i., ,) .. J•.,Jto. \ fu,t;,o~; <> •'• • Ut01 ,

Capih1lo XI. Chib:amb:l (Quib:imbo. ou Sassú) 206


O <o i J<>• ,, ,;, o, ,\ l,o-u•«o •. C,uu, , ,., ,., ,. n ,,,.,/,,,, Con.fo,,o.
C/.//,.,,,.l,,. " ~ ol,pi• r,,,1• 111••. O 1/ r//,,·ll<lr . ,h ,.,1,u nu Si!, ,.
r.~,111•H•, T ra,1, ,(;" ,111 .,;,.;1,, li /·,;,,,f, ,;.,;~ ftn. J, rnfl m• tol<•
, 0 ,..,. ,\ , .• , 0,,.,;, 0._,;., ,1,. Ch i/,n:n/,., " " " , ,.., ; .. . n~ r«1MI<> ~
.,., , ,,..,., , ( ,; ,., . (lt,il•~n,~n . ,\,~'"'" " ' " · ;'\',,.~ • ••>rln i-. (.io . O
u ~n"'"' 'I" '' ,.;, n,·o ''""'" ''· ,r, ,~l •nnn S íh a (1 eúu . t:•,.,,,,.•.
,J,.r, itn 1"1 " du1n,õ,l,õr.: - · ( :hil,on,I,~ . T .. ,~. n~1,.;. A1"(:., n1< n1o .
l'• ll ir 11 to,õ,1a. r,. ,.1.., " r.~,~ ~n,/..,. :,;,..,.,• .,, 1:.,;,.,,1;0 . ,.,,.,i,o.
:\ ~~ in1r q ,,.1 a i ;o , ,\ J:~ ,,.t,~ 4,.1., 1, !,n' i O 'l"j '"~ < ,.1r;ru., , 1,..,,n lu
d, Cr U ( .Ô o IU .11il~ln1·<, ,\t,o .n <l"
10 SOUZA CAR~ l': lt.. O

Capitulo XII. Aqu il ão-Grilo (Q\1ilangrilo cu Mestre


Aqui:ão) 235
J\p orhJ(U( ,. ffi •M <> ,l n • m>111r• on, H in,Ho , • o fr ~-n , ~rn, , 1.l M• f•lt.;0
ll u onri•. A•t11ili o , C.<il o. ,\ri;urr,rn!o. O " l••ln ,1. ll l>lno n ld•J r ,
l'n, • 1111 a Jrin!,,, 1•or,u l1r .

Capitulo XIII. Gunocô (Almn-<lc-Ogun ou Arisófc) 242


n"J,; • ,\(-,., ,1,;. Cu ~o,õ • '"ª t Mocru fu ç,;n. n .,.., ,l n allrm • ·
f';,. ""' a or ort,rif'f .io do, )li1.,. C:un<>rÔ . Co,i ~r&l r Jh hiu..,• .
ç,,,.,.,.; fri1 o ,\ rir ,: f, .

Cupi tulo XIV. D ud ú-CnlunJ?& ( O Homem <ln Côm ou o


Car,cn,;n.) 252
~!;11, riu ')II D ,., ,1,.,, nJ1m. A lr n,h ,ln ílid«1-1IQ,..tm , A !tnd o
do J'~.J,. r.onofo . A l, 11,fo •Ir Co:j".; ,._ A ,t, , ,.; h ,/., .,;,,,;.
p.,,,.;, nu ,1U,Co lu n41 . 11,,.,,.,. .. , n.

Ca.pit ulo XV. C.a!un~a-ngorn '1c (C.i.Jungn-ê 011 Tutll-


GnmbC) 259
/\ ro n/,..õn dn • , .,,,;, f, i!<> r•l n, r,.n ,lnrM.t , . <:. ,0,1,,;,. ( ;,,. ,1,
c.. r,,,,,,,.,,,,,,,,,,.. - "'"'" ,b 1;,,,.. . . r,,r.,,,,,. ..: n ~ · .i.,;r• • ,,.......,.
h... Cr,lu,r,,, ,; M• ,. ,,.r1,. ,i-u ,J.,.,,., " n (;,.,,,,,;.,h,,. ,t ~ o ' •l an• n
~;f1J Cn,.,,,.,, . ,\ l i,1.a ,l, ' 'I'<> ' ª('" · O ,,.,,,.,,. .\ li"' , oh <li -
"""' n no,, , nn l'•:o,,I. ,\, ,1.,.,,.;,1,,.,., , ., ·r.,,t,.c:.,,,,1,.; . íh, ;!;n
dn ,biblhõ, , ,, .,,ln e ,.,), ,;,,,,. 11, ,,11,,,.,,. , ,!, :O ih o r .. ,.,11n• . Un;
o n! o ,...J,.., l,to • , uu l'<"l""(';u. l.,n• u• J• 11.,1,• :-.&, l: a tcll\ÍU·
• :,;,.,.,;,1, ,!, ,!, ,.,.,.,.,,1.. i~ã r, <.!60 ~lil<>•.

Cnpitulo XVI. i\f nnhuni;ombc ()tiic-dc-Boi ou Ttttll•


L!ulhcr) 26'i
lhn , 11hu1 u cu~, o "''""" Mn•• . .l/,u, ~•,n1 011,/.o ~ , .,, ,.,.,1.,/u,
t~", A l•r.Ja d o ,1 a, ,,!r•lloi . ,\ , '" lol ,1 0, lu" Jo M.;e.,/, ,n,,L
Na mloi •a· ~~o,n t.. , O Honc ho ,J,. /f•,l . ,\ º""(ª Jn noi ,.,, S, n.:o .

Capit ulo XVII. Os t rês Mandús. (Mandfü~ Znrnbê, Cam·


bê e Mnnê) . 273
n ..d.; ,, ,,.,:; , ~ mon, /,;, olrn, 11,~r o,. .\, Í"h • d r l,noG nj,O , ,. h•P • ·
Jt"i r r ,"º .,,,.10 r, a•, a, I~. l\ ntnr ,: , , " ' 1,.i,,,t,-1., ,,;,., <1, ·~~ro.
n, ,,;, :,,1.n,1U,. ,\ ,~,, ru,;; .. J,,. •~•'"'··

Capitulo XVJII . Tutú -Zcrê (T utú·L:igat·th::a ou Tutu~


Quibo.) 280
Os M1ros A.m1cA:-:os :,,.o BnAs1r., 11

Cap it:il<, XIX. TutU-~Iorini,:,1 (JJic ho elo ~Iato ou Tutú-


Roncndor) 283
.\ ·1, ;.,,.,;,,· ,t, T,, ,,;, 11,,, ;,,,., \ ' oi, 1·.1.,~1 • ,.. hni,,. f,.r,;.
'lori'II' • .

C:\pitu!o XX. Quilum J.:o {Bicho-Moni,:011go ou llôca-nas-


Cólãt.:i.s) 287
li L••i n,,i, ., ,.:,~lu ,1, (J~il.~"'" P<>• :,;;,,~ ll o,lu.o u... Qu ,l,u• Jo,
!'""'º ,1 . ,1;.,.,,,11, '""" .,,.J,nh t+ • 1,,.,, ,., , . o ç,.,11.,,n,o " o 110.
,... .,, , ,1, Xõn, !lo ,lrõcu,,. O Q,,,1,,,11~ .. ~ • c.. l, ~r,, , J, ;,,,:1n o
11•1,lrl~ ,,..,. O Qui'""'" ,. "r,Mn J,,r.1,;,., J, lh•ilõo d• :,,1,,,thit• :
" " ,1.,i1,,.,u, .. , " ;,.:, ..,. r,11,n. 1:,, .. , ,,. ,.,. ,1.,J•at~o J,
\lu.!,., 11ct1, .\, • i; .,,!I,.~,;,, ,C, (l~j~"" ' "• C,p,, l.;t,o.,. !nH,t" • ·
\·; ,. ,~,. , .. ,,1.. ,.,li• i·I~, P"' l-i!• n c,,,,p..,,, A ,0!~!a n• 4 S,l, o
t ornpn ,, ,\ oi~, J, lh,i l,o ,!, 'h:•11,;•,. •:,., ,1 ,1,.,,.~., ,-,.,.,.,u,.,
" '"' ,, n ('nil,~•r• , • ~!•I• ; " l,!ui.,,,,.,,,. i.o,.,1,..,., r .,;,. u Quit ~"~''
,.,,,.~,; , . F.n, 1 ()~, /,,"""' ,• " ,lf,.,.,,.,. ,to, Sqrt> .!, l'r~u o, c1>Mn
b /, í~~ " ,,,.,,!,1<», ,.,,,1., " h~n ,1,. (i,.rr.,,,,.~., ,. 11h ,1., Q,.,/,.,,.,,.,
,1., '"'"""'""'' '"'"'·"' ,• .,;;., ,1n 1;,1,.,_ I, .,1,,.;,.. • " Qnil11.,,:o.
1·,,~1,1 ......,.. 1 ,., 11 u ;, ~~ 1;,,,,,g,. ,.,.;,., 1,., ""' """" ) 1iro 1,1,.,.
,,..,., ,i.r,,,.,1. ~ .. (t,,.1.~,,,", .• º c~"'""Í"l'"' .r.,.,.1,.1 "" n ;,1,0 11., .
•.• , " 111,·, ... 11 ..... ,., ,.,.. 1,,,,, ...;,, ,,~ v,,;, .. ,.. ~ ... ·- i, "'"' ti o, '"""'"·
th1 ••:.. ,1., .,1~,. 1,,..,,.1,,.,,., .,,.,,.~ ,,.,,;,,,~, ., u;,,, •. u~,.;,.,.,, r,.; .
.1:,,.,.,, " """ "'"' ,r, ,,,,o-~,~"'· /1,•,,n.i.,,1., f"'~ ,,. ,,.,,.,..,,.,;.,,
,1,. -~~,;,t·,~·"'· ·r .,,1 ., " ~-. ~,,lujn •l n Q1t ,tt•n;o .,,Juú,!,. " trê o
L"(" ' • l u n,,. i!, ,. '.\l ol ,ro ,\ 1,.,,wef11 1><> !Jr,ul. il l_lni~ltnJ U rt• fr ,I •
,1~ ,\,o tol,o, ,\o,:,•,.,r,.•o. l:1t1d • t iil o<u> ,1, f~I(;., altu·•'~'•· ,\1;,,.
"l,u,.1:,0,~, .. ~~,ocl•r,,U,~• J,., '""" ' • ,\ hÕ,u tl,o • ~•ln. O • )\,ln>
., "' ,n,, ,,~;,, \/,.ol,!m ,/,· ,., ;J,o ,;.,. Q:oil·""'°' n, ;. O ,pi,.JI,.,
\ ",l,/,r,11~• d• .~.,.··. ,\ ,.,;,u. Q uil,un,:,,.,\lo,1""'· A i<1,olutiio1
.1, Qui/,,.,.,,., !,.,,1.,.;,,, • ""'"" .,;.i,..,, ,,.,,,.. ,\o,;ti !o, , Co\,.ir,ir.

Capitulo X.XI. l'llisôsos de It nmbi {Contos de Exl!quins ) J17


1) ,0,1.,,,. ,!, l'" ·l r· •~nl• •. '':,iu ilr ,!, ~,110, '•, O C.\\,tu J r J• n.,<>• .
(.1,,ilon,.'.r. ll r1,. , 1<,1i.. I,•"'"· ('hin,11• n•1111a, Qu iuri. 1) ."nrn Soto•
,-u,,,,.,r.,. ,:r f1ha (,;sm,,,,, O i,;,J,., /•,..,;,.,:, ,1.- l.,1,Jolf., 1;.,,,..,,
Qui1•~1110, 7a11,1,i •••p<>1'.;". ' i•11•·/_,.,.to1. 7.~n,l,t.,.~;•hlt..<, L• p<U O·
o!o ,1,L. e.,..,., • .,~,,..~.,. 1:~" º"''-'"'I" • , t:•l u•,.••. l:ohm;s..,b;..
1·~1.,.,,J,,,tul,ia. C:n/~.,,r,,,, .\ !.J13J.,11J.1 , o I."•''-""·
,\n3 n, , r "
.:(~.,.,.1,.,,.,1.,, ,l u ,11r , f,Jh,,. ,Ir ,\n,u.-.

Capitulo X,."{_I J. Con tos H nuss:'1s 347


O• Jh ,. , ,;, O•n•111Í""'r ' ., ,rno•·~,r,,,,., ,1 ,. 1·.. 1~-l«r• .\f,o ,<1 <1•"·
A ~1;,,,,10 .0,,,0. " ltuJ • ,ta ::i••J'•"" :O,i,n,1• . n C•1 J.:~ u•1"·'0·
J., l'al • "º' Jc nu,.o\l,., Onis.io . ,\ \'.'.-,., ,~.,.,,.,,!. O ,,;,.Jo
n., t,un, rtn. [.,, Jlumo • ,., :-oo, J, ~linu G,rai•. 1•;,..0 .. 0.
l'l,L, l"J,.,ilh • · 0 p,.MIJ'• \ ', ru ,11,", ,\1<1,~'"· AI AJ •·ln\••• ,1 .,
12

nr1 . t:Q1n•MHi<>• . r~ . 1:...,,~. ll.•u···• • " ·" fr,:.1- ,lo• r .. ~o.obl~• -


u, ll ~u.,.; , , ,,. .,,. ,.,,, ~fl" I " ,1 .. ,,.,,.,. 1-1~, I~,,. . t ;,;, <u n1c> 0
" '";' ,~ l"r (.l1oi/,.,,,,,,. \ ,\h,!1, ~, 1•• .,,,,,1 , u 1'• 1•, I , ~ 1: .. ,1,., rr,
"º' '·""'ª' .11,... ,,..,.,.... 1·,,,.,
r-·(~ ''" ,•. ,... ,: .. , , .1.. t:1t;J.,..~.,~,. •
.\ Co111i;~ ,!o J ,,,i;,..;,.,. e ~u,1,.•.;,, .,,,,., •• r,.,.,.,, ,,,.. " ..
..........,,.- , ·1r~,,1 ,·,... ,

TERCEIRA PAR'f~
ELUCJDAIUO
Not n . :JS'J
I. ·N u~lc~s 11~ L·i,i.:~n~cm . Po,)n1l~r . 39:;
lL Ficl,a s F1.•lk-lo1.icn::1 !Jr.,sil ci rn ii . ~!16
111. A Ji'ciç :'io Ilr:,sik•ir,1 . :1!1!1
JV, Os Problemas do Indian ismo t03
V. A F'ciçf10 Afr<Hu:grn -!{l:J
VJ. .As Quimérns Afro-nci;1·as • • ,W ti
VIL O S.,crificio e :i Divini7.aç:io dos Totens
Afro-ne).:'ros . ~Oi
Vlll. 1\litolJ Dr~ silciros , ,10!)
IX. Cicncia Brasilcirn 41G
X. Coni.:a . 4 19
X I. ChiLambn . .:i,i2
Xlf . Aquil5o-Grilo .1:-,s
XII I. Gunocô . . 4G J
XIV. Du<lú-Calun1;;a 4G,1
XV. CalunJ,!'.:i.-nsombc •Gs
XVI. M:rnhani::omlic . .:.aG
XVI r. Os tri!:1 Mnmlús 4G8
X\'H 1. Tu lú-Zc1·é ,.17:!
XIX. Tul ai-l\forin:.:n ~73
XX. Quiliungo . . . ·ii•I
XX[. 1\fisôsos de Itamb i 4'iG
; s2
~r~~~~t~.
1
~ n1~~to?°1~;~~~ Brn~·ilci~n · 485
C0Hc lusà1) 506

ILLUSTllAÇõES
P oslç:.io d:is fo:ur:is cm pa1: inn.3 elo texto :
F'tc. l. Conga.. Vcem-s<' ns peilr.:i.!I r indo--sc, o ma-
tornlio e o. floresta cin fogo l 'JS
Os i\úTOS AF!UCA ~ OS NO BMSt:., 13

F ie. 2. A <lança do p:'l.to (Bamb:i.) com a mulher


que tr:i.z o f ilhinho amarr.:ido á s costas
(nambum ) . . . . . . . 210
FIG. 3. Ch ibamlJ.:i, tcc:i.ndo pu ita com n s azas e gar -
g:intcan<lo um:i. m:i.cong:i., dança l und ú com
as mut:unba s . 210
l~Ir.. -1. Chihamlia, t ulú co n1,."\lt's. '"lfa.m k 1, Chibam~
ba, B::imbi}, Bambcrê-o " 224
FJG. 5. Aq ui lfio-Grilo conforme o r:1bisco de um aca-
lõ. Ciccro V:i.ln dares figu rou os dcrr.ais per-
sonagens do conto 23 i
Fie. 6 . Gun ocõ, conforme o rabisco da s p:lr cdcs do
canc?omblú dn Cn,; z do Cosnie. :Muito se-
rnclhan lc ao Du k-1h1k, espi rita Uo c:1stigo
no ::i.1·q uipc) :.i;:o do. !'\°O\'!l B retanha . Muito
rtt i!i rH L·nt r, r di.:an~c tln Jug i;crna ut hindú 245
FJO, 7. Ar igófc. "Niio tem liarriga, nfi o tem tdp::i.s,
nf10 tem búfcs ··. Tal como se suppunho. Gu-
nocü aulcs d e ser mondongo ou c::il ung:.i, ou
de ser cicvado o Oxol3 . . 218
FIG. 8. Aril-:'ÚÍc to r n:1 :Jo mondongo ou ca lun;a no
sccu lo XX 250
FIG. 9. Dud ú-Cal nn~:1 (Os sonl1e) e sua m::i r:nilhosn.
c(n·a. No fun t!o a mon taria, a Galini;a. (an•
tilopc) 256
'Fie. 10. C:i.lu n1;n- r\gombe, Calung.t-\! ou Tutú-Gom-
M . O mes mo Nc;ro-Vclh o, rle ;\"Iin!:.s Gerais,
Lcva -:\Icuiuo$, de Sergipe, Velho Cntim-
bozciro, de A l::igoos, & . . , . 261
F ie . 11 . 'Man h an~omhc, - e. "vt1ca" na bôca d:i.:; mu-
l!i c res . 'foma- lhes os maridos, os a mantes,
os noivos, os na moro.doa e nt~ Já nos home\\S 2G~
FIG. 12. Os três l\Io.nUús ; - z.-imbê, ca mbl! e manó 2i8
F ie. 13. T\lt\Í-Zer~. cong,J L's, que Ucscomp~c ns "<lor·
midl•iras" quo.ndo não o deix:im papar ns
c\·i.anç:is . . . • • . 281
Fie. 14. Tutú -ilforing-:i co rrendo :í toda l)ress a cm
b·i:;ca d o vel eiro cm q111? seus filh os f oram
emUarcndos • , . . . . . 284
Fie. 15 . Qu ibungo nurn.i. elo suns í~çonhns crn Ancõla. 313
H SO l: Z .~ ( _'. A li X E l 1' O

FIG. lG . O Ibmb i tfo Pai :\lal:é. " Xci:ro nn:;;,) quat1·


i.lo molTC', vo.i na t.umba Jo ban~ul•" . . :n~
F tG . 1 i , E lcrG coYCa do (?q\lcji do cult.0 i,:cgc-iornb:tno :!1l
F IG, 1S. monl mt\ 1to ll ipoc ampn. Oi. aíro-
J :-ir,. .1in a
nl'.l! l'ú~ ti r.h.1 111 n CC'1·tcz.::i. dr: ser o Çnva lo·
Mlwinho 11cquc no i,;Ó ;·t vis ta dos homem;.
J,rnai:w 101'1:ou-.=t· ·· r,ran ca · no !it·culo X:X .
T:1mbC'1\\ r.o c ullo dos br:i.nc1>s hn Súo Ilc-
ncdito e S.i.ntn E'!igcni.t . 32-1
Fie. 10. Icm:mj;\ montntla cm Lo,c:osé. N:2 Africu,
hn tn rtat·!J1,:as de mnis de dois mct.r os de
COlll!J t' ill lC l~ l O 320
FIG, 20 . Chimu:1mu na :,pc1-tando um s c1· b urn:m o.
Qnit.ungo, :,. Ml>\'lc .
. 328
Fie, 21. A .i.l mn do Dt•mbo mctan1o r/izo11- sc
num
Qu izczê e o Cubl· que a ~u:nd:tV':\ nc.mn
grand e Mungani;a 3311
Fi a. .. __ Quiponi;o. Ao fo7.cr pu lo p.-irn !<.:.li:.ir o r io,
vomi t a .t sun vit im:1. ;\ h;nd:t ,1c Jon::i.s é
;!;;::
Fu;. 2:~. C:is~o.r:\ ni;ollJ:O e Ia i;\- Ca ;\1 llga-ib:i., ~i mlJo-
los do a mor feliz
Fzc. 2,L A. lnfancio. úc Calur.~n-tuUia
Fie. :::5. A Co. mbin<la e o Lu:::ingo. )1ui t o nmor, mui-
ta~ ilusões
r rc. 2c,. A A r rmi 1:l C$:p1·~il!l o i',l:\ \·1in L0111 lo l'n linll:\1"-
.sc no qu iching,uc de !!\ia teia
f' JG. 21'. M:ic-t!o-!,! ur.do surpreende o caçndor e o im -
pede d t:' ~rwo:ximar-se do. i\l:i c-tlc ·Ül\r o
F 1r.. 2~. O Ca r:i n~uc jo-Vo,it!ol' :1poc;t arn lo c111,: a h:1hc.:
F 1c. 29 . A Cnchona assom lna1ltlo ;L Mulhc1· Per-

F IG. J O. Ch ib:imbn , o Pri11l'i!1C ,J:1r,J in1,:i n1 e :1 Pl'incê:<;t


NOTA DO AUTOR

li a ma is ou m enos «1u:ircnt':.inos que nos tt:-


solvemos n H;.:i~ta r [)cc:as fo lk•lor icas e tc rnto!I
d n Ling u:i i,:crn Popul.1r como qu31Qucr dcsscii que
os j u nt u rn a t itulo de din:rtimcnto ou d e curio,
sidadc.
O t emp o e a c:'l:p<>ricneía n os s ur preenderam
rc\·cla n<l o os camínl1ns n<?ccssarios de serem pai .
mil h:ulos co m n :wx ilio dtts princ ipais li ni;uas
a í rn , nc~ra s , tl UC não conhcdamos , e tia linf! ua.
i:;Nal .i m rr iiulia, cruc j,i vinh.:imos estudando,
a ll:m do tr;1t o dirC::•lo com nfri canos e índios I.'
s e u°" llcs ccndc L\k:,; ma i:; pro~iPH)S, - condição
in di:-p cns ;i\" d :i s o?uçJo de prol.ilernas cujo \·ulto
!'i1· 1.'..., c ln r ccl' U pos h-riormcnk, uhrig andu-nui. a
Úl·M rui r , sun .<;nml:1dcs , tud o que, por nú.-; c olii: i-
do, j ;i era ou a 11a r cc ia \1uh !ica do 11or QU ~rc m.
T r in ta e que anos de rnnl!' ish.•rio s uperior, de
,·ias:<"nS impús tas peln profissã o, Uc recreio cm
tcrrn:-J 1lbl:u 1lcs , ;1~soci:ira m-s 1..· :a. CS!,e pass:1-
tcmJJO, - ,:: r n111lt• c,, n111onh (•i rn d os dias am a r -
J.: OS e tri stes 1· U::i~: s uri,r ê ~a s e ím· cs l ida s do
Uc!- l ino, cm que, nã o r a ro, nn;.so ('Spirito alen t ou·
,;e, 1.·. squ t•c ir.fo dc!--.:>.s rn.i !,! U:l.~, na l.iara.ftlnda. do?t
m ilus infcst u, lo!-1 por outros e das truns formaçóe:1
d os ,·oc:tb11J,,~ ar.ot.-.dos 11a r tt t·:-tudn.
N::ida csc:t po11 a esse e :1: nmt', c11j:i ncrc~si•
r.la dc de t rn.1.i:-lo a tiuhl ico u t empo sabinm cntc
d il:l t ou, c,·it:rndo as s im 1111c se pu desse 11cnctrn r
n esse longo e dcrnur.n do tr.1ba lho de m ui tos nnoit
l(i SO U 1, A Ü A lt t.; E 1 !?: O

c1uc scmpn nus r1nr"ccu frdho, incumplcto e


adin\·cl.
Os ca bc loi; hrancoi., sobrevind o com n i.d:uJe,
e n inkli1-:cncil\, n •dent.!o ao 111:::.0 dos m:tlc~ que
l~va m 11 im1•rodutivi<l:iúc e .:10 dcsc:inso, no~ con-
n.'nct•ram chci:ada n oc:isião de t rr:r.scrmos :.i lume
CSSl.'S es tudos que tem o d cfrito capital dos es-
tilos dife r entes, que rc\·clam c11;1c;1s diferentes
de suas n.'tlnc;õcs, <fas nótas intcrcal:ada!'< <lc acôr-
do com as opor tunh.ladcs, cios ns~n ntos :i-. Y C7.CS
r epetidos e m nis d cM:n vo h- idos n,ms do que cm
outros cupitulos, nos quais a critica ins lnntc 1mr
outro s e cKol la no reprimir Jmbi l os qut.· no.!i pn-
rcccrnrn in\'ckrados uu co 11trarios ã t\'oluc;:iio a
que atingiram ns Cicncins , os L c lr:t!S e a ~ Artes
no Brasil.
E s te livro é, 11ois, o r t::.ull :ido ,te es tudo~
proprioc;, d<' pc.s(1uízas 1,ropda ~. 1lc cnuclusõcs
proprias, - - a.Ir.u m:-. cois:i de di (crenlt.· solire o
que se ha dito e esc rito :;o bre )lilo!i Ilrasilciros ,
sobre Folk-lorc do IH)SS O Paiz, ~ohre o F:J.hut::i..
rio A(ro-1\CJ;ro, ~ i11icfo! de o u t ros 11uc pc,ssi -
\'Clmcnte virúo, cat1a um n seu tcn1110, foco.iiz :i.n-
tlo no,·os a ssuntos, no\"n~ r cYl..'!ac::úcs e no,·a s
id<ias.

Aqui, - e 1.1 jus to, rcs:is la mos nosso~


IJ\CJhorcs a~ral.lccimcntos a C iccro Vnlntlãrcs,
un, tios rcdatorl'J.i ar tis t.icos d ·•o
'fico-Ticu"' e
d"' () )tnll10'', que t:io intcrcssad:imcnt c :-.e pron -
tificou =. ifu~I r::i.r :111,!'uns cun tos , 11!1n<lo :iss im
idl:n Jc Mito-. <1ur.: de l;1 ml,cm couhcl'(' do Hc,
, oncavo Hohi;tuo, de onde é (ilho.
A V lSO

Este livrn foi progr:unn<lo na BRASI-


LTA?\:\ , :>.ª :iéri c (.b Biblioteca Pedagogica
!Jra silt."irn, antes <lc apa re cer a obr.1 Je
Edi.,ott (de Souzn ) Canzeiro, fil h o do Au-
tor. - RE LIGlü ES NEG flAS, tlil BibJi·orecn
tlc Dh·1d.:!11 t;iio Cie11rifir<t, - niío conli r.ccmlo
um o ;; c~c ritos do outro, achando-se Edison
na Il :ilii n e seu P.:ti., dcs <lc JU :J. io <l c 193·'· no
Hjo il c Janeiro .
...\r, cz;,,r dos m= c. untos lrnt~u.lo s n c.;sas
ohn, , ~L' rc111 difcrc n tc3 , o Lc i1ur cnco n tn:ir.ã
pont o~ tl c 1•0 111 .:tcto e n tre él::i!f, sem que uc~-
lci- liaj.t coli s:io de ohscrva<,:Õcs nem de
rc~i sto~, 111:1 ~, :10 co11trnrio, .i c=.i,: u rllos qu e
pe dem lcilura, pois Edi son os cncar.i e
ilu~t r., .sob o u t ro;. as pect os.
PRI MEIRA PAR'rE

A LING UAGEIH POPULAR E O


1-'0LK-LORE
CAPITU LO I

NUCL EOS DA LINGUAGEill POPULAR

Os três clc m<•nto'i 11ri1nonli11 is <ln fot·mRçi:io dos


'l'(\11no.-. Brasil('iros fornm:
;a ) 11 Pnrl1111ui.~ dos "iCcnlos ;ml l.!"rio rcs aos rln I ml~-
ri c.•1Mlcnc:iai
b ) a Linyua Gr.1·ol :1/ r icmw ci ta da r eios Por1 U·
:.;11l·1;<';; desd e antes d,, ilrscobdmcllto elo Bras il , bascn<l,, no
Qn in bundo e 11or êl<'s levada a. i\fossamécles, Bcni;uéln.
( '011:::0 c TJJ,;1!- 11" ~ão 'l'homé e Princi pc:

e ) a U11yur1 Ci rral Br asil ic(, eleita pelos Portu-


!!" lh'.:·s~!--; p::r.1 o trnlo t:o m os a merimlios do seculo )...rv·T e
subsc-q11rntcs, bascnda 110 ·rupi <la Pr úin 0 11 Tupi <lil lln-
hfa, Hngnn geral dos 'l' upi umnbás r. outras nações com
,1s rpwi~ c11tn1ram cm contncto .

..:\.. ac.;ão e a · fusão dessas t1ú; liugu,1s clcsen\'oh-c ram-


,">C, no Norte de, Brasil 1 cm três :;ran<lcs centros ele crn-
1l it;ão dos e.1tcquistas, de cntcq ué~c <lns massas scha:;ens
" de penet ração <lo paiz: -
1. 0 - 13.ATITA . - a cicfodc 111ais i·clha de ioda n
.- l111crica 1 - cen tro ele ciriiisaçiio e de ~owrno d n Col o-
ni n, ou para onde :tfluin üu1·;rntc trc1. sccu los a ná ta da
1mul içiío qnc vciu [l A.mcrica Portugucza, feito, u os
~cc nlos XVII e XVIII, niio só pôrto obrigado ele c!-3c nla
22 SOU7. h.. CARNE IRO

d.is n{ms port •1;?a<'1.:1s qnc i:im e ,·i11 h:1m da Africa como
t;unbcm de 1l isl:-ib11 ir) o de cscr:1,·os, - foi onde m.iis se
<lcsc1n-oln' II :1 culLÍl •·.i l~ .1 u, 1opc;iio (lo.;; termos da T,in 1:,'l1:1.
Brn.';iJica e m;li" (\ i°c''-1·c1·:1m , 1•111 11uuwro. os rccc'1.1 i1los cl.1
Ling-1111 Gcr.i! ~\fdca n.i, ~i 11,io lnmbcrn. pelo co1wt1 rso <los
lct ra<los e elos mC' stiços, tnais se nccu tu:rra m ns conslr 11-
~õcs Uc lcnnos 11úrns com í!lc111ento.<.; prop rios ú Llngna
Por tn gucza.
2.0 - PERX Al\IBUGO. - ~en tro ele civ ilisa<;ão do
N"or<lês:tc , on clc primeiro pcuctrou o cscr::vo nêgro e on cl"
os 'fc rmos 'l'a pú ias e.lo interior assobcrl.Jat!os pelos 'l'cr-
mos Tupis elo l ilo r nl pcrmiti r ;1m que estes i nv;'Hlisscm O!<;
ser tões onde, com o co ncu rso dos nfro-nc~rismos e 110
P ortug- uC'S el os Co lon is:1<lorcs, se foram con~1 rui rnlo Ter-
mos Hi-asi lciros mnis on mc11or,; scmc! hautcs ou ign;i.is ao~
,lo on tros cen tros, ~infto mesmo nÓYOS e a ind a cOlT('ntC'!-
cm nossos voc:abulari os ::5c r tancjos.
3.0 -1\IARANH..:\O , o menos revelado nt6 n~ora f' ·
por isso havido como <lc mc11 or import:rnci,1, - centro de
civilif;a'! ãO do extremo Kor te, cndc o Nh cc ngatú ao l ndo
do A,1anl1<'e11g11 1 ling-uas qu e r:m ~cns terr itori o~ se fa la-
,·a m, <lcíx:iram , n;-i lin;::11:ig-em poenbr. \'Oc:ihulos qua se
ílltncios ele transformção e onde os :ifro-nc:grismos nãC'I
sof t cr,1 m :;randcs mod ificn~ii rs 1 p1·cdorn ina11rJo assim o
P onu~uês dos Colo1'isa clorc:s a o lado das l in:.;nas amcri11-
cl i;1s. bantas e sucln11êsas cm 'fc rmo!i Il t·asilciros na ma io-
ria uiio rc:>fc ri<l os 11cm dir: iona rizadus.

O P ortug u~.~ fal.1.<lo nos scculos XVI, XVII e


XVIJI ficou (r. ~1i1:cla cst:1 ) tlf"!-sas trcz ciôHlcs-cc ntros
e inwlio n-s c nrni5 ad:;tt·i to no do sc culo XV e a nteriores
,l o que ao elos tempos que sutcclc: n.im uo clcscobrimcn to.
Os :Mt'l'o~ Arn1c,\:-.os KO Bn,\SIL 23

::t isso que se nóta 11:1 lingu;1:;c> m <lo pô\·o do N6rte


e Centro do Brasil, cmbol':l <1l1c os escritores não cor-
rentes na evolução th Li 11;.:ua p rimem 110 clcsp rcsar~m
esse fa tor historico e di\'ag:ucrn uo ritliculo da. "lin~a-
gcm er r ada", justiJicand o·:l. com rnsõcs obtúsas e im-
p1·tl1wias.

O Quimlrnndo, como p 1·incip;1l <las linr;uas bantas


da Ling ua Gc rnl ..:\ fricana, cha mada geralmente LIN-
GUA DA ESCRA, 'ATURA on Ll?sGUA DA E SCRA-
\'JD~\O, rcpcrtú!c cm muil ns centenas ele \'Ocúlmlos, ua
maioria corrútos e altcrn <loc;, Nl des\'indos das prouun-
<:i:is pri n1 itin1s, o que não o impediu de ser, <la~ Jin~nni;
11fro-nc~ras, a que mais co:1corl'Cll para forraar T ermos
B1·;1!-ilciros.
Depois tlêlc, e com firmêsa i11,·cjaYCl, o ~:'l:,!Ô ou
Tornbl'~, mais co nhcr ido por L i11:;oa Jorubann ou Ior ub.í:,
,,ne, ;10 illn.:r:;o <lo <111e p ens;iram o~ Porlu;.:uê.><;es tornan do
G<' r:il a. 1,i n~un ,lc An;?óln, fez.se, 11a sl:dc <la Colonií!. 1
1•m harmonia <'Om o C('gc, o ,lominador elos 1'<'1"lnos d os
1·\iltos r::1 it· hcs, e. ~( ' IH perder a 1n·epo11llr1·ancfo 1105 'rcr-
mos da cu!inaria. ll esl.';1rlc fartou-se. com essa. Liug'u:1,
<lc ,·cnccr o Quimliu11<lo e intc1'\" i1· na rtllop<;ão quase iutc-
g r;'I ] fie seus YO!!a.bulos .
I n fcl izmr.nfo, a "fóra. :, co11tri1m ii:ão i:nliosa. de N ina
Ho<lri:.;ucs e .J\rthm: R:unos e ns rc,·clac,:õcs de !'\fanoel
Quci-i110, da Bnhin , e os estudos mais modcrno.r. <lc Ja-
,:,rues Raimun do e Tienato i\Icndonça, tlo Rio de ,Janefroi
mcÍttnO os de i\lnce<lo Som·es, iuc omplctos, e outros apa-
reci dos até :t:!or n, perdem <lc import:mcia uesscs trcz
c:c11 t1·0,;, 11ortc-brasilciros onde , nestes ultimos tempos, :\
oh n1 de mai s lntc>re:,.sc !,cria, p:i ra complc la.r a not a.vel ·
Ue Gi lberto Freire, «lc P crn:1.111hnco, :t ttuc clcmoustrasse
a iufa11~ia. da adopção dos voe,11.,ulos afro-nc:;ros 110 Bra-
24 So u z,\ CAnNEino

sil, dcs,·in11do-a tanto qnnnto pc, ..siw!l <la <'O ITlH;ilO (l,,s
Termos no l!io (k ,T:rn,~iro. onde m:1:s st' pc·n·, ·1·1('111 im:is
nccpçõcs e suas pro1111m..: ias e onde mai..; !,,.C o..; :Hl nlt f'ra •.
at(: se os i1tn11t;1 parn <.; ;1t isf;1~~t1 de;> ,mm f~hrc tl<' s;i u, .
bas e de- macumbu:-; Sl'lll l( ililSC mais nada Uc ;1fro, 110~ro., .

O Tupi é o cuvalo ele bntalha de 11osso!Õi chnm,Hlos


.l ncl ianist:ts .
De fato cssn Lin:?lln conc.:orr<'n, r.omo cr.t n atur:tl.
com um certo ,·ocn lrnlario, mm,. - JJ iio l! C<'('&·Üt,1rnos
men t ir. - som c,ntc ,José de Anrhicla e Gon,:nh·cs Düis
pC'nC't rnr:1m <111c h:wia ._ntilCs:is qnc dcvimn se r ,•is tns
por pl'ismns (l ifcrcntrs dos ele até cntiio, - o que nin -
~ncm fê1. nh! a~ór,1.
No Tupi elos Illrii:1nist.1s llr nsilciro'>, o r;nc fiC ,·ê ,~
mnis r.unr,m i, - lin~u:t clf'~Co11hcc:i1la nn N or t~. - 4Jll
s ini'ío mistm·:1 d<' :imlin'-. rn~:io p orf1 nr. n ~o perptf>n(ls f'
cm p~r tc j udicioso~ s:io 1Jf. protc<;tos elo,; q11('. Yi:ijmn "
yj\·cm n.is terras r.qnatnr ini!',:. nr:t sr im:11r,!?'i11tfo c•on trn
a Linzna Gcr.11 nr.1 ~il:f'.1 . j11<;ta11w11lc n qnr. ,k,, 11 rn ai<•r
ni1m C'l"O ele ,·or.ilhnlos í'IH uso no Drnsil i11tri1·n r .1 que
chnrnnrn T,i11q11n Arlifirial dn.~ ,frsuilM. T1111i da Pm irr,
Tupi rla Raltir, r. T1rpi rJ{L Cf>.~fo RaJ,ia-.lfnro11hiio. nr,1
']UC'f ('TI!l o sr acl óf<! n }:hren~nt(1 enmo !'r)!nl:dnr 1w eor-
r rf';io dos Termos Rr;,c;.11ciro'> po r ser , . lin;?Ua 111:1 is fa-
ln<i1 nil!; s(,h',1s <l:1 Amnon in.
Apcs.u· elo mniln q11(' !;C h.1 c·nnhcriilo. n 1'npi .iirnlo
f., n ma intcrl'O,'!'élC:fin uns cf.tnrlnf. Iin ~nist ic·ns e scr{1 <'ll·
qu.1 n to não se dr.svcm111rC'm on 11:i.o -.;e clcscohrircm cl1n-
vcs que ilumin em o 011c de hd~sn<.: t•l.1 é nn fonn.ic;:in
<lo!S rnrabnlos t~lcµ- rnfi<',1rnr ntr. infrrprr.tn,lo,;; e cm mui.
tos rasor,; sem nrxo p,~lo cmpcnl1 0 tfio '-Ó dr. i-c rcl(>!!arcm
no rsri11rcirnc nto . ('nmo se l11111r:i holl\"CSSf'llll existido, os
Dici onnrios feitos llO scr ulo pa~s.1<lo 11a Tinhi:i e no !\f:i.
r:rnhiio, on clc tn mbcm. como n o P ar:Í, ns G r :m1:1tic:1s d n
l,i11J!ua Geral e <lo N'hccu~al ú foram sc1mltu<l.'.ls.
:Nüo pon<'u '.; Ycscs temos 1103 i11;,; n r:;i<lo contra scmc-
Jh:rntcs JH·ot.:c!..,;:r:,s <k i11 tcr p l'e la 1;:io (:e al~1ms de nossos
Iudian isl;i'i e t r,1si clo a lume estudos ~oli r c segredos <lo
'l' u p i, pojs cst~111os r.c rt os U.c que a mi ssão principal des-
ses homens S<'ria: -
a ) r cn•l.::tr qu e n m itos \·ocnbu lo.i.; h;widos como
port11::~1i•sl's ,;:fio iclcn1 ic<1i:: ou J'íl rcciclos com os t upis e
qnc c,tes s:'10 os ditos e Jll"l)fr.ri!lo" P"' los snl.lncjoc:. hahi-
t:rn h's d ;i:,,; zo11;1s ou tn'1r:1 JrnYo:ul.1.r, ]le ios amerinclios que
C'stin·r:nn snh :· ;:r::i n (·olo11 isac!o1·: dtis :,:-o,·c1·11os de P cr-
11.1111 h111·0 •· 1h l :a!ti a, - j..;so porc; ne l1ada 11o<lemo:. ;1fir-
ma1· ,,11,n1 1u ;- e, ;i1:11·a 11 h :io;
h) :·1·n L11· rbrn;rs: p elo lll Cll fl'> c m 11:ul:1 i~u:'li~ a~
dr. lk•rl u11 i, - ~ J111i~ !t·rno~ cc.·1·tc:1.a ah~ol u ta <lc que ;i .=;
111,.... sm; <'XC'< • !1· 111 a ,p1:1lq n cr 1:;,; p('1·1:1 ti,·a. - l i (\ !'Cutido
d1• dt•1:111 n,l 1·:11·c•:11 ~cr o 'J'11pi :, li n:.:·11:1 <~I' lll<'I IOf un 111e ro
<I•.! \"1wnl111 I,,:--.. 11,,r,·rn, co1110 1Ji;d a Anch iéta, maii:; Jh.!1'·
foila d o q 11t• u C ri·~o. - t·111bc,r;1 'l \l t: ::--.o 111otiY;1ssr 11 ma
,·1:nlacll'ii-:1 rc•;CJ h11:i"LCl 11.t ohra df>s. I1111ia ni s tos.

Depo is tless~.,; pa la nmi se podf' r:'t di1.cr, sem e rro


11cm temor , 1111e u."i n ossos L i11:;u i,; t:1, <':i lão a dc\'er m u i.
lo :'l s i 1:1csHlO"!: e :1 !111.la mais ~: !! Ó~ :-cus p:1Lricios, pois o
formida \·d tl" al,alhr- ele coh'·t.:1. e iutcrpr c1a~i10 tl os ,·oca-
bulos colo .,i{tis c;; l(l mui to :.iq11c111 d o <ptc {lcrera ser
pelo .:\..1;..indouo ern que fico u dn r autc anos.

O ) T:1r:111hã o, q1.1 c pocfo ;i p rr.!-c ntnr milhnrcs de och0-


~ ;\$: :io r~tt ulo do C,\f.,:\O BRASll..dUHO, t ra n~por tou-as
c111 pa r te ra ra :1 A1n.1zo11ia, de oudc 11 0'-: ~parece m um m1
outL·u H.1c.ib 11la1·ju, ~ t'1·:t h11 ,:, n tc tfo tCl'lllt.i:. tlc YÚ;;a 110 Pa r ;":.
26 SOH7.A C ,\n::,Ji:;1no

pois os do .,Acre, ..Amazon:ic; e ele tr:mrlt" p:l!:tc elo Parú


são r icos de Te r mos tlo Calrío ~cr:i lmcn tc ch:1111:i<lr, Nor-
c1cs f i11n e tombem elo Cr,J,in Scr!J i pr,110 rn:i is elo qu e c1e
outro cp 1ti lrp1c1·, - o q ue 11 ~0 cmb;n g-a 1<'r n Am:nm ni:l
os scns Calões proprios. si bem rin c não tfo; tr íbu i<l oc; ne m
clnssi f ic,11los, como t:unl>cm não s:io o-; clc out l'o" Estu1los.
O Caliio .llc,rnu/umsc, si li c1n que mu ito pouco d ivd-
gnclo e at6, apesar de sua gnm clc import:mcin, qu:isc cs-
<JllC(·ic1o tlos colig idorcs el e 'l'cl'rnm; !~ 1-asilciro!--, moslr:1.
cm muitos casos, i<l<:ut icbcle com o.;:; de Pcrnamlm.co r, de
Da h ia.

P ,.• r r. ambuco, pcln qn c já se con hcec, é riqnissimo dC'


:i 1-hl':;as :ia C'sl udo elo C.AL,\0 BRASI LEIRO.
O primit iYo Caliíq P cr11omb11co110 1lt!!-itlob1·011-sc 11csse
::?C'IICl'k,1111cntc clwm:Hlo Caliio No rdc.1:/iao , ou ,la P;1raíb:i.
,ln Rio r.1·;:rntlc do No rlc, do Cc:u·ú e de uma par tC' ll.o
P i:m í. f)l'Oprio !l ;,:ona ~Clll Í· íl l' icla e a n nw par te d:i zo11;1
pnstoi-il 1 - {' :tindn na form:u,: ~10 •1e 11111it o~ TL' l' nl O'- Sc r-
t a11 1:jos de HSO corrr.l ltc C'm toclo H1·:isi1. m:is o se u Caltio
Praiciro 11iio é nc:m prop 1·i;inicntc pl'i·n:imlrnc:1110, nem
,1lng-o:1no, ncrn p:n:nih.:1 110 , nc•m potig11:í1·, 11cm cc:i 1·r.11!-·.:-.
nc'm p i:i u fow;,... m~c., te mo o 11c to,1.i a C'6st.1, tlt~1lc o Pnr:í
nl{• f-.:fio P,1u lo, 11ma 11clnll e1·,1tão on 1i ma rcpcti~iío <lo
Cul,io Pnúciro /;11hirrno 1 es:)l'ci:d111c11 Le o llo Rccon cn\·o.
scru jgu:1 1 n em sc mcli1:rntc •1.1 órla rn:iritimn (lc nos.')o
pai?..
O C oUio 1tlaom1110 t1 n :1!'-c 11ii o ;1prcsc ntn· scnsivci~ va.-
r ian tes <.lo Col iio JJ cnu1mb11r.ano, tuas o cx traol'(linario é
qm: :i rnbr! '- 11ii o iu rl umn n os Culõc:: do S,io l •1 ranr.i.~co 1
rnn~ !-õÜ 11 .1 qH n•;c <l cscrta rcgi:io tlas cm:.lw~ir.1~ ou 1m pn r •
1e n ão na\·eg:1 Ycl <lo 1·io, t:,11Jc111lo no Cufclo Scryi7u1110 o
dom inio elo 13.lix.o e ao Cílliio J.:ali·ia110 o elo Mcilio
Ü~ i\flTOS ÂFI:ICA..1'.;0S r-:o IlRA Sft. 27

São Francisco, isto é, dns pa r tes n:wcgaYcis elo élnti go


Y-.A Pú-..i\J:.\ (y -aJJÓ, :i:,.;- uns que inu11ú:11u, iuuu<lação, om,
cm YCZ de g11,1ra 011 11,ira, o q ue se alimcnt~, - o que se
alimc11 1a rlc n111 it:1~ ngu:1s} q ue os Ye tlios c:ronisla!'i dia-
maram OP AR.o\ e os modernos escritores tcmc nelo os
Jll(1ianislas, uão os col'l'igirnm com Y.APO:\RA, co010
deviam te r 011,·i<lo os p ri111cfros Colo11isaelorcs 1 pois assim
ai i1da cliam:un os inclios e sern, des<:e1Hlc11tcs, des de Ro-
dé l,'l~, 110 tcrritorio da Dah ia, nté Co!t:•gio, cm .Alagôas,
sinfto t,unl><.·m os C.:1i-irís, es pantados J;'t pa ra as bél nda~
do i\Ja r~ nhão, e rncsmo os pó,·os amcrinclios <l a A mazouià.
O Caliio Pcni111nbur.a1w em n:1d a perdeu ele suá
opnl cu.:..,ia e cc1·t:1111c11tr. é o que mai s fign ra nesses uJti-
mos a nos cm q11a11los gloss,irios e voc.tbnl.11-jos nm a p l'll·
!>OS a olm.1s l'c lat ivas ao Not<léstc e no cx l i-cmr, Xortc, -
não se pode ndo cS("JIICt e r que, aprs:n elas eont ribuições
Y:1 li o~:i~ e nd luos.is ,lc Hodo lfo Garci,1, C;.1mpo!; Junior,
'l'IH·otonio I!ihcil'o, ...\!J'1·cc.lo ele Cnr,·:11!10, Rot.l rig-u cs de
Ca1·Y;tl li o e outros, m uito e muito ~e ha a conhcc~ r po1·
não d ito n c lll escrit o l fltC ch eg ue ac, con hecimento de uós
outro~.

A Bnhia oferc.).C no ilH"cst ig-:.Hlo1· mu campo mais


,·asto de .:1c;iio e de snrprcz::is, pois, :'l scmc lh,trn;a elo que
ele seu tcn·i!o rio clii'.C lll os 11atm•;dist:1s, que o cous iclc-
rnm cc11lro de to ncuncuci a el a ma io ria <las pl:rntns, elos
a ui m:iis, elos min,:rJ is, elos tcrrr.nos e d os cli mas <lo Bra-
s il, toüo o R cco n ~~l'·o ela Dahi:1 de To<los os Sautos foj o
ce ntro cm qnc se cbbo1·on a crc.itJ.o (la mór par te elos
Termos do C.\.LAO DR1J.S1LE.l1W.

Embora conhec::,1 mos os Caliics de nlgm1~ Estndos


nã o nos a,·c nlurnmos a cl,,ssifi c:i-1os no:'111 distr ibui.:tos,
motim porq ue os subordinamos 5s trcz !;l"éln<lcs rli,·isõcs,
28 SOUZA CArtN'EIItO

:l l'lranlumsc, Pcniambucn110 e llclticrno, rC'fr.r indo as


sub- divisões :.ios nomes tlns ~.!Tilll<ks cin:u11s1.:ri t;i;c$ admi-
ui~trat i\'nS ou pro\'iucí:1s, trnis só nos C'al>c fasc r cm rc la-
<,;Iio :'1 Duhi:l e acidc111almc11tc a Sc1·;.dpc, si: m co11tllllu
p rccis:1 1· ou ]imita r o::; chanrndcs Cnfijrs Rcyir.,;Htis Scryi-
punos.

Os Sub-Calücs, Cctlõcs ele Conc1Cnc11cia. Cal,ics do


Bacias, Culücs l'rnir.i1·os ou ~imp lc~mc nlc Calrics Rr:y fo.
,1ais que formam o C.AL..10 13..:\111.AXO s:'10 os seguin-
tes: -
Prime iro. CAL,10 PRAIEIRO, <b Cnra\·élas pura
o sul.
Scy1w<lo. CAL,\.O P HA IEI RO, de C:.11·a v(•las para
o norte a té a Dall ia <lc C.unamú.
Terceiro. C,\L,lO P l~ Al füllO, da Bahia ,lc Ca-
mo:nú at é a fó7, elo São FJ"íl lll'i'icO, ou melhor, Cairia J)a,
himw-Scryipu no, - a fon t e m:iis :illurnbntc rJc '1'C'nnos
Ifrasilc il'os 11ac se C'S lcudc íl l é o 111axi mo de ccnfo e viu te
<1u i lo111 dros pai a o i11 tcl'i.o r, - com algu ns Ualücs I'<1r-
tic11ltircs, corn o us de Esla ncia , S;io CI r is tov:im e 1'.fa.
r oim-Larnngciras, cm Sc r g-ipc , e um C(llcio-.llcsirc q ue
ú o elo Hccon cn·.-o Bahia uo.
O p1·imci ro va i se misturnn<1 o com o CaWo CupixúUa
e ,'.Hnbo:; com o Culrio Flumi 11cnsc.
O segundo oferece vu9ns n,1s regiões de mátns e nas
c.:.ncauc iro.$ de Dc, nw11tc, C<!llíl\'icir;1s , J \héus- llabnna e
'f acar!:-Itapir:1, sendo que n a ele I l11 éus- I '..1 bu11:1 ,·cm se
opcraml o a incms;"10 do Calr1o Scrgipuno e, cm pcq ucua
parte, do Cu.l ,io Nonlc1di110.
O tl'l l't:Cil'O ;1p rcsc n la os ma iores t csottros d e ,1!\ti:;ui-
dndc,, <lc 1·:tritladl·s e :id npla ,~Õ(:S, 110 qual p r clloinina o
Calüo do Rcco ,;cavo 1Ju/ii(1110.
Os M 1Tos J\ f'R rc.1.xos :,,·o BMSU, 29

Q1<arlo. CALiiO DO HE COXL\ VO DAill ic~ O,


Cairia :Uéstrc ou Cllliio Husico do CAL,\0 DR.AS!-
u ;rno.
Q11i11to. CAl,ÃO DO l 1'APlCURú , Co/,;o.Mcstre
cios Caiüc1J S cr ta,wj(Js, ac.lcuu e cnumc t"ados, inclui ncl o o
Calüo do:. ;ll·i naadorcs, o Caliio do:; C1·cadorcs e o Caliio
(ll)s L uvrador cs, - que é p:i r tc elo Cal(i(,J Scryipa·no .
. . . . Scxlo. C,ILÃO DO V,1SA-BA L!Jtl 8 , iuo!uindo o
Caliio dos l' rcutlo,-.zs e L m:mdorcs do Va su -J:urris; -
1111c l ambem é !la r tc li a Caliio Sc ryipa110 .
/:Jcl i»w. C,ILÃO DO S s rm ·1·01s~ Dll CUJLI ÇA,
que 'ie t.·s!(·u<l<.• 1111.! ns lli\·isu.,;, Ualii:i-:Seq;ipc~ <lo X i11gú
ils c:d>cccíra:; tl J 1·10 Uc,ll , i11cl n.iuc1o o Cuhio dos Urcaúo-
rc~~- - 1111c larntc111 faz }l ar k c.l c Calão S c1·y ipu110.
Oil11t·o. CAL.\O DO ~lED10 !;.\O FltAl\ClSCO,
is ~o i\ da bac:i;1 tlo !')iio F mn <:: isc:o, cxcch1aU11s a::s bacias
d u 1: r:i, 1111· t' do C-ont·ut c .
.Yu110. G,\ L,\o ll0S 'l' ltll.\ li'rAHlOS l\ AVEGA-
VJ:: J., IJ tJ UE UIU ,;.,O FH.\ :SCISCO, que infl uo uo
Cal1iu G'oll/110 e c:u Jll'CIU(•11a par te ci o Caliio l'arac nsc: e
l1ú l'uliio ,Ua1w1hc11sc e m ud ilit.:a o G'rtl<To Pia11íc11 sc, e o
Culiio No ,-tc ..:llinciro, 1.: 011co1Tcu<lo pnt·a cr.l'iqucce1· estes
1! ni.a h; o oitnxo.
Dccimo. CA LAO DO l',\ JL\G UASSú, - inoluin-
<lo o Coliio P aíloril do Ccnlro e o Calão dn s L avras Dia-
ma·11 t i11as.
1/mlccimo. C,ILAO DO NOVO l!O RJSON'l'E, -
ou das baci;ls tlUC n cam cu t rc ;,1 5 cio 1'0!1·,1g:u:1ssú e llo
R ic. de Conta s ai; vez.e~ at é ,1,; ll' a rgc ns <lc,;tcs rio~.
D11odccimo. C,11,.~0 DO RI O DE" CON'J'AS,
r1ue rrccl>c a infl uc 11cia do Cal(io Nort e Mi11 ciro 11.1.s pro-
:::.inü<latlcs Uas cx.t rcwa!\ de Ualiia-l\finas Gerais.
30 SouzA CAnNEino

Dc cimo terceiro. {j.AJ;J.O DO P ARDO, - qnc re-


cebe a inf111c11cia do C11!1in Nor/1.; Jlinciro n.t:,; proximi-
daclcs <l,1s tx t1·emris de l:nhia-?d iuas Gci·ais.
V ct:inrn qum·tu. C..Al.J,\0 DO ,JEQUJ'l'TK II OX11...\,
do C,rliio Surt e Jli11 riro 11as p r 'J·
l!UC 1·ccrbc u i11l'i t1<'lH:ia
~imi1lmles cl:i s cxln.•m,1:-. <lc I.;,11tia-) li11as ÜL'rnís.
Dcc i1110 <Jllinto. <..:ALAO DOS Al/fOS DE .JO ..\ü
DE 'l'llU - ,11,'l'OS no l'l'A!\"JlAE~l, - (JUC influ,·
uo Culilo Norte .:11-iuciro e <lig-crc r.om cstci- 'l'crrnos Ai-
mor~s elas h'ib11s m~ is ou mc•110-. M· l\'.:1:;cus.
Dcúmo sczlo. C;\L,1.0 DAS EX'l'llJDlAS St.:L.
ou Cnliiti dus .·llios de Jt anlwcm - Llllos tio ,llitcuri.
O quinto é, de todos os Ca/,;cs Scrla11c.ios, u 1aais
i11tc1·cssa11I<', o 111,iis coriioso e u mais 1·iL'O e, juu to :1u
l! ll:'H"to, :tprcsc11 la g-r:.i ude nu 111c1·0 ílc ma t rizes do C,,hirJ
l'rimit fro s•' lHlo o qm•, a l1·111 de se t"cn~s ti r tlt: 1'011tcs
i11ais .:1Ht i;.:as e q m1sc nada .ill('l'a(l:1~. gliard;1 a 111aior
topia de 1'crn10" 'l'upi!, (·H,i i! (ll'Olllll H:ia e c n.ia~ :.1t:c111;llcs
csc:11,,n,un aos co lit, idorcs de al~lit:g:1 .o:;, impcdimlo nssim
cp1c se pu (lcssc av;ilinr a riquc?.a <! a nUl11Hl:1J1cia llo
· Galeio lJflltia1w e tlo Cultio Scryipano.
O sexto f o lahoraiódo l'!Jl .quc se int~g1·a e se de-
com11õc o sclimo, ofc:rcccll(lo ora o<:> mcs~1os orn 'l'crmos
proxiruos ou d ifercu tcs, eom as mcsmns, outras ou di-
n·1·sas :.u::<·IH;õcs <lo quiulo.
O se l imo é m is tm·a dos 'l'cnuos clos Colücs Pc1·,1a m-
buca110, Alayow1.o.. Scryipuno,l'arniútow, Pot iyuar, Ccn-
rc11.sc, Pic.rn íc usc e até Jlloru11hc11 sc e niais do sexto e <lo
uit~vo lJahiunos, tot'uam.lo·se o m.i.is cli f i<.:i l ele il1 tcrprc-
tação emborn c!:i t~ dois ultimes ofcrcc;a m 1·caçõe!:i e mo·
clil'iqucm a maioria dos vo<.:abnl os importa dos .
Os l\l lTOS AnUCA~OS NO BnASrL 31

O oit~1xo sob re ser urna y;ir i:rn tc elo sexto, de que


mais ~e to rmou, e 1.uc se cstcmlc cm arl'<l maior no Bra-
!--il., pc11ct ra, enriq uece e modi ric:a o.e; C 111ri cs .1finciro$,
T'io11 íc11~t! e 1',rnr1111bucm10 e almrn da a rije za elo sct i-
mo , toru~rn do-!.c riquis'>i mo pelo c:01wu rso do 110110 e pelos
'l'cr110s que recebe <1;1f1 ncl c-.o;, p~1 ·n (:()11~! it \l ir, com os .10-
''º" e :ihtml:m1cs c•k•11 w111os 1lo Cohio ,1/i11cirn. Cl chm nudo
CALj\ 0 DO SAO FH ,\~CISCO, fa lado po r .ma is de um
qn;11 ' r, ll os B1·asilC' ir~, qnr: j;'t se rslc111lc no i1: lcrior ele
S:io P au lo como a l ill,!!llil;!Cm pop ular el e todos os E sta-
dos ..ituado~ desde l!Jn Lnt. S. ;1i1'i o Ei1u ml or.
O 11 0110 é o oil:m, qu" sc ~stcucfo ;1os tributn r ios
lla'\"t!!HW~ is do s:'to F r:11 :l"i:iC:O, rir,~ G1·:1t11lc C Co1'1'C11lc,
<lou:111;1 ~ randr:-. faix:1,; ;:oia n.1 :, e t:imbcm Y.onas pa ra en -
:-;cs e m;:1·:11 1hP. 11~(.'" p rn:,;:imas :': Clwp;11ln d:is "'.\la n;;ahciras,
('lll t· Uin seio ua~crm <'m eoi11u 111 ;1;.!"ll:Hi do Tm:ant ins-
J\r:1!.! ll:i ia e elo S011(l-Snp~o. d,1s baciilS elo 1\ raguaia e
do ~:io P1·:tncis1·t>, - ittflu indo ;1,;sim no Col1io Go iano,
, 10 Coliín Parlfc,1-'r. no Cflf1io Marn11hc 11 sc e ;;1i11 da no
Cet{,i.r, .lli11ciro C 110 c,tliio 11,u1rie11$C, de cr; os '!'ermos
se cu1·i<Jl1l.'ec para tt·azi!·los ,10 oi1a,·o.
O ll ctimn !iillicn1 a-sc Jlo1· tenrh•1· maÍ!; p:na a prtfc-
rcl1c;n pelos Tcrnrns ori n11dos el o Por t11:;uês on nprcscnta.
fcit,<in maio!- proxima el a crntl ít:i , sem que issn impc<:n a.
pcnctrm;Iio e :1 i111porl::1H'Ía elo qni nto que i: o domi nador
elos 5"c rtõc~ c11t rc n D:.u.: ia <.lo S ;"1 0 r:' rm1 c:seo e a F aixa
Lit vranca calc:1l;ul:1 cm cento e ,·i ntc <:u:!omctros do
lu.1·gu1a.
O umlccimo é o lnC$DlO Callio do Rrco11cm;o Bahiano
on o q 11 :-n to <jlH', :tlimlo ao sc;: u:1do e ,1 0 1crcciro, sofre
:i-; in /'ln cncias ilo qui11 to e ap rcscn1a :;r:mdc t!Óp ia de
'1'c1·nlos do dccimo, do dnodéc:irno, 110 d~d mo lc r ccfro e
elo ,léciruo qua r ~o e do Calüo Nvrlc-Millciro.

J - )!. Ã tlll(.t!<l)J
32 S o uzA C An~ r: 1n o

O rl nodécimo. 11:i o r<'-.ist in(lo t!Omo todos os ontr~


11 ;"10 l'C!i istcrn :í :11:iio (lo , p1i 11 t o. t·:11·: 1k r iza-:-.1• por !-il!U:i
'l'crmos p roprins. :!1~11 11:-: m1•s1110 de frh;ito t• nu lí fa .
O tleC'i rno IL't·l:1..·iro, :qw wr lk 11 111 f:111Lo pcrtutbatlo
ua s zon,ts pmxi rn as ;Í faixa lilo1·;11u ·a, {, 1· 1,·o de Te rmos
Amcri rnl ios f' ,l c ouu·os cio C11l1in Xul°l c-.1f i 11 cir o.
O 1lN:irnn qu m to np 1·cscnla 111:iior nLu 1ul;11\cin tlr
Termos (lo Col,io :\'11rfc:-.lli,11'iro L' tl<' 'l\·1·mos ;\ 11 \C'ri ndios
do que o d t l·i11 10 lcrrc iru. s1:ndo de nut;11· f(IIC rssc Ca lti 1,
0

.Ynl'/c .llinl'iro cm p.1rt f' se C'X lcnde pot· uma ~ r;111dr


un·:, 0111rt'm1 JH'rh.• ll l:1'111\• ;·1 Bahi:1 q 1u, l'oi iutcnlitacln
aos Bali ia no.<. nos l c lll p (I~ da C(llu11i,1 e• tl !!l'1!~n tl:1 n :\[inos
Gcrnis.
O 1ke irn o <1ni11 to. 011 das ba1:i;1:.; tlo sul f\u Esta do
u ~ ~1·!·t ,i1•s 11,• BL'lm on tl' .:ité ;\ il:oh:1<,;a . í·. o 1111:s rn u p ri-
me iro '{IIC se rs le11tll' ;\ :i:u 11:1 ti:rs 111 a t:1s 1• :t i SE! t•11 r iqu L•1·c
cm comu m cu m o Cahío Nurlr.-illiut irn e e111 pa rt e o
rnocli fic:i , i.'X<'l"cC IHlo a mho;;; f1 11 u;ãu d1· 1•l.1honulo rc.~ da
;1dap t:1<;:io ,10~ '11<-nu os Aii1111r/·:,; ti lill:!lt.!;!l'Ul popu.l m·.
O d1•1· irno sc•xto L, :ii11,la u 111t•s 11111 p r i1ui)irn IJltC' se
Yéslc no q uarto e i11,·,1, le e IIHHlifi i:a o ()<1t ,10 Copirrt ba
e o C:rd iit, Xorl c .l / i11cirn, torn:t nd{l tcn uos tlc aml1os e
t:111;\Jcm tl u Caltin l•'l 1,,11 i1re 11.1,c e <lo Ca!tío (,'al'irít:a p,1r:l
lcn.1-los (is zo1w:- l imitrofcs lfohia-Espiri1 o-S1111 lu- ;\Ji11:i~ ·
Ge mi~ e ;1 i11du :i urn:1 part e do Xorte th• :\fi nos Gcr;1is.

E:-i!ia d,i....sifit-ai;ãu, 11nc \': ri:1110 d t• lllilis (le 1ri 11 L'a um;
1lc c~tn clos e pc·sr111 i1.a ..; p i1t: ir 111rs. obcdcc:c c:omo todas fla
Li ngu..1gr m Popu lar, aos me ios e niío :tos li1ios n H:iúis q11c
11 iio 110s intcl'es!-1;1111 tl i~ti n~uir siui"io ,lca nll.! 11~ cad a pc~a
a c:..a.mi na r .

o CALi,0 no ll ECO l':CAVO BAHTAX O, - 011 a


li ngu.i~c m pop 11 J;11· df}i. :m1 i~o~ f úw,; tl<:> 1~m·o,rn1 e:1to c~u
0$ :\l rr~ .\.t·tucA:-;os xo 131:A.srr. :13

B,1hin. ,fo 'T'üdos ~ Santos e !)Nls ;1 r1·cll6rr:-i-, - Sa.lvadô r,


Vi la de S :io F ramis(·o, .Jag11:1r ip<· , 8;111lo .r.\ maro, Cn-
t:lwcirn , It,tJK1ric: a, Abr.n1tcs, C,1t l1 , Al.1g-oi11has, P ojú<:.ii
i\fata, '.'.farago:;ípc, São Ji'c li!\, )!uritíl..>a , C1·uz <los .A..lmé1 s,
8:i.o Gon ç..ilo, Feira, Ka:wrctlt, .A rntu ipc. - cic1ac1cs e
Yiln~ c~>.::l~, :ilc:111 ..lc ccntc11as dr. pO\"O:lt;1i{'" dentro, pro
ximas 011 <tfasl;id:ts tios ;u1tii.;o~ engenhos. tlos log-:1rejú"I
;i Ucir:1 do mnr e do!. t·ios e tios an11,hlos cfos ilha$i e
elas pra i:1..... - 11 11~ p rósperos e ull l l'(•S 11;~ maioria clcc,1.
,lc ut,•s. -- " C'.I L.\O DO HBCOKCAVO DAH L\ :S:(I
l's l(1 prcl i1alo 11 co11siilr1·n(:r1,) e o es tudo do:-; f ilólo:,!'~-
.,\ for1n:u_::io de ~c us '1'e1·111os obc dCC<"ll . no :,!'Cral. a
rc:.-'ras cl imolc1:..d l.'as. na maioria po:i... ivcis d(~ exame. poi!',
a ;.:r,ula1,:ih1 d:1s l ra11 s [orU1a(;Õ<.>S $C l:OH!.Cl'\"íL uqui e ulí.
ou siu,";o lt~,·r 1·:111s,1~ que ufio se pcrd("ram t oUus ua lni-
d içrm ,. m.~im ta1111Jcm capazes Ul· rl's lnli decimcnto .
C.:uu1.:11rrcl'ltm pa rn ele :
a) - tl! nu os tL·::i;,,lclos pelo~ Ci,10111,s;
t,) - k t·wos ;nnc r inúio!,:;
e) - lcr:nos ;J [ro-11("!,,:'l"OS ;

d) - termos ele crenção locn l;


e) - 1c1·n10., rcccbi<los de fó1·a .

O CAL,\O DO HECO:<,;CAVO llJ\lll AN'O oferece


elementos abu11c.la11tis.."iimos p.irn o cslu<lo <la B1:ol 1u;1i,1
da Linoua Po ·· lna11c:i·a '710 Brasil ,,os ittt N·essudos ,•111
qualquer dcllcs :-
d spctto ldstorico: -
a) - termos que cm ú.so o u tlc-súsn ,·cm desde o
Set!ulo XV I o.t~ !IG:ÓrO.;
:1-1 Sott7.A CAR::,JE1no

b) - l<' i-1110,: 11r:1ii! i1·0$ 1•x1:l11i.iYamcn tc mnl'itimo!<i ,


1·>:•·l11~ivr ,i._ tla 11a,·1·~;11;:io n ,· apo,·;
e.:) - lcnun;; ljlll! perderam :t!- :i pl il'.1~0cs e, nltcra-
.!Ps 011 11iio, 1·cccbera m outr.1!;.

A$pcclo at ·u6l: -
n) - termos <JUC não pcracrarn a ;u1tigui<laclc e
l"011tirn1.:t1n eom ns mc.snrns ou outl·as accp,;õcs;
b) - termos qu e .c:c ,·cm m od ificando OH mod ifi-
1·11 1\llo as acc p~(iC's 11 1.ra,,(:;,; do tt-1.upo ;
e) - termos 110,·o~ 1111 df' menos ,lc rnn sécm lo .
.-l.~pccto cnl(líto: -
a) - tc>rmos 1:ornpu!<.1t1s tk• ou1 ros portnµ-uêsc.,; com
011 sem ouxitiu de frm1C', hclrnns e l:1tinas;
b) - termos nxc.: l11si\',11ncntc form:1do$ (lc fo11te:.
l,1 tinus e b clcm1s;
e) - termos cxcJusiY:imcntc furr11;11lns de fontes
:rmcri nclia.s;
d) - tcrwos cxdusi v.:w1c111c fornlílclos dt! íomc:--
:1fro-ncgras;
e) - 1crn1us liibrido~ Jusu -nrnni nclios, 111so-afro-
!l('g'1'0S e :t1nu ri 11clios :tfro-ncg ros;
f) - termos de uulrns lin~ma:,; e seus hibridismos.

A nós outra n,1o ct1bc sitião essa tmcfa 1lc sugerir.


1,1csmo porque a. idad(• :--ó permit e: u 1:vHt!lJ1-,.;o d:1~ /c.hG;;t1.-;
p;n.a ta is t'M11tlo~ t' cl :1cida1;i"to dc,!;1.s p,u·a qth: outros
coonl<:11eu1, aiml i!it'll l. ("t)JTi,j u u1 e d ispouJw m os 'l'cnno-.
i t-;

11:1~ du,scíi convcuien tcs l' em orlkm ,~!l°a bélica.


Os l\I1Tos ..U·mcA~os :\'O BnA.Srr. 35

Xi n!!":1<> m cxl!·:rnhr 1•l!n 11 1i'\ r mos 0Af.J.Í\.0. r.m YC7. rl f'


Lin;~u:1. Dia\ r'·1r,. & .. :10 (·011.i1111l o de Termos proprios :i
n·~·iii n. 11 (' 111 TBTDT08 no que di~ti ntamcnte se
1111 1:i.
1·011hC'<'í.' 11or \'01•;1 \111los. C'XJH'<'S!:ÕC.<;. li\•;uçiiei-:. f rases , &.
~~g uimos. ll ('SSC p:irticnla r, a :ileni ãcs. ing-lcses e
ameri<'n11os r.. como ('le.<: , r:ntC' ncl c rnos qu e esses •rcr mo<:
~:rio C"io l, ons rpTan to os j:í in r>Q r p m;Hlo<: (1 Li ng-ua <l<'!-r1f'
rp1~ SC' t:('ln li C'<;:i.m s n;-ir-; o ri :.?C'l l.S. PSt(' i;nn on uiio rllr.io11., -
1·i;mrlos.
Como r lc>s n•lmit imoc; q n(' <lnr -.: fon t<'c; r on (·orrf"?l?
p :1 1·:1 n cst.u<lo rln Ç .\ L}\O: -
a~ -· a f,i n:11111fJ""' Populrr ,·. 1:a ri u nJ ·"" inr.ln cm ,1 .;
'.!i ria'i;
h) - o F nl/:. f ,orc, ouf; l1r,1 <'l1:irn,1do ' 1 a11ti ::m id nrlt~!-=.
"1 11 11,: r;i fi1·;1s ·· 011 "nn t hn1i,1:i,1rs. p op 11l:1rf's"

Qn nn lo n. L ingu ngcm Popular, l imiftrnio:no;; Ião :-,)


:i C' •.-.;hor: ;H·;\ 1lis1.ribni<:ão 11os Cfllfics Rcgionai1; con:--.titu-
1ÍYO~ do CAL.\ O P..\HTAXO e a apresentar m; fonjcs
d" <·la:-..c..i fiv:ll~fio <lo C.\L.\0. S ER:G lP ..:\XO. Js...;() porqt1 1•:
l. 0 - 11 N1<la 11111 ilC' mi.~ ~~br ,· ircu nSCl'c,·cr suns
;1krn:õt•s p .ir11 th f;i!os 1· J'(·11 01 ;1r11w.: ilc mai~ imcdiat,1
\°t!l·iíit.·" ~il o ;
2.0 - (1 Ílm yfio do im·cstiga<l or se opüc todo c r i-
lcrio tlc t·sli cc:o de dussific.:,1çõcs ;;i:ra is. ou pn.rticul urc:i,
quan(l o lhe r al ham os meios de ,·cri fic3~ão neccss ario:.
a j11stifit.•o<_:;°io das con clusões ;1 qtu• chcg-a;
3.0 - nfio pre lcncli.11110~ <.fo.>t-ribuir ncru clnssifi,·;n·.
i,; ,,rnio cm snal) <ii\'isõcs historico-c nlln.-a is e cm .sm1s suh-
1l ivisôes !c1.,.it n1·iais, o CAL4\0 ~Ol\.'PE-DRAS1LE 1RO ,
110 sen tid o de fomentar, cm c;i da E st<Hlo, o mesmo ~·11
melhor i.:ri tcrio <lo que o t-eguidc, por nós p ara o CAL:\O
!::>OtiZ/L CAk~EIJ..O

B.AllIAN"O, pois ~cri :t :lYenb w:i. :i tcntat iY:i de foz.ermos


o mesmo 1wra Ata;ô 11s, P<".rnatnhuco, &., e ainda mais
loncura o cstabclccenno~ 1m 1:1 ch•:~ iíi c:i<::io ,lc clct.nl h<'
que abrangc~sc o Noi· tc do Brnsi l C' ai nt1a. p iór ont ra
que ab r:ing-cssc o ;1n iz in lc iro. - o que nos. ~xporia .i
<'ontest.açõcs i-,1sQ:1,·<"is C' (1(' 1ndo j ust:1s.

Qu l'lnto ti o Folk-lorc, prornramos intcrprct;-i.Jo como


sen<lo um mixto ele: <·on licci mrn los filo log icos, histori<'O!i.
psícolo:;icos. ctt10~.! Tnficcs, &.. c:ibe:ndl)-lll)S d.l zcr ain dn:
1." - 11iio sornos sequai. uern fi!i.ado. nem p:trlida-
rio de qua lqn er <las cliamncl 11!- 1: prctc11.-.a~ rsr.oln.,; bi·(I si-
lciras, nem HO!i obrigamos a :icomp;111 h ,1r "c.-.col.1 cH r o-
péa" cm :is.<.;nntos de F olk-l cHc Bi-:1:,,,i}c i 1·0;
2.., - nnm cn mpo rn11il·o nrnis v,1srn de tradi~õcs,
cu joc;; ·v éus foraJl\ npcn::is l ('\";1 nt;ulo:,;. - e jc;;c;o mr:-mo cm
ponco, -- por ~i11:1 n orlri~ n('s. Arll1111· TI:11nos <' ~ i! rn
C.irnpos, - co ,1 sic1t,1· :i1110!-. i:0111(, pr ill 1<'i 1·0 <' ni:1is ll<'C:t'~·
sario problema , a ,·ccomposi(',lcJ e n 1·,·c0tislif 11i,;1io ,fo ,_
Mitos Brosilciros 1 paríl lJllC se len ha. 1lc um lado. ,.
Cic11cia. Jfra silr.ira, e elo om ro, a .·1 rf c Rrasilrira elo Foik-
lorc, i.mlepcmli::utcs (lc pn r;'ldi:;mm:.. <l c ,:c~i·i\:-:; e de hh':ag
gcralmeutc impro11 r ia.s t ' ;Jl1~ \ll'<l.1.<;. ·
CA PITU L O II

FICHAS FOLK-LORICA S BRASILEffiAS

Os cstnrlos fo l k-t oric:os clc\·cm ah•uclc r .í duplo fei,;iio


1!c int crc!;."iC''- nat•i()l1;1is r nni,·rr.:;ni~ . pa.r.1 o q ue, ;ichni -
tirla il t/1ror;,, '""'' malic<1 ,1m, riclns , {, 11c1:í',s;11"io i,.;c a
m ndifiquC' ;10 p on to ele t 0n1:1r-~c 11t il no t·onhl't:imcn t C>
si11111llarw(1 dn po\·o e dos cl(>mcu tos r: H· iai.._ '1 c Vit d é\ Pniz,
<·011!w1:i 111t•z 1l1, !'ssc bHscado 11n Pre> -hi:-.l 111·i;1. n.i IJ i.,;; lorl'.t,
11:1 C:cri;!l'a l'i.i. 11 :1 Et 110;:r:1f ia . na Et:10!0::ia . 11.1~ C ic n -
•·i:ts '.\"nl11rni s. &. 1 1lc rno,lo a se poder imp r imi1· um •:a-
1;: ,·11',' 11,· lia l:nl!;n sist. (' 111:dizail o e in1.rli:;1'nl1· r11 1t• t. orn~
Lris l'SI 11,lr,s ca paz.e~ tlc ofc n?cc, 1·r111 n 1?X.t111c lo dos os asp c-
1·t0, rl:i i11 vcu•:fm. ,la insril',11;f10 e ,la im ila1:fio h1rn 1:111:h>.

A Ciem..-ia t' ;1 Arlí' cio Fvlk-101"1\ Bra.,;; ileirn :ii nda


cstrio na f:isc nu lirn rnt:tr e :1 cnn l1:1da , 01·n U:.iuUo lugar
<t l ntns cstercis c rn torno d e qllc!<.tõc:s r iUicu lns, Ol'a a
infcláes e inisor ias dclusõcs de "cscolns'' e ele " mestres'\
ora a tliv~g-;u;õcs e c,:-,:: íbi Gõr.,;; que 11iío S{! ;1plir;nn ao nos;:;o
meio, - h:wcn clo-::c as.-.i m o I3r;L<;i]ci ro n:1 i11c:1 pachla1le
ilc se r o or il'ut.al~or, com O'i C"lr rnc ntos qnc te m clc;i ntc
dos ol:1os, ela Cic11cio e ela Arte rln seu f> l'Op rio Foll:-lo,·c.

I11te li;,;n1l•1lt.c. - por defeito de etlncai;f10 cic11 til'ica,


- n u11<:a se ;i bt:ic:011 a inenn tesl :wc-1 e- Yrn ln dcii·n llC'Ces-
~i tl1Hlc de N! rc:'i tt·i11 ;,.!' ir :1 au t ori d a1lc d e t·<Hl a F oJ!,. ln r i),1a
a :-.1'u propl'i<, 111cio, isto e, .10 t cni loi- i0 ,•m 1111 l' Yi\'l: u
e cm <p i e ~e famili; n •isou co m o tonhccimcn1o vnl;;ar da
38 SouzA C1.nxr:1r..o

n;l. lu r ,11s e snri:i is, - p ois :1 il nslr:i<;iio não !mprc r:-se


co11L1do com :is m ass:is, 11rm d:'1 o '1 il'l"i1o (lc imr,!11·
r.las:q'ficr1t;iír..~ fumlad:1s rm i11fo1·mrs ;1ll1Pini. r m:ilcr!al
m11i t:1c; nzcs 1l 11 Yi1loso e até, não r.iro, :i!ri!Juitlo a fontes
di\'crsas cl.is riais.
P ar3. C\'ilt1r CS-"a.c; ex pl osões ele "s:tpicncia" elos Poll.--
Lol'islas cfr. /Ji blin/('('r,. rs!,1heict,:amo.s, - rrYig-01·:1111lo
.issim os rumos q11c a Cir1w i:1 n ccc<-si l:i, - (! IIC a :HthJ-
ricl.,dc de c;1<l:1 m n lim it;1.!':-r n se u cil'culo. ú rr~iã o .,m
que su:is ath·icl nrks se m::11ifrstn 1·em pc~o;;oalmcttfc, sc u<lo
qnc :i r. conclm;iír.<;, :is d nnfl' ina s. ;1s cl:i.ss ific:içõr.s e :1!-
d<'tr1·min:,~õr~ ~ó se cl c\·c 1·ão rcs lrin zír .1 esse .imhicntc,
cmh{i1·;i que os csltulos se C'l-lr.11clmn. - rmno i;cmprc L'
.1c o11scllm Ycl, - n tc rrit nrio.<; ('11rnkr11les, SC'lllClha11t rs
ou i:;unis no srn1itlo ,1c se rst nl>clc<'c1·c111 ran!-.as e cfoilo:;
e se pocler aux ili:ir os que se e n t rr::n rern :i mesma orcfom
ele ol>SCl'\'tHJ1ics, de pcsqll i7.:is e de cstuclos.

Depo is ,lisso f hrrn lrrnpo de 110~"º' Folk-Lori,;t;1s


se co11 ,·cnc•crcm cl.1 i,~ntilicladc <' ela imp ro fií!nidaclc tlc
seus excessos ele "cu ltu rn'' busrando parndig-mns e Y,l·
r ian tcs :'lqui e nlí dai- p1~1;m; fu\k.Jol'ie:ls, com o !'ii fos:-.cm
al\1cios ii n~;1li1laclc de serem os molh·o; folJ:::.Joricvs
pass ive-is de crnpc;ão i nclcpencl cnte cm p on1os at é :;co-
gra f icam cn tc nntipodns, p ois n ar/e pnp rdnr n.iscc <le:
eaU!-êlS aei tlc ut.:1is comuns a. tocfas .is tcn·,,s e a toclos os
po,·os.

As dcdu~õcs <111c tirnmos da teoria ,los ciclos s5o


tão si mpl es que p:issarrmos n a pJ1licn.la!- no Ilrns il, 110•
t:tdnmcn tc no Norte e cs pcc ia\ 1nr11lc (t llahin, pelos N l.·
r ac te r is ticos tl:is ficlws que <.lc,·cru :icornp.inhar as pci:as
fol k·loricas.
Os :Mn os .Arr.tcAxos ~o Iln,,srL 39

As FlC!f ..\.<; FOLK-WRIC.1.0 T!R.1SnEIRs1S,


1wlo mr1ios as ,\ '/Jr/1·- !J r(J.~i!óra_ç e csprr.: ialmcntc :is
J:ahi,,m,.-: , - 11cw·m, s:1lrn :ilµ-11 m:t :i mplia r;ão ou rcstr i
ção, sç r m•siii1 cu:1<= li lt1idas e dispos\.1.s:

1 - 2. AI<EAS DE C!VJLISAÇÃO,

J. li i~toric:l
2. Contcmpnr=i nc:l
3 . )I EIO ClCLlCO
4 . A:\ID IF.NTE CICLICO
5 . T ITULO
G. CE:S E GO

7 - S. P E fcSONAGE ~S:
P r in1:t r ios ou prin c;pai~ 7
3. Sccun1brios 8
O - 10 . F' EIÇ ..\ O: . . 9
Intt•l!r:i,I, prim itiva ou pcr fc it:i. ? 19
J!i111cl ica ? • .
I nvcr~a ?
Po r c:dc.-11s!"10 ? 10
Co nl dispersão?
Com a11lk;1çiio?
ll. A nGU :'.lENTO: - Sim ou não? 11
11. Cl Cl. 0 Tt:\J..;:nc o Ul\ IV l·: RSA L 12

13 - 11. CICLO NAC!O~AL:


13 . De rclnç~o . 13
1•1 . De fom•.i.çiio • 14

1~ - 17. CICLO ClCLOPICO:


15. Ilr:isilciro-Am crindio . . . 16
40 SOUZ.,\ c.,n XtlRCJ

lG . Drn.~ilcii·o -Afro-ncgro 10
17 . Drosi lciro-Est rnncciro 17

18 - 21. CICLO DOS TOTENS E T ABOS,


18 . Amcrim.lios 18
l!) . Afro-nca-ros 19
20, Brasileiros 20
21. Estrnngciros 21-

?t'J CICLO LC1'ER,\ tlO :

22 . Ciclo Sub-ciclo 22
2:1. liXPOSJTOR 23
24. l\lc10 <lc cxpansf10 2-1
25. Cole tado por 2f,

E' <'() 01 1:tis iir.l,11.~ <JllC o cs l 11do <lo Foll;-lorc 1:rtk


srr !cnt :-nlo cicn1ifi('.ltuí'nlr, 11 iio só par;i 1·1·11ov:u.; ãn Cc
· g-r.1n d c p;1 1'fc d o lrabnll10 j ;'i fo ilo e i1 1kq ircf;11lo .i~·
n,ais da ~ n~?.(•!- pf)r si inplt•s (l<:lh(;rio, cornu !;1111bc111 p,ir :i.
clit"i;;ir a lllCH l al idadc n a cio na l i10 111csmo nn cm ·nn ior
1ü,·cl da c11ropé11. e ria 1wrtc-a111crü•a11a no toi:a ut c :'\
,issunto., ele A rte Popul<1r.

,\Rll.\ S DE· CTVI L!SA(:,\O.


As orr.11s de r.ivilisaç,;o de cp ial q ur.r p:ii~ s,io, prc-
s1mii <lnnum1c. prr ,Jii.-.lori1:ll ~. T, i,,;l nrir 11...: e ft)ltfr·111pon111('f1.<: .
):os pui1.c>s ;irnc1·icano~ , a ch:ilir:. aç,io Jii,.,f or i cn f ;1
mesmu c:0)011ia l e a ·co11l cH11,n n r11r", n p ri.sl·irnlcpcudcnt:ia.
No Norte do Brm;i l h a trcz arcas hi.~toricas, ou :t!S
qu:t11<lo t"Jlaruos do Caliio Bmsilc1f'J :
nicsmas j.í c¼ postas
{)s, ). f :Tos ArtUC,\NOS :-:o Bn .\ S1L 41

I. ?ifn rrmhíio.
H. Pcrnn mbuco.
111. Ba hia
g , (•on11,h. !.n1dn p;u·;1 1orlo
1
r•i iz:
· I V. Rio dr. ,fanci1·0.
V. Si'io Pau lo.

1
•\ sn )di\·is:;iio d:1s 11/'í.{1.ç his! orir" s l' m fl/"r'fl:, rr1J1f nn.
?>m·a11c11s não fnz rlc-s11i!; as ,·t•rd:nlC'ir:i !'. r,rr,,s rir:/ic 1r ,,;. ,
clC'H nm ili.i ~irn qn' s" pfül( T:'1 da r n r:u,1l<t11('r E ~t:ulo ) fu .
ril imo. r ..r1•t 1> n :\f;inrnhiir, 1• 11 P,1r.í, r. d os C'r ntra i'-,
som t:11!c> :i ) í im1~ C: r rais, pois os ti r;1 <los clcs.<:.c ról a pr~-
s('n1mn m ai-; rh~ Hm;i m·c11 ó rli,:a, (1 \1 por n:"m hn,·er n
1-i1·i!i..::lf:ii,1 n! i11g-idf'J tu<l.ts :is .. :<>!1·;r_i:; ;1 1m,1·i n,li ;1s. on por·
rp<'. n ws 1110 ;;!i11 ;:i11 tlo :1 m :ii01· par ti~ rlC'.l:i s. ai11th im-
pcr;1 111 tlu;1 ,;; <·i,·( liiia1;i'irs. - 11111:i '111;?C1. <' (·nl1m i.1l " 01111·,1
(•Oll!Plll pn1·:1 1w:1 t lí' (':l!NJlléSC',
o n·is rr, ,1lr m 1101·(1 11 cm, '-iÍo. nni~. ;\.<; ~r:nulr:S <iiYi-
;\.e;
-;Õc s pol i r i1·;1.1; 1•1 1 tc1-rilod;1is <·omp recfülidas w1s orN1.,
his fo>·i1'f1.<i:
f! ,,,11·:H·le1· iziulns JlOl" ."i\'I\~ r.idn.,· rrr1ir111 (1Í.t rir
Ü ll(111 n!/CJ11 Ptqrnlri r r dr. FnU.,.lnrr.
Es."in ..: ,1rm~ 1·011ln11po1w 11ra.ç 1cm .,~ 11 1<'snms dcno-
?11 inaçõcs doe; E st ados.

)rnro crcuco.
Ei n ~\ul!·ornln~ia. como 110 J~sliulo flo Culrio R ~-
f(io,wl . .:1 regra tl<i .t\lc.'-'a"'lrc HQd rignC's li'crrcira (;ili ,~ s ·
j:í r-.-.:ih ad,l w1r E. lfo q Ul'lfc-Pi11to) li:'. o r11cio cfolic r,,
1•11:1·<'1.i n to ;is 1:f'lllr:,l is:H'Ü<'::i (111!. ~ovenios colonktis esta-
liclctcrn.m oufru.<; ,11 ci(J.~ ;:irlien,<i: ail'IH tfos borio.~ {lu dni.,·,
1111 ;int~i,;, ·vayas ricfi1 ·11.~, 111,dt(J.~ ridico.~ e friixas ridirns.

L .Assim lem os, com o. meios cidicos :


B o uzA CAn :,;i: 11<0

n Bar. ias fliw in is. on s im p lesmente T:a rin,ç , ela fnix,1


lil or:i m·:i p:lr:i o in ter ior. pnrlí' wl o srl', co11 foi- mc os ('a·
l'í1Clc 1·isfi('OS ilo Cllf 1io Rr:1io flo l:
a) 1ir,cio.e: isolnrlr,.<: dos :;r1111 rl r.~ (riln,l oriQs rio A.mn-
en11r1s.l:d como tem si,lo <'Qnsillcr,1d:1s a té :1gnr:t pcl ns
A11trf)polo~is tas:
b) bacia.ç jsnlr, ,J,, .... c·nm o.t:. nnmvs i1os <·111·:-o;; cl ':igu:i,
mC's mo tJ llC! os rio_c; ~C',iam cmn1111;:; a m ai s <lc u m E st:iclo :

e) gr,qws dr ;111 ri11 ...:. c·om rnn,1 sr', rl1' 11 omin nr;:i'i.o
1·ommn a tncl:ls , ( "01110 110 r,1 so k1 J1i:m n ,lc ,Yoi·1i Tfnn -
Rf';m ic) . on rom :1 llc110min:i c;iín tlc nll,M rias lvlf:irt.~ lim iJ~.~
(~orno l:i rnbcm nor. \":l:-.os h:il 1i:111os •lc nlln.<: d r. .Truin dr
T i/w .ollos de l!anlwc m e alto.-; de l 11fo nl111rm- alto.t dn
il [ ll Clt ri) .
A cxccç~o (lo$ :1mcri 1ul ios 1 os " rahoclos ' 1 clc.t:..,M.
bnci:,.<:; dc,·cm ter nomes lnp'.,; r.nraetC' r isfic·o~ cm 1• :i1 ~,1
1unui11cia. cirlica. Em rcgTa , ~ó nc1•cssit:1mos (lc q11:1t rn
llcnommaçõcs:
- lap ,íias, no :\foran hrto, n :i ,-\m:1zo11 ia. no li. Ia!~·
G,:o~so e do r::'-'r idi ,1110 50 p:11-a <is ele l'.!T:\'.ls 111;1iores
lle nt ro de Ooi iis;
- fa barht.,:;. desde o P ía11 i .i h': o Ri o tlc ,J;m~iro.
i:1cln i11do p ,1tfo · cle ílf'l i:'11. e :'l l'c;!i:1n 11<' :\lin:i!- Gcr:ii~
sc n ·i cl n pela n aY!.'!!•ição :t ,·;1 r or do S. F r;mei.'><"O i
- cui1,ira.,:; , cm i\Ii11as Gr.r:lis. Sfto P nulo,. Parauá
~ Santa Cata r ina;

- guáscas, no n io C r:1111lc do S ul.


II. F(lixr, liloi ·am:n 011 ~irup le!5JnCll tC Ulnml , da
i.!O:;! a <ilé o ucl c e hc;:al'atll os l imi lcs p:·imi liros 1las C:ipi·
tanins ou Do11a t. .ai· i.1s no int ('{' iol', islu (:. ora1c mais se
a.ccn luul'am a::; inil u cul.!ius e u cruzaweuto ele por lugul::·
Os M1Tos AFmcAxos xo Bn.\stL .rn
ses, :11ncrirnlios, arro-111•;,!Tos e, .itd(lcnt:ilmrnlc, cc;p:\llhúis,
hola n<lc;:cs e fralH:~!icS.
Ncssn faixa cidica h:1. urna l,!'ran dc Ynricclac!C! <lc
ambientes cir.:licn... Yir~cns de qualque r r eferencia <l os
cstucliosos do J~i11:;11a:;cm Popular e <lo Folk-Lorc.
(NJs Jn f i~ns cap itan im; ele l lbeus r. P orto-Sc~u ro
essa faix,l era de dez lcg nas).
11!. N1tcko de Civilis11çi:o, is to éi uma bah ia ou
Ulll:"i regi:io coberta po1· um :~1·:mdc numero <fo 1:11 v11 .,;
e de ambicnl!'.-. ciclicos lâsforicos, mas todc,s pro:xi mos d::t
ôdacl~·ccnf1·0 ilc nm:i. arc(l liisloriC<J, - sendo ·1.,•nfjll.'I
ciclicf1.i: :is anti!.!':JS cidades, vilas e pu\·oa<;ÕC''- qnr aincl:t
g:11:u·da 111 cos t um~s e :ispce tos e:olonia i,;_
O ~11,chn de r:.il:i! i.wr,;,io é r c:;islíldo c:orn llll!,l deno -
m i11:1e_:;°i<1 c::n·r1 ctcrislic:.1 n:u.: i1mnl 1 couio J)Or t·xernplo: -
nccoll l·arn, Gu:inaLara , &.
I V. .Y1tdco.-. cicliro'- , on as capitn í~ a nti:;·as e nluais
<los E·:-it ;l<los on 1'r rl'i lo l' ios: ·
n) - N'11cl cos pcrc11C8 : ·- Recife. 8ah·aclo1·, R io
<lc J uuciro. S,io Paulo, &.
L) - Xucl co~ 1110<1,:nws : - Fort aleza , Aracn j ú ,
Belo H o\'ilonlc, &.
e) - Nuclcos r.:rlinlos: - S. Cl'islovam , em SC'r·
~ipr., Al.l;;ôas, cm .Al ng:(ias, &.
O rc ~i!- h1, nr:-ilc 1•:1~0, limitai·-sc.ú .10 do nome da
l':!pi lnl a ul ié,!"a ou moderna como s cn clo o meio ciclic o.

Al\!13IENT E CI CLI CO.


O lugar (cicla<lc, Yil:"1 , pomada, &.,) cm que se
ouve a pc<;.1. fo lh-lor i1·a ~e p1·c~snpõc ce ntro dr: 1·cflcxiío
de nrnilos ciclos (t,/1,·.fori('os. pelo qn c tem o nome <le
r.mb(cittc ciclico.
44 S01~1.:\ C11n:-:r.1 rto

Eso:" l'C':,!i,.; tn I• 1111tiln iwp111·t.m1l(' para ~e p recisar


:is inflt11•11i·i:is t• \': 1r i,11:;w,.; do (':diiu (' tias Giri;i.<:, <'OlllO
1.Ullh('lll ilS do,,; 'r1•r1110•, t!tl 111, ir, ri,./ir,,.
Sikio Roml•ro •11 1;1~,, 11n1w:1 se· 1•:,;1 11h.'1·c1 1 <lf' l'C'.!!i~t~r
O lUf/(1 1' t/11 /·trs,fo, llf) qfü•. i11 rl•Jizllll'\lll'. n;'io ,~ ~;!Hidu
pC'b 11 1;1· ,11·i,1 il o:- F 1,l l:-l ,or is1:i s.

T f'flJ LO.
Par t ii· u!ariz ,11\a :1 c11·n1 :--ul, pu111os 11,• ,· is1;1 ,lc intL··
rcs..1w historico. ~('f>:-' l'a íi t:o. & .. o litu lc, da JlC~a foi!~.
ln1·ic;1 é 11 qnc !,e eb1t1 h1 a f n,,Ji<.•,fo, pnis ,', c·1lll1 (').Se llOlll <'
ou li/11/n rp1c ela ,•, 1.•on hc<•irl:1.
Rclluiu l:int,• s 1•ri .1 rl:11·-sc, 1:omo l ilnlo. f/i.d11rir; 17n
('ti<, e do (,'11f,i . rp1a11do ;1 " historia" j;'1 ;.. cm tal caso.
t r.:ul i,) io. ,\~im hasta 1p<t' Sl' rcgisk: - n C,(11 e o Ca Jn

O ge11c1·0 de :ll'/~ /Jr,11nl1ff, l:1 w;:Ldo tlcpois 110 fil11lo,


irnfü•aní ~i :1 pcc;a foll,-loril:.l (, <'lH pros;1 , cm ,·,•1·!.,.1. (' nt
nrn ·;\1•;1. 11 11 si lr,iln d1• dn11<.;a 011 :,;i é mixtn.
Em ,·c1-so, C1111iu /'UJmlffr e P oc:úa /' op11lor:
rimario. tlc:,;,1río, :1-IH·, 11{l\:11 , c:,1111;iio, hit10, rt•isilllo, a pú.
logo, úuto, por:111dl1 ' 1;1. :1 di ,·iJLhn , t·hC')!.: H1;,1. sr.1·c11i1ta, &.
E1r1 pro~a, C1111/u l'o1mlar: - pa1·(1:.w la, i.'O lll o, lcn dn,
ililit do. ndit;..''io, 1·ifiiu. p1·0,·1~r bio. crn11ie1, &.
Em music:1, ,lfo ..,ic,, l'o1mlor, nü o l\c°1 ;1plicmla :~o
C,nito conto ú /M11'>·1r. e 1:.11111Jc111 i11dcpcmlcutc.
A /)(1)1r(' P,qm/1, ,. ,·. as vc:t.cs 111a \s exi~c11tr P pl'tlc
o co1u:ur...;o ,la p ro-;a , d.:t po1•sia I' d,1 rnm, ica: - s;.11ullil,
con tí. 1.: aterl't (• , ja1· nrn 11ll:'1 . 1· hl'~a11,;a. & .
Os :\!no.- Arn!G,\':'-0~ :-.o I3n.,sn. 45

O Foll>-Lorisfa und:i perde <' Ili rcgisf:ir o 11uc po,lér


sohrc ,1 D11,1(" / '01111/rtr_, m<'.~mo que sem registo n ão sc)a
vonipJcto.

Os prrsrJ1111!JC11.~, pri, u: ipai,;:, e sc,:ttnd:i r ios, forne cem,


prlo con ll l•e: im<'n lo que o ]i'olk-lol'isla dn,·c ter <lc scl1s
h:1hi10s. uso!oi, <·ost nmc.,;; e ntri bul os. \1111 cami nl10 parn.
{·.,;lttndo eles cl.tro" on m11sca 1·;id()s. tlct<!rrnin:11·, prc,· ia-
111c11lc, a f,Hdc r.idi1·11 111:1ic: pro,·.1\·cl (t•111·opl·a, anicrin.
,1i,1 , aínHH';.!l';l ()11 hr;1si1C'ir:1) cfa pcc;:i cm cx.imc.
O F'olls-T.oril->l.t rlc,·c sei· ,·omo n fi,.;ico e como o
•ptimít·o 110 cnnipo 1l;i (tb::c n·m;ãn e <l;t cxpcrimcn ta ~ün.
,h si 11t1•se e el a m1;ilis1.•. ,fa cc,mposic:iin e d.1 dccompo-
.;ic;iin cl.i 1nat<' r in. Oi. pC't·sonag:en~ t c111 , p:u·.i cl<', a
nws111,1 f: 1nc;l'io <los element os compo11 c11t~s <los co rpos.
~~o ~ sn mcnfo nccei,;-.a1·ío i:ontc11t:ir.s1· !' 111 ach ar os
t!T nJios n que se snbor,li11rim por su:1s af iniLln ,lcs. Tsol,, .
lo~ ~ o t rabal ho mais sc;,:-111·0 ,lo h<•UW111 de \:iC111.:in .
E i por l'~sc tra ba lhr , de id1 uti,iiwrcio tlns ]Jrrsom1 -
yc-11s CJ llt' umitns ,·czt:'s ;,;e vlw:.;:a. st•m mais cxautc, á
''patria" ou "palrj;1~" d.1 pC\il foll>-lor il'a.
J ufdi,:m('n te os 110!-srn; Folk-Lori:;tas no geral se
:llhci:m1 aC's r:ir;ic tr1·i~ticos ,los pc1-so11;1gcns <' fo;,;cm
"C'.'- ('Ola" an1111;:111tlo proposh;i)cs llL•fostas e <lcwom,trau<lo
i;,.!'11 1w:1u l'ia al, ... olut;1 tl1.· .,J ,<.:.~ l(llfo.~ /Jrnsilct'ro.~ .

.,.\ssi111. p1it· L'Xt'HI J)l o, h:t l•"o lk,IJOl'istm; que <1izrm niio
haver lub1>,,· 110 Br;isil <': puru él<':;, srrnprc que 1!unrn
qnalctUCI' 11 11ístoria. " :qmrccer tübo . .i peça folk-lorica é
umn t"nrii111lr tlc uutra portug ncsa. ou mesmo cnropéa,
ou ns:n tit-;1, pois, L'tlh'c nús. o lobo 11 iro11 l-obishnmcm
S Ot: 'I. .\ C Ar,. X 1: J n (l

e (n n rc;.! Íiio bnhi:111:1) o lobo é s11h,1 i t 11 ido 1wlo q11ili:11l~J(),


e ( ua minci l':t ) p elo bir.lio 1w11g11 i'.;.
Q11 crc111os po1· a l'm p o rss~ 1::1so do }ôbo, <lrs:r 11 iuclo
:t!';-SÍJll n Cl'l'O desses F'olk- fJor i.,t.Js t: s 11;1s com:lusúcs !-Obre
o r111ib,rnr10 e o bicho 7io11!J IH~.
D can tc elo yurmí, e, porlu:;uê!i não l"f! \'C on 1ro nome
p:1ra lhe cbr siniio o ele l úfw. r., qnase rcstl'itn ao ne -
collcavo Bnlii:1110, o :1Cro-11r;.:ro 01111·0 11<1mc ui'io ::dio n
slnão o <lc i;11ib1tn!Jr,., tot1ns lrc1. a i1!cla c1n m;o, pr(' llO-
min:111clo ni:!is o ele lobo e m<"nos o termo da L in!.:: 11:l
Gcr:i ! ..Afric:i.na, ('!,,;IC r1 1ia~c ~ú cn1pl'c;,?:tdo p:1r:1 in ili(·:t r
u r cmanc-sccn tc da mi iol ogia angoli:sa 110 nrn sil.
Xo rn:i. 1. o 11.1 ,1 [n!!(I de l1iho, (Sol:1111 11:1 liccu.::t1·p11 111 ).
rc~ist:tcb pcl;l n1:1iuria <los noi:iuitu'- ,lo ~1·1· ul o pa!'-.-:;!ldu
cm todo o huhi t11t do !/lltmí, th•,.tl c n<; didsa-. rr,rn o
P :trag11;1i nl é o li lor;1I Xo r 1c-I>:isi l<•i•·o. 1llê1s essa llll'~/11:t
pl nntn é, n:1. sinoni rni a pop ular. frn ta. rlc !Jlfll1'1i t~1u
mnlt m:. pontos do Dl':isi l l\fcd clio nal.
P or s1 w wz os 11ntn:·;1J ist:1s 1·c;:is(:1r:1111 C'-~C 1,íl,t,,
!-'O b o nome tlc !fUf1ní! dit.L' ndo-o trio ;.:'L':l!Hle como nl ~ 1 tus
c nropê w;, m:1.,;; no iii\·c1·so tlcles n a ,·:1 IC'ul i.i e n:, .iívi t (•:-.a,
scnclo nssi m ti mido e cobarclc, fugi 1Hlo :ití: <lO'i c:ics
quanUo o pcrcC'hcm 1·011U:1mlo :::rl inh a~ 11 0-; poleiros, mas
~i, co rd do e pcr,c:,::11id o pdo ho111rn1. clu.·~a :i. ac U<ll',
itt\'('Stc fur ioso co11tra os cfÍ('S (111 c faz em <'XCC!<·:io 110
\'cl ho hab ito llc 11fio 110 Jl ('1·sc~ 11i ~·crn e c:o nlr.i o· Pl'l'SC'·
i;uidor, - o qu e, sem JllC'!-imo isso, f nz a Iliba parill~.
Os 1:.ic::ulorcs e co mp raclo 1·cs de p élrs qum:c não
dizem !JUflrtÍ, ili as J,,1,(). e !)O I' <.'!it°C 11011 ,c (: 'mais con hc-
ciclo ,10 q ue por cquclc cm todo o iu lcrior do Brasi!,
com o 1,mil,cm no litor:.i l.
Xa maioria de 110:...S,1~ procl u i;tte!-; p op nlarc!< é o lúho,
o u nutcs o v1wrú que se apn.:si:..•n t a, orn. ex pondo u su.1
Os )[JTQ,'j Arn!C,\XOS :S-0 Bll,\SJL 47

pnsil.in i mi1l ac lc, ora lcv:mclo st:11:-. a : rihn!os ;1 muitos


contos q 1w po,lt·riLo s 1· l'nnr1111cl ir t·um u:s <lo q11 il11111yo,
111:1s <leix:rndo lo;!<> •l <:crtrzn de n ão se 1ratai· <lo lôbo
ç11ro1,t'Jr. ?w11 1 d1) l,ib() nfrin1110 1 m;1s 110 liibo bnisilciro,
t ai1 t o <[ l tC" " Ili 111ui !os s:1 i111:l t'"· q 11 ;1•11lo nf111 ha cl.11·cza
nu lr•x1 o d;1 JH'<;;1 full. -lor il'a, se 1·idit:11l a ri2n ou se ii1tco ta
l r;1 dn z i1· o u i\"l 111í1i-11,í,; cum q ue o t11111r,í prücu rn e!; -
panl;n· o t'i·io , de rtltl! sofre muito, c~pccialmcu tc á
n1;11lr11:,!ad a.

Os 1·a 1_:1do r <'.'- elo~ 1111m i<:ipios 1·iUcii-in hos e 1u·ox imos
<fo )kd i1) ...,;io F1·11nt•is1·0. - f' crn:imh ur.auos. B,1 hia1ios,
Pia11 i,:1i-.t·"· (i oi:mos t • ;\ fi1w: r1 ,., . - nii o P\.N-:a111 tlr. repe-
t ir. ;:l11 d in1lo a ('Cr tos 1·i'l1·s q nc ui"ttJ ~e 1Mna111 i111li[erc:1-
ws .1 p r 1•st? U<;a ll CJll a })l' l-:-;:l';.!'tii c;iin do lúho:

Dizem que lt,ho h.· m f<.> il i<:c,,


F oi.3(' o lcmpo ele cn~a n:ulo
'J' r·m C li ihaute. 1cm C:1111pi11:i .
E tem Pc l isco e m:ii<; f'r u111:lt,ulo.
N'c!)s;i.. llll's11rn rc::i.-11• urw l· raro se lrl' o nomC' desse
IUúu: - ''!Jnor11s.~ ú, gooní,. 11y11 aní, rz1111rú, ú \:omcJ 01·,
o bchc d o i·, o ,Jc,vor;idor. o ,· i,·cn te. (1w rn) ,
P orqllc mo! iH ) se p l'(•h:rin lobo n y1111 n í:' - sc1·ü1
a pe r:,!lllli ;, ,k:- l•~olk-L1ll' is' :is <'11ipr11h:11los cm ;1ccrtar,
Os mcslrc.~ qm' {no '-Cvul o p;1s'iallo ) cnsiu aYíllll
Po1·tu:;u(•:-- e c nlencli:.1m n 11L pouco ela Li u~u;1 Gcn1~
Bl'::silit,1 <·s1'0 1·t::l\·,1m -s(• po1· cs1 a bclccc r d isli111:õcs l'll t l'e
C!)S(' g1,11 1·rí, 10}111, (Ca11i;,. ,iub:1111:-. Dc,:111., Caui s Azarac,
C 11\·.), <' a ;.: ;1r,;a ,·v r11u·lha u 1111rci , ( l bi:,; r11hr.i, C.), inl·
pondo. p;1r;1 ;1,p1ck. u1wn1:, cm opos i1::io a ou t1· os m,1is
i.lllli;.m., q11<• :1 .. :-;iw i·lwmaram ,1 ;n·c i:? 11 iio o qnac ll·npc1lc.
.A igu..i ld.tdc d os uorncs u:; oL r!:;o'.l a essa tcutath·a
48 SouzA CAnN E IRO

i n feliz sob os pontos de vista litcra rio e lin~ nistic(), jus-


tificnnclo c.1<1:i um a st•n modo a r:1são do acrcsdm o do
::.sem .il ina n •m qu e t ra nsfc•ria m pa lan a :nnrrindi:1 para
o rol c\;1s hib ri<las.
G,rnrú, nx c, d issrr:1111 os rn:i is ndhos, t em 11w.~.
Cilnm(!·!iC y1u11w: p:1r:1 cli sli l1;.!'t1i r ( 11oi:-. ~ masct1 li110) do
y1ea1·,í. lobo. P lu rnl : - y1wrn:cs. Os c1nc os succllcr,1m
ach:i ram que o z <.fo n ria jl r.r1cnccr ao r1:111rú, lúbo, por
ter, no pêlo, uma só m:mcha bra nca. (Um só e umn: só
cq u iva lin:'!1, cm P or tn::u <'z. a oz ).
O tf'!m po \"C'TH rl ,:,s f:t,:(• JHl o t1 1do is.,;o. O y1wrfl, lobo,
e o :; imposto ao uuani que 11 usC!c br:im:o 1mm se 1or11.lr
n.:rmcl l•o n:m llc!iap<!rcccudo a. g:ilópc da L iugu::i:;cm
Pop u lar.
Lâho, cn1 ,·e;,. de rnwní, Ycrn t r iu n fan tl o 11a boca
de todos os sc1t.incjos, - pelo (ll! C reproduzimos o que
lza ll c mnis cl11írrn . de m:l?s ;'1 ttm, de mais ,·ulgar r. <lc
ma is r cpcticlo n us cliY i.<m:,, Ilnhié1-1lina.<; Ge ra is no n tlc
do Si'io F r;rnc isco e tnrn~ porl.'1do .111• o in ter ior d ~ Síío
Paulo e ele Go iús:
No si tio do Ri o Vêrdc
P(\ssou-sc um caso e11,;1·açado:
Lôbo foi comer g:1Hn!1:i.
Passou a noite c ni:;-n nchado

- Lôbo !ican clo cnga:nchado


Que bor.ito bicho é!
- Lôbo só dromc cni:;::inchado
Pelas pr:i~a <l.:i.~ muié.

Quando foi de madrugada


Os cachôrro barn:ou:
De tan to que o lôbo de u
Ató os mUo dest ronco u.
Os ;\I 1TOi; Ar-:?JC,t ~o~ xo BnAsIL ,1.9

Pedro Gomc11 s'ala\·tmtou


Dum pu lo, muit'assustado:
- Janinha me dá o machado
Prn nmtã lob'<'nctinchado,

Mnnésinho quando soub<!'


Pass:.u .i m:io nn lazarina :
Vou íli;oríl mnt:i o Jübo
Que comeu minhas galinh a.

O ,c:-:.lo só tnva cantando


Danado de (icá só:
- A morte t;i t'cspcrando
Co111êdo de cm·ijó,

Sahiu o hicho correndo


P ra bci rn do ccnadüo:
Pu! Dois tiro dc pâu q uente,
'fúquc, - o safado no ch5o.

Isso, pois, ele dizerem que n:'lo t<'mos lUbo" l'Stá


m111l o fora d;L ,·erda<lc.

Em matcrin de q11ib1rnyo e bicito 1w11yuê: al g:uus


Polk-Loristas csl ão ~e lllctcndo cm eaw isas ele onze ,·aras,
nrn crcau<lo hípútcsc'i, or:t d1cga:1tlo n couclusõc.i 11as-
niosas, s inão t a1hhcm t1Ucl'cmdo fazer o Quib1rnyo da
Hah i;-i, pri111ciro rcvclatlo por Nina llodri~ues, con.10
1
' variautc
11
do Uicho Ponyu[; d e: L in<lolfo Gomes.
O c:;:cmplo é tipic:o e Yai Ult)strat o \"Ulor d o C:!l.'.a me
Jos 7,crsona9c11s.
Na Bahia, os afro-negros crco.r :i.m, - ( di zemos
crcai·am e não s11bslit1liram pelos dos seus d,uscs e
sa11tos) , uornes para a lg1ms deuses e santos du I greja.
S o 1· r. ,\ C: A 1r ~ 1-: , 1t o

Cntolica ( 0.tolrifr,n . Ora/11. la,1.<:<111, &.) e la.mhcm 11iio


misturaram com os ~cm; m L1i1os Jíi tos .A mcrinclios, rna s
procu rara m dor os mcsrnr,s IIOltlC'.'> rp Lc ti n ham cm s uas
lin::;uas t\ Of; an ima i~ sc> mclh :lll lrs ans dr ., n as fcrr;1 !; .
.t\.c:;.<;.i m c11!rn.ra111 nn mesmo c· ain p o. 11:t Lin:-zua~cm
Poptll.1r, quilmnr,o, !Jwi rlf t' J,ífrn 1lc,i;:11a1111o o m esmo
nni mal que. fi:,... ,1r:11la111e11l<'. s i!!11ific,t"\"il co rnil:io. pa11ão,
cuco.
O Pnlk- lore 1!0 ílcrn111:;1,·(1 ílalii :1110. ~e ni"lo do nrasil
inteiro, :1p1·csr11li1, p;irn mu itos li'olk-lo ris tas. a colisão,
alllí!- i1-ri-:01·ia . <le-;~(' ·11;hn L'ftlll o l r,fii•dm1i1c 111 pot· ,li r~r
:-e111rwc 1) a1·11l,i t;uru aL·c>..: tl t• qllf'III sal.u· : - ,,w rour.o ·1•irrJ
lof11\ ho,11tm ou 11ruro ,,mif(J 1:dlw 11im r1uilw11!JO, ou cu-
tão ,:rr b or fo n, im 11ir11 r11wrr í. E s~c Col,isho,11< 111 , cs~c
q11ib101u" e ('s.,,.e y,umí t·1 11·1·cs po11 clc 111 a í a papão. cu t·a.
i,;ei· f ;iu!aslico.

Como se vl'. 11 .rd ;i :t u loriza ;i t•tp1iYai f' 116i1 alrihu itl:t


por t'S':i~ '' 1111·~!1·1.•s'' do r,11i/11111y11 a o f,,/Ji.\ ll um u11. mas ,':
com ('.•,1.as e nutra~ fo11l m, ias, ;'1 í, d1a 1le i1 1n•sli:,!'ai;iÍo e
de !'stu<los c:icn t ificns. ;'1 111i11:,!'l1;1 tlC' lr,1bi1llw iull'ii:;e ntc
do cxmnc do'( atl'ih ul<1i- dos pcr:=:ollil:,!,:lls l'olk,lori1.;os. qn c
":1 maioria deles se aprt'sc nt:i.
. A ' parte e, qu e .1iu dc1 lr n ·mos d C' ra lai· .•mim· l.'S.'>c!:
r111i b1111 yo, - ali,í'i 11 :'10 !;(1 u uqicu lt L' lll o 111:1is impot'·
lanl c dos ":. íit n-. ,1.\ ft·o-HC:,!l' OS j;"1 1La t ic ,J1:di;,;ad11s - c:1bc·
nos d i1.cr c1uc, ad111 it ido s,•ja mrsmo ,·Ili o t/!li1'1111y 11é 0L1
l,ir.lw-11r>11y1Hí <lc 11111 i:out o hah i:u m lc rn lio ;1 \C! ;\ l i11:1s
Gc!·ais, - os F'otk.J 111· isl :1s 11;i , 1 \'iram 11:-: 1:a1·.'l1:ll•l'i!oilil'OS
tlo Yc rd, ,il cir11 1wr:,,11 l 1õt;! CHL lutlos <lcfi 11 i1ll!:- e 11 iio i: tl lll ·
p recndNillll que ;1 p i-t•l'1•n•1wi a dnd.t po r :,.; iiw Hml ri;.! UCS
e Sil\'U C,1 mpo<; a q11il11t11 !JU fn i 11:n·a . .'i<';!U i11do H~ l'l' :,!:L·;is
<la I..1i11gua Gernl ..:\rricana , 11:iu darr111 si:.,:-1 1ifü:;l(;<io PI!·
joralivu. merecida pela coLanlia elo lôbo : - chib1111go
11u riu bunr,•o l'!ll :11nlnrn clo. n11 111c q11r. 11f10 a pp:i r C'cc mais
pm·11 ,lcsíirn:ir n JM111 d11 fob11 /.1 ;1fm-11c.:.•T;l. E foram
ulí·in . na fo i1 1a de C'sl:ihektC'rcrn mais confusões no F0lk-
lorc Bríh ilcil'('1: - ·'O r1uipu11guê. ora,~ quih1111r1n. lnho.
111·0 (: ::alo do ma to" .

,\ s.-.i111 . prns. ;1 in,;lillli \ ã o do <''-llu1o rlos pcrsona)?cnr,


,·cm l'C'!.uht•J· importantes J) l'oblcma:; 110 f: ,,; f 11 ,f1J ,fo Pnfl:-
lor, Hrn.~ilriHJ.

O l·~olk-!or isl;1 n:i n !'>(' d,·,·c rmio<:1q:>.1 r ('Om l'!-.sa


cp1 1•s1;i ., tlc r,riy111.-: 1, d(' .f11,1lt•s tJ UC \Cltl :lndu o l'i!ffl/1 .10.'i
111:tior('... 1li:,,;p:1ra1és e :,.: '1"\ id1> ilt• [olilc ,lw: rna iurl's e ma i~
iuí,· liz,•... 1l,·,l1:1rmn11in~.
,\ :m:alisr tlo" ,,,..-.,n,1,1r1c11.~ l<'nt :'1 i,J,.ufificaç,io rln
prçu fulf.·./,wirn. i"lc1 :_,_ :'1 .ftit.;rio. :10 que ,imt ;1Jn('111(' <'or-
l't'-"t1ri1ul1• :10 arrnnjo n11 anp1ilc lu r.1 ela reta (!(' :11:'or1l n
c·11111 :1 iu ,111/c. no; Jw hi 10,; " os l'(\<,;l11mc.i. de nm clrtcr mi -
mu ll1 11n,·c).
Dnt'. 1!, 1s 1·1111:,:;;q..:-i-m· :, rli\" i!):°10 tl<' };ih·io Roml'ro e d.i r
JU'O \'Í,u :ir.c·uh• ;h,, f riç,il·., (1 111 c 1·1•m ~11Ls ti tn ii- :1s o,-i.
y,·,1. - ,. :i ..., .fou/1.1·) 1lr1u1t11i11a1;iics tol"l'C'"l)l)J1tl1·11l<'S :í 110
Jl()!,,so " \lrn; JIO\"o'S 1111c l'O Heo1TCl·;11u p;11·;1 i l formação de
uos~a rni;a : - lwm uu c11r,JJ1êr1. brnsil ica otl 11mcriJ11/i11.
11/,-,,.,11 u1·11, t'al,ndr1, ctcuula e mc.-;li(11 • .S(' LI\ q11c, por isso,
l'ifJlll' (1 }'nl k-lorisla 1u·inl{I O d<'. cnco utrau do fci<;iio
<ir;ibt•. csc;11 1di11arn, m1·xitnt1:1 . &.. par1ii.:ttl:1l'iza1· fr.iç1io
a t·;1l.ll', &. , ou )w<'cisa r fcirifo ,nm•rkan;i. 1.'i:. (Vide Bl1!-
ci!l11 1·io H I) .
52

As fci,;õ c~ qn c nrn is nos intcrcss;1 m ~ão as elo Pofk.


Lorc Colonial, poi.'- tlt•stn é q11c potlrmo, parli1· pa r,1
todas as fci~·i:u:~ do J.'o!k- J, orc .llodun o. X,1quellns p rc-
<lom inam tod o!- os elen1c11 los nccc~,,ll'ios ;Í i,l cntifit•ni;i'io
<l as peças folk-lo ricils.
.Assim, as fcit;·ies po<lcm ser :·
a) - inte~rnl. 11rimit iv,1 ou prr fc it11;
b) - 01imétic11 ;
e) - in versa;
cl) - por extensão;
e) - com di~pc1'S:io;
f) - l'Olll ilplicru;ão.

J)j z.,,;c i11 tr.vral, 71ri111ili1;u. ou vcrfr.it11, si l'on:,:;pn;;


1od1,s os 1·a1·atcr ist icos d;1 fri(,i fl i1lr11lificctc/tt , i~to ;.. ~i:
L" - (i1r l r(JJ"ol) - ,1 P<'~.l é i11trg rol111rulr cxp 11~1:1

cnt tC'nJIO!; a fro-11r::1·11s 011 cm tcnuo.'i arncri11dios;


2-. 0 (v r imifi,,,,) - a p r1::i /: cxp11'-t,1 t!om :11:;uns
-

tC'l"lllO<;afro -nr.:;n,s nu (•0111 :d!! nlls lrrrnos am<·r· imlios


( n ilo (·rincHtcs na I.Ji lt:!Ua~rrn l'ol\Ul;11· ou mi.o 1Hn1lit\ri:,;
clcíi11i1framt.>nlc 11cla ). 1l11111 In m:sim i1Jra 111• pl' imit h-11
YHl~a risa1:ã o ;
'.i." - {/1cririfo) - ,1 p c,;a l! Iod a 1·~p11!; l :1 r> parn
tmln 1, 1111 rn1Io c ut cmler, ou pr lo me n os p;ira s1:1· c11 tc11 -
d ida 111 1111;1 ,,,.,_.,, r i,·[frq, istn ,·.. cOn=--c1·,·; 11ulo lt•r 1w>~ :1frn.
11cgro!óõ 1111 termos a iucriml iO<l eh, (';iliin Hr:t-;il<'iro.

A /t:i{:iíu podt! s{' r miw,~lii:ri. potlrndo a mimC.,· 1• rios


p crso1111:;c11s ser du pla, u·i pl:1, 11uatlnipl.1, &., c111bor:i
•.iuc O!- <·asos de tl'iplicidadc, &. , sc ja111 r:iros.
Os :H11·os .AFntcAr--os KO B nAsn , 53

Tomemos um cxcmr>lo: - O Lobo e a J!c11ina 1 eu-


1·opcn, O Gmmí e a Cnpivnro, nmerindio, e O Quib1111go
o n Anmlw, afro-neg-ro, oferecem os seguin te$ c:asos:
l .0 - fciçüo c11 rn1,éa r.om 11âmésc amc ri1H]iQ. ... im-
plu ou dupla (o lobo r>otle ser subc;tit.uido pelo g u ,1.1·[i
com ou sem nome <lc lobo e a menina por um :wima1) i
2. 0
- fâciio c11ropén r.om mimésc ufro-11cr1ra s im-
ples oit clupla (o lobo pelo quibu11go, n menina pcJa.
.i. ran ho.);
:'1. 0
fd çüo amcri11llia com. u,imh;r Clll'Opéa :o:implrs
-

ou d.u1>la (o guará pelo li,h o, o :rn im~l pel a mc11!na) ;


4.0 - fciç,io amcrimlia i.:0111 miwi:;c afro-negra sim-
11li:.t ou tl1171/o (o guarú pelo qn ibu n:.;n. o animal 11cl.L
:ir:1nlla) ;
5. 0 - fciçíio 0[1'0-11C(jfll Crl/11 mimbc curopfa. Silllv
plr.~ ou. rlu11ln (o fl u ib u n:;o pelo lúbu, a nrauJ1a pel:t
mcnina);
G.º - fciçlio <rfro-11c!1m rom mimúc (lmrrim1ia sii11-
plc.~ ,rn ,lup1a (o C Jll ihun;.:o pelo ~ua 1·;'1. ,1 ;1ranha por um
:mimal);
7. 0 - fciçf/o brasileiro com mi111ésc 'cur opéa , au1r:-
rimliu, ou afl'o-11cr1 ro, ou ('ornb:n.u;iio ,lc duas ou mnis
11or snbstitui1jio dos pc1·so1w~cus pi·inc ipais ou scl:UH·
tlarios 1wv outros lu:-;os, ,1mcri11 <líos on afro-nc:;ros.
Ko conto ,·1 An/l/1111 l'otmiquc jtirn e o Q11ibunfJO
.:oligido por Sih·n C:unpos 11 0 Rcco111m,·o Bnh ia no, a.
feição é aparc.u!cmeutc afro-11egrn. rois :i uranli a e o
1p1itm11:;:o JlN'IOêln('t:C m :ifro-ll('~1·os (~cntlo cn1\1n:;udcir,1
nm sino1 1irno 1lc ~mude i.:umo \"Catlo ), substituiilos os
demais fi:;m·nntes arro-ncgTos por ouli'(l!". ;.1mcrinclios (o
nrnbí1, o jac;m!, n ju rit i) e p elo cupim ( que é c~vtieo)
julgado por mni tn 1-"r:ute como ln·Mileiro.
51 Bou;,.\ CAnNt: t Ho

Ess<' conl r'l aprcst:n la _fri<: ,io i1_fr o-11rr,rn com mimfsc
lrip lrr amrrimli,1 e _çim r,fr.,; f'lll"np/:o. ( J~1so 110 cstmlo
atua l d n Cir:111:i11 do Fnlk.'.01-.~ 110 P.r:1:-.il),
O E r i,in-F'lrlr, lla 1·olc l:1nca Sih·;1 Cn mpo~. srrit ha.
Yi<lo com() dr• _ft i(.'1ir, r.nrn11f11. ,,n tl<' /l'ir110 brm.ilr.irn, e,
pt'lo1, mais ofifarlm:, como <1<• fd('ifo 11frn.11r!lrn cmn mi-
mésc foluf bmJ..ilr:irn. Analis11nilo-s.(' (\ pC'rsnnn:,.,-c>m. """'7
o Ucija.flUr. - ,1 prr:;1 1~ ,Ir {cii:,irJ flfrr,.,1rr,rn 7,o'{cifn.
pois a i se t\·al.1 do Cli i lm111 lw . 1~u .i o l'nrn•spi>111l<'ntr .Jlll<'·
ri nd io, 1i m certo.Is cnso,;, é o 7'n ú-11111n1ú .

r\n fr:i,:,in i111:rr.M (];í •.'.::<' ;i inYcr.r;:in do a~<'ntc p<•lo


p ncicnl<' ou <l o p.:lf'.icn1e P<'IO :1gc>ntc .
O toHln O 1u~r,ro r111r r,11i:: srr 11ri111·iJ1r. d~ colct: 1nC'a
Silvn Cnmpos, é u nw im·rrsiio dm; fun(;(i<'s dos t!ois
principais pr r so1wgí' 11~ elo 1•n11! 0 O 1u:r1rn rr11i: 1:irm, p,.i11-
ci}lr., srnclo o1sJ,i m ;11p1<' lr. tlc frivin l,n,.,·ifriro t"n111 in1·rr-
sao ofro-nt"t/'"ª, nn p:t :-i:<.O fJUC r1 <los 11 c!..'ro.c; l· d<' _ft·i(•io
afro-11c!1trr rom 111im f~r amlu. pois, 11:l Afrira. ("sscs
contos ilc ;iscc111.,:iio e qurcl;i d as ,li~nidaclrs lnm1a1ws !-ÜO
haddos corno de imi1:u;;in do lir:1br..
Os !l()!-SOS FnJl; .J(l r :,.t ,L-. <l csprcs:ni:ut l a in l1·0111iss:'io
c1l•-.:p r <'s:11ulo as., im o r.idr1 t/r lnn1:i1:,io ,lo
,'lÍl"O•llC''.!Til ,
F nfk·.f.orc dr 1"j,:n n p•ÍL'o r a /1111/io d<' qm: rC'ccbcmo-; a
p c1;;1 qur inn~r'lc111os. {011/c col'rrspondru lr :1 clrmruto
coinpollC'llf C de 11 0:-s,1 1·aça. E 1 l'S..<.C r·idtJ âc lranzi(IIO
quo. p1·nprio a c_r;sa {(lfl/1: . sr rC'ílêfc no.<; cidn.t dr rr7n·o.
rl11 nio 1p1c s:io 11m·iu11,1Í"i e 111,s pt•rmitC'11 1 a pl•s<1uiia fo!I; .
lo r ica.

Vcrifica ·SC" a friç rio pnr r,;r.!c»srin rp1:in d o a pr1.;n de


qualquer prncc<lcncia ;tcomoda-sc a qualquer ambirnl c
d~ ont1 ridiN, ..;Mn 1ie1·111rli;11:iio (lo :,;euti clo, embora tom
(IS 11l(.','ÍJltC1S (li/ Ol!I ro...; f)C'l'SO!l:1;.:()11.'i, l:Ofli <I we:;111,1 0 11 ontl'a
Jctrn.
):'('r-1<' t·a so apon1a111os O Q1cilm11yn e o .llcnina, da
toll"l;!lU!n :--;ih·a C.impo!. . O Q11ipo11[Jl!f~ e a .llr::11i11a, tam-
beui d•J J:cco11c·:l\',> J;;il1ic11Jo e ,,11e ;1 p a re<'e na colctanea
ilc Lillliolfo Gonw...; como miu ei ro, <' a ont ra 1' h isto ria:•
cu li~id:. po r :-iilq f':unpos, Jlocnco ,Ir; JfottoJ;,.o:-sQ.
'l'oilos I l'C'Z ~iio n m rsm1J Nmto w~s lid o eu m un i rns roupa.~
e 011f(n)oõ p,•1·s111 1;1;tPllS, 111as tndos niio s<' rl'i't.'l"Clll somente
:ILI () 1rilw11f/". e, ql1ibu n;.:o qw..• JlC'l"llC'H \ ,nin 1) 11011c,· que
0;..:-1111 lh : <lcn e lo n1 011 ...H• u1-0rlol p a r;, us llOS:iOS " Cou-
1a 1lort•:,; 1l1! liiAtori as'' .
Jf',,;J/s r: f1.,; / .,01·(t1r/()r1·.,·. d;1" mn!';:rn~ ,ln Parn:iiba.
1·oll1idn pnt' ~i\rn C:m1Jlt1>'. 1• () l.111·i·111fo1· e o En11ili1o,
p Nl11~ 1 ;.~. ~· i l;11 l11 p111· Tl1C'nph ilo l~l'.l;!:1 . -são, n·s pcdi\·,1.
nwnlt', 1: 111ltux dr -f, i,,- rin l1n, .. i/r i r11 {' 1·uroi1/,,. scu<lo u
p1·i11l('irn rom ,·rlr.ir.,.,io i11.dn 1cti1·0 e e, sf';:111u!,) t·o1n /ti-
\''''' IJIIJ/'t// ,

11 a dis111T ... ,io 1 1t1:llldc1 a pc1;a c:-.1:·, fú r a do ;il cun1:c


do c11lr11dimr11to poj"llll;u· Jl{1r :1prcsci1ln r fcit;,ío I n,dit11,
1·omn ;11·1rnlt'•! (' t'()lll ;1\~u 11s co\ltos feitos tl{\ urn/11:n.,; 11c-
c11 liurc.., ;i .i l:;1111s paiZl".;, !0~1·a rnlo :1s:;im JWl!to Clltl' n -
dido'::õ.

D i:t.-!=:e '! llt' h.t 117;licm:iio cprn ntlo a pc1~a po<le ser
iulcr11nlar/(I. 71or dt·HtJ"o, nu 11rlo fr ;-c,- iro srnfido dr Pi.
thovoruJ. o~ i':l1os silo :-.11h-:.1itui,los pui- 011t1·n:-. e tani-
bc1n os pcrsnn:i;:cns.
N:i (·tlch,·r l! i ... 1ori11 r1u C,io r d" (;uto, !h.l Rcco nca\·o
1:,1 hi;1no, :1lw,;jy;1 il J111a C'n lrr o V it·c-Hci e Gonruador
Ge ral D. 1'1t'1·n,uH1o li~ Porl u:.;al, re\H'C;;cntado \lclo cüo,
56 Souzt.. Cl\nNr: tn. o

e :is jnstic:os rc.i is c nc:,11·11:i.cl:!s 110 clcscmbargatlor Sc,drt!,


o nmhi<.>m c é uma fest a de 1~;tSé1:11c11 to cm que lo11os os
p ersonagens sito aniuia i!S.
O ncco ucaYo Bahi:11 10 é Ccrtil <:m casos <lesses.

A R Gfü!ENTO

.\!-. fr..ir;[;cs, - '}UC nliás s;\o tra!adas ni ntl o cm cnpi-


tu lo<; n1lt'antc, - Jcv:1m ;i n cccssicJadcs dig-n:is <l c rc;.;is-
10: - o 11ry1nncnlo 011 tC!sumo ela peça, CJlU.! Ucn: :St:l'
feito Sl'rnprc que esta <l~n.l ou pôs!'ia lt:111s t~1·it··sc p:1r,1 o
PoE,-lorc 11ac ion nl, cou l i11c11 tal ou uni,·crsal.
Em nosso 110,·r.la1·io ha 11 l1i5tor ias" cm prosa, ou em
,·c,-so. 011 rnixt:1s, 1l i;.rn ,1s de apa recerem co m nrg11.1nn1los.
ou para tr:u:1 U!-it10 cm 011 1ros mci~, ou Jl.ll'a se t or11,ir1·111
,,10:h.•01: lil uurios e se transportarem ao futuro, ou u: c.•:-: 1110
p,11·:1 fadli t:2rt•m 11 t:om p,,raçüo de um mes mo mito 1>11 ~
r c::,!is l c, de: 110\·o no mesmo ou cm out r o pa ir..
O ur!l umr:1,to oferece ;t ,·aitta :;C'm t\c v,llorizn r a pc<;:1,
nl/ls 11cm tod us n~ r,e<;ns clc\·em ser valori?.;iili\s i-:. i a.-.
fci,;,;cs nJ.o utti11 ~cm u1n certo g r:'m t1c. nnill nclc . .,u ~i
uão ap r csc nt:im a f)l'rfc h/10 rctptcl' itla f, h nr 1non in p ro·
p ri n u outras crpürnlcn tl'.'s <la p1·oil nçf10 uu iwrsnl.
Os m·unmc11t11:i" JlCclcm li11gurigcm simples, ao a lt:.1nce
d u toe.las ,'ls ia tcl i~euck1.s, r. eorno !.C os fatos se UC'sc11m-
Jcm :'L vislil. ,lc quem cscrc,·c, - o q ue cst;i I.Jct1i. ele
ac:f,nlo rom a Cril ic:n e a J;'ljJosofi,'1 da ll islo1·ia <tll~ trn·
?.C'lll I ll(lo ao 10-csri1lc. p;11·a que as n naliscs sr Íil<.;um
uo p,·cscu tr, sem i<l é:is do pas,;nclo .c:;cniio o ela. in f;_i ndn
dn in \'c1:tfio. da i11!-. J1irn,:io e tia im ifac;Jo lt111na11;is.
O anJ1t1Ht·11lv torHa·St!, c:m t:d cnso, a Cn·:in1 <.' d
Filo so fia do Jí'ol k-lor e.
Os 1\I1rrn; .Ar-nrcA~os :-;o Bn,\SIL 57

Al~nn:as ele llOS.\:ílr..; "h isto rias'' potlcria111 e dc,·c r imn


st"r propa,gncI;rs por meio ele argu111cufos, o qnc facilito.-
ria sohrcmo<lo :i ~u,1 clir11sãh. - tnnto mn is q1 w11 t(I eles
de rerio rr..údo n1rnlam a fci ~ão locnl e a forma rudirncn-
lar ele ex posi~ão, 11oli1 aJo-;,1!-. í'! tonw ndo-11 ~ ao al..:a11cc
de qun lq nc r po\·o e de qnalcJncr lin~nn.
E' i.~so qn r os no!-sos Folk-lorfal as nr.c~5-ilnm faz.cr.

(' J('i,() 'PB)'.ATJCO Ul\'l\7 llRSAI,

E ' p elos rir:ln.<: fclll olico.~ qnc se j 11n1:11n ns pc•;,, s


p,,rn :rnal is<·, c·ou t' ro:lto C' cornpn1·n~ iio <lo Fo lk-lorc,
mcs mn pol'quc 1: pel a analise. pt'ia comp.1 1·;11:ãt) e lH!lo
co11r1·011 to dr r.omo 11111 rn r!-mo t('m,1 se nprcscnta c:qi os•o
q llt°' !-1' po rlt.· c·rnh·lni r ch.1 g-ra11 d e invcu r::"10 . 1l1• imitac;:io í'
, ; .• ;1 1 ::, , i11:w,io d os poyoc;.
(1 ei ,·l,J fcmulir·o. tnl n n:il foi cstalwlecirlo IC'n cl o cm
mir:i. 1t est udo c:omparat i,·~ (' a na llt ico elo:. Jlfl,·o.:, 1:• e Hão
po1lc tlcixa r <lr. se r tlc ..:;.t rat:fcr UNIVEt:SAh Tod ,1 a
JH.'r.;.1 , seja da qwl l for, popula r , lit crari:: ou eie11tifiM ,
reflé tc uu1 il$.~u11to ([UC é pl'o priamcutc o lt: m11 cm cr.111J j.
1,,'.ÕI'::. de ser clt•sen,·ol ri<l o c111 nn,iln~ 011t1·as pc(.!: .iS que
rodem ~er de difcrC'nlrl.\ g-r. 111·1·":-., or iu: uh ::: clf.? mc ntal ida-
<lc.'i cliv(• r ;-.as de r<':.:iõ~.<: ,1J,; i;:-<'o~n·;1 fic:1111<'H!c opn:-1 ~"- t' de
~l".lll!i ou dr, t iro!> t;1 111Ji,,.111 1Jcsíg-11ais.
O lr r nrn ou os tc n nos r e p1·cse11l:11iYOS elo ciclo l ema-
/ ko nas }1('{'.<ls d e cpwl1;url' rnlt 11 r c:~;1. cs11ccialu1cnlc ns
J'oll:.Torii· iJ-; , 1len'111 ser :-.NHI)l'C 1111ivt-r.~ais, ;1b.._1m1os pat'u
11u1i se bm,q uc o ~c 11 exame 110 clom ini o de qun lquer
t·fr•H·in 011 ,ntc, l'lllliora q ue esses fumos ci-1,0 1,11/cs pcr-
n.1it a:n 1~ as ,·czcs exijam a :::;cncra.lisação cm sitbsta11tivos
t otulisadorcs 1>11 a p:1r1 ic:11l:u· iw1::·H, t·m ,·.r1u·c.(sti,;,-. l'S /JC·
cioliwul,1s r111 C' f,11:il il:1111 o ,•..:ludo d 1)~ r!l llL'111lido.'i .
i\.i-.<:.irn. ptw cx<'mpl o:
]. ( ,'ido..: Jc11111ti<:11s (.'()111 !1 ·,·11,,,_.:. ,//,sfrnfos: - a,tlt·
l·ia. t"l'~l'<'!.si'in. hc 1·oistno.
li. Cirlo,.., /(11111li1·1n1 c1Jm , ub ...:l,111fiL·ns lrd11li.,·(uÍllr1 ·s:
- 1rn•1lif' i 11;1. 1·11ndn111hl l' .
Jll. C ido:; ffln n t icfJs i:0 111 t.rpn-...:.ç,io· l."]11(·i,1li.,;.11~
1fos: - ori;_!c-111 da Ga b i;1 , de su;1s 1u o111:11il1:1s e d1! seu:,
jlfill l i fi\'OS J)O\' QS.
~iln h,1 du\'ida •111<· a cn;.1 io r ia <los nn!'.!.O!'. (.'i,l!,. l,1~.
l'ist a s ~illlt' l jl lt' C'S.'WS :-1:Í I) \' 1·n1.H h•il':tHlí'll t C ,·ido.~ ,, 111 1:( t .
,·os. 111,1s Yi wi ;1 t•!-q ll<'ct•· lo.-. .-; r. ut }Wl' . ;_11 l111 ;1ndo lc11,11-. '!li <·
:-;iao 710·.-. r111 nyr. 11 s , i~lo l·. t'id os dr 11 ,·n:1J 11 nfj(IIS rm \'1'7. ,\,.
riclo ,,;. lt1mllic1),i:.

CICl,O )(.\CTO>:A l,

O riclu fcm,,lir-o p1Hlt• 1·0sl 1"i11µ- ir-sc :l l·spct:ia\ii,;a~Jo

: ~\.:, :a~::\~:~~i~,;~r.t:1,\:~: ;~:~:i~:; 1,i; \ :::\·:: i,1 ;,/.~~~~·~!~i·:1: /: ~.~


tos ::;Ttlpos ou c·lassC's. :,.;ncia i<.; r c~io nuis .
.:\'o pl'imciJ'fl c:1.,;.o. i.-;lo <\ 11j, {'/li rpw .,;e· ,11· l1a1J1 , .i
p,'ll' tln 1r;u li!) io , dnét1111('11!ns. fo l n~. fc1101nrn os <• p 1·m·: 1..
que p crmil!•m a o J•~oll,.r;ori sl;1 ;1 1·1111s 11!1,1 e os. mc.ios tlC'
TC'l:llJl,..;ti tl1 i<,:iio , OH liC 111 1,ilis,:. 011 de ,·j.-.;111 f·if'n1il'it'il, .t i'·
ti!itic:1 nu !i tc r:11•ia. !('tlH••r e, 1·ir·fo 1111601111/ df' )·d,1( rl n
(IH C. .i l,~m (lc ()\\11' (1!<:., fHHlr ~r.1· 1: ln11H:tdo '.
u) - h crfJic1J: - ha t1 cli.: ira 11tc:-. p;m list~ s. sc rt:mi:,; -
t as ba bia nos, &.
Os ;i.Jrros ;\rn1 c.\xo~ xo Brusa, fi9

111 ) - hi.,;fnrico: - <lo n .1t.1ri:1s. hoh1ml~i:cs, &.


e) - lifrnrr io: - roni:rntisrn o. si mbul ismo. futu-
r ismo. &.
d) - .~ririul ; - í'.11P<j lll•!.;C, í'SC' l°í\ Yitlão. &.
;\'b sr;.:- nrulo ('il~o. ist r, t'•. no crn •111c dom inam os C:t·
r:11:IC'l' i.. : li c·os d<' Íll\'f' l'.\:io. im:i;.!; ll.i<;iio l' irn ila1;ão de CCT·
1os :,:-1·u 1rns on <'i:is..-. r.>• ~c iai~ n ·~ ion ais. te m-se o rir.lo
111·oprianu·nh• w1ciQ1111J, <1111• L-1rnl u!m pc rlll itc suhd iYisõcs.
Ess? •'• , 110 l'S 11l!lo do ,.~,1l!--I~o 1·c, o mais i mpnl'lant e
do...: (·il'lfls. Xr:J c, o çiçlo fcuw { iCfJ ;zp rcsC' n ta C'fci , o;; que
p1•rn1 a 11 ,..ccm e.orno C'l"cil us l' l111C se t 1·;111 s l'o nn;1 m 0 11 u;io
('I!\ 1 1!\' a-; C:ill lSi!S. - l lll 1· a 11s;1-; (tll é J't'r...:i:.tt:11 1 l'O lll O l'.til·
sas t' fj 1!C s~ mod if ii·a m lll·od uzi111lo t' fril o'- d il\•1·c11tC!..
C":111:i suhU h ·isiío elo ,·ido 11acirnu1/ ~ 1ml 1:on.iunto tl<'
,:ir/os rr!J ÍOIHlis d,• u m mc~mn 11r rJtH111!fCr11 sr,ciul. on ele
f1:111u.~ 1·,111111,,s ;i m ;1iori ,1 011 a trielos us 1w1-sonagcus !.n•
<·ia is rc•;:io1wis.

l~mqua nto 11:io ;;e definirem o:. ddus rcaio1wi3, JJ5o


~e d<: \'c p(' 11 s;n· 1·111 1:lit ..: ... ifii·t1ç1in Jll'C'cisa (lo~ com poucutcs
do cido 1111 r.io11,,L d,: fo r11111r,io das peças jolk-loricas, -
e, (pll' niio rn 1l,; r:.,r;i :- ( i adút(', ;t t.:tulo de coot·cleua~ão
fo t .1 •·:1. cl c11:1min;H~1it''- 11ur p:1ri>1::m1 ;ipropri:1.d~s a ca<la
1n· (.,1wnyn11 .wci•i' Ol1 ,1 l't1tl.1 l cmt1 comum :1 todos os
JlC I S[I\W;.!"~ 11-" n.·~.d trnil is.

A \'1•r1l:11lti (, qm: •t ('j('n cia cln F'ulk-lore 1:0 Brílsi!


h'm 11 :;eu r cr r ntu 110 t·.;ii píra q ue. na icfaclc de sa ír da
:l1'. mlcmia. ,,. 11 w 1Hla dn i (':,.;1·01:i p:n a a p render a si lab:ir
i ~. pt,t' \'adio, <lci x;i :1 c ;nl il ha a, olhos ('SJ>t!<:ádos )10 té to

da ~:ila, "t.·;l!-.ll• l:1·· arrulmidn as "ml:i1.i 11 has" qu e, ao S("r


tlouto r, uplical'ú ao seu. F'ulano.
GO Souz,., C .1.. nNr. 1no

Todos os l•'olk -loristas sabem perfeitamente qur: lhes


fal1:im os a licrrc,·s p:ir,1 a clns,çificw:rio e que apenas
dispõem d~ a l~uns clcrnf'nlos Yaliosus e bem definidos,
clcmc ntus c.c;scs a qn c cl iio t1s ,·czcs dC' 110111i11a1;üc.c; fúra d1.:
proposito ou que J1;°1n se ;1d,tt a m l,('m n todos os Esta<los.
O rn:d Vl'lll dn ctTn de cail.1 i"Jtrnl sr1· mais pol!la m1
ruais pros(tico r., po r i~so. ou \"l!L'm estreito, 1lct1l!·o de
suas pro,·ita:ia c; pa ra o B,w,il intci1·0, l/11 ,·l;c111 c:rnulo,
do H io de ,J:HJ cil'o parn o C 1';1s il que ui"'lu n111 l11i1·<.• n: .
Xctn tan to ;'1 11rn i;1 . IH'lll t;rnto ao ma r. i\:c lll .'t praia,
porq ue :is oml.ts, mesmo ma us.is, 1111 elH·a 111 a bal'l·H. :,i:cm
no mar. porque a tc1111,rstadé a .ifn n da .
O cidr, a s<:r l'C;!ista(lo c·omo 1111eitnu,l cl<'\'C scr 1 J')Qis,
a. titulo t/,. coorclc11açiio fu t11m, 111;1 s !;Cm pocsin ;? sem
prcco11 tci1oi,; tl c cscol;is: - cidu! . . SL'llllu Jircfori\'t>l
sllb.,:idn po r mnis pi·opr io a essa coo rdcn,11;:'w, - .rnb·
cicfo do!'S \'a q nc iros, tlos pcsc.1 dons. etc. A 1itulo de
füistra~·ão se podcrú cliarn;ll° utcnç:io para a orca cidica
historica, cu lturnl, ()11 :-.oci:tl rcyio,111/: - p;istoril, a;ri·
cola, minci t·;t. &., e :nt: mesmo p.n·t i,:nlal'i1.a-l;l cm c:t·
fccira, al:;otlocira, e outrw,.
A dcnomim1çúo g<"nc1·ic:i1 cl rvc p1·cfcrir ú JHll'amc>n tl!
1ocn l. Po n1uc se ha de registar S11l1-ciclo do.~ .1ssombl'<I•
pÚH cm nz tle Canyacciros?

CICI, O Cl CLOPfCO

0.-. ciclos cidn1,icos rcsis ii r:uu tlc al gum 111ollo ú se-


lc1; Jo cm fcmus dos rno l i\'os l'olk-lori cos e assim pcnna·
1iccc.> ram 11:1 !i ug-11 11:,:-c:rn liler:1 ti.:1 e ua \fng-u.igcm hi~to ri -
ca pelo uotnc <lo ciclope, orn com os seus caratcristico,
Os lf1Tos .:\ rmcA~os xo ·anASU. 61

iuY;u·i:1Ycis ou prnpI"ios, ora cm colc~õcs de tnclo rcfatiYo


:i esse cid opc.
Os F oJk.L orist.i!. <la fü;co la. A11lropo log-i<;,'l r,fc rc cc.
t,1m ::;uc1T;1 tc u:11. a cs'>c rcmamsccn te tla Esco\n Sim~
bolica e dn E.<ico!n ~V,lronomicn, lim itando o cidopc a
sua Ycnl:!cl<' ira fm :<.-ão tlc ~i:;:,111 tc - , ott ele antrofob o
t·om Oll sem fórum, sc mclha nlcs n,'l n11tnrc1.:i. e com ou
st•m defeitos [isicos, inora is e sor· i;i i"i, ma ... rlot:l(Jo de po·
clu sabrcna lural !nvcutaclo cl cstlc o prin cipio do muni.lo.
l !-..-.cJ ,·clu corrig i!' os dcfc ilo.5 da intcrprct;i~;jc tlo
non.::;irb popu!nr t'Hl ão snbo rcli:1.iUo ao crite r io el as
Cic11ci,1~ X:i1 nrai!., mas, por n::io se 1p1t:rer vc1·, no Foll,:.
Lm·c, iutcrcssc pnr:i a LiJ1gu istica, 1\\:1 11 <:vmo i1hfo ~.1ção
:mtrnpolo:;iéa e :m1·io! oei<:a dos purns <1uc o t i·c:u·am,
npu l'cccra m oY. reclc1It orcs d os t'ido1>cs milologit'o; scru
ac1u cla co ndic;üo primordi al de _11ir1a11fcscos .
Os lempos ,·ieram mostrar o acc~·to da Escola Âll·
t ror,ologica.

O FoJ k.Lorc Brasileiro nos ~prcscnt:i. como cir.low:s:


n) ,'l11i n,ais Ycrd.:id cirn mcntc gi;.{il lltcscos, éOlll uu
sem. o po<lr r tlc se toru arcm rnaiol'CS ou rncnorcs. ;
b) m1imais \'cl·1bdci ramt•11tc gig-,.mtescos l1aviclos
como igua is cm tama nho aos que c~islem ntu,1hncntc
n.i fa c:c da ter ra;
e) animais vc1·dadcirame11tc gigantescos ha\'ldos
como iguais. oü superiores em tnmanho aos tJUC lhes
podem ser\'Ü' tlc cooipara~iilo e cxistc w liojc na !:tupcrfi~
cic da terra.
Dadn ;i iafaucia dos estudos cic11l ifieos d.:i. 11tit olo~ia
dos clcmc11tos co.1C!!Jrrc11tcs lla formn çiio ele n oss,1 r.1c;n 1
- afro. nc:;ros e ameri ndiO$, - aiuclit poclca-io::-. i11d1!ir:
d) onimuis-gcnios.
f,2 SoczA C ,\n~t rn:o

B' bem tlc \'CI' qi:r. ,;;Jj nos refer imos ;10 Fu lk-Lorr P
nos li111ita111ns, por r 11q11;1 11tn, a <l..i:'ilrílrnir O){ Gidor,cs
IJl'osilciro.~.
Em bol'a qu e o n osso F olk- L orc 11:io ofcr r: i:a , - \ ticlo
menos t.· 1) •111c se cblt11. ilu j.i. 1·011li('rido), - mitos
ciclúpico.~· it11h•p c111lr nt c!-, pnis uma 11,n·tr. c-;Í:'i !. rn <l<, ,·a.
rcjada po r inf1 11c w..: i:t ), t•;1 !oli 1:as e fl·t i1: lic:=.. r.ntrd:111 10 us
Cfrlop,::; J:rasilâros podem :-.cr d í:itl'ib uid os cm trcz
~rupos:
T. - Cic lopes; sl mplesmcnt,~ Ciclo v"-~·
Il. - - Ciclop e,; 1pie tnmbem siio f.' /ÍN1.~.
li I. - Cicl op es 11u<'. i,,t•nclo Ci rlop e.-; , sruc!o C,"u:ai;.
são ni ncl:1 Ciclamr. ..::.
D e origem. t odos os ticloJH !: pel'k11 1·C' 1·:1n1 ~,,111C'ute
ao p rimeiro :.ti·upo e si) por i11 fh1c11cias dinr:-a.i., cspc.
f•i:.lmcuk rc li;:io!.a s, que se rão t':'\post ;1 s e111 Cll'.is ião up::i1·.
tnnu. c.Jínnn nos clu is infri·iol'es.

O Ciclo Cir."17,ico é ao JlH'smo tempo :Yor.ionnl e


[l11i1:crso l, mns C! i1Hl i~~n li \'í·I rpw, Jl OI' isso lll<'SOlo, :mies
do cstuclo ·dos Cid11 /Jfs Hm.~ilciros , o JHoh lem:i tle su:i
ca ratt cl'isn t;ão depen de:
n) ,lo tonhcd111c11l o <lc ,11:.:-nurns parlicl1l.iri1ladcs
du l'l'i<;iio tt fru -1 1('.:;1:a 11tl! ;1:.ro1·a 11:i.o cspo,;f as e que tr.m
dado moli Yo a sér ias rlisrnssii('.,; <' 11111ito~ erros elos Folk-
lori.st;1s ;
l> l (lo co11hc1·im 1•11lo d~ 1·(' 1·1:1.,; p:n·ti1·nlal'i ilud1•s lias
lin~u ns ha 11l :1-. e suda11l"S.1s q11<' :iprc..;t·n l;nn ns ciclopes
sem out.ro exame si nii o ,1 lc•it 111';L nu ;r ;1111l ic:rio dn..., ft•: 111os,
p.irl icnla l'irl:u lcs e li t1:,!'11a ,; e~!-:J.'- 11 ccro;;,;1 ria., aos estu dos
da Li11:.:11is1i<::i e elo F'1 1ll..íJOrt! nr,L-.ilcíros :
e) do eon'1c.- imt'll lr1 cio-; 11ri1H'ip:.is :\litos Il ra silc i·
ro..;; nté n:;ora :.:i r roJ;u.los pe los FoH,-Lorh,las.
.A falta e o dC>sprczo dc!-.':ies e dontl'os clcmontos vem
i1l1possibili ta1ulo a maioria de noi;M~ Folk-Lorista::; de
in icia rem re:.;-ulnr mcn te. o Eslltdo Ofr,tfifico do F1Jll,·-
L.rwc lJntsileiro.

CICLOS D08 TOTEN$ E TABúS


E' ~u1ro Ciclo · :io mesmo tempo .Vuci<nwl e Uni-
/." IT8flf .

O Cicln d o.~· Totens C' Tabils ~ urna neec~!i idad,• im-


p n'-i.l pl' li'l Ci cnc·i:1 )Iodcr1w n que o l'olk-Lo rista J1fio se
p odcr:'t fm·lar. cml.,()rn c~n:; idu a tlc fül ii_:õcs n1 dimE>u-
1,u·es:
- 'l'o lcm, - an imal, ,-c~ctal, ,ni ncrJI. c:u r po celc:;tc
ou sidcl'a l. fcn omcno ,1tmosfcrico, luga r, &., lrnvido com o
si núl, cmblcm;tr .1sccn1lcnte, protetor, dcfénso r, simbolo,
&., cl,1 tri}J'I, ,fa farn ili.1 , (1;,: c:omu11icln<lc, &.
- J',tlni~ - unim al, wg-ctal. míncrnl. iclolo, '-.l i\'i uo
vu :-a~rado q11c não 1-c JIOclc i11jnri,1r ou ~oc:ir sob pena
de ~!'l'mHlcs east:igos 011 ,lc g:rn ndcs nu::i les publico~.

~o F'ol k-Lorc H1·m,ilcil'<1. e:Spcl.'ia hne tnc trntmnlo-~c.


llc Cic lopc,t, o:; Tot ens es tão qua:.e semp re n descoberto.
O Catolicislllo nos ofe rece cxcmp:os ad miraw:is du
do 'l'ofcm n Tabú e, como ele,. o Fctichbmo
t l'nnsfc ,;cnci a
Afro-neg-:o e a il[it ologi:i .Amerindia.
(.Antes <lc ('-Xpormos os exemplos. co nvem assin1.1 Jar
que mu itos dos nossos in tcl cctu::i is t1uc J)rimc iro trn ta-
r ;nn desses .iss untos no Dr.tsi l cst:1Uclcl.'.ctu m (1nc1 no
C nt ol ici~mQ, n o F cfit·h is mo e na ~fitologia Amcrimliu,
:-j O C 7. >. (' ,\ H ~ r. 1 H l'

Tolcm t:Ol'l'l'SIJOIHlia ,1 :::ir111/o 1• '1. 11/ní a /Jws. Isso,


1

poi-1:111 1 rcfll~tc :1 i(lt'.'•a p r imeira tlt" '('.,/1·111 1• d1· 'f'ubú).


!\'o <l i;1 111· :--;;ui I.:1z:1r11. - t•lt•\'adu a. li1f,,i - , l'ra
uso 110 Ccarú o.-. jn izc~ ,la l't.'~!a ol't·1·t·(·!'l'l'111 11111 l,a1 1t 111t'l~·
;tos cães 11:t ,·i:-.. i11h .i ,1 c.;:1. - lofcm,. l)l: po is. :-: ão T.az;l\'o
11ns~:n·a a f 1d 1·111. 1v11· s(' ~· ,lcsus fabií. r o 1:iiu til•i.xa n1 d!!
:-cr lot.m. '1':1111hou 1 .Jr~11:,; e,·a lntr-111 c1c:mtc tio De11:--
Pai e Süo IJi1zaro p rnl i:1 su a m iss:'io tlc lolt-111.
Kit H11hi:1) no cl ia de IJ .r1111-Jf a1·{. o :tr<.:v-i r i~, V.c1rn
a dc•u:-:a 11:i~ :!.~11.is que uc;a s;iia de pn lll ~s st°""' ,1,.,, Li:111 :1.
ncil'a, Í· /11/uí. O:..:u1t ~ /tilun l'nt rr.lm.;iio a qn;dq1H·r do~
g-ra 111lcs or i).;:'1s. Olwtal,í. X1111r1ú i· Jfft . mas •{ttalqncr
1lcsl cs niio l! /o/( m 1?111 n ·l:1ç;io o Vlw t,rn.11t. o ill'm; prn-
fct01· 1la ~\fric,1, 11rm ('Ili l'<.'1<1t;i'111 a l)t,crm,,. 11 1le1::,.; do
nni\·c1·i.:u q nl' ni'io c\ (.',..,<·c a int cl'\'ir rm co is:-is l1 •1T1·11as.
Hoi- ns.<.:(1. d<• ,1ilJOi-11s.-.1í, t·Obl':l ;: rn11tl1·. 11 "1111 1 Pur
q uo é ron li c-c idn 110 .\ut:11.onas a co11,..1d111;~t• tl t, :-.1·t·p<.;i1·
t~ rio, é um lofrm <'lll rcl:u;üo a ,Ja<·r·I 11.'i. ,ti• y,ny./af,i .
.1 1~,a 1I~,fô~o. 11u Y1•1111i-. 11111· sua n·:i 11111 /r,fr,11 i'm n··
J:1~no n 111pa11 .

~\dmiliclo t(llC lodo lotem é 1,rolc:;ido po1· um f1d11í.


- o fato do Folk-Lo1·ista não tlcsi·ohri1· um on ambos
Hão lhe dc,·c JH'<'Otupal', l'~p~ r:i:1 \mcutc lr.1!;111110-s(' ck
) I il olo:,:iil .:\mcri11tli :1. puis t•ssc I i·,tha lhn sP ri1 n111 sc~u idn
\lU~lc:1·iormt•11tc, por l' le; olt pol' 1u\ln). 1i ta h ·ci n111 ic:1 JHJl'
já se !1 ,1,·cr IJt•n li ,lo ;n ui !o rn•ssc tcrrc uu com o ch·sa11,1rc-
cimclltO ou :1 tl ispc•rsão tlas t rilrn s que ti11 h :11n l:1is ou
cinais ;rni umis por /rJ/111 .~ 1·uHsa::n11lo~ a rnis ou qnai..,
/ab Íl.s.

Nuruu 111csma pc1;a folk -l or ica pode exist i r 111u /ofrm


~ um tabú_. nü o iiicmlo e!itc p1·otctor claquclc. 011 muiiii r.le
11111 lul, 111 e 111.ii-; lle mn tnfiit no s nu.)smn!i condir;Õl'S. A
:1 1°;.:'H tia do 1-'ol k.f.orista 11."io ~s l it l'm clc"tohdl' o oculto
nias l'lll limit.ir-sr. ao 1•h11·0, te11dc, o c:u illallo de : '
1." - 11:"10 d<'clt11.ir qn ;il S<'.ia o b i1<' 1n -: i II pci;;1 folk-
!1,r ita 11iin o npr1"ií'! ll;1 ;1 <lC'""ºl1<'1·to 1111 com 0111 1·0 nome;
:! u - s,tlit•nl ,ll' lorlo " <p 1:ilqu1~r totem 11ue fi:;ure
1:a pci;n íoJk.tn ric:a llll'~l!m q ue 11;io 1('111'.1 ;!<;âr1 ll(.')a;
!)." - Jlt·1u•lr:11· 11 0 A('nlid ,, l' 11a 1·;111 ... a <hl Jll't:<l foik-
l1,1·ic::: jl<!rn. - <:tHl'-l':,' Hin do dc~1·olil'ir o 111cio 11~ fo1·rn açi'io
1111 .i •1 u1• a Jll'<,:;1 s ,• r efor<'. - JH1 ·1·i.;;1r u tn l C'lll.

Sr r i:1 m11 ilo to m·c11ie:ntC' rpw o!- 11(1YO'ó Fo lk-Lo r i,;t:is


idc nlif i<·.is'-c lll os lot , 11.<: ,fo~ ;11 H:1is tri l111 " amC' 1·ind ias t'
'1:1!: J>op nb1:1ic..;; SC' l'l: llH'.i, 1s . pois ..::ln l!lll ; t o 110ucos o ::; co-
11 l1ccitlo:--: - 11 w ;Hlo eu a n1rn p:n·a 1,~ P.11 rô1·os 1 :\ l l1a
para os ::--:,11 ·-~:n mk (lb hi;1 e .\l i1ia s G,..1·;1 :s ) . a :i r:'1ra
p;1r;1 o~ ( ':11u;11·:111 s (D:1l1ia). o t: :il';J(·; ' l ':Í para os úuai·
l·111· 1;:-.. :• 11111;.i )1iul;11!;1 J!:1r;1 os 1-::wlt, r i,. :t Pm:1 pnra O'i
Chc rcn tcs, o j ac:i't (7n•rr11kJ1!)0) para o:-. ( ';111cla Pin.i Uo
)fm·.1nhiín. a fo1"1ni<:.::1 p;n·:i. lis )r:1 cnhis do Hio },.\•:;ro
(Am:1;,:1111;1s), ~ !;1 ;:arl :1 (loricnc,)) p:ira os C:naj.ihis do
Ar:1~1uii:1, e :il;.:·1111:- ou !rns, im'.l usi,\· u Lüto YCrlllelho
(l11ruc!1y ), o j;11·,rn.! e ouno~ a11 i111:1i:i p:ita mna p al·tt- das
l t·ilJ \I S ;1111,1:I.Ollil':t!-.

Os :1 ~tros e ,·Orl'.;tclm;õcs um :-:io l o! , 11,t tJl'il f(1(J1Í.(


p:n·a o.'; ntl':ssui; ;1111c 1·i111li11s e têm no111C's; ~c1·ai!> 110 ,Am11-
zorn1$ e p at· lil·11larc~ cm t';Hlu tri l,11.
Gcra ís : - Co11rnci, u sol; ,/t:ci, a l ua ; Jaci-taltí,
Yc11 ns;; ·11ir,1po1111,w. ).[crcm·io; Cyiul'i:, ns Plei:tdcs; Pi-
n11·c1,;11ra (n pm~callO l') , o Cruzc il'O; Cac11ri, o 'I'onro;
lloim,sri, o tie l' p<' •l l.t r:[.) ; .ll oi:,,r11 /11 br1, Canop us; .11'11/JU t(.
Otiou ; Jl i1urn11yu, C.1 ~<!\';,i-tlc·:;<'nlc, &.
66 ·s O ll Z .\ Ü ,\ n X E f R U

Os uomcs pnrticnlar~s ,·nria m mui to e seria muito


longa n rt'lac;âo . pelo qnc no!;. li mit amos aos ele nl:;uus
dcu;;cs do5' amcrinclios : '
A 11dcco11om,J1 clcns do c,!u, e .lllnit; o110111é, clcus ti.is
florcstns, dos Ynrnros, ~cn do rrnclc, alrnn; J11ai, ío~o,
ina., mile. E' ainda: - DClbuconont<\ deus da te r ra, S i-
rico1io11u\ cleus dos c:un po!-, Y1·co11omé, deus das aguas
e dos ri os. ·
Os '1',un:111,1cos t C,m uma len da in teressante : - "Nus
tempos <lc no~os n nlcp:1ss;Hlor-. a agun cn~nliu a tNl'a
fican do m n casa l uo ;li 1.., tlo mont e 'fa manatú ,i ~'-S''
cas.il gerou a nossa tr iLu '', São dcusc.'> dos '1',111 w u11 en~ :
- f.1w11urn-<1ri, o crcaclor, 011 Ama-11c111: . o crca tlol' do
mun <lo, Japift'r-arí, clcus da mall()ióca, Pn i f 11 11-arc .• o deu.:.
malcfico cla$i aguns, P 11,·11 mnnirarr., i,;er s upremo, scmlo
vuru, \· entre , fl ôr, d ia bo, &. , cm cl i\·crsa!; Ol l lras lin g uas
de tribns Yisinhos.
Os C.irayà!i. têm o Q11i1111u -cl1ivf , sen hor l."i de cima.
Senh or d os C é ur,;,, em 1or no do qu:tl gi r:11n uma lco~ou ia
e uma. eos rnogon ia admirtweis.

Desde qnc falam os en t amc rin,lios, com·fría tnmbcm


que fo!l,sem e.c;cl:;ri::ci <l os os clrrn ...;, ou . mnis pr:i.t ic:tmentc,
qu;ds tl'i pa1;1vr:1s r cprcsc11 t;1t iYa!> do:i. " t roncos ele na!J·
<: l'llça''. Geral mente conespon clc m n aYó : - 11rfy" , cm
tup i, 11•1rii, cm guara ni , ariú . crn 11 !Jcc11~a t í1.
En t re os Sipihos, um do!-:- termos é bo, 1111c :,:;r, trans-
forma cm bu , po, 7)i e JllL c111 ou tr:H; li 11 guas, s u[ ixo para
iudic::n C!olcti \·idaclc ou plum lis:u; ii o, !-icndo os tcn iws
mães homem e mu lhci-, -!J 11c-bo, homem, .,u._bo, mu l he r.
E nt re os 13.icairí:-:;, e:1c:o nt r am-sc cl c11tre outro.e; : -
iri., primo <l a rutdilcr, c1111, por uc,w, ir ruJ., oto, av01 n1uo,
dono.
Üs MITOS AFH IC.\XOS NO fü!ASU~ 6/

Estamos apcnns ind iea uc1o termos corrcspon<lc ntcs


a " t roncos ele ii:.ts<·enç;a", <'lll l i11:;nns amerindias, ua cc1·-
tczn Uc <t nc u c-si;as mc.c;rnas e rm on trn s t! considcrm:c] o
1mmcro Uc ,·ocab ulos formadores <los nomes de cla ns, on
de familias, trí bns, paren tes, JlOYOS, gent es) &.

Vc,ltnndo aos a~untos <le <1 ue n os ,·i11l1:1 inos ocupan -


do, devemos dize r qn c ontl'o de goran<l c int"ercs.,;c pnra. o
Folk-Loríst,1: Brasil eirn é o conheci mento <l:i s 7,iantas s11-
!1rada ,i; on dos tofcm; ,·c:;?"er:i is , a comct;al" pelos .i nti:;os,
al ifi.c;; nd111il':n-clmcnt c clc.,1.:l'i tos p or J\rc11 t1.c r: u m d os ex-
poente.e; da escola s imboli c·o ..1stronou1i r·,1 elo ~ec11 lo p:iss::t -
do, e rc11 ro,ln zidos pelo Dr. Caminhoil <' lll su:-i B0to 11ir.a .
Os m in crnis. as rodins e os fosseis pcclc m .i mesma
,1. tc11ção e os m esmos cu h lnclos. ?\o cult o afro-11c~1·0, ns
pr.drn,i; d e .Yr111qii são mu chmlos , f,1cnJ-. h:n;tÕC's, &.. <los
tcm po-s <.lrt Pctlrn Pol id a , cspcci~ l mc nle ele serpen t ina ,
moth·o por qn~ to,los os a r tcf.1c tos ele pccl r:i :imcr imlios
são h11.\"i clos pelos fctichistc1s como 1le~sc cfons litol:ilrieo,
"pcdr:i.s de r aio".

O ciclo dos Tote ns~ Tabús, por esses motivos, sub.


divi tle-sc cm <loi s mb- cielos Uc nlto iutcrcs"ic cie11 tifico:
I - dos Curnndciros.
II - elos Feit icei ro s.
N,i o necessitamos clcmom:;1n1r .1. ímport :i ncia deles no
Brasil.

EXPOSITOn
A tnC'sma p cçn fo lk-l or ica cxp ost n por um vaqucit·o
rlo alto scrtílo, 11d1· u n: pesca dor elo litto rn I e }}Cll' um
68 S0 t: r. ,\ e" n ":,: r: r11 n
cnixc iro -vj,1janle :1pr<'~1 11L1 d i t'c•i-C"rn:,1 ". 1Jlp..;1110 que o sem-
1

t id o 11:io ~-.! cl1• IH J'IW . ~i o ;is:-:nidt> 11:in 1· f:1 rn il i:11· ,1 quaf.


riucr c!ctC's. :1s .! i\'c1·l'111:;1:-: pod cT:io :1ltl•1·::r r1 sc11tido e :1\15
o m oti\'o, ;,!(' r ;111do íl\o'~i rn rn1i:1 pc,~a I o,·a p.11·;1 o 11:c.. ; 1110
cs') ucfrlo, i~ t n 1\ p: 11';1 n q llc- resta, na h•mii r a11t::1. dn :rn -
clir;fro, <la lt:it1ira 011 1!a in lrrprí'l;u; :ío dt• u nl.l ptc;a foll:-
lorica . O ;11·alú veste-a a 1;cu ll!{IClo, 011 :1tt1 pl ,1111lo 1111w
qu:i lqucr rou1rn Yl' ll1;:1, fill i in: ci:.ta11<111 o rn o hl<' <' o " u foitc.

)!EIO DE EXPAK"B.\O

.,\s pc~ns íol k-lori<'.tS não se l'.'Xpíl n<l<'nl 11c·n1 !-r· !'C'!·
produ zem rl o tUf'smo mcHl o, 11cm n:i s mc!-.rn :1~ <' p n,•,1;-;. s<'.i•l
em pnb lir·o, ~cj,1 rrn p;11·!i::11 l:n·.
E "'iCs meios .-;ã c, rli l't~1·cnl<'ii: - llS Íí'!>ti,·id:ulC':--, ;l f.t.
m ili .i ,.o honll·I. n carn lC11t1liJ:.. a ofi<·ina, a ('<ico la. &..

O l•'OT,K-Lflllls'l'A

Fnlk-l:01·ist:1 11iio 11 si mplt'srn cnll~ o coli~:icl or tlc


peças. o que \'ai husr;1 r ,1s · 'c, ri~t·ns" d:1s prod111J1<'S, o
que n·s i1ttt•rprcl.a d <' at·orrlo c~;m :i Lin;!Uag~m Pop11I:ir,
11cm o liomc m tlc 1Jihlio1c1:a. 1n;1s, e, f!i l C "pc!-.~oril 11H·t1tc "
colig-c. a11a li s,1, comp,íni, ,Iis fl'ihÚL', in l<'rprúta e cl:1s<. i(icn
p c1_::is folk-lori1·as de urn,1 n•::!i:"m p ol' rlc pcrl·tWJ' i(la e
couhcti ll n, trazc1ulo-as a I u mc 1;on1 :1i t·íll1cc cien ti fico
bas ta n te pnrn íflll! outros prossigam ou motlj[iqucm as
s u;1s <lc> tcr o1 inações.
Varrida n " ma nia l)rasilcira" ele tuclo que npa rccc
se r <lc algntn modo "\-:1l'ia utc'" ele outrn ou eh.: outras
pc~as folk-loricas, - o 1-'olk-L ol'Ísta ICl'Ú muito a :;:iul.iar-
e urnit í) :1 procl 111.il' ~i ,•nmpr<'cncl('r qnc ,lc,·c cham.ir cti1
s eu f: inw loc los QS C:()1J i11!<.:inH'11tos h1 11 n;111os e cnc,1r<!Cr;1.
los 11 0 :n11bi1 r, 11:11· io11:d, e a iutla melhor. no nmbito rcgio -
11al , <' Cl t O ele SC'I' () l'.,q1irif() l1111m111 0 c,11mz ,fo cr cnr, c 11 1
,f:"frn•nff.., 11r111to.~ rlri !J/rJUn. ,,_,. 11t C!w1,,s i,/(.o!:: ('. os mcsmn.~
J1rwmmn1/ns, juudi.lo.~, ,,wrlijica-lJJ~. ,·r11a/ldi~los e t,;.los
1·1n11 a J)l'OJH"Í()~-. l'it·,rnilo :i oh.-n 11<' l'ompar,11.;üo pnrn os
<Jllc, soh f,11 ro1n·it:~ão. '-<' ;u·m:11·r· 111 d1• eonhcc i1ncut o"
prof111 1dhs r l'ap:1n•.-. cl<' ,kscobr i1·,'n:. n;1s pc,;,'ls i;;ua ii.::,
:-::c•mc:lhantcs (• 1·mTcl.1!.is. :i psicolo::i<I po1rnlar pru~1-~cl b1 .
do ou rc:;redi1:rlr1 rm <'ad,1 ponto do ;.:loho.
Í~ !-i.::a "manin hl'nsilcir;1" 11:t!-- ",·,1rinntcs" tem sc r-
vidu a11r•n;1s e s1í p:1ra 1Jc11 r iin ir n mc111 ,ilidndc elo proprio
F,, lk- Lo:·isl:1 '!lli'. n 1it11lo <lC' <·icn('i:i, 1:li'll. cxhibinclo f:i lf n
do e:i p;itiifacl,• 1w1·;1 i11 ll• rpJ·l' l;1r n fin;d i,l.idc cb ' 1 compn.-
r:u)io ··. nnala o \';llo•· tlo <1 H" C'lc nH!smo a1·h;1 qnc se dl!\' C
,·oP:,:·it·. cmnn s.i de\'t':ss<' se" 11m m,1111l ri;io :i C.l Gnr 11erol:v,
J)a !"I º"
p ar:1si las <lcseomcrcm .
•f :í 1~ fr mpo <I() Po lk -Lc,n: B r:u,.il<'if(I sc~ui1 · 0 11 1t·o
l' I U UO .
.\,s im . a l'C'S}lcito <lo"i ciclos el o 1·1lêlho, dn. nnçn, <ln
ja bo!.i e ele lm•tos 0111ro!,:. int:l m:; i\'C os de Pai ,fo;io, tlo
Di:ibo e tlc Xnsi.;1 Scuborn. jt1 é cJirg-ilclil ,'l ,·cz de O'i re-
~1lia1·mos, ou por<ple s(",1am C"id()s filcn1rio ~. ou porcp1c
•·m absoln1o niio ~C' 1·c111:i 1,,r:1m nos ciclos ciclopicns tnis
os 1!:1 ta1·tn r11 ~n. do (·l(' fantc. iln ;J?·anlrn e de outros aui-
1u;iis nfriéu1;0-: hnddoi,:, C'omo ·· he i-ois'' 011 11 totcns'' e
.. t·;1bc~.a~ tlt• ;:crnc:ão".

rTC I,OS T,TTBRAHlOS

Os Ciclos Litcm1'ins ofcrcl'CTU nos Foll.:-lorisfas n ftt -


cifül :irlc tlo,.; ngrup<trncnlos lJC\O!-. pcl'son:igc ns ou pelns
,O ~01'7.,\ C.\RNt:tR O

simbolos1 mni. 6 ncccssario que, cm tal~ cnsos !'iC tenha


cm mirn n uni w:rs,1lidaclc <lo mito on o simbolo nacional
ou ref!ioual e 1w11ca ns parti<:nl.iri<lndcs que impc<lcm a
vulgariznç;lo.
- Em no~so Folk-lorc ·nparecc rn o l(,bo ( portug-nês) ,
o gunrá (a.mcri nilio) e o q11iln111go (af ro-negro). O
ciclo é <lo lóbo. Os do ri1wr,í e <lo qu ib1rngo de,·cm ~er
proscritos: - !.:io 11\(~rm; pnrlit'11lari1.11<;õt:s, 11m:1 nnt.:ional
e a 011tr:1 r-c:?ional, de nm âcfo 1111 frcrsn l. Dig-nmos: -
ciclo do lôúo~ s1t1J-ciclo do uw,rrí, 011 rlo qu iln111r1a.
Ciliúwnll(/ t r:rn .-: m1Hl:1-sc. Como horhol l•1a. S<'ll cirlo
é o d(I. borbnlêfo. Como cscar:w~lho. sr u <"iclr> í• o li•J
escarnvêllto. E' 11s~im por demite. :Xiio lia rido 1/r
Cliibn mbc,, mas wb-ciclo.
Pai J oifo í: um simholo ele s:mul:uh•, d<' tlt,r. de
op1·e!:is:io, ,lc m:1 rli1·io, de al<';.:" r i;1, (lC vir1 uil<', de miscria,
de t ndo que o cscr:wo nfricnno foi e do qnc é\ rn),1 nc1-.,·n
r cprescnton cm 11oss...1 histori:1 e cm nos~a \"id,1. Trate.
se de Pai ,José 011 de 'fio Fl'nncisco. i1a p r ctn Gcno,·é,·a
ou d:1 m't1cnmlln F r•liCi a, o cido ,lc P11i .laiio é sempre o
mesmo: - Brasileiro, - o ciclo da raça 11cr11·a.
Não 5inbcmos porq ue se 11:l <lc clist i u~u ir o ciclo de
No.,;sn Senhora. A admiti rmos cs,c, o nosso Folk-lorc
tornar-se.ia cm <lep:1rtamr.ntn de p rop .1 gandn cln I1rrej,1
Catolicn. pois, cm igunldndc <l<> im1iorl:rncin estiio os
npostolos, os sn11tos e os :iujos 11:1 1101:sa no,·clislica.
E sse, como o.~ 1lr San ta H clcnn , Sn nlo ~\11lonio. & .. sfio
sub-ciclos do ciclo christiío.
Niio <,nci ir:un ir os F0Jk.Jo1·isl:1s 11:1s agu;1s tlt,s (( llC
11iio se conform:im com o ciclo dr l'ai .f<Xl o. o.-.; l'i1·lfJs d,:
ouiuwis <lisli11fo.,· e os .rnb-cidn.~ de .sr111fos rli.~li11to:,. P:ii
Joí'io é um simllolo de clrtC'n11i111also esp ct:'1r.11lus soi: iais :
- o humilh n<lo pai.p1·l'lo cln for m:i~iio ct tdcn brílsilciro.
Os f.fJTn~ Al-'m (.'.\;,..·os xo 13n .\ SIJ, 71

que ressusr.i ta glo1·if ie:ulo. "J.lcru, poi~. o seu ciclo, o ciclo


de trezentos e que anos de labúta e de sncr ificios, um
p rem io da postcridatlc :ís lam!rndíl~ cu1 c lcYou, ás inju r ios
qnc rcccbcn 1 li p.icicnci a com rruc se sujeitou ft cscra,·idão,
ao am or c1uc clcdi con nos nos::.os ;mtcpnssa<los e a nó~
1ncsmo!"' . A:rn 1·,1 qu:mto nos nnim nis e aos sn nt os. A
K'nturc1.n, con.i1rn l.o de todos, os ciclos perfei tos e imper-
fei tos, llO'i ofcrccr o espetaculo primaria dO!; ciclos in dc-
pcnclcn tes : - ca c1a l{cli:;ião é um cic:lo c:omplcto ou in-
1·omplcto ele s11h-c icl os concurrl·ntcs. Qualqu er qnc esrn
seja n:io é uni vei·.r. nl. 'rm1 !:>Cll r ida .~ imbolico, vu do
crc aclot· tl c sn:1 <lo ntri11i1 . clt'. ,na filoso fin. de seu cul to.
Ao cont1·1nio de Pai ,loflu, cnjo cido 11ão per mite ~nb11i-
,·isõcs. o Cato;icismo ilispnta. :'Ls m:ios· elos Folk-Jo1·istas;,
o ciclo de .Yos:...·11 Sc11h orc1.. . O riclo ci clrl'i.,tão. como
poderia ser 1,iírlico, félichc, etc. O .~.rb-r.iclo, sim. é de
:\-().r:sn. Sc11Jion1, to mo porll"r i.i ser dr 001111, de <Jnalqncr
!,;,U1Jto cm cYi dcH cia uo Folk-lorc rcgionn l ou mesmo na-
cion al.
N ada. t.lc rxccssos nem ele í'lltusin~m(,s nos ciclos li-
terarios,
Qn:m do a Rclig-iiio ,·em ao r.:1ru po <ln Cicncin niio tem·
priYil<':l'ios. E' como cpinlri11c1· mineral (JllC, indo no la-
boratol'io. se !7. nhméte n nm pr occ:-;so co mnm <lc detcrnii-
unr:in do~ co mponrntc~ por :;rupos im cc~siYos.
Di~· C'lll ('l'l qm os r.ic/(J.~ b 1-:1~\l{'il'os <1:1 011~a . elo coelho,
&., sim htcra , ios e niio cidopicns e 110dC'n10c; mesmo dize r
q11c, n a nn li<l:Hle. O$ ciclos foll.·-lflricos tl,1 aranha, <l a
t;1rta1·uga. elo lôbo e d<' outl·os rm í1!1;iis afric:111os de que
têm faln llo os nos!Sos Fol k-lol'is1:ts. rd nciounm-sc com ci-
clopes, n11 irn:1i:-1 qnimél'icos, :rré-histo)·icoJ.:, gignnt cs cos.
h,wi<los como "pn is tlc ;:?"crac;:"10 ''; - e\! justamC'nt c por
i~so que l'Sl r11nr,.,; coudc~c:c 11 cl<?nclo, isto é. nos hrn·111oni-
.:6udo com cs:;cs ciclos, njustn ndo-os cm S1!b-cic1os e
.t; () {; i .\ <;.\ li'.~ r: l r. !l

lll<'!-1110 CJII l"i('/r,.,·. poi,;; t(' n10-. :i ,·(>1·1,,,rn ,·,L~nlul:i d<! S('
l!i1Yí'1· r· h•g-nrlo, 11e~1,: pnr1 i r·11J;1;-. a JHi:,,..;.ihilid;1dr dt• u rn
i'l í·l't' lCl nn dt u 111a ,·nnv1<111:ii r1 nc,:l'ssaria ao 11 os-.1l l •'ol\;.
lo rc.
Os <':'IJlillilo, ê'l<lt•,1 11 11• cxp li(•:ff i'io o surit·i " ntr• p a 1·,1 :1
justifii:-,u;iio d 11.. ,·ir-!11s lilrr11 rin~ a qn<' un, 1'1' !',·rimos.

A 1.•\·olu,i"u, ,·i1•111it'ir:1 C'!'>t;°1 lª:,;i;.:- intlo do Folk-Lori:,.,l;i


nm p rrpi'l n • rworis.,i110:Jl t•111 'l llC I.'!<' , l,•1ur111,- lr<' 1·1 ,11 lu•1·i-
mc·nlos r, pri1,\,·w·i::. pois -1 1 Foll:-T.or,•. 1111v :1 p r iu wira
\'i ... ta tem p:1 1·1·cido d" inl<"l'Cs<.:c! p11 r:m1f'111~ 11,11·/,,,,,,1. ,\
c m :?rai,dc parle 1111i1 ·f"ts<tl 1i <'~,·lia-si' do ,1<,mi11i11 ,!,· di·-
tcrmiw1rl;1 l':l(;:r •)li dr ddf"rnt i11:ulo frn\'o p:H·:1 t;u!;i-.; a.::
i·n~·as ,, l ndus os p1wos.

S,·111 1•oi d 1l' l'(' I' a k1·1 1i,· :1 ,(e i d l'<I :fio folk-l nr ir:1 cl:1~
rnt,;a !. ,, rlri~ JHi\'oi,; 1·01111rn nl· Ult!s <l.t l'i';.:iã11 ,~111 1111 <' o Fo i!; .
Lori!-: t:J ~í' f"!X riJ<' n;io !,a 11111 ,,í ,111r. ~" n ·1·11111 ,·111l1·. JUC'"'lllO
rp1c;
1." - l'Xdt1 c1, cl<'ix;u id() p,11·;1 c.\.ime puskl'i01·, as
• id l';i!-; de siml;vlô5 ;,~1rn nom k·1l". ~ilkl'a is e 0 11t n1:-;, rnl'Í~-
sim o,;. ou lll l's mo imp :·p;·i~ns <' Ili 1111:-.so Fulk -Lnr<':
2. 0 - cx.iilr. o c90. m,1i._' , ·u 111t1m ilo que o libido, 1'
lliio <·Sdt1:t o lii,ido p,1ra lei· a i11h•r prct nçiio tios simbolo)i
!:-Cx 11:lic; qnc :\'i ,·czc:s np :11·('1·c111 ,: 1wn11itc111 se an.1lii-c.• :-i
psicolo:;ia 11<: P:Hl.i rai;:l 1111 1111 \' o;
:t" - p 1·l•fi ra. sobL·r.t ndv. ;1 fo rma popnl:ir d e CX·
pos ii;ão (1 r.nuli la 1,n ,"t cst ét i1.·;11 po is a fonna pOJHll:tr
induz o~ caminhos q11~ ;i Pilo lo:,:i:i m•c:cs."il:i.
N'r.m rclori c:i, nem C'X posi1;õc'- tlc ''sahcil,>1·ia" e:-,
trangcir:i, m~m piJlÔl·Os de no nws d ificcis <' anc\·czndo!',
nem " mes tres", nem '· cscok1s ", tcsoh'crum al;;uuw eoiSll
ele :ipr<'1·inwl Jl:i :·.1 c,·ililt' a <lc>1·~·!tt:;io <(II C' ,! r t<!m siclo o
1•st11do ,·iL•nrifiE.:o cio 1wsso F olk-Lon•.
Jnfl' Ji:..:me1:lc os q1rn pc11sam t.'111 1hr ·l.lr noy;i oricn-
ln\ào J1ri1m1m )ll'll') cx<:cs.-.o de ci 1:1i:õc". <.Hl 111csmo p or
d as. i111·ap;11: i:,Hulo-sc 1ksdc1 Jo:.::n nn f' H.-.t"ill 'C'lll 1) homrm
•·011111 o r, o;;p: 1·i1n ,li1 plamcn lc fl•r m,1 ,l,1 p•• lri csludo e 1>cln
r~pl"ric111.:in JlH;i pensar e ;1;.!i r po r !'oi priq il"io. ,rnal i-;:1i11ln.
ro11rnml :i11d,,. c· ri;111 do, dcs lriii n, lu. &. . c:om o, cc,1: hcci-
11w11lo.'i 1111c r~·1. ~1:11s e os t·xpík l"lll r p1 ;1~ :-;f',i:1 a linguagem
nn ,11<.'n w c do pnll! itn sr111 lllf' ios <lc ,1.,,,i rr,11· o!. t nis " C'ni-
:!mas <h1n: tJn1is".

F olk-lorr Bras ikim !sllhonl in; 1lr. (1 or i<'nt afio ele tai~
ou <iu;ii.c. au to:·itln dcs 1lc1 .\lcm:n1h;1. ,l.1 1"r,1 rn;;1, &.. 11ào
<lrmousl?':1 c n: 111 r a 11cm :n;sirn il a1;:io d e ' JH~m ('S~!"C\' (',
ilHtc:. cmu:01·1·c 11:in só para c~pa 11! :1 1· 1n 1l: t:1 :!"e nte cn p«z
clf' cn id::1· ,1h1111dan lcrn c•11fr elo " ""nrl <• N) lllO p,u·n c-rc-.1r
;1 fdi'•,1 fi e> 'illf1r. r i<lri datlé tla i 111r 1 i!!1' ll~i;1 t' ...,f n \ llgcir.i cm
('l)lnpar:ii;iio Nim n n o~:-,: ele lo;:o ,1•.m1 .l i1. ·b como imnp:tz
tle pro,h1zi1 :11_!: 11 ·1,a ,·ctis.'l )11•l rpc11<l1 •r l1~ clf\c: r,arndi~m:io::
cnropêus.
Pnrr.m m:. Folk-lnrii.filS 11;1 p rco1:n p:i~ão de se n1 os-
ti-:ir cm lido~ C'! con ídns <.·m r oisns dr r:ne niio souberam
ou 11:io 1p1 i1.cram 1i 1·;n· t11·nv<' it oso e11si110 e rn tr1•g-lll'm -~c
nwis, <1c ro1·pr, e nh n:1, :í r,1u1- n h1·:15ilrir;1, p :ll".t CJ U·~ su ns
olll"nS 11/i<i M'.i:: 111 wn l,1111•ir:1s "v:n·inu tc~" ( tnrno de Qi.W
~:lnl 11 ~o\ l ;11n ) ,l;i s t·anir:ts 1lc- lmi rpw os ~c rt:wejrn; fin.
cam cm varns innito comp r id:1s clc-1 ,t ro d.is ror.iuh:is clr.
</legum es" e ch:irn mn. com mnilíl 1n-o p1·ie,la <le, 1;ma 1·-
mlitas'\
CA l' rn.:Lo 11 r

A FE IÇ.~O BRASILEIRA

A f ciç,io expositiva. 1ln!; p c~n s folk- loricas lmi ...;i lci•


ms pode 6Cr:
n) crudilu: qu:in<lo, a l~m d n Ji11 !!:1,1~f111 l'fll' l'Cta,
!-.O hrcsác, un ~stclicn elo C(lnj :mto, a r.l c;.:;.1H.i<1 tl n est ilo ;
b ) pol itla: cpi:wdo, a ll·m ela li n;..-11:1~1.· m 1:onr<:1u,
sob1·cs;'1c, 11a nr tc do co1:.i u11 to, n 1JillJ.!U,1µ'C'nt Po pu!:ir 11\1,:
clc er ros ele co ns fl'u<)io e de <' rros de proini 11da;
e) sim plc_ç: qu:rn do a li P~u;.1~cm 11iw se <lc~\lC de
nntur:1Jid11 clc n('t11 elo moela p or que fo i C'X p rcssa.
Essas fei ções ou t ipos <lc CJJ>Osiç,io acom p nuh:1m n
cYol11ção l1i~tor ico-cn lt u ral d e c;Hla fl/"t'(l·t'idico. e snbor-
dinnm-sc íl c7>0, :a.,; 11c1cio11at'::. :
:1) culo niu(, que se deve f il i;u· a t ecla n Yida brnsi-
lt>irn :1 IL' n Juclcpc11clc11ci:t (1 S22) ;
b) 111odc1·11n. do Jm r rt: in uté rprn11do ;1 cn lt nra c:lnS·
!-. iC:1 infl uiu 1111 \'Ül:J nnc ional 1l :11alo lhe, Jlfll' p.1r:Hl iJ.!lll:.l,i,
p11 r:a l igm:i.s po1·t11;:11C'r.cs ·C <:'i1ra 1;,!ci ros. -\"n ri:1mlo !-.em:
1

Iimitrs, no ~cculo XX, ~nm n nc:cn t11;1çfto !la im lepcnclc11-


cin litcraria cni cncl a mrio cicl ico:
e) confcm1>orn 11 cu, qnc ns~iru da a or iC"11 \at:fío 110,·n,
prnt icn e p ccnlim· uos i:1t rlcctlrn i!-i ele cnda ambien te
t iclico.

E' 11cces:-.ario que, sobre t nd n, se c.- hc:;nc n csc:lurcccr,


nesses tipos, ns fonte$ ela Lb;g nn gem cm que b r otn m as
pe~ns ele nc<ir<lo com a realidade Lras1?cira 1 fo ntes que ,
<lc c:erto mod o cn ca r.-icl ns, tambc m siio fâç õc.<: folT,.forica.<: :
a ) amcrindia 011 b1·asi lica, que niio perdeu sua fo n-
çüo prc -l·i!itol'i ca l lil ,· ida da Colonin, nem o \·a lol' na
formar. ão cfa Li ng-ungcm Popn l111·, ncrn o carnctcristil'o
de o.ind:i. exis ten te cm nossas séhas;
b) afro.negra, que uão p erdcn sua fu n~ão histo -
rien, 11cm o ,·,llo L' 11a. forniação da. Li11gun:.;e rn P o pu la r ,
nem n po\s ibi li<lu<lc ele incfagw;ão, embora impc1-feita ou
ineomplc!n, ele su~i; tra cl içües e dr: suns lio:::-ullSi
e) l uza, q1;:m<lo nssim p w1C' l' ser Ctl r,'l<'lcriwcl :1, c,u
siuão cslrn11y cirrr 1 quantlo não puder sei· p art icul ..11·i1.nda,
- que nii o p cnlcu . nu c,·oln(,'.iio d n Lingua~cm Popula r,
uem a. possi bil ül .iclc ele iH,·cstignção, pcb s registos e x is-
ten tes, ll elll a possibili clncle ele cl cterminn çti o, p('las fe ições
que nprcscntmn i
d) cobôcfo, e:xprcSSão d a in tcl igcnc l:t que r esultou
d:t flli;ão el o l11zo com o amc r iu di o, 011 rn.a11i festa ~ão du.
i11tc li :;re11 ci a do nmcrin dio civi1iiac?o ou de !-CUS dc~cc n.
dc nteS, chamem.se es tes caip ir a s, tapuios . tnbnréns, etc.;
e) crcoulu, expressão dn intcligc1ieia resu !tau te l1a
fusão de indh·id u os <lc 1 'naçõ cs" afro-negros cu trc si ,
ou da monifcst.u:ão ele 11 1inlqnc1· <lc uma delas, um.is e
out r ns j ú fuu<li<las na Yi c3u 11,t cional ; ·
f) mestiça, phtra licl ade ele (l uas ou innis clcssus
fo 11l cs que se cu tróznm e s e di 1,; tc11<lcm par a umn ou outra
direção, eonf nnd inclo -.'ie ou _<lcnrnr1;:1 nr.l o lim ites mniorcs
ou menores (l ;Hji.o <le qunlqucr, cstabelccemlo ass im pro-
blemns f.1cc is on <liíiecis ú Filologia, ú Ling:nistica. e ao
FoJk.Jorc, !)inii.0 1 c>ru resu mo, ;i. Cicnc ia elo Homem.
A fcir;tio colonial 6 m11it issiioo com1tm no Folk-Iorc
Bras ileiro, seja u o n1odo tlc co11struc:i10 <1 :1s frases, scjH
nos T ermos e :t tê nas idéns, seja un linguagem <los ser-
/l i s ,, 1 z ,\ e .l ,~ :-. ~ 1 r, º

tôc),,,. i111 propt·i,11nc t1l l! !1:t\'id:1 l.!t11.io "'t•n·a :1:i ··. <111w:d o "''
d c n ·t·i,1 lliz1· t· ,, elos 1iri1111 i,·n., ,·1){a11;.._,,,,,,,-cs .
):o f:l·1·n::t·:1n, l,:;1hi;111 u, n<.•:-: ,1u l os 1lc ~ata \, 1ws h i..;.
!1 ,r i11, 1·i 111 :id:1 ..: 1· 1·'.i t •l' t; ,~c lm l;t 1,na lw;:r ,1 po pu l:11· •! :11•
:l\ 11.da Jll' r:-.ist<· 110 \'ali• do .l:1;.:11.1ripc, 1:0111 1·:1-i.:ósl ~ ili.: It n-
p;11•i(•1i i.' pc,,·, ,: 11:[w..; 1'111 •111r> "'C rna ul(· lll o .1!-:Jh't·lo 1·olouiul,
1•~·s:..i frir,io vin~.
~\ tit ulo d l' a rnu~tl';t ,, p ;n·a 11i'iú n·1 •1·udu1..i n 11l•S ;1
1·:-~ l r •1~1 . t ( ' •)11.,:pi,-,i,;1io ,l,u J:r:/1 iu..:. dr• l ' h i1· \1t..1rr, 1 ~la
(;; 1111 :1. , ·l',l:1 1110~ u ma Jl l'1;:t :;l r ihu :da a B whi1 li"'-" C :11n a-
1· :111 t..•111 (tllC : 1p;ll'C'l 'I' .l f,'i(•fo t.')foui117 '/lo/frlr, .

.A P~T l'l'J i\G,\ E: O Tt.: OARAU


Uni:1 pob1 c pc titing-:1
E ncon t l'OU um luimnio,
f,'l.'1.- se n ob r<! como os w,bt·c~
Cl, da t cn-a do ca t·,·ão:
- '' X:1sci 11.1 pnnl ::. d:'\ illl!l,
A ' som!>r.1 111.1111 11é de p~m.
Sou fJ!h .1 de.• [!utuic,·m;i,
Soli r inh:: de c;1n11áu,
Sou n<'l~1 ilt, tmili:10
E p rima dL' :.1i-:1 t ub:'1i:1,
i\~o h-:t de c:ini pi cú.
Cu nh;ula d,: rn i r:1.i.:t.:'.l.i.:i .
E \' oc(·, a miga cspéi-l:\,
DiJ:".'l J:·1 sua ~c i·;u:;:io.
P ois ml' 1mrc cc> iid .:t };::n
Do m:1i.; l.:1vrn1lo h 1;11.5o'' .
Nois olho..; ,\a l\1 h:iri,:t
l!cb m p!'jou f i11;.:-i11wn to.
Comr,.-a :\ f :,l:11· 111a!1h1isa
Como o c t'u·,1 nu111 cuiw t..· n tr,:
- Nn ,c:i l l:I hcil':l tlu l\\l\lll~ tl C
=~nn1e111\o la tn:1 <' m l ~:\ lha .
Mi:i h:a 11 1:ic u:'.'t o hd t1,1c111 t'vi,
.i\111:. u1cu p.1i foi bl!fll c:.no. Jha.
0!; ?.hTO~ At·1c1C.\XOS xo Uk.\ifr. 7i

.\lmha n:flc, Dona Gntinha,


li: 111<:11 pai s1mh0r T a)·:i ~stl
,\! e dt· 1 :1111 um r.om!.' trfatl·
!::i<·m <.•lhantc iJ ('n nuur!'" Ü.

;Uir1h:1 f.1milm? E' rnnt p:idn,


T<'m 1:c1 ,1,,.-:io riclo m:1r,
S 'cu lhe f.llm · del:t toe.!.,
Voe~ ,·ni s 'ancuci::-.a.:r.

Sou :1 f iJh:ula cl'um Lüto,


.\fo<frinhn. d 'um lw !:i.cU,
JrniU du111 1mn:i.-p:rn:"t ,
V is inh:i d 'um prntibU ,

Crc:sci, cn-;ci, - 1m l11c \ i1l,1: -


Meu m:irido Tulm r,w
Assim qu~ me fc7. c :- 110~:i.
:\!ot l'<: U de m.11 d 'arn1:1ç;'.io.

f,'iquC'i , · i\lV:>., - que s ina ! -


:'>fo~mo ~cm fil hos , - que- sorte! -
Si o m:n- nüo !o:.sc ·tuo CT:usdc! -
T:d,.·<·7. lllt! v:,l,;,:;sc a l\lórtc.

Por fim, ;::o~tci d'um chich:u-ro ,


Que :mdnv:a rJc licn:1 ã fôra:
Todo :-afadC\, o :-: mtin lt(\
Am:lntc d'uma ah·acôt:i!
Comi 11s Uoi:; de 11anc:uln!
Trag"U('i n1:\is ou hos bcn1 1,crto.
P cnli-111c nas foroll'l:\!.
D ' um famoso rab'-nbcrl•'·

· ,Tú C!'>lou fo\:\rnlu mui:o:


- Minlia bõca é imuto !c,·c.
C{t no u1.:n- tarnbt·m hn gente
Que fa la tnai:. tlo qu<.t deve." .

..l in/cli: p ct i!ill(1<'


1~1·1·rcbl'11 u collflc1w,;iio ..•
F',1i punrdur o scyn:do
:\'o l)lr:i:o do Cuhan:io.
78 S O 1: 1. ,\ C A ít .:,i'. 1~ 1 ll O

A fciçiio ameríndia on hr:isili ca, potll" ;-;cr cruclitu,


na tural, como 11,1s Ponrncliíúus, 0 : 1 mlific:al, como cm
Ancli:cta:

O CANTO DO TUPINAMilA
Xo Tup innmbU r;unssj
pai gUa!-sÚ yru clibn
opncatú caraibn
xc momb:i.été c:itü
xc o.umn. crimbocc
tcco ip.rrnmo cccíiu
· y xupê ro.ubc Abnrê
orn Tup:í. oquctá
ipupc orcnhcbocbo
Tup,í. rc robia rcte bo
tcco pucrn ncobopa
Ar,:ci.úra yniyc rcbo
Santa l\faria cupe
O mi by poranguct.::
tomoyc 1ecoab orcbo
O rt(t't'IIII.

Pnro..n:'t gu assü tcçn pc


ajur nde r cpr:1 r,otn
Tekatú ndc cun.p.i
:,:e r1..abn. Tupintun b:'t.

E lambem pode ser 1,nlirfo, como uc~t c conto Cúli.


g- ido p or Sil\'io Romero em Scr~ipc:
ºUma ,·cz a ouça ou\'iu o j ab ot i toe.i r ll sua :;!'.:Ji ta
tlcbicErndo ontrn on~n e vciu tê r co1n o .l<1b:>ti e pc1·:;uu-
tou-lhe : ·
- Corno toe.is tiio bem na tua :;;nita !
O jaboti respo udcu: ..:__ 11 E u toco aS3im n ruinlrn
gait11 : o ôsso do '\'Cnllo 6 a UÜl\h~ g~itn; ih '. ih! ".
A on ça tornou : "A mócla <JtlC uiio foi ass im· q ue <?U
te v_i tocar I".
Os )Ino~ AFRIC.\SO!, so Illl,\SIT., 70

O j:thoti respondeu: "ArreUu-te rua.is para l.i um


JlOUl'Qj ele longe te ba de po recer mais bonito".

O jnboti prot: nrou um buraco, poz-se na soleira da


por ta e tocou na gnita : "o ôsso da on~a ~ a rui:nha ga ítn.
ih! ih!"
Qu,rndo a omi:a ouviu, <;oncu para o pcg-a.r .
O jnboti meteu-se pelo buraco a dentro. A om;a
meteu a mãe J)clo burac:o, e ,1pcnas tbe :ig:arrou a perna.
O jnboti <lcn nina r isad a e cliss<' : - "Pensava,; que
ngarrastc a 1l1i nl w pern:i e a::;arra.ste a l'aiz de um páu !"
...\ onçn diS!-ií!·lhc: - "Deixa-te estar!" Largou então ..i
pcrnn. do jaboti. O j;1boti rin-sc a i;egundll \·ez e disse:
"De foto rr;1 a 111i11ha propria t1 el·na". A gr,1mfo tôJ;,
d,1 on~a espe rou ali, tauto esperou nté 11uc morrcn".
Por ní se Yl: riuc o Folk-lori$,ta clcspreza :i feiçiiô de
mni s iu 1.eressc para os cstm!io!'.os <la L ing11,1gcm Popul:H'
e p rcfo rc a fciçiio sim1Jlc.t ou n fci,;iio polidn a pretexto
llc ctlutar a~ )missas nos modos de cscrcrcr ou de dizer.

Rcj1111105- nó,1; mc.1;mos o 1:ol igidor e o tro.usm.i!>sor de


nm mesmo conto OU\'ido tlc um velho iudio outrora
aldciado cm Collc:;io, Al:1gôns, que se mulltm:i parn
'fr,1ipl1. 110 ntcsm o E:; t:nlo e tnmbcm {1 mor~en1 do São
P r nucisco.
l'l'imitii·a, ou rui qtml oln-in1os:

- ·• .Su n1bi tarn metendo focinho in cnissãl'll rlc ~o.co.{


qne cabôco fez prn Jl'Cg.Í pcb:e in chcin de rio. Aí ubo.rnru1,
puxou ra bo dele:
- Tá te;'i rn , su rub i? Cnbôco t<>êinn fez isso pruqué ti.í
t.uibt":.
Pirão. vciu logo. Ro deou cajss~rn .. Tin-tin iqui, r~n~c-
r:rnhc n11p. sr:du pelo rio putirum, put1rum. Ló. vem pmia.·

'- - :'>!. A•~'"""·'


80 ~O\" r. ,\ C ,\ H ~ t-: J R O

t"l:cio.. Vumo p1·a mtincc6. t.a.puçl1 cu m 11u icê q u\ 11irü:l t c111

iny:'\7t1.A ip:í::l~~;~: 1:.:n~~o:1 n:~::;~í-~ba /<1:êu.


- Mo:inhanh=1, nro:i n !11mh::i. Curull:, c111"Utê .
L:'t \'Cm ,1aTnn,í-i1111é toda n oi ll•. Cn bôro fic ou arn,:\:,
H·,-mn-W cm::i. !

Literal mente , ou ruzcndo n fâ,;iio J1• rf, ilfl , c!Jm. u


prcocupaçãô da U('C·Ci.sida llc do c!-.lll llo d,1 L i11:Jtli.l~cm
Populnr:
- " O xuru b,m t·~l uv.i. 11\c l c ndo u fot.:i11h u nu m c•:rcad o
d e vni·inhn s que um co.bôr.lo Íl'7. 11:H·a pcg::u- p t•i..; ,_. n.i t•nch cntc
do rio. Nisso, n ub aran a p\1-xon-o pck, rt.bv:
- E stá gulúso, SU l'ubim . Cnl>üc\o for. i~so po1·t1uc o pic,: :1
(rêde de pescar) cstú velho.
· A pira.nh::i. apn reccu nesse instante. Rod eou o cc1·c:n<lu,
n-ctcu o focinho ( liu) at1ui, os tl cntcs ( nn1/u: ) acolú, Foi pelo
no n chnm ur ns companhcir:1s J):\rtl o traLnlho (p1 1/iri 1m,
- ch o.n,nr par a o l rnb:ilho). Ch cf;':i.ndo o c~r,!11mc ti;; p i-
innhas, vamus p.'.lra cortar o.s tnp uç:is {:-<ir,i',s (JU C :w1a r r::rn 1
11s varas) com o~ quicés (faq11i11has) 11uc fü> pi ranhas tem
n:i llõc::i, Co ncl11i11do o t1·:ilm \ho, .i pir.'.l.nhn-d1dC' (iií1i) l·h!l·
mo1t o s urubim :
Vi, n:-rcOcntar n cn is:.t\rn que um doi1lu !e;,;.
- Empul'ra, empurf'n. Dcprc.-.sn , dcpr c~sn.
A enchente niio CC!3sou dui'antc lodn noik, O cnboclo
!icou t riste e a inda mai~ preguiçoso ...

Ag-orn \'C.i:1 inn~ n 11u•sm o cont o cm .fciç,io .,·impfo,· ou


u1nis pro\·aycl de S<" fo rrwr 111Jp11lar:
- " Uni c,1bôdo muito pn,~u içoso, tend o n sun rê clc
de pcscarin m uito vélha , fez u m:'l caiss;'i.ra d l! s:1.c:1.i:. :·1
beira do l'io pam q'Jc ;L enchen te 1i noi te n cobri~~c e o~
peixes, cngan.ldos, ficassem Jcnt ro dcln.
O !iUl'ubim , que é um peixe nrnitu bUbo, coiucçou n
me ter o fo cinho nns v:tri nhas do cercado e C'iitm•n vai núo
\'ll i para a vr isUo qua.fülo n ubarnnn, que é in11i :,: sabido ,
puxou.o l)C!lo rabo:
De ixe dl' c;cr 911{()/ii.o, seu .surubim. Co.bôclo é pre-
guico!'o. Em n•z de concci-l.'.lr o pi,;:i que d e l:io 1·rlho s~
unomba <tuanJ.o ~!.! flCg:'.:.t. ndc, i :i,.r, cercado })~.ra nos pciar ,
no que fi~ l:'t a ma!~ tempo.
,\ pir;1ah:1, q11 l" t·~L;l'.';1 oU\'i nJ.o l11do, rod eou o cercado,
bntendo na~ v :n::is coru o foc inlio, - ti11.tiri, - e com os
<.fonlc!-, - nrnh r- m)IJ11·, - c,, xpcriJ1l cntanOn o~ :,;i pós. (Dcn·
te de p ira11h:1 tort:1 ,111::nl q11al\to ma is tn11uç :'l. ). - 8 c:Ia
sniu <lc dêu cm tlCu, rio acirn n t 1·io :ll.1:1 ixo, t"hnma ndo
:'1$ comJmn hcinu ; - Pl!fi,.,rn,, p 1tl i1·1w1. E fo i aqui lo CJUC
se viu . As q11icêsinhns l1·aOa lh.:ll'n m, trü co·'rÚ co. Quan·
do foi no fim , a d!C/u 11:ls pii·;rn:. as ch:unou o Oõbo do
SUl'Ubi rn :
·- ..\nJ,:,, \':i 1,õt:.:11· aq11cila l,ol,ayc que um c:l!Joclo ma·
!1,1c11 fo~.
O l::uuanhüo lfll11,111 cc; ra.;cni o arrumou o coq10 de
,.,,,,. /t,,\"''· n111i:a, n•zi:)', no:; pano!; rb 0;ai~!:t11·u. A s p iranhas
nn ;,ua,·am ~rit:.inllo :
En11•11in·. :i!: •!- ·. F.:m11u1TC. DC'JH"Css:\. DC'11réss:l.
A cnchC'ntt? j ;í vinh a e nfio p:::i fou t ,:iJa nc. ilc.
1\ Ia nh;'v-inh:i, q ua ndo o c:11.iódo acorduu e ni',o yju o pcs-
fJUci ro, fi1.·, ,11 muito t.r i,.,t~, 1mrcm, t"omo Cl'a prt' ~niço:;o nt.é
para pen:;;11·, nf10 Minou f1uc foi a ph·anli :.i CJ UC' corlou a s
t:.tpuç,is nem o su r uliitn 11uc uj u1lc111 o r io a t.!cs l l'uir o CJUe
tant o ll'<tba !ho lhe t!Cl'a ".

A /ci(;iio sii1111~c!- é ,1 c111<' no~ vem da boc:t tlos


'' <;,mt :ulot·<'s de hic;tori:1..;" e •Jlh! f:iz, ela C(1lct a11c:i Sih-:t
Cnm1111s, um 111·i1111,t·1 1s11 rn ;1n;nwi a l 1lc :1t rai;l1c!. Jirtra o
F o\!,.J oris w. '.-311p1·c ;\ ig·nor;nu.:ia ,los fa lo:,; comc;;i uh os e,
u i"10 1·;t r o, C'XiL(.: o C,11 :·10 Hc~ io11:1' (1 wh::•ta e ao es tudo
1los Mllc11tl id os. 'J'al 11:io al·ont~cc qnan clo ,1 Ilt'\:ª apre·
:oscula ft:i,;,io 4111.... 1w lo 11olimr/Jlo , d1 :,p·:'ula a sm1 r:ll.ili-
1

d:ulc popul .ir t• ta111bc111 a <nttrn tlc nc,:t'!G,:i ri:1 ,10 <=C'nl:c-
<.!Íl11t'lllo dr L i11:,:-11,:;:1.•u1.
'l'c11 l~mos u f, ipio r ,li,7,,, p.irn eonfirurntiio. sem
e1a:;c1·0$, dt'~k ullin1 0 casn:
82 Sot'Z A CAn~ETRO

O surubim mcl ia o focinho num p~squciro tk va1M CJ,u:m-


do n ubara na, prcs~cntindo o p,z rigo, ng:n·rou-o pela cauda ,
Iivrnndo-o tlc cnil· na prisúo:
- A gúl:i. te foz perder a vida. Sn.i-te d'a.í. Pai$ niio
snhes que o pescado:-, com prct:uii;n de tnp:i.r os rnmbos de
su n i-êdc, prefer iu ter mais trabnlho faze ndo este ctrcndo?
A pirnnha, que pa 1>.~a\•:1 perto, ou vindo n cen sura <la
uborniia, rodeou o pcsqllciro n ba ter com o r :t r ii n.'.ls va-
rinhas, - tin-tin, - e a l'angcr os dentes, - nrnhc, rnnhc.
- La rgou-sc, rio ac ima e :ibaixo reunindo as companheiras:
- Pulinwt, 1mt.fru,11, vnmo;; p:u-n. o tl':ibalho.
Ãssim que o cn rclumc chc;:ou, :is no.vn lhas de seus den-
te;; cntrnram cm :).Çiio e todos o,; sipós dos pa n os do cc,·-
cado foram cot"tados (lU.'.l$:C de repente. 1'cmiin:,da a tarefo,
a pinrnha que se cha:nava Jún, convidou o su1·ubim:
- Vamos nrrcbcntar aqucln cnd!;ia que o homem fez
para cnstig:u· n nO$!:'a ingcm1i dt1dc.
E cmpU:rrn de um Ja1lo, sacódc do outro , m:s.s sempre
dcpréssa, ns vari nha s inm se deslocando e Jogo ar rastadas
p cI::i. corrente.
Qunntlo o pe1;c:ulor chcg-ou e \' iu pcrdillo todo se u tra-
bal)10, cnlrisU!ccu e nem quiz pensar como aquilo podia ter
ncon~c i<lo.

A fciç,7o polirlrt, si ,1pct-feiçôa ou aforrnosc·ia a peça


fazendo- a llt!Ciom1l ou nu iYcrs.11, ent rctm 1to rouba -l he
cart?cteristicos necessurio.<. .10 estu do do l•1olk-Jor c Ilcgio-
ual ~ da Lingu:1g:cni Popnlar <Jue· semp re concorrem 1i.ira
o enri ri ucciruento c1J Lingnn .
Esses t rês modos <1c cxpos i1;:io de um lllC!.r'llO tollto
deisí.lm bem 11.:i tcntc :i ruultiplir id aclc de vf!rsõr.s qnc L'le
comporta para que o Fol k-lorista, lli\ prcoc upuc;ii.o <1c
reconslitui r os )Iitos Bnt.<;i\ci ros, não se atenh a a frases,
que s:'10 u. vestimcntn e o en fei te, m;1s ao 0711clcfo, que
raramente se pc r<le nn. bUca, dos aealôs.

A f ciçüo ufro~11c91·ct é nm dos m nis 1,érios problemas


com que se clcfro n ta. o Folk-lo i-ista.
Os )lltos Anuc11.x os so BR.\'i:tL 83

Apczar <lo grande e paci<:utc esforço de rcconstr u-


i;üo tlo.:; c11ra ctcrcs cl uo:.:ra ficos e ct nologiccs <los cs\!1·nY0S
<JUC ,·icr.1111 p:irn ns tcnac:.; da .Arncrica. P o1·h1gues.1, tudo
t".. tá a di;,:ci· cruc o esqueci111c1110 ,·éla o pasr;a<lo Ho pre-
sente du i-:1ç,1 q ue entrou c.:om uma JHu·<:l!la <lc seu i;:i.nguc
par,1 :1 fo n n:t<;fio ctnica b1·nsilcira.
B ' sobre o~ restos de umas t11nfas t rndiçõcs ua maio-
l'ia apagaclas ou adultcr:ulas que as f ci~ôcs se aprcsc ntnm
!'.<:m, muitos ,,czcs, :,;e lhci. precisar. mas p rcsmn il', cm
•111c li/M~ se cnqnacl r:im, poís, rnc,;1110 no pcrioclo coloni al,
- c111hor:1 os X;1:,.:ôs e os l\folês fossem co11scn·:11lorcs <lc
..cw, c:ultos ,. de suas !it•gu,1s, - nem-uma l•nação" cs-
1·,1pn11 da inclll'siio nw11s,1 on violt'.'llti'l de cultos e tra<li-
i;1i<.·~ tlc 0 11t1·,1.c. t:1mlJcru ;ifro-ncgrns.
E ' C'm eon.ietu rns, intcrro:;:1\:Úl'S e rcscr,·as <iur. se
,•ncot!I 1·:1111 os cst11dios:os ,ie,rn lc c1íls pcç., s :tfro-nc~ras,
pois. 11., tH·opria Afric,1, desde <tnc se iniciou o t r.i.fico
df' C'.!-1:!':I\ o.,;;, :is p.-da\'l':rs do (J1ti111hundo, 110 a1111,undo, do
~êic, do 1rn~ô, &.• (\!111 5;e :!Iterado t.:mto q11c M de ho je
<Jnasc niio síio ns mrsm.:1s que nos c:hc~nram r aiuà,1 ns
co11sc1·,·;1.1nos 011 temos nlt.cracla~. lu; tribus de que tais
n(';:ros pro\'icram, todas com li u:;ua.s .1fi11s ou pross:ima!-í,
,·i,·cndo cm :;uct·r,1s nmas sobre as 0111 r:is, cscra\'isa n do-
sc, dcst.cn:1 ndo,sc ou sciulo exp:itriadus, fu n<linclo-se
entre si por efeito de cmtt1ui~ta ou ,fo aliallçn, so(reu<lo,
:il\:m clis.o;;o, o clomiuio elo colouisador c,1ro11êu e n cau-
i,,e<1ucntc intromissilo de noYas lin:,!11:~s no CQ ntinentc, -
to1·nnr:rn1.se (lit:Hentl.'s (lo que pcrm;u1eccm uos l.'e gistos
cscassc.,s do pas~ado e rnt l.lôca dos Hfric.1.nos e de seus
tlcscc:1alct1lcs bt·asilciro!..

A pC't;n q ue !:.L' wti l('r, eoli~ida e cii:ulo. por Nínn;


Rodrig-ues, ri p r ~se11ta o 1Jilg-ô vrcs11 mitlm1,cutc falado nos
l1•rnpos colo11i,1is:
84 $oUZA CAR~f.lRO

ORIN ORISA KLA

E' ig-bincrô ckolô b~1bn , owo êro lo fiwn


ê:pa Cl'U w.iriô :\ l:í horiko

A scµ- u ncl:i. pe-::,1, coli~id:i e r.ita1b por )l. Q11c,r \11(), ,;


um!l oraçfio dos )fnlês rm a r:1hr clrt n rpriíln. qu~ \'f'lll
mostrar corno o foto <lc ser Oll\'ida ola hl1t:1 c\11,; ne~ rm:
não justifica fci tão nfriraníl:
Cu!:i..1ís Bira binancc
Mnli•1ui nancc
Jll."I - y - n:mcc
Arnan - cilnzi
Jú a .<:UiS!'.O
Fi-.<: mhm:i.ncc
!lfina :1 Jijnnmntc
0-nnnci.

E':=.s:t 01·:1riio rm 11 ~r:ibc " c1rt·c ('nrrc-sponrler !i..; L:-r-


dninhas rl" ·r-,:nsc:a Scn l1ora r1nc se OU\'f'n 1. "rm ln t im"
pelos no.<.so~ sertões :i fórn:

Cairl°lci.<:nr.. <:hri.<:télcison,
Pat·, a. ele cHi Dt't1$:, (cfc.)
Santa Triníta, iii -nú;i Deus.
Santo. Marin,
Snnta Dc1?cnn.
Santa VriC'e vt'i~ir!ú.
M:\tcm Chri.<:tié,
i\fot cm divin(~ z rnci. (rt.r.)
Ofotcm notcmhc1·:icla ,
M:it r m (> :1111nti l6,
71!:itcm indir.,irn YI?, (rir .)
Vir,::o. ó vcncrnndín,
Vir~n péd ic:md rn.
VírE:a 6 pók,
Virr.:a. ó <'t<'mc,
Virgn. õ Fi<k>lio,
Espéqt,c no. justiço. . & . & .
,\ ll~-fl'(·i ra Jl(••;a t'· l'lll l i n;!t1;1 afro-n(':~T:i iw1dcrwi.
1111(/tl: - um c.into da ~1·1·1:"i:1 ,To ).f:lr riur.- a ~e11te rlos
~:11u,lonilil~:. dr. S,1nto .:\maru diz j:'1 ter nuvidÕ de seus
rnainrt•s <·1> 1110 (·lntla !IP. 11111 s,11uhinh:1 dr 1enciro de cn-
g-<: nhn. ruja t1·:u h 11;~11 ai nda !to.i<> r 1u: l1c ck alc::ria o:-:
h:wfjllr.- iro!o! 1JIIC, ,·,1r<.'j;uulo. clesc:c m o Sr r:;? i até porlcrem
IM·.111 1:lr n~ J)fJll()o.; í'fH irn ., .·;1 '111 Vill:i ,l r S:ir, f'1 ·;i11r!...;ro:

Onin, ô.J;.. Jê-i,


Onium, oninlnt 1;·1,
Onium. oniu im l{i.
El<i s:11.1bn. dentro 1!':1i::11a
íhnç:1 tlc t;f.!nte do lllíll._
Olha n s ereia, menino,
A sereia ,lo m:->. r .

.\ _fripir, /11zn. t!om,, qnal,1ncr f's/ro 11~1rit,1, u:io illldt•


[•'olk-1,i r ista mais clcsavi,:i clu, n 1l 1·1•h111~0 Y:l i :1qui l llllil
[afrnlo ,lp Brn1· is ln F r. tTC' ir:t tla \T(.'í_
!:a:

Vivin Pap:. -rnto~ mui contcnt~


E rr ços:. de ~i:u ,lono, e ~cm cui,l:.tlo:,:..
Só por g-unnlar o~ dentes nfi:.dos
Branda j:!'Ucrrn í:iz ia n rolo J;:cnt c:

Qu:mclo n Fado cruel, CJ 11 C' n :io cnn}:cnte


Cozem d:i !=tt nt:\ paz do('e:: nr.,·ndo!!.
A,p1clc!'i, C'ujos nomes dcs,:-rncndos
De ncg-ro [70?. no livrn. '111 C não men te,

Ot·dcna. q ne n!<s anh:i d o Ciio l"nh·o:-o


~o lombo lhe prcspe>!!UC ntroz. dcnt:1tln;
F.nt iio logo qur. c;io! mu poh1·~, mn i::-õzo!

Tcmcn- sc a 1~w r1lcrlurn cm·cncnada,


E foi m;i.111!::i clo o mi~0 ro riuci:xo.;o
Oa.nho eterno tomnr d' :-t~un <: alç:ncln .
•\ ,f,i,·üo é ._T111lila, 1iw~ luw. O fiJiu é colcmiol
l 1$JS). .\ pci:;11 !· Urn!-ii Jrfr:i. olJr:1 de Bra silei r o. frit ·~
86 SOUZA CAR:,:'E J ílO

no Br asil. SÍ!n·e corno J"cc it alivn dos "homens de mn ior"


<le nossos sertÕt's: Compurcmo-La com a S('gn inte, ele qur
não se poc1erá. dizer o mesmo quanto :'1 iclndc, cn1hora os
nomes tupis que ucla ;1pnrec.:cm j:í ('<;tÍ\·('sscm i1lt'c1rpom-
clns ,; Lingun :

A i\tuTúCA

H oje cu fui po r um c:lmi11hu


e :opci um cn.vião
com a mu~ucn n o chapêu,
mu d s~óca no b:iláo.
En contrei um pc1·i;c\·c jo
n~ont:i.do num cnrnngucjo
cn r nn)'.?ucjo de ba1-r~to
inu ri~~ócn de calção.
Homem velho sem ciloirras
não s'a t rCpc cm ban a nei r a~
:nulhcr vclhn alcovi teira
J;?Osto. todn de fon çiin. ·
Arripin snpucnia,
snmbambai11;
I\t ano~l Pc rcii-a
macaxcira
m a nipc ira
o teu pai era fo n·eir o,
o meu nüo era;
tua müc tocavn íólcs
meu nmor
pnr:i tocar nlvoratla
no. porta do trov:\C.or.

A fciçüo cabnc1u t! vulgal'Íss im a e niio pclli r i;t ('s1e


p.irn~1·afo si al:;.,'1.rns PoJk~Jod!.ta~ 11iio a confl1nclis.c:;em cout
a fciçtio a m cn"nclia pol' apareccl'f'm, cspee ialmcutc 11 0~
contos, an iru.1is de uossas selvas se m a ns.'ii.c:.tc11da on
p resença Uc outr os domcsticCl~ o u de ont1·os tp te. ~·xislirnlo
forn el o Brasi l, têm nomes clifc rcntcs do:,; 11os,..o!-..
Os :'.ITTos Arm cA:-:os xo BRJ.sn, 87

O sn po e n cn ringo.
Comcça rnm o. n:lmorar
Um <! outro soltc iri nhos.
O rcmed io fo i casa'!'.
Depois <lelcs casados
X:'.i.o poderarn combin:ir;
O snpo deu par.l o brejo,
A cnri:i.ngn prn "onr.
Voi d'aí houve uma brign
Que vil'ou tcnde1·cpú:
O snpo pc,::ou n <lnr- p u1os
E n cnri:i.nga a bi..:a r .
O ~a110 j untou com o. ~ín
Foi morn r no nrnr unt.hí,
C:i r iu nga pra. se vingo.r
Amitou c'um urubú.

O l ipo modc1·110 e n fc i<;íin polid a não cxi melll .i


follf e c1, boclll d ' O St1 710 e a Col'ia nga <los ,·nle.s <los
al'hle1! tcs n:n·cg,n ·~is d o Jlcdio São T<' rnncisco e de Goi,ís.

A feição c1·co 11la. r1u e uiio se tem qucddo di iti 11g:uir,


1n ns s implesm ente incor pora r á mc::tiça, apreseutn-se
tiara e <lcfinid:imcntc n~sscs frês pcl'iodos.
Aqu i Ya i a letra <lum t <1s9ruliuho em que. se om·em
o 11 lirador" e o côro:
Pé-R:qmdo nosccu p 6brc,
(Cifrn ) Na s~nwln dos nncôs
Sem cnmis:i e sl! m cobér ln.
( Cô ro) Como nús niio é iôiô.
Pó rnpJO.do ucnba nõb1·c
(CUro) Nosso rei no s'o.cnbou
l{rualzi nho á P orto.-Abcr~n.
( C:U1·0) Nns uiilias t.lc Gunocéi.

Pu1 ·t,1. Abtr la éra tm1 aY;11·C'n t u ~cm p nis couhecidos


•1 \H' requ C'1 ·,-:. 1·;i fú ros ilc 11obn•z::i ú Corôn de P ortuga l. ·
ss ~OUZ.\ CA1t :-: t 1 11 0

t;"m doi. dcz!!robv:rg:n ,lor<'s <lo P, t<~n. <' h.an::.,lo :, pn 1H11 1. 1

cia r -sf', <'l r!ssif icoll 0 ho11H•m·.i1d 10 1:<· p;,.r.:ip:ulo. .\ ,


,i usti~as <la Bn hi a. ob l'Íl!<Hl:ts ;1 foln. t· i1li1·11l;n·izara 111 1,
pedido, co nd ninfl!J jH)I' :1ch a 1·m>l C' ;.;1iu i -:11 11 :•1• clé~Sl' ln11t ;1
impor t,111ci:i a llll! •::sll.i(•i!o f~ o :::~;1:T:t •lo :ís p;: 11! .. a., ·
fJHC n em ~ic!llC r rcdrnYa a l:o,.?;.~ ;1 m,s 11i;1:-- ti<' .il•j rn~1
nem nos do n\ in~os, sc nclo f'O lllt\•c·ido pi:-la :1h:1111h.i ll ,•
.P or f:l·.1b('rt a, - o 'J'l<' ll;io !-f' :i j 11sl1ín1 C(tm a fid;1l;,;-11i, ,.
tnnto mnis <JU:rn to ;' issu '' 1i ;ío p :i!--'-:iva 1l1• ·· :1nl\io ". pc'li.-.
o in feliz , crnhor:t n;isc~,c fô rro, cru 11111 prêto <ptt· . ,; j;'1
!.iludo. foi :1tat·ad n ,fo 11ma l\ oc11r_:n l:~ r,~ /(' r111c u lo rn11 n
branco, mns <lci:-:nu o 1·nbclo tnl 1111,, ct·a " . O p1..•ll i1111
foi nw11,l:1t:o nrq 1ti\·n1· :li\! fJI H' o 1·cq11crcu lc p 1·11\·m:;::;n 1..0,,
" li nhag:~m fi<l nlga ".
i\os tempos clf} 11npt'rio, as clt\1\1.'- i11111. 11:i., S('11 zàJíl~
1
íl Ull~ 111:1xi111 os d C' ' <J l l('lltlll':t" q111, n :-. ~,'l~ ltnr<•!. l!<'l<i~:,,·n~n
e ~amba,;a m com ris cr1•011lni:.:

A côr dn rol inha bt~ln


E' a cor do tafct:i.
Tem o bico vt?r,lezinho
A roli nh a de Sinlni

Cól'-O : Bravo da l'Õln,


Scnhorr1zinhtt,
Pot·q\1c r:ls ão
F:st6. 1.ang n<li n ha?

;\loço me deixe.
~ão seja imprurll•n!c,
O icnhor o f! U P. quCr
E' en:;n nn1· 11 :..:cn t~.

Cõ,·n; Drn\'O d.::. l'l) l :"l, clt.

:\'os 1·,111ch o:-. é q ne SI.• podt• \·1·1· ;i f,·i,:,io <'1·11111/, •


~11bs1itnindo n ,,.fro .n ,·f11·11, pois 11, ··,11w hn,, - · 1p1c !rnn·
:XC'1·.am •~(; l '1lefü 11 fro-111•J.! r os n p.1r t('1·i 11:ir ,los fnl:;nc clo~
po pu l~1·c::., - sri<, ho,i i> i111 h•pc mlc:ntcs dO!-; c,111 ,f,, 1111, 1h e
t01 11;1 rarn J>iw !-.im holo~ u 1;,1cu1·,í 11 . :1 (i ar~r1, o JJcijl!fl,ir,
:i Sr(i11i1u. , , r:rnliií . & .. que i;;" l111·mn·:im /() /c 1/fl. de llctcr-
111 in.1(l n., ;:··upo~ ri " foiicic--..
~\q ni nii 11 111;1 p r1::1 ll.t '-1';:n n (l;i Íil '-1' dn Pi11icopêi1.
lJ())ll (' (j'IC. llil :'.!i1·:,, d ~)!,; (• )'f'OU lo-. . .~11 h.. 1it11i n dC! Piuirt1-T)fllf
clado Jltfo pnn, :i 11 Pi<::i -p ;Í 11 :

Olh em a bC!lt·s:1 ,!t.\:t.


Que no:\ fa7. cslontc:n:
·: d:? O onn .Tnn.:ti nn
J,,,, n rof11n1 lc-;,n,:; ,!u m:i r.

Tcrn o<: cnbd,,-; de ou ro


~= o~ pcitM pr '::i.lumi n r
,\~ c:11nnrinh ns licnilit:ls
Onde n (lU(!n•r rnz nmnr

St·u t<'rr,o <:f! 1lób r:1 intrir,,


Ao prnzc-r cmbi-i11!!n nte: -
E' lo,lo pr:,h::i.clo ele c:o trcln~
Fei to fie c~cnmn ~ lir ilh:int ~

Olem n lwlêsn Jé ln. etc.

Gnl!ul'j:i. ;i. ~nn t n fomnn j;'t


No:; hl':u;-os riuc E xti lhe <!Cu,
C:1nt n1Hlo o m:11,;-::i.nf,!nrll
N :i. ~ :izri.~ de, P in ico 11Cu.

01cm a hclê:-.n déla. r>t c,

E º 11 oc~in b,, r h.ir:i. p;1r,1 musica ba rh~ 1·:1 cm clm• sr.


nota a libc- 1·t:11·iio do c:1·conln da nhcdi<'ncin aos orir1í.1:; cln
<· nlt o :.-1:!.!C'·Íl'l n ;h:nrn. A ) (:i r-rl '.\1,,:nn ; ,Ta,w inr, i Tcu11ni,if1.
1111c nn ru• t r u h,i . 11:io é :i. dom:(·t1 que ;.e r rê <lr poic; qir"
o<.; \'(• lho.: ~f1 ·i1•;11 10<:: 11w1Trr;1m nn B:1lli n. m:i :.; n que cl <'S ·
Pn.'-;111cl1, r. l' !ºOpri o irmi10, .laruijiÍ, e clrlc teniio llm fillt o
90 Sot:z., Ct.nXEtno

Onrnyan, o ar, por este foi violada, o que n lC\'OU a


fugir l', perseguida p c:o •1 fruto mal di to ele seu ,:entre''.
cai r mórt:1 ele grn\'"i cler., tnnto que scn cor po cresceu e
lie se us gran<lcs seios jorra r:nn dous ;:r ranclcs r ios ,fo
leite que encheram um lágo e lo;::o nrrebcnt ou-sc#lhc a
"b: rrign", de onde .c;air,1 m (lqu i nzc '' fill 1os dnma \'CZ
só , todos deuses.

A fc içiio 111cstira- não é nem poclc mai.c; se r l'cspon-


snvcl por toda produ~ão br:1silcira não amcriticlin, 1!5()
nfricana on nüo ,1ri:ma (?) na boca doe; que falnm sob i·e
Folk-lore no BrasiJ.
).Tão se crêi,1, por isso, ntlmitnmos nnl1a a fric1in
mc.çf iça ,somente elo mestiço, <101101 por indolc, de uma
inteligcnc ia multif6:-mc que se revúlt~ s~nrprc e \l\\Hc:i.
se cnn(,!11 de crc:tr umn. se rie de complic::~õcs e ele c011c.
xõcs crr. torno de nm rrir•smo ;1se;11 nlo r.orno cxcrcicio p nra
o n;uçnmento c1r. SN1s ins•intos e ele mm:; fricnlrln<lcs. -
mn s, sim , r1uc d a p rom:mc elos meios mai5 ou mcu os ci,·i.
liu1<;os que tuclo íu1.iona m e tudo confnndrm na fain,1
<lc e:-ear, de mnltipliear, de p1·odut.ir. <l c nrnti l:rr, de
russusc it,1r, ele rnc!.:'lr, <lc p ersuad ir, &.

As pc~ns ,lc .fcit;,in rnc.~liça. vnrin m cm sntil~z:rn, cm


ct·itica, enfim cm lndo, a~s{1mcm tod o.'. º" nspct!tos e
lodos os caractere~ <1'? oulrns pcrfcit:1mcntc {lefinillns,
sem muit:1s vezes se dist in~"ltircm cstns qne: f,111~b cr,\
podem se mnsc:uar naqucln, nrm ,1quel,1 qnc <lc nlg-um
mo1lo tem n facil idade ilc ,·cstir·sc com ns ronp:1~ cl1·st.is.
N'os tempos <lo Impcrio ntl'ílmiu -se nos nrnbtos o
''rr.baix,unen to" dos nc~ros, pois ;i prodm.;iío fo lk- Joricn
rctríita, em alguns cnsos. a cr i1ic>n elo,; mcsti<'OS ..ao!i ~cus
p..iis portuguêscs: ·
Os )lrros ,.\FltH.:.,:--00 :-;o Bn,\~IL !>1

t:;u t.'Ô rro tln negro ,


A nc;r:i me vem:
Nüo quéro un,n ncg-rn
P arn ser meu bem.
Qoanc.lo umn negro so.i
P :i r a. ir n fosta,
l ' rnli::i o c:ilie!o
E r eru.hm o. tcsl:\,
Amúrm o cabêlo
E nr:t: Jn o encho:
F ica parecendo
1\l ocnco milcho,

Fochn O!<i ólhos,


Aparecem os dentes:
C:ibclo de nêJ:TO
, E' quC:bro.,pcntc.

r\ rrc.i.:nla os olhos,
A n c,::m h:i os dent es:
Cabelo ele neg ro
~ fie, ê de J:Cntc.

T ro.b::ilha muito
A parece pouco:
O c:ibclo 6 curto
Como de pô rco.

Olh:u tfo negra


Nüo me ,w:isi;:i. ln :
Vo.i ·tc, 6 negra
Pn rn a scn1:ó. la

Cntingo. de negu1.
Tem dois luga res :
Debaixo dos b ra ço~
E nos cnknnhnrcs.

N iío góst..o d11s negrns,


As ncgrn:.; me nmam:
E u côtt".:i dn:. ncgrn:t,
A~ nt'; rn.s me clmm nm.
92 $ 01:zA C,\1tXE 1R o

)fcsti(!.1s silo as duas mr: ior cs institui•;ôc:.; popnla rcs,


<lo Rio de ,foneiro: - n .l factn11lHt e o C,tn11u:a!, a l·ni·n
e a corôa <lo 1111ico mil n':b ,·,durizado 110 BrJsil qu e Í!
ri alcg:ria car ióca.
).fostiç:is coino dcfini<ln i11 tirr1id:ulc c 1:orrcl:1(,'ão dns
rclig:iõcs que 110~ virr:1111 ,\;: A[i·ica. 1lo Catolicil)1t10 ,pw
os Portug-ucs~ nos i111 pur.e1·,m1 e t1o Espi rH isrno <JUC.
dtt•g:an<lo mais t:wtlc, completo u a tl'Í;11lc ni ais aula:;o·
nica cm fod:l pa etc, pol'(.' 111 a mais 1rnitla e fral cr nal tlo
Brasil, - t cs,1lt:1ntc cln i'us:io do 111!~1·0 r n111 o m11c 1·i11<lio
e o lnso, que t l,·c1·n 111 n. d r l.ndc d,-, e;i l1lf'ar ;1-; ~u;1s lin~nas
unma tJUC hoj e <1ucn•u1 :-iC 1:h:1mt Draliil1· i1·,11 dl' mi!-.lur:t r
a dníla com a c<11i r.1 e o J':ulo. de f:1zc.·1· 11e1u:lrar a dmu;a
rcli:;iosa e a. Ul\lsica b,nb;11·:1 ua 1t1111;:t t·itmada l! n.1
musica Iig-ci rn Cl'<':111.!s pc/;1 .•\de, 1lc Je\'.J I' :i l>oc..;;ia
Popular de 01: tr 1ora n m,1~ l11 t·b:n·.se no \' Cl'SO cs1ropca1\o
ele hoje, de irmtrnat· e !r:rnsfutul ir ccrt· 111011 im; el e Jihllr!;'.'ias
~l'C:11l;1 r c:s dos cu lto~ na Jout:l\ra ,1fr1.1di!-i:11·;• do C:im;i\'al.
::\[cstiços s:''to, rcal rnrn tc, a .lfoc11wba e o C111·1rnu11l
,lo Hio tlc ,fo11<'irn, - 11:1~ci<lo.-; <: :ili111t"11 tados cm 1:c\·0Jt:1s
contl':l os <l l' l ifi einlismos dr. nma socil.! dadc l1ipoc1·i1a 1:01110
êlcs, - em su r prc1.as com· qu r. o l' ro:.:-r~sso ;1111 c~•:m·;1
de scpuli :nncu to hHlo fJIIC Cl':t 1fo Passilc1o e agoni;,;:rrn
no Povo, nasddos e ren:iseido" de foclrt"- f!S mo1·t:1l ltns
(JllC cobriam o 11 matti monio " cl;1s trc:r. 1·.n::1-.; fór h.',; com-
ponrntcs <la fonnac;i10 t'tnil!a nacium1 l. .i\lci:;tit:os, 011
anll•s C\"Olnitlo<; p :ir;1 iu 11a n~,1lid:uh: qn~ cscarné~~ da
outra, a r111c 11ass1.11t, fc1Tc11h,1 110 m:rntcr os ensinos 1:
as tfro.ticas tlc ~cus 1·otin ciro~ a\'OC ll ~o:,; t· i11c:ip11:r. de
rcssul'gi l' ele strns cin1.us 11:1 a!c~ria, tine 11 1\lH'.a so ul1c
goz::i.1· 1 de nm mnu<lo gr.iiulc e !,,Obc!'bo <lc rnito:. e cfo
ilU!iÕcs lrausic utcs.
I)~ ~•IJ'r n.a.: .\f'1U( "A::S0S ~t,) I3tt.1.SI L 93

) l csl içns ~iLo ai11tl n, ll<J B1·asil. a Li11g 1wgcm e a


C i 1·ilúwi·üo: - :Htlll·lil, 1.:omo I r. 111,m j;\ us.,nlt:ula por i.cu
l"il h t\ Onrn:;a n, w cnl ,r <lc ter mos ,lc lotl:1~ n.s lin;;nas
iu üder n.i s , d e r :;-~rns dr lod as as sin t:1 :xi•s cstrong:~ita~,
de a n:-i rrpt ias 11;1 eompos i<)o. n a c).'.p r co;;sã ,,. ia J)1·o u1uu.:iu
1• l.: l !t t ndo ; - e cs tn qu e, por in conti1l o •·~pirito tlc
imi tação, de ca<b p ais 1ii;.;\.t11t ~ on prnxiln11 ~ssim i1ou
um li,1 bito o u ' trn :L w1,·,1 m.r nia, e, de 1·;11 ];1 (lovo. nus
trousc um:i p rn11c11são. 11111 tiqn l'. 11rn:1 el c~;n H: in, um
1k '\rji\ parn J"::l.t•r t•x:d t ar 0 11 n:µ-ri<li r 1•:,,; IP ti \ 1 :u111elc
hC' 111 011 ('$-;lc c•11 :J11nel~ mal.

.\ prrnh 11::h, \',,lk-lo1·ir;1 j .i m:,is cr~:;un 1in lt e1·onc;1vo


l::i ;1; ;11w. fr,s!-<' I W $ le:mpo., c!:1 ('oll))1 in, n us d o H l'itto,
1u1.'- ti o Irnp<· t·in . '-<'.i:1 nn" dn Hrpnhl ica . 1\~.., lrs. em
'>t•h ... ti111i1::"i,1 :1 0)- C:,1111.11:;1 11s. aos Cl1id111:Tos. ac,-: ).Ju 1·icis
,• a 11u t rn-. rn11 ilu:,;. ilus.t n, ~ nn ni"1fl. q ue ~h·ernm o '.lorn·
d,• , in•n ·rn ,:o m i , p ri,·o 1: eolll porcm par,, o Jiu,·o, lia
:.: n •111-,; 1'1"'o )l:dh-1dr " "l' t Iodas ;:i<.:. fr<'g-i1rzias. ,·1 11 10L!as ª·"'
, 111·i\•t h Hh·~ l! 1' 111 t ,tia-.. :1'- n1·a..;,\i1r,-:.

Fm <l l'(;Si:'."- ~! l'U p 11!. t'· o <I<' 1:<1rn pr a1hJY~s tlc :;atiuha~
1•111 Poj uc:i, onde s~ 1' :11.: ou l rarn ;Í '- sr~ta:,; p .1. r:1 :ls fcir:is
tios :·mha<los, qn:i wl o ,·ollnm (1 C,ip i1:1l. Ge n te de todas
us. côtcs. <h~ lucl cw, o,:, :1spcN O'-, 1lcsi h HH\la nn grande
p:11·(e. Ke;ocfon t1·s llt! ;.:-ros!-o !:·.ito qn~ fa \irnm , inclo ú.
mi~r! ria. : C:1v;Hlot<'!- d ,1 ,· id;1 que .i:'1 rx p cri :ll l• nh11·,1m
llub " ns v it:: is!oiif 11,[c!-. <' Iod a!'= a.e-, nt•c es~icl;ul r !:-. :E outros
que t i\'Cr.tm J!osi1:i:C?s. g:ra nclt!s r PN\Ucnn<. , e berç{\s
/'d i1.c:--, ma i~ l'ico!-i Oll m:ii::. p oh1·r:,;. :u· r;1st nt! os ;i lut1·:1-
ti<liio clrss r comcrr.io.
l~<nrnidos. - r\cos ,·i;111 do 11 sc:;rr.<lo do at ru,·('s.:.;urn c:>nto
li<m llf!(;Ol: ios f! p 1·oeill°;111do (''< ((\IC1·c1· as 1ua t::uns da cxis-
tcm.:i:1. - esse\ !ioUt<'llS d ivc dem-sc t·111 t OIUlJO I' " his lo-
"tius" . Sã o m·,1· 1tos ill tt.> nsdcutes<1,, f,;iç fr.o 111l·s fiça uo
~<1t;t. A C A nNc; 1R o

Folk-lor c moder n o. Cada qua l inventa u ma p a rle, cri-


tica uma ilusiio h umana, clés pe u m;1 " n rcln<lcn llo~m;1.
ticn, ar roncn um <lêus de seu t rono, e a!-isi m, el e iro nin
em ironia., ele rc,·oltn cm rcrn1ta, é n cxplos:lo ,1o IJII"
aules nercd itou e <lo <1uc ;!gora l!J c p;i r•:c:e 1"n l il e irrjsorio.
Em c:ula "cl)nt o ", - não ele ré:!-i, q ue j(t pos-;u ir al!I
e perderam, - é ncces.'5il r ia que t o<los s!' (l t' h·it rm e nf10
t euhom seus au tores onon imos nor Ycn cidos e hm nilhados.
E ass int u m, o "<lc:ér tn-pc<laços ", si! in cu ml>c ela " 1·c1lw; ão-
fin o.l " e a. s11hmcte 1 p olí<l;i. de an :;ustioi; , ans "a\' inclo rc!;"
<lc cn.p ocit·ns e mui~ cnp oc irn s de :JY~~ do mcs!iC'as. N'"a1!u.
se cscrcW!, a não ~ct· i10 " ciieo '', e 11 i11,2u,•nz p1i1lc .~l'
chn mnr dono d e llma, ob ra c·omu m c\'.du!'ó iv,1111en tc 1l ci:li-
nada á. tram;missão oral.
Geralme;i te, o que sai dessa. cob born ção <l c fanfo~
cspiritos cl ifc rcntcs tr,17.. no fn ml o. n. fa n1 ,12i:i e n ima~
gi noçüo a destr uirem Ô 11,rn clrn; · mcs111;1s c1·cn r:11 n cm
outrns ép ocas e o utras bôcas.
De qu nlquc r modo é · a f cfr:.ii o mcsliçtt q n c csti'i ctu
camp o.
CA['!Tl: 1,0 IV

OS PrtOULEMAS DO INDIANISMO

Niio ra.ro apn rccc qncni di:;rn e csc1·cya h.iYcr Nina


Hotlrigucs, cstud<11J d o o XegTo Br,isilc iro, seguido o ct1mi-
11ho ;rntcs p e l'ln">tra1lo pel o Gem:.rnl Cl.)uto de ![agalhãe!-i.
h ~o 1: tão pllcril e tiín iu cs n: o que uein-nm homem
,.Jc cícnci;1 p oclc <v.hni tir corno nrdadc.
C0\1to tlc ~la:;al hiícs pcnctron mrru:i '.SC ~l'i.l ,·ista Ucm
ou mal po r o utrns, dcn-l!Jc fe ições <tUe n cpo<'.:l recebeu
1;omi1 h1tc1·cs~;\ \\tcs e t:\o cn1d it,1!i. que \11(la 11ão pcrderall1
o hr ill10 nem ;i fracl ic;ão llos meios intel ec tuais.
N i1t.t n.o~lriµ-uc!i Tião encont rou qnc111. de 11unl<1uer
mcrito, o pt·cccc1c.m?. Lut a nclo l·om os rM tvs ele uma ci,·i·
foa ~ão r1uc se LIJ)ag-u,·a. na cl is pcrsüo e 110 clc.o.;:i parcci-
mento de seus lipos e, nrnis do cpe h1<lo, com a difi cul-
c\,1<hi ele in iciação nos niistcrios nfro-11eg ros que lbc
ahrii-!::111 cmnpo ,·asto a .suus prsqu izns, ele as supl'i\1 1
g-rnça:,; n. CiC'n cia, conseguindo ,·c11cer óbi ccs a outrQs
lnsuJlcraYeis, sinão indefin idos. e l e;:;m· co ut ribu i~ões cm
que se u:.scutaram lodos o~ c:,;twlos post criol'cs sobre o
Sé'.]rc1 Brasileiro.
De comparnçiio em compmw;üo, fü! surprcz<1 cm. sur-
prcz a, de pesquizn cm pesquiza , a obrn. de ~in:i Uodri-
g- ncs, uotJYcl no f nndo e sobc.>rba <1c rcvclaçbes, pode
l1iio st'r, ~orno n~o ~, brilhnntc nn cx p osi~;io, u em mo-
derna sob l!Crtos nspectos ntu:lls, mns ~n-ulta pela· l'iqucm
de 1n·ccisílo de ~1.' US l nnún osos c~pü u los só possi n!is <le
96 S O UZ A C ARNEIGO

imit:t{'Ü.O p el os ma iore!-. mestres <lc seu te mpo qnr. os


escrc,·cssem com o mr.:.1no ,1t•sen1•1i 110 (' :1 :issnmbro;;a in.
tcn~iclnclc com q\lc c!C' o r~z.
Não ha qncm se :irrisqnc .i c1 izf'I' o mesmo de Couto
:i\fagnl11ãcs. Sn;t ohra Slll'~iu tlC' u nw sl!t·i,, de '· ncccs.
si dn cl!'.'s" rcco:1hrci1l:1 dC'S(le os l'C'111pns c1o Alo :\ cl i1: io n:d,
- de idé;is pai rio t ic:>s e li tc1·ari;1~ 11 w!oôca radas d e cic11c ia
<J lll? se m:dti pl icn\'am e (l il\rnd i:1111 :í \'11~ <lo!. mniorC's
intclcctnaís ti a cpoca. - 1 1
, - 1:nu10 Ida e l:omo t:lc, -
mu itos outros, r.:1'1,1 c111al p::irn. Sl!ll lnclo. cnvrt'l'cl11r;n11
a seus proprios ::cilo!'. l' tlc 10díls as rn11nc ira!j pelos
mesmo:; campos. bustancln o pas!.:ic1o nn pt'l·~cn l c <JHC
·v ivin na sélvn!-. e 11().., \'01•al>11l;ll' io~ e ('s,· r ilo!i sobre a raça
.imcrindia.
E ra n febre ele 11 .A mcri c::iuismo" ou elo "I111l in11 isll1o''
a at.i la r cspiri tos se m O!i Cl'L'<>l' e ,_cm o~ di r i:;ir, <lei ·
-,._a n<lo-o!:õ cntrc!.?ncs ;\ nomcadn ou 'l co11:-iclc1·:11;ão 11'.! {jUC
gos:issem, -- <·abcclais c:;sl's com que ,e 111c1 li:1m os Y..i lo-
r cs e muis t<1 nlc fo1·;11 u akil;nl o:,, pelos cxploraclol'c~ que
clcn1ssar..im os mc.,mos t~rrilL't·ios, <l~ mcs111,1s tt·ib n<;, os
mesmas e onll·a~ bilJliutccas, os mcsmus e on lros ;irquivos.
Nina RodriguC's não foi :i n :1!>ta1lu por ontro :;rito
scnflo o S'!U, por outr a ncccssi<laclC sc11Zio a de rel'upr.rar,
})cio tra ba lho pt>-.-.~oul e pacicn lE'I, o 11u :u 1to rossi,·~1 el e
seculos tlc csquc·dmc nto. Bm t ucl o faltarn-l11 c o r c:; islo,
íl contrilrn ii;:io, o csfo1·t_;o e o a u !>:dio ele lc xi cu;.;-1·a f1is e
ele etnogr;1fo.,. E ra ncecs.,;;a l' io penet ra r nnm ambic•utc
cm que só a Cicncia scrYiria de C'sc udo: - h:wia ct•i- 1a.
mente l1ipoleSl'S a tlcslrn ir e fatos cnj;1s 1·:.111s;1s c\c,·criam
scl· clctcrrni11:1dac;.
O t rabalho ele Kina Ro<ll' iguc.<; <:oroou-sc ele lvuros
tempos adc..intc: - rx t r:1.v:1sou as fro nteiras uac iun:1is
to1·11a n <lo-sc pat rimo ni o t:rn1 1Jcin dos sabios.
e lt- ).\ 1·ro~ :\ ..-1u C,\XCtS xo B1usu. 97

C(JUto dt• :'lla::;:dhàes, seduzido pela tcorin dos mitos


solares, obl'ig:inJo :ti.r;im o " lud i,111i!im1," ,1 cu mport,u·-sc
ucs!ic meio 110,·o, uiw p oclC'r ia se liUcr!a.1·, t empos depois,
sitiado qnc C'sl<tY:L por uns t,rnto:-. qu ~ se fizerau\
ilumi nados 11.1::és do" lml iau is ino " e 11111~ não consentiam
se cl t•s tni i:-.sem p1·0~,o~i~·õcs e 1.: l' J'P':i, rn;is S(' os cont or11assc
otl la il cas..':ic p or onlras propos i<.;ücs. mcs1no tlcduc ionais . .:-
por 01 11 r:1s clc drn;õcs, mes mo lt i pot étfras.
A C'i<.•111.:ia d,, seu t<'mpo~ :1inila ,·,:cilnutc nos mciús
hra..,i l<.•irn-.. C' lll pir i._.n J'úl'a elos 1lum inios <la matcmatjc,t e
cl;1-. 1·i1•111·ias fisicas 1: 11;1\urais; 11ws subonliu:itla ;10 mnl
d11s rctúl'it·n.. !! d;1s prolixid.idcs 1•x;111sf irns da crnclir;üo
(' l'S1·1·a,·is:ala :to !c111or 11íls rC't 11 1uha11tc.'s cxcomu nliõcs
reli~io~:1:-:.. honlarn-,P de conceitos f ifosofi1·os e dos .ini-
t'lei;1lil- 1nos de um;i logica apoiacla 1•m fo tos 110 é!"<'rn l
impropri(Js ou c\C' todo C'XI r.111hrn; ;\ 110..,s<t r ca.li<lr..Ll<.· .
E ssl'S 1·11lol"J)C1·c11 ks e cs.scs toxicos 11iio ,<;e YClcul:i r;nn
1ta mc111:ilidaJc dr~ ?\ in ,t R odri ~ucs, uem poderiam lei·
L•co c111 sua nli \' ic1atl t• de ob<.;c1T;1dor e de j)esc1uiz,1<lor
alheio á p oesia elo patrioti smo que 1.udo l'Ddêusa, entre-
gue, poL· su:,s p r o1>c1tsücs e por sua profis.c;;ão, ao diagnos-
tico dus <:IIUl-as e ;L cdclcncia Jos cf<'itos.
K ~o ~e com pare, pois, ucm se a<lrnit;1 par.ilélos nem ·
obcdicnci:,s <la nbra cfrntificn ele ~inn Hodri:;ucs, q n c
;i edifit:o u cm bases c111ão !lcgurais it yjs t.1 <lc se us co11-
lcmpo1·.1 11cos e de se us tlisc·i1n los e ao alcaucc <los cs lu -
<l io.sos, ,í. oLra <le Conto de .:\!ag-aH1ãcs, t r ;.1clição 011 TL'-
;..ds~o <1uc os clno:;rafos <lc ofic:o quase HC-m consultam
11cm citnm .

T>issip;mdo com tai s e ti"io inci:<:i,·::is palavros n hc1'l'·


sia dos cl'lLic:os e u gabolicc <los mc liilos o. oricntaclo1·c.'\
Jc opi11ião, co111 pnrcmos a situa1;ão L·io.1 <fo Indi anü;m o
98 8 {) li ;,; .\ ~ A lt X l: l li U

e elo .A fr ican ismo !lo Brasil l!OlllO pL·cli minn1· a C'Xp(1~i,;iio


deste C.1 pitulo.

O I nclio. nlsmo não conscg-n c reu nir <:('lJs a r:·nn os, H' I L"
obre iros e !-icus expoentes. A l11t;1 <.w~ s<' ll'.1,·011. ;1ind;1
no sMulo p nss3do, <'lll tôrn o ela "imp ropri ecla llf'" ,, tla
"bast ar dia" da Li11yuu Geral Br(1si/ i('(1, 1•si<i h l' ll t:l' 'I a
1

clissençií.o que ,·clu nté nossos din s. Cada <pw l ,n·,·qrnn -


sc cm 11wgm1s-i11tcr-varc:.:;. como cn fül..i dc (l parr,·. ;1
bnsc(u·, sem a ncc:css:i ri n cu lt.ú r n on s\.' m a 1kc:cur:i,L q ue
se cxi g-in. a admirn<;lío pop ular, !'iC111p1·c folha cu1 s ua s
cs<'61hns, cm W:t. ela com;:i:;::rn<;ilo c: icnt ifica, nlilis rigT1·{,.-.:;i
no crit!:l' io <ln'5 apL·cciaçõcs.
O .Africai1i.•n110, 1li"io. E ' a obra de Nina Rodri~ll (·s
que ~e estende, que se apcrfcic;úa e 111:i is se cngrun<l éL" 1'.
Todos os obrei ros ,·olwm-sc pnra o mesmo ~ó\ c1uil rnl<1
n I1órn. do tr.1 bc1lho Yem e, como nnm ~l) Jaborat or io,
tomam os seu!. lugares ,1té qu e, t en n itJ :.Hl:i .i b bítln, >õC
abracem irman:H1os pela mesma t<ll!Sil ciell t.ifie.l.
N o Tn<l in11i::;mo, <·omo u um circo cm qu e «.lS pnll111 1;os
riem-se int imamen te dn mu l ti d ão <1u c 11.'> a pl nndc, oi-
41YCHCedorcs" são corn o Gat os de Botas e cn::?"okrn os qur,
lhes pedem luz, os q ue aritn m on lhes npontam os erros.
TamllC'm. sobx·e strns memor ias, co·rn•j.1111 os plag-ia d,Jrc!-:
e os fontos ist.is e cscc1·;,un -nêl.,;; Íl 7crat;iio inconc:ieut n cm
<1nc · Yí,·eru.
No .Afric,111ismo, co.d n q n nl ma is ~e ho111·tt da w r-
cl:Hle que o o·.ll ro clescobrC" . ou m.iis l-iC ,rnima cpm11t o
mais c;c <lifu n<le n obra. <.le um nn obra do oufro. - 1~
p i-osség~tc cont ente a ,m:1 torci'o, i mp t iu1ii1do m ai'i \'igm·
n suns p e~quizus.
E nqn rw to, cm poucos a nos. o .\fril·<mis mo cousc-
guin esclarecer poutos bnsit·os m•i.:('~:-a l'ios no scn estudo,
Os ~flTCJ~ ,\f'RJC .\~OS xo Il ll .\SI L 99

o J ndinnismo ficou-se na p:ismaceirn ele uns tantos e


,·cl l1 0,;; 111·01.Jlemn:c: li ngn h.ticos.
Parece não l1nxC'r fostifiea.ti"as pa ra 1un tttl cstarrc·
cimen to por pa1·tc <los culto r es dns i onlc.,:; amcri11di1J.<; de
110:-sa Li n:;na:;cm, - sejam tn p fa, 11hccuJ,1tús, n1Jacc1u?1,.
µns ou ~u111·an is. Qu:i lquc~· d "ssns ,· ar ia~Õ f:!s pro:x imns
l: o mesmo t"souro , a mesma preciosicla<le p rov l<lenrinl-
mcutc <lolacl,1 d o menor 11nmc1·0 de Yocnh ulos e de flc:-i:ões,
ou antes, n Li ng-ua Brasilii: a , n m:i is p cr íeit::i. ele todn s
sohr<" a T('J'l'c'l. qn c nprnsci ,ta, nn tlC'r:o mpo.c;í1;iio e na
inl1'1 pi·clac:iio el es 'l'crtnos, uma pns111osa fl cx ihilida<le?
para qnc se penet re nos scn s segredos e 1:ns s ua~ ;·a r .is
hC'l l-~a):; C'strntt1rnis.
Js~o n:io emlJar~a <JUC ns seus ~ra1u lcs aniallol'es se
fizcs~c m 1n·ofissionais ck1s simplific açõc.c., corno fei t io rnnis
111·op1·ir, a 5:11ti ..,f,n e r a curiosidtHfo exigent e e iln(•cl i:itn do
publico e me io m<1is prat ico ele crcarcm1 p o1· C!'ISP. ,'ll'ti -
fi cio. l imi tes b<' 111 <'nrnoclos C' <:'St l'citos ~s !n:1:<.; rcsp0nsa .
bilit1adC's.
A Ycnl,1dc f: qnc t ais doutos uiio enfrentam. prc.
fctin cl o fu).!'ir i.cmp rP, o~ casos que se oprrscu tíl m fora
dcssn C'SC01H 1'primcir,1" dos cti molo~Üitas <p tc 11iio ti,·c-
ra111 ,1 s<irtc d<' con hccC't· os 111 nl tiplM srnticlos elas lctr:is
e~ elos t.?i·mos hcbr,1i1:os e (·01110 !;(' cle11 ,1 f or m,1c:io cfo
sc11c; ,·ocabufo!> e tlc s nns "chaYc•i', - ou niio s; dctl i-
<·ntam n. 011f ros :l!>Sllllfos lin~ uistico~. t11 C's 11ao o., elo Po1·-
t11;.rnJs, sc11ão esses <lc qnc se 0<:npam <' llCl!S qn:iis uão
Jl(ltlcm pcnc tr,1r p :·ofn11dan1cnk
Xiio cx~c t nnmos <1ncm se_i11. crn horn , - e 1·ot110 nús
o lhnsi t inteiro. - posl'ia mos a 11oiit,1r 'l\•mlól'o SampuiO",
lu1hié1 110 tlt' n;1scirn1..:n to " un 1.:ahin fei to. ,lcs,J c o sc,: ulo
pnss.ndo, cn ltol' da Lir.:,ruu GnHI nr<1siliL'n, eomo seu<lo
o ma ior uomc e tuml.Je w o ~!est l'e de m nis 1·ealce no!t
100 S0u1. A. C.\.n.?-,r:1 n o

tempos de agora, qne aliíls, não crcou tliscipnl os e 11[.n


cnveré!la, senão acirlcnt nlmcnk, na solu~ão dP. casos lin-
guistices f6ra dos top01i imicos.

Aos Ind ianismo, como um pcsatlélo pnra seus nplls ·


tolos, são atr ibuidos dois dótr.~ de muita ,·alfa nos o. nú.is
de sua historia secular :
1,0,.- n ,rvidcz com <p1,.-. <.: hamou aos seus ,·oco.bu -
larias termos portnguêscs, nfro-ne~ro.1; e hihr idos, t•lcni
de grnndc n11mc1·0 tl os forn cei1los _p ,.ln C;il ií o Bras il eiro :
2. 0 - i\ iuc.:i pac itladc, - pt·la folln ele 1:011tado de
se us scq1rnzl's com as populai;õcs sch:t~cus, ou j:'t i11c0r-
porn<las ;Í CiYilisn<,:ão, - ele destru ir m: tluv idas crc:nlns
por êl es mesmos o por outros en1 torno ela ori:;c m <' 11.l
sign if:car:ão llns tcrmn$ ji\ <lisscniinaclos por to<lr> nr.t... il.

~o pri.n.clro c.,so, p;)ra n fio irmn"i :ilcm das llCl' C.~-


sida cJ es do Folk-lo rc Bra!'.il eiro, bnsla cit:n rn os C{jC;\.
No segunrlo. rc:ilccmos a ll Cecs,;iil:i<lc .i5. rnui1o pro.
t.cla<la rlc St pc nctrnr nos sc:.,r:rcdos ela c_>ii111ol t'l).:i;1 i lll l('·
rin<lia <la. ';ri n<bdc CAIPJRA-CAIPORA-Cl!RUPJRA
fórn <lo nmbilo da intei·p1•cln1;iio "tclc~rafic.t ' 1 Jli~la
dccou:posic; ão "r:-..cl;wérica" ele <lois ou ma~s comp on ~nt~s
de c.:ic1a Termo.

Vcj<1mo:-, c1<Ca. A muclanc;a cio 11 em o e vicc-vc rsn


mist nrou, na Ling-uagrm Popuhlr , ciica, cóco e r.óca,
p ara que os di.c.tingam os (I UC fr:1\ :nn de t1tis vocabu1os
n o Bras il e em Portu~al.

Cóca, - Erithro,:. il on cócn: - o vegetal d o Per ú


que cl á a cocaina. Os csp,m hói!- qne ,·ira m o~ p u·unnos
tiu~uij nr os pcUcs com a cóca .• emprcg;iram -0 termo
Os l°IÍlTo~ A F ntC,\XOS ~o Bn,\ SII, 101

com fc lici <l nclf'! np; íc,mdo -o no c:apn z <los ,icsui1as qne
Jcv a,·:1 m os l1c1·éjcs aos <· ck•lircs 'frilnrn,iis d,1 8aut.1 Jn-
quisic;ão. J~ssc <:H J) IIZ, crn fo r ma dr. t·o nc ;ilto, ;1j us.taYa-sc
ao 1·0,; Lo e colu·ia a c.ibt'1·a tlo " inii:io-fcl'riYcl '' tendo
sô dois Íllrns p.ira •lS oll~os. O ofi<:io (l<>:>s1• s;rro dr
Jr..<.:us foi o que df'f'i ui n c:óca: - fin;.:-i r-sc a fci(;oado f1
,·i l iina, proc11r.111tlo íl udi -1:i . " ;11~,1h nr csto11tC":rn<lo-11 (1w
pr<''=.crn;,1 tfos jnizcs elo Suu to Ofh:i () ) .
D;lÍ ;1pa1·rcrr, 1•0•11 O 1wm1• de f'ÚM. llln p ap~ o fo ito
,·nm H l?l; \ ahobm·,'l: 111·:t, 1:0111 lrn<; fur o!'. correlitm ndcntcs
a 11llrn. 11 ;11·i;,; e· li tll·;l , ihnui nar/;1 i11 !crir1r11w11tc. (Xo
l~1·w,il . tt ltl H1:i11 iio q:nlr). :\os no,:;so,,: i•nk•1.d u-.. - (por
!.f'J' usn lfas St'lP.ala:-. ~. - <p 1a 1H l o ,, lll"l!ÍIIO -~' ' l o1 ·i111. ,·;1
por 1lt•11:ais i111·or'l'i;..,j\·f'1 ou t·o n1dia l'n ll,1 !!T11Yi.~i1u,1, t!r.l
conlr.11,ulo :Í ,.,;,.,, : - nma ca ,·ci r;1 h11 1~1rna ilum inncl::i.
por 1ll'nf ro 1101· uma ,· cl i11\ia e post·1 11111 n <·: 11·1to 1h1 c:1f úa).
:\':1 t:alii•.ia. :ih• m 11;1 alJobora e 1111c ri , C's1m11hóis
1'11:1111: ,·t:111 o!n,. !·a ,·in t;nnhclll n .c;c1·11e11\(' ela proc: iss3 o
de Cf)r]),J<.; Chri,, 1 i i·n:n ('<;St' llOIHC'. lim a fi~n t·a <le pa ·
J)C'lúo c o11! n boca iJrnni11n1l;1 por dc11tl'll. aln-;;io ;10 8:t nt o
Ofo-io <Jnc só npa 1·ccc11 1lcpoi5-. q11c os j esnit a-.: f'ct·:1111
rxpnlsos ele lod n :i JH:n i11snla illl~ rit;1, Cút·n ~ na E ~pa;1!1a,
1ws~o1t :1 ser sino1:i1110 de ind,,lt.• (lc i11quisi tor,
.\ parte al.'cpc.;õc~ nu tras: 1\c c6c11, natm·al utcn te
crc:1 d;1.c; co m o lcmp -.. indus i\'c rnrr/1' , - c~; l:i r ;Í cócn ,
rst:1r (1 r:sp rcit :i , e~p<> ra r .i (·lic~;1tl.1 d e ;d::ncm ou rlc
;i!g1nna coi.,;;1, - NÍC<l é ,i11st:imcntc o pnp1o 1lc Minas
r~c r:tis u:i. qu;ull'iJ.11:i de Liiulol fo Gom C's ( r mitos 7,op11-
1,i,.c.~ e q 1wdriuh11.-: rir. ubon·rccr - ,Ju iz tlc>. Pór :1), ,1 \iii..<i
•·it,1Cla PO I' .A ma<lr.11 Alllal'al: ·
Yai-ll', Cóca , ~:i i 1l:iq11i.
P :ira ci m:1 elo fclha,lo ;
Dcf:-:a clr,1·mi1· n mM1 it10
O se u sono ~oecg;;u:l.o.
102 So U?.A CA n~ctno

V olt emos ií qn elc cocar port11gnN. Nflo í· o r 1u:111·


brasileiro, mas o nosso mócrrr.
P:1ssemos n. rôco.
Cócn entrou a ronfundiM">C com ciico nns citu<;Õl'!-1
imocirns, embora nüo nns rc la1 i,·ns n Portn::!,11, Siin
Pan1 o, Bahin e Pernnmbneo. A rm,ão clisso t, qnc, uah :-
ralmcntc , em ~[ i1rns Gerais cúca csp:mh61 (loniinon l·o11trn
cúco portu~nc1., nlL ino YaH;ãc ele faric1ir.o, farric1i,·" l!
farric1t11co . (C,1co h~n·i n nssumhlo, cm Po1·tugnl, sc11tidn
m aior do que o cspaul1ól ele cóca: -- a 11111M·:1rn. (l a Tn-
q u isi,:ão, o tcl'ror, o wc<lo, o fantnsmn) . P11tic:1icn, -
o fautnsma <lo Fa ro, Í!ttO é, <b s rnin ns 11c Estuy , r1li-
fi cios, nq uc<l utos, &., da su 11ósta Os~ ll(ibirt , cicl:itlc llos
temp os rom:rnos . . Parric,íro, snbI.lituinclo fnricôro, cu-
controu logo quem o fiscssc oriu llll o ele ferre, lc\':11\ r
côco, o habito que fnzia tcn ·or . Parric11 nco é u ma v11ri:i-
ção a<lot.1Cla pelo povo ele Portn!,!al. No Brn~il n voz
corrente foi farricúco .
\Tc!) tido tal qu:il o jcsnit:i que faú11 o pa 11rl dr
11
irmiio tcrri\'C!l" nos 'l'l'il rn n uis do S;1 nlo O fi<:io , o
farriccic,, em Port11;;nl como 110 B rasil podia nii:o se
fnutnsiar ele prêto, mas de cô r ,lc r.ipé csc111·0 ou ll c
cinzento, conforme a SlHl mis,;;üo. De p reto qnarnfo,
empunhando nma tócha, :icompanhaYll, 011 :rntn.-., <.·:1rr1•-
ga,•a a tumba da Jfiscr icor dio, qun C'l'a um (·:iixiio q11c
sen-ia par:i. lcv,u ao ccmitc1·io os irnl i;!1'11tf's (lllC' dc!:.•r nyam
esta \'ida. E m al g-uns lug-arcs de t:ôr dt· 1·,q1l'. De tin-
zcuto IJtrnndo ncompa nhaY:1 :is 111·01.:is.'ifü•s. como <'ln peni-
tencia, fl llg-clnnclo-sc :'1 ,·ista de to<fos. (Ts1-C'I 11ii11 im pl'clia
q1te os fnrr icúcos da :\[i!õicl'ico1·,J ia tum.1s~cm p11rte ua,;;
procissõe5 e f izcs!ic lll o utc~1no ,·0stidos co111 sens nico~
h ab ituais). Em :imbos os C'a.<ws. furricUcoJ dl• vficio l'
farr icôcos ilc Ot'i'lsião, nl l·m da to1.:h,1, 11rn it:1s nzcs e:n·-
rcgavnm uma t rombêta <: 01.a que au u nei,av:nn li po.sSílbClll
Os Jl JTos Arrm:,,::,.-os :,.-o B1usu. 103

1
do ' cntcno do 8c-nhol'" on das protissõcs clnra ntc a
(J\1a resma. O tclllpo foi nrrancn nclo a rrwscara, mas eo11-
sena nclo o c:upn z. P or fim. o (·,1p111. apn rCL!C U caído ás
costns t omo os <los frades. O porn cham:wa o, farri-
cüco{ de yalos 7Ji11yaclos porque ns cn1ias cm que se Yes-
t i,. m torrnn·nm-sc p:ird,1s t cbC"i;1:-. de p ingos ·de c:êrn.
(fo to vinyaclo pm;~cm ;1 definir homem srm presti mo, cm-
ho:·n que hoje hQmem sem tet· onde ca ir mo 1·to.
'.\:ri, <:i t :i de Co·i <; al\"CS V iri.,1:t c'..1s OJ't/rtlr.s A rad, mi-
c"s (lé frei Similo

O mclhl)r pot t,, um óicn.


0 IJJ"l/llJ/' 1;,jfr 1/Hi pr, p1i(J,

rst[10 es'n L,• lc t icl as :is difl'r"n<;as entre cúco" cârr1,


)::1 cila de .\ mn dm .Am,m1 l do _.l uto (1,, Hfl fM d()
l'>tr!Jfl(n r i o <lc C:il Vi,~cntc

1r,1tn-sc simpks:nentc el e cUco pm·t u:rn"z e uiio de rÓc(I


rs ra nhol .
'fratcmos ,1:,!0 rll !lc cúc,1.
r: ,í,·11, cm uma d(' f-nas Ht·l" p1.,:õcs, ,·cm el e r.11cc11y11a .•
it :li inuo, composl1;1o ll<' rnóc,1 , <.'ósiuhei r(J. que por :,;u:1
\·e,: é o ,·oq1111s hüino. <' de 111•;", 1a 11. h t't1 1 1:lti no. <h tC'na.
do pniz.
C11 ca11i,1, l'1H pm!nguc7. Cirrr111 // <1, fu i urna uowiln
ttll<' ap arru•n tHi :-ei: tilo XIII e qt;c o rnu11cl o iut ei ro leu
e co n1c 11 tou sccu lú:,; ~Hl e:mtc. clt('/!an~lCI mt'sm o c.s poetas
do scc ulo XV I :i tr:11l m~i-la l.u l,bnlaml. ,\ flt)i.o corriu
c1J1 t ol'1: o de nrn p;lii fabu l0so 1.·· tj :1:,; c:1s:1s t'l':I IU fcitns
de pastt'is e cll~ docc:5 t' os l'UtlS i:u lçndns cow peclnços
J.O,J ~OU?.A G.\ rt NE lRO

ele queijo. IIavi:1 tnclo rm n1mn<lancia 11 c~a arlm ir:l\'cl


ilh;i <lo Oi·ic:ttc: - att~ <is r ios eram de Yin h o e o.:. po-
mares de frut:is pc1·f111n:Hl;i~. O pcr:;m1a :,:rn1 prin cii,;1 1,
o cosinl u:ii t·o C11ca 11li(1. rl C'.-.h·t1t :m1 a pai e a fclic·icl:uh.•
al>solut:is. Xi •1;:n<'m mai!. <li ftiso do que de n em, 11()
m u mlo, ·ou trn md h n1· do q n e ('!<,:-.ll 1P1·1·a (!111:anl·:icli\ p o-
<lcrifl ha\'c r.
A noY(•la rl:i!. c•,1s:is d" rpicurns C' :;:-l ul 1írs tt• \·e c m
mim 1·id il'l1l:n·is.;•r .\\':tlon, o parniso tcrrC'st 1·1i ,la mit0-
lo;!ia ccltic a on n Tlh:-i dns Ahnas 1-itu;i1la noc.; 111a 1·ctr
oricnt;'lis. Ynrs .n i\Y;1l1011 , :1 ilh..1 de crí.,.t:11, onde ris
tnas e m.,~~s ahnmfav:nn. (' l ':t a ;ilcg-i<a. r.um11'1t1 vc iu
mostra t que a. ll 11mn:1i11.nlc- so fr in. ;15 11r~;1.-:.1s cbs clcli-
cias c1o :1mo1· e cin ml•sn 11:'in 1iotl ('n<lo ~cr sensna l nem
encher n h:1.rr ip,.1 em A\'alo11. Daí :1 r..•tco 11hrr porlngnc-
s:1, ft's tns. rcg1bo f<'~, pr: tZ(' l'l"ft O hrnsilci1·0 uiio in !el'-
pr('tou n llOYr'.:i 1lCSl-C mo<l<J. 111,1s no nt1·0. 11c fin i nc1o
cúco: - 11,i~d 1: r ;os. Jfr:::-111:as. fo 11!;1 c::a s , ll11<.:.,it1s. 111:n ·nYi-
lhas, fcil i:,;nr iri::. Daí. c1i ca : -- mi~1 rl'i os,,. 11(':.,!'ac~íador,
mar:1viliJf}50, fci 1ícci ro r. consccp1('11t cme111r. r nq irc1dn.
~t<ljcti,·o, e cucur . nrho.
O 110.<.so c1ícn, Co!ó,illhcfro. que c1cn Sn1 f7iír.n , Sr11li rí
C iícn, 11;io tc\'c, t·orno se pr n'.'<;l, li:;:i r:lle!ói <:<1m .~li.~fci- Cool.·.
Nem mrsmo ~(' po,le r:í at.rih n ir íl<' lo!!o :1 <mtro falo,
~i nit o a cc;sc d:t 11on'!h , n c· i·r,.,~ão <lí' t: IÍ1·11 11Q nrn~il, muito
cml,orn cosin l1riro. crn qna si tocl n<', :i ~ liu g- nas cu ro p~ns
n üo ln ti nas. c;c p1·0111rncic r:úr;ur. ou r,(,ry,1r. (Os enlnn o~
qwisi 11:l o li Yc1-.1111 tr:1to í'Om 1l i11 ,1 1r, ,1 t (] l lt'sí'S, ,1lí'ln:1r.c..
i11:,:ol!!sc.;;, etc., e rcpcli:w1 mult o os le1·11.o., tlrf.sris ori~c n::-).
Ut ilfa cmo.nos aindn cfos citas llc Ami<1c u Am:u ·nl.
CnrYnllm Tfomos. (Confo.1: r. RoiorTru, llio} e R oclolfo
Garcia (Vocab·ufario 1fc Bn1:.ili,111i:w,os - Pr.culi11ritlarlc.o:
P cn,am b 11ca 1rns) ni'io s:icm <li'> '-t'n t i do brasikiro t1c c1i.w .
corrcsp on<lcnte em São Pau lo e 110 Brusil lollo ao 11cy;·o
vrlho ele i\Iinas Gc rncs e ao 1,ir:ho fnlú, ou simplcsmcntr
f1tl1í ele mn itos estudos.

Tic1ícn <' (J11cc1Ír11 ele Pc1"11nmhnco. 1'.i ta<los cm Rodol-


fo Gn rci,t <' f 1·:11Hoform:1,lns [)oi' :1!',;rr,c rm c1(cr1 (' 11:i
:u·•'J)f;fm ,lc rli ln de ina lo. \'Clll r<·~ pct in1mcnlr dr !/i11ti,
hrê:i('.o. e ciíco, alm.rc;111t<•, que os hra~ns ;1k1re.1m li:,reiro
(yi-c1icrr). e dr ct11í-cléco, mat o rp1c se nbar~.1. - riilo rlP-
malo .
.\s \':ll'i;111tcs cr,rir:11. 1·11r/Í r:a C' conun/1,,. rc~i!<-t:1das
po r J~1,;,11r<'pai1·r: Hoh,rn 11 0 Dicif)m11·io ,lc V ucab11fos flrn-
úfrfrm,. 1·orrrspo111J.,,11 :1 t·Úr(I brasileira , r1nbor:1 1p:e ;1
11ossa r/Ícu sr.ia :11, lllf''>!1to tempo ,1 cúr,o <'!'-]l:tllhnl:!. o.
cúi:o poi-111;,.:nN:. !-l'ltJ ;:.,. 1·;1p;1s 1ln Tnq11i<; i1:iio . e 1:m1!Jl:'m
nl::um;i et1 i.-.a rlr 111:iis 1·v1;1p le to r1o tp1r a ró:·1, <J o r/jco.
G,,rirn f: runl('lf <;;io ~i mplc~mcmtc cor5ca, de c1tróf,
tupi . \'l'llt,1 n111ito f,·i.1 "a111al Hcil <la. :,~nilmi:-ntc lllC'•Hli;:a
011 ;1Jn;"u l n, c•a 1T('!.!':11la de· 1 tc,11.\'.:1~. co m 'I ·•" ~· .;1111 ed1·ont:11n
as <::·1.:a11,:,1s (côcn p•,r l t1.t:111·r.). Cornmbn. {l tal Y<:lho
l'llSIJ\l('lltO q U(' n:-- 111Pni un.-: : (' 1Ttl i1:im (:1)1\lCI" (•ff'allf:;1<. r.
po1· i~"º• fo~c111 tlt·lt• , 1'.: )!cralmC'11lc um l·atimbozciro on
11m nr.1•cssit:itlo que \·i,· c ,1 ped ir es1uolm: e p ronictc cn r-
n·;:a r c·n111 n_o: <'Oil:Hl inhos q11a11cln <1s p:iis pcclrm. De:
,.,0·1ícrr, ~;1r11:1s. hr11t1,::j:1s. h,11·b11l h,1s·~ Xa1J.1. Vide Ca-
pi 111lo XV.
l{<'<:UJ1t:1rnO.'> :

- C'1kfl, - n papilo, - n •·;1 ,·eira il umina1111. :1 in-


,!,,I,• t!o 1, w1 1. do 111,1]\':tdo;
- f ,',}co, -- n m.c scat·:i dn Jnq11i:-dc:i10. o tenor, o
1111~d o, o fanlas 11w. o ~{1to ping:1clo i
- C1íca. - o co,:inl1riro tb abn11danc'tn, m istcrios,
11e;;;:•::1s, ma i'·a,·i ll1,1 :-:. l'cit ii;:1 r i:1s. e acJ j ct irn1, cor rcspon-
<lt.·1tlrs a esses substa11ti•:os.
106 SouzA CArt.NEtno

Cúca ele l\linns Gerais (Carvalho Ramos) e ciíco


de Pern nmbuco (Rodolfo Gar cia) correspondente!. a
11êgru velho, bicho tu tli , &., rstão certos. C1écn, tidrcn
e quctúca. <lc Per11íl.mbnco ( Hocl olfo Üíl r t i:1) vêm do tupi
e nem-urua Jigílçüo t êru <:om c1ic fl, ele Cucnnhn. 11cm com
cóca cspnnho ln, nem com cúco portugucz, e sig- nific·a m
ind istilltQmcntc r ôlo ele ma to.
Coríca, coróca e corumba (Bl•anrcp,lire Rohan) cor-
rcsp onclcru a 11rgro vcllro, bic ho 11H1111,7c, tnt,í, &., mns
nbsoluta mcute não ilustr11m nem interferem Ih'\ fol'ma-
~ão ele c!Íca brnsilcir:i , como tambcm não i11 tc•rf1•1·em1
ont l'os co1Tcspo1Hlent e" vindos do tnpi: - <1119u,~rn. 1:ai-
1lrÍra, saci, c"rupira, &.
Agorn a ont r t1 formação ele C'iÍca brasileira .
Fnrricm1co trotl..'i:C p:u·a nossa li11gu a. couca e c1wca
cm vez de cúca e rlc cUco. E m ,·crd:Hlc, conru e c1111cr1
sem pre foram cm Portugal a mesma c:oi~:1. De co11clw
laLino vicrmu co,icha e ronca, ou mel ho r, co11clrn com h
e sem h. Conca i:ntrou cm lu:;ar ele ronc:nvo, <:rim.elo.
•\ indo l:ojl! se diz, c111 portl1g-ucz fino, .t cuura <1:i orl'll111.
Bm Portugal, concrr rrn tij~l..i, ~opci1·;,1 .
O Bi-:1silciro 1·cvoltou-sC. Clrnmon conrt1 ii cspntnla
dn p.nlm<!irn. Tnmbc m 11ão c!mmou ú Jing- nn fn l:ulé1 cm
Gôn e costas do 1\hilúhar <lc t'mr,lu, t·fJ11ct~11i , c11111· 1111i111.
mas sin1plcsmcntc cunca.
Da c1 ncla conca, c:a.v:iclo, bahi,rno'>, !-ct·iip:rnos. afa-
;!0,1 nos e prr11;11nbncnnos fir.c ,·am r.1rncu, a c:1ixa cl<' nia-
dcit·;i., com t:unpn, e m 11nc se ;.n1 ;11·dam 011 M' tr,1 11.,portnm
eomic1as, mas :m tl'S disso j;'l /11n·i a 111 d.i1h1 l'S~P. nome nos
t~1bcrc:1.1los que ;iparcccm na r:iiz ,lc, 11111h11J:1·im e• qU(' siio
reíriµ-crrm les nos tempos clu l'a]m· l' ela SÔ:l',l.
Dcssn acc1lC;ão <lc c:u11ca 1111 s~ rlào, np;n·c<.-eu a dl!.
cüca tal qual n do IH yro t·dlio e outros espout ulhos cl11s
crc:1m;:ts qm as c:n-rc;::-am na c1111ca ou as JcYoram como
ÍLcirnca clcliciosa elo ll mbnsciro. N;1 cúca sert aneja, que
l; mn it.-is , ·czcs a que :tpal'ccc nos es ta<los Jo sul n,t boca
tios <•m ig t·a clo~ ele Pnrnambuco, ;\lagoas, Sergipe e B..ill iJ.
11:io ha. l ig açõcs ele origem com a c1íca ele Cucauh;,i.
Ai ncla l1u o Cnca, :\fito Amcr inclio q ue o. leitor r.o-
11 hcccrfl a s c·1 t em po.

Cui1Jiru. pL! s:-=.mt .eom o <:om.:lui<lo ott como a<lia<lo uns


i>1 n•s.ti ~a~{\ ('s dos J11dia11 ist;1!-i, :nas, i nfe lirn1cntc, o sfnf11 .
<1110 Clll q u e se par:1]i$:ir:nn :1~ 1wsq 11 izas e O!'i es tn tlos n5o
~ ndrni!;si n ··J se 11.iío p or fa lt.i el e c:o n tncto p essoal com n'>
meios q nc a·11cl:t ~nardmn r cm:m cscc:1 t cs cl,1s form1u: õt•s
do::. Termos B i-;1~ ilicos.
E·' lastj111 a r cl, 11ois de ltillc!<; os ,·ocabulos rc:;io11a-
lis :;1s qu e d<'l.'im.•111 liomcm. 11ode-sc afirmai· ser ccipii-11
o nll ico Fns~h·el ele ~t.: l' -.1p liC!.iclo r,<'l o Br;rs il i11 tC'il"O. <JUer
se ti-n !c cl<' <illl('l'indio <1n c fo i, mt"smo cm part e, :1 h!5on·iclo
11cla Ci\"ili.zí'1:ii o, qucL· se 1·cfi ril:. no sen ti d o prop1·io oa
no sentido fi~mwl o, no llrasilr. iro que nüo ating iu , pc ln
cH l1u r a ou J)c!:1 cd11cn <::io, um 111µ-;ir mel hor no i;;ocicd1ale.

A !-iino11 imia de cai1iin: (., cx tcn s.i . L iutitl'mo -no!. ,1


:1 lguns<:orrcsponllcntcs de m:1iol' curso. Tapuia 11 ;.1
Anmzoni,i. C,r.çcíca no P iuní. G(1 úra. e ma lufo n o Cl•arÍI.
Catinyuc im _, 111fl1ul ioq 1< ciro.. i·occiro e mafúto rm H. io
Gr.indc do No l'tc , P:1 rail>a 1 P cnrn mlm ~o e .AJngôn~. To -
b<tdrrlo cm Al.i:ô,1s. 'J'abw·,:u em Sctgipr, nah ia e Rio
el e J.iuci r o . Oati11a11eiro, roer.iro, mat úto_. caipira, snlta-
môita, fobaréu, e cahu ré no ~Iccl:o Süo Fr.1 11cisco. Jla 11-
dioq11c fro, rcs h 11u11ciro, 111n l 1rfo e r ocnro 110 Espiri ta
S,mto. OubQ,·,J cm Goi(1s. Cuircho e 9 11 riscr1. no Rio
Grnn ilc Uo Snl. C(lipira, 1k'iigm1ç ií o n <lotucfa po r rnnis
JOS Souz" CAn;,.1:::r n o

da mctarlc da poj)n la <;:io b1·nsiit•ir:1, i·m ~li nas G cr:i.is,


~:io P:rnlo e P:mrn:'i.
O termo ;.;:rucrit:u <~IH po r tu;: tH.'Y. ;. s1·1·/,111v)o. Em
tupi, ou na lingua !,!Crul d :1 1-:.1lcq 11 0·•t· do.,; jc. . uit.1s, ,·,
tabt1ré1'. Dr "1/m, :il<lê:i. :11T;1iaL ,-.111,1. p,11·t'1·i1lo t:Oll!.
inferior pol' llm qualquer uioti,·n a. Tt1!1(1rf11141, ;t ahlci;L
a. r.:tsa que sr. ll<U'l'{'C tom a 1los ind ios. T1111m·,:11. o nas.
cido na falmra11a, é trruH~ hr.1sil l! irn obL·d it•111t• ;·1, n•;.,:ras
portu:;ucz:is: - labr1r{m, lnfwrú1x, falml'iia.~. Scgut!
assim ilhé,1 1 ilhfia. 11011'·1.:. ,·111 Po1·111;.::d , t' 1111.·~m,; 110
81·,isil, \llll e1.fo1·~0 lrc1111•1ul o 1!(1..; l'ilulo;_!us ;1 :., ;1na1lo:,; a11
L,, thuu riara se impi uµ·i r f11F1111't/1 c:o mo 111·i;_! i11u riü <lc
taba.relo on /1tb11no 11\k o:,,; pul'lu;.:·ucst:'...; 1a111ht• 111 diziurn
la1iórclo. Es::-.t· labu!'íln p1·;i urna cnp;i (•Hna rrirn rn,1ng:as
e c,spu z u:,wcla por uus 1:t~r l n:. :-.o!d ado ... t\ 1· 11nlc11:1u1,:as
ma l wst idm; e m;d rxcrc it.idns 11ue to ni a r; 1111 o 1111mc de
tnbnré11s. com o potlia1u t,mwr o tlt• ma nílm no .<õl'H l idti
de pk bcus e in:11 cus i11:1 tl(,~. 'l'uhol'l:11 ;. ~<'nt1in.11ucntc
brasileiro. ·

Cd:Ji;a é lr.1·mo 111:1is: 1:lt n do tJ!lC' lo l111ré 11 t', ~obre ·


ser 111c11os restrito, 1! sinonimo e\,! IH~tc. de i~moranh•, il<~
imn l[alJcto, &. Nin~ut:m qut! l(:nh;1 ido a u m e!iwln cliz:
- ::on caipira! De ... h1mra.sc 11i ss11. :\fos <l ir{l com ui-!'.!'H·
lho: - /:'n soi, y11n.,·,·,,.' Sou. !J<IUd,,,.' Nnn lu1i,1 n~11.r
S01t scrtmicjol
Em tôrno <1!! 1.:rtiJJÍl'a teu\ haviclo 11111:1 ,:1.!lêumu dos
pr.ca.dos. O tt1·1110 não foi, ,. 11ito p o1liu sr.r~ l:rc:tdo pcl11s
colonisadorc:,;- de )!iiws Ur.r:ii .... l:lHIO q U(', - e ~· \'erá
:1tlc,1r1 tc, - em Mim1s Gcr ,1is mcs 1110, ca·ip1r11 é 11111 tcrrnu
<1uc :;cu crali ;,:a, i,to é, que ubrn ugc todo~ os t11t1lr.irm, e
os <l cfi u c, n1 ;1s hu t,uubem outro que cs l:'i na Lõea do
povo e os C'it!i'ito re;; 11 5.o eo11si:,tn 11ru .
Os ~JJTos Ar-r.ICA~Os :,;:o Bn.,srL 109

De;in tc d cs!-a cuufi ,~ão ,te q11 a l a origc111 de caipim.


Am a<lc u ~\m :1ra l d icg:i. :i p<'r.!?mllar <' rci:;pon<lcr inuito u
propos!to :
- " Qnal ,1 or igem? Crnno todas as palav1·ils de
:1s;pccto i1ul í~r.n.1, rc,il ou ap:-n·c nt c, h!m fonccido J:,rg-o
Jiasl o :'L 1ma ).!i n,u:fio 1los cl im ologis tns. Uns dcriYa rn . ua
de c11 r11pirn sc111 SC' <lar o 1rubalho <lc cxp lic:1r a trans-
fo1·1t1<H)in; 011 ln1~ de ctlfl-11úra, o qu e é aincb mai~ cx tn1-
,·,1;.:-nnt c, s i í: pos~ iw•I. Cou1o 1lc ).fa '.,.:',1 lhiics e11 tc1ul in que
1•r;1 li~c ira ;dh•r:i <_;:io 1lc crrn-7úrn. mo1Hlado1· do mat1>''.
).fo1·,·1l1, ~imi·cs n.:Yc,!1;1-sr 1:011\r,1 Ba lis ta C:1c tano pur
haY~I' l ra dm:ido t'll iJH_fll, - c 11 i. ,, u r im.iclo, pyr. p l· lc ou
,•utiío, r·rií, :il1:1ti,lu, !'.nbmcticlo. - rnas el e mc,. mo 11 ilo
•·011 ;,,cpu- rncll101· lC'\·:ido pc}a ilu são: - ca,l, m nto, IJ)ir .
prirn:i:1in. hil"r. pl'im iti ro, 01·iu wlo. íil ho clo lll:-C to. ori-
~i 11:1 r io da ro<;a.
'f;1 cu,lo1·1, S,rntpa io n;:11-:;:1 o sent ido 1lc }'!Jrr1 que
L>ssc-, uUo ha ,·iam (•l)J1!">i<l1•1·;1,lo e d iz 11nc o t('1·wo é cnrru.
t,>la de ctrí-pym., o c1 .vL'r;:-011Ji:ulo. o :i111i1\o.
Por n í c·hc1-!:arnos :í conel 11"ãt1 de. h,1 vcr <luas \:OrrCU· ·.
lcs : - - uura cm fon>!' ele c111í,. m ntc), e outn1 cm favcr de
cui, <:n cimar. :E 11:t r u o cu so ele pirn 1 tl' (·l.. B a tista
Cacw no <111ei- J•JJ r, pé lc. :\Ia.cedo So;ircs, 1)ú,·., prirn.:ipio,
base. (/JJi í: t·;i het;a 1lc J:.·r1w;ão) . B ati~t :1 Cnclnno e
'l'h cod o,·o S a lllpa io ..ulo1am o ~u fi:.:n 1Jirr1, m;ii::; o vc1·bo
i·•· i ,. uão u ~n l,s t;wt ivo cuú .
F icai-ia a c·1• l<'lllll:t :1("ah:icl1.1 ~i 11i"10 :i pru·cccsse cai11 il'n
t omo ro r111.1 do eh• ,;o i c• JJit111 dartr o, léprn, ('asc os, pl'.'lc,
~scnu1:1. .E-;s;i, t:1l vcz, 11 1l'll101· i•th•rprcta~·ií.o do que todas
as a11 1c t·iorrs, fo:.sr o 1<'1'lllO c n• :ulo ou uiio p elos co\oui-
~atlorrs (le )li n:1, 0 1.! r;lis . Vem 1i.1turah nc 11 tc da regra
:;cn1 I tlc clct:orn1 ,o~it;üo d:l':> pnl a n :as t up is e es tá ma is
conforme uo qnc, uo p assado~ se JHHlcssc ud mitir fossa o
110 8 o e z. A l' .\ 1, :...: 1: 1 1t o

homem.. rusticç Yisto uclos c;1 bôd o.c. ull ll mli nuicl" pcll).',;
que. mor;w11m nas <"i clacfo.'-.
Co11t i1rncmos a ilustr.11· a q11 C'sti'1t\. Lrmh rc-sc o
Leit or c1c <inc p;t rt ina,:; <lc> Cll(Í e niio c11voh· c111os ~lnc1a·
ca i.
l'ir", birn, v ora, bnrf/ 1 11ura e buru siiQ u mc~mc:i t-.U·
fixo cm tnpi. Com o - {es tamo~ a,·a11 ~a11do o qnc ainda
rra crdo píl.ra d r ú ) 117, ~ - os 11rc fixos. o~ sufo..:t~<:, &.,
niiCl jJCN~c1n :is acepções que tinh am 11 r m :is co1Td a\ ,1s e
;1 f ins lia f,11·111açi10 d.:1s r1al,1vras brnsilic:a,,.. Vamos :1n
NCJ r tc tlc Jfi ua s Gc:·a:..;. Vamos dr-;col n-ir o que l· c•:-:,c
c11c: nl11<lo 1,irn . 'l';nnbc111 r,"C c11c:l11t;1do cai.
'J' hcop hi lo Ot toni. .\rn*>t1ahi. S;1)i11a~. 'J't·l•Jll(.'dal.
L i1 rst:io o c11i1i irí11, ( c11j;1 pro11 1111c:a n~ ,·ia,i:lJ\1cs
obli t cnn n cm wp i1í 11 pela m,nlia elo t·oú) . <' o cúi11ir11 .
E n:;órn7
,\ llmit:unos c<1(Í. C1111-l1ir(11: - o peix inho pi:í1\ ,lo
111a to, o ncarÍl do matO. Caa -z,irlt: - o 1rnixc qnulqu o:: L'
do 111:\to. O Lci t ol' !w <1c co n\'i1• t JU C is.<;o ~ muita ingc-
11ui tlaclc e redu nda C' III iguais ,·ii1lln s atJ .1g-or:1. Não
i111p o1·tu !JIIC' 1>frr11 seja um pe i:,;,inlio e que pfrrí. (on pi•·tt
tplC é;: pro nnuci:i m,iis t omum ), seja <lo rn{u· 011 elo rio,
o <JHC ,1iud n não ·"abemm; C' llt'lll c;1br. a,·cr i~u.tr. O lll\C!
impo r ta & que se in ter p rete o :;e nfolo rcn l de CC1ipin1 p cl n
rntrntln q nc 110~ oferece aí ipiú11.
Piúu l! peixe clctcrmin:1do. l'iru \! 111ais :,!l'HCri..:o.
O c1iipici11 é o vicí11 qnc lcm horizon tes nrnis limita,los e
Hi10 assume hnbitos e costu mes dift'r,wt e:,; o u i;:uais uo!i
d e outros pfra, dcs clc :i balêi,, P), pira1>on11, até o z> iru-
pctitinyfl. E' um isol ado 110 1111.11Hlu, met ido 11.1 s11í\ ro ~a 1
e d if ic ilm ente co11h c:cc f:,,,S': lJJ"(lsif. mc.~mo. islo é, o mn -
nicipio em q ue vi ve. O l'tfi11ir11, 11:'o. Andn poi· todos
Oi:. :\l rro~ ,\n:rc,\ XOS xo HnA~!I, 111

o~ lu~o11·e~. acla ta-sr a todos o~ 111 c•ios. luutl,1 ele 1:oiufa;üo,


p rospé ra, 4Jrsc-m·ol n ..·-~<'. <'!->hÍ ('llt 1:011 1ac to ma is dire to
<·om a dd lisa i:iio ele qnc o Mi71itÍu foge.
S i 1150 ~e puil t•s-;c ir adc;inf r. tudo C'8\:i ria bem, 10a~
11111 110\·o t·aminltu !-ill r;;r a hc r lo para as pesquizns d ns
nl'i:;<'ns de c11i11ini e 11~oni 1,11nlicm de caipiâu.
Drixr.111ns 1wi. TC'mns a c·rrte;,.;1 absolnta de qnc
C'11t 1·0 11 1m formac;iio ,,o,. dois \'Otubul1ii..
P <irq uc cssr irri1 a 11l r i <iUC' d."i lu~al' a se clizcr que
é crttí C' q nc (, c,1(.' Crrtu q llt: llii P li a ll ,! ser o Yt'rbn
!\cm sr j u~tifi r :1 uwi s ,, wrlio ,.,,; <lcomtc ele pira e de
JJÍ,;((. H ,1 de :,,· r, rur~1)~:1111t·11h•. 11 111 !. Ul1.. 1;111ti\·o. Ou
111 r ll •or. Ulll ;;r11itiYo.
Cmí.i, - o rio do 11Hllt1. ;\'o Hio Gr:u ulc do Bul
hc1 o rio C11hy. Esse r 11 •1 1·· lam hcm gencric o: - C1tU·
li11r1 11, C'IW•J}ill, ("llli•/ 1/lli , ("llll •JIW'/'11, & .. ca\ i11;.:";I, (·l1J1im .
t·npuc i1·11, &. {/ í• 11 m ;1 \'O;.m l q1w, c muda :i l ~11m ns
t•rq)iic1.
,·czr~. c1 omlc ;:i~ all c1·nc:õcs que fie lliio ll,l pnmu n ci a das
p;dan~i s e as nnid11n,;a s clc :,.rrafia!\ c1tw ori;;i nnm cusos
<:utno esse de cal pita r. <le c0 I1Jiriu cm qnc o l tornn-sc
(1tmsc mudo pa ra fazer p1·cy11Je('e t· a .icc, ntuni:ão po.,;;tc-
r ior) .
Cúipiri11: - o pi:ht 11:l a:;u:-r do mato. o qnc ,•i\'C ú
bcil'a d.1g 11 n do ma to. isto í•, o que 1cm ULu ('il rnpo rcs-
1rito d e ução.
C11ipin,: - o J1 cix c da a gua llu mal u. o CJ\lC vi\'C ú
Ucira <la:;u..i 110 mnto, h lo é, o que IC'm o <'ilmpo lato de
cJ~iio: - o mmHlo. Er,1 tnpi, o mnmlo é at1Jl,cm, fl1'fl·
biru. 11m7 110-a, •.
Caipira. cutroll 11 a li11~11:il!'1'1ll n 1l:,.:a r p11rtug:u e1.:1
:,;i~uiJ'i 4·a nd o a\·;irc n to, ~11\'in,1. - o qnc o 11osc.o r.oipin,
11ão l'.) le;,111 0 in\'ci;ti udo rnnlm a 11o rat1cira 11,1 terr.J
muni, contrn as ncccss itlnck ,; m:1iores e contra tudns n.<:.

t •• \1 . ..\ H l<..\ ~ u •
112 SOUZA CARN"E!rtO

dcsi~1~s.õcs da vid,1, o cáipfra não s;1bc :ij m1t:1r nem n cg:tr


um rr:ul, como tnmLem 11J.o é Cê1 p a1. 1fo consent ir, ele
ten do, que mesmo o dcsw n hccido mcrr:1 ú fome.

Atf ngol'a se proc:nr:1 ~ahcr po1· que c:mgns dag ua se


está C~Cl'C\'C lldO CI/Ú·Jl<ÍPI e IIÜO caipúra COJHO l5C lllprc se
disse e sciuprc se es\!t·cvcu.
E' uma das ,;bclê~JsH \!o ln·.li:1u ismo qnc, ncg-:rn do
os reg ras da L ing-m: Por tu~uês.a, 1·c:•:ssusci ton a~ v ognis
clnplas q ue uão l'C J)l'C'i\' 111a111 dois L\•rmo,; mas 11m :,,Ó, -
CITO c m.,;so de Eti ino'.o~ia ll r:1~ilicn Vt''il id u 11;1 1td o1v;ão
dcs,;t; intcmpcsli\·o C(lt t, - mato.
~ão 11as1:c11, con:o se 1>1·clc ll(fo1 el e h;w c>r E uclides da
Cu nha. 1-cstituiclo n 'Os S crtücs_. .\s or i~cn'i de caali11r1a,
pois ele não se nn iscou a l~a r Yi d11 a crrn -p im, caa -o_');b,1,
cria-ct ;, ..:a11 - mb1w;, cim -roll, ctW•ri1111111 e out ros YOi.:a lmlos
composlos àc cua, - fo ihn, 11h1nt:1, Jicn·a, fruto, a1·vo1·c,
l t!11lto, &.
G au-pÓft1 é npc1rns 11m rc 111a11csccntc rni imi('O e doen-
t io el a:: 1'1t11 L:1 si;1s ctiruo\o~icas de ul:;nus ,1nora<los a
In dian is tas.

Crtipóra., - g-cu ir, <lo rnnto . ..


Enco11ll·nmo- lo ora rn.:!sculino, o ca 1po/'r1 , Ol"a fcmc-
n iuo, a c11ipúra. (0 mesmo aconlc t·c com sabiá. e Oüt ros
nomes).
Conto 1lc I\fa~nll1ãi!s 110s dcsc1\1\·c o mascu li no: -
11m hümc111 colossnl, p('l udo. montado 1111111 p orco do
rnMo. Q1H' lll o vis:-.e: tom ,11·-s~ -i:t p ;-ira sempre dcs <lil oso.
E' o gcni o Jll'Otcto 1· tlo,i: :111 iwais si h c~u·cs que o homem
caç..i pa ra se ..ilimcntar.
Oa )I!Tos Ar.11u;i\ XOfi ~o Bru.:m, ll:3

.Agora o fe mcuiuu: - um~ mul her sem uma. das


pernas, Ycstid a de brauco. E ' pcrtli<la. pot· uw ped aço
de fumo. !\fio pi.:i·c.lôa quem passe e não lbe dê tabaco
para o pitimh.íu (cachimbo). Posto.-sc nos camin hos,
uus cucnizil ha d:.is , Íl beira. das ee1·cas. Não faz roa is
e.lo que ussombrar.
Os nosso'i Imli.:tnistas e literr..tos montar:im no c<1i·
tct1í.: - ciw-púra, o habitan te do mato, o que st~ fez
utalo, a~réste . ..
Cua-p6n1, cu a-1J1(ra e caa-1iin1 se om·ern frequenle·
mcut c li a Ama1.011in, mas :1bsotu~an1t.:11tc nã o se t·ou fu u-
d cm c.·om cll i /)(Íro, - ( Lil se d iz DlC!\ rlW cf!f/11Íl'n) .
Co i1;tJm 11 u11ca leYe 11a tec;:011 ía tu pi a irnportnnda
tJUt..' se !hti c1:11)resta.
Ning-L1em 1ncJhor e.lo tJUc o a n:c t·iudio sabia é saLe
qnc mbaclntri, 11111 r.,:ia, caiporo 1 &. crum saulclmo, f()go-
foluo, fo~f<H·csccucia, 111:is cutrclilD~o :1parcccm . .: omo
csp iritos nm li~nos tin e o p erscg: l1ia pelas estradas. E ,
com cs1;;1s mesm as nccpçÕC'S, os Portu~uêscs uos t\'11 1:.,uli-
Hr:lm esses Ter mos que, Jcpois, se tornmam co1 pap ôes
ele homens g-rnndcs qnc aínJa os pcr.:;cgucm corno almas
de, ou t ro mundo ou i::-cnios s implesmente caapón1.~·.
Os nossos I ll(li.111 is tas qn r tr.1cluzirn111 t5o beu1
m1,aé-tot ,í, -- o 11uc é só e tocl o fôgo, ~ e ·macáia, -
o 1111c s~ queima por si mesmo, - fo1·arn~ sem · ncccssi-
cladc, ;~ cai, - queima r . - a buaca tle ori:,:c ns tlc cai-
Z)ira_. e "cstrt>pa r:un.sc " 11n "bcstt'ir:1" ele cnipórt1.
Coivúrn: - cai, <1ncimar, e o sufixo póra. l'óra
(como U6ru 1 pira, bira, que ~ão a mc~m:t coisa) f6rma 1
com a tcrceirn p cssôu <lo s iuguJa r do pl'C'Se:ntc tlo iu<li-
c:1ti,·o dos ,·crUos. o q,1e se chama"ª o particip to p::i.ssndo
atljctirn. ( E essa foi a regra n tilizac1a pelos p rimciro1o
que tc11tnrnrn traduz.ir caipira).
11-1 s ' o t:Z .\ C .\H::,.; c1Hn

- J.ca·í-póra, -o q nciu1acloJ·. o ,1uc queima . P or


extensão: - o que é fôgo, o sant élmo, o fo:;o f:ítno,
mbae-talci 1 macaifra.
Nu crendice do~ r,1c::1dorcs, C'SSC fôµ-o- Iút uo rn1)1·11 u:.
ta itctú, - ra i - (tct 1í)·l)Ór11., - porque n c11 ip6r(I. 0 11 o
c<iip6ra nncl;t a solt ar bélfot':1tl:1s ele fnnmc;n .
Isso pro1,·u 'J!< C 1t11l se,· cztra11lio, d,: m c.o;nw 011 ,Ir:
onfrti fcogo'Jlio o 7>0.-:.súc e lhe c mpn:.1.lrt atri1,lilo.i. f)llc <,.-:
amcrim1ios mio rrf crirm,, i.; o:; colo 11ismln rc,,; 111io tlt'srn.
brircw1.

E' cêdo p;1ra cn1!0lllr:1 ri:11os r :,;. <.;c \Cr ex tran ho. Li-
m.itcc1os, p or enquanto. nossa <:u r io~id,iclc n. on,·lr o
p ol't:1. qnc, ao t empo c01 CJ\\C falon 11a Caipúr", t inha
cfa por r.iarido ou compílnll~iro. n n 1C'l'J'a flunlincnsc. ,10
Saci-Percré, cn tiio nvc not nron.. lambem ele nm pé sú,
que :1u<l;i\"u p('J~s c~lr1Hfas (.'.tnla1Hlo: - Saci-PcHri ,
m inhC1 pcnw me clric.

E' cnboc-1inho feio,


Alta n oit e na m nta a ::i,zso\·inr;
Qunndo nlguem o encontra nns c!.trndo.s
Saltando encruzilho.da:;
Se põe a esconjurar.
E' nlmn de um tn1rnio
Fazcnde> dinbr!Jras no sertão ...
Cavnlrro,ndo o queixada. mnis bt·tivfo
Tr anspõe vo.les e rios
Com o cnchimbo na mão!
Assombro das mnno.dns,
F;nréc.lti. :i onça cm matos de s ipó;
De mont:rnha !!nJ mon tanha vni 11u\:rndo,
Ya.i qua se que \'onndo,
Suspen~o num pé só!
Ao pobr e vinndantc
~s~~<l~!~:n~a°:;an~~ c
Lhe mostra a C:ii nóra
n~::\~ ~~m~~~1inho;

Seu n(.'gro cachirnbinho.

Servido no que 11ci!c-,


A co ntas ju$llls, s.:ifn-sc n correr . . .
Do con t ra rio, se fico. descont ente,
De cócega n gente
F.::i.z ri r até mon-cr.

E' c.::i. boclinho feio ,


Alt:i. r.o ill! na ma tíl a a !"sovi;'J.r ;
:'\'o nór tC!. I.Iiz. o povo convencido:
- ~;lo indo pr evenido
i'-"fio é bom vi,1 jar.

O ultimo 1• t..ih·<'z mais i111arcss,rnte do lótc é C111·u-


1,írn, cu jos "''"'''·<
uuHlcmos são o degenerad o Rai:') <le
'.\fin~ s Gc r;iis e n '·at n:'ulo" Cnipóra 11ue os Cuclfanistnc;
e Polk-lor:s1as se itu.:um bir~ini de tratl'~forniar. fazc 111lo.o
mito amc r iudio, quando é apc11:1S brallifciro.
Nas Yalem a C1t ru pira. os atri but os de Jurupari
<l<Hlos pelos P arlrcs da cntc<1u.Jsc e ql 1c :iind i.l se co11sc1·-
,·;1m 11a bôt:,t ig nor:111tc tlo p\)rn e até 1nesmo elos amrri 11-
<lios1 nem a sn hmis!;;io tksi.;c.; I11din 11h:t.1s <lesu vi 1'c1os á
1'tm hn rl l'S!-i<'S )fissionnrios: <JtlC fizc l'Olll. do .·1,ih(l11y11 do
s11I. n m corr<'s11011d<'t1tt"• ( ?) elo .f 1trnp((ri elo 11ortC'.

.,\ hrc,·icbllc cow que for;un Ültcrp r ctaclos os voca-


bu los tupis, ui'io ~e l c\·,11 1110 em couta o que cli~-.cra!n
AJJ chicta e Gonç.1ln•s Dias (est e infcliimcntc h:l\·ic.lo por
dsio u urio <' f:111ta~ ista), e o \'r20 d<: se ;1<'omp1m:1:n· a
opin iüo, n em semp re exat n, d n 11wio1·ia lcY; tr:-i m tis nol:c;os
hotn<' llS no int eresse de c;ula um~ co mo o poé ta,
116 ~OUZJ.. f:ARSElRO

... .conqni<,tn r u m nom~


r1ue não to nsom<' o pct·p.issnr d11s frn!':.

Nüo íoss<' m :i l;.::un s filúlo:?OS tl~ t're:?nczia q ut· in i-


tnm os nenw, d:i :;r.nte co rr a rn :111in elos lc nnos <!Hltos 1

e <los ter1nos 1·!.'ls~fcos, - tlll!; ,i:í. i.mpre~hl\'cis f! on:ros


arc.íicos, i1us nohl'es e ou tros du,·il1Ó!ó.ios, - e não !cr ia -
mos, d:i (!U rt ida erndi,:fio (lt· f,1i~ ana11 ha-t·('i11s, 01' !1·0
encan to sinf10 esse Uc os \·cr1nos $.;i h cdon:s ria s1tp1,sti1
1ingun pu r .i. de Portn:!nl. qu e êlcs. Dras ill' il'OS, [;1fa 111
E o~ :1,tmirnmos }lOI' h aYct·c m husc:Hlo o tera .o :11,
bt.irn 1·cnmalieo elos Art inhí' s de ~en frlll}lO, 110 r.w·n u,.
1,s, da quar f,1 rlcclinntão e nn 7>yra ! (/f!. (la priu1ei1·n.
r idicn: i1.n n tlo-sc nssi111 :1 si mes mos 1111 i11c·ont i<l<l lon1·ur;1
ele eunlteeercm a " h111Ta~rm" ,!o B r.isilein1 r de· ,i,.:i!.
1nrcm n inlí·rrn ina '\?1·n,iiçüo" do p ÔYO que, por s11:i :-
:;1ori11~. se ft'z e m:ilor (l<' nt rc oc; qur Yin:itn no 1w,..,....11
f}assa, lc.
I;~~c ffl(tf> dfl ,,itm·fr, e essa dr.:: /rniç,ir, d,,
1:ifori,1
que a ~;lll cho (.>s;S<:'s se nhores ilc'i~ol1rirnm rm Curupira.
os a1rijou p;i.ra !-c111p1·c 11n in\·es till.i co11tt·l\ !\lt111tri:,n,
Mé1rl ins1 13:itis t:t Cn<"l.rnn 1 Co:.1t o el e ;\{:,ga lhãc:c:;, Ual'hns .i
Roclri~ncs, 'l'h codm·o Samp:1il', (! on l.l'OS por <'lcs h:wi (los
co111 0 os "ch:cndl'S" da H11~1w . Qu<' rcm as p;1l :1 n·a1; cc;.
corri da') para ;1 si n :;clc's a h1.rh:i 1·a do r.rnm ltiqnil11r .
sem o Oco po11rlcrnt nrm ri .1llfs c1J11il . " hén;-1111, oH
mclhúl', hl at érnm , - JHW m :rns e piOl'C!-i csc ritorC$. r
c,stillst·as qnr s:io. - r.011t1 ·,1 o l']HC nã:l ~upÕClTI ser.
Os Cuntpirns <la Tjin:,:11, ,. cmTc:,:-amlo (1s costas o
::-aco dos ,·or•;i h1i!ni.; n ;1::-<iitlc~ (' t·tt.•a do.c; 110 Rr:1!'li! C olo nin .
são. pa rn tais d n11 1<is,i:,!'11or:111lC''i tle Tji11~nisti1•a, ~irn pl"S·
me nt e :;rc1 11 cks 1:es1 n1 idorl'1- tl; • l) ll\.:a ].!T~ll llli o,;1 1l c 11ni..".o:::
,,xcrlso'> f' i11iwi laYcis ... 111:ii nr('S.
Os ;\frro!=i A rntcA xos NO B nAsTL 117

O Ilrnsil c11 r i<J nccc11 o Yocabulario luzo de milh ares


eh! tci-111os noYos e ;>étl'citos <le mna li)1g11a <JHC':. só "se
comp.11·,t cm 11crfci<::io á g-rê:;a" - q11c tambcm cr.i e,
- cmlmra cm 1>artc nm ta11lo rnocliGcadri, - aincl,i é e
srr;i t;1m 1Jcm de JUl'·'>li'- m:iiO l'C'S, "sem µ-ram:.ili co,;, m·:i -
Uo1·c'- , poetas e liistoriudorcs que n. ih,stras<,cm". (.A.1"\1-
CH!E'l'A,l•'IGUEm,i.).
Não J)C'Sa, pois1 a Bra:;ilciros, n hon t·a de C11n1pirn.1:
scm 1wc (JUC tra iam <Te nssu ulos <l c Filo)o~ia (B r:1 ..:;ilic a,
..1\ l'rn -Jkasi lcirn, Lttzc.]frasikh·a e simp lcs n:l! nle B r.Jsi-
lPir:1) . lll ':"mo po:·•p 1<: r,; fio ncsri os os (!UC o, chi1:~am
11nmc<; c11 ja !-ô i!;11iri r:ação ig-1iora1·1 .
Al:.,:-1ms t'Sf.l'i!orrs viYcrn d:t r:.crnfu..;iio. qll c scniJH'c
se fc7. d -.? yu,·1!1111ri e cu rnp ira. .Aquck po n 1uc: o~ c-:tt<'·
q11 i~l.i!1i ,lc ou tróru e os clwistiios que 11ad:-i mmli su m
:acln11":1m de l'h:1ma-lo o Di abo. E ste J)l)rquc 11f10 é l'c:11-
TU<'lllc o Di:i ho 11 n 1nlt olog: i:1 lm1 si lci r..-t.
Xurupnri l cr i:i :-:i,lo nm Solou fllI \llll L icur~o si ;1
.:\ 11tí?ri1·:iJ'or lu~!l<''>,1 füs.,:;;c .1 Ül"c<•i,1 ;1n li ga. Lc:,::islJclot·
dos sch"a:;c?1s, insti l11 i11 do os usos e costumes cfas trib os
dr: u111;1 !!" l'i!Htlt! pa rte ela .Amc r icu do $ ui. l'"11r11pari. não
po dei-i a <lar onlto curso ;'1 r.11;a c1uc cs pontou 110 seu
am hira, no 11rnnclo cm 11nc YiH·1t: sit1fio o ela ch·i li s.t \ i'i o
p rimit irn. :\ ob ra de J'11nt pf11·i, cuc·.iradn 1,cla mcsqni-
nli c~ elas crcn~a~ 1·c hcios;1s, (qlrn c,.µ-, 1w a jus tlc;:1. no
ap1·cc:lar :i full(,:fto i::orml elos r cfor rn:idnt'í'S 1~a Jiu1 nani-
dadc ) . '1:1\' ia de c:1ir .i.obrc sua 111« rno r ia mais ,lcs:q,ic<l:t-
cl:irnc n l<'. JlO r sr ,· nm óhkc ao pol'lcnlo r ao :111 pcrio <lo
C:11olic: ismo. E asc:im , Yu/"//J Jfli·i r assou :i sc l' o Dc1110·
11io e Cun,71ira, o <lcus elo sonho C' tio pcs;ulêl o.
Crms:1g rn r:im-llic:
,1 ) ;1 pal mt•i r:i l'ur11puri.i/m, Bnctr is c:ll"po i,\c.c., B.
H., - IJUL· ~e dium on 1oc.!'.O fféâ1r1 ,ln diabo;
ll8 SOUZ A CAUKCIJ~O

b) a ccntopGin Y11 ru 7mri- qu il11íba, pc11tc do: rl i"b";


e) o peixinho Y11nr/mri -11i11dfl, Gcopha;.:-\l s ,Jul'np.i-
l'i, H cck. , - ,1.1t:wl elo Diab o;
d) o p cixi 11ho J"uru.7rnti-pw1111pé, CMplia;,t11s ll;il"-
rnon, Heck., - 101 /ta ria Diabo:
e) a t:1 rt a ruga 1"1,n,1wri-7>ix 10111 1 Emy!-í 1riju~a.
Schweig. - brl.c(I. pnfn do Dil1b u.
As fcstus que aindn se eC!lcb ram n o .Jrn·n p.i ri 111ns-
trnm que, apcsrn· clis.'iio, o fôgo ela C.:L·u;,; 11:io ,1h:1tcu
1' 11-rnpari. São as ma is pomposas ,los !:-clvicul n..; do Cu n-
tiucn te. Y1tr1í. ~ bôca . Pari é m11sta r:1. F l·slus c\l'
masC'a1·ados vinte e mais eh.is . Dizem os i;.::11m·a11tcs !lHC
é bebedice, CJUC é orgia. O homem g-cral mc ntc apfü:;1
ns pal a\'l'as se m s.i.bCl' o qnc clns clcfi11eÍn. Xcm o ,nil'ifiu
dos <'.ir;-a11os nem r, m111Hll'iÍ:!Ora ele que Au fon 1 se serYi11
para nncer os :.i fr foa nos prod m:C'm os rfcitos d o sonllli.
do cx.t asc, <ln \·isfio c!O nwra \'l lhoi;o e do ex tr ao rcli ii:it· in
que se 11otam uns l1omcnagcns (l mcmorin. ele .l'-Hn1 JJ1trÍ.

E ~~sirn, cm vez de fazerem l'n1· 111U1ri. o clcus 1\0


sonho, &~·, is to é, ela s visões· dos <·:1tolico!; !-./11 11 ""· fi1.c rn m-
no D:abo e deram a Curnp ir:1 , o Diabo q11.1 :-:c, o lu~.i r
de Yurupur í. Ga nhou uisso a He li;çi:i.o . mm; perdeu ,1
Vct'dadc. l'or q ue 11:io lmscm·,111: a plaut a q ue s ubst itn<'
a maacl r(1:.,:-01·a e a pa poula? 'J'c1·i,1 m se ce r tificado tk
que o éter, a coc,1:1 1a '! out.ros cntul·1m1~c11Lcs e 11;11·l·o! it!os
cst:io muito longe ele se compararem co111 c:c.s e mmtlo 110
Juruparí, cujo uornc se cnco11tr;.11·A 110 1:urso d rst e p,1r:'1 -
grnfo: - yag 111í ou uog11é.
CuritJ)iru, e não c11rr1tpira, (poii. n ão lrn r fór lc 110
tup i ), é o pont o. O t:orp o morto (pira ( <lc n ni s •· 1·
in1at crial que se me1amorfi1.a cm Jagurt o (c11 rúL cm
menino (curnmim), ('irl sapo (curuní), cm nranha que
Os Mim ~ .\rrW.'.\ ~Os xo Bu,,s!L ]]!)

mora 11 0 e.:l,iin (c11n111 1Í,í), clll fcinni:,:n de c;1hc~a chata


(t· 1ir11111:) , c111 j:1t,t1·é (1·11/'11r,). cm ga\'iiio b1·;111co (c 11 rn -
cn /11,.i), c111 ~crpc11 tc (1!ff/'lft'IÍl1oy 11), cm rato de l'spínho
(,:1u 11r1í-dwri)&. .Ap11 1·tt.:e dr. snrpl'"M (c imf)e é
Ji:,:ciro.
Qn i111do at:1111lc• e r~l:11' lt•[H1jso , cheio cl ,? 1Jorbn-
!h,1s. :-.:wnas, emp i:;c11s, &., (1:11rúbr1), C11r11pira [i pcl'i•
:,!'OS' I. Di.,,;tri l.J uc .isperi<lad,:,~, c1·1111~õc;;, &., (c11rnú), so-
J>1';1ndo 111a pó i1wisinil 1p <' lw clr 11tro de sua cflr1uwtrn1u:
- 1·1: mu a tis lll<JS. tm11 i1·1liit~s. prnridos, ;;U l' nas, 1.Joub;is, i;á-
Ji~o.-:. q111•ht·,111!0:-, 1't il i<;os, &., (r.unuírn ), (Cara núlrrnn
í·, uo '...!"1·r a ·. 11111 l uho l'l'il o (lc J)"chi1íba-mil'i111 1 com pr icl o
e c:011iL"n, eom 'Jltl' o;,: cn~a doi·<.-;; a tir;11n 1rns: pm 1tc irns :i:.;n -
çndo:-, f nws e r u,·c nw1: dos ;'is c;11;:is. Ponptc, - 1·cspo11,
(\:im -1t11s b iis !'ilolti~oi; ;11·1·.inli,1-cén,,;, - ;H~rniti l'IIIOS ;,a m-
úa/111111 C'III wz t{c t·11r,:11 úfu1m?)
C11J·11pirr1 pn• fc ;e ns c1m11í.~ :',s oufl'as pidmciros.
ÜOl'llle tlC'sdc o dCM.'íim Lo rlo sol :.1fé 11 meia 11oitc (cunl-
c11). S al>c ronc:ul' e rcsp irn t· Ucm ;1Jto (c 1t 1'11 1·ií).
Si o Lc ilor ntw lc.n ml•du de f iem· redu lirlo a miga-
llws (cuní} ou ele c:1•r ar 11cla ~ul!la (r:u 1·11cfrba) do
Oi;ilJo! y;imos ''<'I' C11 n 1]J im. Os pa dres nvnca mostrn -
1·:1111 .Y111·ii!mn: c11q11:111 1(, qur p <l<ic mo!; \'('!' C11r11!1ira.
!ll<'s:1111 fú1·a da ~\mawu ia.
Kum d i:1 <l r. Íll \'t·rr o:cm 1111r o sol nJo bl'i !hc. a dm,·:t
11ão c11ía e n n• nl o 11e111 s iq t1t•1 · :1gitc ,1:; (úlh<1s, ,·11mos ú
1,mli1d1a pal'a pr1fo <l c 11 111 a da!-i p:t lmcirar, tlos ~cncros
A11 :1lí-a 1111 Ol'bi;.n1 iíl . Xa!, cuntrÍ.t, fJ ll C são .AttnJéns,
Cur11pir11 tl(1 lud o de :-; i att, 12"' L.11. S nl, co111prcc1?dcnd o
ns!'> i111. ,ill·m elo No l'd cstc, os cst ;idoc; ele Pernambuco.
Ah11!Ô:1s e St· rgipc, uJ11a :::r,rndc p;1 rtc du Bahia e de
Gny:1z, <'. <bí Jlal';i b:dxo. m~nos 1 m1t ito mC'nos.
120

D e c!'ll t orno d o pnlmito ~:íi uma fum:t ~a 1cirnc,


csl.ira11(pi~oc.hl, ~omo de nm:i e 1arniné. A ' pro11o rr;;:ã0
que a 11oite ,·,'li
l."Sc111·ccc ndo, a fita ,·,1 i :-:e trl!'nanclo m;1i,
ah·a, poré m a l u1. que <'mitc é fr~ca e 11 nda il11111 i na.
Ouve-~c um :;ô;n ·o como 1na '1 rn ll co", - cl o11.:lc l ah:'.'1.
yurú, de clwrúi ch11ní., .iuní, yu r ú, \·ozc.::. 011omatoJ1;1ic;1~
cm c:on diçõcs de permitirem a co11[us ão Uc 11111· 111,ari <·
wn11;im, embora que as 1ln:1s '1 ll imas silnhas dislillg<m'
ess~s trnnos mnitn bem .
O Lrjtor riu -se do C11rup ira. O:, poctns que dcsco-
b1·i1·a m n rcf;p iraçiio dns phwtns e COllio se l'<'Soh· iam a:-.
cq1111çÕC!,; do ::;~timo grilu fica r:un a dc,·c r 110s nossos i11-
d i~cnns. Ji~estes poderiam rir·sc ela f:tol o~ia e da pa rt ..
da Kab:íla qne ckpois se di:1mou é'll:;cb rn.
J\. 11,fo 5CI' Il ils r.11nt 1Í.( 11ão í'.OllSC;:!"n i rnos YCI' O .SCJl10
ela Cnnipim, mas os ercu tcs cl cssr. f:wt.is ma 11[10 di.'ixnm
de ir busc:rr r pal has e tudo que ncccs!;i \am onde jus lu~
mcutc ele mà l'a :
- C11n1ú. pirm,ya (A. spectabil is, :\L ). D c•;<le n
.Ama1.onia e )Jato Gr osso atG o i11 tcrio1· dos r.~t:1dM 111•
Bnhin. P im1í e Goi:ís.
- Gm·1cll pixu na (...\. pixu ua, B. R). Am.,zo1ii;t.
- fJ1 iruú tiny<t (A. mo uospcrma, 13. R.) . .:..\ma·
zonia.
- Gaf ulé, CUco ele cafrnro (.A . Ilumilis, ?lf.). Desde
P,1 ralt iba alé Rio llC .).1nci r o. Stio Pn ulo e :\Iina..:; Gl· l'":> i.s.
- luyull (.A. Hm11bold ti:it1a, !\L ). Limites elo Br:1-
sil c crn a Vcnczuéla.
- Lnr1aiá ( .A, iu clain, Dn1<l .). Bac:in <lo S5o 1"r;1u-
<:isco ~ c,stados c1t1c a con tem, nfor:1 011tros do sul.
Os Mnos AFRIC,rnos ~o BRASIL .121

- lntJa i,í rasteiro (A. c'.°\igun, Drud.). Goiils. ).fa to


C:ro~i:o.
- Jfa,.ipá ( A. :i\fari pa , 1\r. ) . Amazonin. )fo to
(frosso.
- p,,,~sa1;a (A. fu nifc ra , .M .). B:ü1in. Espir ito
Sa 11to.
- !'ia ~savn (O. raccmoi:.:1. 1 Drucl. ). Am;11.o nia.
- l'ias.çtfvn (O. Eichlcd , D r ucl.) . Go inz, Pinní o
Es1n ,],,,. elo S ,11.
·- f 'i11dúlm (A. eompt a, ?.l. ). f,;staclo~ tlo )forte
a1o'. o do Hio de J;rnci ro.
- l'ruc u ri ( .\. c....ccl~a, )1.) . .Arnazon in até o \·nle
t!+1 rio P 1·1~lo, afl n r ntc b;;i.lli,1 110 <lo $i'ío Fr,111cist·o. do qtrn l
\)·ih :i iarios li::m 1•;1:-~cntc::; r.:om1111s ou p!·ox imus !is de eon-
f'lur,nlf'l- <l,. . rios .i.mrizonicos.
- U11a11.~s1í (A. !:-rtcci~a, :\1.) , 1'..maz{mb até o Y:"llc
cli, 1·i0 Ptet.o, aflnentc hahirn10 el o São Francisco.
(Snbcm vs q ue o habitat dess.i<, cspccic>s ,! 11Juil o m;1is
clil:itado do ,1nc ni deixamos. mns nos valemos tão só elos
botanicos) .
O piúr cs!:"i nnciclo, dir[i o lritor .
.As c,ri:.o:cus do;. terrnos b1·:l ',;il ie:os Jl(.'m ::crnprr: se
tH'ham p1n· simples d cco mposi ,;Ül!$.
C11n111ira ,i,i tomon fciçii o mu i11, diferen te de ca i-
pora e de rr,ipiro . De inicio se clcscolire n:io ha,·er pa~
i-cntc!icos en tre c~'>('S ,·oe:ibulc-;. cmlion1 st) uma coisa os
!i~'l.ie, nrabin ,, - este nmn clo, - como li~n 1.ndo que
<•xii,;tc (' t1ulo í1t1c é iin,1.g"inn.r io.
J ;'t ~e ,;;1be mo r:1r Cnrupiru ,w s r 111·111ÍS, isto ~, de11tro
l!<' p,1 l mci 1·,1s .\ l l;ill':1 e Orbi:;ui,1, poi~, de mn modo :;cr.il;
\(lf!as. ~.io clrnma<l:i ~ r.. 111·utis.
122 8ott½A CAn~r.1Ro

Pfro é sufixo mrstrc: - J)rJrn_. bol'o, 1>urrr. 1mm,


i,ira, biru. Jn,lien a cxistcn1:ia ele nm sêl' 011 tfo Hill
objeto cm outro, on <JHC ess1! sê1· 011 c~sc obje to cm n\\f.l'll
se contt!m .
.A iutcrpre t.:u;ão lrn·ncnt·se .1g-or:t e l:lrn : - li a 1im ~êl'
e uin obj eto, o u <.lo is sêl'C'~, on (fois objctos, cm nmí-1
(P ira, - s i bcni q nc rcflicta o Ycrbo 1,ora, mor.i r. -
jíl é como ~i não C'Xi.c;t is.~c) .
Xão se espantem os filnln!!OS tlo cl,1ssi<:o. T11is 1.u-•-
lc sas não se cucontr:1râo n n li11:;ua JH11·tn~ncs:i <' ta ln~z
em poucas sobre a tcrl'a.
Cnru lts são pa lmcir,1s. Conu1ús, tambctn, Cast•1Hbs,
<:heins tlc nspcriclack..; 1 ele brotol",in~. Cnraurí.,:; siio bro-
mcli:i ccas.
l'a1mciras e g-r11\·at,ís, - o ,1limcnlo, <> v inho, as
o. lcn\1:1 1 lm1o o q ue- é nc<'r~s,u·io ;í c·at; a. :'1 tH·i-w;1.
fihl'O.!;,
il habitat;ii.0 1 ú Yitht cm snnw .
A crcni:a do s<-hicoln é qn~ f'Ssc clcns C11n111ir11 i'·
o protetor dns p:ilmeirns tod,1s e• tlos gr:1,·n1ús lndns. s<-m
exccpção de uni só.
Esse c111·tí é siHlp lcsmcntc itlé:i tlc c11r1uí-rr1rn111í-c,1.
1·011,í, sendo qnc St! poclcr:L 1·cdu zir a cunirí. palmeiras. f'
cara1ui, bromcli,ice.::is, 011 a c11rwí-r,rffr1 1tri. nn ;1 m rr,<1r('s
tC'i·mo-"i, pa1•;1 c: lw:;armoi- ,í rC';.!T:1 <-Xpo1;.t11 n,·i11w :
- 011r,í-caní.
l'uní é tnbíl1·a , :llimc ntc,, ma.'- (' ur111,im í: 11!11 ~4:r.
Logo, curf/ lia de si~nificnr um sêl'.
Cur(I, - s,~11111,r ..z11et·rriro. <lnno. p0deroso. i11v:1soi·,
eon qn istadm·.
l'·uní, cm Curupirn, crn· rpsponcle (1 fll~fin r11rti -cm·1i :
- o sc1lhor. o :::-uc1·rt'ii·t1. o <lt11111. o 1·01u111istndo1·,. o :;nardil,
O:; Jl 1·ro:- .\rn1r,.\:,,:o,:.. so Bn.\SlL 123

o p1o' c>!\11·. o df'fC'll!.01· (l;.., p :llmC'il':ts e ela" i;r..i,·atits.


rurn \'C>lll t! iicr <pw mo r: 11.1...; pal meiras e nQS gl'axat:is.
(' 11 ,.,,11i'r u 1•~1:'1 hem com <! lenda : o co:-po como n!I
p:ll 111,•il':1" <.' os ;.! n.1,·al:'1:-, r ...,,:mno!)o, <.·hcio de espi n hos, li!io,
Brn H1·liad l), · f criclo, &, ('on ío1·mr o aspect o qnc a~<.;11me:
- ·.\Jod1úo como o ,;u nnll int (S a 1!3 :moe;) e l i~eirn,
1·J1ruté, d:í :,!Uinchos como o cara_)Ja, ma caco g r an de', ou
;! rifa e Yfo1 corno o c."rnrm·ú . :z.1,·i f10, S un. voz 1: como a
i!o 1·m·r11u,ri. lmsina tll• t,ib5ca. f} \lalldo uií.o é H elo crm1-
d,111!, sahi:·,. ou tln 1·r1r,1p•n117, pcr11 ilo11~0 on 1uuriss1Jc:1.
U11r11J)in1 t"i jn.<. tn11tc11tc o Di:1bo. F .i;,; tu t1o ('sl:'t í'll'I
11,da p., r te. f>OI' to<IO!) Q') lug-;i rcs. Por !-iCl' mcniuo. cw·,,.
mim, não c11,·rlhc1·('. E<ilC mundo, rm1bira., é dele. N11nr,1
foi i L 11wsc,1 n 1- 1111ri. do S olon-L i<.:nr~o elos gentios '{IIC' ns
p11r t111.m rscs C'X l<'r111i11:1rmt1 C' b;1tisnl':1m nos mil pc>r ano.
Xiio 1· J1f'll1 1cm pa rcnicscos 11cm ;1fi11idnclcs com o ;.!Cllio
,.,11-,>tÍm, llC'm c-om o lC":,:i li mo tuipfra 1lc ::l.f1m1-; Gct·:iis.
~;io Paulo e P,m1n:í.
C 11ru11iro 1! 11 111 <k ll'i p crl'cit o. Volú' il, 'informe, i 11 -
,·ish·cl: - 1·:tpilz de Sf'r l·omcm. j:icílré. .1 1·:::i.nlia. formi:;n,
tn<lo. Yl! o llll11ulo corn o é o mundo. llisnlta-o com as
ha fcm,d ns tlc sua t·cspir.isão. Hcsmun:;n1- Pa rcC'c C'Sfcl'-
lor.i ntc. F ,1 7, tudo ,ís p rc-ss:1s. tlc 1·cpent C'.
:,..';Hia como se SPJ' C11r11 pira na Lü1gtrn Po rlug-tt~);íl !
E:r,mi;.;;1lha e cng-o'lc fi lolo~os q11c Jcrnm o 13l'íl!';il ua
lip oi;1 dcntrn d a m;ío (l ircil u, - que i) a elo ln(l n 110 cora-
<;i'io. - 11ws ent regam a cnb ci;a ú miio cscp1cl'(la. - (!li('!
,~ ;i cJ.i.,. lct 1·,1s ..• classictt~.

Hisqncm pois os don to.._, u~ seus lcx ic:o-: l~ cs1:rito~.


- " pr,r .11ú:1s e crr.tlhis". - us ori~c11s ele Cuipirn, Cni-
JJ1iru r C J11·111úr11 e- c.sp~n:m ,·crcl;icks 1 wi:; clarm; c-m
l lUS\1') fnluro lin-o n i:.:\ SJLT:\.
124 S ou z "- C .i. R 1'Etno

Nesses casos de Caipirn, Caipóra e Curupira po<lcr-


sc-:í \"Cr cou10i 1 Liu~un Üt'l":1l llrasili<:a :-cpélc o que n ilo
lhe pertence e como 1·c~l itnc n l l'ibn tos que a cl,:,composi-
t,:ão mul1ipla cfo suas p:ilavras c:c pfo:a.
Dada a i 11stru~:io (JllC todos tcuto:-. tla li11gna f:l l,1da
cm Por l ug'nl C' no l)r:ic.;i l, tito ~r,mdc nem tão cxtrao1·cli-
n nrio scl·ll o clcscj:itlo <'si''>1·~0 q ue os F olk-loTi:..tns nc•
ccssitam disp~11dc1· para pcncti-;irf'm nos sc~rc<los <la l'C·
co11strm)io dos illito:. A tro-nc.;zro., r: Amc1·i11<lios p 1.r nr -
tl'a11d u 11;1!'- Lin:,pws Gc1·ais Afl'icau:, 1• B l',1sili1:a póstus
cm VÓ:,!a JH:lús C'ulcmisatl1,1·l.." 110s s1;us th111ti11io'- da Africu
e dn Amr rica .
C APrTfJ LO V

A FEI Ç,\Q AFRO-NEGRA

. Quem r.nt rar cm contacto eom n ru acn lõ - akpalõ,


cmt m1· uh;1t11), - lia de reco nh ecer llêlc uma encic:JopcJia
Yin1: - <i ('~crc,·c a historia ele Sl'tt po,·o e rC'lntn , sempre
com li..., mc,111 a$ pnl.in·ns, os mco;mo.-i ~\:f,;. lo.o;, ,1 m esm a YÓz,
n mcsmn 11t11s; i1· a e os mcs nios pn~o.'ii o que lhe foi tr;t m,.
m it i1lo por ~c us ruaio1·cs e por outros aca lõs.
~os co11dn,11blés, cn contrnm-~c clC$Scs liom<? ns d e p ro-
1fo!i o,a mcrn o1•ia. nl)'.?tlll s 011rrora e hoje qu ;,!;P tol1oi;
TI!·nsi :c iros, tl c 11ccp1cnos c1·l"":11l oc; como si houvessem
11:1sc:i<1o na Africa, fola 111lo n Ji n;!lln p a1cr na, <:ouhc-1·cnclo
miJ. tC' r io,; do Pcti d1 i-. 111 0 , inicindos pe lo. 0 91Joni. ri.uc pa -
l°Ctc h :i Ycr pcrci irlo rn n ito do c1uc fo i, nté 11:tYiclos como
cquc.iís-o,·ixús on :,: r a nd cs \'c ucra,·('is d o culto ::têgc.
iornl.J nuo.
:Mni,; raros :i~ora, os :iea lôs, antes d e chegnrcm no
s nprciun :;!'l)Wl' no <lc s na Hcli;!iiio, p nss:in: por <liwrsos
cs tn gios ou r;ráus <lc ini.::ia r;Üo como cq11c.iís ou sacerdo-
tes doo;; dt!nsrs 11:1:;ôs: - Obalalú, <fa p n re:i:1 e ,ln fce1tn-
<l icln dc, Xangú, do tro,·üo, do :ibu11cla11cia. l f,i ~ elo .nuor
cm todas ns su as fases, Uo p:1~s:ul o, do prcscutc e doi
fu lu ro, Odrn 11 i11, .1l}li-Ghal11vú, .-l xri, da medicina, Odu-
dua, da fc..:lw•li<ladc, ela tc rr:1.-rnn tcr , fr111a11}ú, dns an:u:is.
A n t es, .t jit icl.içflo se fo z nos mis tcrios dos deuses
mcn ot·cs: - Uy1111, cios m iner a is e ela gucrr;i, Darl,í., dos
vegetais, OI.ô, da :i.g1.· icult urn , Ochóss c, dos caçad l)rc, ,
l '.!G 80l"Z,\ CAHXEIHO

Oki':, da~ mo nta u lrn~. Ol11r1111, elo mal". Ofo.rií, dus 13:,!ns,
On111ga11 1 tlo ar . .·lyan_iií . tl;i IC'rra J'irrnr.

Rc,ln111la 11 t r. sc•i-i a ad,·Pr lii· ,, F11lk-lo1·is!:1 Br:is il,•i-


i-o :tlhcio a ess;1 pr i111 C!i 1·:1 C! uct•c ,..;a r ia cl<tJlil de con h('ti -
mcn\(, <111 <H::11 (,. - (de í/ll<' 1i'io hem se so11 bc!r<1111 ,·alr r
N in,1 Hoch·i:;urs e .1\rtln11· T:mnc,~), - q1w não l ê:rn pro-
c:ur:1<ltJ tlc tc l"m i1rn r a fr ir;:,f/1 11/rt>-11cr1m por urm-nma
rC';.!Tõl on p or outra tlt•tlut:i"ic, nwis \"i\'a i,.:('Jl:io ;1 1wr.sc11~a.
,lc al g1111s .o:ainl:1r-. ;.!l' t·a lrn c11 tc i1H·x111·e,si,·1,, nn int l':tch1-
il\·C'is. 110 (fo ,11:,! ull s t,~rmos b;i n 1n-. on ),a ulan;•:.cs. i,0! 11-
ilos 0n 11fr... 111 r:ul os. tolllJll'<' C'll~ivri, 011 11:io, qnr n;ín " ;iu
to1·izarn•· n "(lCS('obrir'' ol'igcm, fo11fr. ou i11 f/lt (')1cia. o.fri-
cana.

O li'ol k-l0r..: d.t A f 1·it·:1 Xt•::r a :: w:,i ... rico cn l rc ;u;.


"n::11,;õcs" sn <la 11c~;;i,; t1r, que rn trc ;1s b:rntn,;;, isso p orque
srnclo co11111m e tlc s{·cnl os id o,; n nso cl,1 r~C"rita e da
ling-ua lll'abc 11 11 Surl;lo. - nml<' muito se cs p:11l 101i ;1
ci,·ifo.;i<;âo nricut ;d, - o<; ..<;111..l;rnêsc~. 111e11os "i11:;c11110!.· 1
do 11uc os h:llll<J~ . cur iq11ccr1·a m mu i lo c srntJH'C m:ds
JH'úcurarnm ruriqucr·cr II sc11 110,·cl.tdo (' o sr.u i-inwrio
cnm 11m 11umcrn l'l)llsiller;1 ,·cl dc 111in1Í'S<'s. de i11,·C'r.<,Õci:;,
(lc cxtc11sôcs, lodus tl iíitc is 1lc pi·ct•is,nrnos. orn li:;:rn,lo-
;is n lvlc11s e lab,ís ,'iclls e a lhciQ-;, nra incliíercntc.<; :1 C<;<.:;1.c:;
li:ta~õcs cm ,· ir tmlc de c·1·c1ups e 1lis~c11sõcs rcl i;:iosn!i, de
qn c rcs ul t:11·am a ab1mcl1wcia r. n ,·:iricclatlc tll? sum;
Jl<'<,:<t s f olk-lori cus.
En1rc as 11 1rn r1ic.o:" h:n11 11s. :i 11n,·cli:-.lic·;.1 1: m;1is li -
gJUla il ua hu·cza, ·ÍL ,·icl n. ;1os lwbí t q-. e ,10~ l·n'- flllHC'S
,1rro-11 cg-1·os, ma i<.; i111C'11'õ;1m('11lc fccun ,la clc " h1•1·oi .')" (111c
se cxibCm n o alc~TC', no .ioL'. OSO, 11as elrn l:is hl'rj<'iras, 110
libi do, que se vencem ll H!i ~ns ot11 1·os, l'Cgi!;t:111do :issim
ri...: .\ l _rrn:-: ,\J·"HIC,\:'\'.O ~ :-:o R·1,\SH, 12í

<.b !11~ori:1 ,lr. se us pon,s, l<il'lll (J t l<' i:-.so ,rnnlc, m:is


<' llnC,I S
1•xcil c a i11 \·c·rn;iío. :t i11 1:1~ i11a 1::io ,, :1 n d;d •h:;io mn il o pro-
p 1'ias ,1 lu d,1 s ;1s r:i ,ns.
Xos 1·on t o!- s ucl a 11i•<;;C'S, c•xcc to haussfo:, os "hcrois"
b:111f fl .., -:iio g-c r:1lni<'•Jt c m<•l l hs ú i.i ru;n ou a cncêtc, su r rn-
d 11~. pu,; 1·,,...., P lll r11'!:1. prc1· i11i 1a,l o!-. rni abismoi. 0 11 110 fci ~o.
,, nf im 1,1,·ai:tt• r i1.:1ch.; pd ,1 ,•obtll'cli,1, p t'b1 ('stn pidr 7. e por
1udc1 c111 1• d1· 1wi111<' o 11 tor:i l hmna110. E is,.:o é, n n n:i. hi..t .
" rl"l' lr;\<1 d :1 ri\·;1J;,! a rl1· rp 1r sr cs lal>clcceu en tre s111l,u1<1-
sr.s, :-.í'u)!n'" p1·i\· il<':!i,tth.; pelo senhor io do!. lnt ('s C' ,lo~
<'ll:,!'C' llhos. t·ii n trn n., ha n lns. hm·ill os <:onio piorr!'l 1·.o~i-
11liri 1·ns ,. lr;i l1: rll1:11}01·('s .

.:\ inl'1 1tC'l1t.:i:i s11d:m ê!':i1, mnior 1:0 Hri· onca,·o Bcil1ic111n
po1· 1<· 1·,•111 .,ido os ini!'.! t>t'<'S d o cu lto e d oi; ~l"l'\'iços d(itnC.5·
l' ilhi)~ do '8ml ãn, 1·etrn1 ou , no quilH1tl!Jt1.
li rm, ('ll l l'•''.::lh':-: ;1
,, ui\~To dl· .\11;.:c', l.1 " lhe d<·H fo(los os n!ri 1m tos de p nsi-
l.i 11 i111;,l.1 1!r>, eh• i11 f1•lir i1!;11le l' , !e in .. tin tos baixo:;. :;~1.,.·in-
,!r1, ~l' d1• il 11i.'I IP!'llH)" :1111htm tios : - q//Í·J1b1rnyu, o !1jbu,
alm:i \'11 :10 t·it'lô pil'O 1,n q n c tem a bf1ca 1m:; cóst;is , e qui-
f,,111,1". ,·!n(t1 ·a . \õ1'll lin a , la t rii,n , uri nlil. bispótc, :ilusiYO ao
que ,·:1 rn ·:.:·:1,·a, cll' r 11:1s intcir.i :,;, n "b;i lcll! de clc.;;,p~jo ' '
p:t ra u 111 :11·. i11 cliY id11 n IJHC, ;)L•los B rasí! ci ros. ('ril d wm a-
ili, c,1ú u11uo, 1101m• que t;n ubrm t in hn o b.il<l{' .
.,\:-.sim. 11.-.: .,;ud ;nu":ses {'1t f l'ill'lllll :i r id i1·11 l;t1·i;m r os
hnll f()!-5 , cspc,-i, d111"1 ll c ,,:, nn~ol~:.c~, st1fo,•:1 11tlo o:; st'tt'i
niifus 1;11 u1 onl l'o .i.n,1.uiê~c<-, 011 t rn11s fn ndh1tlo-os 110s mnc-
ri ll 1li no.;. j)C' l'\'(' l'll'll<lo ll l!S C Oilf l'OS , mn.c; :i lgm1:- S(' C'O llSC\"-
\'; 11·,1rn l'cí 1·;t cl r tr:rn fo 1·m;1ção . 0

5iC' )!)1th ipli1:~v,1 11, 1..; t''l~cuhos fu i


•\ 1w;a iw~!ra <JllC
cxpa 11Cl i1ulo os lcrnw~ l>anlr .,.. na n iui m·i1i i•1: c~nulos ll a
T. ing- un G<'t·n l ..M r i,.•;1n;l. -· (do qn c uiio c;c• lrmbrnr.1m CJ'(

Hosi;n~ Afr ica ll i$1w;) , - e. com Cks, os co nt os, tlc modo


ljll C estes, bem ou mu i. p('nkt·um uu la r.lo du-.: :.udnnês~•,

9- ,\1 , Anu u~u


128

consCl'\':mdo fâ,:<irs primili1 ·•M m:ii..; 011 menos :ulul tcr:i-


d;is, pro\'an:lrncntC' inf111i 11<lo na noYcli!ilica :1merindi:l
po1· mi111ésc de peri.O ll i.lJ.!C' ll s, com 011 ~cm sainêlcs fjUC,
cm al~uns c:1sos , aprescn t:1111 ao UH'SUIO tem p o Yoc:ibulo:,
amcr in dios. ;ifro -llCf!l'Os ~ po:·tn ~uê,cs.

X:i.o !'Sl ,1mo:; <k acôrdo rom os (j\\C s 11:ite11t,11n lliÍo


fosse con~idr1·.1n.•I. PIU rc>la i;:1o à d o.,; ~11<la110scs, cspccial-
mc utc tl;1 Nii::é1·i,1, ;1 1·or1·(•11 tc de escran)s bnn los cntrn <los
n a Rn hi:-i: -.:. b.1slnría qm• st? 1:,rn~u!l:1s~cm as "rcl:t~õcs"
do 1l'afi('o nc~ 1·0 nns ~ct·Hl!,...; XV1 1 <' XV11( t.•xi·.;lt'lllco;
nos Anp1 irns (h• ) (n inha e l'ltrama r , de JJisbô:1. si, par;i
cc:;t ar (1 1•:1~:'. n 1·011os\'O, il:io l,;, '-la'- 5clll os t l'l'JI\O-; cm uso
t:orrcnlc ·10 Rccont:;wo 13.iliiano. rnu ilos de les l'ln ;: m-
bundo e qn:mlnrn<lo prirniti,·os (' rm nnüt o maior co!}i.i
<lo ·que os snda nê~cs.

A in fl 11c•11c:i:1 al' ro·llf'g'!':1 ('XC' rtiton-sc, pelo lllL' lloS


cl cs<lc o .. crnlo XVJJI , 11a Poc,;;i;i Popular Tiah i:rnn. Dos
cmulombli:., e tla:; scnz:í las s,1ir,1111 duí !as 1111 1"! . JJL";:~ilcinis,
11prL'SC llt:nn. l'i lmo, ri1u a ~ ~r:1m1.1 li1·;1 f\llC os at.11:iis i11ven-
tOl'C8e c:rcndorcs ele rno<lcrnas 11 tnHli<~õt•s b rasil cir,1s !'
0

arrcpcln<l;Js no füo de ,Jmi<"irn dizem 1H U1ca ha Ycr cxis-


t.i<lo.
Não !-iÓ a Bal1ia ele dois sci..:u\os iclos suhst il 11i11 o peso
rlo cl:iss icismo Ju ;,.;o - (qnc s~ cxi bi:t ati: 11:1:-: qund l'n s
popu1.nre::. e nos festejo.:. cm honra HOS reinantes ~ prin -
cipcs porin:;n1~."c;;), - pela IJ clê~a <los i·irn nr ios q1 1r :1
musi cn e u cl:rnç:a nfr o-neg-rns ins pir,1 r:11u. Pcl'nani·iJnco
tnmbcm: - o Bor,lt'stc in te iro é a ch- ifo;n<;lo pcmambU ·
crurn que se cstc1Hlr1t d;:i~ 111m·::c11s (l o Srm F l':1111: i~co aos
li mi t<'s co11t a unti g-;1 Cnpit anía <lo Mnrnnhão. - :1 lcrrn
do mnrnrnfií, onde t:nnhcm o po,·o p1·cforiu o que o
nêgro fnzja ·no quC' n Por tt1:;?u0s lhe dn,·o.
0 ~ :'. !Jw,.:.: ~\F'RIC,\ ~n:-:: XO íl H.\ SJI, 1~9

Oi,; awí is da f' p1w.i ;1i rnl;1 rc ~istmu o qnc foi a festa
ele {j d!· nul nht·o 1],, l l bO. n.1 pra ~:a do Pa!:H'io da c iU.a<lc
da Ba 1Jia, l' l , I hf' m·a iJO!. fd icis:Úm'J., d,:~pos,í,·i os do in-
Li ulc D. P edro tbs .:\!):úl'ias com a !wrcnis~im a infanta
D. Jf.i ri;1, fi lha d't·l -rci D .. Jo, é ele l'orl 11iial. .Aí Ya i,
cóm o fil'C.( c //! 1: de dois millitlcs e duzc11tos mil cr u zados
parn nma pnlc elo dútr. Ulll tl da s p,:,c,::is que não pérclc
pl• I;, l iit:! Hi1;.!CJU . pi::l,1 p1111 111a1:ii o. nem pda d iíi cn!tlade
t'l>III 1p ;t• , l' C'l'!illllf' ll lt'. fo i l';11llõHl.l ;

Hoje ':it•nl!OI' que a luza ;"\ InKc~tmlc


VC:·"i'C t•111 :'l u rco h íminéu rcp 1·c,<l uzicb
\'oi<!<:\ :.:::c,r ia ho.dc ser muito ci;• cn<l ida
P:l:.:«:111t!n a lt·m (h mes ma ctc rn itindc
T 1:m vn1s iL:o ;l maior fel icidade
..\ ;; rupci :1;; da pri nccu1 escla recida
Por< 1uc a rnouarqu ia fic.:i tid,"I
Em cun ti nu :,. fL.!iz tran(J \l i~ifia dc
O ,:ilo~o h irni n(;t1 consorcio ;1 n.{!'u~:to
Pnr a c 11jo ÍC.!;tCj o, <: eterno brn clo
Oh ri cn1l c hofo o Brrisil todo o seu om·o
Sendl) :H-.im r :iúio hc, hc m:lis que justo
Que o.:: our i \·c.s printch·o cm vosso ugrndo
JJ:,s fo:,t.t!- abriio lil:lcrn l tes ouro.

Bi bem 1i ut• o~ l 101tuguL·M'.'S !'Xplor:isscm lodos os


,·crsos, C'S p1:1·i:i l11lt'11 lr O':i de ~éü! si la l,;-i;; nos l'ima ?-ios popu-
l:H·e~1 <'ntreta ntn º" 1·:1 t·o, cxc111p :o~ que nos (kisa r.1 m
,·mn t1111a ::; lt1:1 1:1s qmul ras niio doc u rnc nt.1111 sup("tio l' idndc.
O n1·asilcírn tl cssa época j:i c1·:1 muito mais <loflulo
d<' i1m:m:;io. d 1• rinw, de ]1armo11i:i, do qne o~ ColonisnJ
cl or('h: - a rnn sit"a nê~r:i . o r.rn to uêgTo, n d,mr,:n 11Ugra
e a Yi\';tL"ifl,it!c t~s1•nl il a utc ,lo nêp-ro ln fluiram 1iodC l'Osa -
mcnlc IICS'i a mod ificaçiio.
A d11il n de mn Silmbin ha ",·i ulcn to" que apmeceu
ti() prhm, iro 11 11 :11·10 rlo ~1.:culo pnss.ido 11ão é um o.per -
130 SO UZA C'.\lt~Rl R O

feiçonmcnto, mas a ::::cqucncin 1Io qu e o Brasilcirn .i,í


,·inha fozcii<.lo. A li'·l r..i, mesmo sem a mnc;i cu. 11{1 o
ritmo <lns 41 mnbi~:Hl.i.s" nus HCgrinhas:
Cnfü requcnta.<lo
E' coisa atôn ,
Tórra, sócn,
Negrinho., e cõa.
Ca!é r cqucntndo
En não qu ero;
Rspcrar fazer outro
Eu nlo espero,
Tórr.:a, sóca,
Ncgrinhn, o côn.
Cnfê requento.do
E' coi~a ntGtl:
E sfri::i. muito
A "mntlrngôn. ".

E' justnmc nt c isso que tlc!'ínc e dbtiug uc ti innu-


tnein a fri cann 11a Arte> Popul;1 r Ill':1si lciril: - a c:-:p rcs-
siio, .l 11l'ltnrnl id:i rlc, o l'i l rno, al:,.:umn l'O Í!';:t que o :imcrin-
dio não tem e r111c o porlngul,s u,io soube criar.
E' nas clrúl.i.s, on nos l' imnrio!i pr:i. ir. rns, nos <.: tUI·
tlombUs, nos marccn t irs., 11 0 C;m1:n-al, &. , '!IIC se póclc
,·er o. alm,1 li1·nsiki ra Yibrando na :ilm:1 nfro-n l·:;trn é
vicc -Yc1·s:1, - sej a aind:l p crplc::ça dca11t c <lo ntir,óf,:,
far ricôco b.'l nto oa ba!i$:t <l<' um nmcl10 de Reis, ou dn
musica barbarn do afoxé que s 1: pln11tn todos o:;. zé-perei -
ra dos cordões de ;\forno.

Os c11C1tmbís 1 :1s ch(•gm1~m, e on11·as pc~as c,1ractc ri -


z.1ram o banto. O samlw, - a<lor:w e ndoru.ção, quei-
xume-, supl ica, desejo, rnto, &., cm mu itas lin:;,,as afro-
ucgras, - fcx, dos s11d:n1t":se!i e de seus 1\Cs<?cutl cutes, os
mel hores poctirn1 º'' melhores c:llltores e 11i11 cla os melho-
res "clan~aõorcs" de todos os negros do Brasil.
O:; Alt·ro.~ A l·'l!JC:.\~O~ xo Bn .,~ll. 1:11

'I' uclo Í!-so crcou , rlcscJc o sr•culo XVIJT , a moflinha,


qu,, \\'arn lm!..'1.' 11 con~ ide n,u i11 .~io11ijiw nfc cm anci1,ação
tlc uo!-is n poc!:-.i:t, cn qH a uto Garrc t t \\'olf 1111 11ca. llic
m·harnm ori;..dn:tlidadê . . .
\-a i ;1qni umn a incl:1 dos tempo!- .<líl mistura do~
frrm o~ lm:os e :1fro-n(~.:; ros:

N:i. noite tlc Snn Joii.o


KuJ;Ho .'.l. sinhá queimou;
Sinhâ foi acudi l<nl.ite,
ôló-lé
Siiin d•• ~inha s npccou .
A i si.. !
A'i n5o!
N:'io quéro cornê mnit. niío
Não quéro C[UC tú m'apa.nM
Olé-ló
No mn.to sarapantfio.

Dc ix t•mos cssn, chi fo sc iuícinl, por outra, da imo-


di ftln . nli.í!:; rc~ist:Hla por Sih· io Roméro cm Sergipe :

SóL POSTO

Qunndo rcmpe o claro dia,


mtii::ino n n triste türde;
lembro d'! 'JUC n n<ln. nu!;cmte,
rcd(..bra ma:ór s;i udn.de.

Cresce o din, o só! n r. onta,


põe-se em pino e '\·;; i-se t\ aurón.:
cu C<'ttifico o lcmbrnnça,
mnglno em quem !ôi-sc embora.
Súl pôst.o flllC vive o.u sc ntc,
amõr <.lo meu cor :1çüo,
lcv:1i-nie lo ng e Qa. vist..o.,
porem do sentido não.
132 S Ot: 7. ,\ C .\ I! X r: 11: tl

Sól pôs.to que \'h·c :ltlscntc,


tel1 amôr n;io se acnbou;
ind'ngor:i. csb\ m:i.is firme
do que riuando cC>m c,;ou.

T uilo quant ' ú vl:.rdc, sí:cn,


.:llc'.!:u.i co n en te se nc:íba;
amor !irmc n:ío ,;c deixa,
quem am a nuncu se cní,u!n.

.A nmdinh a, n wloc1ia t.ra <l ieion:il brns ilC' il'a, nas (•Cll
d:i jnflucncia du $Hcla nê!:- e do banto 1tíl. vi<la 1rncional:
- é o samba 11() seu s('nt itlo perfeito e .ica!i:ido. - ;ulu-
r:içiio. snplie:n, &., - s ubst ituida ,1 d ivinli:i.1lc p el a mnlhé1'.
pelo Ii0111cm 1 pc,lo scnhfn·, "f)('lo <p ie 5.~ja, e substi1uidn ,1
préce pd1· out ra précc ma is lmrn1onio:-,t no coração.

A C'Scassêi-; <los an los lnzos-africauo ..;, Jim it:iclos q1wse


ás vi t orias dos chr::-:tãos sulwc us mo u ror,;, que ns ll<'fo·ric;:
eram obri~a dos n. r L'JH"Cscnt ar , on :i l::;u ma façanh a rinc <'S
cngo cl a~sc, não matoa o Fetichismo. · cm fol'HO elo qnal
gi raYam os cscra rns e os :,.;cuhol'cs e se fu11di1·am sud:1-
uêses e bautos, <'S fcs ,1bsOrviduo; pclc,s <.iult os dar1u<'lC's.
Dessa fusão rch(1iosa. n:isccu uma ..t rlr. lfras ilo-Afrn-
1ie9rn. por :

1.~ - fus:'í o <las clnn ~as ha11 tas, mais lnc;c i,·as, com
ns su tla nês,1s cu;i:1 :n·tc ei·:1 nmis C!'; mc1·:1d:i (' pc rl'1•iln, l'l'·
sult:mclo clní 1111 i graude ll\11ncro <lc rcp:n :c·ttdos, tlc re-
mex idos, tlc r11sg-{iclo$., <le c>mbolíulos, &., f!Ue t i\'cr:1m
let ras corrcsponcl c11tcs ;
2.0 - ndopl:âo do unhso no dos s1Hl:1n~ses nns ca 11 ti-
gas b:mtns, o íJ.Uc impr i 111i u \'i\';H.-idatlc no c:11110 ,1rro-
nêgl'o ,10 ll\e!>mo tc111 po j11ccnd i:1tlo pelo " fô;;o" ba nto e
pelo " fervor'' sudanês;
Os ) I ITos .Armc.\~O~ ~o B nAS1L 133

3." - açf.o de to,los os i1H;:lru mc11tos afro-ucgros


para p r~dominanciu ela musi ti1 <los s t1<\a1~êscs que, pelo.
r itmo, p!·ccis:i os c:ompas!>us dus cl all~tts e as l'imas elos
c:a11ticos.

Lon:;c dQs ncg 1·os <lo >fort e, desde a l3ahia. at é o


?iínr:whiio, se clelcih1rcm 11a monotonl:l e ua tristeza da s
cm1ti:p1s e 110.-; pas!Sus dC'sonlt•1 1;ttlos ~ fêio.c. dos "moç,, m·
biqu e.~" que m;ii<.:; !,,(' cl csli ua nnu ,10 cc11 t ro e 110 sul ela
Coloui.,, !1111:.:·cJ ú i. 1:1111 10 <IJcs, t1• rc m o ru íd o pot· som e
o g- ui xo e n panelei ro pn1· in.<.,1 ru mc111os pr ineip:1is. - in -
ll'l'\' i<' rn m. rnn ilo nwis l' i"ÍPaZmC'nt c elo (Jl U! p;ii-ctc, lc\·:in-
,lo atí: n~ !-.C'r lii1'S n SC'll t•spi ri lo de rrt10Y:'l 1;iio. mo1lifi c:1rn <l o
;-ir,; dau ~a<; pnp nJ:,r('~ é C! rc:111<10 111 !1:is ,1 Yidn pcl.J:- <' húlas
0 11 pc lns ,prndrus.
Lnni:<' de p.ro p:iµnn~m 0 11 de ,weitarcm o "tan to-
chã o de ,·l1ro <h• :;naril,a" q HC'. f('l nascer o cant o, a mu-
sica e ,1 cl:u:c.:n qu e hcr<la lJl os <lc uo~"-OS :iYÚ<.; amc·du<l ios
e o " cobôelo 11ordc.'- liu o· 1 sul,c t.radu7. il' 11a 1ristc7.n a p!l-
\"01·.1 n1 r. de .-:1t.1 ,·i<'iln, no 1·c;.roug-o si nist ro <le seus C'a n ti-
cos monot c,1·os e- no sapa !,:,aclo colérico ,los que na<la
,1p<·d ~i (!U;1m nem c111tint111. - l ong e de <;011 1L'i bnirem
parn isso que infestou llC sc1:1i mm1 t,llismo dor 11 t io os
~a nti tos pop11]a1·e:: : b1·:1si lciro:;, - .1 musicn, a clan<.,:<1 e o
c,rnto <:rco•i](),; s:io tr,1cli<;õc~ Yirns '1<:S<lC' o r: ccone nYo
B:1hfa 110. e p ol' t oda ;1 fni xn li1or:111c•ê1. :1 1,; o ext remo
~:ortc. on de .i alc~ri a Yi,·o e se 11 wHifos l;1. nos sons, 110s
L:i.iln<lo!., nns ,·01.cs, na mírn it·:1. cm t.ndô. dcix:rndo 1.. nn-
Urm long-c•, rnuito 10 11 ;.:-P. m<'~llrn. :1 cli ruuada "arte nfri-
l':llla '' da ?\ f:a<:um La e ilo n:111 cho e,,~· iàcns, aincla uiio
li ber tos <ln :içiio elos "moçam Liqn~s" .

Ai11d;t u111a vc,,; ln.s timmno:; que (];\ diYuh::ar;:i.u, ~ni~


bor~ ain(lr, cu1 pcqui:110, de coi!-..1s do$ 1·ito~, dos CO$tU-
:;::_ O 1· :t. .\ C ,\ H:,.; J·: 1 1: O

lllC'~ (! (líl!) \ jn~Úas do<.; ;'I l' rO-ll C';!l"O~. ! cilll<'lll OS }'o\k-low
1·ist;1s no p crma11ccc1·c m nn 01l i1·11t:i . l'mpi ri l·<J e litc 1·a r ia
q uestão de 01·iac:,, ..... 11c fnHl (s {) de i11 f hu: 11,·.ia.-:, qu,111do o
1·,1 m p o 111u ilo m :1is l-C';:nrn cb s .fú r üu~ , , 11hrc ~('. I' op ulen to
,le c·:n·actC> ristiC' as c 11c p r,1\·,1s , e>;tÍt co1i,·i1!.i mln os cloutos
C' os llCsqn i1.,1dorcs á s trn scú r.i .
Exemplo ,~11lmin:1ntc dessa 11<'ccssi<lsulc <lc no \'a ori-
cn la<;i"io csti na pci-picx itkt\1<' l'OIH qn c foi 1·cc.:cb id o "
Q11ilmnfJfJ , :11~ ~:tir :í. l nz . ffUMC' trin t a ni10<. depois de
ícito. o Ji..,.r o <lc ?\i11a R otlr i;rnr~, Os A_lric11n n.c; 110 T: ntsil..

A _friç,in u.(m -11,~yrn il nc\iu scmprn o~ nossos Fa l\:-


lori sta s . lll<'~lllo os mrii!- HSJ)<'ilnYc.>i:•; <' o~ qne ma is a clni i-
r:i~ão 111crc1·rm 1wla cnltn ri1 l' pPl.n lt o1tcsti cln1l c intc-
lcctunl.
SilYn. Cnmpos (.h,ã o da) , al iús um dos nomes ma is
ili1s l1·rs e tna is ope rosos <l:t ê!'Cr a<::io l>al1 imrn. a qucnt s e
rl cvc - (t.l".:; pr,•1.a<'l<,s toci1;-; os 1:ontm-:. JlOIH il:n·r '- :1p r cst:n -
l~cl o::; p or Sil\' io Ro111,'.'l'ú cúmo "scr:.! ip:n,os' '), - a maio r
c·olctnn N~ U1·a~i lcira de con tos, lor1os eo li:;irlos no H.cco n •
<.:a,·o. reg istou () T:ir,r.iil/. 11:n·_icl1, p<•r 13.isil io de ) fn gn-
l hã cs en tre os co11 las mm·fw ilh n.~o.'1 r,or " a prcscn tnr fe-
nornc11os inatn ni is ou fort;:as sohrcuatu r ais ele defi nição
itnprccisn '',
O CHJ11 rlrf1> dcs~a "his1ori,1" r<'snmc-sc cm poucas
palav r as: - P nr a se i· fe li,1, n n u fi1·lo . u1 11 p<'sc a <l or fez
prr:sc n tc d,, filh n ao m:i.r 'llH' , por 111i10 if n· )sivcl , n leva
para o se: u S<!i o. O viai:-; é ,·c:-.limc n !a com ou t ra s cir-
cn11sla11t:.ias e onlros pfoi1o."> lh~<:cssnri0s- a o cnrêtlo e n
c.xt·c11s:io ela pci;a.
E c;<.c CUJ/f t:lcln 1~ um iml i<.: e 1\C [,rndo nfro-11 /;g ro; -
(1 s.;1c t·ifi t o " 11111 ,1 tl i\·i 11 dad <· su p Nior, <1,1 ter ra ou dns
tlgnn!-., a ll trl ffl1ní, 110 <1 ne mois se e s tima e, p or direito
p:itC': t· n n 0 11 <lc s 11e!'c:;.!.;:io. pod e se r :1f:ic;taclo cl:1 ~o?<'t il'i<fa .
ele. E~s<' 1lr> 11c: ,l,J m.11'. <' ITI 1: n:,!Í>, nu 11a t('o~o11?:l i,!ê~t!-
iomha:1:1. 1! {)fo b rn. fil ho il i! Oruyuu e de sua mãe
l c111u11,i,;. :is :1!!1w s . 11 ).I it!'-11'.\;:11:i.
O Foll. -lor ist a ,·i'.. 1h•p0ic:;. ,l i~to, cl('sntasca r :1rfo s as
tais "y:11·i,111IC'!-" 11t1 c ri lC"m s~duúdo : - :1 (1'{) ,C::rnjnfnrio
(Silrio l':omt'.ro) !' 11'.l Snrdiniuhn (1'11cofiln B r ngn) .

Co11liN·í' 1· :i f cit;iin n.fm- n ryra, ~ ntr., ir 'l c~p ir ?to p::i rn


c1~1.1lhc-. qne ,.. nn:-.~u F olk-lorf' npr('senta P]nrnme11tl• ou
nrnil ;i•, ~·r:r.r~ ('n r:ohrí'
O:-- t•.on1os cm ' PH · n iuf111cn eia :tfro-ne;?ra motlificou
011 tl l' 1p wlqm•r .-.nr tt· 11011<1<' fl"'llCtr:11· ;tpre!;ent.1111 !> i>1ái.<;
r.nrnetc•r i~tir!M .

.\ ~ J1 í' f;ilo.; ínl :,.Jori1·a .:; í'm rp1e entra m re;s, p11dcl'bsos,
fr ·t ic•eiroc: e em <11?e 11:1 rdle!Xii.11 rle H!-n~ (' habit e;, ,1fro-
n C' ~1·os são. in frlii.mr n tr. :is ,·czrsr ,·t,11c,:r ln r/f1f/ peln!-- que
:i~ rrprnclnzcrn.

~o ;?Cl':l1, J.l!=: T(',11'~'.Sas af'r0-11(':!1':lS :1ilo 11:1SCC1',1 :"ll da


succ~~iin. 1w1s ele rl<'it~iio rlc <l uas on niais u11:1c:õcs 11 afins
on de u r,11nilins" m;di. i11 fl uc n tcc:;. ou q u e ,i,í rci nartlm.
A N,r,...a,:iío era cm1 í inrl:i a u m mem bro procmi ucutc da
11111:, 1 •;·r•(•i rn qnr. j :'i hol1YC'SS(' oc upado o !1·0110 on :,?M.nssc
110 prC'sti~io ele fa:r.er reinantes, ~o q unl :..e rcsrr\'a, ·a o
cli tcito rlc. cm q11a !quer 1crnpo. ,·cl:-tr ., clciçiio e i:l e,;;tro-
n :1" n monarca.
Nem to1lo,; os rq11r.ií,MJr i.nís clci t.os pd:1 0911obi süo
l lerndos ;m g m·Nnn supremo do culto. a que .1scemlc1u
1

1,ó os npon ta,ll).. : Jl<'ln~ ronscl hei1·ns elos ct111dm1rblés, pa is


e mães ele sn nto c1 nc rscol hcm e nu nca cl ('.,;;lituc·m o sumo-
ro11t ific<', <li r<'i1o ~,, mr ut c rc~"n·ndo no!; p oder es !-i npcl'io-
rt's represe nta dos por Obn fubí. Xa1191i e l jau .
Sol'7.A C :\nsc1 no

l.'m resumo:
- qualq uer pode· St'l' ('l<'ito rei ou torm,r-se príncipe
por pertencer {l foruili:1 de qnen, reina;
- o reinado no Brc1sil. l'ór.t ;1 pa lh:u;alln íl os reis
do C011go, - ~ o s u1110-po11lii'it,1do el o r.!u! tu, n:'1 0 L.1n11<lo
hour:is ne ro d ignillatlC's p1·jntip~se:us , ma s 010s ilustres,
nobi·c~ e sa bios i11 ici11 clos 110s mü;tl'rins tfo. O:,.:nobi.
O rci-cabí:f<H1e-oo·aç,io é t·d/,(), reprcscntatlo no
ruruciro, sc1·y indo uma só p:1la n ·a parn os <lcfiuir: -
uyb•i. E' sr.mprc um totc)/1, - :rnimal, que é clc,·.1elo
n lub,, e g-oYe rna entre a morte <lc um e . 1 asccn~üo <lc
outro rei on <lc outro ((J11cji.orivl.

Ha uma gl'anllc Yaricda d C' ele e lcmcu tos que cnrn-


etcrizam a feição a{ro-11cr,,·a cm nosso Folk-lorc., dos
qnnis le mbraremos mnis al:;un!-i po r ser 11111 t al :isc.,11 11 10
mn ito aprcsc nt:1t~o pagin:is ~dc:rnt c.
1.n - raçns <lc :tig-anlcc; nc-grn5 que po,·oa ram o
Ko1· t e ela A fr icanos tempos an ti;.rns, - o que é clito c<Jm
cnfosc pelos s1.Hlanê!oics 1le <'li tc e :i in cfo mais pelos que
procuram exp1icar como foram CO!•st r u idas as pi rnm i lics
do Egito, &. ;
2.e - a n imnis ~iµ-nnf<:>sc·os, co ntcmpor:incos ou não
do11uel::is gcrnçõc5, que a Cicnr.in. rul m itirín como ío:.scis
tcrciarios s: a iu<la não se Io!-.i;:i li inssc,m no terreno ela.
fant:11.fo. 1 (!Omo, por· exemplo, clcntrc os j:'l confirmados,
o Q11iwm!Ja, que SilYio Roméro nfto clcscobriu ser o ele-
fa!llc primiti'\"o;
3.0 - a ni mais dotados ele poclc rc~ so brenaturais,
por scrc-nt os priwci ros ftnr. pc.,,·o~U'itnl e conl.tcccram o
rnundo, ;i.os q,rnic:. cabia mctnmorrizarr m-sc cm homens
e to<los os ser<':;, se m cxcl ns:i o cl ns rochas, cl.i pocirn, tlo
\'c:1toJ &., - dentre os qmih; ..;;ohrcs:ü o Chibamba , o mho
Os )lrrüs AFíll(' _\~ OS NO BRASIL 137

m:1is not nY <'I ilP lotla 110,·clistica u(rn-nl!g r,1 no Brasil, 0


1·ci llM mito."-, - d t:lopc 1 c: id:nnc e cúcn, - embo ra npa-
rccido com. uma!'- cski1·,1s ,·cl has de bananeira qu e lhe
clcn Yalle C;;ihral. - o ma is m<'11li1·oso do<- mito:;r.1fos

4, 0 - a11i1m1i:-. com mcm hrc..s lmmnnos, <lotados de


poclc rc~ 111;11·m·il hosos, out 1·or:1 liomcus qne l'C':!l'e(liram
l'lll rspcc•i l•. ,·ol lando :1 al.ulos, a qn:idnq1edcs, ;~ i11s~tos,
:1 h:1t1·:í,p1i<f.i, Óríl ;1li 11 ~inilo t:unaubos :;iga11t<'scos. órn
1t•>l'\ll:1i!--. (w;1 i11 1'1• rior1•s aus de a:,?o r:i. sobrcsai11do 11a l inha
cl,Js cidopl·~ o nrd.iciciro Q11ifrn11yo elos l>anto~ ,1uc os
folk-l nri~l .as uií o c:ouhctcm :1 ill'ln l,cm;
G. n - 1lru,cs '(UC se rc-cuca rna m e se fnzcm inco-
~liilns C' \·ão, coin seus crnblcm.is e seus miima is, suq1rc-
·rente:-, co mo Osso11ltc fJUC :rn da co:n a cúm
l"lldt•1· .!'-('li ~ <
"· mon tac lo nn 1'f'll '; c,l\·;,ilo", log-o é cham.t do D •1 ,J,í Cn-
l1• 1H1·t . 110111 1' ,,nr• ihul ir(t <'Crta mcnte ,1 mui to fo lk-lor ista
clc~nY isa,lo;
G•., - ,utim:ii ~·Sombras. ou ,1ntcs1 .1ni111ais cujo corpo
{• sim pl<'.~ lll<'lllc ~ornhra, tomo Q1cit1rngo, a mórtc, <Jll e
:1ssnu1C' 1r,d.1s as tormns e t odas .is extcrn;õe~ e tem, cm
wz <la ;ta 1lm1l1a <lc .: \ tropas. o prop rio cor po para " aba.
for'· o viYcutc e Je,·a1·-lhc a alma;
Í .'' - gcnios. corno Gunocô que., cm to\b a Afril!a,
!-:ob n mrm10 011 clifrrt:'ntc nom r 1ru1 os mc.'l.mos atrib\ltos,
r, no Di·asi l, c11 fcitou ,1 Caipóm cl um-pé·.'1.Ó <' deu- lhe um
~nchim ho, 1·:umnc!o-;1 com o Saci-pcr,;ri', tnmbt:'ru cof6
rl11ma 11cnw, ele cujo 1·011so1·cio nnscc1·a.m Sads e Cai71ó-
tn$ mais :tfriC':iuos do que h rnsilciros dentro do Brasil;

r-i., - \'<'g:ctais, un s M~raclos e outros nü.o, que fo-


r.1; 1: P \\ fror,1 :.:cu ios. ou l('~onros. ou reis, 011 mesmo 1lau-
sc~. ilt,s 11,uiis se np on la o b-óco, - em qu e se fo ml irnru
Oú11lttlú , o céu, e Od11 1lna, a t cn ;Hnater, í\ fecundi dade,
:,::.0 1· 7. ,\ (' ,\ lt:,. 1:1 1; O

- cuja .sciv,1 t• o s.;1U J..'U !' ,l!'s!it! <'n:,.n l 11•1c (lell :io 1111111 t1o
.tl9 rn1J•í. :i INT,l l'i nn,:, v li"11m11J,;. ,,~ :-a~ U:ts.

No \·c rd.nlr, r rinv('11 c::nn.~c os f' olk-loristas, a Cien -


c ia <lo }'oli: -lorc no DL·as il ;.i nd.i cr,l;°i na iHfa uc ia, mr ,:;
prccisnmos e rC'a-ln 11(1ss;a, com 'i.m lo nosso, n:idonnl, hra-
si lcirJ, cl espr.:-zados todos os p:1rn.J i~m:i s, l odns a~ in-
fhtcncias e toclos os <·t·it ~rios C'Stl'nn~citos.
CAPl'l'lif.O VI

AS QUIM!':RAS AFHO-NllGHAS

A Li11r,11a Ucra l Ajricmw . longe de ser o qU.lmbmt·


110 p11r:,, l'Oll\O :l l i11r111,r (:r:ru/. 1Jrasi!ic11 foi o tupi \"CJ·.
,l:ttl,•in,. <.'J·:t um ;· lin ~ua :1 r l iíicial 1: rt•uda pe los Po1·.
tn;;u,~-;('S p;1:·;i o 1l uml 11 io d as "nar,õcs' ' conqu ist adas no
i:ol fo de (:11 int'.: 1 cm z\11 ~úla , em 011t1·n$ possessões á mnr-
;:e111 tlo J\ tl.inl i1:o <1frh-a 110 e alt;, - o IJ Ue é ma i!-i cxt r,1-
nnliu ario. t'lll :\fo~:ii 1hi quc e todo 11 ~outi ncntc nci;i·o . .
O cti h!t·io !-t>;!U ido fo i, ao (1U C pnre<.·c, ua r1'a!itlade
difo1·e·11c. 1n;;s, ~r;1m:1 1i ,·:llmcntc, o·mt'.'•mo cm pr<.·µado no
l!rasd : - a :.u prcssiio ou a 1uucla11~a de crl'h!S lctr,'l s e
siln1m:;, lic ui'iu tn mli em til' sou:::, que pa l'ccc ram duro.;,
morl 1,..; , di:;1wn :-..n·ei<i, 011 tsd1: 11 :..:nlos. 1ws pl'01,n ncias de
l!lll.l'i 1·11tlas p;1l aw:: 'i ; - o ,ijnslii wrnto ou a fusão num
só de <:c1·to~ ,·ornbnlus 1lc Jll·0tm1:ti as pro.'-it11:1x L'ln cliYc1·.
::;;is li11gu;is b.u1 tns e :sndanl•.'.as que sig11i fi1•,1,ani \Una
111cs111:1 eois:i.; - ,t 11 rcl'c1·encitl :ios termos portu~uêscs,
on sc11fto :"1:; r;1i1.t's ,iraUcs, 1111 :1 11'10 pareciclos com os de
ont.rn :, li11~u :1 s ; - en f im. um ·' :ij uslr>." })'l 1' :l<!rcscirnos ,
c1een-;d mo<.;:, olb1·a11,lrtmentos1 ns<.: imila ções. nféreses, siu-
copci., :ljlÚl'.OÍC!-i, !>l'ól cse:,;, cpcntcSl'$1 &., fi e:111tlo ~crnl-
11:enlc• os llOlllC'..'; sem os :trti~os qne os precctlíam e sc-
~u i,•tln eis r~im1s po.·l11 ;!11ês11s 1fa 1>l11 ralidadc, os ,·crbos
t:ari·t·:!mlos 1fo 1crmin:11:i,rs hu•..a s e obrig:ado.!:i ils r~ gt·ns
dos outl'os lla Ji11;.:-u,1 dos Gonq11is tndores e as pnlavns
!-.lljc il :i.., :"t l<'i <l a id,ule parn .<ic po1krcm in coqJOrn r aos
\·ocalml:1 rio-; da :', fo·ropole que polia e chamava. seus
outros de ou11·as muitas lin:;n.i$ cio co1:tiuentc asi 3tico.
140 S0u1.A C,\R:,:E1R<1

In fcliimcuh.•. ;1 Li119ua (hrul ..J (l'icmu1 Jlilréce t.c1 ·


ficn clo m;iis ll:l lra<li~;i.o ,ln que 110 p;1 pel. N'iio tr.,·c o
se u Anchict.i , 11cm mcrC'cl' ll gT.inclcs mo\'iuu~utos <'Ol(· t.i-
\'Os que ;i us;;s'iClll e p1·ol)<ll,!:1 s<.;e111 . Sua ;;n1111 atic.i, ou
nnlcs, o:,; ,:;cus r.;cg-rcdos !-iÓ uparc:cc1·,11,1 cm fins tli, "cc:u l1>
XVI"f, e is~D lllCSll10 sem ,!;l'él !lílC descort ino, 11 ' .. Jr/c t/ 11
Liuu1rn de A11góla, llo ;icsnii:1 Pedro Dias, (lG()i) . C' lo~o
de nô \'o e niuci;t ma is se ,·clár;im.
A Afric,'l não era o Ilrasil. A J.i11!11rn G1;rnl .·_ljri-
ramt, si', esco!hr.u HOlllC'S parn t'a c: ili f:t r II lnll n l'Olll os
vo mb cin1s. t. incln hojr- cx ir;tcntc'i crn ,\n g-óln. !-;ó 1111s
1nnlos sub.;t.int iYos. 1111!-i 1·:tros 1111.ic ti\'os e 11 11s pn1wús
verb os e11t1·a1·a111, pf'ln bóen dos PP rt nj.!n(·S<'S: no n ,c:.1 bu-
Jorio usnal tla .., pm·onc;fics qu e se l'u nd:1v am l' m srus llo-
miu ios da ;\ 1:1cdca. O ma is foi ob ra. clt• ,iss im il.:u·ão 1lc
nossos ::rntcp:1.r,;sado~ q11c 11iio adol;'11·ã1H 'l't•r111os ''d<' ;il'Í1 rdo
com :\ irnlolc cln Tii11~ua ". - h:thito qnc ai nda nii.o ~e
penlcu cm lotlo ~To l' lc 011dc n~ '· Cil'illlln·ro," ~rn·crn 1lr
férn)a e siio o~ piórrs <'St:1·íh1rco;; elo mn nllo.

1':i c ~e pódc nc~:11· h:iwrcm 1,s Pcwtn;:1tl·scs, ;'1 (;11:-. fêl


de .r,;cu~ ).fjs,<;io11 arios , "nrn)\:atlo" o cpt in1b1111dn ti 1utlo n
:;rupo ele h 1;;11ns h;intas e (lado. {1 l_.i11f11111 Geral A{ricn-
11n, um tunto de erudição qn e os 1t~111pos. cm pm·l1\ :q1a-
g.tr:1Ju1 - me nos él<fni, 011(h•, p M \1111 desses ;w;11ws, - (P-
tndo 110 Bnisi t ú c,bm 1lo a1·:ic.o). - t;dw;r, mnis se ;1
encontre :1;1 tr;i d ii;üo d<1 11 nc cm l'or1 ug-a l.
..'\ c:: nsa é cxplieiwC' l O 13rnsi l foi o escoaclo111·0 clm,
tribu-. esc·nn·!s:ul.1s ou de qu;1 h111 cl· mocln l 1·aba lh:i,!a,;
pelo.'> Portll:!tl êSC's na .i\fric-,1. xci.·,~o<; no cYi l.•rC'm fo!-i,;,•m
l'las par:u- ú Lt1zit:i.11i;1 1 ('!11 sua:,; <1uín t;1s e s1•11s ,·inhêd n;,
onde, nté JlO'- reguengos e lias ler.iras. ~,JJJ'l;!i1·ia L1tal111c nl~
11ma rnça dil'erc utc da ,1ne se prczrtY;: de hHY C'r 1wsciclo
<le um "!-auguc uóhrc e ,·a lcrozo' 1 •
F'it·u1·;1m aqu i º" rest os clc!)sn 1cntati\·;i frn;o:. trada da
l ~i11y1w (,'1:ral. Africrnw cm co nmm eom T!'J'1110,; ele illg-u•
!ll:JS tlf'zcnn!'. <lr ling-1ms .ifro-nc:rrn s folad ;is p c!Qs e!oiera-
YC.!-. nfi 11s on lliYcrsa!,:, toda<; cm 111 1:i e em t·oulat:to (!Orn
o ru pi e scns di a lúto:; e liu:zuns, que :mfrimn muclanc;ns
c·o11si1!cr11Yt'iS poi· tr.icla ,1 61'1;1 nrnr il iuw e r,cl,1s tcn:is das
do11a1a!'Ías. e com cc ntc uu!. de outras prupria~ <L um nu-
mero co:1sid cr:i.,·cl rlc trih ns cnudcn:iclas :í do!llCl'it ica1·ão.
:í e;lll'i,.ti :rni~ac::in r ac c:dC'.1'111in in . ~

:\"iin uns i11 ·1:r"~"ª· 110 mom<>nlo, e11,·c1·c <1,11· pelo tão
l.'"11111·,·ii\<1 t:11 11i: 1li ·1 d 11s rcma n•·.-;1·cntcs d a l..1inrnm Ce rol
.·lfr:,·1,m1 !tQ J!r.1 'i il, 1:..;pécialnH•11tc no Rcco11ert\'~ B ahi .11101
p;u·,, 'llle se Yeja 1·n111r1 n t't1!t11r:i do sccmlo XV e seg: u in-
lf'.~ .'>e <.1rnut,1j,1 ,·a !-iol11·<!múilo no 1·11id.11lo de csta h<'lec.:er
U:i scs clfo1o lo;;ic.:as p;na u 11ifiN1r todas ns Ji11~u.1s ha 11tas
e inc1H'f1u1·,n· rn ui t r,,; de sefü1 ,·oc;ibnl os :io Prn·t1 iµ- n~s.
,lus10 {, q ue !-iC' lc111b1·r ser a ;1ntig :i Lur. ita 11i;1. '.l esse
trr:1po, .i 1wçüo J)l'úYíln- lJ111.'11fe rn11 io:; cult a de tudn. Euro·
pn. - o rpt c ,·a le cl izr.r elo mu1 ulo, - e haYe r , entre os
seus filhos, o cn :ch:illo , senão o fal!.i tismo, t1c· tor n ar n sua
li 11~m.1 a 11i:1.ji;;; l' ica. de> 1od:1s as (·i Yilis;11las1 <·om o~ 'fcnu.os
s11luueliclos ft i1 11~r rn, ão inn-j:1,· cl tl os Padres, que tratn-
y;1m cJp lodos os 1'1!1• ebiclos llc onde o:-- l'm·tugnêses lc \':t·
1·:1m '- 11 :'I ~ 11,í l?s Yiltii-iosas 011 :se tonia1·;uu dom i11:1.tlorcs
c!P. '1 :;en tcs e <le pOYo~".
l s,;;o uii o (: nm-o t1 in l('!cew a!idacle <los cluis pa iscs
('Il\ íJ llr. a mes ma T.. i·1 g11;1 se fala , m.11-, 11cm no l?.rasil,
nem r m Po rtug:1 ·, hn quem se abah1ncc ~1 Ín\·cstigar í1
vr1·dc1 d<! dC'. t:iis fo to. . senão ;1cidcntalment e ou cm pe<1uc·
no. riois lll('Slll O os 1:Uf'. uos t\•rn 111:1nose,1do t·om G1·11111c!fi.
ca ... ll i::,toricn::i· fo ram lcrnclos n.. er car rclipscs de: p i.!. rth·u1n-
rirlndrs desses ,1S.<;Unt o.-..
H2 s_ O li Y. ,\ (: A R ~ L I R Cl

Vamo~ 110s cnconlr:ir <!cante de realidades CJUC o


n osso Folk-lorc (lÍCrcc<' aos Sl'll!. invi.:sti:tntlorcs e aos rs.
tndiosos <la L: 11~n1:1:;:cm P opnl;w.

No Rcconcavo Bahiauo rc::isttim-sc, dentre outros.


Of.i sc:; u inlcs nomes ele "h~1-ois " :1fro-nc~ros, na ,rw~c
totnlicfadc ba11tos, cspcl'!inl111c11l c q11i mbu11<los, <111a~c ~odos
csquceiclos pelos cinc têm tratnilo do Folk-lorc 110 nn1r-il:
Quilnwyo, - lôbo;
l)lli<rnsí, - nrnnhn ;
Q1tibamba, - iusl'lo, horbo1,1t11. csc:tra\'êlho, crocf)-
dilo, &.i
Q11i11ao111bc, - boi;
<)uil,mt;ri/(>. - (.Aqnilão Grilo). - i r ilo:
Q11i:amba , - clcfautc;
Q11 iaro1d, - c:ll'l1ci ro <lc c.:rin<:s ;
Qu iiu1190, - múrlc, (1·1..,1·:·l•spomlc a Clli11111u111111w);
Quilé:6, - (Qui-tr.t'.i-til·}, - t11oscar<lo •111c 111t1ta
gndo ;
Q1iidmu, -- :têbra;
Q1tipo,1yo, - s:'lPOi
Quiq1tcs:.c, - cnr:'lcó); ·
Q1â119amlo, - lag<Hto ;
<)idcumc, - boi (g:ulo);
Q11 iclti111bi, - sci·cia:
{J1ti11h 6c1t, - vibora ;
Q1tidu9on90, - baleia;
Quiimbiía, - cachórr:i.;
Qui111 büla1 - t·eplil, scrpcu le:
Q11ic11bi, - aV<'!;.(rllz;
(.J 11inya11j1i , - peixe gr:rndc;
<)ui119,wj{:, - p c iXt! ]lC(jllCllO .
Q1tilo119ozo(. <)uilo,,zoé, - l a r l.Jrúau, (gi:gc);
( I,.; )J rrn., ,\ !'l! IC.\.'.(JJ,. ;-:o .R ll.\S II, ]43

Q1d11110190, - ri11ot:crontc, ( nagô);


Qu i1 16, - l!!Opa rdo, (11a11ssrí);
Quizcn(' , -· ::.ilo dn 111af o. (ii: 11 êlt1, ,1r;1bc):
()uiwni, - :;11':i fa, (wr/Lfa 1 arabc).
Fln·a. d<!s:-;;1 lista de :1 1,i mals, naturah uentc· incompl~-
tu, niJHla ri ~111·:11n no I•.,olk-loi·c do Rcc:om.:a vo Bah iano;
Qui1111myn. ·- o ma ior dos molci1·ões. ~l'll<lo 1111111g,z,
de o ri;;cn: ii r alit•, lm,<.f/fi , q ue nos deu, alt'm de oufros 1
monyo, molc ir~o. ncm1c la111liem aplic;i<lu ao Quilmuyc,:
- q ui mu11y" , o ma io r <los mülc iriil.!s , 1p, ;111 011 y o_, 11uc se
ron f·1u il1• i:om u 1· i11 u1!C l" 011 te nagô, qui11111-n!JO,'
Qu.ii,forndo, - n 1·(; i dos m:,r iófos;
()1rig o11uu, - o mcsirc e.los fe iticeiros ;
f/n i11r10 11uo, - ns :;C'mco:; n111 is ,1 11tig-os;
(Jniba nyo. - o n·i elos \Jôl>os ;
Ç uib om bo_. -· 1i ll!;1iu1· dos encai pora do~;
Quiú /Jo, - u i·t•i dns \" ugah nnclos ;
(J;r iii 1 11ul" , - o 111a is r,·m:o elos iM}JOte:nlcs;
(l 11i11púlo , - o mai ~ 1•1)b1·c elos póbres ;
e cci"l.!nHmt e muitos ut.t rus, todos 11t1 ,l~i.? t!UC eseri to!\
l.!Omo a n! ig-altll'll1C, c-h-i . pP]o ,·ul~n.
Euquau t o qui, (c-h -i). dá um sc11tido UJn is ele,·a do
e (;lll11p leto, chi, (x-i ), cl;'1 um 5'cn titlo rest r ito:
Ch-ib,wyo, - Iô:.>o, pol triio, súc nbo;
Cl11 ba>11ba, - ero1.;od il o. (papão);
G'hic1u 11c, - IJoi (:::-: do ) :
Cit icl,im bi, - sereia i
Chi11húca 1 - ,·ihom i
Chiimlnia , - 1.:a.<:hôt'ra;
l'ltinganJú, - pe ixe gr;1udc ;
G'hi11g11,1jr': , - peixe pcciuc rn,;
rJhill'Jl !llflu, - m:.i riól a :
C'hiyo1i!JtJ , - fe itice: i1·a;
Cltib1111vo .. - · \Jobnllião, bobo-alegro;

U- ~1. ..lu.u.,.,,. ..
14-:1 SOU Z .\ C A n ::,.• E l ltO

Cliingo·nyo, - gem<'o ;
Oltibo1,1bo , - c,1i póra, c11 c:1 ipornc.lo i
Chiúmulo, - irn 11otentc;
Ckicho,í. - Ji11;.:11a ,11·al.Jc;
Clrimbúto. - fc it icci1·<,, l'c pt iJ..

O Buhiano s:1br <.'mprcg-a l' c:;scs lermos eom prcci-


siio ;1 1):soluta , ::.cj;i d;1:1do ao:- pl'i1 uciros a ;u.:c11lunc;iio qui
ou qu(1i , seja aos n l1imos :.rc, :ú ou xi11 1 qnl! i11di1.:a111 não
só as colll'\li;Õc~ opcralh t::. n m; 1:in:i·s,1s l ing u:1s 11fro-11c~ras
como ta mbl! m ,is l inhas tn11;i1il;1s pela. J,inyua Gc1·al Afri-
cmrn. a?s lcn nos c1uc 1 ru:iis l:u-dL·, pollc l'iam se r i1H.:orpo-
1·ados ao Po rtu guês.
{J 1tib1myo 1 - o lõbo com 11uc tant o :'ic c11 tu si:1srna-
raru os F olk-lol'islas é 1ambcm Q11.i ,11011yo, moutc, al us i,·o
á bôt: a dcut ro do cspi11liat,:o, mo11yo1190. Q11im1tn(Jo foi
rinoecrontc p;u-a os uagôs, d ont1c t.ih-cz, toda luta clcstcs
contra ..iu~olcscs, clinmn~us ou ;,1pclida(los cabuHyos e
q 1âU1111aos, e contra o QuiU111j!JCJ, vcrilaclciro quimunyo
ou (Jlfimo11yo, m0kirão, )tomcs p o1· ,ruc ta mbe111 é e.o·
11J1c1:ido.
Chib amb a 1 - o croco<lílo, ou J11tcs o pap:io, mistu.-
1·ou-sc no Qu ilHJmba, ci cl op~, rei dos ;::mimai~ cuca11t~<los,
"pni-<lc-gcraç:ão" ele to<los os sên!o., o nni co sc t· CJ ltc uão
se clivioiso u n em q u iz a cl iYi11i:;a(;:"101 11rcfc ri11 do fic~1r no
w umlo eter name n te para prcsid: t· a íill:l ol.J rn c:rcu •.lo ra.
F'oi o primc il·o nascido nssim. <111c se fo rnmra m o c1:u, a
lcrra 1 ns n:;uas e o nr. Só e apc11:1s sn:i ,·onln<lc Cl'cou
a n imais tlc io<la 11..iturcza, pl.in t.is, fc i-;õcs terrest r e:-, etc.,
dessas coisas cnt:\o ü1for mcs. .M;si::;tc e d irige, CIJg r:m-
clcce n<lo e c:us ti:wnclo, to(las as l!pocas e todos os s~rcs.
Não pr..,féssa rcl ig-ião :ilgumn ne m ap oia qnalqne r C'J.lto.
E' o bambu, o mú.~o. o !-iahio, o crcnclõr, o j ui1., o cons-
tr ntõr, o dcmol idôr, t udo a um telllpo: - Cliibn.mba,
Os )!no, .\rr.w.,,co, "º U1<.,s1L 145

<) uir:w11 c_ . dc~ccu d" boi fabulc,so <1t1e nwit.is YC7.cs


<inci.m,n o jugo 11.i cs1:r.tdcJiio rccupcran<l o a liberdade no
r iul e manso l'lticuwc e, mnUaclo o prefixo, a boi bra,·io
1! :unoit.iclo, r:ac1Cmc, - t.crmo connun n,1. giri:i dos Ya-
11uciros.
<)11irlâmbi, - a scrc:fa. Hc:;ra que seg uia os viaj antes
rncJr cm fúrn, 1n·o1cgcn,lo-os, p cl'llcu a ,·iclu<lc ao chcgur
:w Br:1sil e, Chichimbi, pc1·ii.cn ou mudou o p refixo para
;;nnn1.tr o~ seus cm.•;rntos - C'himbirru, mi11 hoquiul1:1
de llil' t1ino ' · i1w('e11tc", C11d1 imbi, seio!\ .fl1.u:i<los <lc mulher
\·cll1;1, Ultim bila, c.u·ta maior cm qn;i]qucr jo;o.
<)11i11liócn, .t vihora cuja mordedura proclu7. a g::rn-
g- rctla ~ ;1 tnortc {·1u:ur11011-s c num Jagal'lin h'J que sai ú.
no ite (1,,s c-.c.:outh·r i.iu,; e cm:<~ iust!tos pc!.i!-i parl:dcs e e.lo
CJlWl c·orrcrn as mall'oua.s esp:tY01·icl:is. E ' C!iinlióca
quando s:tlisfa;,; o libido ú vista clélas, J!l:IS 11el'clc o pre-
fixo e lalllbcm os :1tribnlo!i q uando se faz Nh óca, a moça-
SC'lu-ftür.
Q1Liii1tbllcr, a ca e11ôn:i -vag:abnnlla q ue tem quase a
mesma li i~tol'ia <la lllp:1. romall a, é Chiimbúa quando
1.·st:'l n o 1-icio e I! mesmo Ii1nbría, prostitúta.
<)uingan.iú e Q!ânt1an jé, peixe grande e peixe pc-
q ucuo, não "encantados", ums chi119anjá e chi,1yan9é
si.iú os que .:tinda se cncoi1tI·;u:n n:is :iguas doces ~ s;1lgaclas.
QuinplÍfo n:io p<: rdcn :i l iulin nu Folk-lore. Sem o
p refixe. ~ ~cm o 11 d e ?171úl1t, apnrccc na. L iu:;u,1:;:em Po-
pul.u· e lôgo os "filolu:,;os 1' o =.ibmçam como legitimo e
bom Po / Ln;;ll~!i. !\o c;,so t r::i.la-se npe11.1s da ::i.ecpção
<1uimbnmla: - póbrc.
Qvilombo é nm mito diferente de Caipóra, mns
Clt i'úombo é uma ,·il imo. dele. Q11i'úombo fu:t zoá.da.
Chiboml;o niío p ollc. Oti\'i-1.:i, cone cspavol'iclo: - ~ o
nosso Zcúdr, que, cm n~z de te1· ouviclos onde os outros
têw, ouve }lOr uus burn:eos que 11.ic .nasceram nos braços.
146 S01rz,\ C1,, n:-.r.:11to

(Ju iba11<la eo1~se ry;1 a a nt ig,.1iclaclc, nrns Chilurnclo. &e


np~ ica ao in cl iv:dno ult a11i ma l inrapnz de nrna. rl':l~iio; o
ba11<la ilude pela scmrll1an~a. l·om o termo po rt ngui!s de
g i-afja ig-unl , ma s 5i n ifica r1wp1cza, lmpotcm:i,1, inc,11>n-
cid:tl1e, &., ü·rcmc<liaYcis.
Q11il1a11 yo ,'.Ülhla é o mesmo, mas Chilrn nyo ú ,t(Wl-
Urrnyn, st1 rt1 ll f/O, sorr1111lH\ 1olcinin. .\ m11 d rn1c;a 110 pi·c-
fixo clcu Caba nyo, o nni111a l cnjos ch ifres, ou nns(;cm
mu ito juatos, ou (:aidos. o u :il.;nllos 1 e tl!rn :is 110111ns
mnllo p roximnR.
Chichóti, c11 l.rou lJa Yulgari1la (lc: - t111lo q11e 6 co11 -
f ui;o, difi<:il. incom prccnsi·vcl.

N:i Li11u11a Geral A jl'ir.a11a , - é a <lccluç:to que po-


<lcmos tit-ar dos cnsos :Lcirnn, - :i snbsl ilui<.: Ho do 1ndixn
q1d por c:hc, eh e <"hin i11djc.i inforior ithulc lle atributos,
- mu ito cmlJfl ra q11ti C'~!-f':,: prcl' i:xo.,; scjnm anti~os ,,rn
di fere nte.-.: liH;.,'1la..; ban t;1s e 1n1nlw 111 de r,u.:il s uprr5'ic.ã r.
para clar lu~: .r aos tll'tig-os portng uL-sc.c;: - a ·iansi . ew
vez de a1w11si l'Om o ~e <li;i;ia u;i C'ost:1 do On ro, a ;ir,111 \ia,
o cli óú, a Ji11µ-11a ,tt r:.L p;11lmlia, a liugua i11c:om 1n·cc11s i,·cl, &.
Qu ,: não cn trnu oh1·i~utor ii.l menl{: 11aqnelcs tcl'mos,
muitos <los f} trn is pc1l í,un 011 ~rns :11·1i~os-rwcf..ixos, ~cm
ltm:t cnlL', a, - 0, c: vi1lcut cmc 11 te, o radoeiu ío r111c se km n
fazer, ln n1o 1•mis tJUan to ::.e sa b1.: ~1uc lodos os nomes cm
que co,;sc tH·c[ixo en tra i1Hl i1· a111 :~ nperior ida!l~.
Xr lc se ex imiu o genio dos P;1rlrcs. f)u i. ua tm·nl-
me te, obedeci.! ,ts :rc~n1s g-1mnílt ic.:iis; ,le cn1:\f',, (c11tbor,i
nplh:n<las c.:omo si as li11~nw-. do...; povos con quist;:1<los pas-
s:i~scm a d criv.tdo.1!; do 1'url11;..:- ul·">), rc~ras r1u c ,1i 11da hoje
a l:ml' nlam P or t.u g:tl co mo t r>Cl.i:-. ;is 11.tçÕl!S colon is:.ulo r:is
,.:,uop~<l.'i: - os ro izcs que s1dJS i~Jc 111 1m1·a s iws lí119uas
clcriwulas de vem referir-se <Ís {i11 9uas míie.$.
0~ ~Í rro~ 1\ f RJCA:-:OE, :'-O 8RA:;U, ) 47

Assim, q11i d c,·c np1·csc11tnr um.1 rai1. banta e u ma.


rn iz portu~ucsa:
.1.) qui, de hiw,,, cru ,1 u imbundo, - o p ri mitivo, o
primeiro;
b) q11i, <ll! qnim ,:m, cm portu~uJ~, de khimairn,
<l o g-1·cgo, c;1hr:i: - monstro f:1b n loi;o qm· vomit.:rni cha·
m.1s e ti nha o cor po ,1c e:n br.i , n. ca bcr:a e o fH'sc-oç o de
lcüo e n c11nda l'omo a ,los dra~i'11'.'S i imngi m:u;üo vã , fon-
t.isb.
1. - q11i. (rna) .11b11ll !JII, - o prime iro on o primi-
ti,·fl lôlm;
~. - q11i · (m,'·ra) -1•b11n911 . - o lóbo ela qu imfra, o
Jii bo f; .11 U1stico.
Da ml"!-im,1 forma, il<',·c :--cr chi: - -
n) chi, cfo xin.ii, <'m amhnuclo, - pcqn cno ;
h ) d1 i , de ,·li, ha vicl:i. como "r:1. i1. imitati\·a ele SOM
p n ,p1· io!oó cb ·,Jiu;..:-ua Po r tti~ul•s:i" nos exem pl os c1:issicos:
- chio , c;J,i/ro, chirhi. chi...:lc! ch ilan, i~lo é, cliin 1 ·voz
a~ú ,1.t on som ]> roduz i<~o por um anim a l ; cliilro, ., Y 07.
a~ucla e tri11:1da elas .1,·e.:;; chirlo., a.s.,;o\'io. sih·o de cóbra;
c:hisfr., o que é l'onecütuoso e eu;;rnçado; chito11 , embora
11ue ~ ,·o;,: ilni t alivn sc j ,1 clrit. cotre.~pond,mle n psiu!,~
.~il c11ci,;! r<rl.úrlr1 !
.1. -- dii-(uji)-·11b1111y11. - o lôbo pe que no, isto é,
'JllC 11fio ú o pi ·imi •i\'o ou fo l>u loso, o lôbo do t:un~n ho
vnlg ot";
2. - r./r i.11/J11 11fJu, - o lôbo capaz de imit.n· a voz
1k ou tros m1i111:1i.c; e 110s olJrigar ao silencio, ou, o con·
ccito q ne se dcn~ tirar cln. h ist~ria cug r.1<.;:uln <lo lôlJo que
im ita outros an imnis.
Em q ui, q111ll, chc. , cl1i e ~lú ,i npliwclos :ios <lem:::is
l'.a.c;os, curontl'u r-se•.í, cn-: resmno, o que são os mitos ofro·
negros acima r cl acioua\los.
14S Soi..: z,\ C.\H:,.;- r. 1 :1 0

Nüo hn mnis o r1nc cs<:on<lcr: - li Q1rizJ011y11,; de


}finas Gerais é o sa1m g ig;mtcsco , Qui11n11yo, isto é, o
JJiclio- ( q1.1imé ra )-Po11f1uê.
Q11 c1· u '.rl Jlrnina e o Q11ilm11go, ele S il\'a Campos,
riu cr n 'O l;icho Bm1g1tê ou Poll!Jl(ê, <fo L i111lnHo Gome'-,
os sa inl:tcs são mnito parec ido:. co11: al:zuns do ~ary-I'c-
1·crê que, no fiun l ele con l' .is, é um i,;altcn,101· qnc nfí n 1:a
pol iciu flllC o corrija, - c:xd u itln a irl l::1 1lt! "n11·ia1ttes''
d'O lA) bo t: n .Mcniirn que 11 0s ,·cin tlc P oi·rngal, poii,;,
("nt se t r:i 'n mlo de in1c r cnrrrnc in de pL•tso1rn:;:c11<; a f 1·0-
11egros e l nzita nos, nãn :'iC pode :1l'irrn at. ,cm Cl'l'O, fr,.,.<;1~
o Portugni:s o prr.c1nsor.

As quimfras 11/ro-11c!f rn.-. ficn r nm aí, mi'IS nhsoluta -


mrntc uão nos calrn dcix.rw cm br:1:H1.o a (1r111011str,1. ç:io ele
podcl'cm ;1s Lingn:ls Gcr:'11 .l\ f ri,'.:llHl e Gcrnl ll l'n<:. il ir.:t
oferecer, Hum <'$ 1\l(lo co11j1 mto, ,·c rdailcir:is ~tll'JJrcz:is ao
F ol k-loústn .
Si r \'a ele exemplo o to11'.o hahiano O H ff(Ja ,lo e a
Pntfa., cln Cf)lcf.incn Sih·a Carnpos:

Era um tem po de mu it.'\ fome. EntJ.o n11nreceu umÕ


arvo re cobcrt inhn de fr utns mndur..is. ;\las os bichos, como
nf10 sabiam o seu nome, não qucl'i:lm ir no céu , par:i. Noss o
Senhor dizer como se clmm:t\'O. a fruta . Foi um dclc5 no
céu e Nosso Senhor ensino u o nome dn frut:l. O bicho,
para nii.o ~e c~q ucccr tio noJUc , ,·crn cnnt nu<lo:

- "Muss;í, mus s:'i. , mussú,


1Vfussnn~ambir:,., mm:sntiê."
No caminho mor:w:l um:l \'Clha {citicei rn. Q\lnndo o
bicho p nsso'.l peln. porta i!n vclhn, de vó lb do céu, per-
gu ntou-l he ela o que anà:1va fn1.c ndo e o bicho cnl:ío con•
tnu-lhc o c'j tll! se Jl~S!".:\\" j . ~\ n·ll1 ·1. de m:'1 que t' l':I , s:i.i1.1
nn frcnto dêlc, cantan do: -
Os ?IIITo~ Arn1 C.\ N'O& !'\O BnAsn. 149

- ":t!unga, :;clen ga, inrro.mbéla,


Vin.:., quivinn, \'in in im. ··

O l;icho atr~p.'.llhou-sc e csquet:cu o nome da fruta.


U se foi outro perguntar de nÔ\'O a Nosso Senho r o tal
nome. O mt·s:i:o que se deu <:om o primeiro, deu-se com
esse e, r,o r fim, corn outros mu itos que foram no céu com o
mm1ciono.do pl'oposilo: a velh a utrapalhnva-os com a can-
tiga, í:izendo-os csqu1:cc rêm-sc do nome dn frnt!l. Aíina l
de cont.'l:;, foi o kni;ado. Nos~o Senhor ensinou-lhe o nome
da fru ta e ele vollou dc\'ugnr, ca ntando:
- .. :'l iuss/1, mu ssá , mUSl!ÍI,
i\!11 :,;s:nJ,:'.::im liira, mu:;sauf. ··

Qu,mdo fo i passnndo p el:1 pol'b. de. fciticd rn, este foi


:"laindo e per~un ta ndo, como de costume: -
- Aonde ,-:i.i, lt:ir,ado?
O t :·11~:Hlo fo i cantnndo. A ''<.'lhe. s:iiu na frente dêle : -

- " i\Iungn, se!en)!n, ingambl'ln,


Vinn, qui,·in:t, vininim.

Porem o l,t1:::atlo nem Cflmo coi:m. Nada de se ntrapn-


lh ur, no seu roj:"101 c:rnbndo o nome da fruta . A ,·cllm Ja-
nou-~c. A~:tl'l'OU ·O C' :1tin, u-u th.! cú~t a:; no chão, com toUn
forc::i. O kál!:ido \'(rou-se, lli1:l.'ndo:
- '• Arre! Pú la!
C1.•rc&, !Jizê. "

E cc,ntinuo u o ~cu cami11h o sem se (');(}UecN <lo nome <la


frul.i. Depois de lhe da r nn 1il:1:- <juécb<;, 'vendo qne nnô.'.l
a1·l'anj:w:1, n vclh;i íoi-~e C'tnliorn, fomnnclo dn r:li\·:1 . O
l::ís;tnôo clu.:gou ondu e~t."l.\':tm o:- !Jll.;ho'> e di:;i;c-lhcs o nome
J:,, frllcLa. Eles ficn rnm mu ito.,; contl!ntes com o k:\g,:a lo ;
ma); o pobre ficou com o casco todo nrrebcnt::do das quedas
que n \'e\hn í citiccirn lhe dêu , como at6 hoje n gente vê.

A r espeito d r!-SC co11 to, :i s op iniões d in!rgc111. Uni-


U1c c1ãr- orir1c11s :imc1·i11d i:1s. Outros, a f ro-nê gr.::is. Uns_
t1mtos !lcscob1·cm i11_{l,,c11cia. crco ul :i . lJ11s poucos, pcn-
samlo lm rmoni 1.:11· :t pa1Hlcg-a , ;1 tr ibucm n fu11fcs mcstiçu.s.
J~O S O 1; 7. ,\ CAR ~ 1'. 1 R O

N<'m-u.m enl.rn un :11 1.i~i~c. ou, 'Jllando p.1rcC'~ ()Hí' Yni fa-
ze-ln , c~eix:i hC'm cl ,1 1·:i n cl m·hln. Os m., is espertos 1imi-
tnrn-sc n in tc rl'ogn c;:õcg: - gcr(1?
Certo qllr o c.11:ün h o nini.e:: !-C:: uro ê :, tl'tltlução dos
saiuêtcs p,w.1 se YC!J· o que 1cm o (' 1111 to ,lr. r~traor cli11a rio
ou de norm.11:
- ".MU$s{1, mt:ss:í , mu5s:l.
Mu!':sungnmbira , mussnuê".

M11s.~1í. 11111:,i ,rn,í. m'1t$.':U1J11. - C: bi;! a<lo cln ~11 11 r>lll


t.npi dn Oo.c;tn e 11fio llo Gemi.
Oambil·a. é 1nmbcm t upi: - c,,mli,i-i-bfru, negrinlio
r;uc se tornou.
M11 .~sn111~ é n intJ?rkit;iin 1i'1pi1•;1 ,,;. , qnc nl iii!- s~ us:i
nincln m uito em )Tin as Cct·ais. li:,!acl:i :1 mu.~~,rnrí.

J\:ígnrln, b í::-:ido. k:'t!.!ndo.


Qn f' se [ r.1. llr>1?rin lw. (, k:í~.1clo .

.\ p rimt'ir:i c: ;rn1i~;1 .itrih11 id11 :'1 r ell1 n nnda tem de


hr:1sili cn.
:1'1rn!Jff 1 tfo qnc fal:rnins linhn !<. nc·im;1. lll'Sl c capitulo,
corrcs p<1mlc n mnn yo . tuo1{'il';in.
Scif'n(ftl· í: o d :,<.:sic:o cdr1111rn porl n::;rut's. r11\~o . corno
.1i11d ,l lio.iP prn11u1H·iaclo por m11 i1a ~cul.r 111\1 cê-lf'11-( n ) -
11111 . (JH(' <'11\ro11 na b ; t·,1 d o m '~rn 1·nmo acljrti\'O: - o
;:1·!t:1 d(W. n f:il:1 dm·.
T11yo111 bN11 t· a l'ro •l W).!r i..,11111. D('u :i 11trs !tab1'./ ,1 l'I
P1Jrlu~al. ml'lúti•sr tl~ f1 ,l/1r1r1". q11 imh n1Hlu , rsíorçnr se
po1·. Xo T:ra:-:il s i:.:·nil' i1·;1 1.•11•.~a uar 011 il ud i r ,·rcau~u-. e
,ws ~l':ll~d 1•s •·n 111 n si fus.;cm pc11uc11os.
Vi1in (, n pbnt n ro11h('l' ida por \· inhélu, Yina~rcira,
rptiaho cl ',\ 11~oln. 1!1ti;1 lm :izê1lo. quia bo ros:iclo, qu iabo
rê1~(\. r:a rnrií azê!(lo. & .. (Th'bi...:c11s S(l bdrn-ifjn , }~ ...- ll .
s11w1 ui11cm . Grif ; Tf . rn/Jr(I. llost cl), ori::t inn:-ia <ln .:ifri.
{:i\ 'J'r(lpi<·,~I r ,· in(la 1'a l'a o Br.isi l 1lesclc o<; tem pos coJo.
niai :,;. E ' um arbfo;t11 de ,-,rnlc aYermcliw<1o. Dos SC·
pnlcs P elo c:n.ul<' S<' r~l··ai ma11'!rin 1·nrn :1l r para d ú<!M-,
pastm:. gcll•as , Yi11 l1 m: r lir.ol'CS. As scm rntrs. <lo tnmn,.
11 ho e srrnr1l1:1n lC'!- :'•s 11 1"} r111!,1hn. são l'!m rlil'!n tcs, c<.tomá·
qnic·.1-:. ln11 ic·:1s. ,l iz1'!Hln os nf rir>ann!'. que sfin afroclisí:1cns .
..\ pl:rn Li t, tc•~ti l e clr ;i<1orno. No l\Carnn 1dio, ,m1 dos
pr:11os prinei p:1 is {· o rr,.,-r,:: ,1r r11:-ra11, 011 (lr ·tdiu, , is lo
(-. tí'lllJWr:1<ln rnm sr•rnrn!e,;; cl(' \"inn. O P o1·t11::;11ês r rc-
ícri r; ('s l·í' 111 lirnn no mC' por (1hrr\•rrr :is c>n !l\'<'lli('nr. in,; rl n
Lin~11:1. Yi11rr é fa mhc:11 1• iitl H·i:i:;?t1C7. pelos <' nos: ro 11 ·
drm,ld/s. A~ m'n nlio.~ c>t·,1fl'I rr~1:1~ 1:omm1.1$: <'m 8C"t~nilno.
rprnn rl o <'<HH<!<:m·.1 :i \' illll inw. (' f· m ;,\fn io. 1!1H1 1H1o se r rn ,
y:w:i o vi nho 110Yo.

f)u.ivi,w t-; e, quimo. ele que falamn;; nc! ma: r. 1•imr:


- o pri mci rn hl•bcclo.
Vini111i11 é um cl irn inul i,·o clC' 1• 1'1rn : - bc>berlozin.110.

:i\folcirã o. g'l'i t:1dor, cng-a11 ado,


H~bcd o, primeiro hêhcclo, bi:bl't1o7.i1t ho.

:\s Jlil l:i.Yrns 1k, k:'1:;ncio. :io ::;cr ati ra do pela Yclha,
i-:i o por tugu('sas.
Ccn :ê ~ o $Sttbsla111ivo Ycrbnl ,:act'11, :ilusivo ao f{1 to
<lo 1:.í~aclo ser imp edi do pdri foi l.ic cil'n. r1uc 1ó:;:-o (\ clm-
111a1l1L bié, bic;ouh a 11a L:11;.:-ua gcm Pl)j lHla r Ba h ia nn que
:1ss i1n rrprocluz o modo p nrq 11c os cscra\'OS africanos pi-o-
tnlltc i,: Y,11u o Yoc.:ib ul o.
.152 8 O 11 Z A C .\ n:,.; F. 11: o

A.o contrar io do qne se esperava. ai cslâo. apc nns


destncnc1os, os criractc rist icos do lf 1Ta11 jo lm1s ilciro t1a
peça íolk-lor ica: - o k:1:;:u1o t em n ome tupi, a fc it i-
ccir:i. ou chiyo11gfl fola ;i u mesmo temp o a Lin:;ui'l. Geral
Afric n11a e n. Li11:;?Ha Gera l Ih:tsilica, e o l.:a.gado é
mestre cm coisas de Port t1~uês.
I nfelizmente, com lal dcmons trm,:ã o, o con to é uma
fo.c. tímn: - Traz s.1inêtc.~. c:atla mn nnm a ling ua, scl\do
qnc o p ri meiro ocú p,t o la gar do scg:un clo e Yi cc-ccri;n.
O ldt;..r <Hl o <lti g,1:i, J)(T!.c t1:1 ~:cm pri11cip;:1l, fo i confun <li<lo
com o ,iri boti, ') HC nn cla cm terra, e ni nda. nc~ou a. esper-
teza dês~c, [i:i.grantc n o Folk -lorc uniYc rsnl. Vi nn, sim-
p k s arb usto, p.issoll a nnorc. Xi n~ U<.!rn snbc pnra que
scrYc a frut:1 i1 fei t iceira ll<'JU. ao!'i bichos . O mot iYo não
é a fome do cst om ngo , C' omo cs! :'1 dito, mn s n írnqucza cJo
lib ido. A fil osofia popula r ..
Os Folk -loristns vêem-se a::ora <l can t11 dessas r eal i-
tladcs e tnmbr.m dc:rn tc de on fr as n.i nc1:t mais interessan-
tes. O nw s.n1d , oú m us.rna u, :io qu e nos •:onstc , airnfo.
não nparcccu em n osso F olk-lorc e, si 11 :ío fosse esta
ana lise, talvez nã o o visscmos tão cctlo. hso l éva n cre r
haja um gran dr nu mc i·o ele outros nu im ais da fa una
brasilci r:i envo ltos n o mes mo Y('.n das pc~as ma scar,1d ns
que ncccssi1<1 mos liber tar . En con trnclo nlll, faç a-se logo
ob 1·:1 c ient ifica e pat riotica : - ('scl arcr, <nn-sc toclos os
atr ibútos elos p crsc:n,1gcn,;;, t:orr ij:1111-sc t odos os defeitos
d a c:x- posição e rc c:ons·i t naió.sc os mitos mesmo q ue seja
nccci-sario rc const.Ttfrr u p eça. Isso é a. A rte do F olk-
lo rc : - a rcinsi"to el as p cc;:1s depois <la a nalise cien ti fica
cscla rccc cl ora ele tod o" os ponto:-. bons e m:'ms da obra
colig idn nu hôcn elo povo. O no,·o é o que clc,·c pnssn.r
no p:ilrimc,rn io elos F o:k .1 0:·i:-.tas. mns é ncccssar io qni::- o
p r im it.iYo SI! co nsc n·c n os seus a rquivos p ara cm qnnl-
Os :.\l1Tos A f'RICAso-. :-.o Bru~u. J ~g

tttu:r tempo ser unali!o;n.do ou int rrprctado pelo mesmo ou


por ou tro qu e se <le<litiue ú Cic ncia do Foll,-lotc.

O I(AGADO E A FRUTA
Conto Br:isilcirn r ecom posto em
MUSSUAN E ,\ FEITICEIRA
Havia naquela cpoc:i bmnnha tristeza entre os nnimae,
que nem-um deli.:s l'õ:>.bia a. que ntr ilmisse. Reuniram-se e
combin:i1am <:onvidar uns e outros pnrn uma grande nsscm -
bléa cm 11uc serin m l.!studa(!a,_ a s caU!;/\S de s:emc lhantc in-
fc lic i<lad c. Ko dia, a horas ttintas, quando não havi am chc-
~ndn a co ncl usiio :ilg: umo. , apnrccc u o kág::i.do d'agoa rnnis
rnôrto do que ,;iYO, a o.nsiur de c o.nçado. Todos se volta-
ram ndmi i-:ido.5 dele t..'l.mbcni ter com purccillo , pois devia
ter fei to u m ~randc esfo rço para chegar ntl! nli. Ele, po-
rem , loi::o q11c tomou o seu lug ar, agasa lhon-sc dentro de
se u proprio cnpôte. A cabeça po~ou num d os omliros, por-
íl \lC o pcseo('.o lhe sú i do outro, e escondeu ns pcrnns e a
c:wda.
A con\-'l! rsn continuou , mn s todos os nssistcn tes não ti-
ravo.m os olhos ,l'aquclc }' Cl' que n na tureza C?rcou diferen-
te dos out ros de sun familia. N11m dndo momento ouv iram
tue! e si! cspo.ntnro.m . E rn o pesc oço <lo kágndo d'agua que
s aia do ag-J!'õalho pondo sun ca bc i;;a de cóbra cm positão ele-
vo.da. As pcmc.s e n coudnsinha curto s niram e ele falou:
- Saib:1111 vocês que a aler;rin encantou-se numas !ru-
ti nh:ts w r mclh :tf, cujo n om<' nin !:lH'm :.:nbc scn:io Dc uf,, - e
apontou para um nrbu f,toi;:.i nho YCrntclho todo cn rrcg:idi nho
déla s . - · Aquel e ri11e o 11ronunciar j unto <leia s, desencanta
n a !egri:i. que todos procn ramos.
Os outros bichos m cnciara.m a s cnbeça s , clu ..·idnndo, mas
lof:'O se lcmbrn rnm que tndo k:í.r;ado 1! s dc-ci cncins, !nr-
t·ombciro e falado r. Co1110 pod ia !;er \'e rd :idc, Umbcrn po-
ilia n ão ~cr, e, como cm se expe rimenta r nodo. :-e perdia,
lo~o um :.:e ofereceu pa ra ir sa ber o nome do fruto. O ká-
í!:Hlo d'nr.."l1a jú um ta:il o <lcsa!o,rndo dn ca mc irn , nd\°crl iu :
- V<'fo l ú si vai ficar na s 11nhB s da foiticei ra que
móra numa ca:-o. vCJha e casei.ida que d:\ o fr en te rrn.ra n
c:.trada e o:; fundos p:irn o rio. E la não quer que se d cscm-
(·antc n :d c;.:ria, pois sulic p:i.nl q ue ns írul.inh:.i:; scn·am.
1fi4 ~ o z· 7, ,\ C ,\ n:,; l':: 1 R O

Para cngnnnr os <iuc a procuram ela mudo. a côr tias co-


mid a:,; ._. (l:i :,: lll' b ida:-: <.:om a c•,1· \'1·1·111<.•lha que n!'- f 1-utinh:.:;
dt10.
O co n selho Cl'a 1.,om, m:i.s a nccc5s idntle c1·n m:1io1·. Em-
bora f ôssc no tempo cm que t oc..1 0<1 o~ b ichus fa la;-:im e
De us fa b\•n com totloc:: , ning- ucm ~:i b:n. onde Deus mor av a.
O k:"1g:ulo d 'agu a :i.incb. uma ,·cz nio!':t 1·ou sct· s a bichito: -
- A cnsn <.lêlc e na na::.cl!ntc d o r io, :i. b eira d'ng ua,
be m hí cm eii 11:1, no :dlo ,i: t nioni. anha.
O lal bicho foi, ma :; :>ri p;1:,;~n r pcln casa dn chiy o11gn,
não ai:;-uentou a b:i.rnta no pa po e (:issc ao que iri. . Eb nco 11 -
~elhou (J\1<' ut, o .f o~~L', 11o is <: n 1 niu ilt> lun~c e l:il\'c'.:·s que êlc
niio \"')!f:l '-'~·" 111 :"L i s nu t !lº:"I. ;\{, •nl.i r;,. S i o :-: h irhoc; t: h Ct:"OSSf' m :i.
s nbe t· JY.kt' O. que a frutn sen ia, nunc~1 mai:. ela porJ cri :1 fa?.c r
fei tiço p a r :\ dar nlc ;; rin nos ho men s , O bicho n;1 0 cstc\'C
por n::ida & JH'ossc~uiu viagc1~1. Foi onde c sto.va Deus e
\'~iu 1·c pctindo o que c~tc 1lis!-Vr:i. p:.n·. n:io Sl' L·i. <1ut:cl'r:
- E' vina. Fn,: :,. ~ente fi car quidnn. Vin inin: -
dõso p criuc na.
Qu:i :i do se :tproxim:wn <ln cn,a da fcilicch·a , cst.::i. sal-
to u nn cs lr:-i da , p:i r cCl'ndo m:ii$ o tli:t l.J') do que llll''-nH> ge nte,
os cabl!lus :i.si: anhudos, um cacé l e r::ibcnn clo no a r , fo zcn <lo
;::l•;; tos f 11dos•,~. El e :1~:-;u:,;t o11-:,.. c·"rn :'I c:wn mc<lonha cb.
nêgrn ve lha e C!':fl llCccu ·de tud o qmi \·i nhn. ilizcndo.
E assi m, c~tla b ich o que ia ;u·o cu i-a 1· Deus 'lOltnvn oo
mt:io tloi outro:;; ma is l1· i:-;tc, p oi~ :::-<'nllll'C ,·epelin a tolice de
parar cm cas:i. d:l r:hiy011yc1. <lc contrnr ia-J.i e de. na voltn
se r pcrccUi<lo pm· elo. que u s:i v::i. um 111cio tl i íc1·cn tc ele cm-
fcitiça•ios. D e mll:l fe ita o kC1~ado d'ngun zanJ!OU ·!.C~, rc-
\'i r on o~ o lho~, l,ufnndo <lc 1·ai \·:t, t' d isse a os b ic hos; -
- Af"'Ol"U quem vai sou cc . Aqucln c rt111l1011<lti rlc S.'.'l-
t n nuz en;..:a n ou \'OCC:- , ma!:: a m im n iio cns:::nnbéla.
- Deixe de fmofod n., Jlu :-s u:m, - tlissc um d<.' lcs. 8i
nõs, q ue ~om o!: mai s c.•spl:rto~ tivemos C) liC con·cr, q nn nto
mni !- você. El :i lhe péga e lhe :t rreUcntn o cf1s co nn s pcd r os.
:\lt1:;;suan n à() l'!>lC\ ºC' po1· r. .:<l:i. .Jol!'ou-!iie no ric, S ltbin-
110 n cot·1·cnl~. a toda força elas 11:is. A . rciticcirn, que cs-
tu\'a eollurn<lo :"l l!·n~ n l1m ç:1n,o<!i m, cl i<;trnintlo-i,:c cm \'é-la
borbulh:w no i::nq::i lo d o pô tc , \'in o 1-:"t i::ado cJ'aJ!U:l 1iassn r
perto dd n e t'C li on a:udo o m on:C'7l l O de f:1;o:.e1·cm a s pazc:::,
- pois nuncn se f:oshtr.'.'lm . - - e comctou. a cho.ma-lo · -
- i>!u ss u::in! ô M ussuan! I\Iussunnl
i\las ele fin gia não cstn. r ouvindo, Ent.'io ela quiz .:igr:i-
da -'. o e chamou-o de ·· negrinho - k;ígaJo-<l'agua·· na lin-
:;ua que élc fa la vn. com os ont r os bichos: -
- Mui;sua n- cnrnbirn ! ô Mussua n!
E ele, nc·m c;:i<.o. :".I:ts ia d i:.i cndo cons igo mt·.smo: - "'Sim ,
cu sei bem \'1ic~ (Jl: C:m ~. Li1·u x:i velha. P cns,, r:u c rnc cngann
0
~ ~01~~~:t·z:~rn~~l~oJ~ c~;o; :/\~~t;;t~ 0 5
,~ 1Si \c~ b~~~
c isou :'l a it· d'ag-ua paru folat· com Deus. Pôs n cabeça fõrn
e fez o bonito, c omo gente cóucada.
Deus 1-{0~tuu 11n11 t o de i\lu ssu an e lhe di sse: - "O nome
ê viim" , 111.i. s expl icou : - Em grn ntl e po r ç;'io, cmbcbéda..
I'oi- i~!iO , u liclx1d1> <ll'la S(.! chama q1•i vi11a. As írutinhas
pcqucn a ~, chamad a!; 1J i11ini>n, :;fi o a:; que r.l;io n::ii:; alegdu" .
i\l u s:; u;:in ê Oicho inteligente como todo s de ~ua ftlmiiin
<.:, ..:or.10 êlc:- , lt·m urn a p l'od ig iosa memoria. Prestou bem
at1·nçr10 no (J ll c U o11s lh e disséra e metem t u<lo na ga\-"êt:-i.
d:i ..:::.ihi:r a. Oc spedi ct -sc e qua se n:io se cans~va descendo
a corr cntl".
A nc:!1·a vl'iha t'eiticei rn C!S L:i. v.i :'t beirn do r io lavando
1·our,~1 quan ,lo , ·in :'t"! llcla cnbcça de cóhl'a num co1·po de kti-
g-ado hc:,1 pcrti11l10 déla. Deu uni pu lo para v sêco, com
medo tfa clcnlacla du lt:ii:;ado d'ag-'lH\ que todo mundo <liz
ser \·e n cno ,;a e mat ar 0 11 afoij:i. 1·. E c:..:clamou a mc<l rontadu:
- :\IusstJan!
O bic ho botc,n a cabe~'ª ! ôra t.l'agua e, pn.rn irrita-lo,
1R1·p:ou- lhe n,1:; fu i,:ai; : -
- V ina , q u h• ina, vi nin im.
8 a(l!O rlou-:-e lo::::o, bate nd o a ã pús ú to<la íorç:t , sem
ol!1a1· p.:1n, trn7., Ela :i.í :.ltinou que ele fôra a ctt sa de Deu~
sabet· o r.umc e o s c~rcd o <lo s frutinha s, tanto que diti~ a ~
nu'.,m1a~; p:ila,·1·,1s q11c n:1wli: 1rn os ou1ros que c,la csµa.uto u.
J:t e stil. va dana(lu, danou-se ni:tis . .Ac:ibnrin com n ,·idn do
.-;l!tc-cicr.cias . Mctcu-:eC' n 'ag u::i., a nd:m<lo a. procu rn-lo e e.
descompo.Jo na li n/!' N \ ch:la: -
- i\ Itmga, ~clcnga , inl,':t1nbêla ;
e j u nt ando .,;;cmpre, cm si n:d de pouco c:.tso, ma s irn.du dn
v itl~ po nJ tW d e :,;:.1 b i,1 o noml! r: o :-C!:,;-1·<:d r, d:1s f l'u ti n has; -
- Vina, quivi na, \•ininim.
:,I u ::5s u:l ll esta•.'a ouv in<lo cl:.1 cl:i ng::i.-lo nss im de besta-
lhão, <lc f .1la.do r , <lc cng:i,n;ulo, e a rC'pctir: - E u lhe ,nos·
156 SOUZ A C ,\1::-:1-:!ItO

tro o que é vinn, quiv in n, vininim, meu cnr::i. de cobra do


p escoço nascido num clos ombros . Eu lhe mostro ".
O ká g,u.lo d'ag11a in baten do a s pús descendo a corren -
te [l t.od::1 p ressa, pois :-i chi:.::on~a cst:1va quase chc-
gnndo perto di: lc, andan do pelo rio, ;;i re petir os chin~nnlt'.?11·
to s. N;i.o durou muito tempo. Tambcm !oi obra <lc um mi-
nuto, EJ:1 :tlini:iott·::.c, ricgou-o, m:is, a n c rrr11c 1·-sc, ~ó se ouvi u
o grito, - Arre! - Mussuan na mão <lcl:i, o ~anguc da
bru).:n a cscOl"l'Ct' de um ,lêdo e da ag:onin.da, a pular, avci-
::<ndn para se: ver livre dele e alirn-Io com Lodu forçn, sem
saber parn onde , bem longe dc)a .
l\hiss•ian senti u a dôr 1la pancada nas cosUs num cn-
chão . d'ag-uo. e tambcnt Kritou - Arre! - mus insultou
logo n vélhn f'c i~iccira que estava n s:\l t..a r , gritando, {uri os:i,
quaso louca: -
- Pula, n~gi:n! Viu o gUsto dn dcr,t..acia de Mussunn?
Ccrcê, que bntcu com o meu casquinha tom t oda Corço. cm
cima d'aI,'lJa! Dizé, clii90119((! Vâ apr cntlc r o of icio tlc nó\·o.
anda!
Ela perdeu n cabc\n e so.iu :..itraz, perseguindo.o, nn-
dnndo sempre, mn!I êlc corrin tnnto que JY..lrccia vo:ir cm
bnixo d'ng:uu.A ncgrn ,;clha estava ni ntln 0c m lo nge quan-
do Muss uan bolo u o. c:ibcça fiirn perto dos 011lros bicho!!,
repetindo tuJo que De us lhe disséra. Foi umn fésla. Jo
go.rnm-so n'agun. e íornm bu sca-lo carregado, repetindo :
- Vina, quivino., vininim,
E entraram todos n comer das írutinhns, recuperan-
do nssim a alci;ria. ·
A fe iticeira, f úl:i de m'iva, descompondo sem pre Mus-
suan, n.:i. o viu o perigo a se us pCs. C:tiu no fundão do rio
o aio,;ou-se engaiolada nas pcdros.
Os bichos todos, cm h onra n Deus , pelo bem que lhes
causou, 1.hmpr;i:11 o catc1·ctê, Uatt' IHlo Mussuan 11 carin1bô
o cantando o c~mpnsso: -
- \Tinn, quivina, vininim.

A 1·cco1u11osit;üo tende a pôr ns p:1rtcs da peça uos


seus lugares e a. dar-lhc!i o vi:;01· e :i. i.1tili<lad c. E ss(' é o
tra balho c011fiado á ,hf r, do Folk -lorc, pois, Íl C1 c11cia
do [,'Ofk-lorc ct1be a an alise da s pcçJs e a rccoustitu i~ão
dos mitos.
Os ) lnos Armc.,xos xo BnASH, H);

Pe:la rccomposiçüo d 'O Hâ9ndo e a Fruta, da colc-


t.mca $ ih·a Cam pos, se chcgn ,1 conclui r q ue a fciç<io é
r>11t·.:imcntc n11;shça. O conto recomposto, Jfuss 11an e a
F eiticeira , a r:011scr\'n, mas tr,1 7. cm si, n. rl csco'::lcrto, a
litão 'JllC o d cs<.'011jm1ta<lo não guarda: - Os ill:lios a n-
dav.iw tristes por nilo s abere m que planta. lh es Teconsti-
tuiria a vitalidw:le perdida, mas torH a ram,sc a legres
qua u<lo cou hcccr:un a \'i11n que ,·ciu <:om os iic~ros <le
Ang·úln. Apc;,:a r tl.i n lC Tltir..i, pois a f lora. br nsi lcira é
ri r1u issi1.11n tle afnH)isi~1cos, no conto \'cl Jto nüo se exal ta
a d rft1<fo d:.is s" 11\l'Ulcs qnc, cm toclas :is c,,sn<; hrasilcirn s,
cspecbl mcn l c 11c1 Uahi.i, cm P c!' nam buco e no ),fo.ra nhão,
serviam de 1;01111i111ento obthratorio nos pra tos destinados
t)ll re!.rnmlos 1.:01110 cxcita utes elas fun ções icn(:si<:as.
C.\[' l 'l"'ULO VII

O SACRIFICIO E A DIVINISAÇÃO DOS TOTENS


AFTIO-NEGROS

O Fnlk-Jon~ í.· 11 11 1 t c11t r o de l nfrns e ,lc lu1)1í.,, nn


mninria t\('1·aíclns. 111o'· r :1 s tradi~1i cs 11uc n n asc!<:lll r. 111n r -
1·cm na i uc:o u cicncia d os c1·C":nlo r cs e p topn:.:-aLlorcs de
pc~;1~ popula res.
}' oram , 011\J·uré1. co m a ,1 pari,Ji n tlo li ouwm. o:. :,;,~ ns
c:on lcmp orancos. os q~c o ntat,u·am 11\l c1 <lcvorn ru m, os
<i\l C' o obedeceram e fo:-a:11 l!omC'stica.do!:i, os qnc, int, fen-
!.ivos oll niio. i1C'...;i'1111wn h,1r.1m !'!1111:ii u :-:al icnl c n:1 vida
ll OJJ:õH1c Oll 11.l ,·i1h 1" pa ... 11 ,•· rl. 11 :J ;.!IH!IT; L r 1•a Jlól'l. . Oll se
f izcr:un nbomi navcis 011 tlh:'110~ d e ;idu1in1 ,;iio l!' L'...;~·olh a
cc:u,, ise utos de im11 1h li cic 011 tlr. pe cado.
Si mhol o.;; C' cmh )1• 111;.i:s. - f(lfr11 ~. - ,· icrnm desde
ns p ri m cirus st•t11los 1• t•st;io a inda hn.i ~, Ua r ba ros on civ i-
lil.ad c-., ll{)S r arn:1111s. nos t ,: n ios, na p oC'::.ia e no::. co nto-;
11op uln1·cs l!' ti tc', :,wsm o no._ s~los dns na~Õl'S 1J nos cs-
cucfos dos p,í n ,:-. 1w:- snpN'St i~fü·s qnc se este ndem pe lo.,;
,: 011 ti n c n t cs e in,·:itl~rn ,1 u1ros. t' Ju t· o1111un com out ro.-;
iofr:11.", os as l ro::., .ts cou..:. tcla~;õcs, as csti·i:!a5, us mctcóros ,
:a~ p la n tas. ;JS Cl ii l'CS . HS rrnt M . iLS Í !'illH;as , os tl'O llCOS, as
rod1.:s, os 111i11erais, - (' 1d~i111 t udo qnc a N3 l nrcza cl'eon
e o hom em urdiu na ima:,;i n,1 1:ão. - n cr t, z, n csptlllrt ,
hn:1<Jcfr.1s. 1roféus, lwrel is. . ..

Xo Dru ~il, onU c 11,l nma w 11:-;i J.~·1-nvd ub11111lanci&


<lc wilc;s nft·o-ucgro~ rn;,sc{lt·a<los ou uüo cui auicrintl.i oi.
1 t .~ .\i lTh"' ,\ l·'l!I(.,.\:,;():,. so BH,\tHL lM

:isinticns, cnropi•us. &., (! nec!'S(;;1rio qu~. an te.~ <lo ir.te·


h'ct1rnl ap1·est•11tm·-!,,1' <'Omn I<'olk-lorista, nwsmo amador,
fH'ncl 1·c 110~ 1:11111ln,11bll.", 11as mncitwbas, 1rns pcgis, e se
ftlmil iarizn eom ;1s pr;lliem, rcli:.::i0":18 dos feitice iros,
i11i,·i,11lfl-. 1111 niio p l,1 nr,bo11i. e 111ais niudn p1·ocurc, anoc.
ú fio. 1le!<.Jlrrr:1t n c:m1fi:111~,1 e n r>stimn destes ao ponto
ele 11otlc.•r conlicc:cr 111l int crprct,u-. unm por uma. :is
cama)) dos sat'1·ificios e d,1. cfü·inisai;ão elos totens afro.
negros .

•"1. "his" d('!o;'\3S pr.itic,1s C'~lão C'scrit:u; rm tírnbc,


li11~·ua mnilo ç;c•1r1clhanl(' ;Í l'tiópic·n. f:dacl:i. com ~cus
tlia l~lo~. 110 E-..~ilo e <'nl !!'r:rndc pn rlc <la cóst:l ílfriennn.
O J;\'ro f/th • :is t'<.111h>111 p:ts.•rn de 11111 o outro cq11cJi,
tJth; o ~11a1·da 1'. p or 111t'1t"IC'. é !n111smititlo ao succssôr,
lltl''il!l<1 1 lW o llflo enkntla.
E' ut,-.c lin ,, qu,• t•slão o-. e11!.irn111tcntos dn Oyboni,
por clll ih· 11,ula 110·.; n th.'11 11 ,'lP.I~!") tlc tci·111os nm cm
mãos: - u1n il ll~lrc ,lc Lúi.m'-. - ( poio; na Dnhi;t hn. dêlcs
fukrnd o o ,w;:ô, li n :;-un tlr 11ascimcnto, o io::lcz, lin g'UR
cio ,-01111n istaJ01·, e o nral..>o..•. lin:.::ua havida l'omo rcliG"iOS:l,
como o la1·i m l'oi rm :il;:mn tempo J)il l'a o C'Omercio tlo;;
Pacli·c,. cn ll'e },i), - o leu i11 tci rinl10. p1·onuw.:inutlo
qu,1.0,:r lud o ~uturalmc.'lllt', mas estrt1i\':iutlO·S~ de trnclu-
..::i1·, pc,1· Sl'l'C'III r(yrus ocúll11s. e li1ni1:imlo,sc n rnostrnl'
as 11:tnis \ 1•1·111rlha:-:. corno l'clati,·a-" ;í pal'tc do s,m~ne e
11ouloc. llt'ima t· .ibai:o:o d e si11:"li1, (co111-n:11tll'..;) r1nc clnvam
os sous das \'O:,!H i:-; que o :1lía\Jéto 11i"w •~·m . .- a dizer que,
llO!i ,·c rlJos, ha\'ia UJ)L'11:1s clois tcmpo·1• o Jlíl')~.'llln, corres-
pondeu te :is c,msas. t' o fo\ 111·0, con·cspolltlt'utc aos
cfoitos elos sani l'icim, - cmborn qnc isto ~l!jn pc~ulill.r
111> ,m1bc.

·~- .\1 . Jr, , .. ...... ~ .


160 S0Ii7.A C AR:1-:E IHO

-Tú- <'SlnYnmos, a {'S!.<' tempo, nmilü nlcm do que o


lah·ci cq11cji, ou sn(·1•rdót c supremo fi o culto gê~c-
ionibauo na Bnhia, pncksse sup í,r.

Sacrificio, obl,u::i.o on ofc1·c11d a ao.) po deres supe-


r iores de 11 111 :1 pl:m ta 01~ {lP. ~tms pa rlei;, tl c nm macha do
de pcclru. policla, eh' um animal, gc r:i.l mr.11 t!! Lol, novil11.'.l,
co.rnciro, O\'êl11a, U,ídc, c:i brito, g;ílo, po1:1ho, coelho, &.,
que se j ni:;t ifica:
a.) - como confissão ou cxp i;11;iío (lo peca do, isto
é, p:tri'.l. o ofcrt:mtc lin:!l··SC' cios males c,u minor;1 r o~
efe it os elos r.asli~os por uma m/o w:'1 111w 11011,·c~,;c
co metido, on de um cm·nllamcnto, on ele 11n1 ''fcit i~ o"
qnc outrem. lhe botou, 01, mc1.-.mo de uma "cnrg:a." que,
por mol póstn, ca iu so:n·c si;
b) - p.irn o okrtnnlc nbll'r o '! 'lC clcscj:1, de bo1u
ou de m[m para o pri)ximo , c·o11t a11clo qnc lhe ag r,·Hlc;
e) - cm i1çiío de :;1·;u; :1s por 11m favor oh titlci, por
um "mi la~rc" ou po1· um.i soh, ~i"to que, de a lgum motlo,
snm·izou cm mn ilo ou 11/i;t, te r mo ao ~ofri rnenlo, mcs·
mo que es te seja a Tuo rt c da. pcssê:i mais anrnda ;
d ) - como obrig:i ç.:i.o o n meio de não dci.~m· que se
altere ucm se in1crron:pa essa •1~r,u;; L·•. - comprorn :sso
c~t ipul a llo a ntc riorml' ntc. C'O m on ~<?l!l a. obtcn<;ão do
fa\· or;
e ) - como tcstc11nn1ho coletivo ele pezar, lal como
no 1.:aso de Lllun pc'·s1 1 1l c nma s6c;1, ,lc urna gucn.:1, de
1•

mnn c:1ln mid adc pulJ!ica cx i!iténte ou iminente, on de


u lcg-r ia 0 11 juhilr, pc l,1 1·ca l is:1(;ão de :11u llc 11cfido (JUC se
rcrli~a no me:io, ot1 pcJ,t ecldJraçào de uma fc ~ta obrit:a·
toda do cnttr> ;
Os M11os A 1-·B1c.\;-,;c:!-:- :--o Bn,,s1L l 61

f) - cOIUQ ofercn cl n tlm <inc :l tmgcm os pos t os


nrni;:; o.llos un<. camlom ulé.~1 ou mc>s mo na socíc<.l a<le.

A cxp inr;f1n <lo pecad o e as mani fe:sto.çõcs de j 11bilo


qua se <;C1111)rc JW<lcnt s:mguc : - o sncrificio é um pacto
lplc se t'a % com o 07ixú, ao qun l se ofe rece um :n:lmal
da ~n:i prcd llcc;:i.o, da côr on <lo t.tm a nhQ ou sexo que
11
agrnclc". E , jlJra qnc uüo se romp:1 esse p.1 cto, de-
pois de obt i,lo o fn\'or , ou st1rp r cewl i<lo por êle, o
<:re nte p otlc fo Y.,:r no\"a "clatlh·a" ou 11ma noYa obla~i"ir).
E umi~ Ya/ io!,() é o p:-ict o si e snc r ifiC'atio1· é o pi·o-
prio oía '.:rn !c, ot1 ~i, depois d'ê!e, é o m:1is Yeilto dn
nssisl c> 11c:ia :iJ'rn-nc;;r a prese nte, po is este, represe ntando
o fiJh o rn:iis ycJ Jio tl,1 "familia", é o símb olo trauzito1· io
1lo I'.ii d ani co.
O 111).!":u· 1' a horn Yil"riam com o rmimnl e 1:0111 o :Lto
·1uc se cc)d 1•·; 1: - o 1;cgi cio cl1 ~0, o alt:u· ou JJC!li1 o so'o
1\n fllJi ll'lo de , JH: y( .1t rnz. cl n porta da n'ia , o tcnci1·0
do oit:io. o tNl'ciro elo ca11domblé., o:Hle seja, ú c:l .'.l 1·id::ide
ou 110 CM:nr o, pcln nrndugrn cl:i, an tes do só! u::isccr,
dm·:m lc .'.l 1n.1nl1 ii. ao meio (lia, á. tri r ele, depois elo s61
post o, fr mei a noi1c·.
Pod e SC' r ele 1nuitos :rninwis si o o,·ixá ou os orixás
''.::ousul!:ulo.s" assim cxi:.::C'm <l CJ11Cnt um on algm1s fi-
.1.ci-am o " bc nC'ficio~', ou :-;i .1 pcssôa desej a ah:,1nç :i r
al ~uma c·oisa ·que cfo tnl fez proméss;r, ou a iml.1 si,
em r id:1. :ilg-nem " dci.....;ou co1,1 r:ttii:i' se cclcbl'nssc sua
;.:-ratidi"io a um 011 ,1 al;!UJL<; <lesses "sant os", - nws
srrilo 11 mit o!'- e dif(' rcntcs nos di,1s de ,1niYcrsnrio do
p:i i c,n 1la mã,, de 1en·ciro on ele romc mom<;ão a ;tlg-um
drus aír-o- ri cgro .
..:\par1• JL tcmc 11 tc cssn pJ·a tic:i <;C just ifica na akgria
que d11,·cm ler o, towp ouci:t e11 el os ca11d.omblés ao ••-
~o t · z1. C A. n;,,;r:11t(\

sistircru o dcl'l"nmc cln .c;an::,:uc tfo nt timíli~ co1tc:;;1:.;ra<lw,.:


uos seus ori:r.lÍ.-: prolcto1·c~. uw~ {, 1·calmt:!nlc J)Orquc o
orix(t frstt'j:ulo II ra~ sclll\ll'•? 1p1rs.t ão ·• de p roporcionur
toda:-; ;is ::i lc,!! l'i a:,; au~ ol1t rns cM11p:111lt1•iru-;, lodos s1··
clcnl os de ~.111g-ue.

A p ,1rc~n tia côr "i nspi ra" os poderes im·oc<lllos ú


r~nlisnção, L'H ;'1 mal\ 11 tmçí10, ou no cstrcít:rn tcnto do
pac1o.
l1ar;1 at.r:i ii· ott 1!orni Ha r nm homem, s i o animal
cscolhjdo foi tm1 ::;,í lo, o c:lii1111Jrilv pl:dc: - um tocl o
prêto, Ull\ vcr rn l:l\10 ou c:t hüdo e \1111 tud o bl':tHCO. Si
se trnta de mui hl:1·, g1tlinlws cu1 pombas das 1ües111:1s
eôres. Si p .1 rn n i'ast nl'. n ot'til'lll é invc1· ti1la. 8:i11 as
trrs grnt.laçües llC'é(')..<;111·i,:s :'t rr:!lisnçiiu elo pacto 1lcsc-
jndo que tambc m :q lin·1•,·r111 <·m ;ilg-u mas )leças elo 1111'-SO
l•\ilk -lur c. Ü p1·c1t1 l'L'Ill' C1't!tlla O t.'~ t (H CL' ill't' ll !O; n Y<:lº·
tm:Jlto ou cal.Jlll'i o, n lembl'a 1u;a q11c -;u hsistc l' lll rn uito
ou l'lH pouco; C' o bi·,11 11•0 a :itral:ilo, :-.l•j;1 11 0 p1· e-;c11te,
que 0 l11wi tlo n11110 p.t.'i!:.atlo. :-.ej:t llo l' ntm ·c.
Para se li nar uni a,snssiuo, o ~acriricio ;-. ,l<' 11 111
cat·nr iro mo,is :iho e 1ilc1 is n•lhn pn~~inol, - Cl!Jl, ,i,
ca1·neiro. o velho, simb o! o do P.1i. E , para custi:;a -lo,
snc:rifica-se, e1u w:1. do 1olcm d e uutr,t gr1·,1ç.io, um <le
seus filhos ou llc~cc11(lc1tte~. q1H' fi~nr,1 o rnaL1do1·, -
o eahl'i to, ol11bê. t11mbcm 11a li11:;ua do 11,1g-Us. O infeliz,
si as jusli~;is o ~oh.i rem, se l':'1 11111 etcruo cdi, - étln.111-
gncj o.
A iu tensi<latlc e a 1·apidcz dos l'Csult,1<lu:, <lccon·cm
cl,1 idnde e ela frt lt ,1 ilc m,111clws no t)ê lo ou na plumo-
gcm d o unima !. Daí, :,i Ulll bi,:h iu ho tem "marcas"
(mae ulns) , ou .s i o ofert;; u k não o encon tra tal lluo.1 11
ori.cú " i:os tn " e Pstc o ,11.:eit:1 '' pur 4lcl a•ndêsn", - o
n~ :'1.lnoc:. .-\i"RIC" ,\:-:oc:. so B1'A~rr. 16::J

i.;wrifo·io :ilrnú:i :i1wnns o cfr i~o rln "c·ar~m" por um


fC'mpo n;1o mnito 1011_:!o. q u e <leYI'? i::('r intenornp ido por
um ''! r:ihalho" eomplcto.

;;\t•m srmrr(' o s;JC·1· iiicio pl·,lc um bni. 11111 bódc,


um rarnciro, m:is. ;ís , ·r1.c·s. nm g:f1 lo, C'u,io i:::111::r11C' .1incla
1p1cntc n friti1·ri 1·0 hc bcr i<-n r s.nhonin. r ('~t1 11do-o coru
!1·n~os llr mr"11li11bn (misf11r:1 <1c rach.il"n r> mel 1lc ahê-
lhas). li!Jru:ão <pir u<lcspc r t:i e nlégrn'; o. orix,í :1 qne
!'>C' f:1:1. a oft~rC'11cl:1.
X1111f'.1. pnrcm. <;r cxi::tC" lnn1o f'o rno n:t!': ,:pcicm; de
,·:1\:1mi<lnrlr. - fome. pé!.t(' on e,1C!r r:i . - on m('~mo
:11nr:1r;,;1 <lc rp wlr1nrr delas.
n 4 filC'Jn t. o O!J7,ú. n e,wn~iro. S:i.rrifif':im .i::e :ilg,rns
a pl':1:1.n-: {'UJ't nc.. no mn:dm o <l e u mn srmnu:1. ~cn clo <)U e
1h·(:<1<· l1;1 1m1ilo 11ão os in<-i n{'l'nm. mns o "rntrrra m".
Xn m,11· . nndr 1·c i11 n :"I nbtrru1nnci:i. - s i i· fom <>. Em
,./,qs p1·of11n.dn<:. u,J(' ornl,• o fêdor <la cnrni~:1· 1 n:ío
('~ale. - si /· pc.<.:;tr. }\o abandono. onde o sol c>spanqn<'.
p:tl':'l q ua a r:'lrnf'? 1,í~r, se corrump:1 r os urHhús rapido
n r>ons.11m.1 m, - s.i 6 guerra.
D nrnntr os lí'mpo!. sin i..tro~ e in:?lórios ric C:nm-
clo:~. os snerificios nmllipJica,·nm-sc ('111 todos os ler-
rciros : - lt:win n fome qu e \'inh:1 b:ití<la pela. sêea
(lo,; scrtGcs, a peste <ln v:i.riol:l que \'illh::> t ambam com
tis r clirnntcs e os ::.old:1rlos. e n li'lta fr nairicla que amcn -
1:n\'n. pelo rccrntamc nt o, lc,·n r ('IS homens ,·n lidos dos
Nr:1dOmU l,!s pn1·:1 ns bal;1s elos jagurn;o~ de Ant onio
Com,clhcir o.
Por c~sc lcmro J,1 ia desapn rcccn<lo o nso qne
Mtbsl itni1·n a inc iu cr:t (.:~o completa elos nnim:tis: -- o
da torra.gcm a fogo tento, rias entranhas, fonte de to- 1(
164

dos o::; m nlcs c1e que a U mnanid,ak é ,·i1im:i·•. com n


sccn~C'm, cio sól, dos "mió~os a :Tnncn<los i1ttc.i rinlios "
como um hrnclo ,í conscicm:i:1: rlos 01·ixiís.
O sar:,:::uc e o "scpultn1m• 11 to ·• 11:ío l>ristn,·,1m rm
tais oc:ic.iõc" (1{' c :1Jamitfa d c pu bl il'.J .
E rnm ncccs~a r i;.1s,
- <: foram só ns que fita r am hoje c111 t1 ia, - ofcrcn-
cl:i:, íl1Lxilia1·cs ou co mnus q ue " ,1molcl'iiun" o "1foscnso
cl! fo n·u.iado" <lc antros ori.n ís c1uc Hiio rog-av.im no que
t nnt os mn les p roduzia m ';dé:::sc um l>astn'' 11a sua ira
incou ti lla : - abru·;'t'i, :H·tu/1~, ncaragé.'\ e ounns " co mi-
cl.ls", mc lacJi11 1!;1., moc1 li11h;1<; dr! clí';r. reis e dr ,·in1r.m ,
bn zios, or obô-.;, ohís, t rn11 ci nl1Hs ilc c:ibêlos, <:Ônclos de
fozc11cl,'ls 1lc loclo o.'I 1wcço.<.:. flo L'cs. &., - nulo sc01
fa l t a r a p nrtc 1l c E xú , o ,lialrn. st' m o <1 n c, "êlc 11:io se
ilist't:ti ml o. nalb ~e consc.q11c".

s~,. mnit o 1)1'.'1''-C';; ui,l o pcl:- 11ofi11:1 , ntu,i!lo po r um


cspirilo q1w. lqnc1·, ato1·ntc11 ta1lo pc1:t nwnia <lo snic· dio,
,·ulp; 1<lo (lc 1:m (·1·i11Í(', rcspü 11~ 1,·f.! I por u1n clc.,;f lno m:\u,
c x i::?c o s:icrifie io ele n m cp1: 11lrnp c(lr., - hoí, nm·ilho
01t n 1rn ci1·0, cotJformc us pOS."iC!-: e o ~ 1·nu 1lc r·u l p a <lo
in fe l iz.
E ' o p1·oprio oi'c1·ta 1d ~ que o i•or ,luz C't,11:0 s i fosse
a ~i propr io. t- mb01·a ou t ra pc~st1n o a nxi!ic•. .A põe.
l he n mão clir,d ln 11a c~licça c 1 l'I!\ rccoll 1in1c u to, 1rnns·
fci·e-ihe a. cmlp,1 011 o destino a ser expiado pelo s a ngue.
A mo rte ,1~,·c st: r imeclia t:1 pa1·.1 ,1uc 1,iio s(• dil:ll e por
m u ito o !-ofdmcnto. L a,·,itfas .is " c:;n·cr un s", o con ro é
sc p:1r a<lo e ofcrc>ciclo .10 of ici ia111c. A c,tr n c, cliYicl itla ;Ís
pr:.s.<: = ;1 c; 1 é po~!;:t sobr e uwa toa lha pal'a :is orn~ÕC!S e os
exorc i111os e, 1c u 11 it.l;is ;1!- p a rle!., (! 11,1j11sta,fa 11 d t 11tro
tlu m caixão, rw tntlo i~ 11:i\ ;111,;,; que se for.cm parn tlc·
f w 1tos, lj UC ~ , nl! :1s hor .is da 1~oitc 1 le va.elo a.o " meio"
ÜS ).liTO<.i. AF'RI C~ XOS XO IlRASIL 1 65

do m.ír , ou :is ::iguas doces, m ort::is ou correntes, ou 6.


cóYas nos écmi~hios ou 110s mato~, ou ús encruz ilha -
das dos caminhos ou da!> n 1:1s 1 ou ils esqu inas dos jar-
dins e log- r ndouros.
O Mfrctl or "morre" simbolic:m1cntc para. viver outra
Yida na mesma carne e no mesmo cc1·cbro, no mesmo
011 cm 'lntro l;H· on cm out ra tcrr.1. mas a to.1111 :L que
fiMu 11 0 a lrr:. : tlo p1.·gi ~uanb o ~.rnguc da Yitima ut'!
qur. ..i "rcnovn f::io ' 1 se cfct i,·c e 11m nQ,·o pncto se csto.-
bcll'1::1 <..·om u w íioi; <>rixrís mniorC?S.
~\s ,·irc:is. :i-. bl'7.crra~ e :io.; r,\ êlh:1~ !,;ão pros<:r itas cm
tais C'a sos : - "os maclii nhos te:m mais força". - Os
hó<lc:=. . a s c::1· n ;1s e os cah r ilos, rio u:cs1110 modo: - "sii.o
in im ig'os. Hiío rcpt·cscutam o ofer ta n te''.

Si 11m c.1!-n l .c.epar;"tclo YCIII a se junt :1.1-. .,;i um fil ho


tlc:-.~ai-1·,ulo voH :i ú ('..1S:t palern:i . ,;; j u mn Ya liosa :tmisacle
qn c :-;e pc n lcu lorna.s c de u o,·o util. - ou ~i r1nalquer
,lc!-!iíHi <:oi:-.as !iC dcscj a 1 - corno tambcni a:; pázes cn-
t1·P. os namorado,;, entre flC'-SO<IS llcs:winll,is, - cut rc
f:1111il i:is 'J\lC' llantC's ~e c:-t reitai-:tm fra lcruahucn te, - o
~;1..i.-iíie: ;~ ,': 11am har m on izar o ofc1·tu ntc como o orixrí,
fortnlcl:c1· os Yiu cn los de 11111 pacto cut1io ou agol':1 fe ito,
e pc<lir ~raç,:~ 11ccc.;:snri;1s p;1n, ~1:io c~q1lccc r o "bcnc:-
ficio" e~pc rado ou rc,1\isnd o. ·
e oi o u Yáca 1 m :is gcr,1hucn ~C' 110, ilho ou Yitt!lil,
carnci1·0 on on:!ll w. - e jam:iis bódc ou cabra que
C.',;})all l.a:n a fclicicfo<lc, n. rn e o .i mUr, - sito os aui- ·
D1ai.,; p re feridos. O rttto, o cor.1c;Jo e o figado tlos bo-
Yi11os sã o ntir,,cl('I~ ao 111.,r on (1s :1g11:is co r rentes p.:ira
que .l.'i Jc,·em e c:011s1 1m:irn. Si de O\' inos t:1mbcin, c:.:-
ccto o " c:':boº' que .!,C queim a clur:llltc a ccrcmonia do
vóto ou "pt·oméssaº co1uo sí fora inl.cuso. .As p ás e as
16íi So t:,~.\ c,,~S. l ~ IHCI

maçãs do peiio c.1bc-111 ('Ili ril?'or ao ofic iuu t·c, P :1i !õ;im-
lrnli co dos prl:'scntcs. ·1·l~pr r!-Ct1 1ant<' <l n rn·ixâ q11:rn clo
não hn ausc11\C's1 011 qll t\ sem pc r<l t•:· <'""ª qu afül;!1lc ,
11
~ubstiluc o bC' n cfi c: aclo '' que n:io cstin r presente .
.A p:i rtc nt~,:t•ss;i riu ao r:-:ito ck si:.c ~tllT i ficio rc-nliza
o intcrcssar1o uo r~cch r r n~ ''pri::is" pnra le \·.i-lm; .10 alto,
"cm p romési:.:1·• ou "r11~ :l.<;5o de µ i·.i ças". ;\s p~ll'l·cs
que ,·ão se r ·'<>nterr:i<1.is " , as qnc oferece ao 7,c.yi-yrrn
e ns rcs'.:111tcs lhe \'t' lll (J:5 mãos. nrs!'.-a rnc~aun m·c.lt-m.
cm pOl'ções. d entr o c}c g-u mi! l.is. cl c- i-:: 1..;1: ns de h.irrn, oi;
de toal'. 1.1!-. Hccchc1 Hlo-n s, c-hctlec-.r. :1 111imic·:i dos ass;s-
trHt cs, que cnto.1m canticos g nt.11rn is: - J).:11·.1 111n lado,
pn ra. o outro, uma , dun s, t i·ê~ e mni <. H7.t's , parn lm iXo.
cm !:iinnl ifo ob L •clic nt i,1 r. ln11:1ihl:1c h•. e. por l' irn, Jlill':\
o alto, corno si as ofc i·cc(•ssc .1 nm \H1tlcr :-.11p 1·cmo. H
C!;Se ":mtlc r ~' é n m p:ti 011 11nm 111rí r de s nn to qn0;~ }('.
\';Jlllall<ln os br;1~os. to m:1 o prc.~cnl<· (' ;1brc :i 1'c:;ib:::i
<loi:. peito!-.· · a c,m ta r. t'IH \'07. 1·oni:.1 , prnmci l'IHl o ou,·i1·1
si fô1· mr rcci<lo o <lC'sc.~u, ou ,,,i.•Ta dccc ni!o. si o " bem"!·
ficio" j í1 i:;c re.i!isou.
Si cm nçiío à~ ~ rn <::.n. s, :1 (est a prossc:;11c ":1.nn.i:i<.l:i".
Co1nc -sc a ear11c 11:órl:t ri t11almc11 tc e m~i:; onfrac;, 111:ttt·
jure.,:; a fro-nc0 1·Cl.;; r '·o qnc ho1wcr'" , - t u tlo J'L' fn:;údo
ou cosid o cm nzcile (1". ti.cudê. S i po l' on l ro q1rnl·
que r tnoli \'O , il. fo.-;: ,1 scd intcrrom 11i d,1 .a lé o rlin se-
:?n iulc, pois os tn\ :._r. rn rHfos ori.nis , OIJ at al{i, .Xan:;ô e
Ifã, 11 já couridridm, 11 , ta l\'c;: 11iio possa111 "se co mporc·
c:c1·'' e, nrst c caso, d evem "ter lc1upo" 1m1·a cstolhcrc m
seus representantes.

A lépra e ontras ir, olcslins qnc s e mnnHcst nm i:.:1


p éle ~;'io li.n·id:l!i como nrinnt.las ,le N11pns e pé,lcrn C'X-
piu. çõcs pelo S<lll:;uc d e um :rnimal e oferenda de ou-
I ro, :nl'hns ,,i11<l r11prrl cs m;i~ ;J<' es.pN:il'.~ rlifcr<'n tes. .
o boi pnra :i nvw1 c <' o f':inwi r o p:a·n a \"irb , nn ,·ice·
YClºS:l.

Os l'hifrcs ..,;;ín p o.-:lns 110 ,'1 ltnr do Jlr!Ji e sete Y C7.es


se réga :i to:i l ha el o nl'frr<i c·om o :.:m,!!'nc rJa ,·it im a. A!-.
pr~ns rnort:is ~;in a1ir;id,1s. :io<.; r io!- r 1"i:1cl1,,s. nu mrsmo
no mar. E. t'Jll 'i i 11 i1 l clf\ arrt? pr ml i1nC' 11 lo. ,pu•i nrnm-se
~HS<:a.c;, 1·c-s·1n,1.; 1• folh:1s. du•i 1·t\t:,.1i..

O <·:n·nc· iro (J tl o hu i 1h• ,Yopa1uJ11 1111 Om11l1í. 1tcnsa


cb ,·al'iola e d ont-ras m1 1!l'1- l i,t'-: ' !lH' , ,, 111 i1 c-pi dérrne.i
11101'\'C de YC} ho.

Jl n <'i'ISOS ('lll l) ll<' o ,111 inrnl C'Srol\1i <lo prlo nri:r á QU


11 êlc (li.:clic:u.b 11ão 1: ~i'IHifi l'ntlo: - "~\ ~sú!,:tc'' ,1pcu ns..
- C!·:J1<'<· in 1 111c11 tc si si rn boJi!,:<t u m ,1nsrJltr, ou mesmo
o prr•rn lt.:. - si ;dµ-t1c m 11('C(·s,;i la d e lihri-11:i(l<' ~(·nt n
rnoi-lc 1lc out 1·0m. 1~ t•n:,.:nlam-.110 "no llllll1tlo", depois
ele 10.,·,1-lo " pnra tlC' 011,)C' nrio po!-!.a ,·011.11·''.

Cra(Jr nla11r111, i~lo é, t1·n1.cr 11mu pcssô,1 r.!'! 01-rcn.


1:ula ,i Yon t:1(lc ele 11utrC'm. r"H mcsm n impos~ibi Jitn -fa
dr. nii· os cn o~ e or-: del itos tll'Ssc ou t rem, (, rosc r.rJ1r 0.1;
olhos, cc,-;c:1<l o os ol hos de UJ ll snpo.

Troc11r ns cabeças é troem· os llc1-tiuos e tonto ,õu.c


pccl ir snrri f ic ios cn1c11fos c.-0 ~.1 () i nnttcntos, isto ~- tlc
:111 i11rn i.'i tomo ,·cgcra i~. ~ iio é n ofér:a da 1>roprin rn:ts
; i póssc d,, Yi d ri de ont rcm cm beneficio da suo, cru
1•11,ia c:;i~n se pí-1lc r-:;rn ~nc p ;1 r ;i "<i p rc,-s,n· ;1 \·c,1li~<1 ~ão
cl:1 n101·1e·•, wula ~e PC'l1l r ndo ro1ncr, mas eutcrr:n. Com
i!-so. o rr11 c Í(•1. o s11<::·iíit·io Yi\·c a sna \'id:1 e nin is "o
rest o <la ,·ida do outro". (O feitict>:i ro .foz, qua11do
!GIi sou .z J. e J,. u~ 1: 1 !t u

11
pôde, o milag-rc": - ent ram cm jô;ro os toxie:os cm
Uóscs pcquenns, e cm m:iíorcs si o conclcn,H1o gosta de
molhe b('m "arclilôso ·1 de pimen tas ma1a:;ul!tas·). Não
é tnmbcm a consob~ão <lv seu prnprio clcst ino, mas :i
pcr111n tn com o de oi.1!rcrn ju'ga do mai.<; fc)i;:, - cm
cu jo caso o .sacrifi cio é incrumcn to . O Ycgctal J'eprc-
scnt.1 o invt-jntlo. Dc<.·cpam-1 ~0. dinda ;1ss in1, sobmm-
lhc as raizcs e po dcr[1 vi\·c r, mns os g;1lhos, <1m:: repre-
sentam a sór tc, não 1hr. volb.rf10 mais. Cuh<'m a rp,cm
os possuir. Enxertados on pl n11tatlos, .:1ua11 io mais cêclo
,·ingn:rcm, mJ. iS r:1pida a fc lic i1t1tlc c:·1c~.1 ao scn <.1 01111.

11f1J11dar para us Camln'Uas é malar. ( O.,; cmnbú-


t os C'rn.m 11m fl""º :111iio que l,abi laYa as !-iélvas do Congo,
cujas rnnlllcrcs se dlnrtiam cm esfolar ,·iros os inim(.
gos ,·cnr.ic1v~ ). F,' com lll1io qu e se foz o sar.ri ricio.
ódio como de rnórtc, cm ciue tmlos os gr;mclcs e no\·i~ os
clos ca11dumblés se crnpc11h nm figu ra.nclo a avitlcz do <l:1r
fim ao corpo que se nccel-sit,'l afastar elo seio dos vivos.
A pr iruclra vitima é um galo, barb,1rnmcntc c.,q11..:rlc·
ja<lo. A imccliata, nm ca bril'o. A ultinw, um hó Ue .
.Apeza r de tuclo, isso apcn~s "molést.r:i", 11ão mnl:i.
V em ·a ~.ilinh a toda preta , flllan<lo 11ão pode s.cr nrul.ui.
enchem-na <ln pipóc:Js, de fa rófa ele nz<'itc <lc clcudê e
de vicl ro rnoido, cnYohem-na mim tr(1 po sújo apanlm.c1o
n1.1m monluro, ú gu iza cJc mort;i ll:a, e atiram.na. nu ~n-
crnz ilha~a sem o·lhal· parn tr11z. Dcpoi~, confonuc o
sei..o da pcssôa, ,1 bom:<;i'l. ou o l:011cco, de pano d:1 côr-
clo conclcn.a clo, que ~e fTi Ya <lc alfiní! ll'S e se l1ó1;t nu ma
có,·a de "clefun4..o frcs eo", ou nw\tno cm 11ma Y:l$. ia .'-i o
condutor ela Hcnrniça 11 não pode fazer o t rabulh o cfü·ci-
ti nllo.
Os )I1Tofi. Arn icA~ Q!:. xo Bn,\SIL 16'.>

Bota r Exú ,w camillh('I é a tra palhar a vi<la <lc


outrem. O cnrnnguejo, cdé, entra no " d('spncho " ou
e1,ú p,1 r,1, qua 1ulo se \"ir sôllo ll:'l cn t1· uzil hadn, ,1U<lz.r <le
fr en te e de. cósl.:i:.;, para <1cante e p ara traz, sem Gabcr
onde se mêta.

Bolur Ex 1i 110 cabera é faze r enlouquecer. O d iabo,


cm tais ca~os, 11:io c:tig:c sangue, mas s\1p licio. A calan-
ga, lag-n.rtixa ctn nn1lm11<lo, cnt1·n cm ccn:\. :\Ietcm-na
numa ~aió la de nlitll;a.l:i bem miwla.!j on 11 uin cesto bem
cc rraU.u e f.'lpa 1lo, p:11-.1 1pie se <kscspen.• lc11 t~11tdo sai r,
r. u1irnm-11a ú 11;:n.1. {~a Ahi,:a lia ..1l::1unas cspccics
de l:1;.:-:1 r tix:is :rnfíhin.s). .\ssim, p1·i\'<Uln tlc: \'ol tnr á
Ü! l'l'.J, si inbulisn íl. pl'irn çi"t0 dos sr. utillos. O "despacho"
u;iu l'SI :·1 complt'to i,;('m o 011 1ro elo c:nrnngu~jo. Enl ou-
11uc~cr e pcramhular sem 1101.: ão tlc pouso. nclH de horu ,
11~m rlc> c.l:i1 .i1lo (nú ou \'Cs lido), cxpusto ;,Í c:lmcót.a e .Í$1
JH:rlrn d :is dM vi 11!!"a<lorcs in co11cie11 t1•s .

.líder r, ,líJd(} é <:n r rc~a1· a mão no " malefício",


;1_!:indo com O(lio e ('l'Ucl dn<lc na mat mic;a dos an imais.
E' cs lripn-los vi\'Os on corl:i r -l hcs os mrmbroc; antes de
sa u:;rn-lo,;, E' o ,lcscjo elo ofort;m tc ele cncoutl·n r , pelo
paclo c>slahcl ·!Ci<lo co m o orir1í ou com Exú, quem o
l'rali~c rom inah-111l c1. e sn pc riori tl:iclc <le forçns, ou senão
pc,r um nciclcutc qnr1h1 uc1·, cstr;wi:tnlamcnto 1 csrnagn-
mcnto 011 coisa scmclhaulc qu e um "cspirito'' promôva,
in(.·) u.:; i \'C mesmo o ~uieidjo.

E m todr> e qmilqnc1· t ilso, mcsrno i10 el e bc uc>ficio;


a p arle de E :,;:ú 011 dr, <l inho trm que se r cln<la. Nada
se faz ~cm N~ se 1fo;trn ir ou intc1·,·i r : - pi ;1 ócJs 1 far o-
fi:1-;, .1!g:um e.l inheiro, u mn coxinha tlc galinha fri ta t·m
m:<!itc , um a bn rú.c;; inho hrm c;1rrc:;:ulo ele pcjc r ccum ,
olobôs, &.
no Rot:zA C An ~·F: r r.n

Os Mcl'i fi cios dos ;i nim:i i!-. uos ,·n11clomblé.t, ma-


f'llmlm~ r cas;1$'.: dn fciLi cc i1·os s i"w q11;1sc
{'I,:;; mesmos dos
\('mpcs pri mil"i,·os. mas ni n da ,1 % irn vi('1·:11n co m a Rl'l i-
giiio )fo!-ai ca .i t t.! os tcn:poi,; do CJ1 risto, embora os pro-
fr tas o~ conclenns.,:;cm.
() pm pri o ,l <':'!ll!'i ofc-J"í'(·l·th"<' cm ~:-icri fi r. io r n mi:;sa
,-; \1111 sac r ificio, como o hntis1no. n r! rr111H·is:io. a <'O ·
nmul1ão (' :i Cll <'OIHC l! d::<;fio de clC'l'n utos s:i1, 1.nnhf' lll ,; a .
eri fic:oi-.
O ince11so (> ,, simholo d(I 1;.'l <'rifido (l('~(lr. o.<; p ri-
mr>i L'O~ dias da. Jl11m.1 nith1 clc qn c n Ch ristia ni!-mo con-
~idéro.: - Ac15o e EYa ,·('stcrn-sr ele fH~ks: C.i im mat.1
Abél; a. A i·ão e se us dcscl"'ndc11tC's cohelll o ofc'rc<-i-
mento dos :-ncrifid11<;; :)e11 s faz mn p:H'.IO C'Olll Noé e
<le.pois outro com I w,1rl no Sirn1i.
:Ko l;,cti<·hi.c:. mo :i fro -ncg-ro .ii11<l:l se ~nconlr.i al~ nma
C'o if:il ,l r <mmm11 , ,,m ri (:.':11 holi<·i-;mo que m ontou n tor-
f nr:1 r. os f1ír11 0<: 11:i J 111piisi1:;"in. ma,; ,! j us tnmcn tt' a
J:;i,cjn a 111ais cm1w11 h;Hln CM rl :11· ('ah0 clns 111ar.11mba.~
e dos r.rrndQmbl/.~ ..

!\o Bi·;1:-.il, nem-u m li'olk-!orist;1 s1• pn(l e1·:'1 isol;;ir dsi


,·ida. <l os r.ost n mcs, dn r clig-iã o e !los lwhito~ <lc sc\l'i
nl!gl·os, fosse m os vindos cl ;1 .A Jr ica . :--c,lam os nasc'. id('ls
nqu i, mo t i,·o porc1u1•, ,1 lil uln de i11fn rrn,1i:;fi o, tlcix:1•110:-
dctulllcs sobre os ¾íl1 Tifi ci os elos lut 1·n~. pois lod o mundo
sabe que :i ntcs (lc :i pa rc:ccrc111 uus 110,·c:l.i ri ns, l" ima rio,
e Ollt:·us pcç:1.c.. pw;s:1 :·;1111 ,lo.,; nicfo.-1 ~clYll;!Clls ,ios C!lll-
tos primi fiYos, [1s i· h· ilir.n«;Õl•!i, e, 1101· f im , tio <·nnl ncto
co111 11 crnlnçi'"10 inl C'J ,•et1rn l r socbl dos po,·o!..
Evi tamos de d~ta!hn r (• assn uto por esta r por de·
mai ,; e tão b ri lhnntcmc11tr: vi"1o sob fei ções outrns pm·
Nina Rodrigues e Art ur R amos.
Os a 11 imnis 011 [k rsoi:agl'US fo lk- loricos , rcp rcs<:n-
taut cs da cs pcr·iti l11 1mw 1;• 11m, <·omposi<;ões popnlar c~,
oão siio st1 111 P11lc :-;a<:r il'icad<is <:01110 ofri·cnda ou ohl açilO,
mas soii-cn1 011 são <:asti;;,ulos por SP.ll'- p ro p t·io~ erros,
dC'!il 0s. cl'irncs 011 fr:,quczns.
J~s.,es <:ns tiµn<; i:fi o ri" 1ni·s 1110); p1·('~crit os pcl ns rcli-
~iÕC's e soticdacll•;; a11 li~;i<; q 11c os rn.11Hl :wam cxecut:n
imtd ia1 ·: rnc11 lc. ~\ pr~ll'."'.l tl11 puni1:fio. ou d a yjn ~:mç~,
1)11 <l;i cobnr<l i:i.. Oll da ação (lo 111 a ii:: [01·1c :iiml11 ~ a
afilie! tl f) f';1 lml.'.11·io e d;1 Xor,:clistir:a Popu lares.
O n~,nss in nto. ;1 fo;!l lí'Íl'n, o l1·011 rn. a [Orc,1, ,1 .ix-
r ix ia. :i Jl:a s 111,-,rr;1. :1 l"'cr;1Y i1lão. a lb_:!i'l.ir:iin. a J.1pidn-
\<io, , , <'"1Jll :trlP.ia111C'11ln. a nbc1tu1·;1 11,1 s ,,utr,1n ha s. o
rm,~,, ela:-- ,·ê ias. o c1iq10 1·rin1 do tll' st'i l;1s. :i cnbê1:a fõra
du r,cs1:õ1:11, a J,<'nla <IC' h1•11s nu tlc honi'as , - tu do foi
c!i1·C'i!(, rio ho11w 111 f;1sc1·. 110 .'il'll nu ('Ili unrn •• al\1cio. dos
dcu~1•,..;. 1, 11 do · r (' i, on cl n l<•i. direi to qt w. !-ic vcs li i'.se ou
uilo 11:1 justiça fi llC d01 L? <l c\·i,1 1l,•1•111·rc•1-. ff'l i tr;1 11:,.;fcri(l o
1wln i1 11a~i11:11: :io p(11 m J;u· «os p,•1-so11,tgPn~ d e su as "llis-
t11ria, " :lu<; l'i:,!111';, u lc•" ,J c sct l'- ,111ln~. ;!-. l\la J'a\·i lh:t• rl l'
,..uns e::·eu1~(ie.-..

Bri!<ii li o ilt• .\ l:i~;ilhi1l'.'> d i7. :1iit1 t·or1ltL·ec1· 1' cxeu1plo


:11;.:um c!c •1'1" •J fl•itid1is tn ll:c-1n 110 lukho o,;; .,;,N 1s toln1:.
e Sl'llS l ub ,is ·:.
O 't!)bii l'. ":óiltlbolo mt•s1 n·. 1·,1hl'1.;;1 de gCl':'l<,:i'io Ju1
culto ;;ê;;c-ioruh:1110. :\íor, c1Hl11 o sumo ~:iccl' dote ou
C;qu1, ji, l• lc •;assnn1r. 1i JHJ"'I ,·, ,11í· o t'i1111 l tln <'01 1sagr1l-
l,;i10 1lu sulJ.<; li 1nto. 1•a.,s;111do il~si m de /()fL·111-d1111ir:{) ·:1
tab ,í, cnbc111lo-J h(', d 11 ra t1 1 e ~~se 111·riotlo, s 11 b:stituii-. -
"cm 1: icla'', - os 11·í-~ ~-1·:11Jd\'S ori;rú~, cuj os p lu.1 crcs
são hn,·i cl •>i; c111 pr, ,f11 11 do n·c~u lltiiul' nio. co010 pczarf>-
~os tb. IUOl'tt: tlc ~cu /'C'P H '!":>C lll;\ UIC.
172 ~OUZA ('.AR~ l~JR•)

P :ir:i i~c;o , ar,M 1c-m c'u :, s ;wrpc:?-ic·s: - 1•clf10, sim.


bolo dos a11 tcprt$saclos di-..~t1<' o \1ri 111· ipio elo rnnnclo e dos
(lcmws cm 11nc <il l!ll lls <lcl ,•s se 101·iu1rn m, - r. cor ur,iro.
si m bolo di\ in o, <l i\' ind ad c ;ill:. - ( <•01110 110 C hristia-
nismo cm q ue J csns é t h,111:aclo o Canli-iro dr; lh us ),
- :rni~nal !ó:. rLJ;l'~Hlo qur -"C fl' ::; .i1iuwnt o l>O l· cxcclcucin. e
dên, com ~na lii, H Slt·~ ;10 homem. t' , l'OTII ~u:t pé1c,
cobci·tura elo lc lll plo (1,r(Ji ). :ilcm ele! S<'l', em é rn.<; r c-
mótas , n umoétl a " to m que sr p:i::annn os t l'iln1tos, e,
cm t odos o., krnpos, n ofcrcn tl:i pnifcr i,ln pelos dcu~cs.
Aybri t('ln sr ntido in n~r:,;o ele 1-:!l bú , o <lrns do mal ,
o cspi rito <lo 111;1! 1 o dcn11)11io.
)lo\"l'clld o o cq 11r..i i, 11n1 l':trn ci 1·0 crn lc v:ido, - pel o
menos até ]905, qua ndo :1s.'i is1imo:- a nm1.1 <:C'1·c111011 i,t
dessas, - a ,1compa11h:11· o p l'cstito nlé:.{ l' C elo en terro
nté o ecm iterio, onde os ayr,r.11 11 s o s:wr ifi ca,·am r itual-
men te pnrn que o ~:inguc d crr:n nac1o sobre .1 cabe<;~ do
sn\Jst ilut o :hc tr;tnsmitissc 110dc rr" sob l'cn:itur:üs.
Dci:c::an·, o ani111a 1, pd o ;.acrificio fJllí' llic inter-
rompi;~ ..i \'id:1, a ,·irt uclc tl c 1t•r sitlo f ulr111 -f11 l, 1í 1 j i
tra nsfo ridas, a ele Tab1í. aos ~r :uHl cs ori:nís, e ;1 ele /c,/ c,a,
no seu tlcsco nl1ct·iclo s11cessõ r. pa ra se r. comn 1hul iv;1, 11t1c
foi do U O\'O r:q ucji, presente de totl ns os 01·i:crís ;1 11 w1~ílo"
que recebia o seu 110,·o b111ní, p :.il, c~1cfc1 guia, ad\' in ho,
mu go, cummleiro, prof~ta .
E hor.r:s clcpois, t odo in teiro, nu m L'lch o 1,.'randc,
á. fogo '\' ivo, no meio d n tC'rrc il'o, t:os iam-110 l'it unlmcnte,
ist o é. :t:) fcn·or dos samlms. - (e:uttit·o!;, mus ic.1, d:u1•
1;:t.°' e or.ic;õcs 11ropr i;1.s :is sn pl i1·:1°'. :'1 ar::io ele ~rí'l ÇM e á
:tcl\lrD.t;Ü.o). - rlcsclc o pôr do sól alé a mcin noit~ e, do
mcs; no modo, r c~;nalo n :t t·t•p ipc t·om u1 da d inh a e vi-
nho:; fi níls, co 111í :1nH10 1ii1r;1 n t1..~ í'l mnclrn:;,l(fa e :ité ilU·
tcs <lo só! Jtasecl'.
Não ha , pois, dt1 \' Ída qur. o f/ylifi 1 - totcm- tal.11i
do culto f:~gc- iorubnnu . - (4 ncrcmos 110.'i sorvir d11•
11alan,1s de Büsi lio de Jfoga lhilCS cm rclnç ão aos totens.
lab ,í8 dos I3orúros), - 1\~cni tor <le tollo o clan e no
qu a! se t rn usmmlam 7ws{ -111orlcm", p ôde, como o utros
totc115 rcp1·csc1\t.ic1o!'i por ;;i nima is vi\·os, se r cast igado,
s:1.crif ic~Hlo. diY inis.1<lo.

Art nr Ra mos, r() fc ri n<lo-sc ;°1 si~nificn.ção dos festas


110pnl.i t·(•-; de ori:;cm toteroica: cli;;, que "ps icnn:.di tica.
m<.'llt<'. o 1111im.i l- totcm 1: o siml.Jolo <lo Pa i. O pai r,ri.
mit ivo, morto pela lwrfl:l rcl.Jcl<lc, e subs tit uiclo pelo
fil h·J hrnii. 11a fosc tlo nrn t rl,1rcado {ciclo d:is rainha s ),
\'Oita d i\·i ni,;:ulo clcpoi~ do !-.acrificio do fi lho, mns me.
t:!ll!Ol' l'osr·mlo {' !ll ad111a l protetor do r:lün".
E. mosti·,1n do como "os comp:cxos to temic:02 eo
most:·;1111 cm nti\is c,·i<lcncia" 110 anto do Bumba-m eu
llo i, tl iz : - 11 0 nu lo {lo Bumba-m eu .Boi, como umn.
Yol b c1c r eca lcado, e fu nção do ·])rincip io de rq1ctição,
(•X.p r ime n mesma cois a que as fest:i s eicl icas do sacri-
ficif)'".
.Ai 1uln {· .:htm· Ramo~ que ,·nm il umiunr m::iis o a,s.
!ooUllt O : -
- "Scrtl preciso tc-pcti r que ô testamento do boi 6
um rep(1sto totcntico! Rcp:ísto ele ()U c t odos parteci-
patn . Cid a um ,·ui comer um pcdai;o d o pai: -
A rnbfüla
E ' p r,1 nwu c:imnra<la.
Um pé com uma mão
E' p ra seu e::ipilão, etc .
A pós <.'ssn com1111hüo simbolic:i (\'clbo tem8 de to·
elas ª" Tcli::?iõcs l), ~odos s~ redimem. Dcso.parccc o
!'.Clll.inif" n to de culpa. C essn m o luto e a dõr. O Pní
c.~ t{1 rNlitn iclo. E o totem, t od o pod eroso .desce sobre o
~ru 1io, c nYoh-endo-o num 11mploxo de zratidão".
ÜAPJT t JLO vr n
MITOS BRA SILEIROS

P.l S!'- <' TnO!i c m au ali!-.l'. rn;t s o. t il tl lt, d L' si 111 p lc!. l1•m -
br;n u:u. a l;.r nn s Mitos JJra .,;il(iros cnlalogat1os c <li:-;tri-
lmiclo:- lHH' B:.ts ilio clr. )ía:,::ill1i'"ws, 111n dos m:ds brilha n-
tes ec. pi1·itos dt• no5.~a i,!c r :1,;;\P, ,t 11rn·111 m , 1i10: 1\ 11 1i1·n11,1\s
pela l'Ultu r a ' ll1 C cspoula i·m tuclo ft ll t' lhe ~t1i ila }h'nJ.
t'ul g- m·,mtc e pel a ad111i n 1Y~I liu11c ,;ti1ladc 1·i n11 r1 11 c nhónl;1
todos os :l!i-s un to!-.
Srm e~sa r c,· i!-la , 1<1.i cr ili c·~, ou din1in1tl' o
t JllC 1•111 11<
uc êlc tli~:sc: fk,l"ia inc omp l{' ta ;i p r imcil":I p:i r!c ,k,-1t•
,1

lino e tle ,1lg 11m modo s acl' il'i t!H tlos C!il LH}os 1 1\h: ,· i1·iio
ad cnn tc.

Qu.i~e 11 i11:;ucm liga lll ,1is :1 0 L nb i~hOmc ,11 , 1f. :lliilu-


scm- cabc'fa e ;'1 /'ún ·o•.1/i,lr. ('S!)('1: iill111c11tc 11 0 Rl'conca\'o
Bahi;m o. onde lm lautos i11i10s ~ t :11\las " h:c;t o:·ias'' d i-
fer e ntes parn se ouvit· e con t:11· tj\l<' cssl.'."> pn.,:sa r um :!o
t 61 cfa ~ i'ulili rl;1dt.•s fol k-l n1·ip:1:,;, ( ll, 111nt i,·1,s. <lc 150
ba: idos ú lk tão cst:<1sso...; 1l~ i11 t1:ri•si,;1•. sii o st· in pr1" os.
rnt•smos (• a cs trutú ra <la:::. J)t'r::is pas-.o u a SN' parasi-
taria <!t· onlro.. , ,lo 110!.'iO l'i ,!11!-...; irno ,• qu;1M,: dl·:-c..· ú1du•t·i 11o
F almla1·io Pop11 br.
Ta lvez, sem t;iis 1111~d : 1
~p<•t·l·l'bcn·m t! 1J11l'n •nr.lo
rcv i\'Cr e 1·<'a ui ma r rn it o:s :r:.:-<rniY-anh:s 1~ que \·;\o
d ei.ap 11 1·cl:::! lHlo :1 g-a lbp c d,, fan o r l~1w1·tw·in elos ;\l.';1l ô'i .
ul~uns Fo!1,:. Jo r i1,l;1s m<'11 0-. a\·is,u ln:-; :1wh•111, por isso,
a ~ver sempre foúis ho111 r,1,,; , 1111rlu:.-1ff ,11-c.:,1úc ,;11 e JJu1·.;as·
mólc!i nos pc1·sonu:;cus •.ic ontros con t vs, fa yorcccudo
1 ):,; .\ l 1T t''"' .\ 1-·1w·.,:-;o~ :,o 131<.\S IL li5

,1ssi m. 1:orn lais e t ão csd n tx:n lns dccln ~õcs, tt!ses vcrda-
t1,•ir:11111•1 ·1t> f:1b.1s q 111~ S(' apoiam t• l il habi tos inn!lerados
tlc• ·'c,,,colas'' e 1lc .: lll<..''i lrcs" <' cm p cç.is pot· dem ais sus-
peita:-. ,lc trm1sfnnll;u:;iio ~ ml'scln no cllrso da vu l~ari .
sação.

Xó:-, os do ~T(1l' IC'. r im o;; scm1n·(! do.=. que, sem ·, ;irem


p or cs!i<'" mu ndos ciu que ,as trad ic;ii1•-; ,·i ,·crn, m et em-se,
do ;;llo llt· :-:1•11s l:11n:rn• p1 i11h()s, a :11"irmar n 1nc nt\ rn. de
\.•:-: t: r o 111);.;'it) 1"olk-lor c 1i i v :1<1 0 de equi,·alc11c ias, sewc-
1!1a 11 •:••" e i~· w1ltl,1 d 1.:s. 1·01110 .. po1· t:\'.Cntp lo. Caissâra e
f.',ziJ)(íi u , C r,iprí r ,1 I' Ç111· 11 vira. C11.•·111;. im e ./ 11r11pnri,
qn;nulo a ,·c1·datlrJ é q1 e: n'( Fo:k-lorist;1!=" SC'ntprc ti vc1·am
pr,•:..:-11i,::i tl r> 11,; di ...:1i n:.!11 ir 1.: con front:u·1 l"C!:ttu belcce11do-os
,, li111 il.1 111lo os c:ar, 1c•tcri~1·ic.-fl~ l' ns atributos de cada.
11 11 1.

l)o,.: mi 1u~ :rn ,r·ri ndios, o ,1u ,t:;11ci-Pcrcrê 11ss u::niu, -


do pa n ,lt:·!o ~() L :11. K ah""· n...; l imit<'" do Bro!. il com o
l'nr:i~u,1.v, o lf l'll ;.!1!;1,\ 1.~ ;1 .:\ r:.;c11tiu a . - todos os vul-
to~ 1lc honil ;i d<') .Jc· hrc.ic irii!e_. {fo c>spc>rlc1.a, de dc\'oçíio
rcli:.:io!-01. clt• 1'.ll'Jlirl{'i ra :1l ra1. d1.1~ 1lcfn 11tos e nté de
J.!; 1io flc f':i hu!,1. t:Olt l tucl:is as m :.1z(-\;1s e t odas ns ,·irtu-
il <•s elos 1·0111pa n hei :·os <'llropi·us. :1friC'n11os. asi,i~t!~os e
1·,:gio 1, :11 ;,,, não l-ií'n<lo ?11C's1110 clifi<:il <J llC j:í tcn h :i nparc-
1.: iclo ele 1:a::mc:a a d i~ put~ir 1mm cu1-ricl :1 de :i n to móveis,
11 n fon l:1<10. tlC'11t ro 1li: 1n :1 \' i~ o de Uomb.:i r.l C'i o, u exp lorar
" es1l"l!l.osfé ra .
:\fo cl,•sl:1 a n.• not urna tl t• u111a pl' nl a só <l lll 1850,
uão ~ <h· dud(l;1r u m Ilia \'cn h:i :1 :a.er o .s imbolo <llL
C'r<':lf".:i.O Ur:isi lci l':l.

1",,Jiz1rn.•11le, 11 a. )fa hi:i 11:io existe esse degener a do


Saci-Pen ri:. Xcm 1i:.i P,a hin, nem no Norte .

1: - )1. Á /"'ll tC...:111 ,


lí6 So u r.A CAnl\' 1::1uo

Por ('S~ns l.m nd;1~, cspccin Tmcntc rn) Rcconca,·o. te-


mos o S11ss 1í, - h(• i.i•1-flo". - fomigc1·,ído /:ulr:i ,i tlc
m o,as ho11i t.1 ,. li('m rrn1n•r 11:11las, q ue aos 1111 i vu.; 11:"10 c:ihc
pos:rnir, 111:is a ele que é 11erd idird10 ()01· do111.<'ll1s. V111
sa t irn sc1n có ruo,; m•m pés d!:! hírc in o, 011 1rclhm·, nm
s u ltãosi n ho :11,u lo, que ,·cm cfos te mpos d:i Cvlon h c,
não tem, co mo o infcl ir. Snci, - pelo menu).; lllJ nome ,
- n w ol ho doe nt e. wns liHc1os e :;1·;1n1lcs olbos 11rg-ro=::., -
(.~a-lll-'"'1l), - e :unlios \'i\'OS, :rrt·c:;:i ia dos, tcn!Mlorcs e
jm·euci\'eis (pr rcrt:).
SC1s.~ú. fC.S la utos fu r t os e adivin hou t ni<; cois,p; <fo
amôt· que o Crcou lo .G:i h i;rno o matc l' io1h;ou no S11$,ç/Í,
- um p ovo !-;11cfa 11 ê.i; ~ujos ]p 111 11• 11s vi ,· :am prlos rt1 11-
dom bl f.s <lo Garcia e ch:1 Crnr. do Cósm c a p<1pa1· <loilZC·
las , - !CYnr.clo-o 1111 111 :1 scg-lllHla fe ira do Bonfim, ao
sorr. ele cm11.,h~ e ~1;;-ogüs e ontros instr umentos nfr n-uc.
gros, á cfou nucia: - ·

S ussll, !.ossl•g-uc,
V,i cl ormir scn sono.
'1'ú crn n 111ê<lo. diga.
Qut:r clinhci~·o, t ome.

Fico\l o S1!SS1Í-SO$Sé111c po1· un s tempos nas cat'.·


ti6:JS pop 11l arc-.;, m as u m ,lia ;1 P o lic ia necn\011 e rnrr.-
j,,u os lareiro -: ,i \ll'OC ll r. l dos Hus s1ís.5r11,crês, qu e s.1-
liern tu<lo (J ll(' se s:'1be e o que n fio se !--,iiJ~·. e uwudou -os ,is
pu lg;1s d:t ColTci;:io.
Isso fo i um i11c itl c11 tc sem impo l'léHh:i:1. no au cdoi:irio
1\ 0 S,1:;s1í , }lO i:,; 11<.'m Jl 1c p C:',!O H 11 :1lc unha de M c1dfot
Pereira., nome de um portu ~uês, ('il ixcfri!1ho ele \'cn àa,
e esco lh iclo para el es.posar .i fi lha Uo pat rão, :ii r :í,la. de
nmore!. por um moc;o que , depois de rn1:üos a nos de
cnriuhos, lhe fug:iru tlc nmn ,•cz.
Os :\l rro-; Armr:.,~Ol-: ;:o lln.,s11, 177

.1/fl r/i111 f'rrr li'" <'il it1 na ~i111 11i mi:1 tlo Tii1,o-B 1rrac,1,
do l ' L1/n:irn J/tirtim . do S1;,1 />a( ira e de outros tant os
<1c:.pido:-. tlc jlO<'sia e tlc CJl(.:a uloc; que têm o ,9mi.ç1í., todo
ll't'/Hll'il t.' lmlo hd .:,,w::;, mi1né~<' pc1·fri1.t <lo Dcus,c10-
,\11oor , mcl:unorfi1.,111 lo-sc ('UI moçn ou em 111e1iino n os
11•1/os 11;;" d,m7.,-:;m,. mas .~C'rn JWc o mcswo !Jciju.jlor ou
o fü i,i11-ff,;r:i11l,o \lo 1"ol~-1orn .Cahia110 .
• • •~11:1.~ú aparl·ce cmn ('5S<'S llúll'l'J:i 110 fahula rio reco-
l:1ido ;-io1· !,ih-a Gnmpo" e puh;ic:iclo por Basilio de
)(a~;il hi'i1·s. :-,·111 ,, 11,,1,. ri 111li1J. q ue snhslitni u o de Chi-
b•1mhrr. 7.i: i tias 111(.11·01s ~·,1~nt1~it·;1.,, i.li l'r1·enle d" t0<los o;;
.'),,1:!s. ,·,, todos os Ji<,'rlim::,de tod1~: º" .Yc9ri11ho.~. dC' lollos
{IS rm:i~ <lo n r:13il, - n:."10 i.en1~0 Pll" O R o111ÜQsÍl1lw, S1,s-s1í
ilo" ,:reoulos 1.b Uahia rinc ernig-ron tM ra o sul d o Estado
e ,l ':1í p a ra ::'\ finas Gcruis.

O mito do j,i,o.fnf 1t o tem s ido puro n iculo de p r o•


paJ!,nula 1·;1t,'1l i1·:1 e clr 1•xihít:i.o do'i k t r,1 do..:;. :~· U...'ll J os
que w••;cs!-li(;i ser b ll.'H·:alo de no,·o 11;1 bôc:t. do :uueJ:iu<lio
p:1ra "C te r a t·cr tcza <la n•alilladc. ·

M fol1oc1io, n :inciro, ~crtan cjo1 P ois sim. A Boill-


11q, <:onio a l:cJiuss1(, si'io ":1l11ws" 11n iito b;u·ata.,; de lJüia -
111•11, a scr11cnle fnnla.sm;1, e tlr. ,l11oi11a11, n. tninhóe;i
f;rntri-.m,1, miio con1 que os mneríl!cl ios cxplfoa\·a?lJ, -
e aimla Jwjr:. c.q,fic,1111, - a or i:;clll llc Pllrnguussic, c::i-
pital clí'les, <111c era n Jh,J1ir1 1 e tlc como s e formi\r,1 m
su,is 1no11t;rnl1ns e upíll·ctc1·aiit os :i11iwais que substitui-
1·nm os existentes antes elo <lihwio cm que Doi11u11, ou
uwix se~111·:1111cntc .Jmboia1,a11, passou pcl,1 foq ui1·i~ação,
fcnomcno esse comum 11n. vhln llos j n.car\!s, -pitúe, &.

Uicíra e taml,cm l '1íro, o P ai e a )lr..e-d'ag:ua, pcr-


tler:un n vil'tndc dc,m tc de Yi;111a1tjú , de Jutiaiu.a, <lc
liS S (l l" Z ,\ {' ,\ 1: X!~ 1 i; o

.tl11u.111buruc.tí ." de Q1d.J11tdo e• de o nl ms chi111hís 111'1-1,.


11êgr~1s.
1J icira., and1·ÍJ~i11u, is<:tlm.iu-!-ic a !-:i pr op rio. tl1·:-.tl(•1-r1,11
o li b ido, fêz-s c mulher-1 Júru, p,u·a se 1noslit ui r 1J1t Jiara
~<! t' i1 1fd i:c: como espô.rn e n~sí111 pc-r«lei· :i \"ir~ind:u.lc
{p111 ·a il honrn ela l;!Tej:i) e ;1 <livíndudc ( pn rn ;:lnria ci o
P cti d ,ismo ). E.,;s:1 ~ icl fo11c b l!lod r- rH õl, r,,ú-pi-úm , 1, ~m
é Uicira. i\'a tri\ cli ~i10 (lc alguns pon\ 11..; do Hc,:ow:u,· 0.
Uiára morreu dcntm 1!0 cot·po lil' /, ím, 11nc fico11 \·i,·a.
e, i:-m VC7. Uêlc, on (ll' sC'll l',..;p i1·i1 n. 11~1srcu
V1JiJ1iúr11.
- , ,1uc foi mo1·:n· li[) !'11111 111 ,!,, m;11·. d1• 11 ,wm l:í 1·;1 ti 11I :1
horror, JJão i.c ,·c•111lo ,i;11n;, i....: 11111 ;1 11 1111 /ro.
A "Yc1·cl,1 cl<•", pm·r11 l, niio ,·. l''-""· ,~,'fl'IIII>~, C'lll 11u -
t1·0 lnTo , <Jll<'tn s:io I ,íra, ü -irí/'f/ e l"p i 011 \'pu7ú,i1·,1.

'l'11(1í. t:.:c/111 e .ll1riu/ii. fr,11 f\· i l o c.:Ócl';.!il !o. 11;1 sabi•·


cloria e c·;1lo111h,.1~ 11n i ut t:l ig,~1wi;1 (1,, n11 iilns d C' uos,;os
.Fol k-lor ist11:s C' :111! h <Jjt• :,: ú os lrm l't· · l o 1·11 m/, t.~ .. llt/'(\: .
11wnês, zam1)i;): e 1Ju1rr1111biíias. Qm·1,1 111:i nda es...;as
1
"et·r-n<,: ;1s" s(' mcl Cl'Clll com "';.:-!·111 1· iln 11 1;1lu! "

11lii.i:-1lo-01<ro, pa1di!.t~, pa1·an at.!l1SC!, gaúdra 1 Vciu


<la .âfM<:u, tlll baga:;_,-,~m cl11s 1'.'it:r;1ro,. rn m .1/,i,•.,Jt,.
Cltm:a, crn <·omp;rnh i a 1lc J/,i,·-1fo- .l/ 111rdfJ. - mi1o~ dos;
printci ros tcm11os tln Ilmntrn id nclc•. Anclnrn. 1wl o Ní,rtc
afóra, cm liuclos co1rtos - ( no Pa1·;í , 110 )larn11l1:io. !ltl
Cear:\ c111 Pcrnmnbnt.:o. r m :\la!,! i) as. 11;1 lhh i,1). - de
fciçiio pt'imi t irn meutc <rrr,~c·, por clcrnil i.'i r!-lra;;.:i <l os pcl,1
,·nl gZJrizm;:io, S(I IU pH,kl'C'llt C'11 lr1• t:111lo s,1:1s l i11l rn s m,~s-
tr-.is de l1elêis:~.

O C urn7Jfrll 11~0 se ll i:s1mw:disu11 ;1i nd,1 no .Norlc~ elo


Brasil . E111 )l iirns Gc1·.:1is. o F,' ll ci rê -l o m';. n·inl tn. l' Ut
yez <lc cabôdo, roubon-l lrc llll"i 1.inlos ;1ilúl'nos l! uuwo;
t autw;; roupas c auclon ,1 f azer vi!·m:,;cw;. nus est radas .
Df'.lóffff'l"g1wl1.ídu <.'Ssc Soá: - atira p.i rn os out ros
u •Jlil' li llêlc e np;1 r er:i::- :ih! promoYcnrlo femp~ta dcs
1mra 11 mür:1g:i 1· ~alérn.s . . .

J'11r1 1p11ri, <·. nja lenda só tem belê,;;;1!S 1' ü .Amazonia,


;1il:da :ip;1J't·<:r (•0111 t·hi fn11., e• l'.iHHli1 de S11t;rn,1z <1uc os
\>;i d l't'.,; d a t:illt•qué.c.;c l ht: hotarmn.
1h; F ,1lk-l ori~la:- di• :1:!Í11·,1. sr:;u inllo 1, \'Xemp\o tios
<· 11:tilr,:.:-os que por b ll' lll ,u1datln. podC'lll. r i11tlo-!-iC: d .1c;
1,c,1;1-.; 11;1 t•Xí'on ninhiio. <'lt. \·a-!o ao 1rnn0 tJlle Ih~ cabe na
1

lr:ii/i,.\ô·m ;11rn:l'in<li:1.

.h; lc1ttli!s cio lm111t1·1Í, elo Xortc , O ll do fiil111111buní .,


el e, :'·ú,l'tll'Ml' ;11;, D .<, li ] d;i Ilnhk1. liml.is ri(> poesi.i (' <lC
l'<'li1·itl;u]c>, in 1\•lizuh 11 tc :-~10 r,1r,1s nus rf' !.!Í!<los fol k-lori-
1

1·n!<' ,• :1in rl; i ur, Vt'l'.'<(i bl'il'i i!C' iro. · ( 'omo l'i t1"- . as do Ta11·
u,:ní. !Jltc> d,1 111::1 ;u , ,rnr d e s u ;i p r o p1·i;1 lllt1-"icn .

O mi to tln .l l,1J1i1 1-y1111(i Í' anti~o n,1 cost .i e 110 i li·


lcrínr dl1 ll rn sil. d1·~ d,, ;1 Hahin a tl' o cxh-e 1110 Nor te.
,T:i. ,1 p,n·,.,,l•. nw.. ·· hist 111·i,i~·· c1 ue 11 êlr. se r<'fc rent ,
"ll!cio clí' H1:d.1- lu: - 11111 fi ro do umh i:?O, Isso t; p11ro
rcJ'Jt,xn 1!;1 ;1 ,)i o :,m<l.-r 1u::-.;1 1J11 Po/k.Jorc u·n7.ido pelo" h:l ll·
!ois (/ IIC sr. 1 r:11ls111it i11 ;1c'"- n 1i lo~ nml.!rirnfü,s. No HC!1.;011-
t.'nrn 11:t B:1h ia . ('1)111n uo Baixo S:"m r-'rn1wi~::o (Sergipe ·
A l :1:!t::li;;) não 1,rwo 11tr:inins c~m pcr ,·('r!.Ü().

O Q11ifJ 1111rJ11 tC'n: lll l' l ido 1 1111 La r r i:;a ll 1ts (:ÓSIM,

O \'C l'dõ'.11.h• i1·0 ''!)1•1d <•u as for1•a:,;" . u1:1s :-l!U 11 his-


to1·ia.", <·omo lolcrn ,rn.~oli!:-:., í- a p:'1:,! Í1,1 !llais f1winid ,1·
160 SOt!Z A CAn~c 1no

Ycl da tr ,:alição :ifro-ncgr3 no B r:isil. D(·la ~ <Jll~ se


po<lcrtt pnr l ir ptll'íl. a recons titu içã o ilo mito, a\i (is mui.
to con fuso 11 0 1".1h11lai·io <p ie ttm siclo o cntusiasw.o de
seus ntlm irn dorcs.

.Uiit-<1o- Cab élo, ncln 111i11cira 1 nQm :ifro-nc:;ra. E'


pnrtc d::i. Cuiosscíra, qnc í: um mina de mitos.
A r:uia:mÍl'a 6 ball innn. o~
escri tores chamam-na
C<tú.~1íra e d izem se r o rncsmo qllc C11ip6rn , cmhóra
muitos. g-:·.ífcm c<w -rrírn e cria-JJÚ1'a pi'l rn menti rem com
m:1is "íntcligcncia".

No d timo q11nrto do sr. cul o XTX, V:1 \e Cabral des-


cobriu , 11a Balii a, o 1'11.t 1t- Zamb ê " inc: orpor<lllllo-sc" llll m
pôn:o. 'l'o<la g-c11tc riu-se, r ii·,un-M? os Tul-lb, e ali! ;1-.
pcd r:1s ri ram-se. Cbibawbu, q ue é o {f rei tios cnci.11ln -
<1os", c111l\'i<lou todo nrnndo pam Yér o filh inho do T11f 1í.
Z11ml1ê com n Queixada <lc V:l'1! C,Iim'li. - Que bclê<:a
era o 11impi1\lio! )fr.n t il'ê'.l pu rn, todo mentira. Dis-
fórrr:e, nast:cn mi,rto . - Os bicho.~ ri nm-sc ainda rnnis
Ycn do t-;nnbcrn o rc lrn"to Ele Chibrrn rlJ11 pinta do, cm J iinns
Gcr,,i.':i: pelo mesmo .<..cnhor: - "Anda envolto cin longa
c~tc ira ,lc b:ni;mcfr n. ro11cn. conio pôrco e d:rns;1 com-
passn<lamc111e·. Chiú11111bu riu.se de mító:;rafo .. .

A Jl1io-Pdo(l1t ,·ivc na. bôca. <los cnçadorcs, dc , clc o


Cear;\ ;i• (; o Norte de: ) l iu.:is Gera is <· a in cla cm tn rito-
rio i;oinlJó, mas s11:i idca~ão é confu~:1 ao sai 1· dessa
rcg·ião.

O C,ír7lo-ShP., tle S ~o P,rnlo, 11i'iu {: t·ca lmcutc n


Culnça-tlc-Cúia do Piúni, u1:1s os <.loi!\ .-:f1u 1·c1ua11esccntcs
Os :'llrros .:\nnc:.\XOs !\'O Brt,\SIL 181

d<' ,iliislot·:ns de cxc>o nm nbü.o" tt·;11.ida de Roma nos pais


br.1sil c '.ros de outros tem pos. Ainda hoj e Jta quen1 e~·
comm i~ne filhos.

Pelo R io Gr,1ndP. do Snl :uubm umn s 1cmlas d~


tcso1ti-o" e11t.:,111t11<los qnc tar11bcm uosr.cm e crescem no
Nm1c e 110 Centro do Brasi l. Por lá cY.,tTcm u mn.s ·· Ji ís,
torias" dn Jlu lífa. dos Za/,o~·ís, do 1'cilt-yau11Ci l! <lo
Nhaiulú-lol,, que• !'<iio clcsC:<>1 1hcci<l:is desde o tcrritori o
fln n.in cm!!s" utt~ a.'i i·r,:.;i õcs e•111;1\01·i11is. A do Boi }lar.
r1;s11 é m11ito p;1rcr: icla com as do /!oi A,iwdlo, Ro i
1Jrm1 co, ]/oi Espacio , TJoi Cliíta e dr outros Bou, in .
dusin: rnC'smo o NarrÚ <10_. qnc f i:;m;im 110s rjm:u·io~ elos
,:1q 1:ciros fins rc:,riõcs pastoris do résto do Br.:1sil.

B ,1ssim U<'ix;1111 0..;, cm t r:1,;os 1,wgos, ri "historia"


dos 1:li .1 nwilns 111ilr,.\· 111·ii1cipai... e rc.11iu11ais do Polk-lorc
1J1·o ~ikirn q11c eis fol k-~or i~ ta~ clc,·crinm ler r'-crito pn. r o.
chcg~Hm , !5<'m rn:ii.'- ;rn :,;. il io. ús se~nintcs co:tclusõc-3 : -
l.º - os mito!; lwvitlos <-omo pri11c·ipais ~cffotcm
uma g r.'lnck eoufnsiio. 011 porrp1c os afro-ncg-rns l1ou-
,·l'~scm " alt el'atlo" 011 '' l'Cll0\':1do'' os ;1wc ri11 <lios, ou
pn rquc u ns e onl rns 1,oiwcsscm crcsciclo ou di min uiU.o
l'l!l. ,1 tril,n !os 1u·op r ios ou cmprcstadoc;;
2. 0 - mc~mo que niio cxü.:;tisscm. como c> xistcm, t r i-
bus srl\'n~cni,; e scmi-ci,·iliz:u\m;. alem clus aldcados
oric inl mc;11~ ou j:'L <'m;rntip;1d,1s, cm tc l'l"itori os b.1 hinn <>,
minei r o. J)<Ul lista. &., hn nc~:;a confnsftô que os India-
uistils e Folk-lorist;u; JWimam cm ati\'ar, sem a csclnr~·
rr r, u m t:mlo de cksl" ixo, senão clc tlcscrcdi to p artt os
iut clccf n;ii'i qnc n~n cnt n 11n r rn con1:wlo com as nHl.ssn...'!,,
- poi s a Amazo1 li;1 ~ oudc ;,\ influencia afro-negra não
:,o; t i l 7. ., ( : A 11 , 1: 1 t, n

consc~u iu p cncfr:n· ;1 séh ·;i . 1111 11 wll mr . 1· o !t·,~nuro dr.


t udo (J \1 ~ se p otlc l111s<·.i r por i11!1•nlll~1!io elo n h<'f' ll!!o1t.'.i,
qllc l:, mn i... 011 1111•1w, . o 1111•:-- 1110 111 11i ,111 1: S<' 1· vin ele
ba~c i1 Lin fJ IM G, inl J:m:silit:a_:
:1,n - não ,·:tln;1 111 :,~ pt•s, p 1iz:1s. as oh1·as. u,; :11111,.;
d e nw r li ri n tlns 11:1 l11 r;1\i<it.ls ,. nntrn• sahiri<- <J l ll~ se in-
te rna ram pd as m;1tas \' irl-!e lts p a 1·a ao ltlf"' llo!-. t ermos
<lc.,;l ru itl.t <'S!-;:l c1>11J'ns~o e r1.•s l,1b{']('(·i,lo<.: 111 i! ns ;1rn'f'rin-
1l ios em r.:cn!i pr~(lir;ulos e <'lll s<•nc; C'arn<-1 ,,r i.'-li<·oi- p1·i,
mitin}s. pnis. nf1ir.t nrni!os r a (;os brnw1 t(:S. IH:m l" nrlia.
n ist,'ls 111'> 111 P n1k-l iwi <.. f;1s ,,u,~
<'!'W l'C\'f' lt l n1n .7>m·r1 ii1.i- r ;1m
:i iclcntifi<·.t <:ii o cln w·r<ln<l,•i1·n r ,lti tPl i1·,1 r :10-púm . t1111ir
OH lnpi m. 1!·11rÍ'. :1 11!.1. fl n1n:·n<lnr rl;i.._ ,:, Jy:1<.. H{' Ol cln :.w·
n io (1). i- l'ai-prím. r "ip,í,·,1. 'lll<' :il i:'1:-- 11 i10 m ora 1iri
cnit rf ií. - c·ni-(f,cf ií:,- i";rn:
11. 0 - lr. 111 si ,ln rncs mn. cni7>rfrn.~ M mi l n.<; ,Jn 111,~1;0
ab1uula11t.e e r irp1:K<.i mn F olk·lor c. todo,; \';'1!'1'.i:i rlos pr!:i
incrn·,.;ã o <lC' on t n ,s qur po,lcm <' cl ('\'1• m se•· r·c•<·'rn '\ti.
t níclos.
S ej amos sin1:<'1 ·1,., d r.,1111<' 1l"1,;sr r.,;1wta ,·11lo 11P r•n r-
C! ílssn.<. <le m ito.,;; cpw p:1 ,;;s11 m :'1 nosso nlhos nns )iITns.
n ns re,·h:Jn ,:;, nos j o1·11 ni,;. nns tlí'sr.nlrns .
.Asscmrlh m n-sc :i \·n; ·i olcísn!oõ :il1;111dnnncl ns (' 111 ]llcn~
vin pu hl ic:n q u e íl f' 0l i1•i;;1 :1fi r :1 <'IH t·.i..;a!': r •it 11l :1,fas (lt
llC'lspi t:ii<.:. mns s1•m ]r ito:-;. sr m rr 1t1Nlios. sr,m 1•11 i1l,11lo~
~C'líl c:l iuicos r ull"i .•-i•n1 tê·ll líls. O,; "hrmfi> itoi·r~". tino
nr.cb fozf' rn p,1 rn s 11 nvi1.:1 1· :i a ~o 11 i11 cl" lanl {l~ inft,li1.<':-,
11
, m"rctc m. " r etrn to.<.: nus p a ~Íllól '- 111' li'inr, ,lo, p r rioc1 iw~
·~ucnhC'r:a rnln r111 rr vi•d,1s ~obre os prn~: ,·r"""º " rln y,0111:ldn
na. Eurnr,a \? llíl Am cr it·~1 . Bnq11 ;111 t0 i!--'-.n. a pl:s:" ,·:1 i
se :ilasll·ancl o 111:i i,; r• :1s vi d,1s ,,;;<' rs\·1 1N11 :10 r,..l <' nt o e i1
min~u n.
E i-sc cstíltfo <k P O i'-:tS. n;Ío "" .i w·,!ir'wa 11;1 .ilt m :t í' tn
que , ·iin a Clcn rin f' n~ T,ê,t r;i -. 11 , 1 R l'n:-..il. a l iug il 1cl() ni.
I):,; :\fiTO'- An:w.\XOS xo 8R,\!; ll, 1s:J

\"'!is s11 pcl'iorc~ e prounncitidamcntc n o\·os. Tudo que


:-1• lem feito no Foll,- lo1·c qu asE' clcstôn dessei:: ma::.:imos e
da in t!r pcntlencia q ue a nossa form idrrvel capacidade
i11 lr:let· lu,1\ se cmpenhn cm :111mc utn1· .
\""l·/11 1';11,li<.:riis l'tJJHd ,trr..r. mc l'eccu con-
u 1·t•:.dsln d:1:-.
s1'1·1ll 1\'os 1rato" ap,í'- a f<>h?· i• cp1c rci11,,tl 110 Jmpcrio e
vci n a os primeiros t cl!l"pos cl:i Rcpnhl ica: - lud o csti
p<'(li 1:d n <.;e \·ólt c n pc·rcutii- seus bro uws cp1c p:ircccm
cnr1;0111itln~ ;itt'· pe lo 1::irn1H:l10 .

.\ rni tnlog'Êa amr.-ri111lia. sa ln1 ;1 11ue S(' 1:0\i;.:iu e


n" ill a l11m<' (' ;1 r111t' ~t: fan t.n~iml nn,;; C'-1ilo" pompO!o:õO<:.
<!(• nw,;soio. pol igrafo.,; , dn f'ht•in de hP!cs:is r d1..• in1agiu:i -
11
1:;'1u elo s r.h,1t<·ni 11 nn \'"m ·I C' cio l!rn~il.
Os \":tstos t·:ibrtl.i i~ ' !llC a ,\m,11.on ia po clcl'ia ofctt><'el'
an:-. <pF• s~ t' n ll'f';,!am :~ l:1ís mi.<.t('l'('S tll' '- '1fi:1m o ~cnio l t\l•
r11: rn r1 ,1 h t1M·;1.Jos (' tr,111sfr: ri-l os ;1 11" p;1 \1·in1 011io;; 1h1 Trn.
,lil:_,io .-\ 1,1r·r i1·fl11a r omo jo i:l!-: q11r. ~i n:i o ,e cmparellrnm
1·0111 ;1J. 110:-. pr.\·ns 1l~t1,, 1·êdn ti·ah:il ha <lo, pt>b r.nllur:i.
l;i111hcm 11 ii11 1w1·dMJ1 p.n·.i .i~ pl'i111i1i\'ª" ciYil iza~ões de
outro!-.
E •h'll\ !'"-1' IH'cC'ssit:!\'.1 ir tiw a fn mlo nci:;:,;cs traços
,Jc, icl,·,11::io ;iho r i;.:"<'He. • \inda n•:-.tnm . aqni <' ali, cspa r.
~os. ;1nt h:o:-- 11111:lcn~ q ue h:1 ht•n1 pou l·o,-; ;1110...; !.e t•11\:1ncí-
pn1 ·; 1111 n11 :iindn ~e tc>iu m:111ti cl11 c·omo nm résto do
J!1·,1sil ,Jl, 011tr\'1r;1 ,•nlrc- .;1 cr 111. elos 1:aleqnistns e o
cl on1 ii1io do <·olm1isndo i·.
1\11111;1 <' 1m11l l"il p:irl<'s ;1iu d.i se C'llcont r .un 111.11".l\"i·
111,·s j ;utrní:-. r rg-is farlai-. e 11111 c·o11siclC'r:l'·cl i:;équ ito (le
" lwr úii-'i C' ele> t·it:lopt'S cujo~ pa lt•ns, ch•i;; trn iclos ou não,
se: f icnr;:uu 11:1 l.rmlit ã o <1ttt· ;1i111ln 11 }0 cs t{1 ele todo
pen licla.
164 f:,:. () 1·;,, ~ (" ,\ 1t:... r. 1 n o

)fo!=;mo no!i c<111dú,,1l,lés d o HN·tmca,·o n:1hia uo. ape-


nas })<'Hctratlos t:0111 cxi111 \:it•ittirito po1· K i i1; 1 1:1,1lt· i;.!" ,tt•s
e Artnr Ha mos C' a li rn lo de i11 f111·rn;i 1: i"w por .\l:1w,cl
Qu1"?ri1a,. ;i obra cl n Fol1, -l111· isla u ;°in !-'I' J)11 11 th• tlt• to •lo
nwn ifpi,;l ;i1·. E 111 h 111·a ttH!n p:tl'<' 1~;1 1r;nu·; elo 1·m11 o~ ~C le
~ê loi; elo Aptn·alip -.c. 11i 111 b se \'i1l'"j:11n o,; 1·:11110., dos
santna rizy.:; , t r :11. c.1:t.s ycnrns e das 1111i c.,: de 8(1/tf,, • ."C 11f10
tamb crn rlo::. eq11c.iis, cfos lwf,,zlu -ús c> elos JHli~ de terre iro,
cn1 bnst: a de pe r c,J:i , s,1:,.::l"<1 d as ou 11;io q\l(I; se ;.;un 1·dam
como p nr t c d;ls '· histo1·i :1s " d os ori.ni.,; hem e rn:iH,1?.cjos
<1u e }H\!'.sa nnn , n a Afric a. ])C'l<1s 1rau st"i ti o~ :,;;1c·1·iri•.:ios e
pelas fo:;n ei1·as d a cli v in i.-::1~iio.

l :1fc!i imc11t.c~ c:m q11:1!-;C trnlo que se \'é p11h li1::1d r> , é n
mn~..:c1ra de mn na ,·07. de falsêtc clt~ outro lH~rson,1;.!1•n1,
elo ucgr u do.-s ólhos · ,·i\'m; 11;1 {·(11 ·:1 elo c::tlJi'u.: lo dc,..co r:·
fi;1d o, ·_ ~ ,·icc n.:mm, - sen;io mesmo o t1isfo rcc '11• um
ciclope on de um ci,· 1;1n1c que YC'lll 1l1• hot:h:i11do ;ft'1-:ir:õ s
consccu th·as sem qu u 11 i 1\:! ll<' t11 o i,lC'n t ifiqne.
E' esse o car11a,·:i! q11c n ão p:í r· a ao~ 0 1110:c:. cl ()s
Fofü.Joristas que sr clcl<'it:rn1 cm ,·í:1· C' cm 1·0111 ~· 11tar.
a c.:h antlo scmclh:tn~as r i;.:-1i:1 lcln <1e do Jfr'j fo e da Ctm1·
cnnga e o rc ll'ato fié l <la ,11,íc·rl':l fflW na f":aipáru <.fo um·
pé -s,; qu e \'ai Uc bl':H;O com o Saci pcr nl:1 a 11:11·a a fes ta
cfo <' én .
.8 nlcnulo nes...,as :1 t 1·;1i;: Õ<'S pnc,· ís, cs~r ~ V'olk-lori~t;ts.
rn ilio n:,L"ios llL' a,·C'Hi<l,1s ele " c:astélc,c;'\ tr m horror :1os
can f1 11~c1ús r111 q11C' a so1:iccl;1Clc; se m 11rns1•:11·:is se c11l 1· út\;1
CO?W> nos Ycl\ws t<'ni pos. urn~ s~ cscon tlc :1s<.; i111 <111c mn
1: hapl'n ele p cn,td10 t1p,,111a n o nlto tla mon lauha cfo;.
1;,utc.
Em l"<'~Í!-los qum:;<• todos \'r.lhos. <'m i11 t1•rpr<'t·:i i::l)c,:;
s nhord inn clns a "cc;col;is·''. cm ~lori f icn,~ÕC'S n ·l 11111lw111cs
ele "mestres ·•, cm cr iti ca'> e po lcmie:1!-õ s,1ta11icas p:1ríl cks·
Os :\Irro!-- .:\r111<·., :-:o;:; xo Bn.,sn, 1S5

mor;ilizru· a obr.1 sinc<n-;.1 dos i1 1,·cst i~;1<lorcs, cm n1armó-


tas ('1t!'npl•,1s </HC! nü o rn xcr:;;1111 ,i clal'idndt• dos ti-v11icos,
mas aparC'cL'IH e1Hlc11sa11iis c~o1110 sócs que ,1:"ul;;am e i11 -
f i11it:1me11l c: peq uen o de Hui .~1·f10 clc poeira ll\\DI elos
c(1\'0S da ,·1,1, crn :1s)iin;1lamcut os <!e "Yari:mtrsn e <le
" foulcs" por um r:i 111 i11h o tram;pôs to :· .<:. tullt:'IS 11u 11: de-
S\11·lo de Cit• 1H:i:1 e ele Arr t•. - rcsnmc -s.c quusc to<l a. a
lii:;tori,1 <lo F'olk-lorc 11 u Dr:1.si l.
Seu E.çfmlo tem (]Uilsc ,;r. li mit ado a. urn:t tenta ll\' :t.
sem ,lirc tri1.cs c'.ic nt ifi1::1s. sem ob.icti "açflo :irt istica, sem
l' i11 alidatlt.• pn,p1·i;1111c11 tc lw;1si l(.'ir;1. F',11tarnm-lhc :is ba-
srs que se c'i l ~o prouu11ci a11 <10 ele 11ns ten1pos a esta parte
como ncCc!,,..~al' i:is e iml ispcnsnvcis: - ;1 Li11~un. Gcrnl
A l'ric:in a , a Li11 gw 1. Gc1·al Brasi lic.t •! a Lin::;u::igcm :Pop u-
la1·, pois sem o con hc1'.illlc11t·o de l:ls 11:"rn ltn Fol k-l or ista
qu e se a jHnmc n em t<'o1·isl:1 de J'ol k-lorc B i·as il ciro (jUC
1nc1·ci;a H~. - alén1 de ontrns cn nhccirnr: nto.c. 11 nc n:"iu ,·êm
"de dc l:Íl'o". m:i s só se cunsr.:;1,r m p(•lo lwbito da~ ~11i:i li-
S1•s 111,s clc111{' 11tos ou pelo acc11 1n:Hlo cont:1cto ~om os
meios .
;\i'io ten te cJObl'C'H ha r-sc prla dificnl<lncl<' do . :ostuclo
tlo FoJJ, .!ol'r. <plí'lll 11 üo se :1ch:1r sn fi c?<mtl'lll(.'ll tc forrado
cl(.' ,·nlt :1 1·:1 ci C'nt ifica e litcr,1 ri;1 , mas , por isso, n~o se
i11,·ali<lc1n os Brai.i l<' i1·05: - C'olij,1m :is pcr:1s qnc 11 u<l e-
r('m e füçam sn:1s co lcta n (.':ls sem 11111<L1uça do qu e ou..-i-
1·e111. pois (._. o $;t"1Tic:o q nr m:.ii.., •.:e :1J'i:,:-ma scnl])l'C' ncccs
4

s;n·io e SC'tllp rc nl il.


CAr1Tu1.o IX

CIENCIA IlRASILEIRA

In icl iz111l~ 11lt• O!-. 11 0,s11s F' nlk-l o1·is 1a!- t êm ,·ist o a ;\li.
tologi;i Afro- H<'g-ra c·umo in fcr iol' e 11rc: c11 tlcin 1•oni!=!i-J,1
t:0111 u .ArnC' l'i n cl i:l <' at i'• lll<'SIIIO <'OTH ;1 q1rn 11a ~rN1 m;1r1iri-
z:.ida cm erp1ulicm:; e f,111:it ismo~ elo Ü;t\01ic i~1 n<1 irnpcn i·
lent (! d•lS 1(' \lljlo.._ d a lrn \11i,; ;<: ~n .
Niin h:i rlisn;11·t11<' m,'l io;-.
A ?\fit olol,! :,1 A ír i<!:l lla 1· a h nse cl (' 11u.1s1• Inda .\ l iln·
lo~ in JTelrn:1. e,. csquC'lC'lo \'C'Sticlo <'n1 porma1õ ,1rn· 011!r:'.
imn!,! i11n 1:ii n llOtHl" f'\ l"'rn iz:1r l'íl Zl"I Hlo.,K ~c·is .
Q .,_ nwn s ll·i1s mit r1lo~i 1•0, 11nst·<' rnm 11,1.<; 111n11 l: rnl 1ns 1lt1
Co1, ti111"' 11t(' ~rz rn. 11111lt• •·" 111:1rn ,in.. : ,l:i C:w1·i ,1 <l izi 1rn
li:1hit nr :rc nt" fi " l' i!- io1111111 i:1 tlP l'i1;,!C1. - (,lon tl c> . t i l li i ri1i< .
- Et.iól1in . - c1e t1il hin1, - h1·? Jh:11·. , p1cim :,i-. - r ,,j,.,,
- íisio11omi11). - q 1I <' h:1:...: a \·:1 nlh;i r conl fil'mrzn !ó'e\l!.
in imig-o.~ ou l:i nc::i 1·. \hcs ll ltl 11:i lil o ct1\·~11 e11,11fo p;1 rn O!i
mnt ar.
A i\Íl'i1·: 1 p:1sso11 n SN. nn ,\n ti:?lli•buh•. :1 t rrrn do~
mon~tros c•111 ,,nm um com ns hom<' lll- ' tllf' ;i poYO.t Wt nt.
O-. por1ns e 1;..; '.!r>lli o.;;; h~h t: r:i111 inspi l':1~:'1 n n~ seus t ipo\
,~x trn nhos <' rra r ;n ·i \\11 ,sos r (• on) p 11 z1•r;1m : .\ fí1ol o~ill lfo.
lf'!H'l 1:om SC'llS ;.!'l" Jios. snas f1n·i:1s. :-- na~ 11 i11 C: ~. s~ns e<'n·
t11 11 r os. SC U!-. 1l('tt~<'". :-i C'lls :i11 ip1:ii:-- :ul n1i1·,1,·d rncnte (l i.e;.
fo1·1 11C'~ (!llf' n Arte p1·,11~H r o u i mor1n liz:n· <'ffi t•n f ci t r,- dos
'cnt plo.'- <' dn'- N1ific•io.'-.
A ('.111;1 pnssn, 11:1 ,· irln f1 11."- povos. re(ic l<" ·SC' íl ) tit o·
lo~ia A fr i,·:i ll .t ,·..,,;;;t i,};1 11:1 :'\Tilf\log i:i H t•len n. Oi- :istr<fi.
n!-- e lc n H'lllo~. ;i f (' r 1·,1. :1s n '.!1 1:.1\. JH!ss ani n t e>r os s('US ge,
n~ ) 1l'fí~ A r- n u· ,\ !',; Q:,s .\:O llRASl!. 18 7

su11-. ltn Hln~. ~ão us lll t'!-illl OS da Co~ mo-


11 ins 1• 1•s t Ps ;is
J!Pi ll a on ,la ,\ stronomia co11 h·111plnti n1. el os Afric anos
q11c ,i:'1 ha,·ia 1·<'r<'.- i<l11 :,!',, clwi,1.-. e ;1s ,·a,;.'lH te~ <lc seus
1·iu-.. C!',,! Wr·i al 11lt'1i1 1• a:-; d u !\ilo. iis t"a~.,o.; Uu Sól, oiucl:1
h<ij1• l'i'..! UJ·;tll:is nos sig1lü'- d o ½od in co.
_\ il<•h1 <lt: 11ii 11 fez TJ Wi~ elo q ue, t-111 grande p arle ,
rP f n n<l il' 1·111 poC's ia <' c·1ll i111,1g- i11 ,11;;io os llito1; . - \fi'icrrn os.
11 p!'(lp !'io l~di1 10 sa i d,, r,;1i,',11in. ús orilr. m, tlc G11 11011. <'
dl!c ifr:1 o 1.•11 i:..m1;1 da ('s f in;.r,• cl(' 'l'r has. II l!rc;ulcs mata
11 m ,1 ~ni 1111l• park ,la I i,drnd .1 de E.r ptitl11a ús m1tq;c11 s
d t, ) J. 11· V' t•i ll ll' lltci.

.\ _\ f1·ica ~c mp rc foi n t erra tlos :,:1.·11ut1es sc!!' r edos


,l:1 i 11•.11;,i o do nrnt'a\'i ll~<JS.0 r da in n •nc;ãú dos scrcs.extrn-
u1·tli n.1 l'i os1 a lt: 1T; 1 ,los c.> 111 hll•111as e 1l11s si m holn<., do.1;
:.:Til; nlc~ in ic hJClo!i nos rn isll·•·ios innis :rnti!!ol< e de uma.:;
ta u[;i.., rd i;;iõc~ haYi tla ... }Ml· :n·n1 11::ul.1s ('··1;1 mhc:> IH 1·1uii-
rn cnt;11·t·I;, Jtl il!-; 1odm; C' l1cin<; ,!1• p11t·si;1 e <l iYiw ladcs eum
:ll r ibutos tcnc-nos . La ~o:-. de il !'õ fo lt o CJ\ ll~ h•111 br a,·,u11 o
su iw ri(' ~ i:..--:-tulc..<; sc JH1!tos p or mi lcn il)'i 11;1-; c11tra1tl 1<1s
qnc1d {•:,; da l<·ITa . O \"t•11to . 11 :-:ri11ro d:t:- 1·r.-li1p1i:1-; ,lo-. S i ffttl -
l'a ~o~. qnc 1";11.i.1 l' l' i1;;11·(~H1-5W as c111 tla~ 1los ri ('s em bu,.;<:a
das :111n' 11 s. ,\s .i,·,•,.; , d1: ffül a pa rl C' ,· iinla s. p:1r;1 om·i-
1·p1r, a ,·n;r, ele )IC'111 11 0 11 q Ha udo !ill:I t·s 1a l ua s{' ;!r pH.!•·ia
.io!. p1·imf' ir ns 1·a it1.-. <ln s ól.. ,\ b,i .. c,1 , :.1i1u l:1 lio.ir em uso
C' lll 111 n if,1.s; · cr1·:1 s, tl lh! 1t·rn us mo !'tos <':m1in ho dei ~<' p lll -
1111·;1 , a ba rea ele C:i n ,n't·. - lt•!'lllo , en1 lin~ n.t t•:.!'l pc in,
IJUé si !.! n ific:a "h:m ]l1r i ro ·•.
A fl orc~ta .1 r1·ii:m1a foi o cc nm·in f' lll 'J UC incnos ,·n -
(lea r;1 m t,;;,; ;.;c11i,1s ;!Tcg o s . mn ", ai1ulõi a:,..., im , ao la do tlc
(!e nte ui\s d o Sl' l"\.'S sol.Jrc nalu ra is, c- 11 co11traram (!Oisas que
.1 iiula ho.k \' in 11i na I r.icl ii:tio ;11'ro-nc:;r..1 t se ;minharnm
1

e )}ro lifo rarmu 110 H1·;1sil t·ompcm tl o 1:irnb<>m -.1w )fit ic:t
:1i111l:t não ,·crtladcir:1mcn tc cstULbtl:t nt•m sn fi cientcmc11-
te exposta , l lomcns Sélll ca bcc;a, le ndo 11 m olbo 110 meio
188 S OUZA C A RN'E lltO

d o pei to. Dódr.:,.. <Ir. t h wi,; m;i os :ipeHns. 1Clll10 o rrsto do


côrpo de hi<k.1 , - o Cap1·i<.:or uio do ½od iaco, - l!\\C: :.e
t r ansfo1·m:ll';rn1 ('Ili lit~nio1 1ios nu se io U:1\ pop 11!a1;úcs s l'r -
tanc,ias. ) Io uóp0tlos: 1.k p~:,; 111aio1·és que nm homem,
· i111 1ni:;o.,; el e cc 11Li1ii it110,:; que ,e tom a ram ClH ,1\nws pcn:i-
cl:L,;; e trai~ocirn.r.;. P i;..: lll<'tl-; <pie :-:e Ol·H ll:i r:mi 1lchaixo de
nsas <lc ;:roas, J1oje lra nsforn1ado~ c11: ma 1·iposal-> q1,c
morrcrn ú lu z das Cillhlci,is . Denscs lll !!t il i h • hunmnos e
ou~ta<l c peixe, como as fom:i u,iús, .is Q11ix i1~1 Uls, as .Anam-
b111·ucús, as .Jnrnlin:is, que de ram moli\'OS par:1 a ccl!!hrc
c~t:itua de Dia 11 a C'tll f~frso c .-;e r.ou[ urHh" n ar1u i l.'Ulll os
mitos de I.Íl·:1. Sê rcs. eomn Chi b:imba, Ú<; Yt'lf'S l'i~ 11ra-
d os com IJll~Jro rn;ios, co11111 o D.i:;on ou Vich11 li (d.!.
l11diu), que 1cos clcu ;t.s lc•ml;1s praicir:is do poh-o. 011c-
ccnt ,iurni,;, Llo co r11 0 de ..is110 e hn~1 o de homem. Jl omc11s·
allut r cs que Yêtn m osl.rn r , dc,rnlc Llo nosso mncrinllio
.d11ha 11 g<Í·Ú como podem o:-:. m:tos nJ.~cc1· indcpcmlcntc·
mc11 t c c m regiões <lil'1:1·c11 lrs. 1Iomcns pantérns, !10mc11s
leopti rdos. homc 11.,,; lôbos, &.. a l\:111 <le a ui m::i is, 1lc 1iOD\·
br,:.\ tlc sci-r~ i u\·ish·eis, com p&-., ou mãos, ou e:ubcças
de homem, de mul her ...
A fauna m itolog ica nasL:cn na Africa, - 11i10 im·
pol'ln que os Helenos a ·1 afo 1·mo.-;cassem " co:mo s1w, nem
:i c:clcb r it'. asscm os l,11 inos nos nrsos d e sc11s poetas, n:i.
arte de seu:, gc1J ios. .Anfi5bcna, a n1c:,lr;,1 elo 1numlo,
a scr pc11tc de du:is c;;1lJc~as, n um cm cada c1:trc11tidndc,
li o si mlio!o do B em e el o ) Ia l. A. idfa do boi h.i\·cr uos·
t !<lo do 01·yx, \·e11c.lo monstruos_o, cslú nos !iv1os (lc todos
os po rns. A :;it·afa corno hi\J1·ido d o eamêlo e d a pantér3,
e p•w isso havi da como genio rlo rnn l, não s:1irá tão ecdo
das il11sõcs dos q ue fa í'.CIU zoolog ia. rccrcali\·a nos mundos
do. Mag:ia :K'e;,;:t·o. cn ropén . A rn.ira\·illiosn Licornc o.inda
:issustn. os c,1(_;1ído1·cs civi lizados Llc hoje que pensa m \'C-líl,
em forma de autilopc ciu(:rcn e vnporos:71, nos ma~CJ
Os )[1Tos ..,\f·1uc,\:-:Os :,;o UnAS!I, JS9

afriC't1 'lilS, <·nn10 os Brasil eiros 11ue ainda creem na Cai-


p,J rn s;i in (lo d e <le111 1·0 llos cJ. itct l!s. E<1Ui<lna, metade
11111lht•1· C' mel:uk "C'l'penlc. A lii1lrn ele <:Cm crancos. O
C,·l'bt' r·o. A Qniméra r111c li c~ íodo fez com trcs c.1heç.1s,
um:t do <· abra, mna ,lc lc>;io e a ul!imn ele serpente. Os
rno; 1ísco1. t!ig-a11 t:!~cos, c]e chifres. Os mom,t ros mari11J1os.
Os (lrn:;õcs ...

Pa1·H. que mais t


.\";io :-e Yêj;1 a )fitica Afric1111íl como incipi ente, ru-
1l i111 c11 1;1r, (•slupi1fa, inconecbirn:, romo se te~n :lito. Todns
il.~ ) li t it'.aS e lmh.is as ::\IitoloJ.,!in!. ~o f1·crn dc::.sc lllC'Slll o mal
:-i b1.•111 011 mcsniri 11e1í1111ctm·i,1111C' 11!c an:tl i~;Hfas á lm; da
H.r.:ão, 011 :rn tN;, rln. logien.
Jw.:nmba-se a A rte elo Pol.J:-lorc Brasileiro de ator-
n,ir lii o :;r:rnde e tão 11oss11 c111 m1to a <JUC os Helenow.
fizer,1111 1n·o11 r ia.
Para isso, não tc nt :1rr.mos de lo~o trazer á luz umn
col<>lrt de ma i.,;; de trinta nnos. mas i11icim· a obra. n eccs-
s:iri,, e pr imeir:i de rcconst itui(,;ão e reeom posição elos
:\füos B1·ílsilei1·os, - ba.'ie de todos os esforços que a
on1ros incumbe 1lcsc1n·oher, - e apresentar os que su-
po:nos basicos e neccssarios íl essa cmr r cz.i:.
Eis po1·tp1c 110:; batemos por uma Cic ncia do Folk-
lorc - Cl EXCIA BRASJLEIRA, - qne tr,1ga. ú luz;
fo!c-; e ,1ssnnto:- de M i lica .:.lmcriudio, e, co m o que se
p11 cll·r consc~u ir de :1/ ificr,. Afro-negra nos nossos meios
ciclicos, wnha dc(iui r ;is di1·etrizcs uovas do noSSli ri-
quissimt1 Fabu lüri o e <ln nossa. 11clmit"a.,·cl e sumptuosa.
~fo yelislica .

Comecemos de logo toclo!5 a no~ ü1su rgil' contra o


hab ito pu eril e il ógico de se medir o perso nagem ciclico
l!JU !-\ O l i ;,,.\ r ,\ 1: X t•: 11~ O
pela i11tc rprl't:t~iío lill•rnl cb tH•1.; ;1 folldoi-i r.: :i, pnis is<:.o
n!io Í: mais admi-;sivcl 110 c>st.icl(I de C\'UltH;iio 1·i1•11tific;1
1
a 1111c ch c)?:imos. 1.; nrt:l'S<;;ir io p ,•s qn i'l.a- lo e t!ull rron la -
' o pu r IJ lmll \os m eios ;1 f'it'll t.:ÍH 1i.ts indiq lll' e d<· q11;,1 11t.1s
m;1ucitns se p ossa p('11(itr;u- 11;1 ,·:i1·nc lC'1·ir.~c:im ,l e seu,;
at1·ib utos.
Ex,.: mp1 if iqur•1 11 0:. f'SS;ts p;i\aH.ts 1·om nm 111i11c ral.
DclC'l'1t1 in:1~~C' 11 ti1u 1. n l!l"ltpo e 1t sist ,•m:, <1c sua ~1·isla li-
'l.a1;iio - p 1·et'isn-sr :L run ua. O s;1 h1il', u ~lwiro, o lin!lro,
a (ltlrt'sa, r.:11f'iu1, 11nm ~(·l'Ír tli• po1·111t•no1·c~ 110s. k\'n a co-
uh('1·1•·lt) fisi1.:al ll l'lill', :l ali 11 lrn1·. 1·c fcl'ir r C\cal.u· ;1s ~ua:.
r1·01wi1'dnde:-;. Pm:1 a u:ili~c q11 irn icn Hos dir,í os i;cus
1·omr,011c11tc'-. Outrn, :1,-; p1·1,1101·1;iics 1:rn qnl.! elL-s 1•11 lm m.
1~· as...,im se c·o1nph•la, lto l.1hurat111·ío, o cic lo da, pc·s'f'lii,1,
(il\C lhe i1n1 ie11 u1 a l')!\lcci<'. o ;.r1·11 1111. a l'aulilia. 11 1•lt· 111<•n\11
prc<lomlna11tr..
{ 1111 ;\l itu !lL'th lll :ti s 1111 llW II OS IIS mc<:i:1u,.; l'Xõ llth'S, ;\~
lllf'~l!Ja'i t·:1r.v:tr1· i:!1H:iics. ~t'lt!-. as J)C'dos c11r1·e:-1w11dc111 il
erislali!<a t:i1n r ;1 1rnws ta n ta., pro p r it·tladcs fi<; ica.'- {\CS!,:c
r11 ii11::rnl. Suas vou1bi11ftçócs, :,, \1,1" 111n<l:inç,;1s, Mlil!I. 1r:ios-
l'o n na~õrs. r111 p;il'lc. ;Í<:. pn1p rir.d:11 lc•s qnimie;1.-: rlos rlc-
rne nt os <:ornpo1 1r11 lcs.
O wi IH:ral lt•111 :;:('us. modo" de f)Clll'1'<'11Cin, ou :rnlcs,
cni pala,T as wais popn larc:-, s.c•ns l1i1bilals JWCfol'itlos. ao
la <l o 011 uão de~ !<at<'litrs rp1 !! o d1•11u11 ciarn , tle 1·uchus que
u ;.ru:i r,l.1m l,('Jll ou 1n11l. O.<. ~li1o."\, si cscap;1 111 a c·ssc:.
''dcl ;1l nrc$", ntm de i~:im d<' lc•1' 111t ir>.-: Jll'OlH'iO,'i e se ap1·c·
St.'nt,uci. c· r,m 0 11 se m 111 iinésC!--, nos meios 1n·npicin.~ ao St'll
ll rsc 11 ,·11h·i mc1ll u ot1 1m·s1111 1 ii !-: lla pussihili(lmlc de re,
;.rri,Hi•.
H :1. u os 111i nc r:1 is1:11rno nus l\litos, a llc~rsshladc tlo
r.: ri l:cl'io d:.1 Cit·11t:ia. E' l':i1.c1· 1.:0111 c::;lcs 1.:omu t'líl
llll!~1110
proccUc C'Qm itquc!c:;. O .... úo1uponc>ul t·-.: i11vorÍa\'ei3 dos
Os .'.I m ," A r: nu;,\;\"C'lf. xo P,;;,\SH, UH

pri mcwos co!Tr!>poudcm ao:,; ,1lribntos ,los sc:; uu<los. Êl a


\':ti lms<.';11· os cfcitos do co11 tn1.:to elos milh.::r:iis com os
im•ios r>m que se c11c:011t ra m. Porque. pois, não ba. ele
t.1rnbcm pC">(tti izar os dos il[ítos 110s meios ciclicos cm
11uc H,1s1:cm, cm <1ttc pcnctrn m OH cm <1 nc \'ivcm, deter.
minando ,1.., tt·nn~for tnn<_!Õcs, as nlter:i~õcs, êlS dcgrad.,çõcs,
m; c,·olnçõr5 que são cnusa OH s~o efeito~
Com o mincrnl, a Cic nc:i.1 p:í1·n na mnfcria: - leva-o
1í industria , n1i li t.u·O, lornu-o de (tlW lllílf.i maneiras é pos.
~i,·t•I ;•. _ l!l'i.:essiclmlcs lmmnua!>..
( 'orn o Jlilo, a Cicnc:ia, dC?tiois rlr o li.t\"C~r co nsi,lcr ;i .
do ,m1fcria , l.'.-.li:in:t·.')C to111 il 7mlarrn 1 cn,·oh-c-sc com a
Jm/111:l'a, penclra·:i, i1ttC?q1rct.1 -.i, a 71,rluvra ele Pit:tgoras
que, como toda zmla,.:rn, tNn t t·Cs sen tidos ..

Nã o é difo:il II i.:m1n·cza par:1 os F'l)Jk. lo1· istas Bra-


,-;ilci1·os.
Torl n<.. 11s nu,·os ) tit os, ;1 nil's 1lc se rem co nsiclel'<'Hlos
como pd,,~.,.,,, tl c,·c111 sei· ha,·ido,-. como mr,fcria. isto é,
nos !:.cm; 1·a1·,1c.-tcrci. cx lcriorcs, no xc u fisil'O, 110s !-Cus mo-
virn rutos , pois é isso 11uc 11ornci:1 e disting ue to<lü!. os
srrcs ri;ii,;; e imi1 !.:'i11c11·ios. Os alrilmfo.i;, isto é, os instin-
tos, :is foculdallc~; ;is pnipcnsõrs, os pu licrc., so brcu:iturnis,
&., it ih~r~utcs :1 cail:1 s~ r. podem 11.n 111~,'l l', cm suns ma-
11ifcstat.:6cs, a inh'.!l'IH'CtaçÕc!-. tl iforcutc~ elll ,·ir t utlC? de
caus.1s di(cl'cntc,$ e de efeitos maiores ou rn cnon-s <lo que
os primeiros rc µ-is t.id os. m.i<;f cm todos. ha !.:ClllJH'C um
\'iuc.:ulo, um rndo de rcc:ou hccimcrnto, uma ' 1 :irésta'' que
!cm :'t coorclcn:1<_;~0 ela 1110tcl'ic, com os atr ibu tos.

0.<; Cnp itn los il llC í1 l''>tc v;io seguir. dcstucndos como
compo11cntc.s <ln sc~u1aln p;irtc deste li n o. niio clr \'Clll
:i.cr havidos como tl c ;1<,;i,m 1los rcc1·cati,·o:... Xd cs t.lClilOJIS·
192 Souz.i C A rt:!'•E 1no

tra.sc apenas o mctodo da Cicncia nn rccomposil;:io e na


r cconstt·uç;'io elos i\Iito!-i Br asil~iros -A[ro-ncgrns aplica <l o
sempre á mmc rin cscolhicla ou. n. pc<.;:1s tlovas ri.uc 115.o
podem ser lta vid:1s como to<l,, s ns por nós co lig-idas 110
campo ,•astissimo elas tradições íolk-lor icas.
SEGUNDA PARTE

MITOS AFRO-NEGROS
CAPJTULO X

GONGA
(Qui gongo ou Gunga)

D esde que n Policin começou a ntcncler nos " insis-


t ('t11cs n !chi r.i os de nossa Civil i~ar;ão Christã" e ú neccs-
s idn dc de J)Ór fim :ios " c(l11<lo111blé.-1 que t:rnt0 clc:;rac1am
nos.o:;os co.'i tnmcs" e n destru i r o culto africano, perse-
g ni nc1o 1w is clr: snnto. rnitcs de santo, yalês, yaw6s e
cqncjis, - torno lH-e mui t o mnis· cli fi cil :io pcsr1ui1.ndor
pcnl't1·.1 r cm mu itas lcndns e na. c:irnct cri1.acão elos mi tos
afro-ncgi·os. ~
I sso rl csclc fin s el o scc ul o p:H:<;ndo. qua ndo m:iio:; ou
menos se :ic:k1xn 01·;.r.n1i:rnda n Oabo11i e os babnfu -ri.~ ou
babvlu:r.cís Jl :io N·a m como os de hoj e, nssn ltados por idéns
e il! flu cn cias cntó li cns, m:is sim f ingi<los crentes llc um
rnlto r,uc ,·i nhn , d<'stk scculos, scnf.o imposto nos afri -
<::inos traz ido~ ao Dra sil c-spcc: ia lmcnte para o trabalho
dos banguiJs.
A ssim. mui1 ;is Jeud.:is in tercs,;;n11: e:s, Jioje :trlnltC':radas
:to Jlonlo de 1:em se poderem r econst itui r , e mu itos mito"
perd idos u o (•!-.q ll!': ci mento. ·- niio fo r,1m l'Cgisto.clos, ou
por,p1c os ci;:tlldM. :1f1· 0-ll<'~l'OS não i ntel'csgass cm :1 onlros
senão :i Ninn R ochi~UC's (e, postcl'im·mcntc, a Artur
finmos ) qu~ n ilo cliri:?°ia s1ws Yist as cgpccin l mcntc parn
essc!i po ntos, 0 11 p o1·q uc, - cl i~11 mos n Yerd:ide, - ·cs
homen s iiustr~s, mo~t r:rnclo i:::11 01·.-mei,1. só !ic dccl ic:i,·om
11 coisas cl~1ss ic,1 !) e fngiam ele se cm·ch·cr com nss nntos
fú1 ·n elos ambitos <lns büc,s let ras e dn e ic-ncia rnrnpéa .
196 SOU?.A C.\n::-:r.ino

O cúlt o gêge-iorubano, felizmente, não se lim ita,·n á


Capi ' a.l. No IfoconcaYo, S nnt o Amaro era. n cscól a. Ca-
ch oeira 11rlo se dcix:1ya Ycnccr por Nnzardh. Vüa de
S~o Fi·nncisco ri\-a!iza,·a com Jnguar ipc. Por toda
p a rt e, o mes mo f égo ab;ifnc1o, a mesm a antig: uidudc ti-
midtL de ir ba ter r.s costl:las na s cade ias da') cidades, ou
ns mUo~ e os pés nos tronccs dns fre:;uczins, por~m , sem -
pre alert a na conCi nist.1 dos chefes politicM, da!:! nut ori-
<lades e dos protetOl'{'S iufh1cnles.

A ) litolo:.;in. ..:\fro-nêgrn ofere ce quadros filie>, embora


o. lingno~em dos ac:1lús n1ui l as ,·c,u•s ni'io 1·c 1lit.i , ti~ o
s urpreenden t e::; (le co nccpçãtJ e de bclc1.a.
E:..emplo disso é n lenda <lo Go11r1a, - Qniyonyn nn
L ingna Gera l Africana e G1rnya 11n L ing-ua::cm Po pulnr
Brasileiro., - o gra ncle, o mnior, o primeiro, o primiti,·n
fei t iceiro.

F tCBA N. 0 135. - 1.2. Dn.hio. - 3. Reconcnvo - 4, . Sem•


to Amoro, vale do rio $ür j'.;i - 5. Grmoa - G. Lendo. -
7. Gonj:;11, !igurondo n Humnnidn<lc - 8. Olunim, Exú, Ob~-
tnlá., Xn.n gõ e Ifon, !igurnndo os Pode res Supc l"ior~s -
O. Feição prim itiva afro-negr n - 11. Com nr j?umcnto -
12. A descobcl'U do fôgo, do carvão e do cosimcnto dos ali·
m en\os - 10. Toten s : - O!urum e E xum. Tabú s : -
Obat.u. J;.í, Xani.: õ e Jfan - 22. Sub -ciclo do G1mi::-n. - 23. Pni
do So. nto - 24. F esta ele Xo.n~ô - 26 S. Cornciro.

GON GA
- Nn terra de roens u vós h n via u m homem a qnrm
Olu ru111 e E xú ens inarnm todos os scg1·cdos do mundo
pnra <1ue pudesse faze r o bem e o mnl q11c entendesse.
Qu nudo o homem soube faze r ibá, cfif.í, maJ:irubo e
t udo, os cnmbi.Ddos se reuo.í.rnw e lhe disseram:
o~ :\Tiros ArntC.\NOS NO Brt.-\SlL 1!)7

- De hoje 11or clc:intc Yocê se chama Gonga.


O homrm cn1-Yo11-sr. 11:;rtt<lec icl o <le:intc 110 peg-í, ma.e;
onvin Obat1ilí1, Xan ~V e IIan d izere m 11ue devia, p01' isso,
faze i· urna festa g rande, mM SP.lll com.idos fr i,1s, nem
crúns.
Como nl'm-um homem ~oubesse fa zer fõ~o ~ar;,. eo -
sinhnr as com idas m:.i is li geiro e mcllior d o que Ôsó!. fo i
ú encr uz il hada esperar Exú p:ira s11bCl' 1..l&lc o scgrêdo.
F ico u um 1lin e 11ma noitr, ,1 l•nbe~:i dc11h·o llas mãos, nté
q ue por fim onviu as wac:íins ' ·C'str.1 l:111<lo' 1 e 1111s sfos
d1:.1man do ilc.
0011::a ficou mnl ncoziuho proem-a nd n Yr.r (fo Cinde
\·inh;im os t hnm:irlo'i, mm;, qllt'IO d i~se? Pal·eeia até
a1· 1r·'>
de (,'1111ocr';. )fa is mn tli a e nma 1 0'. te pe rdidos
1

11ci-Sê "yei x:1mc". No terceiro cli:1 , nclwn. Eram ns ar-


vores que se saeucJinm r. r:rn ~i;nn os :;:ilhas, boli:i.do com
êlc e c.tç rnrndo porque êle niio ~ab ia for.r.r fôgo, ni:1:s elas
rncs rn;:s iam se qudm:rndo ,,os hoc;ulinJ1os.
Gong-a mõJ is que depressa €:hnmou po}· XnH7Ô, j1c-
d indo qu e lhe ,·alêssc. E logo u rna c!m,·11 de ro.1os de-
cepou nJg-mnas nrvorcs. Isso mesmo que o homem qnl2 .
.Ju111 on os ped aços nns cm rimn dos ontrn:., tendo antea
imtaLlo cm bnixo clcl cs rnn.1s 1.Jra~as que tira:·.:,. dns an·o.
rrs qnc cstnvmn se cp1cirn:111:tlo, e cobrill !utlo de terra
para os qncim:u· nlJ:1foclos.
Di ns d<!p ois fo i nr o rnn to1nbo. Um.is pedras <1ue
cstarnn1 pcrlo so:t:1. r;im mna!i :;<W[!.'.l lhnclas de dcbút!1('.
Gon~n ní znn~o1.1-sc mcs1110 rl c ver dade. ,J un to:1 tr<!s í!\lC
cs taYam se riwlo clêlc e se riu cl('las. g:rit:m<lo tlC' ak~riu:
- i\foeit co ! 1nae1íeo !
Dcpoi.<;, clcsm o11t<,u a ten·n e fif!ou niuda mais eo11-
k11te. Em nz dos p;íus. acho11 u m moll•(JUC todo fe ito de
taqtü u.hos pret o& e lbc deu logo nome : - )Ia e5.la.
l!J~ ~ O 1· 7. A CA íl ~ !·: tH O

:\l.lcúco, CJllC eram :i s 1r~s p(?th•as, >1,io se ;u· rNlon


um is d o ln g.11· e pcr1lc n a l'.tla e o movinll'nlo. Go1 1~a,
,·c nclo q u e o 111Q)i'·i! IIC :-; p b r:!uv;l :tfi-. p cd a1:us, p(':;un
;.dgnns. tl,~J rs e l,olor, tl~ · I ro <ll! :'.\ T:1i.::ú 1.: o. S01H·o11 o \'õl·
t1uíco que n•:. l"n' <lo nt:il ombo ~ at·(•udL· n º·" 1.:1 ,111 i:d111s
de ;\[ac;i la.

F1c. 1
Coliga. l 'rrm-,c a., pc<lrfl8 i·iutfo·ti(', o nwtombo o a
Jlorc:1t<t cm fú90

E assi m a pt·cml cn 1·nmo i,.;c fm:ia J"ôgo p:n·a to...; i11l1a1·


H'- q ni1 11 dcs para a i'c>,;11t. 1111c 1lcvi;1 d ;1r }lO I' 01·<k111 11 0.i
ori:\:;Ís.

ARGU!'>IENTO. - Gon Rn é u1n homcnt a qu em os deu·


se:; do bctn (Ol1iruml e elo ma l (/~·.~·,í) t•n :-. 10:1 r :i. 111 a i,;c 1· !ci·
tlccil'o. Os dct~se~ h1T c nc, ,- , a os 1111:li:-. ficou l'l"'t' l''-'Htlo (l ~o-
\'Cr no do mundo (Xnngõ, Obntul,i. e Ifan ) :1 ch:u n (} uc Gonr.l
1lcvc d:w u ma f tsta cm n•g-o:sijo, lh.'ls 11s contit.l:1s n fto tlc\'cnl
!Cr crúas nem f r h\:,;, Gon~:1. reconhecendo :i. su :1 i~norn n·
eia, vni a té o. enc1·u1.ilh:1tb e, pcn -:ntivo, cs11cr a o :1u~ilio <l~
Xanl:'.ó, tleus do trO\'i'to. C:111 din e mu11. noitc. Por íin,,
uns cst::ilo!-i e uns aúl/ siu! P r ocuro de todo3 os lodo3 e não
s:i.bC! domlc vem . Mn is out r o din e outra noi:e. Ao U:reciro
<lin. tk:>c1)lm.• 11t1c s ;"10 ,1s an·o1·cs que se riem dê!C! c:sfrc,:::i.n-
os galhos uns eontrn os outros. Gong::i invóca Xan.i:ô, que
que o atende. E ló&ro um :i. chuva <lc rn iO$ faz :is ar\'Orés
cm Jre<lnços. A intu içlio vem ;°i Gongn. Faz um monte de
bra z.i.s ti rn<las <los ~a lhos que antes p::ircc iam rir-se <li!lc e
piio so!Jrc clns tôros e g?"a\·l;tos. A' íoi:ruc ira, cobre d e
terra , - e isso é o matombo. D ias depois va i ve.Jo. As
pedras riem-se de Gon:;n, I rritado, ap.:mhn t rcz e qunsc
no mc:-mo in~tnnlc,• :t.lcg-rn-sc>: - 11 :wia <k·scollcrto a trcm11c.
ou fog-iio: - m:icúco. As trcr. rwdras cmudccctn para sem-
pre. Vo1 i f:i;:cntlo LUdlJ por intuição. Dc~monta o mntom-
1,o e, cm vci dos túro!'! e i::-ra vêtos., ,'\ca111a<lo. um nci:::rinho
fei t o tlc pctlacin hos de c.11·\·ão: - mnc:ila. Gonga mete al-
guns dc-lc~ no n1aeúco. Bu!ãca fogo no· i.lorrn lho do m::itombo
o acen<lc o 1.;:lr\'ÜO. E assi m, inspirac!o e protegido por
X:i.n)'.:'ô, ~a t is fn 1. as or,Jcns <los três grantlcs ori~ús, cujos
potlc1·es !.ão ma ioL'CJ;. dos r:iuc os de Olurum , tlc•1s tlo cêu, e
E xú, o diabo.
~1fo lend a tlc Gon~:i lia 1n:iis conc!'i!o l!o que parece.
Eut•m·cnio-Ja Jlclo!. cnsi m.1mc 11lO!'- <la An t iga S abctlorin.
,nni lo propr ia ,io E~ito e w1i;õcs afrir.:.ina'i.
O lio111C'tu, assim que nprcndc qual q u er coiso ,pie lhe
baf-1!' :í \'id:i. ju l:,!;l-st' !<iab io. O s meios :.i que é leYado
tl'.IF.('ltl-lho:- :i c.:011dr·~·t10 ele que ;1ill(b lhC' folia muito p:wa
intc,rprrt:11· ,, r1·a li:1.;ir 10{1;1s m.; coisas. Na mnis reuwtn
A11!i:rnid:1d1• a pcl' fl'i1:~o l i11 ha 11ot· si111bolo o tri:n1g11lo
cq11 ila ft> r<1 q11c. dc•poi~. fui ~u b!.t iluiclo prlo ele Pit,1,::::orns
de l,ulos :; A :5. A t riack cham.iv:1 it meditaçf10, í1 p;i.
<.."i('ll(·i11 e ú JIC'rsc,·c rnm;a i11hc1·r1 lÍcs :io sit bio. Gonga
p ~1ss11 por r s~as t1·l's i';ls('s rcprc:.cntaclas nos três dias.
Xil pr i11111i 1·,1. :ii nd,1 rn:il habit uado il :1bstl·a~i'io cb s coi~ns
tr1Tc·ua$, al rihtH' mi sol1rC'11:1 tural o qnc o ~s piri to niío
po11c clisc·t' rn ir. ?\a SC'~1t 1Hl;t, ain d:t lhe íl !iS:tl !a m ú lllrtJ lc
Lls !lll'Sl11,,s iln ...,l}L's, :'\;1 te!'ceira, o ciclo elo ~.1bio M'
i niciu. O riso das onon•s é uma Iigu.i·.:i: - o qul' t!
200 Sot:ZA C11.nl':r:1no

material o homem pódc fazer .. c-m intcrccs.<..:io· Uos pollc-


res super iores. Gong-a c\'olítc. .\lé o rnio (:Xang"ô)
obedece no sc n chnma1lo. (~o Chri,.ti,rnismo : - :1 f,J
remove montanha~). Xo sabio a inlui(;ão se excita. .As
pnrtcs dispc1-:;;,.s sito por de Ol'<lcnaclas. Xada do que
deve: ser norn.dcíx,1 de te r 1·,1izcs no p:is-;.1c1o. As braws
rcprcscll lftl n o p:issatlo. Da nniiio tlo antigo e ,lo mo.
demo, desde que se os n:Yista de nl::;'.una coisa noy;:i on
Yclha, ha se mpre nm C'feito que o l1)mpo. cêdo ou tarde,
, ·cm mostrar. Al1tcs que se 1·ea lísc, com on srm a prcs,
cicm:i,1 bu m,, R'l, os ine:iclC'nll's pO(lcm o cf11·1· c,r t' o ,s;,1 bio,
ou o., dc:sp1·cz;1, ou os isúla, 011 os npro,·ei t:1. .\~ pc1lr:1s
siw os homens qll c de tndo 1oúfam e c1·iaU1 css~ i1lci1\cn,
tcs. Ganga os nm'iln, imobil ir.n r cmutlecc, fm:c1Hlo-os
cscra,·os ele :ma obra. E ' o rn:1go cm ni.;:10. A p<11:icm!i:l.
j:l c1luc:Hln e a. pcrscvcr,1nc;n mel hor dcscnYo h' llla lhe
permitem \'Ct' nqucl c cfoi ln. Sua obrn, a obrn 1l o snbio,
11ão póclc sct· cµoistn. Ifa de ~1· lH'ccssn 1·iamt~ntc um
bem 11ar n n llnn1~1 uid adc. :;\Ja<.; lo<lo hr.11t {; m11a tl':nl!; ..
formn<,::io e.lo m<il, e vic.:c-,·l·rsn. O s:,hio clnoptr. o scn
destino e alc~ ra.sc dentro llc s i-tuesmo, - nJtar cm que
os de uses \· jyrm e mais cu1 ncm-umn pnrtc.

Nessa, corno cm muit:'ls 11c~ns ,1fro-nc:;:rns 1 tCl'mOS


de lhtgu:'ls s1abnês;1s e b:J 11 t;,s ini.. t nr,1111-sc fnc:ilmeutc,
snprinclo 11 11s ris fol has dos ontrc<;,.
Par,'.). o Bnl1i;11 to, o C,'t<;O l• .sem imporl;1ndn: - os
vocab ulos siio os consagrndo$ ua Li n:;qn:;:cm Pop11lm1 ou
mesmo proprios no meio fcú:h ist a, gC'r:ilme utc fr equen-
tado po r mnit.\ gcnlc liôa.
A idc ntifk;u_;ilo <bs fon te,.:. bant ns é cul n·t :rnto m:iis
d ificil do c1nc ns su d<Hlêsas, ~cnJo de notar qnc , cnqun~to
se c1lco11 frum "mc1arc1. ''i Cip cciulmcn to de ua~ô, o.. c'11m,
O:, )h·ro.c;; ~\FR !C \X'OS NO B rt: ASII, 201

búto.t engloba m todos os te rmos afro.negros numa cha-


madn Li11a1w da Cósla, ciua ndo 11ã o se rc fC"rcm á Lingua
da 1~·scra t:irlr1o que é a L in gua Geral ~1frica11a creada
pelos Port ug ut'scs.

O mesm o não acm1tccc qn:mdo se te m que ou\'il'


l:auss.í~ ou seus dcsec11 dcnt,:-s. ]fa umn. qui'.1$C aus1:ncio.
de termos afro-negros. A cxposic:ii.o ~ fei t a cm }ir1gua-
~em 1:o rr clltc e o couto as:.mnc !odas ns propo rções de
alguma coi~a csfrauh n no lll<' io kl ichist n.
O Folk-Jurc <los ll; 11~ ~.í c.,:, ri l~ni do <JUC foc l! prop rio,
aprcsc uta a p.irt icnl ai-icla dc: 11r '~ n:icionaliz., r ·• o Fol k-
Jorc Afr icano, fnzcntlO·O m-<., im B r:1'iilt'iro, - e de 1tn1.er
pa rn e, nosso ~onla rio pcr;;1 s tle ,1dmi ra \·e.l idcai;ão, das
qnais trrmsc1·c\·crcmos alg nm:is uo Cnpi t.nlo XXII, rc·
:-;cn:ntt10·lHJS, p or :i~óra , :1 lcrn 1· o Leitor .1 O Nat!io de
I'c,lra , cs!iiiço lon;:ill(Jll O d n 1r<.w ia. Uarn· ini sta e qnc nos
d!t, como os .,rro-m·~1·os cl!t <:' m1i:m i. a ori1!Cm da.s r açns
hnmnrw s.

FJCH.\ K.º 42 . - 1-2. Baht:i - 3. Rcconca vo - 4. Co:pi-


tn l - 6. O NAV IO OE PEDRA - G. Lt?nda - 7-8. Gignn-
tcs, P i~r.1cus, Homens do no;::so tamnnho e Chiponzés -
9. Fcii;üc Afro-nCb'Ta - 12. A origem das r.1.çns hun1:mas -
23 . Aluf:í. - 25. S. Ca rn ciro.

O NAVIO DE PEDRâ

Hnvin um p:1it cm qnc os homens crnm tito g-rant1tts


q11c n JlílS.'-<hln el e e.i da um media p elo menos um a lcg-uo.
~ esse h1g-,1l' 1t!10 ,·i11pt,·;1111 mulheres, e ussim, quando se
queria m c:isai·. inm :1 1rn1 o ntro pn iz onde <;Ó clns <>xis-
tinm e nii.o vi ~gn.ram b.~111c,ns. Bcrn cutcucli<lo: - ele.
202 S O l i ZA CArt :..EIR O

não ent ran1.m no p:1 iz Uas mu lheres : - en contrnx:tm-se


:111ma ilha qnc fi('a,·a entre sr11s p:il?.cs. Aí se cn.c::ivam
é os filh os <pie 1111,;cia nt ('n1m lt.•v:i<los, .u;.<;irn que: ;.1prcn-
d i:rn 1 :1 f:iln r, 011 11 ,11·a o pai:1, dos h omcus Oll )"1 .1.ta o paiz
das mu lheres, confol'ntc o séxo.
A co111e<:c11 ui:c, de ia::to os l1 om<' nS e :is uml hcrcs pro.
,:nrarcm a ilha, as pe dras íJ.llC fic~n-:n11 :\ beira J:igna
fo ra m se poJinclo ílt é que 11111 dia rla tn mnn :i forma de
u m Da\' io. llom·c 11 ma icmpcsta dc. mllit o :;n 11Jdc e ns
.1:; uas, qnc a \·iuhn m co mendo plll' ba ixo: ,1,· ·1h:1n uu po;
\c,·n-b, boinndo, sem cnc:i ll w r cin pal'tc :il~uma. m.i r a
dent ro, ora JJCr to Uo p;i i1. d:1$. n1nJ\u.::1·cs. ora per \,, do
p a iz dos homens, m.is :'t tlistn n ci:1. q 1u•. has1;n·a umi'l
per11acit1. para ::.e cst nr e1n cns:1.
'l'ndo con· in nniit o bc111 q1::rndo houn u ma :?UC"l'i'J
dos homens ele 110!-so tanm nho l'o \11 1':1 o p:i i1. el os a11ÕL"i.
pon111e c~tcs 1·onh:i Y:1t11 m, 1roc,::1<. e in m dci:x:mdo a tcrr:i
q112. sc sem m ul l1e1·cs paro os ro11hados.
Os nnõcs fu iiram t,,rn~1Hlo a ,lcstr11 i~ão, mns, d 1c-
;.tan<lo á pra ia e ,·C'ndo a ill:a . ,1 lira rm11-sc n n:;:na e su·
biram p~l.1s jicll r ns :aé c: h c:.ra r c>rn ;'1 s c.i s:i.s. Ncss~ dia.
todos os h omctt ,:; esl<IY:im nn ~C'lttPs : - 1inh:im ido :l uma
fc~ta. 110 f im d o m1rndo. (lc 01uh• só Yolt a r ia111 clepois de
m u it os di:is. As m111l1r. 1·C's is-.;n 111c;. nw 1Jll'! q11izr:r:1m.
E!';(•01Hlrl'.1 m os anõrssi n hos 11;1s dóhras t~ c <;11.lS roupas e
Jcvarnr1H1 os }J.ll'~ o pai;,; dns 111 ull1e 1"c~ .
.As ,111ãsiui1a~ ta ml wm f11~ \r:11n do pa i1. dct ,1s p:ira
niio se rem p rê7..a:-; lll' :,ruciTa, mm:. sr111 sabr1·cm o tlcsti1:o
dos :1 nücs , c111 c:1n1in hc,. for :1 111 ~111·1wccntli-l.1 s pelos ::-i-
gantcs l!UC ,i :L nil l H\·;111 1 cla frs l :L. lsso rnr.-;1110 tine C'k:i
quizcrmn. Esco1111l·1·;1111 as anã s i11 h:ls na~ d(1li ras das
roupas e Jc\"ar,1 m-:1a!':i pal'a o paiz tlo~ Uomc11.S.
Os .\f1Toi:- Arn1 t'.'\ '.\:O~ s o ]n.,s1 L 20:~

O X n"io de P cclt-a 1.·onti uu;n·a a boinr , mas 1iin gucm


ia \;'1. NC'm l10mc11s. ?JC'm mulhe res. Os filhos dos gi-
gn utcs n üo 1wscimn mais.
Os homc n'i ele nos:io tam an ho, CJUC anrJannn á pro-
cura elos nnüc.,inhos, for.i m p, ,r;ir no X.a. via ele P c1lrn,
11a ra onde se }lassara m i,;cm <l ifi cu ld:id"5. Encontrando
as an orcs eom os é!a lhos arr indos pelo p0so dns f ru tas,
as pl an1 ;1s mu ito grandes e bast.i ntc copad n.;; e umas
c11orm cs cm•íls (JUC parcci:nn toem· na ~ 1m,·ens, .i tina r am
Jogo sc>1· a ilha mo1·mla tl e ~i~a11tc,, 1 pois t udo era g ra nde
:to po nto de. u,1 1':imp:1 de uma p:1néla da.'i mc110:-cs, dor-
m irem l rl's 1luzia.'i de hom ens tlo noss~o t.1 ma11 ho. ) fat.;
o !\TaYic1 de Pedra foi nm mn i·til'io p,1ra clc"i: - tudc, era
~a meie e rcq ucl' ia mu itos p:1~·a arr(' dtn· qual quer coisa.
d o ln g;1r. .A cus. lo fi zer;.1 m unrns cmhar ratõcs. c: om as
maci eira.~ que pnde ram e c.lesp:iclwram :1l:;n11~ pa ra irem
busc:i l' ns mn lliercs, com a rccomcnd.tção d e traze rem
fc n·n111c111,1.~ e tu do qnc pu des.<;ctH . ·
Da Yo lt a <ln mis.~iio os ll;~~cns fo ram dc,·oi·:Hlos pelas
fl· ra!. e;:i .<.; rn u; hcres <lcrrn n 110 p a iz dos ch ip.n1zés. I sso
r11cs1n o (J!lC 1:lcs <Juir.er;nn. Ca da um proc\nou a sua.
nn1ll1ci- e ucm olh:m wa is par~ a cl1i panzé com que YÍ Yc1·a .
.1.\.s :::hi p:iim:s, cn cinmacbs, rcu 11ir:'l.m-se e nr rib ara m
pelo mu n d o com as filh:1s e as JKtrcn ~os :1 1é darem uu ma.
t cn n lfUC niio conheciam. Qun ndo o clia clareou, vira m,
de fronte , 1111,a ilh,1 cobcrt,1 de pomares, com muitas oa-
nane il'as enormes que da rnm baa anas muiorcs do _que
um tu bariio.
Os homcus de 11osso tanrn nho f ic~ir.1111 muito conten-
tes qnando çí1·a111 n.,; ehi pc1 nzl•s, JJ c11 s,11Hlo q11c ÍOS$Cm s11.i!i
mulheres. E ma is cspa:i hHlos ,·cndo -ns t omn r em as em-
bn rcnçõcs e· r m 11.:1rt'nt 1n1 ra 0 11dc eles cst.n ·am.
204 SOUT.A CJ.RX E IR O

A snrp r cza foi dcsoln tlo r:t qnnndo perceberam 0


lb;;ro. As chip:u1zés !-:tl li.lr:tm e 1nn is qnc dcprcssn c::id::i
uma t l'ntoli lo;Jo <lc ~p;.rnh;1r um m,w id o e \' i\'cr com ele
cm bôa. ha rmo n ia.
Com o tempo, uão hav in nem g i•!;lnfc<, nem onões.
rro<l os que n,1scinm cnrm el o 11osso ia 111anho. )[nlhcres
e h omem; <lo an t i~o pajz cl.ls mu lheres começa ram :, se
encontrar com mu lher es e hon tcns do .i.u ti~o p:liz dos
homens e tudo f icou cm hô:1 pn, pois constit1.lirnm lllll:l
familia. só.
Tambcni nüo h avi a runi s d: ip:mr.és c;n;:1dos 1•0111 ho-
rncn s e mul heres llo n osso t~111:l 11l1 0. n•n'i <lcscr 11dcnlc.i
d eles que se \' isi t1v;1m e, p or fim, for a m tol\01- mora r
em ter ra firme, pois o mnr ia lc\·;mdo a il h:i para bem
longe.
P assn<los tempos, os fi lho:- ,]a Ta~n qn r 11;isccu dcs
g itantes com a3 anfü,i n h,,,. e clog .tuiiosi nhos com ,"IS gi•
ga utas c: 11 trarnm cm n~l :11:i>c:; co m o~ filho~ da raçn que
nasceu e.los ch ipa uzés c.:om as pcssôas ele nosso tam1mbo.
Da í por <lcantc começa ram t\ nascer os ''n:1<;õcs".
Umas mais cJn ras, on tr :1s mais cscnras. Uma5 mn is bo·
nita s, ou trà s mais fc it.ts. U mas ~ a is altas, ontra.s ma;s
baixas. E assim n terra p o\·oou-sc.

O modo porq ue os aíro-1111~ ros ex.plicam a fo rrnnçRo


das r:1ças ;1fasta-se de ::i.lgnma sorte d us teor ias dos ~abios,
mns te m pon t os Uc r:on tae;to ,:om outras . .,\ dos gigantes aos
quais se atri b uem gai·a tll jns cm faces pol idas ou quase
polidas de pcnêclos c-le n:11\os, nos quais ns fig-uros lmm:1·
nos parecem fei tas de nl:;u us traços, sendo os polega res
elos pés n1uis al t o~ do que um ho mem mo nta do nnro
caroêlo. F. isso serrj u aos e~ ipt ólog-os p:irn m.iis cncon-
dc ccre m sua 1:cc1· tcza " l1c sei-cm .is piramiLles que 0
Os :".(rTos .Annc,\Yo.:; NO BnAsJL 205

mu uclo hoje acl mirn. coustruidas por homens t ão gran des


q nc pegavam uma das ped ras, a i:1da ho j e sem mnquin.is
para ns smJ1c11cJer, como nós hri nc:anios com um biseoito,
(Poll,~Jore 1a mbem ha dos snb ios e elos que fazem do
Ori<mta lismo um meio de se d h·cr tircm :í. custa dos
outros ). Cont inuemos. O cruzamento d o homem com
mu i tos gc 11eros ele macacos dos de m:i.ior tópc, <laudo!
ori:;cus e C'H;ttlcl'ist icos diferen tes tlcn t ro de nru a me.:-nrn
rnça. (O ut1·:1. f:1 bula eicntific:1 ele muito pêso para certa
g(mtc que pretende prov:a· isso pela ... lei c1o hibridis-
mo) . .1.\ e~ist cncin 11 indist ut i\·eJ" de p i:;mcu5 como co·
lab01·af10 1·cs O indispcnsanis" n a fo rmação tla cspccic
ri.tua!. ( Outrn peça ele? muito va l<:1r no F olk-lore B ranco,
pois os seus proprios l uminar es gal'~ntem que o horuem,
giga nt e cm prjncipio, teuc1c a se t ornar piomcu y1elo
dc(:r cs ci mo de s11as climcnsõcs .::i t raYcz c1os scculos. Ao
contra rio d ~ m 1s e de outros, o .:\ fricuuo crê seja o Cum-
bllto, <l n,._ f lorestas ,lo Coug-o, u nia proYa rlo c rnzurneuto
do " homem do nosso tamanho" com :1 1·aça do~ auÕ<! ~
cuja lenda , ·cm clcsclc o princi p :o <ln mu11ii.o). A ilha
(JHC entrou lllílr ,1 deu tro e, sem que se soubesse seu dcs -
ti110, exist iu. não d cspo\·oac1a como na "Mstoria" do
Navio de Pedra., ruas coberta de ge nte, ora no meio de
algum oceano , ora fornrnndo um contine n te.. . A con-
ccpçfio hurna11a cri,'l ta mbcm se us mit os, suas coutroYcr-
sia<::, :;cus sirubolos, que um dia , mni• cedo ou maii tnrde,
ou se v erificam ou i.e dctrocm.
CâPl1'Ut,O XI

CH JBA;.lll A
(Quibaml>a ou Sassú )

GldUClmba. é e, r ei (los mitos afro-11 c:.:- rns . 'l'otloc; o.;


cielopcs, cicb mcs e c\l ·1.1:. o 00f'dct: c1n. N"c111-\m1 h-111,
1

mais elo qnc ele, o podN de ti-;u1snH1thr-."<'. til• mct,1mor-


fi7.t1 r -s ~. E\ como ,;ú tli!-s c111os. o "p:t i ela ~crnçüo" ele
tol~Os os sê1·cs, o 1111 :.!o <1uc nim l-iC rliY i11izo11 ,1r111 c1uiz n
d i\·inizai;ão, prcfcl' in<lo íicnr no mundo ctct·mnnent!!
1rnrn J)r!!sid ir a. 1.un obra ci-caclorn . Foi o primcirn nns-
cillo assim que se ÍQl'm:n·am o l:i'·u, 11 l cr ra. as n~uos e
o ar. Só e apmins ;1 sn.1 vo11 tnclc crcou mii mais de todn
naturêsa, plan tas. foltõcs trncstl'cs, & .. cll•i;iqs coisn~
c11tão informe.'-. .A~'..is1c e diri:?c, r.ng ra ndct:<'1tdo e cn..; .
ti~rando, todas ns épocas e lodo..; os sl:t·cs. Niin 1wof\,.,..,,1
rclig iilo nl:;u1na nem ,"lj1oi,, cprn lri\1c1· 1:nl lo. E' o 1111111/m,
o múgo 1 o sabia, o cr c~clnl·. o juii. o co11str:1ttw. o demoli-
dol-, tu elo n um tempo:•.
?.Lito <lc gTa 11<lc cxprms:ío, o m:1is pcrfoi lo <loo:; mitos
popnlarcs, ~ nm bicho clifct·cittc 1'lll t·:Hl11 li11gua suclancs.i
0 11 banta e, pro isso. todo<; o,; nc<,.!ro:,; \"i\·l -m cl\\ hannonia
cm t ~rno <lü lc, Cl1 ibcrn1b(I 011 Q11i b11111ba_, seu:. atcu~üo
mesmo ús regras impWil.ns ;'1s quirné1·:1s e aos animai!>
primit iYos n a L i11gun. Gci-;,; l .Afri~a na dos C0 Ion isn<lo1·cs
Portl1gueses <lo Co11tincntc Negro.

Ciclope, vc iu Ua Africa <:~ im os CSl:l"íl.\'OS: - esguio,


v<!sticlo <lc vc1·dc, .:is pernas longao.;, os olhos como <le
01. ) l!·ro-.: A J.'RIC,\:--o.-. :-:o B1:,\:-;11, 20i

vid ro. \'C' rmcll1os e. do ta manho miuimo de uma. ln1·anja


grmulc. Lssc é o seu 1·ctrnto cm scjn qual for a fo r ma
a11irna l cm que se vist:l , <le ;11.alo on de homem. Nãu
ha o <111c JIO!,;.!ia escu píll' ft fo r~a de tdturação tlc sua~,
a,;ns, ft m:ig-in de (·onvcrtcr, cm ba i:-: o dt!la s, o que Ó
:;1·:i llllo rm m icros<·opico, nem o que é pequeno cm des-
co muna l. ~cndo que. par,1 isso, .nun cuta e tliminue :í.
YOUtatle.
Ilcsourn, bo1·bt1lê1a e tudo qnc vôo e \! pequeno, c:c·
ccto a ci:;ar m t' rnariposn . Sl'l1t1o o zumbir o seu carrtctc-
r·!sti<"'n pr i1u· ip,1\. E"'· tambem .n·csinlia "cncantntln",
<'illl lora :-;cm1n·,•, mas :,:-cr.1lmc11tc hcija-flr)r qnc, para ter
um 11 omc :m1í'1· ímlio. o..; Dahia nos lhe deram o de S11s~ 1i,
simboln do illlHH' 1·esulta1,tc da fusão ele 11un11tas 1·aças
dr. 11c~1·os os f'11rlu;.p1cscs nos trou.xel'.tnt, dos amcri ndios
<' ,lm, h11.tt"i m nn moreno l indo e te11t .ido1· que fo7, in nju
;los <le10<.c~.
~\ ll' ri lln(·c1·011 tc\ e1·oc:mlílo r. ontro'i m1imnis cm liu-
:;nas :ifro-ucµ- r;1 s, _:_ Chi1mm b11 fo i lotem ele dh·~ rs,,s
"n;1çõcs" s\1<la11i~;1S f! lrn 11 t;1s. Da í o se n prcstÍf!iO no
P.ibnla l'io ~:-d1iano como trn l:O <le u niiio tle 1o<las élas e
<l g-r,111dc copia <le pec;;1s fol k-lorien,; cm que ele cntrn.
'1'ra.11sform,i.sc cm homem , Yelho ou moço, d e rina l-
qucr jclmlc, feio e> hm·1·t>mlo. com a focu ldade rlr: fo zer
clton•r e <le fozcr s<'c;1r as tt'l'l"<ls a sun pussa~em. Torna.
:-.e i11 Yisi\'c l Oll .'i<"' f;p; (' Ili ~ombra proprin ou alma tle
ulgucm. ]~ ' a ::i·amlr: encan1.1t;.i.o de todos os 1,a mbas,
a fo1·ç:a que r ralis,1 tudo. ;.1 rcnníão de todos os pocl erc!-1,
;1 uuicl;ulc c1·c;1dorn e t n u1sfor maclo1·a.

Chiba111ba m1111w penlcu fl'sta. uc1u fes ti nha, uem


festauça. 1':ão pcl'dc e11s::ios de ranchos, <lc B11mb11-
1:1 cu- l foi, de lJ urr i 11Ju1, nem tleixa tlc tom:H' parte uo qllc

li . ~ - ,\' " ""'"


208

11
a '"rapazi.'1da" toma a fren te. Ern:ósta·Sc num" e é t.>
~uc, dauçn.u do ou sa1nlHm1.lo, ca uta 1m mente <li:is íoliõei;
Sou o 1uais " lé\•c"
Da gente ú tôa : -
l\fcu bem me léYc
Nesta e:a nõa.
E' o bambu: - lermo cnlu~iastico na bõco. de toclos
os B r:1silciro!;.
Xüo ~ casn<lo, ma~ ~osaclor da ,·i da. }ffto lin <listan-
cins qu e não vcnt:a ('IR u m sc~nn<lo: - l' 011ip rc:-:c1:tc1
oni!'iéicutc e on iJ)Otcntc. N:'10 anda cm crrnrlomblês, 11i10
\·ai a i:;rc.in:<i. Kão résa. Feiticeiro, Jmdrc, beata, mnla-
scm-cabr.i:;:a. caipóra e lc>bisl1omcm correm ch:l c. Niio
béb c: nem faz disc:mRos. Cnsti:za sol <lMlo arbitr,hio: -
br iga p:n a <l.1r.Jhcs mu ito e l!csa pm·ccc. Si se deixa
p rcmlc1·, fógc Ja cadeia !i-clll dci:..ar ,•cst igios. E' o rei
tl n. pan<lq,1, r. ,1lma d a a l c~ri:i.
Chibam ba é tudo. i\fon ino on root;n. Dorm(! (:0Ul
clo11;,;élas; - ~ 7..iú, on Z u.zl!, nollll'S que lcmbrnm seu
zumbi r, Bcija-flôr ou Sassú. E 1 poesia para as moças,
m.Js ele 11:in é poéta , n5o faz YCrsos sc11iio p;n·a n fo~ía .
.Acalenta :is solteü-onns com o son ]to: - é ele que lJcs
aparer.e promete ndo ,·ir c omo um clcns de fe lic idade e
àc amor. Vfre rindo-se da Yitla, da ilusão . E' a cspe·
rn.n<;.J q ue al im enta os destinos seu! noção da l\[órtc .

.Ao sul de Minas Gcrnis , Vale Cnbr:i.1 rcgi$tou uro


Clâbam ba. e o n presenta : -- "e1n·o!lo cm loBga csk ira
de bann ncita, ronca como pÔr(;o e d:i nsa comp;1ssndarncn·
tcn. Ern um ctíca p.1.ra crc:i. uçus clt01·0H;1 s.
E mbõra o eompanllciro tle 'l'cixcira de i\felo na Ga·
zeta Litc·1·aria du antiga Côl' te nüo mereça o c1·cdito de
Os ~ ÚTOS ArRIC,\SOS :-.o B n >. SH.t 209

ntitôgr.o.fo qnc lhe dão, exa minemos, ou au h~9, i dc ntiii-


qucm os esse Chi!rnmba.
A es teira de b:rnuncira é p ropria ao Candan[Jo, nome
por que, cm quimbundo, se cha!llam os P or tuguêscs roen-
cligos, apontados come papõcs cm ..A ng-6\a e no B rasil.
Gai pó ra na sórtC', he rdou o ronco do pôrro, animal que
SC'mprc se acl1J ligado á Caipó1·a e ao Lob islwnzem. A.
t ristcz:1 e o so[rimc1:to que o nbatcm não permi t em dan-
~a r scniío corup11ssa1fa e \·ag:arosamcn t.c. O Cand~n go
f n m venc ido: - pcr clcu tudo que o pudesse faze r
b(Jmba, tlc bol ir com ns pe rna~ n11m bambaqw:rê ou de,
uo me io r.lo "esq uentado" , t ransformar a festa em ~,am -
horC.
Candango foi o que Va le Cnbr:11 ccr tmucnfo ouviu
por Clúbamba., pois o qnc ele dcscrc,·c é o C11Hd!rn go el e
?.l i11:1.'> Gerais, <ln Bahia, de Scr~i p~, d~ Al a:;::ôns, lle
P cruu111buc o e de toclo o ~or déstc.

Dizem m is que Cltibam ba ,·eiu p.o-;-a o 13r.,sil com


e6cra •os manc.ling-as e outro):; com augol êscs, ruas o feto
é que i.·e iu com todos os ncg-ros e aqui os uciu em t.oroo
de !ii proprio. Por umn p assagem de 6UJ. "1.J istoria",
, ê-se que tn mbcm emigrou pa ro a .Africo, le\·ando p o.ra
lú o cnnto , u musico e n dança que, cru p r incipio, de,inm
ser dos an imais de per si. E lá tomou nome mais ou
menos o mesmo cm to1.bs Js lín guas, dcs:i.parcccndo o
prirniti ,·o, naturalmente asitttieo. E aq1ü fez-se B r.isi-
leiro tl.i gema, Bahi:1 uo sobretudo, ;1 quem lhe tlcram,
co111 0 d issemos, um Home indi gcnu , S a-ass1't ou Sass rí,
cor res ponden te a uma. de s uas metamorfóscs, B ci ja-flür,
e uns apclillos ntimósos ele Zizi e de Z11z1í, alusivos no
seu zumbido.
210 S0u1,A C,\ H~E1 1to

'f eYC t;.nnb em a sua d;\ll~;.1, a t rcz tempos, animada,


r ica <l i? mim icn , <lc ~l':t(;a . tlC' tcrmu·a e de cnriuhos :• -
o chibamlu, , fa ncl.ing-o ,iuc iotln gc11tc de on1ros tempos
ri :rnço11. ti('. o <·:tnilhciro. o liamhum dela , a daurn. E
vic:c. vcr~a. O t l'cm id 'l tlo cor po 1.:hm11ll \'íHiC ba111l,alij,
que a i~ \l Hl'e<:C :.:- n~µo. bu m b ult,) 0 11 bamb1.tl.izú, trc 111c1·,
que deu ;10 Pm"t.UJ! U~."i brrn1lwlrnr e onf.n;s tr rnms. Ai
de CJ \\C W se a t rc,·ês<sc :i bol ir com a <lam a ou co m o c a,·11~

F 1:; .
.A dauça do pnlo (!Jcl'llrba) co111 <t 1111,fl, cr que tra= o / illdn/i 'J
<111lt0Tndo <is cóstas (/Jamb 11m)

leira, brm1 bum buu1, na morado, noivo, <Jllcr ill o U!U do


OUt l'o. V iral'Ía úrrnrlní (búna ele ar.ci te de dcnd ê) otl
senão ficuria liumbo <lc 1111n1 smi-a <.!O llt v,aas tlc ba mbê
(11ha111.bi 1 do <J1ümb undo, 1·ern1uc de na l i\'os) . Além
dess;l li.avia ontr.1, o l,u1a~a 1 (mba111{Jf11 elo quimbundo,
pnlo), clu m;a d e pa to m m .is mulheres de lwmburn ou
que trazi,,m os fil hos ;:1mu rrallos ás cóstm;,
Os )!1Tos A Fr.rcAso:. ~o Bfü~s1L 211

S ih ·a Campos rcgi<;tou o B,ija-flôr e o Bcija-flor-


ziu lto que Basil io c1c :'.\fagulhãcs, os <:l m;sificanclo uo ciclo
cln mit{ca zooloyico , dcsc.obrin serem de "fa ntasiação
11<'grn".

O BEIJA-FLOR

Ern um homem e \IOHl mulher que t inham um:1 ·!ilh:1


muito bonil!l. Então com medo que algum ro.po.z mfo a ro11-
bwtSt', fr::izi:>.m-na tr:1nct1.cl::l :'I. sete ch aves. A pobresinh a :i-6
\' ivin escon di da pelnc:, cnmoninhns e pelos co.ntos d n cnsn.
N~o chcgnvn :.'i jn ncln, nü o lo. no qu inta l, não a parccin cm
lucnr nem-u m.
Um d10., uma cscr::wo. da c::isa fo i :i fonte ltusco.r agu o.
p:1rn bota r nn panéln d:i coinidn q ue cs~v:1 no fôgo consi-
n hando e, chega ndo nlí , viu um be ij :1-fl.cwzinho cantando
em tcrino de se nrt ebc nt:l l', sen tado n um cit lhinho séco, t:.í
num olho de p.lu: -
- '' E!-J"JCrnn çn. cspcr:inçn,
Hu rn -h urn ,
Tá . . . tá. . . tá -lê-lê,
Sen t a da nn. cnzu :nbn,
Helen o. Pereira.
H um-hu m.

A. n egro. ncl,ou :1quilo tUo boni to, qi..c ar riou o póU!,


scnto•.1-sc e poz-se n cscut:lt· o, bichinh o, mlm irndn , s em s e
lembrar de mais nud:i..
Dcmor:indo muito n csc111,,:n na fonte, a mãe d:i moÇ!l
mandou o utra ncgn, vêr r,or q ue motivo c1·::i. que cln não
Yinh:i. com a a~ ua. Foi e f icou tombem scn!ada, a ou vir
o pnssnrin ho. Assim, o.fin:il de> contas, forall\ todos os cs-
cr:i.Yos e e1(cr:iv:1s, i::-r:i.m\11;:; e pequeno~, fi can do todos n a
fonte, tlc bôc:i. abcrt:i, escutando o bcij:i.-!l ôr cantar. P or
ultimo ! oi a mãe <ln moço e t:im bem nã o voltou.
D e pois de rmss:u.lo mu ito tempo, vendo n moç:i. que n
pa.ncla esta.vo. cstt1 nícod:i, a.pn nh ou um chái\c, embr,1lhou•
-~e todn e desceu o ca.mi nh o dn fon te. Quando !oi chegnnd o,
que o bci j n-flor foi :l\'istando-a , voou -lh e cm cima , ngnrrou -a
e, num ab rir e fechar tl' o lhos, dcs::i.po.rcccu com éln.
2 )2 S O tr Z ,\ C A R :,. F. J R O

O sai nête se tra<laz f.acilmcute: - "Húm-hum . .


crês no. cspcrnuça.. T[i. . . ta ... tá-lê-lê . Ni10 pa-
rec e. Picas s entada man eaz.umba (pO\'O <lc 1\loçambi-
quc que se scnta\'a, u os cantos das s:'dns e no escuro, cm
tarnborêtcs mu ito bai~os 4~1c o povo ch:i.ntavn N\.Z\lmb ::i:;}.
Pois sim, H elena ( estrê: u) 1 '.

O Bcija-flo1·zinh o é a mesma pec:a de outra mane ira


vestida, na <.Junl ,·cm a intcrfcrcncin <lo homem I:' 6
diferent e o dcsfêcho :

O BEJJ A-l'LOltZJN HO
"Era um hom em que tinhn um a f ilha para ::ie c nsnr,
Quando chegou o din do casamento , q ue n noh·n e os p :Hlri-
nhos se.iram rrara a igrej a , ficaram os cscra,·n.s todâs na
cosinh~ prc1m1·::i.nd o o j:i nt.i.r. Faltando ugu::i. para botar nas
panêlns que estava m no fogo, uma delo.s deu de m5 o num
póte e correu par::i a fonte. Quondo li chegou viu ur11 bci-
jo.-íloninhc, senta ndo num galho de p:í u, cantando :

- "Ilclcn a , calena
Do pa po Jundú,
Caj iln, muquiln ,
Z en guc-zenituc -zenguc ..
Tuitc. •·
A negra a r riou o pótc e começou o s o.mb:lr, QUc nem ~o
lembrou mais de a J!UU , nem de comida, nem de nodn deste
mundo. Tôca , nr,úrn. 11 se esperar p or ela cm cnsn. ; tóca
n se csr,crnr. tóen o. se e!:pero.r, e n m'.igrn iú no. !onte. O
Ll.!ijo-f!ôrzinho cant.·rndo e cln sambando .
Pa ssado muit o t empo, :foi ou trn cscr nvn ver o que a
pnrceirn esta va faz endo, r;11c não voltava com o pótc d'n.gu11.
Assi.·n qnc esu foi avistan do aque la, fo i cnntn ndo:

- "Pa rceira de minh'almn ,


Venha , ·e r :::i.:-1 cantar,
QnindaJ,
Quindai".
Os M°ITOS Ar n1 C.\NO:õ xo Bn.\Sll, 211

A parccii·a :foi corren do e cnindo no s.:imba t..nmbcm.


Ficar am cm casa, o.gora , a C!l.pcr a r r:~las duas. Chamaram,
~ritara m, n o.d a. L ,i. se foi uma t erceira cscravn, uma quar·
tn, e, fina lmente, todas os escravas e ,,mcambaa !oram pnra
a fontl..· i:. a li chegando, cntnu ::i.m no s am ba, que cst:'!.\·am
como doidas.
Não hn·;cndo nrnis escravas. cm casa, foi uma das inniis
da. noiv:1. Logo que as neg ra s 11 avistar am fora m cnntando:
- Sinhá. múça de minh'nlma, et.c.
A môçà entrou na roda, que só rr.csmo se vendo. F oi
n out ra irmfl. :\lal n primeira lhe pôs os olhos cm cima,
foi abrindo dos pe itos: ·-
- i\Ii nha mana de minh'olma, ele.
Não tc·i:c duv ida. C:liu i1:u:ilnHmtc no sambn. A mfie
das moças e~tava cm pantan :.s: - a comi da quei ma, ·não
queima ; os noivos e com' idadoi; , chcoa n:l o chcoa; e nada
do jant,·n-. O povo tod o de CllS3 tinha ido p:1rn a fonte e
l:i se tinhn fi cado. Disse cntào: -
- Qual! Isso fo i coisa que aconteceu tiqucla gente i.:i.
na fonte. Só mesmo cu in do ver o _que foi.
B0tou um ch(dle na cabeça e ~n h:u. ;\Iuilo antes de
chcg:'.lr :"i :'onlc j á eslava ouvi ndo o :-.:i mbn. ferver e, loi;o
q u e foi avista n do o pc ssonl na l'Oda e ouvintlo o co.nto <lo
bcij a .. fl or zinho, j:i !oi de cã de loTIE;O se pcn('ir~rndo e se rc-
qucbrn nclo toda . Assim que c.s fi ias n enxergaram, ::ibri-
ram o Cco: -
- Mamãcsinl1a tle rninh':i.lma, etc.
A Yclha caiu na dan:-a, que só falt a\"n se desma nchar.
AI íoi que a fci;tnnçn esquentou. O bichinho cstn\':l em
term o de se aen bnr, com a su a. canlign. Qunnto mnis ele
cnntav1l, mo.is ns mulher es s:11nbcwo.m.
E m cas:i. ~ó h:1. ,, ia fic ado o \'cl ho, aílit.o, espcr:mdo os
noh'03, os convid;ulos , a gente que ti nha ido 1,::i.r:i a fon te:
mulher, fi lhas, cscrn\·ns, tud o. Estnva cm termo de estou.
r ar de raiva. Afinnl de contas, cl::ina tlo cla vida, deu tlc
~rTn n u m mn ni;11[1. e <lis~c: -
- E r.p crcm aí, q ue cu já vou desencantar \'OC~s.
Dcs::rnclou pelo cnmi nho da fonte a baixo, que in vcn-
dc;i. tlo azeite tis canndas. Logo C}\H! a m ulher o bisp ou, fo i
cnn tn odo, com ns mãos na.s t:adciras: -
- ) le u marido de m.inh'n lm:::i, e tc,
2H So uz ,, CA r.Xi: r,~o

O homem foi chegando no meio d:i. 1·óda, foi cmpunantlo o


rnanguâ, a t ôrt o e a direito, ca ntando :
- •· irinha m ul h c 1· d e m in h':i. lm:, ,
P rO \'C l:'i deste n1an:;uâ.
Qu in d :::aí,
Q11i ndai .. .

.Apanhou mulher, ap:mhnr::un filhns, :i p:i. nhar nm cscrc.-


vns, que fo i um pagódc. Nu m in sta nte se acobou o samba.
O bcija-florz inho, ouvindo aquele snlsci rn t odo, voôu e fo i-se
cmbór:i." .

;\ão n os en cunte m os 110 Y i~cn· <ln T,in:,:-u a;?c m P opn-


1at· clcssr con to c xfr;1nho .:i os de n os~u co lctanc:i , llt:IS o
:1n:1Jisemos como ao pri me iro.
Xo scg-u rnlo sai 1h~tc. ha a ca1·:H:fr t·i:-:a~·üo do pcrso-
iw grm p dn cipal ;;1·if;.1 <lo p ur S il \';t Cam11os: - "Venha
\'C'I' Z i:zi t1 11: t;1r". E, Jog-o .t p l)s, q11 :11 rlf/i vc 111 1·<·ron:a-l.1.
N<lai {;, cm qn imlmml o, o filh o e.l o b c ij,1- Clor. Qui ildaí,
1a111l>em 11..i Jll<'Sm : 1. lin:,.-n.1, (i a Y01. rlo beija -flor ao c-n •
<:ont rar-se com a fc rn ca . ..\ ssi m. ,, t1·a du c;i"to é imccli:.i ta:

- Pa/'cciru dr· mi11h 'a lma,


Vc,t1h <1 YCl: ½i?.i c;lnl a1·.
('.;rn1ar no scn an:01·.
CaHl.11· ;io seu al!IOJ' .

E ~se a mü1· ,": Hckna, c:-.trch1, fi:r m·a11tlo ,1 a p:1"it;ão


ac i<l en t a l do S;rn t cJm o 011 f'oo:o-fatuo fl llC os 11m·os ,1r.loril-
r:11n cm te m p os rr.rnú tos e cm ticl o com o sinonim o lle bc-
J~sa. Cnlcna.• em vez ele Ct1{ c 11w , que é o certo, ,1çii.o do
rnar nus <'Ús!as :ifric::i 11as . E ss{'s dois termos são p ortn ·
:,!llfi:;cs. Do JHIJJO l 1rntl,i, com o, :,cios cmp in,ulo!; como os
;la.e:; iu.mlús . tlo 111.\!las. c,,.1ila, pOl' r;uiYimlrn do <p 1im-
1

bun do, p o<;o <lc ,1:.n 1as st1bl c n ·rnc:1s, fon te. •fllf! clcu o
UO!;SO cacio,lm . E'111 \'C~ ele- 111 i1q11il<r, t enn n l i;.:-: 1:lo :1 mlf·
Os :\f iTO!'; .Arn:c,\s os so BnAsn., 21ã

quüa, <lc que tra tm·cmos no Eluciclario <lc Gon9a 1 n a ul -


tirnn. purtc d cs~c livro. 'l' uifc í:, em quimbundo, a par•
tida elo i11séto ou ela a\'C pnrn ir·SC embora.
A Lradr,~;io do pri meiro sa inêtc t! a se:;ujntc: -
Bcl~~i, c5trêl:i dcsl umhr:rntc, cp1c ba les cm meu cor nção
rumo o m,ír n,1s p rnias de minha !erra, tú. que tens os
~c ios .salientes como os dns iundl\$:.1 e que cst:ís :'i beir a
du fonte, ntliYinlw ! Sou o que foz zcn~'11c-1.cn:;ue-
1.eni;ru c e se Y.li cmbol'a zumbindo.
Cbilmm bu é, 11csRc>.S co11t1,s, pu rn :inJ!o)êR, como t am.
heni .iú fo i t:omo JHtfo, 111wmba, do11dt· Cl;i llf1mba e Q ufoz.
br11J1b•, , mm; ai ncla o p odemos ap rcsc111i11· eom o crO"codi1.o
l:unh cm de .An::úla. dí' 011c!c Yci11 pnra o Brasil.

FtCll.\ N.0 97. - 1·2. Dahin - 3. Rcconc:i.vo - 4. Bo-


lêlh11. ilha d e :'lfa r~. Capital - 5. .O A ;110n DA !1-l ULUEn -
ti. Conto - 7.g. Um moço, Ch iba.mba, umn viúva (' sua
íilho. - 9. Aíro.ner,1'.l perfeito. - 12. Mulher não escolhe
ma rido - 22. Sub-ciclo do Chibamba - 23. Ialt de pai de
santo - 25. S. C:\rnciro.

O ,\i\!OR DA ,lULIIER

X um d ia cm que Chibn mb,1 <>staYa a p asscill' cncon.


tr ..)u : 1m mot:o muit o t.riRtc a dcs<:onsolaclo <l.i vida.
Pcr:;untou-1hr. o motiYo d e 1:i nt o pcza r qnarnlo todo o
mrnulo dc,·ia sct· .,Jc:,:1·c e ,·êt· n ,·it!a c:omo a ,·ido cr:i.
n 111uc:o c11tào co111·011 sua historia. En.: ))Obre, n1as
lrnha lhadm·. Para. o pm·o isso niio ,·,d ia n,1cl;1. Gos,
ru11 cll' nmn crpatura 1:to li nd ,1 qne 11cm pnrcc~ia ser desse
1n1111tl11, \'i lh:1 ilc 111na Yin,·a l:io fol" mosa <lUC. si Chi·
k u uba a \'is.sr . i· ic;1ria 1:0111 :1;.tna 1 o bico. A mo~:t diziíl.
;!'Osl:.11· clêlc>, 111;1:,; ,l riq u(•s:1 impC'cl ia o .tmor. Vciu ,1.
~nrna, os homC'llS pc:;aram cm m·m:1s e mnitos, tll!pois
216 S oU7.A CAn:..r:1uo

dn. tlc n otn, ficn ram espalhados sem ,·o'ln rcm ús su:\s
casas. Ele foi nm de!.scs. No entretanto a "nnç:io"
cmpobrceêra .t tnl pon to que uão b:n ·ia m:1is n ing:nem
r ico. Assim, a viU\':".t e :i filha li:,viam ele pl'ocurar
maridos e, uatur:ilm cntc, j :í cs dc,·iilm te r acbaclo.
Quando ncnhou de clizc1· isso nhra ~ou-sc com Chi-
l.la mbn , cul iic ,·cst ido d e pcF;c.-1cJôr, que se cfo:ia ele vü1 -
gcm :,ara aquelas terras, p cdin clo-lh c que vigir.ssc a moça
e lhe mandasse <lízc r .
As duas não cstaYaru t~ o pob res quanto o moç.o di1.ia ,
mas tinham. rcsoh ·ir1o ~nc:.a r com :-i s 1wi m <'i rnc; cn l<;as que
H1<'<, npn rc<'essrrn. Vel hos, tó1-tos, .:1Jcij.i <loi; 1 tuclo sen ·i,'l.
A tc t ra cstaYa cheia ele ~cn~c fê ia, de púb r(:S que tinham
mudnclo ele súr tc, de ritos c-mpoh rcc id1lS, ele homens de
todos os defeitos, qué'l nd o Ch ih:u:obn chcgon. Jú ~~ snhe
que êle é bamba mesmo.
Apareceu l o:;o prctenclcl' lc pnra n vi ny.a e eb acei-
tou. Er<L \lffi pcscaclo t, fe io como um 1nirgnntc. A
cára, de jacaré. Os braços, curtinhos. Â 'ii pr.r n:ii;, tam·
bem. F azi a esforços para se pôr cru p <', m~s ei-:i pre-
ciso b ota r um csp\!quc nn gn ifa do f ólc. Um namôro
d e fôgo d e canclc ia, ao~ nbrnços e nos hc ij o~. aoi:; carinhos
e aos mc-dei:"Ç" CS. O pe5ca<l{u· pa t"ereu u m hom 11,:rticlo.
P elo menos o pi:ixc nunca haYia <lc fo ltar cm casa.
rar:i n fil hn, a1rnrcceu mn cni.;a<lor. Lc\·ay:1 só
p u::i:amlo um hah! da cab:a dos peitos como s i so fresse
de mdn 1 m.is o re t rato crn q11::se o mci-mo do outro: -
até pu r i;ciaw i rmãos. O n.,moro foi um mclc11g11c. -
só falta vam mr~mo não .sei o qnc. O ci\c;:aclor tiareccu
bom partido . Pelo menos a. cnnie nunca haviu de faltar
em rasn.
Os dois oão se c:011heciam. pois a h ora que u m e.<;·
tn"n junto ela noiva o on li-o cli;:ia. csl,'U' 110 ''oficio,.,
O.,; :\i JTO" . \ ,·r.1cA:-..·o., xo BR.\SIJ~ 217

ma s com o tempo, f.o rn m ambos tom:mclo as for J1Jas ele


,i uc:i ré e nnda ndo mesmo co111 jnea r és. E lns . assim
mesmo CJUl'i·iam, crnbo r:i 11Jo os dist i nguissem m ais,
pois er~1 v&r n e::ll'a de um ern tnmb cm ve r o f i-ú-f ó elo
outro , Li10 i:;u ni<.; clci;. fi cnram . ·
O " ne:,!odo'' j!! estava tiio "arr ipia<lo" qnc era
prrcJso nL·nbar coru aquilo no lugn r {JUC de via ac:iba r
mesmo.
:K'o t1ia do casnm cnto da \" iÚ \"i1 , os cou\"i<lados .i l,
c,:;pfra, cspérn e 1-:1<!:1 do noh·o. Afi11 :1 l cl:t qn iz to-
m ar o ,la filh a, cl izcnclo ser o ,lch , e, d 'aí p or clcmitc,
r.ó 1'.1ltou cntr.i:cm nos sopn pos. E o ato não se r eali-
sou.
Ko d in r1o cm;:im cnto cln moçn , deu -se .i me~ma
coi~a . O n oi,·o 11:i.o foi e cln q u ir. :n·,,n ça r n o da müc ,
(virgulu, - Já ciéln). Xovo ba lc-l>ôca, 111as o 11oivo
cl:i y j1 r\'a , CJ\lC só :, pn r cccu naquele din , deu pl'a r llim :
- ~:1 iu 11cla poi-ta a f ói-a cfü:cncl o q ne 11::-10 qncr in mals
s e e:ts.i r. E O!i cou\·idni!os ,·oltn ram para s uas e ns,1 s1
last in1:i.11clo que ch•pois de ta nt o s ébo colll os noh ·os uão
se e.:i s nsscru com eles.
E s tn\'o.m tl cseon solndns. d1or êi nclo rios de lagrimas,
qnnnclo o moi:o b a t e u ;'1 pôrta, mns entrou logo c11con-
tra 11 rlo-as H<HJ n ele cstn<l o. Pe r g unta vai, perg un ta
nim, soube :1 d us:1 ele t udo. Vol tou os pés, .izncri11n1..lo.
arml iad o d.:i ,· ida , rcsm u11ga 1HlO:
- J í11lh<:1-~ ! ..,\ tê t•om j.ica rt:.
E foi-se p ara m : nC'n mais.

O rcpcl'tor io do Chibamba é o 1n1is copiÓ~o e at ra -


ente de ri unnl o!i se possa im 11g- inar 1 ba 5t nn do ele só pura
cul!hc1· 1rn1 li\'l'o. .A focn ltladc ele S<' l' crcnclo r <lc to,l as
as cs p c1:ics, i nc l11 s i"c <la hurnana, l he d á o direito çle ~c r
n mlt :ij>lo, isto é, de serem m nito va1·indas os suas meta-
218 SOUZA C,\UXEIRO

morfóscs em animais. O cuidado elo F olk.!orista dcYc


estar cm descobri r em <JUC li ugna :ifrouegra o nome rlo
auirual corresp onde a lJum !Ja , Q11 ibamúa, Cltib<niz bu, &.
.As ,·ezcs, êlc aparece ncss.es a ni ma is se m <'sscs nomes ca-
ra ctct'isticos, Ji rcfc riudo apelidos de dun r; sil.i bas igua is :
- Duclú, Io iô, Zu zú, Zizi, &.
Vamos vc-lo a~o 1·cl com o uomc co n~l,cs, si~n ifican.
<lo um in ~cto qna l(1t1cr1 ou rua is JH'OY11vdmcntl.! \ lm be-
souro, cwbor.i c111c os termo!; nfro-ncgi-os :,;cjam 1 11.:i rna io-
d a, quimbutu1 os.

FlCfü\ N." ;37_ - 1-2. Doh i:i. - Rcconc:wo - ·!. I::ngc-


nho Velho, P ass'!. Cnpitnl - 6. QU IBA)lBA - G. Conto
- 7. Quibnml>a - 8, :'lluto.mbas. Mo1cquc ah·aç üo. Ni:!-
,:rns. Ncgrinhns. - 9, Fciçilo a.fro-negr.'\ primitiva - 11.
Sim. - 12. O r espeito que in funde o poder oso. A meta-
morfose do homem cm \'C~cl:i l. 19. Olu run e E:-.:un. 22 .
Sub-cido do ChibomlJa, 23. P ni de santo. 26. Cnrnci ro.

QU!DA)InA

Vou coutar 11m alô quP. um cnmbÍlto qne nasceu


nos meios clo15 m~tos coritou a mcn iwõ.
Os bicltos cne:rntaclos 111nrcan1m u111 dia cm que
todos deviam se juut:ir para combinarem o que <le\'iilm
fazer , run.'i, po1· meclo uns ,los ou tms, fo.:"aram pelos cil ·
min11os ou n os mntos. até mcsin o o <·1 1111011<longo qnc crôl
o menor de toclo.'i. ·
Qu ib.amb;~ ia, ( poii,; Qn ilrn mbn 11:'10 tem incdo tle
nadn e n ingucm se mct11 eom a ,·icla dele pois s.ibe 110
lptc e.~tú), m as, n o ca rni 11l10, ,·in 11111a i; mut ambas, \'CS!Í·
tl.ts só com umas sai;1s dt' folhas tlc bana 11ci1·n!i, 1lau-
t;a11clo como i11 ncl ús, - e meteu-se no 1ncio delas t l)cil ll!ln
púit a. corn a~ ,1:-..as e ~a 1·;,::rntt!a 1tdo n ';i rna<:oug:1.
As uc~ri 11'1a~ :,!oslanuu 111nilu d,1 prc~cllça. cl'i}c,
l!llC é clcsc.spcr11tl o pot· urna fo lia, (' da u~:u·;un p:ira ele
Os Jfrros A1··mc.\ XO.:; :-:o · B11.'\SIL 219

F IG. 3
C!dúa111lm, t uc1mdo 1mita com n s a sas e 9ar9untea.ndo u ma .
11111co,i9c,, d a11ç11. lundli cont n:: -muta111bas
220 8ocz• C,\R S J::I l\ O

\·c i·, u 'as atroz <l as 01ü1·as, ns mão); n.ls c.1 <lciras, for-
1nan<lo r od tl.
Est,wam n o mclhoi· elo ~ôsto qn:in clo :,pareceu 1i.rn
c:i.fungc, qnc era n<;a, t odo esbaforido, cl izc udo que se
C'~coutlcu numn mrnt~:u1~a com mcclo do hon:.;oli> qnc es-
t,wa bebendo a ngua toda do rio, perto ,lo bcngv.
Quibamba, que csta,·n hem. tlo seu comcrnlo muznm-
bê, ntiron a qucn:;a pra long~ e :;nlton 110 n1cio do tcr-
1·ci1'0 cnn tnudo e sarnb,111tlo, c:0111 cmln oli1fío o. rregalado
pro molécinc qnc at é metia ml'do:

Gunorô, axcxê1
Elc~bi1, ~ongolô,
Irocó, tnt angn~.
C,1htHnbú, c.:nxingó.

As ocnins. 11nc cs··~1·, am :i. p1·1~eia1H1o n.~ sn11gns das


mutarnbm:, e tocaudo quercr~<tUCC\é pnra ~l lls 11ão pcl'fic-
rcm o gúzo do Jn nd ú, rcprti1·0.m n uiacon~a do Qtiihatn·
bo. O aça não i;oslou, pc11sa 11<lo logo cm n1atar o cu-
cantado, nins nem .c;c mexeu porque os CtJ(.::a.uta<los (de
Ol?Lr um e de Exle) a.diYiuham tuclo.

Kiio foi nncfo, uão. Quibnmba bebeu u.m [!'6lc gros-


so de n.nrúfo, disse uma!. pa!anas qnc niu~ucm OUYiU
e o cnfung-c foi ::;e virando cm pé ele mr.n:;;:i!ô e c;mtnn-
llo .irrcpcudiclo:

Guuucô, tatm1guê ,
Iroi.:ó, mn u galô.

As ca lnmb:1s cfon c;;.i ram rn:i is, <.:onlc1ilcs pelo c1isti~o


qu e Q uibamba di.!U UQ me n tiroso.
Os )[n-os .AFl'':JCAXOs ~o Bru.sn. 221

ARG U )IENTO. - Marcadn uma reunião ele animais


encantn t.los, todos, llns com medo dos outros, não compnrc-
cem. Chibamba, que n 5.o tem medo de nada, é, em caminho,
surpreendido com uma fcsln de donzelas \'Cstido.s o.penas com
soins de !olhns <le bananeiras a dança r lundú '.l. Niio resist;?.
Deixa <le ir ti r eun iã :;, e mete-se no meio delas. Mostra seus
dom; magicos; - fnz da s :ízas púita e ga r gantein uma cnn-
ç5.o. As moças, müos nas cadeiras, alegres de sua presen-
ça, dançttm pa r n cl<? ver. Em meio dessa a legria, ap arece
um mok'<]ue sa rarU, todos esbaforido n di zer (]uc se escon-
dêrn numa abóbora com mfalo do :irco-iris que bebia agun
no rio, perto de unia rua tórta . Quibamba, que está fazen-
do uma rcfciçii11, ntir:i. lnnge o casco de cóco CJUC lhe ser ve
de r1rato e su lt,, c .... ·tando e <lançan do em ame.iça ao re-
ecm-vindo; - " Alma <lo mato, préce pra deft.nto, espirito
<lo m.:'1. 1. centopeia, re medio de fei ticei ro, co i::;,'I pequen inn, ba i·
>:a con ,o um tõco ". .As mulheres, que estavam ..-endo as dan-
c=i.dnas lc\·antarem ns saias de fô lhns de bananeira e to·
cnndo cnnzá parn élns não pe1·<lcrcm o comp:i.sso do lundú,
T:?p ctcm, cantnndc , c~ses insultos. O s:.irarã pcns.i. cm tirar
\'ingnn ç:i de Qu ibomba Este adivinhn e o imobili.:o.. Bebe
um ~óle d1~ \"inho de palmcirn, d i1. umas palnvrns magicas e
aos 11oucos transforn1a o negrinho cm pé Uc feijão, Este,
:i.r rc11cn<lido, rcpi:>te, com tristêsn, os ch ing:imcntos: - E u
~·O ll n:c,;ino alm:l l!o n?ato, 1·cmcdio de fciti cei Yo, centopêiu,
Jlé de fe ij fi.o. r: :i s nC?grinhn s dançam mais contentes pelo
cas t igo e.lado o.o nte ntlroso.

~u trnnsmissiio <lo conto o acalô, pai cle te1·rcÍ1'0,


attmcntou por couta p roprin, jã 110 fim, de Olurum. e do
E.:r;ll, pn lnnas que (levco1 ser sup1·essas : - são coutr,,-
ri:is á inclolc <lo rn i~o. :N'rtda de religi ões com ele.
Seda ponc11 turn esse conto, nü1da Lojc cheio de
tcrn,os ba ntos e sutl1.111êscs, que V:ile Cab r:i.1 ou,·iu e
a tri buiu a Ghihilml>a ,·éstcs de fol has de bananeira 1
comprccuclcuclo qu e ele clauç;assc tompassridnmcutc e
ro ncasse como por~o?
A rcconst itu í<;iio csl;í, porem, fcit,,.
Palanclo á respei to do Ilomcm que virat·a Bcs<J11ro,
conto balliallo que w1u 11a colctuueu Sih·u Campos, Iln-
$ 0 U 1/. ,\ C .\. H ~ } : l 1: 0

tálio t~c 1(ag:llhãrs põe o c:uso clrni ro de jrnlic: io~a :1prc-


ci11ção : - "fuuciona o colrt,ptcl'O c.: 01110 insac:ia\"cl 111::.
JUató fago, cm lng:ir de outros anium is fJHc mel hor se
<listing-11cm por esse meio ele al i111cnt:u:ü o, pois o u11 i1:o
intlividno da fomi li:1 dO'i bcsonrns, que chupa s.0111 :;LtC,
é, ao que me consta , o e:onliccido e llOl! i n1 " barbeiro", o
qual i~ uor o si existe i i;i Il:;thia",
Coubeccmos csc;e mc:-;1110 eo11to como o cio Jlomtm
que 'Virava. Lobislwmc,11. Casado 1n1m pcriodo cm qnc
a º molcstia" 11incla nii.o me manifcsta\·n. tot·nou-sc tnu i-
t o C!Scrúvo d; i mulher. Ao c hegar a ''sê<lc de s,111:,!uc·•
deixava o leito bC'm cedinho, n p1·etêx t o c1c g-o.<;;°1 r C'I"
i1rcs da. mac.1 r11~;1da, e la s anrrran L1o m;. c t·ciH,;:l1cs. Dia
e;l1cgou cm 1111c il m;,tll u~r, l H<lo desc obr indo, cc11s11ron o
nutrido e abandonou-o, i1,do pura a casa 1>alcma. O
lobishorn cm começou a fozcr pon!K> 11cr to ela cusil tlo
sôgro, mus, dcsengri n:'l{lo <l o s,rng uc ,la cspôsn, clc~a}lil·
receu 1~0 mn ndo .
.Aí llàO se lta tn rlc Chil.,amlw, m~ smo ,'l dmitido o
b esouro, mas o exemplo -:;en·c p.1ra se d ctc rn1ina r :,,i é
ou não êlc: - Clú1Ju,111Ja 11ii:o c\HlJ)a ~ll H[!lle.
Vamos ver Ch il.,umlw, ..i~ora e:omo cidopc e 1.:omo
cúca no mesmo tempo , n1a!-! :dnd,1 bc;-;ou rc,.
FICIIA N. 0 111. - 1.2. - Bnhio - 3. Reconcnvo. -
1. Cap ital. - 5 . CHIBAMBA. - 6 . Ntinativn para.
a <lormccc l· crcanças. - 7, Chibo.mba. - 8. Crcançns. Fa•
m ilb. - n. Feição pc,:fci ta, Bra:.ileira, com aplicnção da
F eição Afro-negra. - 12. Cúc::i. Pap:io. - lG. Ciclope
a.iro- negro. ParrJ.o Br asileiro. - 22. Sub-ciclo <lc Chibnm·
b:i. - 23. Dormi<lcira. - 24. F .rimiliu . - 25. S. Cur-
nciro.

CHIBAMBA
Ch ib.nnb:.i? t... Xcm qtH! i ra s:i hce . E·' n1u bi cho
maior ci o que esta ca.sa, qu e uvim e vai on<lc qnc 1·, mas ele
tem o condi'io ele fi car do t nw:who que en tender, até <lo
ilc nm.1 p ulga. \'i,·c de comer gcnt(', mus gosta muito
llc ('ll::;!lll ir mr.ni110 q ue niio f.tr. o que pélpui e mamiic
qncrr:111. ~iugucm irnbc onde Chibarulm se mete, mos
C"ic ,·~ tudo e sabe tudo.
En con heci 11m menino que rira.-. era uma coisn,
ó1·as cr:1 outra, mas semptc 1nalmwiclo, judiaclor de bi-
chinhos i11oc<!11tcs, qun :ité j;'~ csl;wn fi cando feioso <le
tanto cltot'a r , de tanto C!ipancar as pessoas e de bnto
ser <lcs obc,licntc.
L'm di:: , jú 11,1 ho1·a do mc:1iuo dormir, n ingucm cs-
pcra,·n, - npnrccC!H nm b~om·o rndando na luz, -
z11m-11111-1rnr-u,11 - e afin:il c:.ii u 110 chã o e foi c:rcsccudo
de repclltc, mns só se soube qncm era porque ele cantou:

B,unha, CI1ibnmbn,
Bambê, bnru bcrê-ô.

Nem l he conto. Foi u m .susto tão fl imprndcn tc''


que os que nüo concrnm se m ij:u·:1m de medo . Gri tos
<lnc1ui, gri tos da l i, os visi nhos acudiram de p;'m, de fa-
cão, t1c tu<lo pra nm to r Chibamba, m;1~ • . . Cadê corn- ·
~m 1. Só C'lll se olh:,r pa r a êfo 11 pesson se treme to-
<lênbn. Duns trnH~·as de cabelos \'Cl'dcs, cmpimufas, pa-
reccl!l1o ~hifrcs, e quando se ~b.,ixam 11urccem bigólles
ma iores <lo riuc nmn. porta. Os br:1.ços crnm quatro,
grandõcs, com umns mãos comprid:1s e uns dc<los finos
como \"arns, mal compm·ados ,1s.'iim d o tamanho dum
cnc&tc. Estava <lc cócrns, mas todo mun <lo pcnso,·a que
etc cstiYcssc cm pé pon1uc as per11c1s são mniorcs do que
êlc. Os olhos iJe Chibamba se esbu~a lha ram no meni-
no, foiscando, lUniorcs do que uma lnrarrja e ,·cnnelbos
como nrrumci. O boc:ío :1b1·in e fec hava, most rando o
bruto cl11 liu:;nn. e os dcutcs de scn ns. De vez: cm quan-
do sol t:wa um til- iri que fazia ll casa toda t reme r , um
224 S0v1. .\ GAn.xc1no

Ch.ibamba, t id1i ccngm.1s. "Bamba, Chiba.mba, fla.mbê ,


Os )fl'fos Armc.i~Os NO Bn,\str~ 225

t iriri que o llo ;:;-l'il o Hem se compara. óra, nem t racafio


de festa <lc Sii.o ,J oão, quunto m;iis!
Todo m11 ntl o tan1 se mi ,i;rn do ele me<lo, sem acão.
Chibambn. .ig.:inm1 o men ino , meteu el e cm bai:so de u mn
,na e fozr:ndo t itri ri foi ficand o peqnen o, pequeno, nté
que vol t ou a ser um bcsour inho pirr1ch i<: binho, do ta.
m,1nho da cahe.;a dum alfiuête, e, fazendo zu11HrnHrn1,
m11, rodou na lur. e foi.se embora pela grctinha da ja.
11el:i que :iingucm mais viu ele 11cm o pobrcsinho do me-
nino.

A ca rnclcrism;ão de Chibamba é perfeita nessa 11:n-


rativa q ue ns don11idci1·as faz em ;'is c: rcauças. A t.rnns·
fonna \ iio CIU besouro imprcssioua solorc mo1lo . E si ebe-
g,1 um a ho r,L elo recolher ela petizada, as coitadinhas
:uncdronta rn -se, enquanto as pessoas ela fomili;i fiugelll·
se csp:rnladns: - Chil,umba! Olha. Cl11bu111l,a.' E não se
<!O ll ten tam com isso. Fazem d ura nte o clia, cJ as môsc;.1s,
d:is b orbolêt as , dos pa!:isarinhos qu e a tlcjnw perto, cmis·
s:1 r ios d o rei de lodos os mitos p ;tra 11uc as crcauças se
lllí mcntcm ou deixem de fazer alg1t n1:1 eo isn que uão cJe-
Yem. H a mesmo quem, escondido, fo le como fo\sêt e, e
prometa, cm nome dêle, presentes e p:1sscios e o que as
r;1··.!anças clescj am, - o que o to rn;-i lp1 e1·ido e respeitado
Cic todas elas. D,1 í IJOl' dennte se co!1Yenc ern de que Chi.
bamba não ]6\·a .nin:;ucrn, mas o fa lsê tc Yol ta á ação.
Chiba 111ba Ya i 11rnndar o Qa íbrwgo. Os grnndes fi ngem
que tremem Ye1Hlo a. sombra <l os orelhõ es do gignnt cs eo
lôbo da büca das cost:is, e um11 voz gróssa, ntrondora,
substi tuc o zi m-zim-zim do Chil, um ba. Corrcrins 1 fa r .
ças. E si é a Cuiassára? A.iuda Ltu oiuita :.;cote grun·
de que não .:i ndu Ít uoitc com mêdo <lclu.

Trt hé, - sem ligações com os outt-os tut ús do uosso


Polk-Jorc, - 6 o esearaYêlho dos conguêscs, m:is é t um-
l-J O 1: Z. .\ U ,\ H ~ IS J li (J

bem, na Lingung<'m Popular do Rcconeavo Ba hiiluo,


todo e q ualqncr Ocsouro cu jo uomc n i~o !.e sabe .
..r:\~oi·a n.io se trma 111nís do cllca, p orc1r1 do clcsco-
bi-i dor do canto, (fa musica e dn dn n<; n q11c emigrou
pé1ra o píli7. elos n ê;;ros, omlc foi sem pre o bamba e nssitu
dep ois nos chegou e assim csl:.í, - rei de toclos os bichos
cn cn n taclos, sem 11 n1H:n ~c1· dcstrouado, sccl obc rlicucia
a g-0Yc1·nos, 11cm a <li\'i ncla dcs.

F ICHA N. 0 26. - 25. - 1 . 2. Bahia - 3. Rcconcn.vo.


- 4. Bntata n, cida de d e N::ii:arcth. - 5 . TU T ú-BAilA.
- G. Conlo. - '/, Tutú-bnb.i., bc~ouro pai <lc gcraç;1o, cs-
c:ll a vr::lh c.. pai da J,:"o:!l':lçõ.o. - 8. Os gl!mcos Gôlo e Tontôlo. - 'J .
Feição n fro- n('~!'a.-pcrfc ita - 10. Sim - 11. Como na.sccrnm
o cnnt o, n musico e n <ln neo, (snmbn), - l G. Ciclope n[ro-
nc~o . - 22, Sub-c iclo <.l c Cl1ib.o.01bn. 23 - Pni de tcrroi-
ro. - 25. Souz n Cnm ciro,

1'UTU '-l3,1.B A '

Gôlo e Toutiilo fortim dois tnt úsi nllos qnc Iiearnni


110 mn11tlo sem p;1 i, ucm .m ãe, aUandouados no meio do
mu nc.1o, .'H 'I II s:iber pa r:1 onde iarn. Como eram m:1bnças,
pa ra omlc um ia o ou lro j:l e assi111, gua r clo um cornia o
outt·o lambem comiu, t1u.iud o u m faziu umn coi sa o ou-
t r o tamUcm fazia.
'l' nt ú-D.1U:.í , 11uc era o pai-Y~lho de todos os tutús,
pegou -os. e k\'ou-os pra cnsn. feita " 1.1t bn.ixo d nmns fo.
Jhas. :i\Ias C'lcs notarnm que 'f utú- B nb ú era gente illl-
port nn tc: - mon dn.va ent t udo, go\'Cl' nava tudo, fü zi a
uns Uic:hi nhos ele ba rro que crcuYam a.zus ou cntii o ,·idu. e
l ú se iam pelo un111do aforo.
Um d ia 'l'u tí1-Dahú est,wn nl.iuncchlo e <.lcn uin
pon go neles porql~C es tn\·m n conc nüo. Gôlo e 'l'oittôlo
se:utiram-sc mu ito e ri:coll1cr~1m -se, c:ada um debnixo de
Os ::.rno~ _\r-rn c_\ ~Os :-.o IlnASII, 227

um:i. folha. Gôlo crn só znn gn, zanga , - e Tontôlo, chi-


cllla, el1icúl::.. E assim, Gô!o fazln samba e Tontôlo fa-
zin n1umbo.
'I'utú -Bnbá , que todo mundo dizia que era. bnmbn.
mesmo <lc ,·crUndc, cresceu os olhos C'Ul ci ma d a co11ga.
Deu II OYO pongo neles e, com o já era tempo de fazer ou-
tras coisas cm outros lug,wes, t.lissc a os t utú~i ahos que
se prcpar.1ssem parn umn viagem muit o comprida a:é
um lu:;:u · onde hnYin nma fog-llCirn muito grande pra
torrnr os i Jll C fn1.in m 1.auga e <:hicllla. Bntã o Gôlo e
'J'ontôlo de::.m:01chara11M,c cm sa1:1h:1 r em nmmbo com
mêdo de '.-iCl' t! Ul qurim:-:dos ,·í\"ln hos.
!\o <lia da d ag-cm pa l'n o p~ix tlos ni!;:::ros, Tntú -nu-
bú :i~l'in ,1 maln e 1nc!lcu os dois de ntro. · E saiu Yoa ndo
por 1oclll$ as tetT:is, ~muhando, ta11tanllo e daiuJnn <lo,
111ostrardo n:csmo fJHC !: bamb a ci n tudo, l11as sfto os dois
llla badnlins que, sofren d o por cnn!i:1. dos pongos, dcs·
rert:i r :un nêl c essns im·e n~ües que i;rlo as cuisas melho res
qu e •r 1111·t·B:1b:l cusiuou no munt.lo .
A P.Gl.J'.\t g~ T O. - Orfiios, pct'jucnino s e dcrnmparndos,
<loi s cscnrt\\'cllios gcmcos sfio cncon t.rndos pelo "pni <lc ge-
ração " que os acolhe e os leva. para buix o de umas folhns
onde moru. Gôlo, chnmn·sc o ninis fórtc dos i11nâos, e Ton·
tôlo, o ma is fr:lco. Notnrnm que o Tut\J .Bnb,i, nome que
tnmbc m significa Chibnmba, - "o rei dn cre:1çüo", fazia os
:u1 iu~,1i~ •lc b:nTo e loi;o mo\·fom-H, e inm mundo a fú ra. Tu tú -
Babã, mim <li:i de a borrecimento, repreende-os por est.'lrcm
eorrcm<lo. Os dois sentem-se e recolhcm•se nos seus t:1p<>-
scnto!;. Gôlo ch ora sem ccssnr, wnt:i.ndo preces cujo ritmo
ncompn r h :i com o~ pi•;;. 'I'ontõlo, po r slln vci , soluça e ! m:
mui: ica n:i ~.'\rJ!<lntu . Tutú.Dc1M t ira. p:ntido disso. Rcprcen-
<lc-os e mnndt:1 qu e !C prcpnrcm pa ra umn lon,;a vingcm at6
o pniz dos ticgro s onde hn nma fo~cira muito ~rande onde
são ntirndos os que ch oram e os que soluçam. Amedronta-
dos, cnntnm , danç:u n e fazem mus ica. A hol'a <ln viagcrr.,
Tulú-B3b;í os cn~ole e sni pelo 1111'.ntlo n c:tntnr, n d:mçor eu
fozt?r mu sicn, tu do n um tempo, e o. cnsinnr como tais coisf\9
f!c for.cm, mas ninc ncrn sulie que, dentro dele, ci,;tã o OE dois
mnbaciDh o1.
226

A s imbo\is;u_:ão de Ch ibnmba no cscornYelho, - fu.


tú, - é a. de nu ncio. de ser êlc ha\·iclo como o pai da ale.
aria, Jos u c~ros, emhora que v conto scjn po r ,lcmnis
s~rio. Nele nvnltnm dnns pa r ticulnriilaclcs ,,. r('sp~ito
àcssc mito:
1.0 - Como crcador~ p r im eiro f:11.ia os moltlc$ e
depois Jlies d;n·a Yi<la ,J nssim ia mnltip!ic:rn do as cs pe.
cies. Prometeu J!~v corn;egui n ilu minnr a :i h n,'l do ho-
mem de nrgil:l que fabricar:1. Deus npcn:is fês de b:u·.
ro a Adão. Kcsse ponto, a initolo~iu :ifro-11c;r1·;'1 lcYa
<lc Ycncicl a ns oot 1·ns. Chilw,nba é o ~r.,nd<' ;11"ti'-líl de
todas ..is fonuns, - o i. imlmlo elo Co~mos, isto é, do 1·.,.
fll'Xi\·o, do existente. E ni11dn. tira (fo C(ms m, for•;;-1s
de t r:lmfo1·mntão pmn 'tuc se ma11if('sle111. ~l(idí·la ;1
tc r t a e a cufcita de 1·clevos , l1C plant:i~, de :rni11wi:.. Sna
ac;ü.o sobre11at ura! fí~ur n lodos os poderes cl i\· inos. 'X<'s-
:;:r. .i fa n. ri em.um deus o i;.:u:1la: - ele 111rsmo Í/11,. ~ão
tem ;,u xi) i;n•cs. Tmnt·!al , 11ãu se i,;ntirifi<'a e lt'll\ horror
{L <l iYi 11 isação. E' um gTito Íl h111n,111id,11lc a<:on1• 11 f.i.
dn no!:i cultos e ;'1s íílo<.;o[i~s ele todos os tem pos. P:ircc·c
mc!,mO cxli·nll ho que tivc~se ,·i1 1clo, .1t1·avc1. 1Joi;; t,;('cn lo~.
fór-a elos rttbos e elo.<; (;hifrcs de Si1tm1az. Cliihnmb,,. o
rctl·nto l1o fnturo cln Ilnrnnliicl:idc: - o JH'o~i·C'ssn, l'C'·
Pl'<.'SCllt:'! dO l!ll brcYiclnde COJ\\ {!l\C ('JC ,1gr, li l'C'.tlichuh•.
ri~n1·nda uos q11,1dl'O!-. ÍTTt•: 1is cm q11 e t'lc se :iprc:;.c111 :1.
2. 0 - Eini}!1'a J)ill'll n A fri t11 onde h:t\'iil 1111111 fu.
g-nr>ir:t para tor1".1t· os qn c <.:ho1·;i::..,;:em e solu,:nf..,;;cm. Ele
não solnt,1, 11c111 chor:1. E ' ;i fo~ uc ir;1, si mb0ln ela 1·c.
11ova<,:ão, mas í: tnmlicm o dim :1 ~m l<'nlli ll.l Afrit·:1. :1
fo~·1H~i ra d:1s g11c1Tas e n tre :t8 tl' ihn!--. q ue c1 t· ha111a. Lc•-
\'rt. ·lhcs a cntcsu ela Urc\·icla ck d:t <'Xi.;;t l'IH:ia l111111ana
pelo ~ôso u cccs.c;:n·io d:1 ,· icl:i . Hl'a:;r ns..,irn rn111rn tocfos
11s t:r;·dos, conlrn to1lns :1s id,'.·:1s.
Os termos cfo!i-,a pcs;a são t0l1os co n;,_'11~sc.'t uo tJtH'
ll iz t·cspeito aos nfro-ncgl'os, - o que é 1·.iro d(;' se 1·c·
gÍSt.lI' Clrl pcçns foU~.lo1·itns llO llrmül.
Os 1\f tTOS ÃIT.IC,\ N'OS NO BR,\Sn. 229

O lut ú cm que ele duplamente se t or nou no conto


;i('irn:1, - cscar:m."ílho cm con~uês e p,111ão em qu imbundo
- nã o é menos intcJ'('s,;a111c do que a ~ua caractcri1.açã ~
cm b orbülêta, - q11ia111b iam bio, cm ;, mbu n<lo , e tru:n lJcm
:we de cnuda <:ompl'icJa cm ce1·t.'.l.':i Ji 11;;uas ban tas, -
qr,imbamLo.
F ICHA N .0 23. - 1-2. Uahia. - 3. Rcconctwo. -
'1. C:lpitAl - 5. NIRON' CA. - G. Conto. - 7. Qui-
bnmba e Nironi;::i.. - e. GucrrciToi;. - ~. Feição níro-
nc~t:-1 nc d eít:i.. - 11. N;io, - - 12. i\ dc r r(')l:t e n vi toria
e !. U:1s con.<:cq11cneiris. - 22 . S nb-eiclo do Chib:.\mbo.. - 23.
G;\ nhadc ir::i.. - - 25. S. Carneiro.

NIRO XGA.

Ha l'ia l!t nns t crr:i.<; de meus a,·ós (A nglll n) umu


lll(l<;:i mui to honil :1 qn r. <' I"ª bem fdi:r. . Todns ris tardes
rnl i·:·,·a J)eb 11or!a llc ~n a <·11b:'1t a 111u:i bo1· bol~tn aw l
que a " clic aJ\l :l rn ''. C ia v ir.w,1 borl;o lêl:1 e os d ois iam
pa.t:.:c .i 11clo, \'Cntlo h nlo.
E le se clu1rn:n'<1 Quibnmbn e ela ~ irou ga.
At•ont cecu ,inc llo,n·c u n1 .1 g ra nde gue rra entre as
" unçõC'~ 01 e a dela pct·d cu. E nt~o o po,·n toclo começou
a j \rn t m·-sc para quufüln t.:l 1cg-:1s.~l! m o~ ,·cn ccUorcs se e n•
! n·:.p l· coll! u C'S<: ra,·o, 11oii; ~sse era o rostn mc d<H}uclcs
f<'n1pm.. V in lm ::m1lc <1o to1l;1s .,s p,1rtcs1 rcs iguada com
o ilcs\ jno, m:1s sú Ni1·011~,1 11 i10 .'\!)i1 l'c><'.it1 11cm ningucm
se Jcmb ra\'a cll!l..1 , nem ele Quib:m1ba.
Qum1clo os YC11cC!<lotcs apont.i r:im no ~lt o d a mon.
t,mh:t, os vc11ci(los cs ll·c111cccram e pcrder:i m o~ scnfülos.
E 1111 tn instm1tc todcs Yi1·nra m borbolêt.is e lc,·nnt,m1m
o vúci, nu ma 11 uvr111 ~1·:rn dc. escu r a, que 11 <.'!-i~parccc.u d:i.-
quclus p ;1rt1:?e ns .
Os Yc1~cetlorcs n;\o ach:n·:un ninJtHc rn. Yolt:rr:101
para s nn.~ tcn-:.1s fa zendo 1uua :;randc camiHliadn, tris:
280 Soi.;z,\ C1tnx:c1no

tcs el o. ,•irln p or ta1tlo ~ilcl'ifo!io pcnlido, pois nem.um


escra Yo tin ha m J):1 ra \"C'lHlc r ao~ pom beil'os .
.á 1mv cm de bot·L olé tas nc ahou com as pl:rnta~ões
d os in imjgos, de nH)(lo qne, 110 c:1c;;:1rcm ás snns t"r r;is
nf10 a.cha rn m nem o que cmucr p11ra imt isfazcr n barri-
ga, pois tudo crn cm rac;úcs r,cqucu ns .
..A. nuvcw <lc borbolêtas nl> riu-!-e e cctcon a cidade
cm q ue eles se lnst imnYom de tanta pcnn rin <lc pois de
nmn guerra tão sem frnlo. De 11111 instnnte parn outro
to <lns 11s borbolctus ,·iral'ilm sold adCls ~ob o c:om,imlo de
~-i rongn. Os iuimi:;os ni"10 pocl<.·rnm resistir ~ c11trc:::n-
ram-sc. I sso uwsmo c1uc os pomlicirns <p1i1.cram: - c:ar-
rcgaram com êlc::- pr'os Portúgas maudarcm p1·'os h111-
guês.

E sse eonto é, 11nlnr,1lmc11tc, u m cpiso<lio :.;ucrrárll


ele tr lbus ,,fric;mns.
D un5 "nnçõc~", nmn das qunis tem n borboh:ila por
totem, n a am<'ét~n de se r yew.:id:1, t·r. con(' élO estrat:i:;e-
ma. l'arte de su:L gcnle pcnct r:i uo outro pa iz, i1~s1róe
as plan la<;õcs, im11ossihil itnndo ns col hcitm;. A outra
falrmgc, cujo tot~rn u ãu !-it' C'ouhccc\ ,·c,wc sem gloria e
!>Cm , ·it.orio.: - não cnco11tr,1 ,·iv'aluw. ni"LO recebe tri-
bu tos e nem fo7. escr.:ivos. Vqltn nn se:11 p<Üi jú assola-
elo pela fome e, fracn, extcmia<l;i, é tomada lfo surprc.
z!I. e cntrega-.•H~, scnclo Ycntl id1t como C!\<.:r,wa.

I nlcqirctcmos, ou ante'-. hnsqm~mos os conceitos


clcsse tonto:
Chibamba é si mplcs1ucnte ''o guerreiro e n ão o com,
baten te" Me t:nuorfi1.:rn <lo O'i Yem·ic1os cm bod.>olct:is,
cri n umél Iol'~il i nconeic n tc [t ~t•1·\·i c;o de tuna causa que
s6 ele subc. .\'irmiyrt - (llo t1uimbu11<lo, 11irongL1 1 so-
gr êdo) - é HJiciws o :,;illlholo th.•ssa J'orçn. Os \"C' Jlt!C ·
dores são assi rn \'C1tc idos pclu dt•:,;i lusiio: -- uco1 t roféus,
nem tesouros, 11cm t1·ibntos, ucw cscr0Yo1. E' o 'P~
mio mcrcci<lo pelas :i~ões colcth·as dos instintos. Lon-
:;c, .is pragas <lêstiocm o tr.:ibal ho e amortecem o espi-
rito ~u cr rci r o. A fome sucéde a t::Hlos os sacrüicios, a
totlas as ale:;r ins. O vencedor cstarréce dcontc dessa:
rculidn dc que o fo ;,; vencido pelo destino. D:'l·Se a mda-
morfóse do b;i nd o <lc horbol êtas 1:nm c~crcito sitiante.
E ' Xin,11!}a, o segredo da fo r.:;a incouc icntc j:i torna do
concicntc, o combat ente. Sua ,·it.>ria é n cl:is :fnculda-
clcs coutrn os in!5 ~iutos, - do sabio, e.lo mágo, do mestre,
<·.o ntr:1 a i~110 1·:i 11ci a, n muh-:.idêz, o in teresse pelas cau-
!-ias <111c cl~g-radn m n Hmn:uiitladc. E' ta mbcm o casti-
,-:-o ~obre o que viveu ele se i' yci·d '1go: - sofrer a tnesm u
pena qu e im poz aos otttros.
Cldbamlrn, o ticlo pC' 1 np:nece r calis onüo umn das
mu iti1s :cndas de .Angóla quase pcrcl idn na trncli~i10 elo
Hctoncavo n ~h ian o.
FlCHA N .0 lGl. - 1-2. Dnhin. - 3. Rcconc:i.vo. - '1.
Bnta. tn n, cidade de X azarcth . - 5. A RAINHA QUIXIM-
BI. - G. Lend.l. - 7. Chibaml.m e n. mulher ornada, n
1·:1inhn t!ns :tl! \133. - 10. Fciç:io :afru·nC.r.:ra p cd~it11i . -
12 . A crcação da rirn e-d'n~ua. - lG. Ciclo ciclopieo de
Chimbnmba. - 22 . S ub.ci clo de Ch ibanibn. - :?3. Miic:,..
dc-snnto. - 25. S. Cnrriciro.

A HAJNIIA QUJXT:11131
Ibxia num Jn g;ir ai u ma \'iuva que nnuc a amou.
C.1snu.s c sem con hecer o no i,·o, e em·iurnu Ha mesma
hor,1 (lo cwrnmcnto. Qu,1ml o onvia fo l:n· nessas co isns
que fa zem a ~ente se Icmhr:11' elo que te,·c e uiio gosou,
cutristc<·io .
.ó. rn11lc•L"c\\ qnc. pol' uruo tlcS.Sll':i dn \' ida, np :i rf·ceu-
JLc 1rnt todo "s il!:i)li1·0!:-o". E la .">cJlti u tnis coisas no éO·
1·,1i;r10 (Jtlc ;;o!.t<JU dêl c. Era tun ho mem alto, os braços
toiupridcs, t1uasi tocando a ter ra, umn~ peru.ali: p:i reC!en-
232 S O TI ZA CARNt: t no

do ele páu. m, s ol hos hem vermelh os. D!n pn r.1 <lfa êle
ia mingua ndo, min gun1HlO, :dó fic n1· 1un ;iniiosinho. E
cl:1 o quer ia s em pre urn is . E ele foi m ing t1n1Hlo, min.
g u ando, nté fic a r el e um tmnan l1i11 ho <i nc clu jú o gnar.
ela ,·a nos se io~. P or f im , 11nqn clc h1g:117.i11 ho ti"10 fofo.,
êle miu ~uou, n1 in:; no11, e llcs nparcccv . A moça ficou
como louco. O se u Chim\Jambinha ! - e chora v,l <lese.e;.
p cracl:l.
(~fo s Uc tuclo a ~c11 t e se esq u ece neste rnuml o. O
cor riçiio não ficn. ·vélli o ~ um nnrn1·. E' cas,1 qnc n üo
p o<lc n~ar nsia ).
?\':i a <lcmol'ou n;11ilo Jl:11·:1 np:ll'cccr 01.1tl' o, nms ela,
\'Oltn e rn cia lns t i rnaY!l· !-iC, chor;1 rnlo, do q ue h;n·ia tfo.i;a.
p arecido de scn seio. E o llia \'a pnra o 1lovo, -v cal1<1 mui.
tns vc1.cs nele o mesmo que foi o corn t;iio llel,'I. E , por
isso, começou a .Jli c querc-r lirm. E qu,11110 11111i.-; ela o
amon, mn is ele (:l'Csccu. J\fi n:1 1 ele <:ontm:, 1lc 1m ito bem
<111e n mor.; a dP.Yo to n no !Lo mC'm qnc e1·n n ret r ato do 11ri-
rneinJ, ele tn1 1to crcs<:cu tiuc 11 cm :nw is JWcl ia cnt l'ill' ll:l
cuhátu. E , por }<;c;o,- .i:'1 ~e <·t1co1t\1·:1 v.11n tla p n rte ,11'.'
f óru. A í ele cr cccn ai u(l a mais li ~c iro. As eo1wc11~:.
se to1·1H1. ram a t.il pont o cl ificc is que n moçn se n tu \'a.se
na p alm a <la mão clcle, cflllt c>n t c ele sua Yic~n 1ior wr que
en o scn mesmo C hi li;.imb inh a que t i n ha V<ill'ndo.
A11uC'IC nmor, <li fN·r nt e d o~ ontro.._ , niio mcr cciJ a
11 ean1e" . C.:hi bam ba, q,, e é o 1·ci <.lo~ cnt·:rnlacl os , encan-
tou a mor;:1. Colo u a~ pcr 1111s <le ia e fo z: da cinlurn para
os pés, um l1lC' io cor11u 1i~ pcixt:. Deixoc-.i mu lher da l'in-
tui-a pnr a cimn. Col>d :1-\hc o eôr po 1cdo ele escu m:1s
de pra ta, 1·c\u.-:cnt cs. O!<i cabêl os, ,lcm rOll, E, c hcgcn-
d o ú p r:li n diamo n u.c;. pc "ix<'s C' d iS'iC' fü, a~lli..LS:
- Eslil í: n r: ai11 1m Q11ixim bi. Sc n canto ~iw :l!>
pak!Vrus de IC'l'11 Ur;1 •\li<' t:la u1c tlis..,c. J'fo 1e1.-ra niio
p údc Yivr r : - os hoi:it: 11') niio soc cµ'a \'i ;Hu de ))l'\"Scgui,Jn.
K ns nuvens, tarnbcrn n:io : - o~. rai os e os tro,·ões e ator-
Os ) fno5 Ar-mc~\XOS :-;o Brusn. 233

doariom. N'o ceu, ainda menos: - os de Jú íi cari nm


mal llMs. Aqui, no meio de \'Ocês, ela é rninbn, a rainha
dns :iguns.
E cntrcgon-a nos peixes que ,1 1cYaram cm procis-
s5o. E ela , canta uJo, despct1iu-sc dêlc, c:0000 si se des-
pedisse elo mundo.

A lenda ele Q11 ix imbi ~ <lc urn.1 poesia t la ~ra.ntc. O


nmo1· é a 11ropria ha rmonia do ser. )foro 011 rcss11sci-
tndo, sc,inm quais forem :is cil'C:ur1sl .111 cias. cresce com
o t cm110 e f:11. pa rte do pro1n·io i1hl i\" i<luo pa 1·a. rei:cht>1'
a imo1·1,ilitl:1de no c:--qnccimcnto.

Na mitolo~i:l afro- ncgrn 11/ bambn é o qu into e ulti-


mo c)cine nto, o p1·imciro d epois do cêu , el a ten:i., elas
a:-rn as e elo ar. 1;• o Crr...1do1· te rreno a (pH!lll coube dis-
11ó.los, e.~pa lh;1-los e dii;t1·ibu i-l os e crc.:11· e mu lt iplit :i r
tml.is os coisas.
S<'ndo rcl>cl<lc a lod ns ns r.011,·cnc.:õcs l'Cii~iosas <lc
trJrloo.; os t<'rnpos que lhe ro,1bnm c:.sa mi,;;s:Jo, Qui.ci1,1b1
uão p0tlc1·iu scl' dcns~'t nem mJc das c1r.; 11:1s como siio to·
d:i:; :-i s ontrns sercíns, m;i,s ~implcsmcutc 1·a i11ha rlc uns
1.1n10s 5~1·cs que C'lc c1·<'on e clus ng-11:1s cm tln c \'i\'Cm.
X issn, a l\ri tica nfrn-Jlr~rn é mnitr, ni:1is ci,•ilis;id:l
e mclliol' do qu e rnn it:,s hrn·itlns J)or superiores e cspi-
rit nnis. ?\üla 11iio lia. trmtsfornwr;õcs 11cm mctamol'fó-
:-~s em !iÚCS, em eonstclaçõc~, cm m eteoros- Tn<lo que
cn,·o)n .:1 ter ra ~· parte lnt c~rant.e d a Trrr.i e é p~lo ú
nia r ~c •n o <J llc csc;tpH ao ttito e ú ,·ista proxima do ho,
lll C' lll , mesmo qnc.: se'!ju n m:1 tl cl usilo. ~ li 'l'C'l'J':l. é qu e
·t udo se m:wl fostn .
~a mi tolo~ia g-L'g-c-io1·11ba11a, Xan~ô, Ifa11, Obntalú,
Ogun e toclos os ou t10~ ~ão deuses tc1Tcn o.c; qt1c f!o,·eruam
coisas te1-rcu11s. Os "de cima" s5o iL1~rtc;;, s imples sim·
2H SOUZA CAR.X EIRO

bolos s em importancia no culto. São, - e isso mtsmo


quando nl:Jncm se lembra deles, - apenas c:cn;irios de
forças que o"i cleu..,;cs terrenos g:o,·ct·uum e <lomina111.
Na 111itologia afro-11c~t:1 <1n c Yclu :io Brasil, a Terra
f tutlo. E' o principio, o tcat:·o e o fi m de toda a Crca-
çiio. ;Iateriali1.n<los e10 iclolos, os tlcnses i.üo i uYoc:ndo!i
C'Omo s('rcs te rrestres e, sciHl o i<lolo, tllbamba turnbcu1
fie m:ltcrializa t'm ouimo is difo1·cntcs. totens d..:: füycrsu.•i
tr ibns nfricauns.
Mbumba, cm srn conjunto 1le forças crcnrlor.:is e
t r ans rormaclorns, é n respo!-ta a t odns oi,; cliYcrgcnci:i.s
da !11<l::ignç:Jo e tlas c1·c:tc,:õcs q ue ~nhsisti1L a 1o<lns o-.
den.~e.c; e a t oc\:is os épocus ,e •1\1c prcc:c<lc ,'l 11Hlo que
a ''l'crra km <lcpois <le forrna<la por sua ol>rn de lll<'S~rc,
de :irq_uiléto, de poéta.
O católico, 110. . dificnl<lilclc de ,•xplit.:nr corno !-it! fizt'·
r arn tnís e tnis coisns q u e lhe pn:·eccm mnrnYilhó.,;ns.
:1 brnc;a-sc com Deus e rcsic;tc a tocl.1s :1~ iun'stidns d!.'.
seus co11tcnclorcs. O sabia de 01itros tc1upos, tl<·,u1tc llo:.
mc~mos embaraços, ch·cu 11,·oluía cm <'011sidcr:1mb s e
ncabuvn por fazei· nmn. cl ig-ress;io sobre o :f.:1cr <JllC ci-:i
então !mlo que po!»Hia. como espantal ho. O negro, ha-
Yido por fetichistn e kn·bmo, tem ttlll l 1·N1<lo1· terreno,
0

que .:is5umc t o clas as fonnas ela mnteriu, L' ln a<):io co11stllll·


te, a.lh c'lO o. Deus e :1l hcio ~10 1:;1C'r , q11c se fnz tie:lopc e se
faz pocirn, or:i. lemhrnndo os m1imni.'\ clclopico.,; co•1tcm·
porancos do hornern, or a os sc1·cs in fin i1;u11e11tc pc<iuc-
n os que .1. Yista uão pcn·cbc, 111,1.'\ ahsolutnnwnlc o lll·~1·0
u ii.o in tcnc111 (•oin o seu ]/ bambu l!O tC'.1Tc110 tfas reli-
giões nem uo tlu Ci('ucin.
illbam'hr, é n fie<;i10. o mHo, mns (•. sobn•tutlo, o sim:
bolo d a m n tc1·i:i, o mntc ri:dis mu, o p.1;:auismo. o ,1tt'ic;1110.
- como o queil'l'1m l'luuna1·, lllil.'\ f l.:1mbem :1lgurua coisa
de i-i\l :icrior a t 11do is,;o: - o 1·d d e 1o do"-,; os ll.Utos da
HUlllu1li<lad<: C(Uil' o lll'nsil l1ouh eee.
C.\l•t·rr.:r.o XII

AQUIL,\O GRILO

O Bahfono, - tão conservador que ~, - sofreu,


l'lllbora com rJ iscl'c(;:io, da mania <le npo1·tuquczar nomes
a fr o-uc~i-oi,; e n.mcr i!ldios. Exemplos nH!.h: sal ientes são:
· - De q1tilm1yril11, <Jt1imh11nllo, Llq uiltio Grilo. D epois
vciu ;lf c.,·trr. i1q11iliin corno ntrihuto elo ;rrilo, cantor e
dcva\l ndor. De 111apin-1w1tiba, tupi, tllartim Guarilm.
Felizmente os Il.ihiauos são rot:mos noci \'OS do que
parece. I·Ia mu it:i ~cu t e que prefere J( i11g-Kr>11!J u
Mart im Gua,.iba, ou Mapi11-g1wri corno ,;e diz no Norte
tlo BrasiL E csSCs são os Brasi1ciros c1uc sabem tudo
dos outros e n;-id a do seu proJlrio paiz ...

Au~~s ele n.prcscntnrU1os a. peça folk-lor.icn por nós


coli:;ida cm Pojucn e da. b<lca de um rocciro1 queremo~
cham.'.lr n ntcnc;ão pn.1.·n. cl:1.
A primeira vistn, a f ciçtio é brasilâra. Os pcrso-
nag,:cm; co nscnam d c11omina(!Õc::1 oparcutcm<"ntc portu-
E!UChns. IIa termos r1uimb:uu1os na Lin~ua~cm P opu lar
do Rcconc,w o Ilahiano qne nüo são de rudtos outras re-
giões do Bt·asiJ. .A prt>scuç:t do clcfonto arrédn qual·
quer dm·idn. Os saiuêtcs são claros. O primeiro se
tr:1clu.1.~ - "Ilcrné)õc, mocinl.Ja, vnmos p'r ao sarnbn". O
,;eg-nndo: - "O clC'.'fa ntc, (lNalc o primeiro que nasceu,
6 mest re <lo sa111U.i . Di1 , ·olt:is ú dama, "-"Oltcia e nii.o
cú i". O tc1·cci rn : - º1'0.:1ucm os ins trumentos, batam·
com :is u:üos. Grilo t sohlndo, sold<alo".
236 S oe;,;,.\ CA1t~r:. 1no

FIC HA N. 0 117. l.2 Bahia - 3 . Rr.conc:wo. - ri..


P ojuca. - 5. AQ UILAO GRILO. - G. Conto - 7.
Grilos, s:i.pos, cobl'as. - 8. Elcfontc. - !)_ FC!iÇ:'Lo ufro.
negra p erfe ita. - 11. S im. - 12 . P rolcçüo :io fraco e
cu stigo no n lgoz, - 23. Roceiro - 25. s. Carneiro. ·

AQl:ILÃO GRILO

Quem pass:i.~c na cstraUa pnrnvn pra· Ycr donl.!:::


\'inh.1 a canti g:a:

,J inga m utamb.i,
TÓC'n pro samba.

A mus ica era n elos g rilos. Cada um m:1is cheio de


pescoço, most1·n 11do mesmo qnc er am bo ns m1s :!:lt!!<III·
t as. A rcinclos, bn l'l'~tc.; cor de ch111ul10 110 alto c1a ci1ru.
rinhn, os bi~odcs não fll rap,li lrnvan1 eis ins ~t'llm l'ntos.
?ilcstrc .t\qniliin G1·ilo qH.isc ~ll·s11lída <! n 11111~!1:a
parou. Que foi , qne nifo foi, e ele :,;ó c:;p1111rnrnlo, ai~
po r bai."\:o, os olhos ;:imo1.-tcciJos, Abana d aqui, nba i:a
dal i, e ele poudc dizer pia qunsc u i ng llCUl onYil·:
- Pra que musico t eu, om·ido 7
O calango, (i UC estava <fantaudo l!OIU n ln g:artix:1 1
de ixo u ela um in st ante e correu no ma to pra fazer u ma
p t·c c:isüo. Yoltou de l.i tn1ze1Hlo ·t 11otic:ia :
- E' o zn.b um b::i. qnc ,·cm a í!
Os :;ri1os olharam-se uuf. 110s outros se pcfando cl.e
medo. Já os mu sico~ viuh,,m c:hcgunclo, to<.l os raspadi-
nhos que 11cm se via um p i! llc titl.i clo rnt t :lbct_;a uem ua
barba . Ah, moll!qucs bons nas solúp as l Que bonib~s
bem toca<los ! ::\In5it: os de vc rd:tdt\ n u. t::i.bcqnc , uo ca11z:1,
no hcri mbún, no a l'.!ogú, c rn tnllo.
Os bichos corrcni m p;1 ra receber o zabumba e c,s
sapos en trarnm cntusiasrua<los "batcn<lo" pra se sao1-
Os i\!JTos ArmcAxo~ NO RH,\SU. 23i

b;i r . JI.Icstrc Ttm da nu ma ocasi iio cm ,1uc passo11 n Yista


pelo t e rre iro \'i11 os gri los e cm: \1cu lo~o a boca d 'ngun.
)lcstre .A q ni!üo pns..,a,·a h em e c.;;t:wa U!!m g:o rdo. Nem
parecia grib . i\faudon pa ra r o r.nb nm ba pra d ar um
s<1J to em c iin« dele, qmmdo co meçou n bat er os q u eixos.
Ai ncu d irmn. Qnc é, rinc 11it0 é, que tem i\fcstrc B an-
cfa e ni n guc,n sabi a. Jog aram-llic ag-ua cm cima e, an -
siando mnito, êJc disse:
- Pra que musico tem ouvi<lo 1

: ;~ - ~- - - , ~=-,......cc ~
;,
,,,~~~u:- -
FIG. 5
Aq1dlão GrÚo conj o1·me o Tubisco de lfm acalô. Cicero
Vulladurca fi!J 1trou O$ dc111r1.is 7Jcrsonn9e11 s fio conto.

A la ga1·tixa npro,·ci t ou a con f usi10 e, dizendo ao ca-


la11go cspc 1·c ai q'cu volt o jrí, - subiu numa anorc ma is
que l ig:ciro p ra fazer a precisão tlcln e ,·oltou â todn
gritando:
- Lú rem mais. Ou ó ching o ou é tu ngn.
Sol:r.A C.\nNEtno

Os sapos olhn ram.~c 1rnc; p,un os outi·os se pclarnlo


de mcclo. Jfl os nms icos Yi1~ham che)!n 1Hlo, 1ir:i11clo cad.'I
/icí it de cst rond::i.t. Er:11n u ns bichos n:a:.:- l'U:., comprj.
dões, rabranllo 11 0 ,'l r e.01110 fo:;uê te e :rnc1nn \\ o em ten:i
como c:na.ngugi, os IH'Sl'Üt.;:o;; p:i.ra. cima. l\Tr!)trc B.1 11.
~a~a du tuil o e, mnis s,1 hido do que :i\Ic~trc ll,mda, gritou:
- llojc é dia de fcsl a. O lI IIC 111:). t:n o outro,
môrrc>. E n m(lto !
7\{es h· c «\ q ui l;'io :1í tornou corn:;cm. Bateu os br,'l~os
e a musica sain elas ~n1·:,.:-an tas tl<L:;ente <fole. E os bicl1os
comcçar:,m a c::1.1Jtar' e a da.nt;ar 10 som da musica 1los
gr;los, s;mdando o elefan te c1uc 1~nha. chegado 11aqt1cla
li or in ha:
Znmbi.t , Qniznrnb.i,
E ' tn mb.'l 110 s:imba,
V ira a mutnmba,
Vira o n ilo c:imbn.

A gente de :Ofos lrc Banda cstaY,'l torr :1tln de forue,


e, p or isso, não toC<l\':11 m:is as cobras. J>Clls a11do qul!
aqu ilo fosse picardia, cl a11çarn m da 111lo u1ix in ~;.1s <:ou: as
p ou t as elos r nbos 11as c:an1.<; tlos sa p o.<;. :'llcsl rc Un11tfa Ji
estava com a. bani~a l:'1 cl l' nh·o ,·c1Hlo a hoI"a de t er umo.
coi:m. Olhon p rum l:1clo e p ro nah·o, pcm;:.l!ldo que )[c.5.
t L·c Bang-,1};1 nllo estivesse com o olho nPlr e, c1nm púlo,
meteu ::.\lcstre ..Aoni l~o 110 bu xo . Qu:11 nlo <leu ou tro pra
0

Yúltnr, l\fcslrc B an gul,1 11 cg-on ele 110s :'l·c~, pela pcn~a.


No upcL·to, 1Icstre B::iud:.1 vomitou :;\[e;t:c 1\qui!êo
Yivinho .
.A 1nu~ica parou. Que foi , <tuc niio !'oí, sú se r:u
~lcstrc Baugala c11gnsg-ado, com os olllos t!S lufodos wo
fora. .Ai !l[cst 1·e Aquiliío eo11 ton . As cób1·.:is, <lc uw
b6tc, e ngul iram os !·..ipos, mas .fora m se embora. «\ ~esta
con tiuuon r.orn a. musi ca dos g rilos 1uai~ :l\'roj:Hlo. muda
e ns cantig;,s d ns mntmnbas:
Os )t rru,.. .\ r ;:IC'.\ :>:US XO B UA:>!I, 2JJ

J':: l'll l·liica , é c:uLalJ:i,


Q11 i!:, 11t!·~·ill1> - · _n:;11111:u,
:\:~111 11;,1-t;a

ARG U~l ENTO. - Reunido!-, :io som d.i mus ica doi; gri-
los regidos 1101· t:m <lelcs chom ndo :\lestre Aquilão Grilo, º·"
bichinhos cant:-im cll:tmando .i. :itenção <lc quem p:tSf::tSse no
cstrari:i: - '" Rc rnc,:c, mocinh n, \'amor. p1·'ao sambo. ". - A
ccrt:\ al tura o '.\[cs lrc desmai a . D:i :i entender o perigo de-
pois <lc a!~um tem110 de :di vio, perguntando para que musi·
co lcm ouvido~. O cnlango, 11:i r da. lngn:lixa, deixo-a e vai
ao m:i.to :l todn carreiro, de on de volta com a noticia: - "O
Zalmn1b.1. w m ar·. - ·· os ::1ilim:< cnt n,olhn.m-se, timidos e
tremtilM. Os s:ípo~, chefi ados !)01· Mcs lrc lfandn, entra m
cnlu!' ia.s 111ailo~, sendo r ecchid of: com nlcgiia. Pa:;san1 os
\"islas J)clo icrrciro. o.~ i.:-riliio:-. :q1t'li.tc1n. )fe,;t fc D:m <l:i
m:Lntln p a T:LI' a musicn dos s apos pa r:t tod os se aliri:ircm
f:ob re os ~ritos. E lo!;'O lhe l=obrevem um:l :- incopt'. Acódcm.
Ati r~un-lhc n~na e ele voltando a si fo z a mesma perg unt o
(ltu:! ante.; fiz~rn )lcstl'C Aquilão. A l.:11,.~ :·tb:n, a pro\."Cit.:in-
,lo a coufm;"I(). dei:..11 o seu p:i r, \":ti ao mato, s<l bc num a nT-
\·0 1·c e \·nl tn csb:i fo ricla anuncian do ri 11c vem ou tros musieos. -
'"Ou é pe scoço ou é 1uíu". C's s âpos, como antes os ~ rilo~
(] llando eles apo.reccl'am, trem em tle mêdo. As cóbras chc-
g-am. pescoço no :li', s ilv:m<io mu ito. i\Icstt'C D:ingaln, que
a s dirige, ~ m11 ii. a.r gllto do q ue Mestre Dnndo. Amcni;a o
bicho que mat nr o outro n.l.quclc ditt de fc .<; t ti de todos : -
morre! :Mestni Aquilão ressuscita n essas pnln\'ras. Se us
musicos t- C e:<ccdein. Todos os bichos cnntnm e dançam.
Chego. o l.'lcf'antc. Sai'11ln 111 -no: - "O cle fortl<? , des<lc o pri·
mciro dia (JUC nnsccu, é mes tre no samba. D1'1 voltas ã dama,
\·olteia e não cfii." Fnmi nlos, os sapos n 5o podem n1ais
tocar. As cobras entenilcin sct· isso picardia e ,lançando 01
in sultan1 , dnndo-lhcs bofct::ida.~ con1 as pont :is das cnu<ln s.
A de!'-main r de! fome, '.\fcs t rc Bnn<l:i.. nn ilusão <lc que Mestre
Dlingnl o. niio o csrreila, d:i uni salto e cni;:::óle i\le sfre ,\qui-
1.5.o. Ao c!B r outro pnra \'olt.a r no meio dos :;apos, ;\lestt·c>
D:íng-nln o sC~IH'a nos nres !nzcndo \'om ital· ;\Jest.1·e Aquil:io.
E ;\[estre B:i ngal:i, num inst nnlc , cumpre n pr omes~a: -
cn:;olc :\[csll·c> llnn tfa. A musicn par:i.: - 2\fest re B:,n~ ln
cng-H!-J:: ":ld o, os olhoi- ~;tin<lo <l ns orbitas, não pode folnr ..
Aquilão G rilo eon t n o ocorrido. As cobt·oJ;; atiram~se con-
tr:t os sapos , cni::11iindo-oc; totlos , e retir am-se. A festa con·
240 SoUZ,\ e AnXEtno
t imia 6. musica dos gr il os. As b khns novi nho.g contam : _
" 'l'oqucm os instn11n<:n tos, batam COl\\ as mf1os . Grilo e
soldaêo, s oldado" .

Isso que ní ficou é o rctl'.ito <1a flum an ida dc. Os


homcus estão fig- nr.idos nos auimai.,;. Ncw -11 m nt o, ncr:i.
uma. p;1ssug-cm, ucm-mlla e:c1rn deixa de ser <la v ic!n ln:-
mn11 ,1, ou a utc.'i, ll.:1 socicda<lc hnm:rn a. O ~ri\o, o sapo
e a col>n1 s imholi~,1m bem car:1t;tcrcs distinti,·Qs de cadil
grupo de sc1·cs ou de. cada in d ividuo. O cl o:!'iO, ou me-
lhor, n il'on ia ao clcl'nnlc, como t\cpois aos gl'ilos, mostra
que clog:io f.! ironia a~ ,·czcs süo irm;lo~ e rp1c, e.xcita11t(,5
da ,·;iirladc. a l ime ntam ma is d o q11c a realid ade UO:j o. tos
<lc cn<la int!ivitl no. O ll'r1·01·, o clcsnwio, o iusult o_. a
fome C]_tt c lcYil :i 1.::Xtl'~mos, a Jll!l'i'ipic aci~1 110 encobrir o;
<lescjos, a d C's trni1)io :uupa r:id a na dcsohcllicncia, - tudo
isso é u,u ito si::;-nificati\'o. A dii--cip lina do llc\·asta<lor,
o solcluclo, o gril o, i.i ão se qncbra , mas é sc<ln:t.i<l:i pelo
Jibic.lo que us "bi<."has 1110~:is" rcp r~scntmn. :Nüo lrn, C' rJ
tudo isso, in terforcncias <l iYinu ';. E' a humnni <la<le em
seu.\i ntrati\'OS e em suas mi~cr ins.

A proposito (lo nlt i.mo sa inGtc, ocórrc-11os um r~·


ru('n<lo n.i qua. <l1·a popula:· bnl.ihma que anda correndo
esse Brasil cm fót'a :
11
0 C(! b;1 bft
Ocú gdê
Neg ro nagô
Virou sarnê".
Pobre pai de santo qu e anda gclaclo ! A ,·crd.1 dcirJ ê:

ô cubn hú
O cujc rl!
Negro nng-ô
Yi l'OU sa rnê .
Os i\Irros .órn1cJ.xos ~o BnàSIL 241

E' unia gua cl rillha de samba clc segu nda -feira dl\
Bomfim dos nossos bons tempos de meniuóte :

O, bata m palro.is,
O1. prepa rem os tcmpêros,
Negro n.1gõ
Virou so.r"nê.

Não é propr imuente cu.jcrê, E m na~ô é icré, se-


ntentes tlc coent ro ela. Iudia coJn qrn.• ~e :idubato cer tas
i::rnal'Ínr,. O seri::uí:, 011 sonH!, .ViClclplti.\·, cuja~ Y.iric da·
'dl'S b: ·asi1(' jr;1s c11co11t r~rnHc toda~ cm tcrritod o bahi:mo,
li um,1 ci:çn muito 111ic!c.:idn, poi· ce1·tus pcssôas, como
snpc:rior it g-alinha .
~\ c1uadl'n. foi rd ns int 110 fa to de ter sltlo c11co11trndo
um ucg1·0 m1 gô com tnnw; galiuhas ro nbndas e a auto ri-
dnc1e, ~1,:l.c a,huitin tlo que o homem podcssc ser h onc:ilO,
o c: lmmar de s:1ru ê, rin·~ fü, nos poleiros e cstrn~a lhn as
c1·~:1çóc.s. .:\s 11cgras d o dc-posi t o do c,u·v:l o do C:11110 <la
C ru1., r: U0 ncsse!i d i3s d:i ,·a111 a núl.t com umn qua,1riuha,
snirum c,1.uta udo cs~.'.l 11ue demos tteiu111.
C,\l'lTULO XIII

GUNOCô
(Alma de Og:un ou Arig:ófc)

Gu11ocú ê mn 1lurl.ú. cuj,1 cahcç;a a1t<l;.1 cscontlitla mm,


c.onc C':n cima de mna sai.t <lc róda e cuj as pernas, dos
joelhos p,n..i b uixo, s i10 prê!.1!':i, como preta é :1 nw~<:ara
pin tnc.la 11a l):'l\'le: infcriot ,ia ~il!lCt' fi cic d.,111u1:k <· llilp(,11
coui<:o.
Esse r711d1í é iornbano (t/l/.d1í), 111..1s '.a mbcm um
1111w<l1i. s1Hlrn1ês, isto é, o mc~n m C'lll rnuit;is li11:;:-n11~ e na.
i;ões sudn11i:>Sm:i, clil'c1·cntcl> tlo mu11d1é <lc .\n).::lll a t1t1c tt:i-,i
pcucii·as 110 alto tla <:abc(;ll e nito só as t·t1b1·c <:ourn st
YC!'.lC <.lc li,iiqu c! J)i,1110 br:11H.:O com l!llC Sf' Cll\'OhC', tlc-i-
x;iudo !:,Ó os 11,:,i,; tlc-sC'o\Jcrtos e u rna f rest a pa1·a nr o
c;iminho. ·
.:lla11cl.ú p <l l'CCC JIOS ter ,·i11clo do <111 i<:Ollg"O; - 11111111 11,
pcssôa, e rlud 1í, fa11lmm1;1 negro. Jlu.nd u. <l iz.iam os
Africa11o'i de 01·ig<·111 ,: mui tu'- 1·n."oulos scas tlC!'iccntlc:1·
1es al uda ,w,;:-;im pni1t11 11t~i:in1. ~1 11bura qnc os Il r;,.isílcircs,
dizendo 11w11dú, com<, aquclrs cJilrndL'm {lllc se Jcre
tlizer mirnclú, lli"10 o tli sti ng-;11n de! ,uo wlú ;1mrriu<lio.

01t1WcQ l: nlll 1rnll1il1;1 ,. Vem ri r-iw uió ra. tlc sUí1S


fah,ifit.::.1 çõc.<; urcli dw-.. pelos 1ndi,1 11isi•1s nos atribut o:. de
C1, r H71irn 1 como ;, d(!us" 1lm, fl orC>s la."i e tlc Cui11úro 1 como
'' dew.'' da. cac;,1.
G1rn ocrl 11;"10 púm :1.-; so/11;m$. .As.-;odarnlo on can-
tan<lo , bolindo Sf.'llll)n' co111 :is pcnws~ a sa1nbnr todo :t
Os .\fITO$; :\n.ic:,, xo~ l\"n Hr:,\SJJ , 21:1

"'ida , C'S t(t tl ia e noi te a cli,·crtir-sc 1 mesmo só. E' poéta.


1:01n·c11c illo: - tu do <1nc fala é em Yerso. T u elo que
1l ii é <:,1nt:mclo. ,_Um tipo au tenti~o de .A frica no a legre,
mesmo n as oc.is1oes cm que sua ira parece Yerdadeirn..
~\.. rncaça, ma~ é inofcnslvo.
Girnocú t': ho nesto. Cump re ii. 1·iscu sen destino
on de a mi tolo~ia ,:fro- llcg-ra 1 o.u mcll101\ a mitologi,1 io-
l't1ba11a o utiron. Ni":o se "endc: - F umo, cacha ça,
baiêt;1, o que sej a, nüo o compr,1. X,io (: c·omo Cui]) óra.
<1ue conse nte ~e m ntem os :mimais cm t:·óca de <111alquet
11 i11 h:, rfo . Kcm col!:o Cur upira q ue !i.c d eita de ntro d~s
pa lmei ra~ e 11,:i:,,;a CfU!! o t:Lpnia dc(:e pe o sc n Jeito e o
<:;1rrc:;ne.
O 1m mdo, para Gn1wc1i, ú bem difcrenk. Vh·c só,
:scw (:as,1, sem mul!m·, ::;em cou sumições 1 sein iieccssi-
,i,Hks.
Co10par,1 -Jo a Caipóra é o mesmo qu e d izei· qnc ,:inl:o
é ag ua. de barr éln, pois o mito da Caivóra 1 de tanto
trauSfuUllir-se, encai pcuron -sc mc-smo. Confundi -l o
(:OJU o C11rnpim é i neoncicncia . O mar que os separou
é UC'1n la rgo. Gnnocõ, ncgi·inho r etin to, uunca aper tou
ns mãos ele C1t1·11pir(/1 cn1Jociinho bron:.:::eado. i\s ,·idas
ele nm e ele out ro são bem llifercnt cs 1 - só llaxcn<lo ele
eomnm e serem ambos enccgneir;idos pelos m:1tos.
Os nossos fol k-loristas dc ,·em ntc ntnr nessas ·coisas
P. 1i!eom pô1· os mitos p,1ra mio esta rem a dizer, sem pro.
\'.Is ria is, que todo nosso F'nbulal'io foi d ~vassado pe los
,1t'l'o- nc:;1·os <\UC o pi ntn r :nu tlc per:-onagcns e cpiso,lios
el e seu F'ulk.Jorc. 'l 'n1nb cm o mn tcrial cm que se basei am
é o p ior 1ioss i,·d, o mwi<lo d.:i. boca das "coutadcir:Ls tlc
histotins" que t udo misturam para matnl' o tempo dos
ncw.:us gra ndes e nj n<l:l r o so no dns c1·c nuc,:as 11cqucu us.
O F olk-lore afn:,- nc:;rn cm nad a hwcja o Foll~-lor~
amcl'imlio (Hl r:i, come se tem dito, ser um p::u·asita. neste.
Ainda se pode muito bem sepa ra r e d istin guir g ra nde
244 So r.; z" CAitXE t no

pa r le de amlJos e fazer o confron to, mesmo que ao nm(' .


rlrn1io se dê, s em s u r:H'csn pma a CiYilisru;.:io, a simbo!i-
sação cm mi tos sola res t om.o os iàcou o gcn erul Conto de
i\ l:i.galbãcs.

Por fc iicida<lc temos 11m t·ctrnt o <lo cbulú fe ito pcl'


uma cr eouJa. chilmnlr , pé;~ de m.cit ona, qnc lhe guar dou
os "qn ind ins'', fi ngindo ser êlc qmrndo l:UÍU no s:imb.i:,
n:rs fes tas de 0:;t~n.
F 1c n A N. 0 3 - 1-2 , 13ahia. - 3 . Reconcnvo. - 4.
Cor ro-Braço. Copi'.: d. - 6 . GUN OCO. - G. Retroto
fabd o e ca n t~do. - 7 . G unocô. - 9. F'e :çíio afro- nc~ro
prfrn it ivn. - l2. F'nnfnrronicc, - 23 . Ynwô de canc!on-
blC. - 25 . S. Carn eiro.

G e NO C O.

'rnxa 110 mato


Com meu b,1mbarít,
Ohcgo".l Gu11ocô
Pra. c u não caç{1.

A gente se as'.iombrn. O <lo no d o!; u1,:ito1i n;io g rita,


nsso,·ia. Não camial1,1, ~umba. J\iio fa l:l , ca u t.i . Kun-
c:n cs•ú parado, e si 1•i can t ando, ou ,u;sobin n do, n:as
~cm prc dançnml o, Y.rti tlôso como el e só.

Nêgo va d io
V ai t raba i(1.
Gnnocô U <rní
Pra lhe pegá.

A c.i.bcç :t rldc é um funil sein l>ico com um cnrão


preto de ' 1 ucgrido 11 e u:is riscõcs brancos todos cn1c11 da-
<los { Y) pra Uizcr f.J. l\C são o~ olbos.
FlC. G
Cu.11ocô, conforme o ra bisco dns paredes do cn11dor.1Vli da
Cr1e: do C ôsm<". 11/uito .tcincllurntc ao D u k-f.luk., c,pt.,.ifo da
ca, tioo u o arq1dpila!}o da Nottt Brdnnba. Aluilo ,,,di111cntnr
dcnnfo r?o J11ggcr11au t liindii.
2-!G So t; zA C,,n~i,:Jito

Qui f (l oí:llldo,
C,t ra de g-011:;o?
Nns miu hil rn11 h n
Cê ê m~ndongo.

Prosa pnw. Si <·ic Dilo IPllt h1·.i<..:os1 quanto 1Dnís


unhas pt·n. fa zc.>r n. ge nte Yi ra1· mondon~o. ~a 11ont . Oa
cabeça tem <1nati·o chifr<!s, d ois pra 1:,Hla lado, mas 11
cabeça cmcll(l:L <:0 111 a ('int11ra (tltC ú t amhl'lll o 11rsro1;:1.

G u no~ô não 1<'m b:·n ç,:o


Mas pl·~a mu léquc,
Fuz dele de funto
Pra a~,·t no csp,!cruc.
A roupa dele ~ u mn sain ele 1·úda, t ocl,t de ba bados
de fo l has graudcs, bem feita qu e for. gost o, m .is v,ii só
at ê os jocl110s, pru µ-en te vêr as ca111::•l:1s c os dedos ,me·
ganhados dos pl'~ d o c~pi rito do c:1s~i~o dn11s,111clo o r~·
p in ica clo.
l\. !?"Clltl" se assomb r a mns só v ~ os :-i ssovios e ele
ronca r de raÍ\'a vest ido d e clucl \1, nrns szn~J H'? snmhmiclo :

F íú·n, r:fn1 . fiaô .


- C.-inionrlongo,
Quem Ih(':; 111:11u\on
J'nzer l.1..1111llaré?

.d pcss~a ,p1cr i al nr, ma!; IINll nb re n \.JÔcíl por(iUt:'


ele ta nge:
- ,Jú pro bn111b~
P r'cn J!u.:: coml: !

A :;cutc n 't! fil:in de Ui:sta p1 a ~er clcs;olJcUiente.


E :e mauda . a :;-t.:u lL~ f:1i:. \",ii na frc-nte, mas npre3)a
0f.i :'\l!TOS ~\f'RIC,\~OS :-:o BRA.<;H, 24.7

os possos, pnrqnc ele t:l snmbauclo, ol hando pro chão


'·rntcrti~o" na lllusica do 3S.'-O\'io dcl!?. Quando :1 1wssô~
chcg~ 1ia l',.,tl·ada, .ibrc 11 0 mundo e Gunocô não Yê. E'
fJot· i!-so que ;1 g-ent c, pra t' n:.;a11,1 1· o dono dos mntos,
c!ic~a ern c:ir,n e c:rnta:

'J'.n·a no ma to
Com meu bamb.::rá,
Chegou Gyn oc:ô .
Pra cu nao 1·ni;a.

Oy1rn foi snhiuclo ele co11 cc i1 r, 1100 meios b.i.hianos e


('a1·ió~.,~. A ' 111 !111a" coutill U.1\·:l 1:nc; ma tos , Yelnndo os
bcw,;. (Jll c> lhe c·)llh é i·mn :;uard,ir na pnrtilha e1it rc os
11rir1is.
O Ca1·itÍl'n nr.111 M? lembrou de ir buscar G1rn ucú
p:1ra , ·cr o C'iu·n;md. p:11·a ens inai· sa111b;t 1w.s es colas dos
nui rMs da F'a n! la, do Kcm'iell •' e to<los os onti·os da
hl·!a e 111:i r:!,·ill1osn <:icl:alc do Hio de Janeiro. O clwl,í
';esl:t\'n 1.-iuni nha nclo pnm Oxaf,í''... Bnsta1•am n fe-
t nudillaclc e a r iquc;:a tl !';lia ~u nnfo.
O 13aliinno s,1 bc ,·in•r vom c~,es " encantados'' de
Ilú-Ayé melhm· do qnc ning:uem. No seculo :XX, eucon-
tr:irmn-!-ic e !rma11n1·,11u·.'-l' o C.1tolicis11w, o E.i.piritifimo e
o Fe tichi.s,~10. Os Xê;,_:ros r. o~ Inclios chum:un-!'.c cabôclos.
Formn e !>i'i o lodüs d:ts séh·r1s, on lh .:\.frica, ou <la Ame-
rita. V c11büclo 1'11p,,wtrC ela l i11hu de Mussc )H1c jú foi
JJ•tdrc. Hoje sen cspiri tti "b.iixa" p.1 r:.1 cxplienr que o
111 uncl o (! lb fot:.1 .. . Co is;1s. ,;uc, p;,1rcec11do inconccbiYcis,
j ustifica111 a f!o1·:l(.;ão llo sint:l'Cti<:1110 religioso brasileiro.
E. o Bnhfano foi :11.1~ ma to~ disposto· a umarrar
C:,rn oc,i. .\ .soPiedadc JJ eccF-~i hw:i. de quem a. ironiwssc.
ls.,;o d,: ,ilm,1 th 01,!U ll. - Oaiin-1<!9, - pat"a ,·inr fóru
ti a CiYil i7.a~fw, mio se ndmiti:L mais. O dono que to ·
mas.,;c conta ele .sua~ fc1-r,1n1c11f,1s, de suas arruns de
FJG. 7
.1l n'9ó/1:. ·~N,io t em burriya, mio l c111 tripas, w"io tc,n bofn".
T<1l como tJc s11111rn lrn G1ncocti un tes de srr mo1u!o11~0 011
calml!J(( ou de sei· rlcvado n Oxa lá
Os ~Tiros .AFRtC,\Xos NO BRASu., 249

~ncrra, de seus i1Jstrumc ntos a::;: ri colas, de suas coisas


ele icl'ro. O tempo dos csern\·os já hav ia pass:ido.
Gunotô :i~so\·inndo 11 cfan~an<lo, oirvi;i. As féstas '"in ham
pi'•rto. ?\ingucm mel hor elo que élc poder ia fa zer su.
l'~sso. Qn::mclo Oiun .icord:tssc . .
- B ', "ca búclo", Yocê é bem um 11.rigoje;

Nilo tem b::ir ri.;a,


Xiio tem t.r ip aR,
Não tem bófcs.

Arrn11C'ar:m1.l hc n mnsc<J rn dos chifres. Poser3m·


lhe f ôr:1 a. " c!-t imcnta. de folh as. ).IctcranH10 num
"macac3.o". Lc'"mam-110 pa ra as ma r;;cns do Dir1uc,
noite frC'hn cl.i. Cor tm·:un.fhc a. ca r:l pin ha a tosa<lcir n.
Ell!:.rho:iram-no. 'l'i1·:n·;1m.füc o sújo a casco ele cô..:o,
(1911 xú e arC'ia fi na. Depois . . . tu<lo mudou pn ra me.
lhor. i\fio fa ll nnun bilnhos e JJcrfnmes cnqu . mto se
p1·cp:i1·nam o~ tl·rnos de gente r ir:-i. F'i1.enm-uo almo-
fa di nha de ul timo tom. Ogí111 11\1 0 hnvio. de rcconhe·
C'c- lo. 1':uubcm. nm e outro desde sccn..los não se cn-
co11t ra"nm.
Gunocô foi }cy,1do .i. nr os mocambos, casebres de
11 sopf1po" cobertos de palllél. e de fo lh;is ele latas \'Clhas.
R o(~on de n.utomo ,·cl pl'las l'Uéls <lu cicla<lc e ú noite, JlO
ul timo fú ro tlíl clc~rrncia, nt~ de casaca e chap~u de
pülo, entrou. tlch:üxo ele palnrns e <le mus ica 1 na sfdé
elo Ra!1tho <lo!:i Heis.
- illiuistro p1cnipolcucin.ric Ja Ni~ér ia ! - gritou
11m crcoulo ao comcç:n um la udntorio bombastico. E
toclos bfl lcra111 palmas.
E O,rnocU, de alma <lc 0 [11m passou a ser o Nc9ri-
11lw i1.r i9ófc, - o totem elo Haucho.
DiYi niwram-no nssim. E e le saiu á rua querido
dus "meninas ", cnfcitiçaudo .is n,·c uidas, knrn'toudo
Ftc. s
.-h· ia6/r tornculo mondo11 uo 011 talirnua no 11cculo .\X
·1?l[U !dWI
ou l.!}S:>J ~ .1 a.\ !O; ,mb moa !º:[·ltJm·nqw11g op u.tp., 1n
e 1uo;:i OpT?!Zl.qacJ ~.1J.1JJ-.t JOS o J ti5np;,dsvp opn;;u:mh
·1i.\!r..1 ;:ip Jcmnds;:, 1.: •o.1.u/11.IIP (J o e.t1?tl c.w 111n 'o;uQd
ou cpuwom 1som~s:o.1ú son:m ~on ' o.1rul_rnJ ,: a
·s1:El)) s1m azv1i ;)l) 01c:;11q o
op11,.i1:>11i> 'o.mo ;,p sm1111{H>m irn sv po1 'SO!nIJJ d "º sopo1

lS6 'l!SYU(I OS :-;o:,:: \'.J IU ..f\" ~OJ,l j\ ~Ú


CA!'rrin.o x n·
DUDú CALUNGA
(O Homem da Côra ou o Capenga)

Dudú.Cofirngti vai ilcsYcndar o mhlerio do nc1 ri.


11ho ou do C(lbocol i-n hó de mn ollw só, 011 de um a pcrnal
:só, q ue os n ossos Trnlim1is tas e F'olk-l oris trn, 11:u, co11l:e-
ccm, nws, sem lhe ~~1hcrcm o uottH' nrin e.is :1 h'il:n:t(l;,,
a d mitem um nfr ic.in izaún· do S(l(:!J, do C1u·u11ir11, - llois
mitos que são os primeiros a <.:011fnntli1· com outros :1 fro-
11egros.
Li, pclas ba ndas de São F r,111<.·Í<.:1:o se potl crú ,·cr,
!Jüis uli se tra us l' undc toclo o nosso Foll:-lo1·c, - o t:11
rc tr:i.to 011 a t;il r.: arical ura do Dud1í -Colu1111r1 n:is le1:clas
elo Bic/w.flomun, do Pé-dc-Gurrafrr, do éu i1,ún1. ..

.A te nda rlo B icho-Homem. Hn.bit:i.ndcl :is mntn~ e os


cerrados. Bieho-Homt1n 6. um g ii;::-nntc de um ol ho só, de u:n
pé sô, o.lto de mu itos metr os, que dch:a ns pl:g:nd.i.s, como a5
de Siio Tomé, im prcss;i.s nns rocha s. que amolecem ;i sul
passn~cm, e quêb r.1. os a 1·vo rcs, pelo pis o do co1·po, qua r:Co
se deita nos m:itos. De su a s u nhadas nos mônos e no3 ro-
chédos, ficam vcstigio», como bmbcm sc:i. lo ncn cabdeir;i
~e vai fi cando, aos bocúdos, nas !r::i.nç:is, nos p;h.ls sikos e
n a s lasc::is de 1iédrn dos cmn inhos. St.!u [.:'rito, sihibko e d~
seJi;pC'ro.Uo, é om·i do 1é::,1as cm rcdór , órn de tlõr, ore. de on·
gus ti:i., como ~i ~o fr l:!-sc, - óro. ele t ri stc;.a, óra de Tcvoll_:8-
Ninguem o vi u atl! hoje , nG.o atacou s iqUC'l' um n pessoa, n11°
sou iu p .i. rn. urr.a só mulher, nüo despedaçou wnn crcntura,
(Vide Ca1iitulo XX).

A lenda <lo P é de Gan·a/a. E ' um ciclope de um ol~c


sú, de um pi3 só, no qua l nt'to Iu ltam a~l'ibut os <lo r.1crcu~
Os ilhTOS A.rn JCAKOS N O B IIASrt, 253

heleno, - o vôo e n snbcdoria, - e outros que o "african i-


zaram (sic) no dom ele roubar donzelas e leva-las para as
grtltas onde a sua ~cração nasce como n dos centauros, meio
homem e meio cavalo, donde os r,é1; de 9arrafa . (A mulher
rcgritlc ent égua .. . )

A lenda do Cai1161·a. O Caipóm n,to é um ciclope, mas


tem o mesmo !isic o <lo !Jich o-Hum cm e é ma is feliz por ter a
faculdade de desmntcria !izar-sc, de se fazer sombra , de vi-
rnr sõpro, de trnnsform:i r-se cm nuvem. E ' côxo. Cnvál-
ga u m porco sclvngem, sendo a pcnns protctôr de pcearis,
ta jnssú s e c:litct \ls, ou melhor. dL' queixados e r,oi·cos do
ma to. Est:í. bem o cnçodot· que lhe dCr f umo, cnchnc;n o
agn sa lhos; - pode matu· 5. vonta de esses eli cotil ideos. O
que na da lhe oferece tem. .i surprês o. ele ,·êr- os pôrcos nb.:i-
tid o:- rcss11sci t f1rc111 ns!< im q ue ê lc , i11vis ivel, faz com que
o :foc inho de ~ua ''mont.irio '', qu e lodos " ,·cem" , t ôqnc o do
morto. Tambcm, ao contrnrio el e muitos outros Caipóras,
11ouco se lhe <J;'1 que St'j:un morto::; os símio s, os folidcos,
os lôbos, os co.i.tls, os roedores, os vendes, as antas, os ta-
ma ndtl:Í!i., os tat\ls, :i::- preguiça~. - os outros bichos que
não são !<CUS "cav:i los ", es!)ceialmcnt c as a ves, d:i.s quais
inveja o vôo, e, particularmente, os sêrcs p rotegidos pelo
Ca boclo ll'A9Ha, quo os cs p:i.n t a.

Pobre Suei dr.pois que apar ecer o JJ11 dií. Cal1rnaa a


d<'smoraliza t o b cr el'ê cm t orno ele !óiCUs supostos a tribu .
tos d e pa i de tod o:; os :r.Ii tos 13 r nsilciros quando, a té os
nieiudos do seculo passado, uão pnssa,·n de um rélcs pas.
sariu!Jo que, S(>m urna })crna, a ndava a gri tar, á uoite ,
pel as cs tr;icbs : - S aci-Pcraê, minha 1>crna rlóc ! 'feq-
doro Sarn pnio o re trata num neg r inho irrc(Juiéto, ma lc·
fico, a. ca beça e n fiada. num ba r r e te verm elho, co m u m
olho doeu te (<,:<11.:y ) e 01\tro yi\·o e buliçoso (c;o-pe rerê ) ...
De nmcrl nd io a nê:;ro!

D 11d1í,.(Jal1rn:1a é um m it o ligad o ao cu l to d e Oss.O·nhc,


udcus " mai~ velho elo que o B rasil ao se r d escober to pelo!i
Por1.ugRcscs.
254' SOl'Z,\ l:At: :..t:J RO

D1tdú ~ ·11lgru cm quiml>1tndo l·omn. 11.-1 mcs111a


lingua, tlftíi i! fan tasmcr. 'l'rat<n l(lO·M:! llc uu1 tol cm. de
um tabú, tlc n m ~upcrh•r no t·n lt o, f.ut/l dc~:11rnrt•1·c no
Folk-lorc ba nt o p:ira ser fo l'lalcc:illa 11c al;;uin modo a
superio rida tlc ele 111it u. J;:,is po1·t1 uc ap; 1L'N:c u aulilupc.
galinaa, ou uo/111100, twusforn i:hl.l em c11lw11ua, para cla1·
a icléa de ilu::,ttc, de totem. de tuh1\ 1lc ente supe1·ic,r.
V im vc1· os Foll,.J ul'Íst ai; cio Su c:i Pul'a-l', elo !lc)!c11<.•.
rado e falso tlc,·óto el e Xossa Sc11hor;1 que, nn fr:1 ~c de
Ba:silio tlc l\fagalhiics, "111ai~ ~e <lcformou ton1:nulo-1;c
c;.1to lico e afé o Diabo", tinhinm, pun ·o s uio. pé de vattl,
Pedro Bo1dho, :nrc111~:;:1do. tit.;ão, 1:nfÚIC", &., - q1 1c
Dud,'1-Cufu11uo , mouwllo on ,, pé, cm·actcl-ila.,.:<.' pot ntri·
buto!-i proprios e IC'm 11 111a tnJ cún,. que põe ''!J"'' 11,J bh·u ...

FICUA N.f' 100. - 1-2 . Bahia. - 3 . ncconc::wo. - •I. S~o


Caetano, Capit.a.1. - 5. DUOú.CA L UN CA, - G. Con to. -
7. Ossouhc, orix,i. gêgê-iol·ubnno, Guli11ga , :: nntilopc. - 8.
Pn.is . mâcs e filhos de ~,mto, KCn ll!S tlc c:rn don1I.Jh'._., - !l.
Fciçüo i\fro-negru perícit:i.. - 11 . Sim. - 12. Posse de
mulheres po1· nrlcs moi;icns. - 10 . Ossonhc e Cn linC3. -
23. lnwõ. - 25. Carneiro.

l> l'DC'-CA L t;:--GA

..\h, tempos mesquinhos. .A té o que se pedia aos


cucautados eles nüo fnziam cnso: - sni:i tudo tis asessa.s.
Tnmbcm isso, pra ~e nt e cht :;ent~ niio era n:ida . Somlw
é pra espanta r mol'iua e cnto,1cc lil \".1 i samba u1('slllo ll~
com ío,·c;a. D ia d ' lcmau.i;i festa d 'fo111;111j:'l . D ia de
Xnui;ô, fes ta de Xa n;;V. D ia tle um !'>illllo. testa llcsse
santo. Orn S4.Í. Filho rlc ~('ute lln l'm~I• • ni10 clcsc,'lm:a
os quartos nem clcpoi.., de m or to . Até na 1•0,·11 1;'~ s ';uli·
vcrtin clo.
Os tem pos eslaY~llll dc~'i\! g-cito e os bab:i. 111.ü, cru ·
gente ir ,·cr a só rtc 110s busos e d cs dizerc lll :
Os ilfrros AFmCA~os N O BnàSIL 255

- A í vem coisa. Ou é <lc E ,:.ú, ou <lc encantado.


Nin:;ucrn se impol't aYa. E·m <11Ja!,;c todn. a festa niio
!iaYia nrrcli a e, sah·antc uma vez Oll ou t ra, quando híl.\'in,
:icabaYa log o e o samba conl. inuaY, 1. Babala-ô só fazia
repetir a rocs1na " Llança" d o " ~1 hi YCDl coisa".
Kmu dfa d e Ossonhc o s:m1 lin arrojou mesmo com
\'Ontadc. Xu nc:; L se Yiu tanto prda i;o Jc muláta chct.
1·osa uem t:n1t:i 1.ísca clC' •:rioula de to itii_:o como naquel.1
noite. Pai ele terreiro, m~c <lc snnto , 0~11u, tudo ent rou
no ''oras- mc-t.lcixc " que foi tora r " c.1111 :.ir e sambai- •.pie
11cm se pô de conWr <lc tüo bom que foi.
L á pra 01 ci a-11oítc, (tUa11do &.; musicas dcix::ira m os
instrumentos p r a tom,ircm u 11s <1uc1tro (l('1los de mcb -
dinha, só se vili foram :l<tnclc..:;;. t r up!!s: - pnco, p11c o.
Se vol t ararn pra ver <lou<lc vinh :nu, ma~ nin:;ucm concu,
pois on tl e lia a lcg ri.1 de fci:-la ,lc cncnutn<los não hn. visi.1-
:,:-<:m qu e fo <.;a p:wôr.
Cont pouq uinha. l1or a o ,·ulto t:c um ca,·al ci1·0 apa-
1·c•;cu. King11c m sab ia quem cr ,L 11 cn1 110cm <lci ;\;l\·a de
se r, mas o cavalo cmpi 11,1 ,·:1 as 111iios e q uan do :ibaixanl
l·aía co1n t odo o co1·po e fa:.-:i:1 1n1co. Depois cmpina,·a
os qum·tos e q tw.11do nllaixaYa for.i,i Jrn co. E assim u11-
dnva. Todos abrirnm alus, o ca,·aleiro cbcgou no t errei-
ro, parou o caval o e saltou.
•ro<lo muudo pensou qnc fosse Ossonhc porque só
tinha uma pcru:1., mas era D udú Calu nga, a cabeça co~
hcrt..a com uma bandil nnnclh·j e utu a córa. debaixo do
bra <:O,
Os pais J c te rreiro fic;.l)';.Hn muit o contentes com a
visit u. e lcvc!l'Jm D urlú-Ca lun:;a pi-a. nl' o piyí. E Hq uauto
ele eo~·.-crs,:va , \'('11'10 os vl'i:.::":.s eot,..,:·to•: <l~ b,1rang,rn<lans
e a cli:J:1ê.o uo c!1r10 co~~:.:.:; c· li ~ o:; r~ ·,•;o:-. i ~ ·;i ram a nos e
1111:~e:t :11!!.!;.trarn. o poYo bsl i:v;1v.: cpw u:11 1:e!;rinho tüo
Uo n it in i:o e tJU C p:m.:cia mui to ri ..::o, po rqtu: CS~\".l muito
11..,.w vest id o, s l> t i,·cssc uurn, 11cr11a s l:.

17 - )f. A n:l( \:<<><


O <'.tlo1· ('S l :l\'il l •H:s mu de 11 :1f 1)~:ir·• e• , por i!-.so, 1im~
p a i·l t• !los sam h i:-. i;,s \'11lto11 p ro lenc•iro e foi Yr 1· o r:1va !o
1ln r11r;111t;u lo. C;ub '! lwl !it•o u 111.i is :1t h n i i-:1'.!t1 de ver
o b id10 e· t·:u \:1 , 1ua l ric•n11 rn :1is c·t•1 ·t n 1lt• O u t!í1 Calimj!a
-''<' r 1n csmo O s:-.o n lu•.
() t avalo ti nh n n ,,l11·p o { Í l rtn •· 1io l.i tl11 1p11: t i11llf
wüo 11iio tin ha pi·. .\ 1..·:,he(_'. a laml,cn1 ri·.i 11,rta . Do
la rlo q ue ti11h a n•n: a niíci li 11h: i filho l' do httlo q u(· tittli:1

Dwlú. Calimga ( O::;;::o,1l1c) 1,.1 sim mcua•:ilhú~a (.·Jrn. :\'t


/tt11du rt m uutc11·iu, 11 Gali11!Jn í tOllilopc}

chifre não tinha ordhn. l,;' 111 h ir·l10 rn c•s mo t)l'a cm.:au·
1.iclo. P:mtcia Uc pcil 1·;:. 110is não st• hol ia . 11cm 1111•.,nw
l.J ;iti:1 a cnpél:1. l,;o l)\ho 11w: t i nha.
Quan<lo os pa is tlc ll'lT• ~\ ,·o rnl1; 1ra111 l'11111 D11tií1 (a.
tu ng,1, a fos ta a rrojou r·o u1 m;ii-: fé ai mlu. Lú pr:1 <lt
m.1d1·u~a<linl 1.1, ele j{1 tinli.1 d :.111':>:1do pra .,·11':abu1·, rclli
nem cansado nem ll,1C1n . P r7011 na cúr:i e va mos pra
toc ar. Á\ s m ul:i1as e as cr1011!.1s cl,tnç;n ,1 rn sosrnl1,1s ,10
som tl:1 mnsi t·:i ,!ele, di!'citin ho como q11a11 1lo são pega-
das pd ('I !--Jnto, e 1·,ula um a í,1 fiNrndo pin ichiehil :11:i,
pinichid1i11li a, e ('t1 lr:11ulo pcl;l hí,c:i <ln llurri:;a da cúra .
.Assi m tl ll<' ,'\ 11lrilll:l cri oula ncnllou de tlauç,n·, o
r.1valo falou :
-- DmlÍI , t:1 ,w hw·a.
O po\'O tmlo l'in,u ,uil;ii r:uln ele ca\·a lo fala: , mos
l'l':.t d<' rnc;mt.ido . .\í o 11r:~ri11ho rcs ponclc:
- ,1ú n, 11, Ca\1111.:;,1.
E Du tlti, to<: n11<lo a 1·1í1·a e dcsp(•11elido-sc, montou
cm C:il u11:;;.1 e os dois l·rc:-;cc-1·.1111, ,·1·t•s1·r:n11n, e todo mnmlo
Yi t1 dcllll'O d:i ct'i rn . 1p 1t' 1:: 111lit·111 rrcsccn. as i,il~s e as
yawôs tios mcs,~tos tum.iuhos w1c elas cr,1m, ca11 t aucl0 e
samh;n 1clo alt!:; ,·ci; port !tU- ia m pr o 1·a1Hl nmhlé do u('_;r i-
nho dnm pé .\Ó.
E1 1w ut:1~Io ~ cnc:1nt:11l~. D11 tl 1i C:1l u11 :,!a, qnando
ttpn rcec cm c:am·tJ1 11b!~ f .i;: rnnll1 c1· rn11 i10 fci iz.

ARGUi\lENTO. No ten·ciro dos ne:::ros, ícstns e nrn is


festa ~. 'l'ant:.1s que os Uaba la·ôs, que atli'\·inh:un pelo ::i.ssen-
to e pub fiOsiçii o tlc pequeno,; bu sios <.fa Afric:i., ::i.nuneiam sur-
prl•Z::i.s: - on <lo d i:ibo on d e ::i\gull\ ent:i.nt:ldo. Chcgu. o J ia
<l i:<l!cndo a Os:<011l1c, orix:'1 \'cn~·1·.;1do pelos 11uc sô tem um:l
pcl'na, ou um b r::iço, ou um::i. orelha , ou um;i mão, ou um ôlho.
Os:sonh c vai surprccmJcr o:- seus íie is. 'tom:i. :l cõrn, especic
:lc \'ióla, monta nn nn lilOJlc, !)uliiti,·it, l otl;l torta, mutilnU a no
pouto Uc tu do qu e dc\'C ter Uois sô ter um : - pcl'nas, m.i.os,
ol'clhas, chifr(.>s, olhos, vcnt.ns, ~ão Í.! recon hecido, mas, pelo
trnje, pelo~ 111ôdo~ 1110:<trn ~cr nl!,! UC!II tlc im p:>:"t:t nc in. AI·
cu nh am-no <lc /)1(f/1í - Calw1ya . Salt:1 c m meio U:i. ::llci:;-ria <lo
po\·,1 cio c:i.ndomb ll!. Os sacerUot<.·s l.-\' a 111 -110 .10 t emplo. En-
quanto C01'\\'C1·sa e , ·~ O!> l'lrix:is col,erto~ d~ ouro e pc<lrnrias,
~~~il:~h~~i: eoe~~1 1i~~'t!~c~~!r~. pc;~:-~:st!:.. ~~~\º;,i~~: :i~
:,.:no interior tlo prcdio e ,·ai ,·c r o "c;i\·=i.lo" , :i.o mesmo tempo
q ue out ros k1slim:lm sej a o 11Gi;ro, tão rico e tão bexn vcstic!o,
258 S0u1.A CA nN r: 1no

sem uma p cma. A antitope, imovel, dú n idL~ de ser de


pcdrn. A certeza vem: - Dud ú.Ca lun~a é Ossonhc cm p~-
sôa. Em pouco ele chc~,,. n.o terrei ro. .-\ f c:-ta au:,:mcnta de
intcr.!;idndc e ele d:i Jlrovns d e qu<? n:'.io se can~ . .Alt.."l o: J1orns
da ma<lru~ada, dedilha a eôra. Ninguem d u\·itb. m.o.is quem
ele se ja. ·As mulher es d:insom, qucirnm ou ni'io, instintiva c
inconcicntcmc ntc. E viio todas se tornando p equeninas, rni-
n usculas, e C!nt.1·:i.ndo uma a uma, como s i ío~scm :i.bêlhns num
cortiço, pcln "boca·• d:i córo. A' ent rada d:i ultima, a n.nti-
lope ch:mm Ossonhc e todos se tH.lmiram CJUC L•b fale. O
folião obedece: - monta-se na galingn. E os dois crescem,
cr escem, volta ndo aos trnn:111h o~ naturais. As mulntlls e ns
crcoulas dan çam e c:rntam d en t ro dêln, contentes thL vitla
por<1uc Ossonhc, como totlos os nmt.i l:ulos. fuzcm as nmlhcrl'S
mu ito ícliz.cs.

Ü !$ Folk-lorist.i s dizem q ue os nosSU!-i mitos for;1m


"Yare.iaUos" pelos dos negros '' pobres de in111gi11.ic::io"
ma s, certamente ncm-ulll a, cfos peças que publ ica ra m ot~
agora vale essa <l o roubad o pelo Sllci, pela Cll'ivúrn e ou-
tros tn ntos de seus rr. pcrlorios umito bati<los e rnu ito
estragados.
CAPITULO XV

CALUNGA-NGOMilE
(Ca lunga-ê ou Tulú-Gombô)

CORUMBA

Conio hem pou cos cspiritas sabem o uomc de ba-


t ismo de Aln.11 Kardcc e rn:-os católicos o de S nnt o An.
ton io, os no.•;so-. F oll.>loristas nin diL niio descob riram o
Cnlirn oa -n9omlic, nem o Calwnga-ê e estão n confund ir
o Tuf1í.Gombê com outro!- fut1í~, pois nind.i. não se dcrnm
<lrl trahn lh o de i11vcsti~:1r o;; Hmcrindios nem os aíro.11c-
~1·0,;. Cornmba. é o 111cs1110 Ca/w1ya-1,go111b c cnt lingu a
1.::1 l tlll'i.

O mil o a n~olés aprcsc:1ta.sc sob dois nspcctos. Cúca,


é 1'ut1í.-6'ombf, co m os mesmos sainétcs, mas sem co11fu-
são C'otn 011t ros muito d iferentes cm fisionomia: - zam-
bê, cam7,ê, nw11 ~. Pcclcr:ísta, é atirn cu, Caltw9n-
w1ombc e passirn cm Calunaa--il.
E' u in 11ê~ro Ycl ho, feiticei ro, "defe itu oso", " ,·ic in.
uo··, qnc 1rníra •1os mato s como os antigos feiticeiros,
"cn! irn bo1.eiro11 , •

A lin g-ua de Cali111_qa-11gombc é de boi, - 11gombc,


- ;,or i:--so que êl!!, apesar de gemia - cal1t11ga 1 - nüo
fa b nem-um:i Ji ugua com pcrfci~ão. '?llistura a que sabe,
mas ,'l.Jircscn til·Se co mo o ucnio cln. li11911 a, de que certa.
mente os nossos "fjloJogos" e "clnssieistas" niío gostarão.
260

Cf1lun r, rr ·é é i.im pli·srnf'utc a l r:111s1101;i(::ão (b in ter.


,iciç,:io i11é.' muito U•P,Í:, par:i. fo1>i!i~;11· :i.s r imn!. <la. 5
<:h (ilas:

],:·n t 1·ci po r 111i1a J1Ól'\n.,


Em·on l r Pi 11 111 ll(·~ ro vélho.
C al HHg'iH:. · ·
'l'a\'.t cum a (·.tl'a tôrta
Hc!iamlo nos c1:,111{dll10.
Calu11:,;,1-t1.

Em tod:, s n~ pc1; :1~ do F'olk -lor" r :,·:i:i-i!rirn cm 1p1c


apo. 1·ctc Cul1111 yu -i- se h·m l!J;.!O ;1 id(·11 (i\, slwu ll(l. 011. 11:i
Lin gn:.1;_:f>m P opula r (1o T.:cco111.;avo Ji;1hi a110. de: r.hil11111 r10
O\\ c/1é />1t11 f/ô.
Xo conto O ibt u,a e a Co w,rilll,u. 1la 1.: olct:111C'il
Sil va ·cam pos, ha o s,1i11(tr <l :i ca11 (1 r i,:: ·

- "):;,1nê-ê, 11:inê-6,
X1111~:1, cah111:;a,
C;1h111 '.!'a- ê.
Cham o, 111;m dwmo.
Chauw, mn n o..:harno.
Clm-1: l11t-onê.

Em dc~rspl: rCJ, m;is liin ida, :1 f':rn(1r i~ ekrnrn n filha :


Fi lh iuha, i, fill 1i11ha. E l(J:,!'O con,ic1 ln·:l r1uc lr:i,·ia de ser
roubo e chin:;a: h1<k:io, - 1muu11 , - ng:lburnlo, -
ca[u11ga, - súcubo, - cubrn9c1.-é.

Os 11c~ros, apcz<1 r de sccu los de p:lrlccipação dos


nossos (:csli 11os e 11a Ic,rnl.:H;i10 <l c nossa l':'l ~.:1, sú "icr:rn1
a !;{'r C'-luda do~, e Ís'.')O u ic!. 11 10 JlO l' .m uilo pou cos, de !\ii1!l
Ro<l 1·igucs pui-..1. cú.
0 P<'<J lll' ll ô c:1 bcdnl rlc s1ia::. tradiçõc$; rtue tem Yindo
.i n':!Í:,,.lo dcnól;i rtnc honre unw l.i11lrn rh: sq)oraçllo cn-
tl'(' u:; mitos ;1fl'o- ncg ros e os ameri udi osi <'mhora qu e uu.s

·-,
ta nros :,;ult,1sscm os !nuros e fos;;.cm bem recebidos uos
:ffr.li.iis ,·isi nhos. Alg uns 1rnhu·,w1 íl lcm d .1 dh·isó rin e,

FI G. 10
Col1m{Jfl· ll lm; :1bi •. Cu!:11191/.l: c11 1'11lú -tlo1t1bt:, O 1:tcffmo
N~·yro F dl!o, clr Mi,1 r1s Gcru i$, !,r.t·,1-.~frniuo<:, rfo Scry111 c,
Velh o Ca liml1 0::c i1·'> , rk Alrtgâ11s, Ctinr111/•(f, ,·m todo llrnsi!

110:· serem cois;1s el e esrnt\·o.~. os " enpit f1cs-do -mn to 1 ' clc-
r:1111 cm ci1~n e '· fc rr,ir,un ·HOS" corno de B rm;i1cii·os.
Estes. :-.e m nin i~ !11,t,1~;:..;~o <1ts ori ccns dos fatos, p ois é
mni!5 fuc il t' 1111: uos 1rnLalhusn .1 cu!-ar, acusam os ruil os
nêgros eh: l11tlrücs f' . 1\c~~c di:1 <'m dcaute. ~ó ha l'oubndoii
Q mci.tiçalloii.
262 Sou7.A CAR~t::IRO

Muitas YC?.es o lacl r:io não é p r:::1110, mns clcl:o;:a n rou.


p;:i cm mãos de quem o pc~:1. l~ o ( .iso elo Cnl-w1va-11yombi
que apa rece uos nossos F abn !arios co mo <;rc;1ção brasi.
Jc irn no Négto l'fllio, <l e ::\lin:is Gcr;1i:;, 11 0 Lc1:r1-:1lcn i110,,
ele Sergipe, no V c":llzo Cotim boz1 iro, de Ala:;ôas, no
illorrc-clr.-Fo111c, !lo Si'ío Francisco. todos o mesmo Tutú-
Gomb é rla orla m,n·itima Bnhin-:\Télrnuhão, Cl: todos com
s.1inêtcs basC'adoi;; lia Yelha 1111mll" i11h:1 portugucsn:

V:ii-tc, pnpão, Yadc c111bor.i


De cimn <leste tcll111 do,
Deixa dormi r o rncn inn
Um ~oninhn d c~1:,111<.;1clo.

E 1'td lf .Gombê ,·cin dcboclrnm1n dos rp1!" nintl,1 11ão


qu izcrmn d ist i11gn ir , cm no~so F ol k-fo1·c, :is SC'pn r:itri.
zcs dos mnml.,íg, l lfliis e <h<lús nfro-nê;::-ros e ,1m c1'inrlios...

Pelos se r tões e por t odo Brasil h,1 oc; E11yólc- f11df).


os Pn7ia.f111110, os L c1.·11-pro- 1lrn lrn , rctrntos escritos r
t·sc:i""rndos elo C<11.Jrnan-é, como ! ;rn1bcrn o Comc-Gwtc,
o C1·c.çcc·1,m·<1C1t f ro, o l/om c11H1o~Clovi,z5!c: & .,do
Cal,waa-n gombc. E i o mc~mo Cnn1111Un tios ka1111rli
<1ne se su põe a mcrincHo.

Al:> Hdo1·111idcir,1s~ 1 caut~m p~n·a os crcnnc;,1s ndorme·


ccrern:

ô Tut1í. Goml,&,
Vem pega r ~i11 hnsinhn !
Jfrbé aí, boi/
Sin!r.i.sinha cst[l dor :u iudo ,
'l'utú, ,·ú-!:ie embora.
Os MrTos AFRICAN03 so BR.1Srr. 263

A li11r,ua de btii, foi :;;omcntc o que ficou do mito


nfro-nl·;;ro. mas o Nêyro l'illw e todos cs out?·os que
p.irC>1.:c111. n l nsõrs aos Yüihos fci tir:ciros dcYcm t er esse
curn<::k r ist ico. O r oubo eleve ser cornplclo: todo cúc:n ela
l i11hu r c l:1ti,·a :io ladnio eleve ser ferrado: - Calm1ga.
llf/f111:br1 011 o gciiio c/11 li11g1w.

Busil io tle :\.Tag-alh;ies e Sib:a Camp os encon t rar am.


se com esse mito fa ce a face. f re11 t.c a frente, e tr.itat am-
no c:mno. Caivúra.
O ilnstrc po1ig r:ifo mincil'o viu " fusão 011 eonfm:,i'io"
dl'.' Crr;póra 11 corn o irf1~~0 J frica n o <lo Q1tiln0190 ºn11m
1los conto$ do F"olJ,. forc Balliau o. mas o proprio Si lva
Campo,;;, <·om n s s11;-is r cticc11cir1s, poz o cuso no mato,
sali('nt:111clo a nmita snfacll-sn. que :is pnh:\7ns são.
Agora se p odcr,í ,·cr Cn l 11 nga.119ombc e Cal 1,11{fa-é
se confu ndindo 11111ito lwm e se f u n dinclo, não no Qui-
lm11fJn, ni.:1s no r1r11iu r/i, fr11f1 11a .

("Sih·a Campos} - Um homem , indo c;1ç::ir, perdeu-se


no m.ito e começou a. amku· a ba ixo e ncima, o dia intcir inho
sem acertar eorn o caminho de ca~::i.. Quo.ndo foi de ta.rele,
mnhlizcncJo-sc, disse:
- Ai, meu De us! Será possivel que cu durm::i. hoje aqui
no moto?
No mcs rno rnomcnto nparcceu-lhc um nêgro vélho :
- Ah! ah ! ah! iôiõ. Qui ê q•1c iôiõ tá fazcno a qui?
- 01·:1., meu negro, estou pelejando pora ~ai.r do mnto,
dczUe de manh~. Uc perdi e nüo sei con1~ h.i.dc ser para cu
nccrl.:lr com o cnminho de ca sa.
E nt~o o nci::rc, velho foi e disse:
- Ah ! ah! :ih ! lõiô. i\Ic d:i p ô p'rn tom á pibdn ...
O ctaç::i.dor deu -lh e um::i. p itada d e t::i.b:ico de pô. Dcpoi~
o nct:-i·o velho pcc.Jil.1 f utno:
- D:í d fumo p 'ro. 11i:r,o ,·éio mascá.
O caç:ulo1· dclt·lhe um pedaço de fumo. Quando o nCk-,.'TO
velho ncnbou de ::i.t.."lfulhar os alforges d e pó e meter o pedoço
tlc fumo n:i bôcn, perguntou:
~C'll." 7, ,\ C .\R~·P. T R ol

- Ah ! nh ! :ih! Iõiô ttné i.n í do ma to?


- O,·a, meu velho, s i quero .
- Ant:'.\o ,·ai: cortú \':'.lra..
O hon1 cm foi e cor lOu uma vara bem COJU[)ritl::i. Qu:i.ndo
chego u, o nc::;1·0 disse:
- Tôlô pcgo. ni pé, 11ue cu pcg :,. n i ponta. Fcch:i. ôio (!
prêta butiio ··

Tsso que aí fieou. cootntlo com .i m in·.i1:11 <los acnlôs.


não c11gnt:. ;1 nos rnai!- in::,:-cn uos 1 cntrctaul o a histot·ia n ~o
~!-tÍt complclu. F:1\1 ;.1 o fim q1tr. di.''."J) i~\;1 o~ C'spiritn:,
cll.'sadsatlos p;m1 p.1 1°<'C'• ·r <· ni~n muito serio:

e.Assim mesmo o homem fês. Sail·am os doi!' po r ali nfõ.


ra, p.ircccn<lo co isa qu e iam voando. Qu:i.11(10 pn.r:n:,,m , q111?
o homem abl'i u os olhos, estav:l n~ porta de c :i sa ~ o negro
velho hnviu dc !;nparccido ".

Xo Ollt1·0 cou to. - tl 11 :1~ hlstori:.s, ~rnm eni se:.;ui·


11w?1: ) {~ oltll'a, - wbôdo, t•spl·i·i:1 li11c11h! de pois rp ,c a pa-
rc ecr:nn ;1s {iw'io s nos r.a tl(lo111hl,:s e 11wr11111 /i,1s. l~nto in-
(lica ani.crinclío c011io 11ê~1·n n[1· ic<P 10. Bn prcssa :1 pl"i -
m cir,1 nnrt e, a qu e !iC 11nsc;n no ma to . <· lcYemc 11t<' r,•p.i. -
ra<la n r><'~:1 , vl!r .sc-ú ;1 "ft1:-;fi.o <' ~ co 11r11 ... :ío" lwm <'br,,s
no C11l1rn[lrt·1lffm11b r. C' 110 Col1n1ga-1\
Nossns ~11l>!itit u i1'. êíc,.<.; s:io l)C'111 p('•p1~11.i s no oritinnl
de Sih-.1 CmH rios:
- "o ~ol j :í hrm :1lt o. d: n!'nn··. - q n~ ( i:~r mo5 : -
O i;ol i,l bc1J1 .:1lto qu: :11tlo clwgou.
- ºmn <:;d,ôdo Unixú lc : - um nêgro vêlho ...
- " cl1apl:n ele <·o·.H·o <lcsabado'' : -- cll:q 1én clcsit-
Uado ...
-- "dcp,-<'s!:õa (1 e,iç:!ílor ": - dcprc~;, um caçador.
- r,o cabôdo o r·~1i póra d.i vc~;11!r:i.. o quril" : -
um ca!W1::;a se u t.'O ll li~c l<lo que_ ..
- " -:orno p,·ome1c1·a .. : - (' fo i se oferecendo ..
- ;11111 11::u nrni!i íl\i 1·ou t·m 11or<;o.:, <lo mato, uem
(l('n'': - n u? :t·a 111uis deu.
Con liec~invs L1mh<'111 n p ec:a . ot: antes. r cg·isla mo-la
t:imbcrn, motiYo pot·t1nc 11 ;ijus tamo::: ú \"c r sâo S!1'.·.a
Cam pos:

FICHA :,,;, 0 17. - 1-2. Ua.li i:i. - :l. Rcconcavo. - 4. .


Sa nto .-\mar..>, - 5. LI;-..:<;UA DB UOI. - G. Conto. - 7.
Lin;:u,1 de Il oi o u Calunga-11i.:0111 bc e C::i.lung-a-ê. Caçador.
- 8 . I·'crr~fro. - !l . Fciç:í o crcoula. - 12. Pcder::i.st (:1.
- ~3. P.:i i de. s:mto. - 2!í. Carneiro. - .Vota. Ajusta d:l
ri. '\'C!'~;ío JI.! Silv.::i. C:uni:os.

L l :XCJUA DE BOI

O <.;nl 1:1 be m :1lln q u:n Hlo clH•gou :1 port a <l a teudn


um 111:·~,:T n , /,'h o Cllll'Oll(':ldo do COl'J lO. COI\\ lllll 1.!h;'lpr!U
tlesnb.1 do !-O b re n, o lho!-. Ji"' oi <.:hcg<111<! 0 e diri;;intl0·5.C
no fel"l'ciro :
- P.om <l ia. meu mno . l"a1•ci: mi conc cda ;l(lui
C'Stc 1\·l'J'ão? Tou cun, mnnta p r css:i. ·
- l ia ! {'abricr>. di2n·c.<:su é qui 111//ll po<lc sé, apois
1111m t<'m qll<"nt loque o fólc .-:. Ton [:qui iuté o ponto
de.,;1'hora ~<"m t roim iii J)nt, \· ia. <fü; to mesmo .
Salt ou nw is 1p1e dcprC!S-'5.'l um rnr.iHlor, que mnld:u·n
Io:;o si-1· 11?n 1.:;1 l u n~a se u <!on h ccido qu e se dcscncant:n·a
p ara \·ir ú 1:.:1 sa tlo ícrrci1·0, e: se fo i ofe recendo:
- En t1)1.'o, .fflt. 1,11:sfc.
- E tú sabe?
- Sempre nrranjo um t i1 pti 11 ho. Co11io mais
qri 1ist11 1111m 1r111 s :i hc n<':i .
O l'cnc ir o :icc udc;1 a for j ;1, nnttHl nndo o cnç :nlor
toca r o fúl c. O homem, cnt;io, p oz-•c a toca-lo de\·ag-ar,
füzcn c.lo corupassa<faw cntc:
266 SOUZA CAR!-.LIRO

- Qnrm nnt1a no ma lCI


Vê mnita coisa.

Depois ele .,l::um tcm1lo, o cabot:lo ,1\·;i n1:ou p:irn ele,


cmpu rnm-o lH· ut.1 Jmc11lc para uma ba 11cla e disse:
- S.ii d'uí, (J1t1'. lú 1110n srrbc torcí. Dt1 cú isto . .
Começou :i. 1or:;u- o fólc cl cprcs~n, tfücmlo:
- Quem :111<1:1. no nmto,
Qui VJ~ mrrnta cois.1,
T1io11cm, c.1la a bOc:l,
T,/obcin c:ala n. buca,

O caçndor :ií foi se cscnfccfondo <lc,·agarinho e nbriu


o chambre. N unc:a mais tlcu com :i Jingua nos dcntr!.
a rc.!.pl}ilo do que vim.

Os afro·nrg:ros niio co11fundcm CS!',l' 111110 com o da


Caipóra , nem o mito <ln. Caipól'a iuflue 11 clr: de :il~1im
1uúdo, pois os termos cpic apnrcccm nos C'ootos coli:;idos
por Sih-a Camr o1'! lcm si;;nil'i<:ai:,-f10 pcj()rn tirn e s;io fa.
cilmcntc c11lcn<lidos pelos B;i.hi..111os que:. ucles, cnron-
trnm o se ntido oculto.
A denominação de Caivór11 1 umn e 11011\ ro c:1sos,
nüo ."iC justificam. O '.'tras~o elo QnibJWU" .. , l;unhr. m não
existe. De cldb1rngo, sim. Um s im ples exame psicoam-
litico mostmrá qnc, nas d uns pc<;a~. se trat.1 apcn:1s de
Calu11ya-11yom bc, ath·o, e Crtl 1t119a -ê, pa~!i i\'o.

Tudo que se 1·efcr c a esse mi to, exceto cm se tr:1·


tando do 1'n t1l-Gomb ê, é sempre l'sc;ibroso, mns, 11ns li·
n ha..<; acirnu, hu uma \' Crdadc ncccss.tria de rc:;isto: -
a. re1.:011stHui~üo <los mitos í.: o trubalho qnc niais ::;e impõe
ao :F'olk-lorista Bl'm;ilr. iro.
C.1lung~H1gombc 1 Calun~a-i'.:·, &., são o mesmo
Cor.umba, tambem afro-uc~ro.
CArITGLO XVI

MANHANG031BE
(Mãc·dc-Boi ou Tulú-)lulhér)

.lf1mh i... i r1-119ó 111bc L•, litrro. lm cmlc, cm .tmbuudo,


111,ic de boi, m,1,; esse nome ta.mbcm é dallo, uo Brasil, á.
Rimi-ria~11gombc, ('l'aliuum crematum, \" cl. e out ras),
A lenda ,1 11 ~ol~sa ouYi cla 110 lh::concaYo Bali iaHo es.pli-
carli a r:ii'.:io p or que assim acon tece.

Mc111h a11yombc é o C'alunya-11yombc fomcnino: - uma


\·clh.1 foit icci 1·a, mnito H~:ifiLdH", tambcm " d cfcitu os:1."
e '·y it:imlu", porcm com n parli ct:!aricb. dc de "consu mi r "
:is ntoçm;. de fo icr ;1s trcart<;~s se " rn;tst urb:ircm' ' e so -
brctuc\l,) ser. po r sua ''trjpJicicladé:•, <l e mu "furor "
iudoma,·eI. ·
Cara<2tcrisam-no o.inda dois gt:,nclcs chifres formados
por todo o c,1bclo c:1rnpinhado e !sem cuiclo e a lfog1ta
ele vaca. com !} UC ":igr.'.ld::t." os que lhe c11cm nas u nhas.
E' liavid:l como sendo a n.cstrn d.1 clcvn.ssiclúo de
todo o ge11cro humano, inclusive dos deuses_. pot se r ela
11 11c desperta o l ibido nas crean ç.is, a iuvc rsiio e o fogo
gcncsicos, .scrnlo lambem 11cn11afrocilta 1 - e d 'aí a tri-
pl icicln.clc1 - motivo porque a chamn.m ele mur ido-de-
vii~vas .
.Atrác hom ens. mulh eres. clonzé:as e crcanc;as pura
os m:'it os, ard e mú.r:1 , e u todos obrjga á p crrcrs:io e ,1 0
gôso, "consu minclo •, e "nwtlantlo" os destinos dos sGrt!S.
Ningucm resiste ú sua o.çüo. Vl!stc•sc nu w pc1isameuto,
nu ma imn g-cm. ll \HH nhj í-lo, rn m1:i t•r(':1t ura e p Õ•! a
p<':i:iU:1 :, o aknnte de !.Pn " fu ror ".
A i dú i11fl'l i:.~ a que m l.fa pega !

A '.c ndu d e .1/ii, rlc /! o i é 11111i lu ~1 m1 ,:cs: - ;\" zu ,;1bi


et a mc 11i no e, como to,loi: os meni nos, cp1.c1·ia :.cr homcn .
.Ap m·ce:~·u-l ltc a " t-~1:\nt1io '· lº ele, p;u·..1 qnc ui11g,.1cm
so11bcs~i:: q ue ha,·i:1 j1ro,·ado <l:t '' \'n1t :1'·, t 1·:111sforn11. u-a
n uma p::i u ti 11 l111 1:rn: l o l i11 d:i. S1•111 !'-C c>i.q fü,,•f! t" dos; oll:i-
0

11 l1t)~ 1v111 <lo l'm·p iu trn 110\'o 1lt1 1' rn1!u iu:i dn e;i r ne ~!'.'Z
',

:1s fo1'1,1~ e , ,los scio~ 1 o~ hotõcs i11 h(,~ d.i , fl ore!-.. .\ " :cn-
t:i<: :i'l · · , 1ll a11h oJ1 f/fl 1ob c. logo se r1 11":1rn cn1 111 11 na r.:'lh:
fo it:::cll'a e t.omon o 11v111c e.l a 11!a nl ;1, .,l/111·itt11tfJ,;mb1:, -
( - o cc1·to é ,l/ fr i,11,g1J,,d1c) . -- Qn;.1tl(ln .\":uu, hi fo i nr
E>Ua c1:tíl :1t;u1orn !t'in11·-,· .''.t· ilfl íiJ11 br., 1k• l.1 !-.;i in ,l lrrni1111t·
y onibc 1 ,·é lh.1, fi":ia, :sí1j11 1 dois l·hit' 1·cs fl•i t ns llc c.ibê lot
n l in::un dt• ,·[1cn, fu l"iú~;t tlc '' a mor ·• . ;\ '=a m bi fu JiU
hono1·isado e :1ln 11 htll1 {/0 iJ1bc fi c.· 0 11 110 muntlo, senhora
elo u1u utl o, Pt cr rn11:1cute.

Jl i íie-,lc. J:ui tem nii!liõcs de •1:1i,,;tor i,1s" d ifc rcntrs,


- li oJ1cstas e dc!:i hon r.st:1s, - 11;t bôt·.i ll,1~ rn ul l:cres. E'
scrn p1·(' a qu e '" 10111:1 '' o nam,,r,u! o, o 11oivo, o 1111i:1 111~.
<1 rnat·!1'io : - :1 1·úc,:.
A ,; \·c1.c·.s p!'c o~ 1:onie us no '·.kito" d{,!:1: - t': M,jc-
dc-lJoi. . 8i :in COlll 1·;11·io, - ,': 11ws11 o 1.•,íc:11. ) f ::s si lltes
t1 p li,~a u ma t uulla ou ,:cle!i s~ llcl'cnd c ;1 bi·a~·n on (!001 es
~1·m,1~ 11 ..1 m ã o. on :. e• 11:m si~ (1.r ixa ,·c11t'c;·, é 1' 11f!r .JI 11ll a
e scn ·c p ar a 1;,clt.ir lll~llii :i i.n.• n\ c! lk· tetfos .l!:i iclatles. Sõ
8 Fll !)l!II /
Fóm. tl i~c; o, o 1-':i b u lar io tlc J!rrnlH111yoml,c l! um
trn: :1do llc pm·110;:1·:lii;1~, d e lkrn ~si1lüe-., ,le u tos :·c pu·
guautcs, de rn is~l'i:J.s tt ue •; àu :.alé o ;;liso i.:om cad,wefí:5.
P11ra o ;11 ,~olês. co 1110 JMl'a dinr!<:i;is " ll:u;õcsH :1fro:11 e-
:;1·:1i:, tu1lo i...,.;,o ,: 11:tlnrali~,.imo t: a: (, IIC't:i'\!.;1rio, nu, pelo
mc-,w!i 1·ilua lisli co. Exr.w!ll{l t!!:-l,i 11a c11-L a11dt1111a. a
tlcmtti clu l10 C'!-:f1l,so i,.oh ·cr ir.• :1lc tom ( 1 rspôso fulc c:ido,
p11<ic-n do Jll(',-.11m htl\'(.' I' a 1·0. ltuLit:i. ~iio .

F 1r.. U
.ll n1•fu,11yo,11 lu:, - ,, ·· 11,it·11' ' 111, bcit·u c/rr J 11wl,'1ctcs. Tv mu-
/hc , o, 111eo·i1fo1t , or. n:1uwlrs, MI 11(1/t.·o.,, os 11n 111orados e ntli
c/ii 1in~· /1!imcn,

..:\dt'1111h:. (.' 1:orho i us hw~iin ao 1·;q1itn:o allt('rior 1·c-


lnt i\'O ,10 $1t, J'if it:io e ,, rlni,us,rr(i () t!n,( Jolr ;1.\ 11[ro-11cg nJ.<:.
dc.'\c1·c,·1· ri•wus as C'X t:1 p1i;1<.; de nm su111t1 :.att!rtlote t':o
c11lto-µl";:1•-i11n1h;mn f'lll 1111c 11:~o li;1 1.·o.1tahitu1.:~10. m:1s.
c111 que. Jnr fim ..l/,rn ht!l1!JM1'b1· :se c1h·a rua 11.1 YÜ\\":l d.:!
~\k.il(• .

•\. lcntla dt• R imi-1' =,1 -11:1"111hc nos leva a, ')Cllc lr:w çlo
wu :issunh.> tJllC trJt.:.1rcwo.,; 110 Ca pitulo X.X I, o.pr esentar
270 So uz .\ CAn. 1" E 1 RO

Nzambi- a,..n gom bc como 11ão se nd o o totem fi::: nrado no


R an clro ,lo Bo i <l as ;rnt.ig:is fe st as de .:\atai, He is, A no
Bom e outr a~ da C;q1i{nt Bah i;ma, no 1Jumlm-11u 1i -B oi
dos sc rtv~ de ) Ji11,1s Ucrn i!õ, Bal1in. P ia u í, Al :tgôas.
Bc1·:;ipc_. l'r. rnam buco. Pa r,iiba, &., 110 JJoi-l fomlu nn llo
l':i rá , 11.1 1J u 11i; lt du B 11i do va le <lo S..io l•'ran cisco, &., -
,tut os ess.('s nascidos, erca tlo.. e c rcsci<los no B r:ii;il.

O !?1rnclio d<J. /Joí, q11c j :'1 co ntava m:ii:. de uiciv


scculo nas liccn c;as d:ts tt ll to!'id ndes polit: i.:..cs, {! o que
nos iatcrcs:i a, p ois o b 11 111l><1-m r, 1t-iloi est :'1 mui t o bcru
t ra u~c l'it o po r A 1·t m Hamos. se.la n 'O :\'r.y rn BroNifciru .
!S<',in 'u'O P (ll/;.lo,·r. Ncyr n rio Urn!>il.
O Hoi tin ha a cill"it de p(rn e o c oq10 de p;rno :'i
imit.lç;fto de u:n bo i far:t njo e ,ws mes mo tem po urnlh nclo.
fo lcn1tl o po:· P ai F'ram.:iseo e 1lf,c C:itari11a. que llic
for mnvnm as pcn1as. ~\tr :1;,; ia JH ttcz t.'.:n alc iroi:; que
[i:;1tri\\'a10 o " dono': ~ s~u ;; ,·aq nc ir M, nl cm <lc cUl'io~o:;
11nc rcp n.:sc:1 ta \·.:i.m: o "pO\'o " a<l1Hit';ldo.
Ao som ele instrurncut cs i1c conln e ::i f ricn nos, pau.
tlPiro-; e f'. a ulas de tfüJll<ira: os "cur iósos" rcp ctiom o
é- boi elos "Vaque iros " .e 31-; orde ns do " dono": -

f:-Uoi. ê-U oi.


Bu n1lia meu bol '.
l~·bol, \!.boi .
.\ ku boi :.!•l:bdo ~
t,.:.e:. ,::.]·oi.
.\~eu f·:~~;, rvt b~:{.1a11jo.
U:n nlla HH:\i IY1;.
f.;.ho i. i':-llo i.

O 1;;1111"! •0 tlo J:oi e 1·,1 11wa ,:ii:,:io no:- g11iluwbt1/11s1


- cc;cJ'~·.-vs r u ;ithis e acliitaúo.,; 1:u1 <111llomú us qu~ os
1):,: )ÍITO:-- .\ l"l'.[(",\:,.:1J!-: -:o 'fl !,,\:-,11, •1fl

capiliics <ln mato, reprcscntarlos nos dois ",·aqueiros",


pe;a,·,1m e lc,·asam ao 11 se11luw'" q11e r·°' m :1 1Hlíl , ·11 snt··
i-ar, - l))/ mbor, - dP.;m tc il ns f':-:t·ra,·o<; e do!- morn ilo1·cs
tlm; re1lomlezas.
EutJUauto o "tlo110· 1 lastim•.·"C, º" oulro!i ad 111i r;nn."
:-.e: - ({. bo i . - ,,11: é Fu lano! O .c <1ono " (: " senhor " :

1
l,11111Lt•rn ,,. uc•:,.."1·0"' t
Que scrnelha1u;a pocleriu lê\· o ne:;ro com o boi 1
pnrn :,,c·r i:knc:u1o fo.nm j o i.: ma/.Jmdo.' Lut·,rn,io. reJ.i
cl ifcreuça que a pc)c n1n·l'Sn111:ff.1 po1· n ~o t'-.t.ir rk 1·o n -
ti11uo cxpoJ..fa ;10 s,·,1. ~I.ilh:u:o, pt'!,,~ pl:wa i; 1111iit o
comuns ú 11clc de :il.:n us ncg t·os mui to~ a fct:i d O'i tle cet·-
la,; Ull)lt•:-1 ins lu:1,a ' it·as . E Hoi ? Pi l:'i~oras jií. d izi n
tJ•ic ic,li,1;,.; ,1.'- p.1iil n':1s tem 11-1:s sc11ticlos. :Yza m bi-o -
nr1omb,; r ra 111\t•JU dc- ,:/aus . . E' do B 11 111lit1 -1111: 11 -J: ,;,i!

J:ui.
l) "l'ahnr:u•· \"Cstc·SC' colH uma i·êlc de (;das ou tlc
~ipús. solm.: a 1ptal um pano p n tadu d;'i ;1 id\';1 do
COl'J)O de UIH Doi, c tt_i:1 i:a bci;n l· Ullla cnn·i1·a ,111trnt i,·n
11<' :;illhns ;.;r1u1C1e;:; e ag-w;udas.
(;;1it.:is, pn.m!cir,,s C' wmhores cm cclla. o B oi d;111 ~a
e obctlHe ao "'"•1.11uC" iro'' mout adu 011 n;"10 que au iw:i o
fol :;uhlo :-
:\[ru bo i t ;í 1ni!so.
T:'i !-:Oc1•::at10
L:í. !L O cu rrzL

'l'il nu. port,ú1·tt


Prn disl:ui:í .
2i2

à oulra " atiça com a m (1sg:i": -


O boi dá, -
- E ' lllllrL'UÚ.

O Boi <:l!ib;mtcin, berra, de!-obcclccc o 'ºyaqueiro''i


:i.tirn-sc contr.1 o~ :is.-:istcutcs, C$palh,1-os, pcrscguc,us,
mnchu~a-os, mus. :;cral mc11tc, l)or i'iso, I! ' 1 festcjndi/'
u p edradas.
C,\PlTCLO :,\_\7'"II

OS TRilS ,\JANDúS
(Tu(ús Zambê, Cambê e )lanê)

Drtclih, Tui/!.,:; e Jlandús dro-11cgros não se confou-


dcm, embora J)t'l'll!íln c·çn umn ~ra11dc confusão deles
com ou tros amc:1·irn lios no noi;so Fo lk -lore.
Yam q<;. <1p rc~e ,1 lar, - 1-ccoostirn ;oos, m,1 is trcs
fulús i!l?~oli::,;L'", - o que 11ão imporl,1 sejam cledir:ac!Os
r10~ t rls J.!roa HlC'~ otixús el o cnlto gêge-ioru ba no, consiUc-
l',ula ,1 f w,:"11J da s reli:; iücs ,1fro- nc:;l'nS 11::i. Bnhi n. Um
:?t1mút ou 1.aml.x·ta, a X,:nyõ: Um cumbê ou c.imbaio,
a lfa11. E mu ;11a11 ê o:i ma11êta a ObrrJolú .

~as ~-1·;1111lcs fostas q ue se faziam 110 terceiro c10-


mi:1go d!.! D1•i'.1.·mb1·0 c m ho11 r;l á lc manjá na p raia do
F ort111l.o, em Jtapa;;ipc, :1parcc:iam, at \! fiH:i tlo scculo
pass,Hh.'1 t rê:,; 11w1Hliis t ocnu do, rcspccli\':nn<!ntc, tabá.-
ctuc, bc rimbil n de hôca e nu:11 mho sem que uingu1m1
,·iS!'.c os in!-il rurncntos.
Qu inze dias ,lc i;nmb:is, ele posscssõc::; <1.c us:mto!i",
de c.:om iclas afro- 11c:g1·ns, tle proc:i$sõcs rnnr1tinrns para
ns ck \'o los lc\'a r cm pl'cs,i1:tQs ú íiiilc-<.'.' Agun. que morn-
rn m :rn 11al:1c io c111.::rntado, bem no 1:undo elo mal', en-
tre as p1·aim, Uc Pnripc e a pauta das Ké,·cs <la Illla
do 1'Iaré .
..A <'~c.:c,;;"10 elos 1\Lilês,. todos os negros uc:hn,·aru-se
nli, do:-i:-: a ndo ;'is mêi:-.c.:;1s n~~ (•acl cirini':ls cll· ;nruar , :ts
e;n~.-'.i", ns 1111tfos {c:irros (le qna tro n ;,da:, ) <lc que u~a-
\'D.lll a.s 1.::1!;;1!:i c:0IDC"1·ciai..:;1 us ou inclastcs dos cáis e dos
274 S O UZA (! An:-:1:1no

tra pich es e ::is Ycnd :i.s :wnlsns de cfó, nca i-aj é e outras
igua r ias.
Prcsidin os foslc.ios um p:·clo ,·C·lho, cq ,ccji d o culto
gê~e-iorub::1110. su1110 5ne;c1·cl otr <1,1 Oy lwn;, ., q11cm to-
dos os cq1t cjis-oriz1ís prestava m ob cl:icH<:ia e llu quem
tod os h:Cc hi~1111 ol·dens e inst rm;õc,;, cbruna nclo-o, sem.
prc cotn us cabc,;as 1:unnd:1s, hHb,í, pni.
:\fO'J·:t va p erto do ] u ga1· elos Icstcjoi-. ll n1.1 t1o llis.
po, onda o p t·o1:1ll°aH1rn ~i·andC'!i e pequenos: r icos ( t
pob1·cs, gc11tc ele toda!i :ts c~e:alas soci~lis, - o fJUC lhe
d~u o gl·an cle :ll'!'St i:;io tlc ser nbrdc e:it1o nl.t! pcl;is tililio-
t·cs anlori<laclc:; .
•·l11t 11n:s foi o " n o,·o 11om11" q ue l he d Cra n Oubu-
1ú !lO in ic i;1-lo nos "gTatttk•s mistc nos", - nome que
l<> l' nou p ublit!O ao <.' ll l r<'g-;11·.Jhc os dc.i.t ínos elo culto
gêg:c·ionibauo Jla Ba h ia, snn110 mesmo de todo P.r.1sil,
pois ain da hoj e a ,·cll1:1. cnpitnl lh:. ~\mcrj c,1. P ortu:,;-uêsa.
/:. IJu \·id o. como g-n:1rd a elas t r.'.l<lit:õ<'."i religi osa$ de 11,í.
Ayc?.
E ossim o hum ilde 'l'io 1/.tt.?tJ pa~o u a ilumin:1 tlo e
,·cncJ10-;o A nl nt·~s. - C.(;l 1·1•l;1 rc f ul µ-curc cio Cor:u;::io elo
E scol·pin.o, crn cuj o t-.iµ-no () ~ól p:i,<;;. entre 22 111' Oll·
tub1·0 e 23 <le novc mbrn.
Era, n ch~:1 llllHl:i n <;:i, a in fl uenci;• u1·;,1 bl:' qnc ,1i11<la
pcrsisUa e c1oniina"n JJOS a n ti gw; t·i1unis cln Oglum i.
influc ndn que t1cs,1pn.1·ccc1,, pois os " uasc iclo~ de 110,·o"
no ll r~1sil sã o, n:l. rna iori:1, in itia<los pela. cn riosid aclc e
pela i~nor;i nci a dos s<';;rc<lo::; eles.., , on tem sec r éta a fr o-
ncgTa ~ue a~cm escolhe iudi,;h.1 111.Js Jct rrt dos l'nt n .'l~ô e
cm i11i;lfs pol' ser a ~)ger i a p ossessão br ita n lc a .
A r ali<fadc aí t>st:í. Os pnis ck tei-rei ro clf!' boje
em tl iu. :,;ão YCn.1a deiros retmtos d...: tn::s mallflfÍ.'1 :m;;o-
ll!scs. Z.:i:muêtas, <·a m lmios e m,mêla'> nem sabem po r-
que a l"%ta. de !r.1m111 j1í. ('lll nz ,te s,. f.'l zc r em X o\·cm-
bi·o, cnia, pelo menos a 15 e 110 11 :ax imo a 21 elo mct
seguinte, !WW p7c no tcl'cci1·0 d orn in ~o.
Os .\J 1·ro~ :\rn1c.\~Os z,.;o B R,\Sll, 275

As pr/t1 ic.is mw.larnm-sc ú p1·oporção que os .Afri-


i!aUO!i, apú!. o l '.1 de mn io tle 1888, ou se fo r a m p:1ra
~nas tcr r .:u, 011 p;i1·a a!i cl ;i sepultura. Os que os subs-
ti tu imm fizti1·;1 111 l·a da d ia tla scmaua dedicado a m:n ou
dois oriní.,;, imi l:nulo ass im :1S dcrnçõcs católicns e abo.
l indo o uso d o prim<' iro <lom..ing-o ser tlcclicado a Xangô,
o se~un do a J/1n1 ~ o terceiro ., Obnlalâ.
P 1c11.1 ~-" 89. - 1.-2. Bahi:.i - 3. Reconcavo. - -t.
Quinta das Bcatrs, Capital. - 5. OS TRES i\IANOúS.
- G. Con to. - 7. Um pai zarôlho . Urna rnãc C.'l.Tcunda.
'l'r'-·s fil ho~, :;cmlo um zambêta, um c.amb aio e um manêto.
8. Musicos ela ÍC$ta de !cm.inj ;L - 9. Feiçiio afro-ncg-ra
primiti ,·a, ma~ natura lme nte arranjaria pelos escravos cm
tc rritorio br:i.sllciro (Bahia) pois os ma.ndlls s ~v .:ansolêscs
e os nrixiis gê~ciorubn.nos. - 11. Sim - 12. A praga pn-
tc1·na e o dc1·r.o ca:-tigo do!; deuses nos pr:I.S'\Jejados. Ptii s
doenlt'~ ou a lc ij:ldos produzem filhos disfor mes. - 10. Ta-
bús: - X,1ni;ô, Ifan e Obatnlá. Totem : - Icmanjá . -
23. Babn.13-ô. - 2•1. Fcstn de fomnn j:\. - 26. S. Car-
nei ro .

OS THBS ) [ ,l.ND(;S
Um homern 1.a1·ê se tn so11 1:om u ·a mulhe1· cacun<l a
", 115.o s<:i porque , cm milong-a pra lá. e ruilo1,1ga pr n
cá toclos os d ias. De urna feita, o w.1l'icl o se abo rreceu
~ solto u nm ct&:
- Xa ugõ f:u;a. lillC tel1 fi ll io s:'tia znmbê.
Qnm,do o 111c11i110 ,ms<.!CH era ;,:a mhê. Os do is fi-
c:u·nm muito tristes uws a vidn ru im deles dois n5o
mudou. Xuurn ocasião brignr:im muito e o waridc '>Ol-
toH uo,·o cté:
- Il'un Jin t! P fü7.c 1· com q nc teu fil ho sái.a cn mbê.
D ito e fo ito. Qnan tlo o 111cB ino 11ascc1:. ~ra ea!llbê.
Os dois se ancp,?tHkr n.m JHnito e j n rnr.rm que nunc,1
mnis haYirtm de hr i;,!'ar, m:t~ i:,,~o 11iio dm·on mui to . Um
dia qnnse !:iC mil lil r:nn e o inaritlo, 1.;hi u~audo a mulher.
60p l'O U. uo ornbô UUI ltOVO ct í!:
276 801·1.., C.\ t.~ EI H O

- Obataltt l1n de fnzr r co111 q:1c t eu fi lho s:í i,1


TUJ Tiê.
Qnnndo cll (';!Oll o trmpo, o m r n inn n asccn 11i:111 é.
Vendo o e.isli::o tlos or:.,;1~. o e:i!'-:i\. ,Jc,.;;sC! c': i,1 cm c\cnntc.
comci;o11 :i \'iYci· lw rn . O~; mu an:i~ for am cn•.'-cc1nlo:
mas todos for:n11 fi ~.1 :tcl() rn1·il·as como o p;ii.
O ma is nlho. o 'ill C e ra .-::lmhê. nprcrnlcn rt tocar
ilú. O elo meio , o CJ UC c 1·,1- crunbê, toc.i rn ht·riu1b.ín.
E o m:1i~ mm;o , o q:1 e cr.:1 rn:inl', 1ct•.i,·:i r ucnmho.
0

A fan1ili:1 rum·;\ \·:,. nnns qui ~so<:;'t", l:> n~c (bs \'Í.,tns
elo po\·o, e. por ic.;so, n i11g11r. m <'011Jw1·ia. o..; mwrn a!..
Ha ,·in, pon'.•111. 11m :1 fc~l':i. ::!t'illHlc a fonrn.nj;í e 11cl <1
haYi am de 1onm r p:11·!c todo~ os 'llle 11:io fo..,~0111 rn:-il ~s.
J.rri"t ndes e prriucnos, Yí•1!1os e rnoe;c,-;, m:1d1oi. e fcmc:is,
aleijados e s:íos . Os pa i.~ íir.nr:im mnito 1ri!'-fro;;; e a1·-
repc11lfo1os ,lc t:mto tc11q io qnc pC'rclc rmn cm mllonµ: as
e ct&s, ma!'- tinlia m qu e lc,•ar o:- fi! hns scuiio lrrnn11j:í
Só zn ngavíl .
..:\ t•ni._:, r_c;t,wn ur~o;r. pt'i q11,1 mlo. no c1i:i. <ln fest a.
ele mnnh iis in ha, 11m :,101'~q ur. np:i1·t C<' ll r.ror.m·.1ndo íl.
1

dono. d:1 v:l!)ll. Ela ,·cin e (']C cntr<'~mn t rês sacos dr


p:rno hr:11ico. C'ncl:i um {('11clo 11111 qt: ib,:mc1o e ·um p:m-
sinho e tn mb r!m 11rn tn<·ê-te , por d entro de cr•la snco,
p:·cg:H1o r m <::lcl.i f"!n il>al'd o.
- Quem mn11c1ou 1
- Oh;í.. Xn,1-If:111 .
...\ fom ilfa pn lo11 (e alcµ- rla po,·qn c O!'- ori:,;:fi!:; que,
J·i{\m qu e os m11 a11 •1~ fo~c;c m :l fcst n tlc Icm:1nj;'1. 11 in-
:;n em pb tk ntlo !lrs1,;oh ri r os c~t•rcitos cl1·h:.... E t adn um
c1o5> fi lhos se Ycsl' iu 'ol-!u c.:o m o seu snco, Os 11uibnndos
.1ssc1113rum uns <:•ibet: a., e o~ pn uii i nho<.: ii1.::it;1111 co111n
brn<:O.':i d uros at 1·nr. tl: ·" c·1,~t;1.c;, C.1<.l1l rn n .11w11·ron O.'i
eo1·1~Õc<; 11,1 c:i11t1na prr.:n,1f' :1do o snco l', 1.:0111 u c:1cl·tc.
Llbai:s:w,1 C! :,susp(·n1l ia n qn iha:Hlo. ~; in r-11c111 po dia l'O·
nhcccr eles, nem ,les1:olwit~ <1uc eram tlcfci tuosos, puii:
ôS s.,cos <'1t~ob1·iam toclo o corpo e não se poclin ve r
nrni ns pernas e 11cm os braços.
Qua uclo a fosta cstan1 mcs11u nn <1uentura, os três
:Jpnreci.H·Qm. ,Aí é que foi ~c11tc a <·orrcr de mê<\o:
- Ei' - vem os tutüs elo mato!
Ü!\ nrn~i co~, pcnstrn<lo c1uc i~so fosse p1..-1 ~e nCll.bar
(•om ;i fun(:i'io 1 nb 1·irmn a tocht ca rrcit·a :
- E' - vem os ll'L-s n11111tlús!
.Até hoje correm com medo, e o po,·o todo at.i·11r.
deles, correndo t;:imbém, grita assombrarlo:
- E ' ~ V<'m o.e; 1r(-:-. mafülú,;;!
ARG U:IIEN TO. Um marido zn.rl;O e umn mulher cor-
cu r.d:-t -..ivcm cm co ntinua des ::i.vcnça. Ol! umn f eita, o ma-
rido 2::an);!'::a-sc e prai:ruCjn pcclin c.lo R Xang:ô cnstig,.ic a mu-
lher fazendo com ri uc o filho na sça zambêtn. A pr.o.~a. péga 1
mas o e.i sa ! n;°10 se emcn tla. Nov a pr:i~fl, agor:l a lf.in para
~uc o :-C'~undo fil ho nasi;-:i. cam b:i. io. O desejo é sntisfo ito .
Arrcpcnd i,los jur:lm i;(> harmoniz:::ar . NU.o Yc:;ist.cm e quase
se mat:lu, . O m:tritlo :.opr:1 no orobõ invocnndo os poderes
de Obnta:~·1 pa ra que o k r ceit·o !ilho scjn manêt.n.. O c::asli -
~o re;i.lio;a-:=l', m:i s o~ esposos rcr.onciliam-se p::ara sempre. Os
filhos Cl"cscc m e sõo cnr('C'õ\S t,,l como o pni. O za.mbêb
:!prende a tucar t:1.haqu~; o c:i.mhaio. Uer imb:tu; e o mane.
t::i., rucambo. A fami lia mór-a numa$ terras qcc outt·'ora
íornm ccmitc r io, lonJ,:c dns vistas do 11ovo. :N'ingucm conhe-
ce os trcs filhos do c:i.sa l. Aproxinrn-sc a fosta de Icmnnji
e todos os negro:. , cxcéto os j\falês, tcrn que lhe rcndct"' graçns,
não impovtn :,;cxo nem idade!,. Os p-a.i s entristecem: - ha-
vinm pcrdi1lo tanto tcni1m cm rcsing11s e pra~a.$ pnra agor a
lQ,)C o 11'.undo :'\~· rk«('oli1·ir na frst:, de kmanj:i. No dia
m:mhii cedo, um molêquc ,:q1arccc li p iocur:\ dn dona da casa.
Entrega-lhe trl•s ~aros de pano brnnco, c11dn ,,m com um qui-
bando e um puu~inho, alem de um caecle por dentro de cada
soco, pl'c_godo cm co e.la qoib::ando. - Quem mandou? - pcr-
~unt« n corcunda. - Obá-Xan -I fa n , - foi a t'es post.a. A
famil ia alcgra-~e com o r rcsc ntc dos orbds que enc obre O$
defeito!- dos :'flpaze!: nn. ! esta de fcmanj:i. A f es ta vai em
meio (}llnndo <'lt''.': a pa recem ocultos ncssn.s fanta s ias. O povo
di~p,ns a-sc gritanto - o~ t.utüs do mato! - Os musieos,
tamlicm : - Q,; trlS nm ratú~. - E ntC n~orn. todos corre,..,
11,,ombràdúa : - 011 t rC, ma nd ú.i!
278 8 ot: ½A C A n :-.r. 1no

F rc . 12

Ü.<; 1w111dii ií, qur. cnl.~o apa rCl: inm somente 1w5 fes-
tns (lo F ort inho dí' Tt a ;Kigi pc. na fü1hi ;1, pai.sa1·nru.
Ü;oln dos, aos cloii::, ;ios trl!s e ao:- grn pos ri p:u·t icipn1· dos
ha u<los onuucindor('_..; 1lc t od:is w, fo~t.1 s (lc h,'l·cjo <'-
1101· fim , el o Cm·uaYal.

() 1'1 •flf. Zr1 111bê 11'n ;..ro lês <'(ll1iun di n-sc com o T uf•Í·
Zc·,·C, co ng: ué.,, toma ndo ('SIC o uomc cr:1 quclc. e r.ssin1
u11t " h:ud '' a ou tro mn ito di fi:J'C11 lc.
O 1'11 l 1í -l'a mb ê <·on t"tw <Fn-sc <:om o 7'uf,í-Zom bé,
ambos il lt:.:'o1l·sc~, cmbor,1 '-C lhe t' ll) p rc:,,ll-111 ;-it ribntos do
1'11! ú-Z,.,,-8 conguês.
E ' muito f:kil ,1 <l isl i11 ~fio r nt r.:: 1.;1mhê1~1 e c,1m-
httio.
O T 1tf,í ••1f,r11í: uiio c~c;1pou tl.l éOll f'll!>ão. SC'r"c, uu
<:0mo T 1d ú-)hrnf.. on ~i111 pl l'~mc11te Mnné, - atolci lllíl·
do, moleirão. - par.1 ilu rl ir. ,·orno o!<. ou ti·os. os qur. o~
1-onsiclC'r:tlll :-i urmi rnns C' i;.r11:d:--.
o~ ) !1-rn<. ;\ l•'íl !C.\X(•!'\ "º Bn.\SJI. 2i 9

E sse.,; t rês t ufli.<; angolêscs que reg istamos acima são


iwrn ri ,í,·, fantu;;m,1.,;; cm qui1nbu ndo. Nada justifica sua
frnni li;i rir.;u;ão (·om o ét inw 11z11mbi., espectro, fantosm a,
cl ucn<lc, na 1~1csm,. 1i11~11a, pdo fato ele haYe r o Tul,t-
½mn !Jê. :\ Irsmo que o Tcrn10 za·m bc; não foss e BrJsi-
lei ro, Zum bi {i um fon tns ma. perrnau cntc e Zambé um
fm: tasm a simul:ulo 011 :?cidcnt:i l
C,\l' ITt:1.0 ~V l ll

T UT ú -ZERt
(Tutú I.ag,1rtixa ou Tutú-Quiha)

Vnmois conhecer 1'11!1í-Zcri:, f/11" i• \i (>m 11ifcrc11 t11 <l~


qm111 tos dudú.'> , tutús e 11H111dú ~ lcuio<.; tn1zirlo (1 r r.cn11s-
t ituição.
•\o cuq1 u ~1-osi:.o de ,•s1:;ir:1,·1; lho corr·cspotHk 1m1.i
cabl·r:a 111\i~ t'. ,~ l!lg-artix:1. ~;i1J {., p1·111w im11C'nlc r..i t'g-o,
mn s tem u m ol h,> fixo C' p cqnc11 il' n ( ! o onl t"O ;:ra11,fo e
b11lic,;<1so. {Pblir<' Saci!. ) f~i,: 11111 par.1 dcsmoraii-
7.u-l o). A Íi n;,:im r:n bcl ntl a p :it·ccc rnni,, r.ibo de- 1·;1\·a lo.
;\~:Í(l tcr1 rir n /t;><; : - :is ;!l!l l,!!'i'\'a s são n :1y:1 lhas . Por t~,-
n péle l}P 1n e~ t irada ·é (t :úb.1, :,1l .-1 ,!!Cml 11 1·:i t1,•lr. Pnrc-
ce ,: :.i ml>êta , nrn:-. é o })C'!.O elo t ·Ol' f}O que f.-11. 1'/ll"\'ill' :is
pcl' l!.l:;, :m da n flo. Po r is!-lo o confundem c:orn o .T1d 1l·
Z(l111b é, m,,s 1•!1! é 1:ou:;nês e, como us de .i\n;.r,1l;1. e todos
ela .A : t·i ca, vr1 n com <JS né;.zr os, o h icl10-dr-p::. a Cíldtum-
bn e ou: ras cúis;1s l>llas ~ m;'1!'. .
As di fci-cn (.":t~ s:io fl n;!T rtn t r ~ 111L<; C'~c;-ir:wêlho!ói-mi tos
cou unê-;t•s. Chibuwún, im or tal corno onlr 'o l':1 for:u11 nl-
gu ,;s do l!~;.:·ilo, l' p~l'feito dr! l"órn:-s: p ollc111ln S('l" ci-
clope, ti·an<.:mrn1ar-st crn e:êdmuc, cm cúca e <'lll homem.
Tut,(.Z(.rê 1i a dcfo nniclaclc nn fau1ilia dos Mlcóptéi-os :
snn histotín C''-ltl nn fisil·(, e no C"as li ~n <l(' nfro pnp:1>·
r 1·cai1t.;a :1l:m rn;1. ·

'PrC Hi\ N'.0 3-L - 1.-2. B nh in. - 3 . RC'to nc:ivo. - ,.L


Süo João d<l P lataform~, C=-ip ital. - 5. 'l'UTU -ZERF:, ou
Tut ú -L;;ig-o.rtixa , Tut\1-Quiba . - G. Dormidcirn. - 7.S.
Tutú- Zerê, .:1 Dor mídcira. e o. Crco.nç:%, - 9. Fciçio nfro-
ncg-r:i pcr fo itn . - 12 . Cüc:1. - 23 . Dorm itlcfr::i. - 25.
S. C:irnciro.

:'.',::i hotn tln l lCJlC'n <lormir, ~e fazia. tuclo e ncn cn


<lc olho :.r1·c:;.tlndo. 1:m ,li.,, qunn<lu J1 1<~nos s~ ('!ip cra -
\'il, ap:irccctl n rn bich iio <111 íba, - o l'O :-po d e besouro,
ti c,ibeta pclacla, de r;1lcnclc, com t:m oi:in "fixe" e o

Ftc . t3
T11 tit-Zc,·J, co11:,ués, q11c desco11:111ir Ul:l ºúon>1itlcfro3'' quando
não u d cixcun Jl Dl)<tr u s cr.:11tttu1

outt·o bu l i1•oso co1 10 ,lu~. - u ma lin~uonn. ··c:lbelndo-


11;1", fWl\~t;1,ndo r ;1bo de- ca\'nlo, c11tr,'ln<lo e saindo ela
hôca sem denlrs. m , 1!'> h'nclo <l u 1s .1 1nY;d hm~ ('ffi ,·c1. dns
g('11g i 1·;1s .
- :-,;;'io me <:h:1 1110u? 'fott êrpci. .
Trd(: Zcr;,,. cr;l o nome do bkho, suu:;:a'\'n e repetia :
282 ~01·z.\ C.\R:..:Etr, o

- Não me rh:-imou T Tnu êqui.


A <lor111itfoi1·:i vln fjllC' nqmlo cr:i. bunnca de tutú
g"tHL:,!Cllt o e foi 1l izcmlct 11ra <!li' onYir. mn.._ tocl:1 se pc.
J;rn,lo rlc rnêcln :
- l'í· ! :w ,lc lin,ic '[111? 11encm~i11 l;'1 •l rnmindo.
'l'ut-·1-½crl' :iprl'lÜu n olliinclo prri ucno e arregalou
o ol hiio gr,:nclaião e toca :w:i ,11111:ir no 1t1rn1·lo, p ra hí.
rn·a c:,'t. .Aí a <lormi<l<•i ra viu q ue ele ,inilavn ;,;aml>é
por cansa cio pêsn d o tnl'p ri e f icou com mêdo. ,.\qucle
"torpalh:io" l'ln 1~in1:1 dum pobre vin:ntc. Depois.
t'b tou,l)u cc.,r:i::rrm, virmt ncnc1.i11 com .1 <'ilríl p ra pa-
l'C<le, prc, bicho 11ão vr r, e comc,;on a cantill':

C:d iót:c <lc muln.mbn


C11riú xoxô-m11xi11g: 1•

l uê, inê.

O l>icho crn. go1nhn. mils se cug-nnou pens.i nclo que


ucncm:1n fovn.. dormindo. Ai êJc chln~ou n clo!'mi-
clci ra:
Coei~ <1ucrêqu<'xé,
Bamb~clncrê.
Iuê! iuê.
E foi s.i.i111lo pcl:1 j :i nch1 n.íor.i, rcp<'linclo a musica
A "dormicfoirn" er,1 ramb:i de ncncuzin e foi tambfn:
t•nntn tlllo nté C'i:1 <lonnfr:

Tuttl-½crC::·,
Cafió tc ele mul ambu
Curiá x:oxô-mu xin:.ríl.
Jnê, i11ê. ·

O primeiro ~:dn<-tc ,li,;: - Baú velho clr mulnnibos


coa1c hcijoc; de cl1icótc. O segun do: -- Galinhn d 'AD·
góla, e!Sc:tudalosa, clcsor cl cira.
C,\PIT IJ LO XIX
TUTú-MORINGA
( Bicho-d o-Mato ou Tutú-Roncndor)

Est:nllo!> ckantc ck 11:íli ~ nm pa p ilO ;1 11golês, is to é,


<lc ma i!> urn t 11tú :1fro-nc~1·0 11uc M~ ,lespc (los farrnpos
<fUC os l•'o lk-101-i,1:1!'. J!J p clN·:tJ n e vem ri r-se da confns:i o
que ~e r:-1! ,11.tt•Je,"l' ll n;1 ) Iiü ca D r:1s ilt'il'a.
E s.'ic 1~·1!1 his1o l' i:1 , 0.1 an ks, /'(.>% d o Brusil o t ra-
tro de :m a Jiisto1·ia de A1:gó l.1. Anela :t p l"Ot:\ll'tl. dos
filhos que (JS Pt11·111~11C'Ses roub:11":1111 e trouxeram para
cá. ?\:iio !r.:.ndo pouso cc1·to, móra n o~ matos. <l ':li o
ser B ic/10 tio .lfoto. E' H~l ho e ( <! lll 11 (:Ô l'po de morin-
ga. Parcec u m hl'b(•do <pw 11 do c;inti nha. E , 1)0r sn.1.
!ai.a St:ll!d ha nt e no ru id o qu e l'a;1, a agua 110 sair pelo
g;n·g,'l lo llc~sa bilha, s~ di z qne r onc:a. Suponclo ser os
filhos CJllt' pt·ocurn, r111·t a as t•rcnHc;ns e fo:;c 1w1·íl o
mnfo :>em que se o alcaucc. Vrndo-sc logrado, \·iu -
ga-sc: - ci-:trnç:dha-:H, com i.1$; 1111has que n:io ·col't,1 e
conin.ns Sl' nl ~lcix:1 1· 11ern os óssos.

O ronco do T 11f1i -.líori11(] <l IJastou para que Vale


Cabral, .,;;cm o ciUlr 1 fizesse os tu ttis <l.1 Bah ia "cor po-
rificnclos" no 1:c1itct1í, - g-rns..sn e dcslnYa<la me11tira,-
como '- i ro111:a r n ãu fôs:sc Ue apl icnçüo mu i10 lútn êm
noss11 Linguage m: - ron c;im o nrn r, o trnv â(!, a c:1-
cl1ocil'.1 , o qnc <lórmr, () at;1(·;1clo do cor,ir;üo, cu fi w,
ro11car é rcso11a l', l'ugi L:, IJ n •.\·atca t· e tantn:s coisas mais
nté ment ir "eou1 nntod l1aclc" __ .
2 84 SouzA CAnNJ::Ino

THtú-Jlarinan é u m grito üe angustia Uc nmn. 1·at;:a


escrrnisa dn, uma pa:; ina que se dcs;rana de seu sub.
ciclo ~o:- litl1t.~ pa r ,'l o cid o de P:ii João, pois tau to p ude
ser consi<lcrndo em A ng ola corno no B ras il.

FtC II A N. 0 ,ig - 1. -2. Drihin. - 3. Rci:oncavo. - 4.


Prai:1 Gn:rndc , Ilha de Maré, Cnpital. - :i. TUTú-)l ORI~-
GA. - G. Dormidcir =i.. - 7 . Tut.ú-::\lor ing::i, B ic ho-dü-
Mato ou T li lü-Ro1u.:.idot·. - 8. Crcança. - 10. l~ciç-,'io ofro-
brnsilci1·a. - 12. Cúo:-a. - 23\ Dormidciri. - 2-1. Fa.
m il ia . - 25. S. Cn.rnc iro.

F:c. 14"
T1~hi.-Mllrfo.9a concnd u U. /oi.Ia. 71n•ssa cm b 11sca do vskira
'111. qu..: !lcu.1. f ilhos f onon c111l,c1-1·ca.clos
'ITTU '-)IORING,\ .

X i11guc111 sal,~ onde 'f u i li uasccu nem ele que ter-


r:h wúu, ma~ ü bi:.·1YÔ dt• scn avô clizi:1 que ele mora
l(l nos m:ilos e q11c sc rnprc :rndou ii proc111·a c1 os fi lhi.-
;1hos que l'or;rn: r ou:1ados e tr:i xitlo<; 1m ra HiJHÍ.
Ta111b c 111 n 1,1 1a r n,·ó <lc sn.1 ~ní, q t1c era trnrn. sa•
l,icliona e ai ;: /';i;,.ia \·cr:,;c,s, cu1ua,·:1 que todas ns no ites
T utú, cOll l o <·(i rpo de H1 01·foga 1 andav:1 de cnsa cm
~·asa r ol1h,111ol11 <h 111 0ni11os <1uc 11ilo dormiam , pois as
fo las das i·. t(·;n ,;a:-. st' JHll'1~(·~m todas com ns tl os .fi1hi-
uhos dele. E a~:-.im 'l'u t ú-::".Jurjn~a comcn icntc que
não foi h r i1111uetio e mclP. n m~do que nü.o fo i g raça.
Ú~ 11111 i~OS sabi:llll tla bi'i lOl'ia C se n.·eo! h iam cJc)o
pra 11:io s...:rt•n~ comiclos tamb cm, pois, pelo tempo, os
f il hvs de T11ti1-)f01·i11~a ,ii1 d~Yií'lm cs la l· ,·éU1os e b~r-
ba tlos, 1111 :s ele , na :1rli(:i'"10 de ach ar os fi lhos, pensava
,pie aiud :i fos,;.c111 pr-quc11 iui nl10, ,·omo uo d ia em qu e
1'or,l1!\ 1·1i l1 l, atl •1.;.
De 11 1t1:1 fc1t:1, - e <·sta foi a pr imci:-:i cldc, - in
pm,!>::mJo por 1111m r na q1wn do 1·in. . . E\1 n~10 me
Jcmlwo bc111 si II menino eslaY,1 chornnclo on si fal an-
<lo, 1;ws o caso é 1p1c ele <lc•s1.:0Lr it1 <1ue lm Yin menino
acoi·cla,lo ;Íquclõt !tora. En trou de supctão, rour:ando
e nnda11 rl o Jll':l !:í e pi·a tA , joia tHlo com o cor po, pa-
r ccemlo Lcbnd ::i. E . qnnnd o rncnus se esperou, ele -
r::<1vo.' - NllTC'.:.rnn o menino e c1cu nos pés uum carrcl-
ri,n cl oi1lo, k uh~ira :1lmixo e l a<lei1· a at·inia que uin:;ucm
viu m:1i!> f111u a\;a I lc 'l' nt ú-}Iori11g:l.
O mc11i 110 bc r 1·on ;i noite la te irn, no escuro, dentro
<los m atos, com ml• clo <lo ma lva do que só eslaYa al i-
sando ele e pcm;a nt1o q11c era lllil dos filhinhos rouba-
dos. (~u:uiclo o dia clareo u e T 11ti1 Yi u que tinha se
cngqnado. . . J-fom ! )Ictc u Ois zunJ1:ío, C'str.1(.'al hou o
menino tollo e comeu ele sem dcUar HC!U os óssos.
2&G S OU ZA. C ,\ H N EJRO

· D esse <lia cnt diante, é achar menino :1cordado de


noite, j[L sabe: - pega e lcv:i. pra comer .
Deus me li\'l'C iJHC ele c:l..icguc aqu i c m eélsa.
- Vamos d ormir, fi lhinho, ])l':t 'l'utLl-J Tori11!!'a uüo
lhe pcgnr. -

Vá-s 'embora, 'l'utú-1foriug:u,


A ' todu. 1n·cssa,
Pela 1·cMiu:;a.
Cona, i::orra, v[t li;:;ciro,
'l'utú-)forini;a,
A' to,la p1·cssa.
Seus filhi nhos v~o U!!ora
Em bal'c:ados 11t111 l Yf'!Cii·o.
Vá-.i;'cmbór:l,
Seu pa róla.

'L'~h-c1. 'fH t ll-) l ori11;,r.t 11\10 tc11 h a rn:1i~ rnzão Jc sei·.


Sc'J illito se cnr1n:.d ra b~m n o Cldo de Pa i .João, nos trc-
scntos e \1;:t: ,1no,._ th• tlispcrsão tl1• })ais, Hlhos. pnrentes,
l'lmig:c;s, nmiulo l'm roi·,1 tlc seus k1r('~ e d e suas seh·ns,
l"U!llU d o dcsco11hcci1lu1 pelo A tlaul ico, at~ a,;; tcr rns e ns
1.'lor('St os ,1iu<la vir:;euR da 1\mí"r ic~ Portu~ui:~a.
C APITULO XX

QUIBUNGO
( Bic ho -Mongonrro ou Uôca-nas-costas )

~Í1lil Rotlri;:ucs, apn•scnr:icl ol' <lo Qu ilnt11!JO, o des-


~· n.:v.-11 ;.1!->1si m: - . .. "nm hi cho meio homc111 , meio oui-
mal, tr1Hlo uma rnhN;a muito gr:uHfo é ta 111he 111 11m
~1·.1 ml1· burnco no rnri o <i:is eóst,1s. qne se abrn Cjnau clo
dt• ,llmixu ,1 i::i Uc,:a e fN: ha <11rnn tl o se lcm 11 ta. Co1uc
1.1s me nii1os, ak ,ixnnc1o a cnb('ça. 11hrinc1o o liurnco e jo-
1,mnd11 dc11t 1·0 as crc:mt as".
X:"io c11 r.0 11 tnunos Quib1111uo " nu.·io h,)mcm, n em
meio anim nl ". nem com n p.irt i<:d,'.l ridnclc cfo ter " a cn-
he\a irnlilo ~rnrnlc ". Ccr t(1 qn"' a i<l l•,1 de Lol.Jis-
homcm .A [rone:_ .!"l'n 11iio dom ino u mH1ut'l a descr içi!.o, rnas
;t ca1·ic.-a tm·11 nwl fci t n pelo ae,1lõ que fês cre,ir, P.ru tor-
no llo mito, " p o11tus fracos" q ue tem dad o ctmsa a ana-
lbcs um tnn l o "csqncrclas" p or 11ai·te tle ,1i~nns de nos-
sos l•'oik-lorista~ qne_. llc 1ms tempos parn d, andam a.
,·cr, por con l:1 prop r ia e s<'m log i(·a, ;11fl11e11r.iC1s do Q11 i-
b11.J1{JQ cm quasi totln a ?IJitica Br:i:-ilcira c-ntre Perna1n-
buco e Hio de ,fanc iro, inclusi ve )Ii11:is Gcrnis .
.:\xidos de 110\'icl acle, de con fusões, de mistificn~ões,
de t1·a11)'.fusõcs, &., esses Folk-lor ist.is, q ue tem feito elo
Saci Pera(; n fig- urn J)l'inci])nl da nuarquia. 1·1.'i1rn11tc cm
nosso F:,bu ln r ío, ~t:.io lhe <1uc1·cndo U:1r um emulo lJO
Quibu11!JO, pnra o q11c n.i. cla a n:.i lisarn, 11cm ind~gam.
mn s " clcel'ct:1m", t•omo si u Yerda<le um cliu nü o os des-
mornliz.i ssc.
2si:; 8 o l1 7, ,, C .\ 11 :-.' 1-: 1 R O

Q1tibm1fJO t! m ito un~(il ê~. Km; con to~ eol i~idos


pol· Xiu;i n ocfl·i~urs, n f,dr;:':,1 ion1!1a11a t~ dr,rn i11 .tnll'. O
ioruü:1110, p o1· molfro.<. qnt• j;'! 1,,n1ns ••.'l'.J)OSIO. 1n111ca t in
bem o ,1n~olê:,. () 1rifn111r;u foi jm;l. 1111,•nl c n '!'e rmo 'lllt'
::,en·iu :10, ~;ig-ô-. par;1. tl r[t.• 1: ilt·rnlu o :-1•11 lúlt:m . o rino-
t'.l'routc, - 1111rnuo. - ft.ilo. 11;1 l..1i11;.:11a (: C'r,1 t Afric,,.
r:,1, Q11i11111u!J() <' h,;;o cham;ll{o f/11ib1111!10, - humilha.
l'Cm, por lndc:.:- os Jll('ios, torlos os lm11los. ~·spcci:il mc!l1e
arp11:i<·s que linh;uu o Q11 ib1111yo, -· lóh11, - por tolcm.
D 'u i M~ po<l1:1·ú c.:n11d nir a nl'c<.•ssit.la•l•· ele si: im·c>;:li~ar
todo o Fa lJ11 !.irio do (l nilnt/lt/O t\H<' tu1i!o tem crnpol~:i.
elo a ?lli1it::..i Br;1silrir11.

O QUIBUNDO E O HOMEJ.l
(Ninn Rodrigues)

.. Foi um dia um homcrn ('Jllc t inh a tr1$ filh os : saiu de


casa pa.ra o ti-ab.ilho, deixando os trcs filh os <! a mulher.
Então nparccc\l o f]Uibunt:::o, qu<•, chcgo.ntlo :'1 po,·tn dn ca~l.,
pcq:untou cant :i. n<lo ;
De quem é c's b cosa,
Auê,
Como geri:, corno ge ri\
Comn cri\ 1
A m l1 l hcr respondeu :
A casa l! de meu ni.iri<lo,
A uê . . .
Cmo gerê , como gc rfr,
Como cr:i?
Fez a. mesma pergunta c ni 1·claç.::io aos !ilhos e c1a res·
pondcu que era m dela Ele cnt .io dis:.c :

Ent;io quero come-los


Auê,
rrn.i. respondeu:
PodC' come-lo!! r:rnbora,
Auto .. .
E c !c c:omcu todos trcs, jo:anJo-u:s no bu raco das costns .
Depois pCl'i:Untou d(' quem cr:i. a m111\1c1·, e a 1nulhcl· res-
pondeu q ue crn tlc seu marido. O quibungo n ::;olvcu comc -
b t..1mbc111; m11~, t1u:inclo ia joga-la no bul'aco, en t rou o ma-
r ido, armado d e uma cs pingard :l, d e que o CJUibungo tem
muito llH.'tlO. Aterrado, o quibun~o cor reu pnr:1. o cent ro d:i.
casa, J):ll':1. sa: r r,c\,'l :potl:i do !undu; m;1,-, niio :i achnndo,
porq11c n:: e~'-·''" d,;,: m·i.:ru-:: só t c'1, 11n1 JLOrta, contou:

Arrcnc;.!o de«ta. cn:< .\,


i\uê,
Que tem um,"t porta :o:h,
Auê,
: ::iino :!cl"~, cnnw 1:t.•rC,
Como c·:·.ü.
O homem entrou , atirou no r;u:01,ni,!o. m~'.ou-o e tirou
o., íilli,1~ pt>lo b u raco dn!; costaa ·· .

O t} uiú1111y,,1 o \l:1 h,1:Ti;..:.i 11 ,, ,·~i ilik t.~o, t·st:'t mui-


lo bc,m \·,1~·;1/1•ri%;1 d o lic.'R'-C (·<, nl to. 111as o ' 1 t it·o·· é b r.1si-
!eiro t> a 111{1!'11• tio hi!·ho wm elo or!h, wlho 1l11s :,O:n;;i1s.

() QUJBUNGO E A CAC HORllA


(N' in;i. Hodri6UC3)
Foi um dia 11n1,1 t."D.chorra, cujo~ !i!l1os, t odas ::i s vezes
qu t· ('}:1 p:u·i:1, cr:lm co,,1i•!<1~ }1clo qtdbtinr,ú. En!ão, p:'trtl
pod~ r li t.T:i.1· os no\"oi; f ilho.~ do Qu ibu nr;o,. flllC r;ucrfa co mc-
los, rnctcu-o~ n um lmruco e f icou :-c ntud:i. 1:m cima, Y('stirln
i.:out \llll:l ~,,i;i. e um coh\r no pcscoç1-1. ChL·r.:"tn:·r, o Quibun~o
e q~ndo 11 cacho rr a a ssi m vcsticb, :i. dcscor.lu.:~cu e te,·c de
apraxirnut·-sc. Ent;'io, pa!-sando o krt:?:l tlo. ci:: pc rguntou-
lhc:
Otasi, ota\'i, loni;o.!ué
füt ponõ éfan
~ ·:i: 1mndcrê111un1,
::,;_ O i: i', A ( '. A H '- t: l !º O

Hotô r õ mcn i cús


Asscnt:i. n i nnan;'"\ ognn
~é sO uror õ a :G nuxn?
O ko.~.1tlo respondeu:
- ?-:ão ~ci, qui bun~o.
Pa!;~Ou n. l"~ (losa. Quib uni;o fês u mcrnrn. pcrgunln, e ~
rapo:::n l'Cs11ondcu que n:io sabia. P:u:<;ou, cnti"10, o coe l'· o, e
o quiht,n;.;o il·~-l hc ai ml;1 o. pc1-~ .mtr1. Foi r1u:1nd.o este <liss t!:
- 01·a, qu'. b·Jngo, você não conh<:cc a l'acli ona Vc!-lida d~
s:lin, com o col.i 1· no JlC~·coço?
Ai o quibun~o CClncu a l1·az da c,1chona pa 1·;l mat..1. Ja, e
c_sta nl raz; do coelho. Ne sta c nn·cirn, cntra.r:uu pcb C'.id:1d r.
05 homens m.it:.ir;.\ll) u qtli bnni,·,1 e a cachorra m:1tu1, o coelho-.

Qui\rn u:.:o ,: a í 11 !filio, 1111,d q U1·1· 1.-,h11, - 11ui111ú1rn91l


cm 'Jl1irnbtuul<•. - e 11i10 o i.: il'.!o p c, o cl;1 \il,~a lHl!-: t:Ó5;t m.
8ubsl i'. uirn\o. -;c t.'S~t· t1uib11ny11 p i·liL tl•>ssa 011 ~.1 , ,-~-se
<tllC d ío se ti-at :1 i'lo 1lcsc 1· i10 pel •, Jll"OiH'iO Xin:i l:0tlri·
b-" ll1.•s, JJll'SJlJO rnauti,lo tudo iltJUelc c 11 i~1tlit da 11er;: 1i 111 :1.
1w q11:tl Xi1ia apt 1 ?1,1s co nxr;.!11 in id c utifo:;H /1111~it>z•J1: 1
t·o 1·1·11\t'., la tlc.: !fl!1<Js1\ 1:n-:an •:;c1 . e o!fr' /J. st·nh ur , - o ' i li <!
p1·0,· :-i trr !-ido a pci;:1 l.,,Jhic'.1. nt1u <·lu lm\'ª ele al"r iran(,s 1
111:\f.. d <' 1·1't•, ,11 ittS _. c ornr1 n ~1·1111•J 1• l•H·str1• ll!t''illlll t\t'it·wo,1.

O QUTBUNG O. ~ O F I LHO JANJÃO


(8.isilio de i\hig,\li:f1cs )

Erc u o,n vez um qu i!Jttn~o 1Jllé caso11 com tm1;l ncg-ro. ,


dn ,,un l tcw: uniu 1101·,.âo 1.k- filho~ . M,1s ele cumb tn<los O!:-
filhos. O .ultimo, cwc m1sccu, a mulhc t· c:-condcu num b11 ro.-
c u naru ouc o (]t1ilrn n ~o nüD o co1n'.!:,sc. Tinh a o nome tlc
J:1njão, e · a mãe 1·ccomcndou nn iito :i ele que, quancio o p .i
<:hc~:l!'õSC <lo m..i.to e chamn~~c po1· ele ,_fal a ndo cm \'07, 111 u 1to
g-ro:-:~u. ele 11 iio s:dss1i do IHn·aco. (!uc clu quando ,, t!tani:a.·
vu, p:..1 ·n 11:c 1fa1· comi1b, ~c n1 1ac fa bv~ com a n,,: iin:i tl_c
mnlh c r, cpc ck bcn1 ..:onhccb. Or:i •1.n din, t:ll\ CJUC (' qot·
buugo não uchc,o bic ho n<:11\·um r:~ r:t COll\cr no mato, n mi
menino p ura. papa r 1111 cúlnd<', onJe:- f.s n)zcs anda\" <! ,lc n0,ite,
O!- .\1 IFi:-- .\nHc.\ :-:Oi: ~o Hi:.\~Ji, '.291

\"o!tou mnito ír:ico na rn. ca~n.. onde niio lwv in. outra cornc
;1;cn~o do !ilho, qu e estava cscomlido. Ent:°10 fob. ndo colll voz
f!rm, p<' la fraqucz:i, C"an~ou:

T oma lú c1a [:\ 1:1cu f illw!


'foma lú cud ;'i , 111cn filh o!

.fa njüo, (lCn:;arnlo que era n mãe, que voltava do. cidade
e lhe ttazia n com itla tlc (ll!C de t:i.nto ç:ost~wa , saiu do bu-
r:ico e o qu ilmngo o aga rrou , pa ra come-lo. O polHC~inho
.Tanj ;"to, chor.indo. cantn\'a:

:\linh:-i mãe ~cm pl·c 1nc dizia


Que u quilmn~o me come ria.
'.\tinh:1 milc sc~1prc me dizin
Que o 11uibungo me comer ia . . .
E o 11uibu11go comeu o ti! Li nw filho e n mulher morreu
ih- 1lc::go~t11, E por isso é q ue o qllll.rnngo n fi o tem mnl~
nrn' hc1· n1:m fil h os'·.

,\í 1u"io s·~ tr;•t ;i nem do f) uib1111r,<1 {li! ln1·:: nas costas
ll t·m 111••s11111 tlo J1i h n Hll,!.!Ol~s. m;u; " s(), t i'i o só e somente"
d o .Ycyrn l"d/lf, •l c· :\ tina.-: OC'rai~. O fo to elo acalô tel'
dw m;ulo Q11il11rn.,1u uim 1·v11! 1"all iz l'S.'> 11S Jlal :nTns: -
Huy l'ui 1·li.111 1:tc1o .i :1::11 i:i cli: H uya~ a ,q;uta 1':o P,il'la-
1nl'11t n. :1 ;1~·ni,1 ,1:i .\t·:u \ruiin. O iY f'yro l'cli10 tem ;1tl'i-
b11tr.s SC' l11cl h:rnl L·s 1111 i~rntis ;10,,; dr. :iJ~nma:, a!.:epi;õcs <1o
t cn ,w r11iiii1u1yo < 11c. fo liz111c111~· 1 o propri o Basilio de.
:\fo;.rn lh ~C's t· i1n:
- Vcjamo:;, pore m, o nuc ê .. k ih ullg:o ·:, Diz ~ina Ro-
dl'i{.:"~!'.!!-i. Hle:m dn 11<:sc riç,"to (]llC ouYiu do n:wrnc\01· d os dois
contos : - "!(ibm190" é tcnnt• clc 1nuito cmr,ni:;o e muito
conhcciclo n a 11op ~lai; ílo Lahian:i, mas 1lc \'a l'ia<l issinHl ace -
Jlç:io. P:ll'a um,, o /.:iürrnyfl, t.• o d iabo cn1 um feiticei ro; parn
1,11Lro."', 1k·si1--,'Tla b11lo ini!i\'irluo de,;asscfo,do, maltr:i pilho; pnra
a l~un ,:. é um;1 0.s,;:1cc i(: de :mimai ~c \·:nr;em; final mente, é pa-
1·a multo:,; um ser cx':.rnnho, c~·11ccie ,lc loLi ~hom<!n, ou coisa
C!rJuivu!cnto ··.
:-:-n 1· z:. f'.\R -" l:IRO

'rC'mos folr1clo :nu ito ~olirc ()ui!m t!fJn e ,1i nd,1 li,wc-
JUOS rir 11·,:tar d C'le p,1~in;1.s a<k-<111tc, rn..1s 1 llO F olk-Jorc,
f'le ~ó p fll lf'r(l apnrct'.c r (lc ,l u ns maneiras: - ou scmyJrc
:,ri;..ra 1dc1;co on ~·iclop il't~. C'Oll1 H bm: ;1 nas c-os.tns. ú lt tomo
l&bo . F ora cl i:-:;so ,~ 1.•ompa1·a,::"io , ;1tribui1;:"!(). ,lr,du1_;:io, &.
P ck<;. vrop1·i.1 ..,, p.il.1\Tas de }:ina Hodr i;..-1u•.'- ~1; t:hct a a
r.onclus:"10 <lc lwver . llil J.J i11~u;1µc m P1\J111lar Bnhin 111,
quibuufJO subst;1n t ivo 1! q1ii/J1111(Jn ad j cli rn. amhn~ l.'11·
\'Oln:h<lo a :.11.;<qu; iio cl,• chibnw111. O t)l'i me i1·0 . IH!Ccs-sn-
riamcutc, lirn il.mlo ús :1ccp ~Õ1!s 1w1q1ria.s elo t r.rrno :tfr0.
111.';:ro e ao sc11 1iclo f i;..-ma(lo qne l he c.!~u o (:ótilato <;0111
a socicda<k . O .-;rg1 m1lo, pm·,11nc11tc b r,"l sill.'iro. s inoui-
mia clC' um µTa 1Hk rn 111w1·n <h.· IC'l'lllr>S por no:;ra fi c-os, CS·
<·alJrn:sos e ,·, d g-art'.'- 11;1 u'" lc <lc d e.-,;,:11mpor. ili.! cr iiic:l r. de.
mcno:spr cza r e <lP. nhorn: i:<>r o~ 11ossos !-iCllH.1 lh~ n tc~ t> ()!.
propr ios nnima is.
1\i 11rl11 1!::~!lin rlt• ~f:1~.!all1:i r:-. f' 0 11l i11na:
- Confonnt: ouV í\1 o i;r . J. tia Silv~l Canipos, no Rcco1:-
c:1 \·o da Bo hi :1 o '" kibu n::o .. é um m:u:;1cüo todo pclúJo qüe
c:omc c:rcanças" e f\ tlc o pwt o, 11uan,lo n u1 ito velho, .. vir.ri
l.·ilm nyo".

E ' o ~llsu: -- Q11c1u ler css11s palan,1s 1 pc:;·n mts-


mo no raho cb m;H:Íl<:íl.: Si lva C.:nnpo.-. disse.• :1 \"Cr<líltlr.
mas fo lou 11,1 .Li11;.:-11n;:cm 1>op11 la1· J; ah i:11!:1: - .lifocm·1i.?.
:111i111n l ~rn 11 d1• e tl isl", ll"lrl<' . 111csl!IIJ o h D11\1 ·111 ; -· · (,Jui{, 11 11 -
,/f'J, hi 1· ho. E .-;.... ,· m{w 1·11q1: T;;c1 de ,·1 w;ihulns ilcn lu ga r,
;1km 11<! oUlru.;. :1 mnilns Í'\T o'\ 11a :n 11d i:-,~ ti no c~ln1io
d('sc.C' mit o por pa l"tt! 1 1~ hontr.ns lw111 il u:-.t t'l'S co nw o
pr11 p ;·i,, Basi lio ,],: .\b:.:-alhi'il'~, <l (JUClll o l)uih1111yu ohri-
:.:-r>n :1 t'C'ili;;-i:· c>slns p,llanas que 111 os :r:11n ,1 1·011 Íll~ih; l'
110 11 ' l'-"Jm 1 lf·111po, ch•1: 1rn <k•b, 11 ill l tlc ~l'H espíri to bri-
1!1;n· 1r q llt> , por 11"~..::1 NH'l a. l"111•p rnn~ g 1·i l'nf];1:
- ··Pondo ;í ba nda ::.,; accpçÜC$ populnrcs <.lr.J~Pncrnd11~ ,
cvidc ntc1mmtc lle :;c nt clu trnnslato , len ho Jl:lt"n mim que o
"kibun"o " ú o cnpc-!obo nfr icano, ou melhor, um lobi1,horoen::
()~ ~!no:,: .-\ F{U<'.\NO~ X() BllASll, 293

3fro-brasilico, até q11r. se lhe clcscith-ra oc1111ino tronco afri-


ctnw. Consitlcrc-o, port:tnto, a t C ma is ver, como u m mito
~ccumb r io e composto, forn1a.clo pelos negros do Bra. sil".

l)uilw1190, s11h, ta111ivo. tcrn, no l~ ceonca '\'O B:ihi:wo,


a rnl•s111 a at:l:!)(:ão q nc lhe iht,·;1m os nc;!ros :rngolenses:
- o lobo ela hof.'a 11,1..; 1:o~tns, o lobo conrnm, o<:; ins~tos
<1HC :1b1·r rn <·1n·as 11c1s frutos r. clc\'o r mn out r os que as
oeup:illl (mo:rizi-q11ilm11r10 e. po t· cxte11<.:iw 1iita11.11n-q1ti -
1wng111 (lf(IÇÚ ·(J1tihu11y,J) e tmlos os fnl' Õr..; ou hróens
de fr ulo~ . 1·air.(·~. ITOlH•os. 111;HlC' il-a . &., 11uc l1ck•s fa;:cim
bõcas i11111111c1:<-nks.
(~u:11 110 .i l."'IJu:-fol,n. nli11 ía;:cnw.. 1111,;~:1s 11:1b'\T:1s
<~C A 1t1 11· l~:1mos : - " <1 ::iY:tliar-se pC'ln<.: co11 los llO-
p 111;ncs c:o ll 1iclos prw ~iua Hotlr i:~ n r.s <' ~ih·;1 C':nnpos ..
:\lct;Hlc li o rnem, mctaclc :111imal . o K 1"úu 1190 afro-br:isilci -
n , i~odc t 11111,11·c-lh:11·-se :\ Yast a se rie iJ•)s lohis-homcns dn
1

<TP' hhc 1111inrsal."

t•, .,~,· rnos :, i11'\"csti.z.1r o Q1cib1111{JQ nos <'ontos coli-


:;iclos p111· ~ih:, Campos llO TI:er.oní!:l\·o B:1hí:mo.
):o .if'nu 1la rCL·onstituit;ão <los ) lito'\ Dr,1~ilrí ros não
nos ,·cjmn os cu1·tos de illfcligc11 ciu l.:OUlO nm dcstrni-
tlor (la olJl'a Ynltuosn. de Siln. Cnmpos, nosso mnif!o e
t1m elo.~ mais l,clo15 e nlúdrstos t :1lr 11tos de c1nu11 tos forum
nc,~~ condi!iciput os 11a. Escol:1 Y'olit c<.:11ic:1.
Ele mcs ,no dii, 1·(•ff'l·i1Hln <..1! aos <!ontos 1lc litlil CO·
lctnnc.i.: -- _., Colhi-os todos, dil'et~mcntc~ ela ,·Nsão po-
pufa.r; e qu.tsc t o(lO:-. cm mn i rr.<:t r itn :1 r C'a elo R cl•fln ca-
vo ela D:1hi:1, rc;_! i,io cm •! ne se encontra. ai11d i\ i ni:!xplo-
Tacla, in:,Jt.111,n-"l ritJ11cr.a fo lk -lo r icn : ll'<.tdi~Õ.!:-: histori -
cas, cautos, lendas, c,111h1 r cs~ l:1·r11,li1:es e 11s:t.11ç:ns".
'' Qu:u11 0 m(I foi 1ms.<; irc-l. 1·c p rod uzi com fidelicladc
o lin.; u:1j,11· l11J po,·o, 1:opi:111110. m uitas \'CZ!!S~ cacofo-
nias, corrntcl:is e solccismos ".
29! ~ O t: Z ,\ C ,\ R ~ E IKO

"~ão r.op-itci (1;:i. clií icil t<rr cfi.l de clas.c;if icm·, pe,1o
critc rio ele origem, ,1 111,ll c1·ia deste liv r o. I sso c.1 bcria
a mn eru d ito.''
Con:o se Yê. S ih·:i Ca mpo<, oferece o mall'l'ial reco.
lh i <lo ao cx:1111<· d os qnf' se dec.lie:m1 :10 estudo e.la L in.
iu;:i~cJtl Popnl.n· e <lo F ol k ,lo1·c, hH· n:l: 11<\0-0 :•!isim ca-
bccbl e prop ri cd,Hle c!t• 11m• 1n n <:la ~:-i[i<tU(!, $<:l ll qnc. so -
jn rp 1al fôr a .111.iJisc. fit1nc dinti1111 i<lo II seu c!>fo1·~ll. mas
focaliz.utlo o scn cm)l.:! ll l:o cm r e110\',1r-sc a fonte que a
Ci enci.:i. e n. Arte elo Folk -1or c B ra sileiro estão p edindo.

Sobre cssc:s co n tos, fo bul:ls, &.. Uasilio de 1[aga.


lh:ies c">C r c:vcu nm.1 obra nol rivd de crn<l itj~ u e de Yida.
- O Poll,-lorc 110 Brasil , - " inYC"n ttn·io" sincero de
tmlo sobr e a :i\fit ica B ra:-ü:e ira , p:t~i11a,._ lH ilhr111ti~sirn:is
que hon ram :i nossa cn lt ora e cp 1c S(' kf'm com cntusi os.
mo e s:lfo, f;u'.ão.
B ns il io <Íc } J;1 ~:il h il cs, p orem, rcsp i:.;,1 udo i JPa!i :m .
tiqu a da~ e cn~:111df) nr)\·;1s . fcc:1111(1; 1 a Yell m tésc dos Poli;.
loristm; qu r . srm cont .i to <:1111, os meios ;1fro-ncgTos do
Hecmwa,·o Ua hiano. n1111 ca se llCl'<11n no t.rnb.1 l ho d n rc.
cOll~ti tu ic; ão elos l\(itos Br.1silC'frr,s: ·
- " E n:1el a. rn ai~ .cx pl it.:a\"c l elo ,1nc assirnil a rcm os
a fri can os e os seus ime di atos dcscr nd c>nlcli rn11 itas <fas
lcn cfo s que oln-i1·am 11 0 110Yu ft u bifot, repetinclo- as e de·
turp,,nd o-as dep ois com a troe,1 tlns fi:;ur.is orhrinuis
pclt.is 11.is hisl orieta!:i qu e lh f'r.; ,:c.;al e1 itm:i m a infnuci u 110
berço lon ;'.!inc1uo ou mc-smo j:'L n o lorrã o brns ilciro, ou
iuter cc1lmHlo episodios d e 11 nrns nus ontr,1s, sc11ii o SII·
pcrfct:intlo-as co m o cn tr,~ssncl1amc nto <lc tc1· mos e c,-
trib ilhos elos seus 1·utk s idiomas e e el as suns crobrionn·
r ins cnntig:1s" .
A obra ele B ,,s ilio ele !\fo g-,ll h:i cs 6 ci1,;11t ific:i.: - a.s.
se n ta sobt·c o qn c er a cc111 hct:itlo e o qu~ ele <.la,·a ,1 C'O·
n hccc r pnblii.:n ndo a colctnnca Si ;\·a Cnmpoi:-. ;\ 110.c;sn
lambem é, rn..i .'i busca um r umo d iferen te: \' isa u rc-
cons!i tni1;i\o <10:-- Jfit os Br.i~i!ciros, para o qne t rnz 1' clc -
mcuto5i b:-i~icos·' ao l~st uclo elo Folk-lo rc. S"ão ha por
ouclc se ycja climinu hjío qua1Jf.l11 é a Cien~ia que i11ter-
w~111, qua n1 k1 ú o inn•st iga dor qlle, h':11.e11<lo materia l
non,, anuli::-;n, co1npar:1, PO!lf1·onta e csta:lcl ece os cam i-
uhos pam se :ichare:u us 1l ir'ctrizc,s pr:nl icl:is ou intenta
a rccom pos it;:ío on a rcc.:01:stituiç;lo do qn c s e esfacelou,
!-C dh· idi u, se dcsno1·tcou, ou. se Uecompc,1..
. .Assim, fechemos est .-. parn;?ra fo com palan-as de
DDsilio de )fognlhãc.,;;: ...1 Bahia, - .. 11 ã11 podia. dei.
.Tor ele fornec er opim,1 c1J11.1r i 1,11içllo ao nf}s.r:o novclario
l l'o<l icio m11..

A .d.nw hn. C'am11yur!jdra e o Quib iwyo (Sih·a Cam.


])O!-).
Pe,::i d C' iu\·ü t'[)Ontt:iio d e mt1it a~ "liistor i.is" ou de
1•pisodios dclos. O kngnclo ~ .is frntas. O J,ag-ado ciue
ioi :t 1'1 ::-t,1. do 1·~u. ..:\ mulh c1· ·c·ornncl rc da 011ça. A .iu-
l'iti . .\ e :1 ipór11 .1111ann 11 dn t•s q u(' n ão llit• dão fum o.
O eh, f:1i1 tc sn h o p('l:\s fo l·rn i.!.rns. O m ni ~o.fol11a:;em.
1... -:0 SC'Ul m u i to cxan-,c.
.Apcnns o Qu ilrn.11 yo l' :t •. t,.,n r/111 :.:ão, pMsinJ m en te,
os nu icos rcmm1cscentc.'> ,la YCl~iio pi· imiti,·a : - .i. Ara-
11!ia chega n, ~e 11.u·cce L· l·O lll o Yt!1do, ( dc:lopc ) , e o Q1ii-
b111110 tem a b oca nas cost a s. Jsso tc1mhcm de r cln nt e.
O con t o, s i <l})l'C~cntns!'. a fci(1i"IO ,1ft·o-u eg r;1 ,1 p recia-
vcl, sei-ia a histor ia fig·nrada 1k tl i\'el"SO:; povos que ti-
,·csscm por 101.ens os a •iimais urle refer: du::;.
O fat o d a .A ru 11hn. cnlinhm o <)11 ib 1111yu 1nostra que
não ~e tra ta <lo Q1tib1rn (JO nngolês, não h a.,·c.ndo as~ lm
l':tsfi o pal':t aparc1~l' r <1 bôc:.i. nns cóst as. E sse munyo
ou lnm gn ti ,, iornlJ;rno , -- o rinoccronh'. - semp re cn-
i;ndo, a m:ina clo 1wk,s 11é:;1·os e le\'ado cm grnudcs fes-
tas para o me io dos tc1Tciros: ~ :rnti g o totem (lo~ Nu-
gôs que .1po t t...1 ruID ao Brasil i.:omo csc:1·n.vos.
2!l6 ~ º 1.., e , r.:,,; 1~ 1 " n
f"

O Quib101(J() e 1> .V n: i,10 rfo Snc () tll' Pr.11us (Sih,1


CamJ><:-s) .
_E·:,;sc ()11ib 11 11!1n i J:"10 0 o lo bo, m•m o c icop!c, mas
ai!u]a o 1'i11 C>cc ro 11 f1 • i1w11h a nn. - - n Qui11UWffO. Ü!,;. f ;j..
g<'i. e os :-.:u~í1._ ;:11.1ni a11: as 1wnas tlc l·•1rcs mai!-i Yirm,
das eu udas e das :tza , de <:crtas aves curn :is quais f:1-
ZCll\ 11lfli>,i_..; e f'r, ,í-1/ê,,.:, iH u 1~ . lld"cnso:·t•i.; e 1:tlismaus. !\o
Bt:1sll , a~ :1 r;'1r1.1s, o~ papn,!:1ios, os p i.'1 ·i'[11 i1os e :1s c11iú-
h;1s, :,;ui;;.;! it11 1<1s 11~ (~S!)Ccit•s 1·o n~NH.•1·::~ ;1 1"1·i'-';n1m,, <li:io
cs~n.=. 1w11.1s, - ccU-<li-dê, - qm! tc rn rn ciis p n.)<;O 110s
mr io;; Jc•icl1 i::;tas el o <1Hc as pl'up ri as :,vrs. Ü ;i mc.'ima
<·o)c(;wc:1 Siln1 C,n n!JO:.. . ., ) /'n u, do 'l'a1011_,-;111-= i'! tl c fci.
()O ~t·~·c-ior11 li:H1;1 e c.-.;t,:];1r c( ·!' o ea.'io. _\ :1rrn:1d ilha 1·m
' illl' o bicho t·ili í· ig .1;l\ a CJl..l C se f:tz u:: Xl:,.:·,,1·i :1 n:w:1 n
caça :io ri 11occro11tc. ·
l!;s!ic c:onto [•, p oi~, l!,<1is 11111 tlc, Q1t.im 1rn!Jn e nii n <ln
Q1iib-unyo.
A ME X!llA E O QUIBU XGO
(Silva Campos )

(\ o tccHf•'O do Quil;uni;o, meni no não podia ~:t ir ;\ noitt'


Msinh o. O quibu nA:o a n t:nv n no 1·cJor tias casn~. gemend o:
- hum hum ! hll;u ! Qua.n J o c ncontyavn. algum me nino.
pcga\·a pn<a comei·.
H.:zvfa um=i. m11 lhe r '}\le t inha um !ilha. A men in a f:03·
t:w a muito de ~nit· t.ocl.:is a s: noi k !s p a,·a a.ncl ar nbai ~o e
a ci n1 u, pd:t s ca sa s dos. pnr c nlcs e <los ·,· ·,;i n1ios . A m;ic dela
scmpl"c d n;fa : .
- ,\li nha !ifün , niio s a ia de ca~o. de 1101U', qu e o CJ U· ·
b11n go llrr. pega e ti.e come!. .. .
Porem a pc11ucna , que era muit o tcimo:,;a e mnJou v11J.i ,
não s: c impo rtava . A t ê q ue uma noite o qoib'l n gn :i.~arrou-.i ,
botou-a. 11.1 ~ costa!!, Ic, ·l nllo•a para com ct·. A mc1ü na 11cg-ou
" ca n tar :
- :\:i nha n1ãcsinhu ,
Q11 iliu r1g o lcrc,·ê,
Do lll <! U cor a~üo,
Qt.Jil.iUn!;O Lc r c r ê,
Acedi-me depressa.,
Qu ibun~o tcrcrê,
Quitungo q•Jcr me co1ncr.

A mãe ck1. menina respondeu:


Eu bem te dizfa,
Qui buni,:o tc rer \:,
Qu~ n ilo a n c.l .i.:<.~c ,lt> noitl',
Quibungo tcrcrê.

Ouvindo i~so, cln chamou pelos dcmo.h dn. c:i s:,; mas
ninp1cm q ui:,. :1t:u1H-I:\, rcspontlcntlo todo:; d:t mesma man ei-
ro. L(1 s e fo i 11 pobrt?s inh a. chornmlo, n a.<; co:;t:u: do qui-
ln:nfro. P a ssou r,cl:I c:isn dos oul ros p::i.r n ,tcs e nem-u m
,·ciu :omn -1.i dn :'i nüic s do riu ibun~o. l~oi quand? n nçó vin
:.qnch rt l:l.\iza do povo, corrt'n<lo l! g!'i tantlo :
- O q uibun:;o cnrrc,:::-ou fufan~. . E Vem ele com !u-
iann na~ co!-;l os .
Aí n vclh n corna; mo is que depressa, botou um tacl10
1l':i~1.1n no fo~o pnrn fcr\'Cr (e. meteu um espeto nus úm:a s ).
Q\1ar11Jo foi chc;.! ando perto ela ci,sn d:i :n·6, a menino fni
1•:1ntnn1)0 :
i\1inhn ovôs inha, etc.

flco;po nd(•n u n,·6 como os dcm:1is pa. rcntc~ h a. vinn1 rcs-


pc.ndido. O c,u ibu n:?O, cntiio, fo i pa.o;~nnclo nmito sati!>fcito.
A ,·elha 11g:1rrn u o tacho d':i.gua icrvcnd o, saiu utra z dele e
,;:;i!., - s~ c u,E11 -Jh,, 11:- :,; ~·::l!l('!:t s , O ryuibcng-o d(• 11 um pi·
nol:? :m1ito ,:::runilc :i.ti1·ando n mcninn no chão. ( F'oi qmrn-
rlo a vrlhc,, dei, de m1i o ,10 c,<::J)cln, <1rrc csra.rn. vc r;u c/ ho cm
f"·a.::n. r cnfiiu:011-/lw nu 1>cscof" , ,nn ln:mío-D). Tomou ::i neta
p ~r:t si e nunca m:ii~ dt?ixt1u qu e cln fo ~sc ~m c:lsr, dos pnis .
''fn mbt!,n n nwni nn ni10 qu i-.t ma.is sn iT' de m1itc> p:i ra nn<lar
abnixo e ncimn.

S11 p1·ê:,;s11::-, ncs~" con to, .J!,:; p,11"t.('s entre p,1 ren-
t cses , tc:u-s~ u m:i. das nHilhor ('5 ]lCÇil5 sobre o Q11i1,irnr,o,
cmJiora q t1c ela sd,1 pnr.1 kla a O !Jicho Pono uê, \'('rs5o
de 2\Ii nns Gerais colhicla por L indolfo Gcuw; e, cm
p nr fc, u O Jlacaciif> do :1/olo G,·osso, '1:i.. colctnncn Sih·r.
C~mpos.
~ O l i 7, ,\ (; ,\ n ~· E IRO

O Jlacacão ,lo ,llnlo ílrns~o porlc ~r-r n f igura do


A11golês, ao qn nl deram M Nrigô~ toilos o!; atributos
máus do Quibll llfJO e dr: tra11sforrn:1.1;dn l'Hl simio, ntri-
but os <'S~í'S f( \IC os Hnhir:rnos lransfcrit·;irn t;m1l1r111 a to.
elos os :ift-o-nc~ros de icla<l<' :n·a11~aila.

() Bicho r111111111)11ri11l (Hilrn Campos).


O couto (: um,1 s;tla<ln llc dons mi tos, ou ,'lll!C'~, ~ 0
CU,H1tt11jarim ,-e~ ti1lo i1'0 ()1til11rnr,u e: n ! Tomem rc:_?iv
tado pur :'\"ina RmlriguC's.
Cumun,iarirn t': simplcsrncn lc o ,11 1i/,ur1./:ii-in, o co-
medor, <J 1..:011 1ilão. o papf'to. o hich o-rmpíio Pm cltiulum-
guc tJUC se tor11ou cm Cu111uqJ1iri111, C11mu11jal'im, n;,
boca do pÔ\'o dos 1:1111,ln ml.llt~:i._
E' um mito tl ifC'rcn te do T 11!1Í J;omb é, crnbora l'OJ:1
este coufu nclid o por $..CT ap1·cscn tad o :is er1>,111i:::i.s como
Cwmwjarim-Gombt\ nome qw • ;zl),ís sr JMcfo:·{i u•r
1ms c::i inêtcs eollti1los l)O t· S il ,•,1 Ca111pns:

Cu111u11j;i1·im.
C mnun jarirn ~oml>l!. lu1111.
C um ,m.iarim-uombr, ou s impll'snu.m1c Cu111 1w,ir1·
rim, é o I3h:ho -Boi. O prefixo 11111/rna. indica, nesse
caso, .,ninmL Hiri,,, ,iust ifi<:a a Úrn\'iio: - cou1cdOr.
pnp iio. Gombê, ptw aomb,·, •l iz n ,111irn1d: - boi
E' nm <'UC:a. nc Qn ~·u1rnyo ela biic;i 1111s costns e dt?
{)l1 ib1wyo, Júho, 1ia<l:1 t<'m .
O cont o 11 <'<:Cs!ÚU! ser <.'Xp 11 1·::;1dn d,1 nrnpn alhC'ia.

O Êirho-FI0111cw (Sih·,i C.un pos).


Compnrailos O Q11il11rnyo e n J(o mcm, rcg-istndo por
N'iu:1. Ro<hi~ucs, O Biclru C11111un.ir11·im, <.:oli:;ad o por Sil-
\'U C..1m110s, e O Hicilo-Iiomrn1, taml.Jcm de !illtl colcta-
n~"a, \'ê·SC q nc o csqur.lcifJ (: o mrsrno, ou :111\es,. a mesma
historia, nm cln clos n1w nns o~ p1:rso11 agc11i,; pri1icip:i.i,;. r 0·
rcm vcst i<los " irmãu1eu tc ".
Bnsili.o <.!e .:\la~alhi'ic!i di1. que este e m:üs quatrn
qllt' i·Ja..,sil"itnH, com out ros, c11tre os contos de mtfamol"-
fú:1c: - '1 ~;'10 de (H'i:;cm clll'Opt'a, lransfol'llrnclo._ ap('n;u;
pe los na•,tit"~ 1I:i R1h i,1. fj:.Ji-: 11a ,·crb,1Ji<ln<le do que u:r
idC':11·:l!, 11 •
~obre sr•1· ilr'.>;!it:a ;i posit;iui in1po~ta á pc~a folk-lo-
rit,1 r:11 aprct;:J\ o Uicho-llomcm é1 lc ~iti mflm cnte, um
:\!itu ;\fro-11(';.:-1·,,: - o mesm o mukua-kiria. tf\lt lfoU o
!'11111 1H.1uiri111 011 C1111wjal'im de que j{1 falamos. (Vhfo
1:m1hem a ,., 11,la r!n I'. icho /fo)II CJJJ. Cnp. xrr.)
Xo raso. - n a::(' 1Jl<'. - 1J111k1111, - cm ,·r1. de se r
;:11i111al , í, J11111wrn, Jwssôa , - 1.-iria, - comedor, p,1p:"w:
·- o b,:1i,•ni i·o mcdo1·. o i10111crn p:1p:io. o llicl,o-llomc111.

Tití-.ltun,i· (S ih·.1 Campos).


Tif í- .l.111r11,'._ tl~ (Ju ib1u1y'1 jcmcu . rn1du. tem. De T.. o-
bis-/11,mc 111 ic,11cu. 11;1d:1. De ;1fri<•,1 Ho. t.1mJx,m. na cl.l . O
niqm /. !1:t~i ri11 ho cnrnpl:11. C<Jmo 1t .;Hh-i11ha em quC? 1.r
diz ···"<·r J.i! i'!, anilnr 1·011 10 'a tú, ro111 u <..:Úrpo dl' iatú.
111:11;; 11•1· 11111;1 J1r,1i11ha 1111 rnlw''. - ('S'5C' <:nnlo n~m <'0111
:.;iinél l' 11,1 1.i l'll~al1C'h11· e nm tih1ln f(He é aprnas ~01-ri1 -
tl-la ele T,uí. .1!11n1fi. '.'dilo AmC'1· imlío rom o \1u:il nc1u·
11111a l ic,1tr1,; l<'m.

Q11c cli riín ;i:~ora os '\m1 prczmios" elo Saci-Pc rcré


•1111' C;1n1hC'!ll J·:·1 mascar:i,·a m outms mitos pm ·,1 apre.~e u-
ta-ln, con111 o Q11ilJ11J1!)0 ll,1 hôtn na!> C'O~ltl!;?
O .r( yru 1-,:U,o (:Olll o toma lrí l'ttriri, 111c 1t filho, Hiio
p;1 s1-:;1 de nrn <.:Mi!IW!JO. Bnrnco 11i1S cost ns 1 não tiuh n. O
filho 1110)·.-m1 n111u h11r,1(·0 da casa. :-.rcrn o Q11 ib11 11yo
quiz o .r éyro l"<'iho pam ~<'i-Yi t· de c11riá 1 - alimento
cm c111 i n1bn11do .
.\ :l ruirlw Cara11q11cicirn. mC!)lllO metida num eon·
1·0de veado, nill) su r ;on ·o ()1;ib1moo nngolês, mns o to-
tem na.i;ô, o ü11oce1·oulc 1 Q11imm1q0.
:100 fi oi.::r.1 C ~R :.; t1 n o

O :l l cn inr, tio ::;,i r.o cfr J>1.1u1s. dt:•t urn rdabci. ou Jnt~
um u:ó~cli- d<~ a c;Hla u m d c,s fuh; i l'i..,·,u lnn:s do Qu ilJJrny;
JWra tcl'l'J n mais s•Í1'll' e uiio f'í1ire1u lli!!oi <1r 111:1dilh ns <JU~
p c~am r ioocti1·011 h·-. . utm(!Jus. 1111 )( i:;l:1'i.l.
O J: ic-lw C1wrn,1}11Yim, p;iss.111, lo po :· lc'.lio ~C'n1lo
Boi, deu 1uu il o <plc f.izcl· au HtJll<'llJ.!:L1 ·· t it• n•l11os-c re:in-
<;as q o~ 01Õ pa põcs a1110,ii::a111 h•v:•1 1,;11·,1 l· i 111 ;1 do~ 1dha-
tlos.
U Bidru- //,,111 ,· "t ;11T:11n-a r ;'1 ;i 111;1 sL· a1·a í•i"l ra, t:Oru
,·o z: dt' ft1lsl· lc, ac:1h;: r t'OIII ~1 1111·11u dtis "ut rnHlor ~" ,.:o
l) 1tiht111.'J11 ,rn:!oll·~ : - ·· gstc /.• () 11irnuw111: - foi t•11ft'l -
la1lo ])L' I.L .\1':111ha do l;11n:1 11lto tl n m Vr· ulo. 01ü l':i \"('1.

Q 1tiJt1 /l ll!fl1 : - 11 SÚt•n dn ({ 11//)l/l l!/O l"ltlt U l:'tll 111 :°LO!\ ,'.o
~lc 11 il1t\. :\1ís do i!i, - .J/11kwr-kr'riu 1 - tem o::. o ll\('..:m<1
nome, 111a-. r•k' tc 111 st,l,rl' 111111w. ~,orn hí p11 1·,1 :,;1• s:i hC'r ,•ue
é l3oi. ., 1'1·0-Hê!! tos n•1·d11<.l<·i rns ~0 11111...; l'').;(':-. 11•ês. .\'1'-
9ro V r/f11J. pCH" 'Ser eh ib11 li!/', , <'sb'1 <·llq1n·;:,ulo 11;\ r :1 n,e·
t('1 · , n o ~11b1111!ffl ,1u (Ju ili1t ii!JO, o /,ol, i,;J,01110 11. 'J'ilí illt1,
r11 é, a C11ipfJra, u S11Gl-/'1n ·r:. o .l/11 1·1· n1 d,, ;l/u Jo (: ro.'-·
.•:o e rL ill ul1l--.~c.111 -Unbc•;a . ~ns c,ur,!1J1j1blh ·.,; 1• 1w1cw11-
lm.'-, os ' 1ea lrnclo:,: '' 11 ~0 iJll(·rc m mui:,,. rei· t·:..::-:a i:; :11 ,l.,:,1ln
"d1iml>1111g u(' ir:1'' nu lin/t(I elo Q11 iú11 11!J" ...

Em 1·c~nrno: _:, Tu,lo o F olk- lme <lo \'Cr tlntlcir u


() 11i{rn11yo rci\uz-:..c a ll'ts u ui<.:n~ p~1;a:-; 1 tn u ito embora
h,1,i a , cm. t ocb::. t rt'-.;, " p t1 nl qs fratu.,;. ·• 11!•!:("'"ª"ios d e 1'or-
t·c>ç;ão ot1 tk s11r p l't'Ssii o.
() Q11 irJll'llf/0., !f,l•o ', ' Ili i l l>ôc,1 Hll8 {•OSl;l:--. ,·i\"C cxdU·
s iv arnt' nte 11'0 f/ 11Jl1rr11!:11 e a 0 11 r.llorl'll., con1ci coligidu
p ot· i\i u.1 Hu (l ri ;.rut·:-=.
Ô Quil11W[/O, ). i. ito :111)-:."0lês, :ljlêll'CCl! u 11ic .i 111 Clll C CU!
U ()1db 1t11!}0 <· o l/ 1.,,,1c ·111. larnUcm (•xpost(J pot· Ni na Ro-
<l ri gurs, cm :1 ili c·n i110 c o Q11ib1rnyr, . d,1 co letaJ1cn Si!tll
Cí.iropo!i.
A i\! itica .:\ f1·0. 11c:;!·a 11:to i.· obr:i n'ulc ccmo !SC ns.
soálh:i, 11c1:1 ;, d,: lnt1o pcrdill.1 011 lr.i11sl'11 11d id a 110 nra:-;i l
como s,: 011vc e se lê por lotla 11artf". H :,, 111úa coisn a
scrvi r li<' <· xa mc e ,l C' arlm it:u;ão aoc; Foll,.! rnist:ll-i <·o!h ida
e JlOf..s il·C' l d1: 1-c,ll1<'r <'ll t l'c ns pa is-di• --..a 111 0. 111iics.de-!;a11 to.
iul,?.i:, irn1· 1is, O!f<'"·" e frc,p1cnta<loi-cs de Clll! ll?mblé.'i do
íl cco111:aYo lt 1hia1H•, scj ;1 l'lll 11c<,:as ele f~i<;ito su dauêsa,
se.ia cm tlc fc i,;iio ha ut,1. :dt rn de rnnit,is de fci~;io a rabe-
afro-nc:rr<1 ~ ele fci1.;iio Ornsi!o -a f ro-11c7ra.
C:cr!o 1i 11t: C' IH ~-:r-r;1i p,) . ..\ ;:i:;ôa:-:. PC'1·nn111ba co, Pa-
1·aib.1 . , 1ara1d1~11 e E:-1::llo do 11: io de: .fa n,:irn muito ~e
c1wJ>n ln.rí1 ;1i111i,1 :r p ('c;r ,u i~ar ,, !1'azcr- comn c·l rrucntos
11,ai.., ou m<'u•Ji; i;arn cst1ulo, dikrcntl!s ou cm Ycrsõcs
1111: :·,•s d,,,. 1·nle:1:1tlc,:- e possiY<'is ct(' c:oli:,u. 1rn tcrri torio
de c11t to rno ÍL n ·lhn Sotcl'Óll01is, 011 tr'ora capital dê"\
.\m,!t" ii·:~ Purl. 11,!.:ll l':O:a e ;1 m;tis a nli;.?a ci<lml" ,:o C'outi.
ucn lc.
Vir,1u n•r1a1 ·11" l1 ir. 1lcss:i:s fo n tes p1·ccios.1s t:o Bra!-.il
Colo u ;nl, i.lU!-: la tllu~ :11it o.c: ai wl:1 oc1tltos ou esc1'1ccitlôs,
!~;;islar.~c.iio 11oy,1s Jll'c:,1s '} ll c esl:l.ll'cccrão "pontos ,·a.
g:os" d os j(L co11hrciUos. 1lc.c;lru ir-sc-ão muitas ilusões que
se tornn ram cm scntr.n~a e, <lcnlt·c os coutos bantos, apn-
rcccrJ.o al~·nns sohrc o Quib,rn go, :i u1ais <los l}II C iremos
:111rcsc nt at· p;n·a q u 1: ,e con hc~n mcl llor o a n tigo totem
<lc :\.11 ~ófa.

FlCH,\ N.U 27. - 1.-2. Bahia. - 3. Rcconca,·o. - 4 .


SJ.o Ca.ctnno, Cnpito. l. - 5 . QUJBUN GO NA FE S TA DA
ARANH A. - G. Con lo. - 'i . Qu ibungo ( lübo). - 8.
Qui:insi (urnnhn) . Qu:1:-.ng dlo (g-ri lo). Calnn~a (lo.g:irti•
x:i). Qui;1jnp;'t { t :nta1·u1,:"a}. O c:i (lebre). - !). Fcu;iio
afro-ncg-1 n primitivn. - 11. Sim. - 12. O poder do mais
forte. - Hi. Quil.>u ngo. - 10. Lob o, Ar.inhn, Gr ilo, La.
gnrt;ixo., To.rlo.rui:a e Lebre. - 20. Miic-de-~o.n to. - ~4.
Fc:;tn de Ogun. - 25 . S. Cnr nciro.
~ () 1: r, ,\ ( ~ ,\ tl :,: 1; l t: 1,

Qu iausi deu 1111w ft'!il.1 g- r,n1dc e (.'OIIYidou os bichos


·•e ncauta <lc.s", 1.tcHo!i Qu ilrnu i;:o. Blc tiOUhc porque
Arp iiliio Gl'i lo Jc,·a,·:1 lnd.1:s ns 11oilcs ca nt:i udo ;

Til'iri: tiriri 1
V:u nos pl',1 fl:.stn
De Qui.i n:-.i.

U itviu , eaJo\H;C e foi sc:;niutlo scn c:rnü n ho. )I,1-


nhüs in ha c~llo, s:lill pelo 11mto t" oud n a Ca lan ga t·cm·
\ el'!,:1ndo eom o Qui,1 j;1 pú:

.Ai nê, a iuê, Qui.ijap[t ,


\ p: n nos pra [és t a
De Qnürnsi.

Qnibuu g-o ouYin , e;\lou-~t· e foi se!!nind o scn ,;arni-


11 ho. E assi m ia ~e C'sc.:011 1l(' 1·do (' sa ht•1Hlo el e tudo. <l<-'
11n em i.1, tlc qtll•m nflO ia l' a\ .'; tJllC u iio o lp ici- iam l:1.
~u cl i:i , o tcrrc1i1·0 e1H·!Hll -:ic. .A f ésta crn mesmo
1

e\ 'aqnclw... Q11ibttn ;;c. ,·f'iit se 1uo11g n11d o. pe.l n~ h.:• i1·,1d,. .s


do luga r em QHC t.0<10 ~ batiam com as c:ilJl' ~ils :1 poi~udo
o q nc a Yc)ha e ~ab idoha Qui,11 ,;;;i diz ia. E ~tir aYa o pc:i·
1

coço e - pn co ! - um bicho p l'O u.111~1s(i:;o u ela bôca Jas


~ós lns. t:=m cmml dt• Qu i1u:(1, 1i u c estarn falantlo mal
t1Gl~, foi a i::onla : culrou ta111 bem no bnrúco.
O cstr.ti;o c:·a g rnn<lc. l'rn não dar na Yista, Qu i-
bnngo ~ntrou no nlíl t,>. deu ll lll:l Yollo e a pa receu ,lo
uutro la do dt' tcrl'eiro, todo s,1 111b1u1~:ra, fin gindo alegria:

Bn!lgo. Q11iina1go,
Vi m prn fé<.:.tn
De Qui:uui.
Os .:\l!TOS .A·i:mc,\:-.os. xo B1usrL 30'.1

Os b icho!; deliat1dnr::im pra to<los O!=i lo.elos, com me<lo.


TS!io 111~~1110 <1uc d e qniz. Xmua ol'a.siiio <lessas, <1uando
ele abt·m n bôca d::1s costas 111·a botar mais, os Quiorú sal-
tnram ele clcutro e pcrnn!'\ no m undo. Ele. viu. Deu
n;1s (·,111~las atrnz:. S1111:;ou-os com us n?ntas que foi
aquela bclêsa. Grn(lou o~ dois p<!l:ts 01·êlhas e fol- can-
tando de ale:,;ria:
Oc.1lumr. Ocac;h,
Pra ~u:In d~ Qu ibuug-o
\ ~u, vai.
Estan1 11isso quando clcu um gcito. A barrjga Uéls
c:Ú1>!:i~ c1h J'i u.sc e 1otlo3 os bicho:;: que ele ti,iha. pc~ad o
arr iha1·;11n. (~uil,ungo aí s olt ou os Quioc::'1, que se lar:;a-
r:1111 .:1 concr, ptJla .: 1qui, s.ilt:1 .:1t.:0Já. Quibuu~o l.'I ::it1·az
deles, 11u1::; se cutrctc\•c com a mu~i ca de .:iquilão Grilo:

'l'iriri, tirfri,
lhmgo, Quibun~o,
) fo n~o. l\Ion:;on :;o.
Quicólo, Qn itôlo.

E Q11 ibungo ficou <lausa nclo (L musica. de Aquilão


Gri lo !'.elll pcrs<':;uir os outros "c11ea11 taclos".

A RGtJ:'iI EN'1'0 - A Arnnh a d:°L u ma !esta. e convid:i...


todos os vis inhos, m~nos o Quibungo {lobo) , E~tc snbe por
ouv ir o Grilo contar todas o.s ncitcs: - Tirir1, ti. rirf ...·ou
para n fe sta 1ra Arnnh~t. - F:i.z que não OtJ\'C, .seguindo seu
cnminbo. Na innnhà seguinte, ou\·c, sem sei"' visto, o. La-
gnrtixa convcrs:indo com o. Tartaruga: - ·rnrtn.ruga, ó Tar-
t:irug,1 1 vamos pra !esta dn Arnnh :.i . Quibuni::o ossim vai
:::~bcndo <lc tudo sem ser v isto. No dio., o terreiro enche-se.
Quilrnngo C!;Co ndc-sc, mas :1pro\·citn n ocnsiüo. De vez C!m
qunmJo um conviva. lhe cai na barriga das cosbs. Dentre
CSS<'s, um ca~:i. l c.lt: !cbl'.:?S qoc lhC! faziam 111â nu scnci3. Como
n~ falta s pol!.!m ser pressentida,, ele aparece coroo intruso,

>O - ~ . Autc.1"1,
304. S O [ ' Z .\ (; ,\ H X E t I< O

cantando: - Eu sou o Lobo, o Lobo. Vim pnra n fcstn da


Ar:i.nha .. - O rn ~to é g-crai . Os nnimais dcl.lanUam. Q,1i-
bu ngo mele nn boca th:is <:ostas o que pode, mo1s :i, Lcb1es
saltam de dentro dcfa e fogem. Consegui.: 11cg:.1-las e, to-
marido-ns pe la s orelhas, cnnt:.1 : - Lcl.Jrc macho e lebre
ícmca tira l>an· i~a d<> Quil.lu 11 •~0 Y,-,o. Y:io. - l)ú um ;{cito e
todos os presos csc!IJ):lll\ -sc <l:\ Uarriza das costas. Ele
solta as lcl>rcs que t..imUc-m fog-cm. Vnc !l. pcr~C?guir t odos
quando se entretem na muska dos Grilos: - Tirirl, tir:ri,
rnonk, cspinha~·o, forlc, muito forte. - Quil,un~o dnnsn e
se c,qucce do que in fnzcr , deixando ass im os bichos cm p:it.

A pc~:i 0 rnn dos mais l'ris:111te~ excn1plos de rar:1-


ctcri!.,tic.ls da foi,-;io ai'ro-uP.i.:T:1.
QnibUllf/0 1,,; fc:-ân 1lu .1lrn11/rn .llH'l''itllta n us l:lll·
tos cieloprs '· !otc11s" tlc ·' n ;11_:Í:1tõ,. , ·· 110.....,i\'clancn tc r!!ll!O·
ll!s::i.s. 'l'rotn-c:;c. ;,10 t1Hc 11.1 r ~·l·C', i li: 11111:r ";1l ian~n " que
u~io !iC fez c11trc :is lt·ilrns tia .:\ 1·a1 11la , elo f;1·ilo, <l n L,1.
g:n·tixa, d,1 'l'arl al'lígn e lia Lcb t·c s,•111 ai uli encia on :l.'i·
sistcu ci a da t-r iUu 110 L obf) 0 11 Q n ihungo.. E~t:1 ,·iutlo
a :-;:.i l1c1·, Jliclcu seus ~nc1·1·ciros de frn:;'ii :i. nn mCl)ltl O C' ll·
t rc o.li en ,1;rcs.°"i:; tns e~ se m d .i r na y".._1 :1, l'n i prl' tll lc1Hlo
os que poude, int:lnsiYc llck:;atlos c:x,1 11,ulns da lrilin
ela L c·brr:. A 1·eu 11iiio 11ros,.;c;:11iu q11a111lo os dn t1·ilnt cio
Lolio rcsolrnrum cstab cl<'ct•J· ..i conrus5o, impcclindo
nssi111 <111:ilqucr pa<'to. c:0111 as (;11ns in<'sp('J'H tlns J)?'C'scin-
\':ªS· 0.'> r eprc~c11 1·an1~ elas Otll rn!-- 1ribns, surprc1.os,
clcb :111da1·m11 , uias, 11crSl')!Hin<10-o.;. o:-: da t 1·ibu do Lc,lio
1'S()UCCCl'anl·SC tlo~ da !Til'.lll tl,1 Ll'lll't· qnr? j:'1 h.ivialll
prclldi<lo e cslc<; fn~h;1rn. ():,, g-ill·i-rcinis l'IIIJ)enl1:1t·nm-
~c ctn catura~!os JIO\'.t1tH•J1lc, o t111c l' i1.t:r;t 111. E. - t·omo
é clt! pi·cs:urnit· })O I' sei· c'ssc o liabi tn . - JlO~í'ralll os fu::i·
tivos no terreiro. forn1:u·.1m rorht e :,.:;unhar,im ele akgri:1,
- ccrcnwnia inici:i l dn. ·•1,i;1ta1w,1" ,los \'Cllf!iclos. Os
da triba du G1·ilo, lot::1udo t\ 1·a;1l,1111lo ('}o;;ios r:os dn
t rib11 1lo Lnho. uiio ~e11ti1·am ;1 p r is:io, 011, po1· "ssc nieio,
pe11san1111 c111 :;e l h-rnr clcla. (.is dclc~ndos ch1s trilms
dn Aranha, <l n L,1g;irtb:a e tln. Turtnrugn, np ro\·citarnlo
o conte11 t ,11n c11:o t..los ;.:"i1C1·1·ciros cl;i nil.nt do Lobo. fnµ-i -
ram. Q n.111d(l e~ks uão Yiram 'J" pt·<·~os, i.Clli'i o os da
tribn (lo Gr ilo. tlc i.-.:arnrn ao .~hn11tlon o os q11e ium se r
sacriJ"h-:i d os. :n:1-. csh•s, pu;· s u;.i ,·r!½, í u;.á 1·1un w 1,·amcut e.
O p r i111 eiro ímpeto <l o~ g-HCJ'!"('\ 1·1 ,s foi a atttiJ ele r e c:qHu-
i·a de todo:-. J1 ?aX a musi,:a 1• ri c,1. ntu dos dc•legat\u), da
tribn rir, l',l'i lv at rai.1111 e [i1.:a.1·;u 11·::i'. l' ;i da u\:.ir 1; 1·.i111nl' .

E· es.,c, }'l'L'.<.; \11 11 id,m1c11t1•, o <'pi.... otlio si rnlml isa cl11 cm


Q11iú101yo ,w festa <fo Arf11tiw, n seja urna hisluri,1 vcr-
duclc ir a que s,\ 111,1sca 1·c, n em si rn Uolos 1c.,t('m icos e nos
.1parcti: 1."omo 1k ,rninrn is <1t1i mc1·ico1 ,: g ig,rn lcsl.'oa cm
t{UC 11iio 111: ...;, ~ ,lado pi·t:á">íll' :i-. climcn-.,ies d~ nnt !;(1. rnn,._
ad 111 i: i r 11H•' l t.,(k,s :-e Cl11tin1 le.,),C'.lll c111 1,111ianlio.'>.
l)11ilrn11yo j[t 11t10 .:. 1n ·<:<.' is.1rue11!1: o HH'.-;mo dv fl u-
mc ,:1, d,1 C,H·hor/"f/ 1.: da .ll(1Ú11a . Sun uçi"lo conl ro m;
1111 fn,s !11il•11s, :-.r ria . co11ui foi, <l is pe1·si,·;t. e a uiat1.1r ou
1·f't t•1· cl e ri: 1í1iY:D11c11t c um s1í, b,1sta ria pant d{)stnür a
lJl'•:a J"u,l,;- lnr i(:<t. pois. de sin1pll!::; dclc~rsdos de tribos ciu
1•011 fa\J ul ;1 ,·Cu.•.-. p:1ra mu: 1 ··aJi:in<:a 11• l' lll1 ~;1r-sc-ia a uma
:;1wna iuco111..;('bin: I. ·
Pur nn fl' u Indo. ,·11usi dcru1al n-M· a pC',:;;1 l'lll sc n
os pcdo 1111!11ral, - l) 11ib1111yn. <': 1,em 11i fe l'rn lc elo que
fig m·11u 110H111cla:. '· hislol'ia:-i ·•. To1l as m, s1i:1s ,ições ~~o
"hu n 1:111as". 1·r p r cs<.' nl ,1tiYa~ d a tr ibu de que ele e ra to-
tem, cH.ius ,·1t01"i:1 ~ fi,·;11·am a:-,si n:da (líts ea111 a d ispc1-s ão
dr. <tni rn .:1is-tot1•ns 1 1;ujas íl<.;Õe:- .... iio 1ambc m "h nma nns".
A indok ,1,. <ln iU1111~0 ;. lnu11>cIU ''lllunn ua " , af ro-ncgrn:
nfóg-a no s:i m h:1 t11dm; ,1 s \.:(• nt urfod.i<lcs e de::.il usÕ('s cl u
\'i1fa.

:Não h.:1, 1w [,';1 b11l:irirl <le Qu il.nmoo, umn sú \JCs.,;õa


ou a11im:tl pnr l'I \' pn!">lu n n ! 111•:1•·0 ,\;,tf. cllsla $ 1111c uilo
tc 1t h u ~aÍllu yi,o, ::;ao e lirnpll. E· 1 q111.• C'.S:J bocn não
t em fn u<;1iea i:isi lolo~ icas, ma..:; t em !,.:t.•1·\·i<10 1 tité agora 1
306 8 (J\1 :t, .\ ( ! ,\ :: :,.: I. l lt o

somente de p dsâo ou cndci:1 . Dai para o l'Jue :se tem


dito e Uccluzi<lo mi urua 1l ifo n ·11~a c:om,i <lcran.•l, pois nem
nm .ito ha. q,~c jn~1 iti•Jllc ~c1· ele o Lobis -homclll uft·o-
ucgro nem sc ]>od e mlmit ir q 11c, ~c ndu ;:1pc11a!\ u m, ha,'a.
morrido t t cz YC ZCS e pa 1·a SCUl! ) rc .
E sim l.iôc:i uas costas, ou :n itcs, essa Uln.:a uo gou::;o
do mougo11go de Q11ib lrn!Jo.• h;to é, llO monte <lo 1:spiulia~o
do ciclope, nüo lcYa, pelo c.:i.amc (lc ::. u:1s huHjÕ<'s, a se
al!rcditar seja a. d e mu C:tjh ! -l<j lJo .

Os nossos F olk-J oris ta." tt-rn. c1u su.i lllilivi·i.i, cliido


no cn o 1:1·.is<, o de H! l'C-lll os :'lfilus .Afl'o -Hc:.{ros subordi-
nados .tos vu lg an•s ou u11 i vcr~ai)>, sc ufto ao, Arnc r iu(~i~
e aos Cl'Ct.dos a q u i.
Niio ~e pôde, crn bô;i iogica, tHIP1i tir t.111wn lw l'XCCll·
triciclndc c~e i11tcligcucia Jmma n,1.
Os M i tos sfic,, na füwlixc jo! l.-loricu, tais 1.:omo ns
p lantas, os animai:s, as rnch;1:; e os m iu('r;1is para o ho-
mem de Cicnci,1. Dcpcndcnt <l os meios, isto é dos mo-
Uo 11or que ~ i1 H'c111_:;io <.· a iui; ::ioa~;'i o o:. cnc:ira (·orno
simbolos ou corn o lotem; clcmtro de: .trens lirni tada!i. O
fumo que 1mscc Jto Br:1si l, pln nta<lo nos A l11cs1 aprl'scnta
n ota\·c is e as~o 1llb ro:,;;1s difcrr.utus fi1ol ogicu~. O m-:.o
branco q11e YiYc Jinc111c11lc no seu Jwlitat, si é o n te ~!l!O.
em .ispccto c:üe rio i.. 1111c 11:1sct.: a qui de um c.is al cnjfüt ,
laclo, poswc rcsislcmins e 1:omfü;õcs tnis que. 11.ic Jl('L··
mitcm a11a rnce1· ,·om 11111:1 ser ie de ca.r:1ttc1·istic:ts difc·
r entes desse ot1t1·<, 1p1 e uiio pôde man i festar seus habito!;
e sc ns costumes. l ."m ~T.i n il o qu e d a :H,nda n111 Yulr;io
extinto ou cm at il' idadf', ccrtt, 1t1H' não é o 1ncsrnl) grJ.·
11ilo e ia tc.-..:tm·n. C'm ('OI'. &., com 1/ llt: c1li J'ie;1111os 110 lha·
si!, onde, cmiio ~to mu ndo, o~ :,:,·,111itos tem uumes e ,qili·
ccic·ões, Ol'a di ft•re11tl's, ora de acoc1h1 com :1s 11cccs!>hla1les
cconomicas on com a n olt11·ão i ml u~t rinl llc ca da 1·cgiii o.
Os p1·opri os 1:1iucracs, t.ol lii~lc~ a tlbt;u icia proxiu1:is uus
<los ottt~·os e s ulnncti cfos á :mo.Use\ r1unp titat ivas 1 apre·
o~ :\rnns ,\ FJ: IC'.\ ;\1)!,: NO Bll,\SJJ , ~07

.-:l'1ll;im \'nr ín~õcs po · í'fC'itl'J!- muito \l i versos e nté alheios


an ptnpr iü mei o c111 qn~ n..:órrcm.
O!S ).Ii los s:°10 lnmlJcm assim. .\ 11ossa om;n tc- m um
•·n rrl'sponclc:n tc un Q1úpá, 1otcm pdin íth·o dos H ns.~u/Í$..,
m:is ahsoll1t nlllC'Ulc niio lc1n o:: m('c:;,1110.::. atributos ,kste,
t-omc> ele uiín te m os rlo lcopaL·do1 se u conienl' l'C. - que
:.C"l'Vill a Dau irl pm;\ ,;;imbolisn r o re ino da :Ofoccdoni.:1,
tc11tlo <ptah·o (':ibei;:is. q ue eram os seus generais. ou c111c
sc!'du a .João EY;111:,:-C'li,;tn pnra sitnbolis:l l' o Tmpcl'io
l!n111;u10. .A Caipúrn . - 1p1c cn\t'f" t1ós. ,·cstiu-sc cm
1m1itc .., nn t1·0~ ).filo". mC",mo ~ú. <Hl <'lll sn a1- t 1·a 11~for11m-
1•i1rs. 1: ml! ito 1lirt•n·11lf" 11 () () 11ibo,i1bn ;111:,?oll'.,;; qnC'. JIO\'
outro mndn. f"llC'a ipt1 r;t as 1wc:c.ons. A t n1·t ;1r n!.!':1 , c1 ílr.1 -
1111:i, & .. np,1rccc>1n 1111 Fo lk-! 01·c dl' fados os cont inr nt cs.
1·0111 <le11 nmiu:11:1ics muito 1lifcrcntt's nlé nnm mesmo pa iz,
a;1! i«·ail:1!-- as l'!s JlP.Ci<'S <1ii-t.int :1s, romo nco11t ccc n o l\O.<;SO.
rna, :-.1·11-.: :1ti·ih11t n~ qu·i:im de m 11 a outro po,·o, <lc uma
;1 01111·;: h •1T: 1. Ch ibnmhn ,·n r ia ele forrn;1 ou ele cô1·po
,) p 1111m p; 11 ·:1 oull':'l tribu a fL·o.nt~ ra . nrn~ sem11rc se o
l'<'l'0 1t h1.•l·C 11cl o~ 11j1Ul<'~ q ue 11w di'io. tofl os prox: imos ou
't'lll(' lh;111t('s..
'fo,lo i\Ii to,a11irnal rCJll'<'!s<' llt :i lll11 totr.111 e. como t:i l,
lliiu <k,·c nem podr ~<'1' 1:onfu nclido rom Lobis·homcns,
:\lnln~-i-t'm-C,,hcc_:a. P o1·cn!<. -)T(1!C's, $:.. , - C'x:trn,·:-ig--ancin
a rin c ~<' t «• m rnfrC'.Z nc :110""111 1:,,; Folk-lorfatn.,;; qur assim
<·rimn t,lr11.,; /olk-l01•1.:.as ou. mais ~n:n-ementc, modelos
,Te c1•i,lcncia, q11,1mlo ,lcwriam !Hlhonlin:11· tocb:. as pc-
1:::.~ ao t:ramc ciclir.o pm·a ;1 <lctC"rm inni;.ão rl o ciclo dos
ulri!mtM de c;Hla Hln .
.:\(1:itos scculos nn ic'!o; de nós. Au lo-Gelin f n:.:in n
1·,~:1-.; 1·011 1pl icar1ics cll' gC' ntc sem 111.1tcrinl pnl'a ($ 111110:

- "O!i cit:i.11 ~,ín !1'1 trorâ fo r.-o". Entre eles, hn hom ens
co111 um olho :,;Ô, conin ('tf. ciclop(':,;. E ou tros ,:o:im com os
p~s p:i.1·:i frm-:. Na Af rica, li a fnmil i:is que deitam sortes
e yi\·cm d1· cnfciti,ni· com pn i:wr:i~. Bn~t:i. riuc uma pcssôn
rhnmc bl!ln umn :i.1,·orc, ! ccunda unia ln\"Ourn, lindn uma
308 :-,:. Í I ! /.,\ ( ' ,\!{X J'. 1 T! n

crc:tnça, formôso um ca\'lilo, ,:?ordo um rcbaJtho. p::ll':1 tudo


morrer sem dc1norn. Hn pessoas cujo olh ar fixo ou irl'itado
matn: - c~::ns tem q1mtrn n1cnin:ts de olhos. Nns mon ta-
nh:ts 1la [n<lin h:1 \ol,l,;]1cn1c11s ('Jllc l:!dl':i.111 r1 caç:1m nvcs e
an imais scl vo1~cn ~. ~n Ex w11?1110 Ül·icnle, os homens tlc um
olho : = ó t em somontc uma perna e cotT(•in como o \'Cnto .
Hn hnmcns !':C»l t'ahcç:i e com O!> olhes nos homb1·os. Nos
con~i n~ da 1nUi:i, homens í,l umósos lJll<.' ric i-ustcntarn do
pcl'Íumc da~ fl ô tc!l, pl•rto dos pigmêu:o; que tem tloi~ pê~ ~
um qual'to Uc a lt u\·a ...

.:\ g cw:1, uo liras :!, 1·m !";.1ltn d\.' 11111 l.nhislwm<'ll1 nfri.
canQ <,e ('f,;l;Í rp11•1·<>ntlo J;i,,:er llo Qui!1u11:10 l'S~e C:ipe-
Jôbo... 1\"c>111 l!l<'!-lflO ,1i11 d 11. pelo prop :- io IHlll/(~•.1/11b111-
kfria, feito C111111111uiri111 011 (.'11 ,111111),n-;111 . .;,, l)O(lcrii
ac ha r nes te o q11r Ú 11•1' ro ni:u ,·.: - - O J:ic li"-J/"111 r111 elo
S,i o F\'ane:ist·o r. o JJiC'Ílf1. J!<11111· 111 tlo Ht·,·01w.i\·11 lk1i1im10.
ambo1- afro.ncgrfls, 11~•1 tcrn o~ nw:-.11h)~ 1:;n·:.1ct rri1.1 i,·~s.
O!-i n1csn 1os n t l'ihulos.
Drm:iis. O f,,,l,l!;. ff(Jlr/011 1111 ,_. SI' ('/Jllhf'n' IH/ Br11sil Í!
o d:1 I <l,:~lr"! ) (('!lia, ('t,·:nln ele ,•ni!. a~ ela l µ::·cja e cfo fciti-
ç:ir!a t• m·op~·:1. part•1llc €l o E}'Júri/ 11 -d,1.'i-.1folos.. que se~·
Yin .10., 1ic,:-.s11s Jncl in11iSr,1,.; p;11·.1 \'\•sli 1·1 ·111 (..'11i111ía 1.,·. f'nn1-
J1irus , ,...·(it·is 0 :,;i:lll cl ha11' 1•s ; <l:L .1/11/,1.scm-Ca l,,..,.r,, qnc no,
clcu ;1 ltcfl1cho ria lfo., ·ri ,d,u e uuw :-('1·i <· 1t • ~npc r.sfü;õrs
inYeh-r:: d:1s 11:1 :1 l111a 111 ,.._ iç:non111fr,.; : th c Coruj,r-.!/11/l>a,
q1.rn drnu ina oi- e\('lJIC'll o:-, os po11c·r(', r•C'lcstt·~ e ÍH7. lil'U·
x i!llos 1.:0:n l'it.1~, pcr~·11111Ps. c:1111lir;1i; J<;, &. : do /Jiabr1-1uJ·
CôqJO qw~ os p,ah·n c ... 1i. rntmn c·,, m o~ l'Xn rdsmos !lc
8n nto IIn 1101·i11 e º" lllf' •tico,;, 1l<:!-.tl'or•111 1..:ont um11 !i, 1,11111s
doses tle q 11l11i1111; elo lJ,í1lc_. o eel~IH'c gafoml·, que se
assenta p:n·a S<" f iu:;ir <'!"11ci fk·aclo r. cm YN ele nma
col'l,a de e~ t) i11 l w<-. • :·az. "Ili n :1 :-: gnlh.1.,. 11H1 f;irho fa.
ma.l'cn to.
f'1r: t-1 ,\ ~ ." ,1 - 1, 2, ll:.h ia - ~~ . Rcconc:'IVO - .l, ~ilo
Co cln n n. C:ipital - - 5, QUISUNGO-R EI - G, Conto - '1 ,
Qnilungo - 8, (i 1·ri 1!c An1,róla, llnl !ICl'.~011:l~Cm rlcsconl1<'·
c:ido, oi. ani:olüiw,; c oens i:1imi::o•. O desconhecido, quo d•a·
pede íi:.r;o dos ol hos, d as u nhas e <los cabêlos ê o deus da
guerra , ci1jo nome r.flo foi apur a <lo - 9, Feição airo-ncg-1·a
perfeita - 11, Sim - 12, A protr.!ç:io dos <leuses; e os pode·
rcs sollrc nat urni-. - IG, Quiu u ngo - 19, 1'otcm rio fi nal,
Quil> ungo, Tabú , - o <lcsconh ccido : - <lcus da gucrrn -
23, i\ff,c-<lc-:,:1 nt o ·- ::!5, S . Carn<·i rr>,

QUlBl'NGO-RET

Honn~ t<'mpu e tempo hou,·c que os :rnmC'ns 1;6 yj.


\·i11111 <'IH }~llt'l'Iº: <; I• CllWSC' lliÍO tr:1h:1lh,1Y:111). J~}O j;'J
•· i11h:1 dl' ;1 00<. 1111:mtlo um rlin. ;i p;ll'N'l~\l um ll C\'..! J'ill h u ,jnc
1ii11!.! 11/'nl daYa uatla 11o r C'lc.:: pcq.?tnHa ml o 1,clo tci !lc
.\1i!!tlln. D 'ai a 11m1c(l 11i11:;-1tc111 pocli..1 (l!har J lllt'!I o dí'!1.·
e(mhci•irl111!11r n;in J:i(·;isi.r:> rul':1nd r i;illn. Jlllis CN olhos r1·:rn1
1lc ft,::(\ L' t inh a ff1'.JO no!- ,lente!.. Ha.s on lrn~ , (' 110!5 ralu\
los. ,\fii,a! Jc,·.1n:m ele. de cujo co1·11n !-:ai,1 mn cah.il'ão
ln·;1ho. :í pr{',;enr;:1 111 · S11:1 :\l;i.iP1-t ;h1l'. Si o r"i j ii ('l':-t
1lt>sl':i 11r::11lo, y 1•11do :v111dé pC'tlal'ill hO (lc hi:m(!lll . '1ct11 li_;;!ot1
Íliqm '.·!;i w·i,1 . O ne:..!'t·inhri 7.:ll'l '!O' t·SC· <'. h:1 IPnd<' com o
11<: no <'hiio. 11i ... <;e ,w moni1n:;1:
- S:ii lrn, seu molê!-;;1, qnc YOC~ê v;1i dC'ixar th• S<'1' 11
h1 fcliric:mlc l1<'"1 :t nac;:10, Cnmi~o.
:\'<.'11' :1i·nbcn1 de diwr o n•.-;to. $0Ito11 unw IJ.1 fo1·ml11
t1<' f1igo pd:is w nt :is, ckmp:u·r. ct•nJ o como fnm<lt:a. O
jlo Yo ~oube ela proês:i llo eut·;rnti'Hlo e qnnn<lo chws -pes·
~o.1s , e c·nco11 tr.n·:im iarn Jo:;11 :-<' cu111p1· inH•n{i.J! lflo \JOl'
'•moll·:-il.".
D in°' (l('poi.'. tudo,; 1•n1'l'i;rn1 pra 1.í e prn <':·1. ~ritamlo:
- E 1.\·Pm C'l~s. - E·-n·m.
F.i·:nn O!-: in im i~os. O povo C'st:n:i se rcuu\ ndo p:nn
b1·i,1",11' qn:!lltiO ;11w1·cc·C'll o c·uta nlado com u:n cuchorrüo
1ão :;rand" como nn nt·.t hou ve bicho maior no rnurnlo,
com 11111a hol'Oll il ;lh<'t'l n 11 :'1!- cor;t.1.-. l.'.tp;,,. (lc c:, brr cstn
cm,a dc;.1tt·o e ainda sobrar c.~p;i (.'o.
:no Sor;zA C.t11tX E Jno

O cncnn tncl o, !orlo t• hcio rlc fôgo, tomou a fre nte ào


})Ô\'O e J.' r ilo11 pat·a o hic:ho :
- Qui lHm ~o. <'Sta 1rnçi"10 \! smt. Dcfcncfa éla.
Ah . n1ru se nhor, nem lhe con to. O " ca~hotrfio''
lc,·3.11ton a cnbr.\a p ra Yêr os l,!n1 pos de inimi~os que j~
Yin lwm :í hci ra rlo rio. Aí clmpnn o nnto r.om as vet·
fns e toclas as pcc1 r:1s. ;:?r:ttidct. e pr?q llcnns. fo1·;m1 se jnn-
t anclo cm rotfo dêlc.
Quando os in i111i_!!os se p rc'.pm·aYil ln p:ll'.l o cn mb:ifo,
Qu ihrm;!<• <lC'n C:l ífa la tido 011c att; a t~rra p:trcet"n f~.
mcl· e, lrí 1.wi p ctlmiln. Nem C'l nn·.'1 d e perlra. D~l?oi~
m,1rcl1on rm·;i o.<;: r;ne :1h1d,'l f>.o;t,w:nn ,~ivo~ ;\hri :i n
hôe,1 dn cnra e o.:: C)l l r. cr,1m sun~ncl os p,1ra dc>utro dd:i
t inhmri <111~ mor r er nf (),r,nrfos pois ele fr ch;-1,·:i. os beiçr&,
<' eJr<;, 11:io rrsp!t·:mc1n. mo1,·iam e N,"l rn lo.!!o posto~ i!c
. ban dn. o~ outros er:'lm lcy;int n,lns elo r.hão como po<'ir:1
e inm C'U tr:rnclo pn rn :i hôr.n dn!-i cost ni:: sem snbc r~m corno.
Tn cl o jc;,_o nnm ;i lí~rirC'1.n 1k r~ln mptl:;?O. N:ín ficnn , ·n
~ó pm ('Oll Í:lT li ist or in.
() porn fi <'Oll mniln CtWfcnf~ r fr1. n111it:1 fê;: fa a
Qnibnll!..'O. mas o rri iwm r;r. ,1h:iton rl<l /11~;11•, F,nt:in o
po,·ti fo i bv.,;cn.Jo. No r:1n1inl10 _,.r, ,o:;c " in foi ,1q11c)a fu.
mMci1·:~: - c1·:i.. o pnl:irio rr :i' 'lllC' r~'lf:l\'n l o(•;rnc1n fo:o.
Ni 11~nrm s<' sah·m, rlos q nc csttlvnm co111 o 1·r.i. Nem ele.
Qun mlo mt>nr.:c; se C"spr•·o11. i.n i11 clr. dr nl ro elas Jnha,
1·cckls o 11c~T inho cnca111 ndo !orlo \'C'sti(l o de foJ?o e ele
furn nr•n. Qn ibun'!o .1 h ai1: 011 n 1?nlw·<'.a e foi coro:ulo rcí
cl n<111r.! a n:1.-:iio. No mrsmo ins•n nlc o cncant:i_rlo de5:t·
pa\'c ccu.

) fn dou·SC (\ ;ri::pr<'!tn de Q1t1?m n(10. Aµ:o r:i se o tem


(!"OTIJO cxfr,10r,Hnn ri,1 m.,rmi n,'l 1Ic ,'?'Hcrr~ cllt;lo desco-
1>l1cci,l~ dnc. :1ui:()1;;_,.rs. A 1·J'('m 1~.,,.n prrlrn~ :1 <lii::tr111<:ins
co11.,;irl Pr:i,·ric.. u ~\ f(1!!;1." I'\~ i 11 im i~os tlc utro rla bôc~
no rm:1\. Onarcla 011tros na bilC•n íl c1:.. eost.is. De nem·
11m (Jl' C'I" o l-<'.W::uc,
HP TII :1 rnrnr. 'T'orn:'H;c o rei, tllltet
01':õ )!JTO!:i ..\rn1C,\:'\'05 SQ Brt,\f:.11~ 311

o lotem dos ,1.11goJ~scs. O nome do !abíi perdeu.se na


11·,icl içiio, fi (';mclo-Jhc- s6 o f isieo e ;1l~uns a tributos de
11cus <'ia g nrna .
O problema (olk·lorieo a r.rn<;on ;il:,tmn a t! Oi s,1, <lc
a.prc c: i;1,·cl.
A iutcrprcté1t ão desse ~pÜ•ml io ,·d,JU·SC :, realidade
e clei:'iOU <1nc ca mpeasse a h ipotc.~<>-
Sel'ít Quibuur;o o eon.i n1i t o d~ 1:in·u n~tn ncias que o
apoio rwonto <' <lrf.'i siYo 1lc u m protetor i11cs:Jc1·a<10 clcu
:i. t.rih ll, - 011 Ll m:t parte dessa ru~fio rcprrscntnda cm
1mw :il(J:•~:i ntc 111n1p1 in a df.: ~ n~rrti 01·11lta Ht1111:1 fort~lcw
ill:j) n ivi...:a da , - on rn(!smo um C:<lpitão <1nc <;e p arecesse
r·otll Hlll lúbo: oLl :-:C! c: hanrn~sc Quibm1go, e ~:Y('S.~c urna
r·u n·n\"a no csp ính ru;o. nm mo1:go no mongong-o?
Xiío !-:C po<lc rnn i~ n 1l ll\·i cla1· cfa ick.i<_:ílo e do simbofo,.
111 0 de (J ll'.! se s CIT i;1 n !Jomen; pr imi!in1 p:ira ai11<ln se
m!mi!ir procm·:1.'-St·, com cs~:i fig-ur:i . r:'..t!!rJ·n dn íl. 110!::SOS
o!l1t>..: . !t•tnh r;ir o pr im eiro lüb o, o 1' p:ii de g{'to.ção" ndo-
r:ulo 1,eln l1·il111. pois :i rnaiol'i:i do~ totens ;if r o-11~gros é
<lc fo t·1ll:"'t!'- :'.!igc111 !rsc<1s. l!m relac;ãn :ir.,~ tipos; ;,;oo1ogicos
;1t na is.

O fo. t o é <plC n bôc a cfa~ cnsta::i ni11 d:1 eontinna como


~implC!- p ri!\~o <:- o Quibm1go tcn1 pés e miios de homem ,
- tnr.1t' t<' 1·ist ico!:- de qnc se tem scl' ri!lo ,1lgm1s F olk-lo-
r ist:1s Jlíl ta o dizcl'<' lll ... Mpc.!ôbo.
E·' a mc~ma ide.11;:'io pr imit i,·a ela .\ fr (ca c rr.;1clora
cl,1 es fi nge e cl:1 an dro-esfi n ~e. Num cc1 so não se ma-
terin li~ô tt num n101rnmc nto e fico u uo Q11ib1rn90. nu d a utc.
:1mhnh11te~ :\ mcrciê do t>1'ogresso e da C ivilização, n ntn
illito qt,e o tem po \"Cm con sumindo. ~o antro, ctcrni-
1.on,ns como um des.:ifio ;'i. po~t cridadc. ?,(on!;tros t;m1bem
sito , cni n a cn be:ça e os seios de mnlhet·, o Pôr po de cão,
us :t1.,1-; llc. a·.~:uia. e. as garr:t~ lco ni nast ale m d.t CJ:ll(ln ar-
1ua ,1.t rle um· d nt<lo. ·
:n 2 ~ fl t· Z A ( ' ,\ R S. r-; J R íJ

..\ ele 'J'éhns 1h•n1rant 1)'- 1 1i1r 1w1-to 011 ck:i ntc uão
L11_•vifr.1S!:iCIH os L'Li~·m,is p "cqws1 ,,s po t· c•la . Qu:"birnr1o
)1;"10 d cvoron n iu ~n.,111, P nl·•111 c !i;. t de ~cr o C apc-F,bo
ah-ic;n:o l' a rsi:i n'.-!"C' - :i1) 1·11 i1 ira r i 11, ~· (,h:~h\ d L' qn an to:;
eMudo,; ,11 1: i•..::os t' nurn" o ~i11: h1,li:-111 0 s,• .i;.: r;ic ln cm fo-
ZC!r 1 [::<li p o. ,k..,r!e o bcrc:o ft1h 11 i11;1 do l H:lo 1·i1 m1c pa-
l. M·110, ,1d d 11 l1<1 ;:s t,oha~<: a~ IH'Op 11i;.l a~ p<'! ;1 C's J'i11 ~e ,, e;;t a.
)1f'C'<'ipir.111 do -sc 11(1 nw 1·, J'() i t';C1J!;1Cl:t pelos p rn~l;!s de t odcs
os ten:p tis. () 11ib1111t10. ilO 1:on: 1·;1rio. l· u m <.•11 i~ 111 :1 11am
C.!is;i.s g i:.;a n t r.,t:m• f i!!lll','l.'- forni n i11:1s ,lo l~;:ito 1p1r :::fio
com o S(• 111 ind.i:. du dc!-if· r ln ilnmin:n u.ln a 11r·ntc hm11a11,1
ll 'l csp!c 11,ln1· (hs ,•,o11 l· rpi;iw!'; l(•\·,1d as u 1·r· r 1110.
11 :\ ti''. n:,~ rlo r1•..: ,.;,, en .. m11•·;1 ;1 di i't>1 ·cn•:;1 ,l;1 s1·11·lr" .. .

"O t:sp l1:ndo1· i i a ru ina ·, ou ·'o C'!-plt•ntl ur e a dl'i.:.!•


d cn ci:i." i,;;it, pnby ;·as m11i10 ,, ,,m u 11~ tl cpu·._ ,lç Bah::w.
m;is s;if.1 ('.<.:s:1~ ;1,; <11ic: ddi1 iC!m p t·1·ds,1111c11tr ,1 ",·ida " d,•
Qu.ib1111uo c·rn1H1 a !.::Lt;m lon a 1ra1l i1;:ío fol l,:.J,wi~a elo lk ,
r~oncan1 lfal1i:1 110.
h l' UJtlS 011,·i r :'I !l,Jl'l'a l i ,·,1 stw.:da. St'lll {:'\l 'l'SSOSi ilc-
sapal.~()Jt;i d::, t1C's:-.; 1 .. C'x i!-tcrn.: ia'' q u e J,;C :ll'!'as1 on a:ii o
E1·;1!- il, niw i111p111·1:1111 os l cr 111os 1:n _!:!-t>~ (' 1Jni11i!n11ulos df'
])cr 111cio co 111 o:,, de'! 110&..;:1 Li ;1:,rn.i, 11cm o ::l r ib11\1•-1,"t~ izn .
propl'iamcHtc il O ;; un , do 1· 1111 0 ;!0gc-iornh,1 1rn. o ii avcr
cl:1d o um ala b/i :'I .:\ 11g-ól?.

F ICII ,\ N:' 16. - 1, 2. Ba hia - · 3 . Rcco!ltn\'O - .1, r.o-


~C"lhô Vel ho , P:-1 «-'t' , C:i. pit:tl -- 5, QU in UNGO-ALA IB ElW
6. Xn ra tn•:\ - 7, Qutbnn;:o - 8, (;uerrci f O!-; , g ~cravos.
I nimigo~ . P omliL·i 1·0,; - IJ, Fciçi10 n.fro -ncJ~ rn pcr fc it n - 12
E ~plcndo1· e ch:c:ulcn cfri tio~ pc1tlc rosos Esplcn(lor e ck c:ulcn-
ci:!. Uc Qn fü ungo - Hi, Qn ibun~~o - l !J, ·retem : - Qni-
lm n i::-o. Ta b ú: - o tlcu1- tb. ~ocr r :i. , i111propl'iamc nte ÍÍf!:U·
1·:, ,11,, 1,.•01 O~un . do cul !o .a-ê~c-iornbHno - ~:l, Pa i-r!c-Sr.nto
- 2'i, S. C:i.mc:ro.
il/l)tCJ. foi o u ·,i(t:1 : -1 , )la1·a:::-og ipi-
:\ n1e,; u1 a nn 1T:-1livn
nh o, vale do ,J;i;.:-o:HiJlC - ~3 . i\Li c ele sa nto - 25, S. Ca r·
11eiro. Em n:nhns i:C Calou cm <1luliii , tolcni, p1·o t~tor, df'fen·
Ih, :'I.ÍITf)!-,: .\r u1 t.\:,.·o~ Xo H:l:.\S IT, 31:l

sor , em naj!Õ. E to.mbcm, impropriamen te, !oi dndo a


Ogun n '.l\?C C Uo an t ii:;:-o dcu::1 d:i. g uerra Uh&"Olés, cujo nome
níio foi J)ossivel <lcseobrir-:e.

(~l-WL"NGO ALAIIJERU

ll;.;un dên :10:- mcnú,o,(; n m :,Jnbô 1·!inm1H lo Q11ib 1rn90 1


pai de nmn raça <l c lôbos <pt c 11i10 d1.:i:xou dcsccnrlcn tf's.
O hicho cm nmi to maior do 4uc um defa11 h•. fazia r1·ú
a todo!->º"' .ia~11m:o'i e tiuha. duas b ôt·.t'-;: - nni ;t p.ira m:is-
t il;'n1· !.t•n1 t•i :;, ulit·,. I\Ulra lias "º'ilns p.u·n. cu:;ufü· se m.

Fll:. l5
<1 1d{11rn!J'• ,1111110 de s11an /n\1111/ms t:111 .·\ nyólo.

D cpo i:-; tlis~o 11 it1:,!'ll<'lll bolin • m 11 l·;"S!.alll,!1' . 11~m 1p1i-

:;~,:;t:~i.11:11:111;1:~f1~:2';;·~~in J)~·:::i:~ ·~;1;ª~!\11111~~·a'.1lló ('~;~~:~


:ih ri:1 a b1i1.: a cfas ,:0sl,1s ~ C:Ollll'\ª"ª a dt'spc.iJ l' ~ente q_u r
11un1.:n tnni<. i,;c ,11~;1!,n,·n. ~e nte qnc p;\n•l'ia te:· nsas ~ cu-
S o 1; Y. ,\ <; ., n ':>." 1·: , H n

t rn,.i combatendo <:om os inirnig:os e1u1n,mto cl~ b;1t i:1


ns pestaníls. E era pc-;g-:i u01 1 pl·ga on{ t•o, e Qu ihun ;:o,
1:om a..<.: wntas ,11·rcbjt.:Hl.J~. 1:hup:1 ndf> ns j.:igtrn~o~ p,·a
clcnt.ro d.t. bôca d m; i::ostas.
Ü<.: 111c11i110.s goi;lavnm de ver QuibHn.~o hol;i r pm
fo ra o que não botam 1na ,1~11tro e 1 q11J 1ido :qinr<'cia
um pombci r o á p1·ocu,·:1 de cc:;r:1·avo.<.:, Q ni bu 11~0 .i hr ia <h
1.:ostas e 1,í. vrii r,risionC'il'Os pro a ba tú e d inheiro pro 1>0,·o.
Já 11(11:;,rucnt rnai); qurria hi-i:~::n· com (IS mr.11 1·11os 1:0111
medo elo QufonJJgo, llW'i' <'l!'.c:: m,11-11ln wm1 1·cc;ulos aos i11i,
mig-os d csnfi:111do clr.~:

l)lu.hí f1uiinm;:o
.Alaiberú, ::i1.i ihei·ú.

E )cvavnn) Q11il,m 1~0 pra <'ll :.ml i1· gcnk e eles CJ!·
l'iquecercm 111 .iis ,·enc1 <'n r1o C'.c::(·1·avos. 0~1rn foi ~e abor-
recendo com a qu ilo po rq ue ning ncm c;c lcmhrn"a 1k•ll'
e foi <pteLmudo w; fon.;,1s do tilah,i f:17,c1ulo <·lc t:1dn ,·rz
111.ais pequen o. ( ):.. mcui110.: :inda,·:1m (k '·olhos eo•i-
clos" e Hão ·d:im l1n<la. O 11nmct·o de csr:1·ri\·,,~ ia dini1-
1111indo e Quib1p1~0 j;í nem Sllll;!:t,·a 11lil is o:,; ini mi~os
porqnc senti:i mn:1 cloi· d.11rnd:1 n:.is \'<'nl,1<.:. c nem botura
t11ais ::;r.11tc Uc dcntrn da b:1.1"l'i:,.!:1 11:ls l t"1i.lm; ror<1nc tinha
0

fie::ido muito pequena.


Sum:i <1r.".s11s gll<' 'Til <.. de p c~,11· <'-'>(·1·:,yos . (~11ilm11;w
grndo1~ o clt('ÍC d<1s iniuüg os e sc1cOH ele 11;, l,:11Tig-a ,i;i..;
c~stns com m ulto trub.JH10. rnns ~e apcl'lou todo Jll"O lu 1·
rncm nüo sall", não consc:;ui 11 thi f:izc•r mais n,1J11 por ter
ficado muito pesatlo e não podc l' .1ntlar. .A. bntnlh;,1 1:011-
t iuuou e os mc11i1ros foram \·cncidos Qu ibun:,;o l><1ton
o cliefc dos i11imi:;os prn Júr;1 e s,1i11 con·cmlo. Os rr11-
<:edores viram que eles e,~tava f rn co e d<'.ram at r:1i flr le
g,ri tando:
0:-: .\ J r·rns .\l''RIC!.,:-:o~ xo B11..,s11. 315

l~nu fum (~u ipo11:;11&


Gbot;il;'t, ::hoUt l:t.
C111-i-~ <1,11111 i. r:mT~ tl:11:olft, cer Nrndo êlc, at é que
pc~ctra m. I•' oi f ésta. :;\laudaram e:h~rn1ar o pombci ro e
,·c udctm u êlc com us mt:11 inos .
- Yai , ,rn<la qu ib ungo, foi~ crú a ge nte sem orí.
Isso que oimbo <1uiz. Trouxe l'le pra fazê ncnen
,lrtllllir.
Pol' <'ss;t u:1rrnt. in1 1 Quib ml{lo aparece no ceunrio
tfos )filo<; ..Ufn ,.i1l·~ros mn it os l\ecu tos nntcs ele fit:: te r no-
tic:ín~ llc civi liw\':"io 1mg0Iêsa 1 nssornbr au do ..is lióstcs ini-
migu<; e dl.'spcllintlo ,·o nti·a dm; o .futor <li:• se us poderes.
Xi'í.11 :-:i• podc nt!o UJa tc1·iali1.,1r 11 11111 mo1w111e11to, <!omo
;((·outc<:(' lt a outros al'l-ie;uw.-; c1uc os G1·Cgo~ i1uort.tlizaram,
wiu s,· sujci tauclo fts l ei:- tla Hatu rcza " :'t c\·olução dos
sccu lo:-.: - C?nf r :l<p1cce, torna-se lllenor, e já se u tiliza
das rni"ws Jlé'll'tt, cmll clificul<l:td(• , 11ô 1· t1m negro dentro
1l.1 h•.. ·a das cós tns .
]~ ' n i11vol m;i10 ci ne se oJH!r:1. Extc 111ta<lo e{1i ús
mâ(1", du hu111t· u1. o tlon1inado r de IO(l.ls ,is fo1·çns, e suns
rm•l'g"i:"ls. jú rct! ui'.ltl,1s 1·om o tempo, passnlll á tra dí~ão,
cun:;cn;.1 ndo o n:,;1wcto di.: seu fisi!.!o, como as de um sim-
ples e in ofonsin> cú(·.i .
E·ssils 11ov ns 1w<:ns rcconstitucnt certame nte o m ito
do Q11ibul1:;01 1nns o fa to àrste ;1p:11·cecr f er ido, espnn-
1·1.?<fo ou morto nos to ntoi- coligidos po r Nil1a Rodrigues
e Sih·a. C .:imtlOS n;io \! pa ra se tlcsprcz,1r .
Na Bal.iia untig-a, os ncg-r os formar,1m 11 c0Io11ias" .
•\s princ:ipni.•; c1·.1 HJ .is elos )foi~, na ma jor parte instrui-
dos, e a dos Nngti~, a ·t1ue se fil i.1ram os Gê:;cs em m11-
tcria de cnl! o. O:; Angolêscl"i fora m os ma.is a t ingidos
t: di tn inui <lm; p o r él:1s. corno pdns das " unçõc.._,, bantas.
Os :-,nd:1uêscs, c1upc1t hado"' na derróta dos g1mga-
m11qui:u:s l!'VlflCJ eon:pcticlores e perseguidor es de seus
f.:ot:z A (' ,, 1i:..:c 1n o

cq1wji.~ e dt· seu!- fJ (,/)(J /t1-Ü$ . a,·l 1ara111-sc, t•spcd nlmcntc


os Ton1 l>a 1ios. a h1·uf;Os 1·1.\11 1 11m se r io t.· impo1·t:.i11ti!-i~imo
1irob lc,,111,1. n Mm 1otcm. f111 11uo 011 mu11 yu, 1·i110~l' routc.
rcccbe11do n ,, ,ri . prcri~w ito Jltl'>to p el: t Lin~na Gemi
.il.friN111a q ue 11s ;r1w1·d.'.1<. d:1 " pur4:,s,1·· da f,iuiua Lnsa
oL r i:;:a'"a m sr 1·csJK·!1a,,-;c. i.:o 11 i'u 1n li :H;ti clll1 1 ü t\us ..:\n!,:'o-
)ê-;t' '", com o r1o'> m bmiu rJs q 11f' Jr. rnvn ni pm·;i :1s mari nlias
o '·baltlc do d<.>s p,·.iô .. , t.1m l l l' ll1 clw mudo cn}nrnuo, tc1·1no
que tc\"c. t u1no ;,1i 11da. l1ll.k'. uma a1·1·pc::io nwis lula do
q1w H primili\·;t qui1nb111 ul:1 . Dl' hispói l' . u:·i11úl, cl o:íca.
p nssuu a \t! l" bt,ca lias cus tas do Q1iiú1r11y11 e bôca dt>!I
n~gTOs de A11 gú:;1. Ocpoi!S, cab11,1y11 t' q1tib11 J1!J() f'qtt ivo.-
lc1'a 111-~(' 11;1 Li 11µ u :tgcm l'opu ',i r .
O <J 1ti11t111t!)fJ, t otem io n t 1.i nn on nag&, 1\âo t~ll5<· ·
gui n 1'ngi1: elo F .i h ul.nio, 1na:. :i <)11ib1111y o, 1olcm :1ng-O·
1e~ foi
1 ri clit1d,u·iia1ln e p cr n m id(I tlc todas a~ maneiras.
As "l1ôc:1i.;-,lc-lô l,o" das l' U:1 $ form n ch :i.11: a das q11ilnrn·
yo3, c:m ;1 '1 1~,l(l ÍL Uôca das c:úsl:is do Quilnwga e ;! b~:i
dos nCg-l'os ti\: .A11góh.1. .At(: o, engen hei ros e os me;Slre;
de obi-<is <·limn;u·aJH r11b1111!fOS e q11iln111gut iis f ossas para
ma tc1·ia:-. fe1:Ú i'>. O poro drnm;i,·a aos nft-icanos pclor,
dois 11omcs ~ as p csso,is ma is disct·etas os tl h:iam 1 cm
substlt n i(;ão a<,:; Pº "' U!.! 11 ~ses, c111 Yêz de> l:1u· i11 a, scntin t1,
c:Jo{1c11, &. ·
O ()11 ib1111y,, dcsc:c u a SC'l' .re p resentado por um
caclinn·,iú, ,-om nnn l)fic:1 11,1s t•óstus. - {leix;rndo sua
fo sc r, rop.1·i,11uc11'e ;1J'ri('i ll 1U. 11or un t r:1 hn1f.itl'irn , pu ra.,
1ucutc brnsi \ti1 a, 1.:ar.ictcris•·i\!,1 do od io prcclomin;mte
dos N'ugôs coufi.a os A11:.::ur;:....,l'S n, ~ob es.'ic :isprc to, ~ que
~e iio,fo e:om,idr.rar o Qu ib1t11uv n as pc':,: .'.1 5 <;oli:.;-i<l,1s por
N'i uu Rocli·i~ul's e Si1Ya C:rn q ws. ( Vi<lc Gn,:,ilulo X X!l ).

.E m .su mo : - Quibuuyo, o lôbo qn imC' l'ir.o, coufun-


din-sr com o lóbo :a nal <lc ..:\1:gól<l l', como todos os q,â-
bu,ngos angolCscs, não cscup ou :'i r eg1·n : - é cobarde.
C,\PITU T,0 XX I

M!SôSOS DE ITAMBI
(Contos de exéqui as )

- P 11i Alai.:~ ll!OITen: - oo ori.r1i.~ l'llt rnram em


rccol11i n'c11to . E. cm J)Olll' tl.<- liu r ;1 s, JJM' t011:ls as ci-
cl:Hlc:; e po n,;tc;iir•-: 11 0 l~(•<;o 111·a•;o. r ep1'11'lll·"l:' ;1..; mf"<; iuas
pa[:1\T:l 'Í, . ,
Xoil0 aha, o ,.twpu tk ~llúcl o d l• .:\ la !;(! di:- ,;rp pa ra a
este ira IHJ i-11:ío du n, de.> lij(,!os. ,J-'i o 1in!i.irn liw11il,> cm
uµ: 11;1 d e ~·a11a11 ;;:.'.l e a~o!'a Yiio 1w,·1rn1·,1 .l o p;ir~ a ,·iag-L~lll
s,1::1·;1t l,1. .:\_' p1·opon:;i 11 1111c o (•11\·oh-r m C'lll ;1\;;odão <'lll·
LrlJi clo ro, ouri, , ·,.,.;!l.'nH1 0, 1JU ,rn tc.~. ~uf,1 L\'i.l lli ·HO 1mrn.'.l
pri~,1 i 11 l<•it·a de l',1 i rnd .1 bi-:rne:;1. 11Pis.nu lri-f 1c :'i. vista n
Uli .'\l'<t l' <l ?lêgr:i.
O corrn tl i: .\l:ik,:· 11m·ccc t odo tlc cm1·0, co mo )Clll ·
bra,:llu o " :;(,I" ttll<' ;:ir. foi 1111 tC'i'l'íL Le,·,:rn,i;o par:i o
lei1o l'ii:o d •· i ll:dh:1s bonla d :::.~ ti o~ uri.,:âs ini o\·ci.:.; cn-
qn~ufo st• u l'atl< l\'('l' c:-t i·:~·r inxrp ,1lto. li. mulher Yoll ;1
do ba nho d r. ;1rrúJa e 1,;;zpi111 ,;n nto e dc ib..s~ oo fof!o
<1'~lc. E ' n 1·(' r Nno11i·i d,1 c u -ba11<7r1wr1. A i111{, c11tru ,
ap.1~,1. a:-; n !las t"l'" Pitn nlc•s fe ita" de caldo de cêra e ani-
111r i:-. n:i1 111scu lr,!-: l' fr cha- os.
gnrp1a 1i to is!:io, M nt•;!J''.ts ('~tll 11 cm col in l·ia, m11l1·i-
plican Lln O$ s;u·riridoi,.. os rn;.:.ôt·...;. a5:. pa n~ltts: os acep ipes.
Bcu l c~d.i o ..;o} cspm\f:n as tl·c,·as e .t ti(lnde .rc-
1mscr. ~111s snni !,:i.., dos t JH(' ch(':.!'<Wl. A ab il ocó .N',:..'1.tC -;,;e
<lo le ito 1· col> n• a fo 1·f' do rn:irid u, - ocó, - para que
clnn11 a i,ot~:::Hlo. .] ('1 ,is cncru1.il liadas cs t ;.i r• che ias de
1i«dís 1mrn E::..:ú.
318 8 O \l z; ,\ (". r\ !t X E I nO

Os cqucjis-o ,· ixás vem cm Yisita ao côrpo de A.laké.


Fcdrn.nH;c com êlc e crn1 tnm: - o 01·ú1~orixcí. ,là rom p(!
o s ilenc io. Ebge m o scn s11b...,t i111 to: - nm 11oombo que
t om a1·á o nome de Elcrê por lhe c:nbm!m o oficio e :Müc
D,i<lil, á úYa ilo cqucji silcncio!)o.
!\'feio clia. H orn. d o ha 11q ucte <.la. c:u·nc do nl1tl umbi
de Al aké. Os olorins c:mt.i.m e os samLas fct·,·cm á che-
gada U.n. ,·iúva no tcrrci1·0. !~la vem <:aberta de contris
e de roupas i i11as. O p:mo d;t Costa é upcuas um en-
fei te. Os seios Ull~ibc11tos dant;um dcntl'o da cumbã.
As cl1 in!.!h.i s t·icas, de 1ncio pé, b,1tcm ruidosamente uo
ba..rro ap iloil do . ).li,c D:tclii e as ialês llc toda parte viu-
elas se n ·t>11 1 ;,.s h;naL"Ím;. .à alcgtia viYc cm todo~ os
,<;e mb lnntcs. O ma!'lífo t! o 11 s a11guc vl ,·o" <l o ho1ucm que
npc nas clórmc . . .
O b11nyuê é 1cvatlo cm p1·ocissi10, tio tc\Tciro para a
casa de J\lakl'. 0 .s olol'ifü \·ü.o c~11taudo. E s6 os
cqucjfa.orixú s ent l':i m l'Om a pndiúla cobe rta de p:-i lrn:15
e de c.:o leh:is \'C r dc~. Citrrcgam o 111 ·1tf1rn1bi para n. t ·1i:1-
hil. Dcs.~a. hora cm d ca ntc ui ng oern mciis pútlc tut:J -lo.
N iugucm m a.is podc1·á busca-to scni10 o agb8, si mb olo ~a-
grad o du t1·i11lla dc (lQ<,; :;ríl n<lcs oti:Ws: - Oh:ital5,
:Xaug;ô e l fa u.
O carnei ro, ao ~oro ela míisica. e d:is chúlas dos so.Dl·
ba.s Jiat·ccc Yir da 11 ~a mlo ús mão::; de Elcr& vestido de
branco. Os J"ilmos se ami utl.i m e !:!C cx,iltam. E' ll
saudação ao pl'irn.ciru "pai" de todos os nêg: ros e de todos
os de uses. Rlc r i! lc\·n-o e nt re os t.:(JIIC)is.o ri:r:iís e lo:;o
o l,(11191,E al ~a-sc uos a l'cs .aos ombtos 1lêlcs.
Os nt!gros \·cm pot· " n ,1çõcs", por dC'ccmlc11ci:1:. . .:\s
cr coulns exibem su11.s riqucz;1s, stia alc~ria. 'rodos c:in-
tam, saruco teia1n.sc ao som aos ca nzcís, elos 11yogús1 <los
uxcxf:s.. . .:.\ cidade iolciru cst;í nas cill\:allns, nos <'!l·
minbos :
- O itambi <lc Pai Alaké.
Ftc. l G
O !lambi ele l'ui Alal:é. "Nt·gm 11<1yU r,11n111lo 111 orrc, vo i ,w tum ba do bcrn9llê'·'
;J~O Sovz.t C.\1:xEct-u

O pw:;ti to \·ui, o is{,I ba!C'ndo no C'>l'J)O dourado tlo


cqucji morto. E lc rê, e;tb isbaixo, towmlo o uybü, aco1:1.
p<rnlw o ba1191ri:. I..m;;o 11pús, :1 \·llff:t, :1 b~iler ,.&x,is com
as mlli hercs, d iz-se p os!iuida por Oluclim . d eus do mitr.
No ccmitc1fo, npm·ccc o c:nixtto 111urtuario, npcnas
t~c tabo:i:;;;, sem al~ns e o;e,m c1·uzci-. J>oc ut-110 no chilo.
pnra li! lo ::io /.J(rn[Jitê. 'fudo ct'~sa. O s ilencio nim por
minutos. E lc rê ent ra. nn csqnifo vasio e, como se SC' tn1l-
ta1ulo1 ca n1,1 u m O.rín de sna iuspir.:t<;i"Lo, antes, uni rc-
gongo de s:m d :ulc c1u r1t1 c imita o r11:!i1· dn mm·, comu
sP. fo&'il' IH os cstcrton~s d:1. 11101·tc. " :i boua 11 1:.1, como n
nit i:.110 :dculo tia vtll;i. C,i fn-sc C' r t"rr,1 us cl hos. (',i.
brc111-no c:0111 UJII p,rno brauco para q ue 11~t0 se lhe \'l•j:1
o roslo i11f1micu<lo.
Os olorins ga rgrwl cia1n. Os i1rn1bí~ c.:;i r rc~mn iJ (l<,
ombros os ºdois" ino1·tos e, [! bcil'il da scpuiflH";i, de·
pocm seus cs(Juifcs . .As i.i !ês :;:rjt am rcpctiliamcnlC' : -
Alak1!! .Afaké! Os ~olpC's de t..1bi'ur1c u lt im;1111 C''\S.l"
c.xclamnr·0es.
- ;\blJ: ,; mu1·to:
1'odos (\S ius!l·\1m c1,los toc:a111 a um tempo. Os rit·
mos rnmlam de i11slill1 tc a oull·o: - ..1 llccowposiçü o (1.1
1:,1r 1LC, n íJ\l!!<la Lln cahC'~n, a llcsarticulatAo dos osso~, o
pó cm 11t1e se l<)l'll i1111. ~\ mi m h·a 1los itssist cnl C'S ilcOlll·
pa n ha u ml1sicu.. E lo:;o El~ 1·ê c:mt~1 "sepultado '': -
A !ak~ ressn!ie;i 1o u . ..
E '. erê é n1Ta11e;a do do caixão pC"loc;. ilfmT,ís . 1'ol10'i
c:-:.clnmn111 nionossilabos dean te de snn e:x prcssfto rlc cs-
p.auto. E,1tcnaclo d\'O, Xau,!!Ô o salnríl, dcsJ)CChi\;:rn<lo
a sepultura c:om <l fur:1.1 de sct1s raios de..,trnitlorcs. ~\ ~
iau:iis, em i'ocla elo ·m11t:n11bi de ~\l.ikl:, 1lcixanH10 e .ipoi•·
tam o r,u·ncil·o:
- 1l9bú! Agbril
E todos l' C'l)<' c1u o fJtle clns cxd,1mau1. o~
,,gr>.7'1/Uí
:.u'L'<Ull:.t lll as facas e, cntl'C' o <:(lix:-10 e o Urrn ym:, rasgnni
SoUlA ÜAnN1:1no

o <H 1im;d ,·i\'o, do pci lo nt é o anus, e, tlc uma 1n1xad;i 1


ti:·,un -l hr ;1:; <inti·an l:.i:,.. ). l1~tem-110, pC' lo r asg;io, na ra-
be<;n el e Ek,rl·. Os im;i.:·11111c11tos ~imu \a m os trovõ('.,; de
Xa ng õ. As 11111l hcn c.,; melodiam ori11.~. O ca rnei ro, ait·rla
ar qt1C"j:m h.•, pat·t'c c d ~spccl ir-:,;e 1l:i l11 l' ba <>om os olh9S
q ue se fcl!h:m1 e que se ab rem .
Cohc L·to do s1.111~·uc dc. s;u: r ificio , Bicrê cltl t1tdo de
s\la Y OZ. ,\ s i11trús u·,1m;por1.1m o cot"po ele .AlaJ;é pcira
o <:ai.xiio mort u..1r io. .As mulheres ap roxi rn nm-sc e Ct-
11osila 111 Jcmbr:1111;.is 1 moédns, joias, b11;.r i11g;111gas.. . As
111ii~~-dc -sa11to juntam . ~om cssn~ ofo1·c11<bs, os "mcuilos''
do c n 1· 11f" it·11. O~ r<J 11 cji..; -ori:t:iÍ~ gnrg-antci:1 :n as 1lci,,Jlt·
didus. Os 1t[)OJ_'lfl1!•; lcn.:m o C'Mtni !'e sem fum pa :10 rnwlo
1la cih-,1 , ao som d a mú-. i1:.t de Obat.1lit, As um!herts
c:nnt a rn orins <l c Irun . .A te r ra comcçn a c:.ii r, cHtl'C! C<lll·
1;ões e s,im has de :Xan:;ú, all! o meio da scpulturn. E lm}
desce ~. canlundo, a on-,il ha. com rnariífo de clellCli!. )li1c
Dml:'t o seg ue : - s;111111;1 e ch61·11. .A cn dn. búlo <lc tc n :1,
ma is 1,ma dc.,; pcditla a,, que foi far.cr a \"in:;crn :'1 ~Jélt:ia
beH (l ita <k Iií1 -...:\yÇ (:\í:;fria), onde rnmTr.r.1111 s eus ;m-
ler,a ...;:.ados e o nde 11.isccra,11 1 os deuses de ~cu cu l to. üus
g-,dhosinh os de an :mla cu f,ci t;im o 111otombo. E um 11.1 ·
neli't o de totlos os restos el o ba1H1uclc é post o scibrc tle .
.A ., lc:;ri:t Hão ccs.-;a. A "mcladin hn" com sau~uc
de ,!."Ú lo cst.:on e 1101· todas .I!";:;ar:;m11as. ...:\s iuu.:üs til'-~:n
o caruciro ela cubcc,:a th 110,·o· ,·quc.ii e po c111-110 110 ba 11,
yul;. O p rcst ilo , ·f> ~t a p;na o terre iro. sa mbmu.lo se111pre,
<"antu nd o ma is. Num l :t1:'. 10 g-1·11mlC', no meio dêslc, O."!
tc>m pê ros tlu111;u 111 ta mhem :1os bo rb til lt os lla ::i gua fc r-
,·cnte. Os uyoxl!.m; <lcs pcm o agbo do cou ro e metem -no
iu tt>il'iuho na pané la .
...:\rroJ..t.-sc u s;,m1ba. 'E'lcré rc c:ebc. p or rsposa OLt
por c11mbo11<la, :1 \'i ÚnJ ele A laké. O dia é da " c:1ri1e''.
E , peda ma ,h n;;a<la , a t:ar 11e, jú scp :ir:.icla dos óssos, é o
repasto do ila mbi.
Pela. ciclatlc intei ra rcssuscitiJ a quadrinha sccul:n·:

Neg r o nngô cpm n do m orre,


Vai na tmuba <lo ba11g ué;
Os pan:ei1·os vão d i?.rn<lo:
- t·ru bí1 tem ' lllC c:omc1·.

Os urubús corYcjam, no <lia i. n cdiato, sobre o ma·


to11 ,bo da sepu lt ura ele A ln ké. E o samba co11tinua CD.·
qu nn lo os ori:r,í.,; não racebe rc m n quijifo <lc E lct·ê.

IIo.l(' t.'111 c..1ia css.1::; Ct.'l'Ctn nn i:,c; ~iio rnri"-Sim:is, não


~endc, i11 tc!; r:ilmcntc nbcdceiclo~ o-; rituais, m~mo 1111:nu]o
m; antotid~1 dcs elos h1:;:11·fjo-; d,1~ :'rl'~nc1.ias cl.1 Capital
e ci<larlrs elo Tice:011cuYo J3nhi arn , per mitem !iC l'ílç:im
cx ,iq uim; co m o nos tcm poM elo I mpcrio e nn s prirncitas
dcc,1dns republicanas.

D epois que a tc r r.1 cóbrc o 1.ntl:we1· elo pn.i -tlc-s:mto,


on cln 111iic-dc-s,111 to , YCIII a "1101t e-rlo-amiir " nos crru,10111•
blfs. .\s mulhe res, corn su ns tentações e seus mc-clci:çcs,
- t ont:u n, nos ho1!1c•11s n c1uc .issisfcm. qna n,lo o i:sn nto ''
não ::is " pc;;a", mnc1s motas "historias" que o P oll.:-loris·
tn nilo llCYC perder.

A p l' im~i1·,1 110 lólc ~ a nlhn lcm4J:i, tlo hipocnnrpo


que ns cr c011 los vcc.ti!':ni1 e corn cl n. jnsti ficn l'am a raúío
de sc 1· tlo R aw.:lw ,lo C1wr.1n Jfo rl/1 110. .\ ).füc.d 'A~u .i
\' .T1111ni11u, - noinc rebth·nm cntr> uoYo e p1·on1,·alme.11lc
<·t·cndo na Bn h i:l.
FICHA i\T,o 101 - 1, 2, Dahb - 3. Rcconcnvo - 4, Cruz
do Co~mc {1905), Cnpitn l - 6, O CAVALO DE J ANAl:,.!A
G, Lcntln - - 7, A i\f:lc·d'nj!ll:t , Jan."\:nri. O C:t.\•:t.\o-Marinho,
o hipor.nmpo - 8, Pcises - 9, F ciç.õo <'rcouln - 12, Exo.ltn:
t:io dos hum ildes - 22, Suh.C'ic\o de, H ipoc:i.m po - 23 fale
de cn n tlomblé - 2-1, Funcrois 1lc pni-de-sti.nlo - 25 , Souzo.
Carneiro,
324 SoU7.A CAI< xr:1no

O C.IY,\ 1,0 DE ,T.\X,\tXA


,Jauai na sa iu pa~s(';1111lo 11clo mnx n. dcntl'o, onde :1ão
lw. cli.i ncn1 noite, YClldo ns bclêsm, que cst fio cspalhr.J.1.._
no f un <lo d 'u ~ ua e os moradores d é seu);. reino'> qnc a
frente n ão Yt!°, mas só os se us n.1ss,Uos.
To,los O!'. JHÚ..'\:C~ sa irn m tlw;:; arci11 ,;. d :u; lum::is e tfas
lócas e f oram ;1corn p :111ha udo .:i moça ma is fot·m ~:i que
jú llMé!!'U no mundo. n Hita1lc mnllu."•r (:0111 oi,; t abo:·ln'. de
ou r o e Oll•tn<l" pcb:<' 1:0111 as c.., t ,1·11 :i s de p r at ,1.

Fie . 18
Jmrni.n(l, 7l1ontmfo 110 J/ipnrwi•po . Os n.f1·0-11cgro~ ti111t a111 a
ccrl c:n ele se>· o Crn:fllo-.1/n.riu lu, ;u:qircuo ~d U vi&ta cfo,
l:omcn,. J 1n11L111n t,wnou .. ~c ·· IJ mnc11.'' 110 scc1•lo XX. Trw;~
úcm n o e11l, ., cloa Vnmcos Jw. S<io Bcm:clHq e S,rnta. Efi9c11 1a
Os. :\liTOS AFtll('ASO~ xo IlR,\SIL 325

1l<>smo lH> fundüo do alto m :ir, ,fo n aina fingiu que


ti11h,1 c::•rn;ndo p.wa .-er si o~ peixes er,1m seus om igos.
'J otlos se ofc rc t ernm pn1·:1 f m zcr a :\t~c-U 'Agua no 101;1bo
1

att: .1 c:1s:i ,lt'la. .A baleia, o tubnr5o, o bôto . . _ E ela


foi rc ern,:11 Hl o, . r om nrnit:i. tris tl'W deles. ror fim ela
C;!!-:!ou rp.: a ndo ,·iu o nltirno:

C ciY:1\iuho, meu c,wali11ho,


~L·n:101· elas arcins do m nr,
Prep.in o seu N\lf!Otinlio
f';11·:1 ,J:111<tifül voltn 1·.

O C:n·;i lo -:'lf:ii-inho c11fr cio1i-:,;r t oe.lo e ela rn on!on


uPlc t(II<' p.i r, i n num t·;11Tei1·i10 <1r.scmpec1fr1o, romp L' llllo
a~ ,.mcfrus, S.l't:1 11 uc <is pcixcx p ndc:-scm ac.ompuuhnr.
Dcss1• C: i:l cm c\(';llltc. u Ca\·a lin ho <lo :\for pnsson a
Sfrt' e11<:a111ado. Quundo ;1pa 1·,•1.:c ao~ homem; é deste l a-
mufolw pa 1·a sP <;a hé r <1uc os lJC'lJl 'C /l O~ sfio. m11itn::; Ye7c~.
~ra n<lc!-i }l<l 1·a O!i l'll can to<los •

.,:\~ot·a a 2\L'i L• -r\ ·.\gu,t \·ai M~ l' lcmf111jlÍ. do culto.~égc


ir)1·aba110 . e o cn Y;1lo, :1 t~n-t,u·u~a , Logos!:, que t:imbem se
cliz Lo,igosoé,, L<,11:.oé.• ;dl'm ,~e ()11ilu11:nf d,1 Lingun Gc.
wl ..:\f1·ica 11;1.

FJC(JA N.º 102 - 1, 2, Dah ln - 3, Ileconcavo - 4, E n-


:tcn ho Velho, P nssé. Capital - 5 QUILAN'ZOt - G, Lcr.<ln
- 7, A tn 1·t:1n1g:a., Qu ib.nzot!. Ienrnnj.i., n Mãc-d'agu.1 - 8,
Peixes 11c t odos os tamanhos. - 9, Fciçflo :i.fro-ne;:1·:l dt•vi-
do~a, p ()ssivclmcnte crcoula -· 12, A<lu\açUo nos (ll\C f\Obi;ni
sem mc l·cciincnto - 16. Ciclo ciclopico dn ta.rtnrur,n - 19,
l'otcm: - n mã c-<l'nA'uÔ. Icmanjá 22, Ciclo dn tn1'l:i.ruJ;tn -
~3. fawô rlc cnndon1Ulé i 1 - Excqui::is 1lc mfie-dc-:;=tnto -
25 S, Cnmeiro.
f.iO U ZA C,\RXE! H íJ

Fie . 19
Jcm miiá ?11ontculr t cm L<J!}Osé. Ntt Ain°r:ll, hn :11rl<1 l'U !J<!S
dc m<iis <lc deis 11,cf,-os de co111prim,·11 f o

QUILs\"1ZOE'
Yinlin :puto o tlin. de Oe: l1un-:\I a r~ <.' lC'mt11lJ:\ cn.
t~ ndcu de .:1prese11 tar-1hc to dos os l1:lbitn11tC's do. mar.
N'mn rochêclo, 11i'"10 sP.n· i:t" 11orque u~ niul:1s haYlam de
t,1st i;;n.J' o.'i p<'1JU<.>11 os. Xa. 1wai,1 , tamhe1n não, porq ue
os ~n·andcs uão podiam sv ço111])(1J 'CCcr . E11 1ão ela m,rn-
d M1 <.:lwmnr Qullnm.ol!:
- VoC!ê ~ :?r a111lc 1 bojlnl ;1, pú<lc ir 01Klc quizcl'. 1'trn
{Jll L' me lcY:1r 11as cú.stas, po is q11é rn "isita r nl<'ll põvo l'
re iwi-los tollos no di:1 de Ocl nrn-:\l,1 r &.
Quilun.zoé ficou mu ito con trn tc }ll•la csc·fJllJ:11 ums os
JJ<'i:o:;:cs CUl:A.fi f,1r;11n e r e-sm1m~m·am nn-; t:0111 08 ont ro:~:
- Om 1 n•j:1m s6. Utun ul'gr o. cht r.1u<'l as p1·n leYor
lcm:.in jú.
Combinnr:uu nm me-ia Lle cufa r n tartnl'llbíl dizendo:
Os :'1. hTo~ ..,\ Fmc A:-.-os x o BRASI L 327

- Aquilo ~r) nn~<'Cll pra z.nn g:ú .


O fo t o (, que lH."ll-:-um tcn cor ag-cru de ser o pri-
meiro a a tnc;ir Q ni lii111.oé e todos j:"t a cortcj,wam mos-
t rn ndt' os d ent es. sa l i'. fciios. Xo dia, cs~ ;iYam todos
cn fi :cirados desde •~ prn ia até o ftrnd ão do mar. Je-
ma njá começou a npa l·nccr d e dentro d as ag uas se nttJ<l;l
cm c ima d e n mn pcll1·n r edon da nrni ol' <lo que o íórte
S ão J.Ia rc«:io . E s:; a. er"a o casco ele Quilan zoé. Ocbu11 -
:\[;1rl! npa rcceu p.ira ver I cmnn já sen tada cru se u cu\'alo
de p ed ra.
Quilanzoé re trata .1 í o in1li,·ill no s11j dt o ao-; juizo:·;
prr1 uc 11 inos e baixus tl. r,s c:o mpanheirn-; e do,;, i1n-C"jos os,
L·:1 pa1.es d e tr:1 mnrcm :1 té a r liminm) i o d o dis1i11::1li llo
p ai-a um ca rg-o qua hiucr, - e, - q uanlo o fút o acen e,
todo'; llw remlcm homr n :i gens r:1sgad:i s.
A tai-tm·ug-:t é 11 í1 p osit i\'amcnte, um ch:lope.

D ';ig:ol':l por <lca n tc li ') J)N'..lS fol k-lol'l cm; são c.in c-
~:ula s ele fc içtio bclll f 1t , sem qu e,, pelo m,mcro dl'ln.s , se
pos<.;a p M1snr que si"m t od:is .is <1 ne !lO<fo mos col ig-ii-. ums,
somen te, c1nc o li'olk-loi-e a fr o-nt!gro co11scg11in mnnter-se,
l'lll g-r,mck pa rt·c. s<.·m íntC'n·i1· 11:.1 mitica :nnerill(fo\ 11cm
sofrer a htt \11-:,fto <hist ~.
F' ICIIA N.º 103 - L. 2, B:lhia - 3 reconc:1\•o - - · 4 Cruz
do Cosme (1905) , Ca pital - 5, CH DI U J\MUNA - G, Len-
da - 7 , Chi mu:1.mur, a, o h omem-sombr;1, ou Quitung o. a
)lor tc - 8, O _t!cncro hum ano - !J , F ciç:3.o :i.fro-ncg:ra per-
feito. - 12 Origc111 dns n1olt•sti:1s e cnusas <ln tlcstruição <l os
!<ê rcs - l fi, Chimu:tnn.ma ou Qui tu ngo, n )lortc - 22 Ciclo
tle A thl·o1ws, o. Morte - 23, lalê de cr.ntlomblé - 24 , E xe-
qu ins ele pni-de·snnto - 25, S. Cnrnciro.

:-.:o tem po em qnc Chiiumnnunu apllrect!lt no mun do


u il1g u cm mo rri:\i H<' IIl J "l"\' 01·cs, ucm bich os, e tudo ern
328 Souz A C .\t1XF.1 ao

F'1r.. 20
Chim11ttmm11t c1pci·ftr11du 11m ~·,,· lt 1m1ww. Qi•il1 !11go, u ,l lortc
0:~ ).Jm_.,~ .\ l' RIC.\ XO$ XO B nMilL :129

g-r amlC' C' 111 11ito tliferC"n tc> <lo qnc é hoje. Ele cn1rct:mto
m1scc11 l:iu pinid1id1i11l10 qur até se pcnson fosse filho
de 1m·uii111. ma~, t?c dun~ s111 1µ-a ,l:ts 1 lC\':l\\'l o lei te de
qu;tl1.p1r1· m11 1l1Pr. 'r,u11h~111 cn·scen 11\llito m,1is do que
i.c fl('H-"<'- !--t•111fo dr ;.dp:in tcs ;i ;;<'r;n;iío dos p rimeiros
ho:Ul•! ls, ti '.t•. l?lllJUa nt o :i -. tn·:1111.: us tlc Sllü. ida de gat i-
nlia ,·:nn , .i:i n icL,:,i.i \lf)nJ;• P crn co 111pleto de tmlo.
Aillcs ll<! f:i zer tnll auo, toclo mn:ulo fu g ia dl!lc.
;\iio 1rn·r·i...,,n ·a d,~ nu1d1 :ulos nem <lc n.i(la pam <lnl' <:abo
dn 1111e q11 :z,'ssr , p l;1 11 l :L'i. ;in irna ís e ~té pc<lr:.H,. CrC!sccu
rnn itu <'. HJlll n 1cmpo. fo i se \' ir:rn<lo <'lll nuvem de fu-
u iat~il em fo r t11;1 ilc ~cule.
o., l: •,rn1• 11 ... , 11·, a 11 i11wis1 ;JS plani;1S, as p l'd r as. tudo
, 1111~ <', i.., !i,, rni 111i1, -.~n Jl:lnl tl;ir Jim :1 Cl1intu:1muna, mas
<'lt! <'ríl m;1 i..: l'1il'I<'. Sr.u cí',rpo íot·n1,u-sc i1\\'i~in•I. A
1·t· . . pi1·:1~:'m e ,1 s:d i,·n ill' le J'uziarn m;1I. Então .i purc -
ccr:nn :1s molcs.t ias que ele l'sp,1lhava. as dores, O!; so•
fr i11wnlw·: 1111e f'liis c·:111s;nn 1 ('n ['im, ludíl sol'te ele t Oi'i3S
ru i1i<. <1111• IH)'i ,il'li~c:11.
C\1i1:i u1n1H1 •1:1 :ornnu con tu llr. t mlo, tlo ma r, dn ler ·
r :1. !(11 :11·. do fo::-o, t' u iio 11111·<H! <i1• t'l'Cil l' l:Oi~;1~ "b ra l.Ms'·
pu,i p(1, \l· I' :lt)l' \'l~1r :1s t:rcat ur:.~ em s1rns mão~ hn·is i-
wts. E <·onw1;,, 11 ;1 ;1p;t1'<'1· cr <'m toiln p:1. l't e elo muw lo,
:,.c:•IUJH'I' 1nais. li~<·in do 1ph~ rcl:1111 11'. 1~0. sc·m .",C esc11tC'CCt.'
<il' 11i11~nc1·1. !!{'Ili cl~ 11:illa. fo;,:C'n<lu t·u1lo ))C 11c.·;ibar 1tnm
te mpo 1111(" a ~ 1·1 u e uii o :-.abc.
(him u:wumr \o uum ,w,,it n o nome ele Q\li lUn~o <.'
d ',1i (1111 1k:111tC! t.;h t llt! i;nll a .tcon1pa11 l1 ar ns ereat u1·a~
tll'Slle o \' ('11! !'!! dn~ mii:l'S.

C/iim1!0 1i:111w . elo chi11m1µ-11c, 111 1t<1m1111a, ho111em, h·az


o p1·cfixo :l'i. <lC>.-:.~;L 111rsm:t Jin:;u:1. :1111.1L•ut,1ti\' o e uüo u1·.
ti~o. 11uc j u!;lifk..1 o l't·itc1:io tla Li llf.1:n Ge rnl_ Afl'iCl\llO.
llil n,l op~;io d0 q,ti r d,· ,·1., rm bm·:1. q ue esse ll<lO e ncr rrc
i( idi::i de! p1•i111il :ri<ladc, f.J11i. De Chim11a m111w f que
lli.lSCCll Q1 11lll ll ')O,
330 $ O li Z A O AR X J? rR O

FJCU.\ X .0 104 - 1, 2 B:i.hin - 3, Rcconcavo - '1 Ctll!


do Cosm ~ (1905). Olpitnl - G, QUIZÊZt - 6, Lcnd::i _
7, i\!osco rd o e g11crrciros de An;;ol:i - !J, Fc içi4o :iíro-negr:i
1;,c1·[cit.o - 12, A Hu~üo tios Yivos n.i consar:r ::ição do s mor-
t os - l G, Qu izcz.ê ou o moscin-do ciclopico - 23, Jn\ê d~
canclomUlé - 2·1, Exc<1uia1S de pai-d e-santo - 25, $ . C.1r-
nci ro,

QUIZtZf:
Mon·cu um clc,mho e todo~ (de Ang1í la} que pn1:s,1 .
vnm dcuntc ele ~cn cubti se dcnr11!?a\'<1111. E"-\C lmbito jJ
,·iu ha de muito t empo. mns houYc uu1a g11crra e ni ll ~\U.'111
pm,sou niais por nq1wl(I-. lu~a 1·cs.

F,c. 2I
A ,dwn de, D1:1nb,1 i 11ctnwo;·ji.011-:1r. 1111lll Qui:c:::é e o C11b(
que a 91c(ll·d«1•r. 1tt11m1 ymmfc .~/im 91u1{Jti

Qnnuclo os g11c1·t·t"'il'fl'$ Yoltnr.1111, fo1·;1m agrn<1cccr_:i


nh nn do d cn1bo .i ,·ltorb :1:Jc:mc:icln, p orem fic:ir.i w 1u uilo
ndmirac!os \·etHlo urua 1111.rn~angu cm lugor <lo cubJ.
Oi; Mt'rOS .Af l<lt:.\SOS xo Brt.\½lú 331

- A h, <li.~ um , - n alma (lQ c1embo está p r esa.


Cari :1111pr111be cs\;\ ju,liando e.leia. Que ha\'eroos de
fazer V
[m qnc f:'Til fcili,:<'iro, clisse umac; pala\Tas qunsc
cm segredo e abriu 11.m tn mp ci nn m\111:,;an:;a capaz de
passar nn1 homcni.
XP-ni (J llt'il'a snbc1· o <iuc ~tiu de U.cutro. Uru m Ofi ·
cão do lumallllo <lesta c;isn 1 dcscspel'ado, ca ntando
fié -t:d, que deu pra c.:h npar e n:intar o gaclo riuc 11ão !oi
grni:•i. J; ai nda hoje t.!:oit;'t no rucsmo vicio .
.A "hh,tol'i;1" qur. SilY,'l c~mPos
coligiu tomo sendo
a elo Snpo 8(/ranu,quéca é, pelo titulo, amcrincl in, -
!i!Jmní, mirn, 1·11!Ym;n, poquéca, embru lho de tJU.l lqucr
i:n1:n i;i l'lll fo}hils de bnn;uicil·n. - - rn.ts o csquclêto é
11frn-11 ~u-ro.
C' m rapa1,, c:om o in tuito de Yin:,::a l·-sc Uc nin.:1 jm·c m
11 ur lh e 1·eeusu rn amor. cufeit i~a um sapo e consegue
pi'it;ir um .i'am ulo da <:n.:.a rp1c o p õe cmbnb:o de \\111 cs-
!rn:do r in que l'l.:l .se n:$seut:n·.l. p:u·.1 tosei·. A i11fcli1.
clC'fin!1a e, numa certa iu.:mh~, é snrprceu<l ià:i. por um
.,.!po rp1c a :i:_?".n·1·;1. Dcsrsp eL·ndn., gritn pu r totlos de
,:aJ,j;~ i1111tilmcntc;
:\[cu pni, mi uli..1. mãe,
iJc:us pn.rcnt cs, 111cl1s in11üos,
Olh('tn o ~,lpo s,1ra-mut1né,:a,
Que <1uc r me comer .a mim .
'fo<lo:-. conliuua m <l Uormir , cnfoiti~aclos t:imbem. O
snpo, u engu li-ln pelos p(,s, ,·ai dizcudo:
l udü nga . .. In<lunga ... l11dunga ...
Indu ug-u, luca11du11:µ, ingnti .
A int.la mais clcscspl! rar1n, grita e se m i bucho <lo
b.:i.traqnio n Uentro. Quau J.o os parc 11 tcs aco r dam, en-
contram o monstro sem se pod er n10\·cr.
332 s ou z .\ e .\ 11 :s v. , 1: u
O l' CSlo i.• poi· con ta 110 aca lô ele S ilY:t Ca mpo.~ r1uc
ma la todo$ os a11i nrn is ~1n i111ci-i<:us: - a I irn; a s:1 i vira tiíl
lmni;:,1 tfo sa7io.
A enrreção do couto íi uilli1o simples. J~asta, ~npri.
mi r o termo c u r11rlÍ 110 ori~in;d C' 11 i11d a : - 1. 0 - s ulJsti-
t.uir .Wff(I-J lnt~iiéca po r «~·a-po11!) Uf.: :.!. n - ll;n· ,1 ,·cnh.
<leil'a cx111·css,i o ao s,li11ê1c
:\cl1tu~.1 . . . 11<1 m 1g-.J . . • 11du11gc1 . .•
i\ clung-a .. . :H.:a-nthrn~a . .. 11 <.l II n~a-i . . .
pois uilo ~e .i usti rica rn locr1in-d11uy ,1 nt~m r>11! i11 . nH1s : -
S ou du ug-a. d1w:,.:-,t. <11111:,:-11 ll lC!oôlllO. cluu:;;i de ,·<..· rdadc,
d lw :;a-:tllJi no1 t11 u1:;_uiu h:1.
Ess;1 e': 1111111 ou tra '' liisto ri,1' ' do ei1·lto-1'011~nl!. ah'm
dn qll c l.n- ill1a11tc11ic n lc recolhc n no 1·i11ti10 minei ro o c:u.
d ft o Lirnlolfo Gom<.·s, mas eL·t· to que a por nú:-; :nh:a nll!
l'ep rodtt ú<lu {, b.\~i~a pa r se Ye l' ,1 foi1;ào :i fr n-11cgra 1lc
nm bn ....
F 1C J!,'. N." 105 - 1, 2, B:i.l1i:l, 3, Ilcconc;n·o - '1 , Cruz
do Co:-.rM (lD 05}. Cnp itn l - 5, QU I PONGO - fi, Conto -
7, A mo~a e o sapo cnca nt.i.do - 8, i\fãc o fi lho. P ::nentcs
<la moço. - 9 , Fci~iio nfr o-ncgrn PC?l"fci t n - 12, A vitoria
do cncanto. mcnto e a dcl'rot a posterior <lo ··crirn'T!tndo" -
16, Qui pon~o, o !i:l.po cidopico - 19, S u b-ciclo dos fl? iticci-
ros - 23, Inlê de candomb!ê. - 2-J, Funera is <lt! p~i-de-s::i.nto
26, S. C:n-nciro.

Ql!! POX(;Q
Ha.rin urn nra qnc p1·op or. t'tl!-;m nC' nt ti ~ \1'~1 Jlloçn,
mu.s cb u:"io o (fUir. dir.cmlo :
- Stw·mãe é d1i ;;onga e pode me mat:ll' . O c~m-
bo mlo dcfa \! Quipo ni;o e pode me 1.:orncr.
Ek foi pra l:asa muit o tr;s tc. (~n,w<lo H mãe JlC I'·
:; untou pm·q t:c c!-.la \':i assiu t, d isse.· q ue ,~ rn oç1L tlnh,,
thin~.1.do ciu t1~ todo\ os Horn('~. .\ t'dtit1~i1·:1 fi<>.on f•1-
l"iúsn, esgallm1!1011 o~ c.iht·lo<.: , bufou, jn 1·ou \~ jng:11 11_:o ('
Us ::\frr~ .\rnrc,, ~O~ xo Br.ASIL 333

:.aiu ú procur,1 d<• Qn ipl'ln;ro, c:on tnndo.llle 111clo por m nito


m:iis do que o filho l he cii~l:r..i.
De....1 inile, Quipo11.~u, c1He é um ('ll can ta<lo, ficou pc-
c1ue11i1 w e v1u:o ! no (JU;~rlo da mot;:1. Desde qu e cfa
.uion11Cl!C11 :li l! que se ;11..!ordnn, o b icl io t nfciti~o u-a com
os olh oc; fil·111('s. De 111a u hi1si1dm foi !SC mo11~a11do e cJill
no ma lv. Tmh.1s o~ cli.-i'i .a mcsrna coisa, :1té que ela j(t
11c m t in ha ,·on ta tl~ p 1·a nmla e j{l se queixam ele t anta
coisa qu e p,1 l'ecia 11111,1 c;.1s.;• de toU.ts as Uncm:;,1s.
Kurn:1 m,wh.ü, assin1 qnl.'.! a mo~a .ibl'iu os olhos, deu
com .i1111clc ·'sapalh:'1<>'' todo •1 cf.ibrn1111uiccnto '': o~ olliii. 0
csbu!!alb atl •JS , pa rc1•c ndn mesmo 11i10 ~c·i o qn e, ::ihri urlo e
.fo.:liaudo :1 lJúca, -"Cm se rno,·N· elo '. u:;ar . E la ~ritou
co1110 lo1w:i, Hlil'- de clc i. mu pul o e ' 1 dcseugaJ1011 'i loco
:, i11fcliz :
l ai(1 s,11·;1t1;:!·.t, !oic1rnbcw~;1:
Za111b i. ;1 -1>011~0
Kdu11~a, nUuu:;a, ml un:;a.

Ft r.. 22
Qui11011r10 . .'l o fu;;c:1 · 1w lo pc1ra sal!ar o , ·(o, vom ita a. sua
vitima. i l lenda de Jonas ê 111 c110 , m.rc,·..:ssante
,l34 ~ O P Z A C ,\ Jt ~: 1: rn O

E, rncsmo insl anlC', aboe~1nl urn .t moço, abriu as


110
p orta5-; ~cm 11i11~ncm vc1· e s.iiu pul,111 <10 p.ira otHlc t'stava
a cambonda clê lc e o fill.lo d\11,1.

A. coit:ida ia ~·it:rn cl o ch~·:111·0 ela bôca <lc Quipouó'o,


mas nm gncm 01tna 11cm ~abm Cf\1C ela. csta,·:t ali ntN··
ra<ln com ns pal.1,-rns (p,1c 01wir;t:

I.iüí. snrattg-a, !õ;UU1ba11ga:


Znmbj-a-pongo
Xtlnngn, ndung-n, ml11n~.r.1.

No tnJ11i11ho I i11h;i mn rio lnrl,!O ll;n·a ntt'.t\"C'"-",1 T.


Q1Upon~o m~cl ilt o pu lo, mm; se <'!-;ttt1C'cct1 de <1nc ia PC'·
sa<lo, e in jo;;.1r-sc. Ní~.,;;o abriu a bô,·.i e ,1 nwç,a t1 i11
11 'agua sem ele vf1·. QumHlo chegou ela on tt·u bandn,
Quipou:;o pc11sc,u que n lin hn cu~ulido e v,1mos Jll':l f;i.
zcr fon;a p1·n. "'.a n<,:~1·" . F. n<1u:1nto c!-t;1vu IICS'-C ,·c:-.:awr,
ela 11.1<.Jon, 11a1Ion, 1..:hcgon r111 casa. contou ,1os parcnlC3
o que acoi: tC<:!:'1·:1, 1u,1s :.«:m f:iliu· cm Z;nnbi-:1-pongo. 'f o.
dos se armarnm pa1·u pcg-:ir o "s;ipalhi'io'', mas, uo til·
1ninlin, enco n1.1·ar,rm :1. cltibouga e o filho. :Meteram o
púu nos cloi~ até ver.

Os saiuêtcs d!:'ssa ;~lii~turin .. são bem daro::. e, como


dcn!rn ser todos os .o;,1 iut-tcs, c:-omlizcm c:-om o tc.... 10 dn
pcç~: - )foc;a, cleixc Uc ser bôba, to1ciro1rn. Ningucm
lhe lina de utbn. E u sou Zumbi,a-po1190, o <lcus que
se fez em sapo. Sou im·cnci\·cl, Y;tl cntc, Ucstemi<lu.
Z<l.11t~i-t1 -z,011yo, - o deus cuc;unatlo ou que se en·
cm·nu no 1>aJ>o, -- é Nzcrntbi masc.•an1Uo: - iuc1cmcnte,
inc~ora\'cl, vin:Jat iYo, olJ~d icn·c ú vo7, do t'citiccfro, -
e, como deus . ou como cicfope, 1150 pode .'iCr morto a ca·
e:ct:al:l s, E'" 11 \'Oll ta<lc tlo mu l, o c.lc-;cjiJ de Yiu g-onça.
Os } ltT(lS ~\nur.ANOS ~o BnASlL :J35

Kmu dos m.\l itos a utv~ de cuc:11mbi$ ila o o:.: uu tico


Cmn licc 111;;1 auê (l>i$)
Cuui li<:C' u~a ele Zumbi-a-r,011 ~0
Cnm lic:cuc_;a auê

,,ue ~e tra d l1%: - t(Jm litcnça, não se ~!)paute, c:0D1 ]j.


CC ll !;ll de Nzr1111bi mascarado c1r:. on feito sapo. I sso
ec1u imlc <L: - Z omb i-a.voiiyo de n 1iceuç;,, Jogo não farú
mal, nüo con':icntir á snc:ctla qtrnhtuc1· mal.
Deus- de-sapo, N.:ambi-a-po11Jo 'tnimbn nd o foi ud:i.
pt,t~iio ele NzamM-,1-11pt1>1yu eouguês, 011 ,·icc-Yc1·sn. O
fato é rp1c, nos ca ndomblés, na s mar,uiubas, no s únt o~. os
dois nome!; apa1'Ct;<:lll ind is tin tamente, ora pa.ra in<l icar
:1 ncltfi·;;ilil!ad C". da at:lo malcfica, ora a tr.:insmis!sito des-
ses rw<lc1·cs, :Ls ,·czcs bem csd arcci tlas na "bcn\:ão <l c
Zarnbi-,1-po ngo" que os cand ombl i:sciros, macumbeiros,
cati1111.loscil'oS ct rciiciuia i:;Hol'am qncm seja l', por efeito
11 c dcsonl<! m secular nos cultos ba n: os 110 Dt·asil, equi·
p,n,am a Nossa Senllôm . . .

Esse caso dP. Y za111bi-c1-1111011yo ·ou ,\"'uunbi-(1-11p1rnv1t


YClll mostra r :i imII0rt,11H:i.l i:l o Fo lk.Jo1·c como tesouro de
ori:;eHs t1c 1mtitos YOl·rtbulo~ e expressões da Linguagem
Popular.
Zn111bi-a-po11yo é 1·ialme11te o deus Za.mbi masca.rado
em $ 1}10, ma!i, si adm itisscmos não fo sse, permanece ria·
Inos mün c irculo \'icioso: - 11 po11qo 1 11pw1au e vong uê
nos <liz~m q nc Z!u11b i Yirou "s:1po'' c1 com l'Ssc 11ou1c: é
1n,1lcfi.:o.
Zumbi })Ur,n ncntc Zamhi, on ,mtcs Xau11a-Sw w bi,
- Senhor Dcui-;, - é l11fol'mc , ab!-ioluto, hl\'isi\'CL Niío
im11orta qu e os b:1utos, c!;J)cc.:ialincntc os :mgolêscs, c;rn-
<:atlos de o proc: 11 r,1i-cn1, o rcpr~cntcm hoje, ou pelo rn c·
110s deem o ':iC' ll nome, cm rsc ;.1pu.l:.11·ios. registos. rosa rios 1
ium:;cus, cr uc ifixos, &., do Co.tol ióswo.
33G

Eiu .:.\ st rolo~ia e t•nt tod;.l a sorte de ~Iugia, os dêu.


ses assmnc1n trcz nspcc:t os, c:onforme a p osi r) io que
ocupam uns cm reln~:"10 a os o ut ro!> e con fo r me as posi-
ÇÕCli a: q ltc se os obriga: - nculroE, bcncficos e ma\efi-
cos. N 911.w1 N :urmbi {: neutro uo F ct i<: hismo banto, m:is
é D eus. F;tic-lo lH'C5i<lir o Hem e o Mal, cm c1.:jos
mislC'l'ios: se i1:ü•iatnm 111:íg,os, brú~os, !;Úgas, buchíque5i
f cit ict'i ros, &., niio foj mais do 1zuc f,1 mH-lo nos simbolos,
mestres do Dcm, - 11yombc, - o bo i, e elo ?i.fol, -
11Ji0 11!JO ,- o s.ipo.
A dnp licicladc 11cln "mate1· i,1lisa <:;ion Jlão {: c~tr;inJ~
.t o c.:iractcr dos deuses pt jmil iYos. S i, por exemplo, uns
se iru nsforntíl m or n. cm homens e o:·a cm mnlh crcs, por-
que on tl'os ufü, se poderão mctamorfizal· ora cm bois ~
ora cm sapos ?
Nz1,abi-a-11gonlbc é u m deu!; bc nefi<! o, ou antes, é
Ngmw X.:wmhi maleri:,Uz.Hlo cm boi, pcl'dC'll<lo assim totlo
o curm:tc r de inform e e iBYisin~l, tl e hab itante do céu,
para ser ,·is i,·cl e te rre no, obcil icn.1e ús 11 cccssid,1 <lcs <l:1
l\Ingia.
P ot<,u!? o boi e p otque o sa po ? Port1uc 1,yombc e
por<JUC ·11po11go? l' or se rem os clois aninuüs <lc niais iin·
p ortanc ia nos sac: rificios p,m.1 o Boa e para o illnl. O
boi refl ete o poder, a força, a d omcsticicla<lc , n displi,
l'.:<'ncin co m o "rei <los animais''. O sapo era havido corut1
praga, imundo ,1 m ~is q ue .1 calcu•lo, - lngor tis::i, -· e
esta ro.i is d o flUC a11 n11si, - tat·tarnga, - o 41 car ro.c1.>
ber to'', a "sêidadc" elos gran des iniciados nos m istcr ic~
orientais.
Ha u m completo lctv s11s~calami q uanto .i cxistcnc:u
de a [ ri t!anos de ol'ii?e m no B r risi l dcpoi'õ ela pri me ira de·
cncla llo !iCeulo XX." E' qu e todos 110s 1n·coeHpamos rom 1
o nli ~o d a cscrJ,·itl:"io e csc1uccc mos ci; p roprios "mcstrcs ' .
ger<l illH'Jit c fj lhos ele .A ugóJn ou d:1 Nigcr ia viudcs unt~
ou depois do 13 d ~ ) fajo ele 18S8.
Os )hros AFR.ti::Axos NO Bn,\ SIL 337

Ti,·emos a l:;uns colí::;as de cm~o secun<lario que não


nos oenlt.iram Sl\as " pa t rinis" do outro lado do Atlnn-
t iro, m:i!i, a ('Xce,;flo de um, o Di·. ) fa:xwcll Podirio do
.h., m1 ç:1o , lw 1101":cos :1nos fo 1cci do, q u e se ayiresenta,a
1:r,mo ~~ ~ô, tml o c,.'i mais se rci.! l!,.lii r :nn ou foram consi-
derad os Drasilci1·os cm virtude ··d n Constituição <lc 1891.
Dentre esses, <llg'1w'i ruo1·tos e out ros ai11da ,•ivos, hou,·e
buchnrci~, fnr m,1cc11 ticos e mcclicos, alem de tipoirafos
C', $1'1ln ctudo, profc$sorcs de lin:;uns ,·iYas, ele eicncias
1rnt ul'a i>:> e de i;i~o~ra fia.
)fa1·tiu ia110, o " mest re" de :K'ina Rochi~.1cr; ~m coi-
$;Js ,~ o ci1l t o t!C~c-iomb:111 0, lla ' i11~'1\a doe; ;'·ü\f;Ôs e do
Fnlk -l<r ·c nfro-n\';;ro, nind:t ,·i,·c. Fort<', fa lan do bem
i11g lt:s, frcqucnt,1 ndo totlos os c·a11clon1blés. csfo n;n11clo-sc
por m,:nte1· a pn rl:sn no <:nlto, 1~ tudo que se esctcYe uo
Hr:11ül so bre os ?\'ê:;ro~ e r. 1rn1 elos maiorc:; e mois nuto-
l'i;,:,1clos .td rui r.tclorcs de ..-\l'hlr R imos.
D c-n trc os mu itos afri canos, hornc ns e mulheres,
com t111c tra lnmos, é ele :;1·al1clc íu11>or ta neia salienta rmos
u m lan-ador cm Poj nca, propriet:n io de t cn ·as margi-
1.;lis ;°t fo %cmfa Ga rnu pa , ele cuj,~ dcrnn rcnção fomos in -
cnmb iclo. Chamavam-no os. rrngolêsC'.S de .-Hal'é, - pi-
menta ela Cósta , - que niío ~e dc,·c conf undir coro o
on~ro, ..,\ utnrés, de qn c j:1 fal amos. .Aprcseutou-nos um
~cu so1J1·it1 ho, lriu&t: , nosso " p rotegido'' q ue. antes '?:
depois . uos le vou :: quanta '1 gc1, tt:! de so.uto" quizcmos o
neee~sitam os ,· isita r , . clc11tro e fú r:i. <la Capital. E stn~-
lC'·:icla n to11ri:mc,:,1 , At:1 1·é nos fa lou s0b rc Nzc.mbi, Nzam -
l1i-(H1yo1ubc e N ;,a11t /Ji .a-111Jo11 00! o que .u:'10 csc.:i.pou n?g
nossos l'C!.!istos.
O '' 1;1cs11·e" l'!U coi s:1s do culto banto u üo t'rn essC',
m:is o·dt·o, !';CIH po11r.;o cert o, 01a ll:t Cicl:ulc de P,,lh:1, ora
11 a ]}:u :-. a do C,1 búl a, 01·:1 110 r:m :'\fon <lo, orn nos matos
de Pi -~1j ú, q ue ,ii nd n \·ivc, l! a L:nj a mnlhcl' · iniciou po1·
bavcr " pcrtliclo tmla n forc;a". Aug:úla lc:;itimo, fn \an-
338 S O U ZA CAR X.C I RO

el o e escrcYcml o co rrcn tc mcul c o P ortuguês1 l,rnçüra-sc


como embarcac.l i~o l'0111rat iH1o 11nm cargmiro ClllC se fi.
zera c1c \'éla p~ ra a D;ihia. i1i11cla nos pri 1nciros ano.~ da
R cJ)nb lic a. E ' o ant igo e " cx tr;ionlinal'ÍOn Pai ,José dl)
''cun tci r o'' d .t B..1 i:rn da S olcU:i<lc. Vê tudo p or uwu
fcic;ão tl ivcrsr, cio!<; p<lis-tfo -!-iallto e eomo um ~i n1pks
"d h·cr limcnto" do homem J) t'illl iti\'o. E ele nos con-
firmo u a cxplic.1 ~~10 de .Atal·t'.•.

F rcUA N.° lOG - 1, 2, Oahi:l - 3, Rccon ca\'o - 4, Cruz


do Cu•mc (1905}. Ca pital 5, CASS ARANGONGO - G,
Conto - 7 , Cnssara ngongo e Ia iá--Calunga-iba, fe iticeiros
- !), r:'r..içü.o afro-nl'gr:i pcd ci ta - 12, E fei t os ila Feitiça-
ria - H>, Sub-ciclo dos Feitice iro;; - 23, Is lê <lc canl)omblé
- 24. Funera:~ <lc pai-<lc -snnto - 25, S, C:irneiro.

CAS~,\UAXGONGO

Xos temp!,s cm que os :;:-ong;1s np rcu<liam nos rn:itos


co!.11 ont ro!:> :.;ougas, hot1 Yc . Ulll ~Oll:?a moço a quem os
"santa=-." n t\o at cndia.m. En1ão ele -pcusoo, p en ~o n, 1:, pur
fim foi Nr a c:1sa (le tt'a mot;a <J llC l inh;t fama de fazer
1 l Hlo {J llf: !-iC qu i7.CSSC,
- fai,í Calun ~:1 -ib.i, son uin ga nga.
E la o t·cccbc1L mu ito hcni, OU\'i u a "historia" q11c
ele coutou e olhou n'agl1a a ,·i,l iulrn. ele> i nfeliz :
- Oll,c, 11~011p·; 1, sua Yi1l,1 c 'it í1 um bnraco, 1a.1s uns
su.is rniios. Plau t c lll il!-~a e dê n rn ssa n. quan t os lhe pro-
curn reui. C11l'ia-11ipcmbc (: Js('mprc (!l!Clrl l he ,1 tl",1p:tlha.
)fos..,n. em cima clêlc.
P, :111! ('~ do gon ;;:a ~e r cl.it·a r, clc n-lh c uns p ós p:i ra
j1)g;1r nas cóst as de t o<l.1s U!-i pcssô as qnc o procurnssent :
- E::.t c ibil lh e dará súr tc.
Os 1II'l'0S .Armc.\1,03 ~O J3R.\S1 L 339

Casse1nrngo;190 e F 1r.. 23
Jaiâ-Calw1 oa-ib« s·
, ,;; éla disse . "" bolos d, ""º'' .
Calnnga-iba .. , mclllo,· éle f 1,1,,
ou mo 'i11 come;ou a "<lar .cz. Com os tem
cura ,P n N'agnn, só ";'., para traz" que n pos foi á
'l'omon ~~~; ta Elneoill•·:»1-0 ·r,~n~º;'ga. Ent,10 ;: ~lhado
c,;t • e a pa ucla .e o massa . [llO·
. en~erarn as f'II. e. qnnndo o 11 e aJudou-o
,lcassn. O nlli o l,1S de banancil' ca e o csta,·a • rôsso·
t>·~s.
-
O g on•/~º t" pi 1'l'iohid>in~o°."ª mos par; f.;zc,'.
Es> e ~-- e Clt a 6\a, clize:Hlo .• m rela~ão aos OH·

~
H, n;w ,-i"sn1·.,n ~ongo G seu
cm casa
foi' ,
' ou O ,1C;1ssnzinh ' ' ·' Calmiga-iba.
soe ··· , nclcu-o no .
si n~º~' Jlercii,'a d e
b. c hamnva e 61 .
um~;'t·
s
o nos seios
Boston para
pel o ~ouga. p
~a·: .
noite, ji,
. tcl' mais
inços ele ;cu Cr'. a !o1 ser feliz nos brnços
t.,s(lrm1iongo. arcc iadéle,
que nos
nm
~411 Bot:r.A CAn:-.1-:1110

Nesse conto ha dois pon tos inte rcss:rntcs : - A cassci.


riu-11001190, ncas.-.;'1 <lc sino, i... 10 í:, (t llC d ~s 11c 1·t a o amor
n que1u o come, é o Ac11ssú-1·ú,.ngo11y11 1 at:1ssú tlc fcili,
cci ro, isto é, p rcparndo pelo fci1icci ro 11am dcspc l·tar
amor. O non1c l'usi;ani119011uo, d.relo ao íciticciro, 1c m.
IJ ra Ia iú C:{f[/fll[Jll·Íba 1 ,lcpoi,; <:li a n1 ;ula si mplesmente Ca.
l1rngambrí, a moça <1uc, :ilcln da l>clês,1 fciti..:ei1·a, salifa
todos os meio;,. de cnfciti1;:ir C! foi cnfoili4:.:1:tl.i, tendo po1·
premio um m1101· feliz.
E m outros tcmpo:,;, os nai:nornclos 11ii.o conheciam
Homcus 11cm .Julict.:is, nc111 E uritos e llcrn1c11g-rmln~, 11cm
1-'austos e ;:'\far:;aridns. Cham.ivum-sc C a~sarf1.11uo1190$.
Cassara11gonyas e C11l1111g(l.~, scuclo C11/1myfl rn, sentido
ele divinclndc, ~1môr, entanto, ideal, no que ninlla se obe-
decia a al~·umos ilecpçõcs dcs~e k :·mo c m quirnb1111Llo.
como lnmbem no de boncc:1, de ta lisman, si:;uific:u_;õl.'S
que, den tre muilas outras, ninda tem o Yocabnlo 11a
mesma li ngun.
Cal1rnga111bá é, n1Jgnrn1rntc, a foi ti ceil'll quc 11,;a
de pó<. í'1 r,cjo rat ivnmrmtc, a pro~tit11n cuj ;.1 IJelcz:1 enrílh·
ta, m.is ~ujo ,a).scio nito existe. O 'f crmo, no aut o Llos
Cacwnbü da Bnhio, nflnrcec ua Uoca (lo fciti<:ciro amc,i.
cando um ' 1 i11cl igc11a" qnc cnCcitír;arn o :rnia •lcixando-0
em ('lõtallo morta l : ·

ô Iaiíi CiJlnmgnmbá
Cu-sambamhê

isto{• : - A fcilieeirn millhu cornp,.1Hhci1·n , a r1ne snbc


usm· o,; pós, fo;,; você u!-i:lll1bnr' 1 no ilf)(ll·trnlo, e11trc doi~
pilus.
F 1cu A N. 0 107 - 1, 2, Bah ia - 3, Rcconcnvo - 4, Cruz
do Cosme {1~05), C:i.pital - fi CALU)toA-TUB1A - G, Lcn·
da - 7, Calumba-t ubia, Caiumbn, l\Icn inn d e Fogo ou ".t1.·
cnlwno - 8, Seus p~is - O, Fciç:io nfro~ncgl"ll pcric1tn
O:c:, ~IITos Arn1C.\Xos :,;o BnASlL 341

- 12, A origem do vago.lume ou pi db.mpo - 22, Sub-ciclo


do vai.:-alumc ou pirilampo - 23 , Ial& de can<lomblé - 2<1,
Exequio.1:1 de pai-de-santo -
25, S. Carneiro.

CALU:IIBA-1'l'Jll,\

II:wia um e:asal t ão pobre que, por !lfio ter uma


cnbúta , moraY:t em baixo <lum qulsnmbo. Xo fim tlc
algum tempo teve umn. fil ha de cujos olhes saínm dois
g-r.111 dcs fachos tle luz., pelo que lhe de ram o nornc ele
éa lu ngn-tub í:1.
~tlll! dia, qn:m do o. me nina jú cm tnllHla, os pnis
não Yoltarnm. A al'iic_:ão dela fo i tão :;t-nn de qu e saiu
a procu1·n-los no escuro. ~:10 os encontrou nunea, 111:1s
tn nib cm n:111ci1 se desiludiu. AlHlri. p.do~ mat os e dentro
cfas <:as..1,;, p;\r:t Ycr si os cnco111'ri\. 11ão ac1·cditantlo qnc
deles n ~o exista mai:,: nem um " f:irHo·' ele pó.

Cnbt mba, - roc11 i11n, - t11bia, - fôgo, - ou antes,


n mcni:rn-fôgo, n. mcniua <lt fôg-o, va;;al nute, pirilampo,
cm qu imbun do, entrou n i;. Fabnhn-io Bahiauo como
Cai,,mUa, mcniuót a. Ca itn,iba. marcaYn :i n.t en~üo ela
,1.c;sistencia :

Vamos atr .iz do. Sé,


Em c::isn de tin 'l'eté,
Cnirwri>a.
Ver a mul:it1nhn.
Da ca ra q11ei1n:ula l
Caiumba.
- Quem n q ucimon?
- A senhôrn. cléla,
Cai11mba.
342 SOUZA c ,,r. x r.11:0

F ir.. 2·1
A i11Ja11da ,1c C,il1mua -t11 l1fo.

Por crnsa dum rieisc frito


Qu(' ó ~:itn comeu.
C,rium bn.
D ei 1:(lm o me u borrlão
E 111 ·7:ubnni v.
Cai11mbu.
:'.'\:,, cnsn 1fo <:ap itã o,
Cor~u;ão,
Vamos :to r ttl or llo poc;o,
C11 i11m bu.
Pá~.:inho 110s mortlr. e.~ r>;·~:
E ' jnc nr{•.
Ca i1rn1lw .
Q t\Cl'O ·rer men mano
Os ?\ l n o:.. Arn 1<:.\xos :--o l3RAS 1r. :H3

Que \·rm <la :;ucrra.


Cr.ri11mba.
~j YiCI' Yi,·o,
,~.,i tr.tLalha1·.
Caium l;c:.
Si \'Íer doC'1lt(!,
Vai se tratar.
CaiumUa.
Si vier morto . .
Y,ll se cntcn-~r .
Coi11111ba .

F1CHA N. 0 10S - l .:l - Bah ia.. - 3. Reconcnvo. 4.


Cl'u7. do Cof;mc, (]905), Capih\l - 5. A CA!lfBINDA. E O
LUANGO (A Coclhinh~ e o Pe ixe do Hio, concspondcn~
ao nosso Surubim). - G. Fabuln. - 7. A camb inda e o
lunngo, ou a coclh in h:.1 e o p~ixc cl'ngu:i. clocc. - 9, F cii;ào
n!ro-nc~ro perfe ita, - 12. A~ 1·cnli!:nçõcs. impossi',:eis. -
22. S ub-ciclos do Coelho e <.lo SUrub:m. - 23, lo.lê d e
cnndomblC. - 2,1. E:xeq•Jins ele pni -de-!i';mto. - 26 . S. Cnr-
uciro.

A CA)[l)J;'('J A F, O LliAXGO
(1 bri 1·a llo rio bebei· ngua.
.A C:ni1bi11tla fo i Al umn
n nm v(,1, a snnn·cc nlk H:
- Ç;,m1bi11(la, YO<:ê fj lH!l' cmml' cornigo1
Ela pensou que fôss<"! urna flllha e r~spomlcu:
- Yo<:ê é rn:'1fo, cn nfio r111cro.
A voz pel'~unton de llO\'O, nws ela p c11sou que íôssc
unia pla nt inha e rcspo1:dcn : '
- Vo ei? é bnn<lo, cn 11il0 quc1·0.
A ,·oz ~nt5 o disse :
- Eu sou Lu:111go, o pri11cipe dus ag nm,.
344

Ela ai nem p cnson :


- E u qnl!ro .
.:.\pr zar de se YC'rcm to<lM os cli:'!s, nnnca se podcr.i:n
nb rnr;,1 .r. E lo., com mcclt:> que ele não íl lcn1s!'.C pnra a
agua. :f:.lc, com medo q u e cl :i. não o Jcvnsi:;c p ara ter ra.
E assim fi<.·;:i n1m , ali'.: ci u~ um cl ia não se puderam
mais Yc1·.

F (C. 25
A Cambinda e o L mrngo. ,1/11ito nmor, nwitaa ilu~õca

Ess a fa bula, é de tunn l)sicolog"ia tão flag rante que


clispc nsn comenta ri os, mas ve j a mos n ma ontr:t uüo n:e·
nos perfcit:i , dca de ocl io que :;·cralmcn tc :is pe~:is de$e
gcncro nüo e:sn ltn.rn.

F iclt ,\ N .0 io~ - 1, 2, Bahia - 3, Rcconc.i.vo - il , Cruz


do Cosm~ (1~05), Capital - 5, ANANS l E O i\!ARD!·
B ONDO ou o. A r:u ,ha e o M a r imbondo - G, Fubala - 7, 8,
A Ar:inhu e o l\In ri mbondo - O, F'ciçao ::i.tro-ncgra perf eita
- 12, A vito r ia <b :ir~ucia pela pre,:idcnc in do desastre
ou do o.tuque - 22, Sub-ciclos dn Arnnh o. e do Ma r imbondo
- 23 , Itllê: de cn nck>mb\é - 2·.l , Excc;.ui.c.s de pn i-dc-1,nnto -
25, S. Carnei r o.
Os i\lrros ~\nHcAxos )-O B1us1 r.. 3-15

A:-:,1~81 E O ~l.\RB IBQ;><,)Q


O mn ribo n do ::md avn de d éu cm déu mordendo o!õ.
fi lh in hos dos bicho~ e t:m ibc> m u ('S \ ('S. D.1•ansi enti10 se
1wcp:11·nu. Cercou a. c·:isa dela com u111a r ê<lc e f icou
b('m de se u , l.rah:ll lwndo. O 1[arimhonclo p :issa,•a, fin -
gia <J UC 11ão es tava ,·cn,lo a. tccctlcir;t cnlinh audo os íios,
mns dizi a c.:ow, ig-o mes mo:
- D ei xa csl:H', moléta. Um <lia ,·ocê hrt·c1c !;a ir e
lazer ,11n quichin:;e .
.:h o11tcc'.CI\ r1'1c houw um tcmpor:ilzinho de YC11to
r ll11S ;.:alhos c;c<:os <:;1irnm 11 a i-ctlc qnc tapnsa a cns:i de
.,\ 11:in~i e fo1·1mir:1111 , com a lguns f ios, \lU<; taclii ugt,('s.
Qua1Hlo 2\Í:l ri111bon clo p ;1~s;on e ,·in, fic on s1n·pr~:.o:
- .:\h, <:h <>:;ou o tli.i. Hoje cn c:llombo tudo.
Mal sa bia C'lc ciuc .Ana nsi o r~1 p1·cit,n-.:. O mn ka d o
meteu-se pelo qui1.:hi 11g-uc :ici 01 ;1 ~ como quem pis:t,·,1 no
.'-C'6lll"O. .\la~ ia se c11li1:lw11<lo e cul inhou-sc teclo e de
tal fo rma. que cn tro n a. SI.? deses perar, a b:tter ns nzns
pa1·a se safur ,\;11J1wla onlr:1 :mrprêsn que ele m mca ioia-
~rino u o c:,.;pr1·u~c. E, q1rnnt o mais se csfor~íl.rn p:i r a
~ai1·, m:ii \i :s<' <'nlinh:H·c1, ,1te <1nc ..\nansi ,·eiu para pert o
dl' lc, disposta íl ncab.i r-lh c n , ·id;,t:

Q11 injin d u; hoch,


Qu ia h 'hu

E da rncsm,1 o enrolou mais. 1\[ari mbouclo, gago de


r ai,•u, c-.1mm n,·;1. . \11 a n'-i cosi n-lhc a ca rnjsa <lizcndo :

Q1.:icus1, ruc hica


M umbu .
~\rrocllon-o b em. D e pois, matou-o e le-ro\l-o par r.
!\Cn ir de couUda aos filhi uh o.!õ qunudo nascessam
346 Souz,\ CAn N Erno

A prc\·i<lcll~ia tla :ira11_ha foi :io pon l o de snhngar.


cl:1r ~u :1 c:1s,1, nlt! n11111 possn·cl desastre, p:tra que O m;i.
rnnbo11clo lh7 ~·,li~sc nns ,u:111:Hlilh,1s Ern ~ilcncio urdiu
a morlc do 1u1m1:;-o r rcal1sou-11, torna1ulo-o in<lcfl!So ::o
ponto de ~cr sufoc:lllo. Suas pa lanas si"io todas de odio
e de vitoria: - i\I arióJ.1 , ti rano, nt::;nbnndo. - Gúgo, to-
cn teus instr11111t:ntos, foz t11:1 nmsil'n.

Fie. 2G
.-1 A i-alllw C$/lrl'iftt o ;l/a.1"1,1tbo11do c1!li11/,nr-3c 110 111tichi11gc
de ~mi. têia

.Aimla ha, na Bnhüt, <1,1c111 se d i~11.1l11a11c e f;flw 1lc


.1b1011c, :nas l'_•l,1c111.1d e filho rlr 1l u,rnsi, :1 nrnnha da Fa·
b11la .:\ fro-nc~ra.
()1tidi11gi. Anam:i, l nnsi e 011tr:1s pal:wras t em os~
lnba final qnM;c 11uul:i. Os csc1·itot·cs 1nantc1n o i fin:il
por llcccssidadc. :is , ·czes, <lc sua a.cnti1.a <;ã o an !.e juntnr
l\tll sn íixo. n ma preposição, , 1m t ermo qualquer .

Em ,·erdrak. oc; ilambis t em n m simbolismo que nii.o


ch cg-on ;\ l!G111p1·rl.'nsão dos que o co udc11nm, nclJl da moio,
l'ia dos <iuc o pmlicnm.
('.,\l'fT ULO XX II

CONTOS HAUSSAS

Os Ma lês, - (cstnmos somente nos referindo :ios


l fa m.<;.Ís e uilo aos out ro~ mahomcta11os, O\~ ?>fo H!s) , -
"quíp ós ele "\llah", "hc1·cjcs exco11m11g-;1do!i", "mou ros
nfricnnn.'' , & .. l!Omo os clwm nva m na B ;1 hia, f01·111a1·11.m
a "eulo11 i:i." mnis ilus1 rc de flU a ntas nfl'o-n egTJs o Dt·a-
sil tem no t ici.t ~ tnn!:i iiúclizmcn~c , ist:1 1 após os lcqrntes
do sccr:tlo p a~~ndo, como "inim iga de nossa Su nta e 11ui-
vcrsn l Hc li giü o" e ntlc pta llo 11 i11conscicntc e cslupi do
islamisn10" .
O foto é C[ HC os I:faussás, senhores de uma liu:;ua
\.)ast.i ntc ha r mon iosn, que fo i cousi dcrada tl m.1.:s be\n e
simples elo Sudão e, por isso, ohci.n l nas cór tcs e no co-
mercio a:friNHlos elos pa i,es pro:s:imos do Atl nntico, -
lorna r.im-sc cutrc nós apura dos tra 1u.inissores do sm e
rrnoi:a: clorcs elo Fol k-lnl'C .1/t0-11cgro, ora vestindo-«:; á
modn. arabe1 or11 ú .o;un, obrigalldo stits dcscc11dcntcs a se-
guirem-lhes os exc.11plos, mas impo11do -lhcs nar rações so-
mc11tc cm pr)J'( U!f lt~S, sem o mo de termos que 11ão fosscia
as dito; e frtla<los pelos ltomc ,i s cultos e illlstrcs da Bahia.

F lCll,\ N.Q 180 - 1, 2, Bah ia - 3, Rcc:oncn..-o - 4, Cn·


pitn\ - 5, MÃE-DO-OURO - G, Conto - 7, Mãc.- do-mundo
e )! ür:-do.Ouro - 8, Caçador . fl iet.amo~oscs - !J, F c:içã o
nfro-Mgm - 12, Or ii;cm <los fi lões nuri!'cros - n, Ouro .
- 23. Filhn de il'!olts - 25, Souza Carneiro.
346 S011Z,\ CAR~i , no

,\ )L\E . DO. or no
Xos p riuciplos llo lll t11Hlo l:m·ia 1u11a. Y<'il1,, m:1ito
,·cll.n. <Jllt' at ~ parc ci;t h;1,·c1· a llloric !ic l'~q uc<:í<lo dela.
quase não c1: x:crgaY:1, nem pod:a ;i 11cl a1·. 'l' rculia .i.o me-
nor lll OYi111c11tn c mu it o m:il se om·i,nn :-.u:1~ p;il<nTa;.. De
per to 11 i11:;ue m u ,·ir;1 .iama i~ ll . :! !11 : úU\'\l qll l.'Hl se tu iimnv
se a it ao seu cm.·ont ro ou ao seu pou:,;o nt1m bnra:.:o uo
meio da 111 011l :mha .
HadtL cutrct,u1to um ca~a l q lw 11;-to .: 1c1·cfüla,·a na
,·oz do povo,: semp re tlizia ú fil ha : - Jie11i na, :t \'cfü a
qnc niugue m sal,c qncrn é ha de ~cr 1mm fad,1.
Uu1 d ia d1c:;ou a i\fo l'' e e t nrrr~o n com os 11ais cla
moça. Vc.Hl,>-!';C llc!Sa lnpanhla e .s~m p;io. 1omuu o e.tmi-
nho <la 111011ta11hn . A ,·clh u. foi b t:-c:n -la n o meia d:1 Ja,
clci r;i e lcrn\1-.1 1rnra i:as,..1.
A ~ente do luga r <.H:hon g ra1:t1. Ta11 t:1 l,cl L'S:1 e f:lll·
tu. moC;ida d c sepultadas com 111111cla mnl het: que ,·í,·" 11;i~-
cc1· o p r imeiro li('US e se to rn;,u·,1 a m:1is feia e ,·c;hn cio
mmHl o.
.A 1uoc;11~ purc11i, tinlm-:;(' Jrnl· i'dii. Xo lmraro d:i
111on tnnlia tudo era de JW:\la: - p,t rêdcs 1 t étu 1 <:hito, pilJ·
res, t11do coum <lc mtu;go ou de fi lig;,·a11n, ou antes, coruo
arvorC's sem folha~. ..:\ n bundnnc: ia e :i p.11. rciu1w~m
nli.
..:\' n oitin ha, t1u.1rn1o a mo1.; ;1 :ulormcci:1: n. n lha,
c:omo nu, ,·agahmtc, dl'sL·ia a mou l an ha e in dé {1 bC"ir:t
ele urna 1:igtla que os hom ens d izimn ,1ssrn11bn11.l,'l. ?us-
pir;1n1. Ires vc,.:cs. .As :.1~nas bo1·bnlhn,-~1111 e sornam.
As flores fe<:hn,·,u n-se e l oi- na ,·m u- sc L' !n donúl:1!, for-
mosa$ e rap.1,- inho;:; :tl ('g-rei;. J. ' u1ush·a c1,is onclas e no
ca u til-o cl.ls fo l1111s da.s pinnt:n has, 1111c $C dol1ra\' .i t1t tomo
si o ,·c tlt o :1 ,; ;ig-ilassc, o<.; p:1 1'('!\ tl<nH::n·:1111 cont cnle.?·
De pois que se fol'la\';1 J1:1q1u.•l1· vrar.CI' , a ,·clha "s1csp1·
1·0,·n .para (leu tro" e tudo rnlt:n·a ao que era.
0 1 )!nos A:n:.rc,\XO!:' :,;o Br.AsIL 34.9

A 1uoça ig-uoraYa t1lc1o isso e nté mesmo o uorue


lla crc:itura <1uc todos chamavam de )[ãc- üo-1[undo. E
os <lias fo1·,1m se pa!>sJ.nclo assim.
Numa noite a ,·clha falou, trcmuln 1 a ~oz arrasta-
da. Qm1.11<1o chc:;as.<ic a lua cheia, as duas iriam tomar
hm1ho 1m lagüa. E, quase no mc~mo instante, a lun..
aparece u toda chci.i. ih1mina ndo a terra como si fosse
o sol.
.A mo~a. obedeceu. Supolldo a velha sem fo1·ç11s
1wra ,1 jorua<lo., nmparou-a pelo <:,1minho, lcmbr:1nclo-sc
do que llic disser:un sem; pai~ .
.Aos poucos ,,. rcali<larlc ia se fozc11do. i.\lãc-llo-Mun-
clo ia se rcjn,·cueccnclo. Sm:is ~:i.rncs e11clurecia1u. De
seus olhos ~afom longos fachos (JUC descobriam os ca-
minhos que ~1s cúp as llns arvores surnbrcc1Ynru. .às ra-
mas dobmnm-sc l':lntt1.nflo hinos. Tudo era perfume
c al egr ia,
As duas <le!;pi r:im-se ú bei ra <la J:igõa. O ~ol'po da
Yclho. era um cs11clh o d e pra ta cm qnc as estrelas bri-
lha\'a1u e a ]ua refletia cm totlo seu esplcn<lol'. A moça
uiio mostrnu .issombro. .Aquela mulher ll1e merecia
tudo. Dc'\·:r.t. set· rucsmo Ieitn. do que tl e melhor honnssc
no mundo.
:\lüc-clo-::\íundo compreendeu o pensamento <leia.. E
lógo, elas ngua.s, snrgiu um pnlneio maravilhoso ele cri'i·
tnl e pc<lr arÍ!ls.
J\s duns entrar.,m no b:1.nl.10. .:\s aguas amarelece-
ram os <!:ibelo~ da moça. A tcr r:i. abriu-se e os recebeu .
1I~C!·<lo-:\Illm1o <lesapa rceeu e, com ela 1 o lago e o
palaeio.
J\ moça tornon-se cuc:1n tnda e in\'ish·cl :ios olhos
elos que ;is ,·czcs ciH:ontr:i m tun on o,1tro fio <lc seus en-
Ldos. S:1iu pelo 1m11Hlo a b:mhn r-se nos rios e uos la-
gos dc is.amlo ~ tena c11:,,ru!ír os cacho~ , as ))enugens e
350 :,.j O t,; Z A C .\ R X C I F. O

os )lcd..tços de s eus cabelos tJllC n:'lo cc!-isuvam de n<llicct


e de crescer de repe nte.
Uni dia um r.:111,.:,idot· vin nnt curp o llc Hlu lhc r re.
voh·c:-.:sc 1m corrente de · u n rio fu utlo. Sl' u corpo e
se us cabelos e ram de ou ro. ~\ lc r rn 1l(' vez C' llt qu,iutlo
se abri a e se fec h,w;i. Si isso rspan tou o homem , ta m.
bem lhe deu corn:'.!cm. fa .tt irar.sc i'i a;,:-0.1 qua udo um
bru1;0 fur te o clc t c\'C. E ra de mna Ydhn l1on·i,·cl, cs,
m ulam b,1da, fodorcula. Sua vo:1., como si ,·i(~e llc dc n-
f. ro de um bu1·ato, ccoôu: - fcchm·.i rn-.'Sc as cntr:m has
da te rr a , para li.. o tl·SC a L'Ol"l'Cll t c do tio, o vento n:io
SO]l l' O\I.

F ie. 27
Mit c,do-Mundo 1wn,rcc)l(lc o caçadoi· e o -i11111,· ,I,· ele a11roxi-
mat-sc clct ~1/ãc·clo-Om·'J

- ]~· a ) Iiic-do-Ouro.
O c:,1 ç;alol·, os cubclt>S l\lll pl•, Yl\L u r io scc,u·-sc e a
moça tr,u1i:;for rn a1·-sc mima SCl'J}C11 tc e cor reu com 111{'do
d cl n, tnnn<lo a fóra, c11coot ra1ulo por toda pn1·tc as pontos
cl1;s cabClo~ Jourc,s d;i n 101;a <1 lH! ;1 )We-t1o-)b n<lo trans-
fo 1·11101 1 <' tn sci-pen k e dcn o pode r mor.ir ;1t (· ac.:ima <la~
l\U YCl ~',.

O :\ii.t ,) da .\! ii('-do-Onl'o, in:;c111:nn:e nte atrlbniclo


pelos ;1cs.sos Fo lk-lorist ,is a g.1úchos r b amlci~antes p:1u.
list:1s e h;1]!i;rnrJS, 110,; ,·eiu dn J\Íl'ica.
A lct1da . i.:olllilla cm outra bôl'a, clá " e1ü lo~n.

Dcpoi:-. (iuc it ,lliic-do-0•,ro t r;rnsformou-sc na Ser-


pente :$(1yraâa <-ah11n chm·,1s de olirn cm tuclo o Co1l t i-
nrntc ...:\fri<.·ano. ;\fnt,1 ram-lli1 os ;\louro:-; e n ! erra
:-:ofrcn ;is co11sc,1ucnt:i;1s f.nn cst as dessa rra lv:Hlcr.: - -
.itt! ris u t11,·:1s de ag:na csca~S<'al"Clll, Yi<'ram ilS sC1:..1s,
:lh1sti·o1.1-st a fome. crc~ccr,im os a niinais dan i11hos. nn1l.
1

tiplic.tt·anM;e as fél'as. fol·rnar am-sc os deser tos, cmpl)·


brcccra 1n-sc o.<:- homc11s. tk$C11,·olnra m..c:c us pestes, au-
m r 111 01·arn as gu r. in·as, tli\'id it;.tm-sc 0.'i reino-; e su1J!r.'lln
c1<' \' ~1lto tt." l'Onqn i!'it:Hi tN·ritü1·iais por pattc d()S cnro-
pêu,. O om·::t que o ~ólo !!ll.t rdou ll i1 0 c rc~ccn mn i.-,,
e c~sc l; o q n c o llonll'm ~u.:h.1 C'lH fil õc:., (!ll'I bôlsas, cut
pó, l'Olll mni lo trabalho: - O!'i cnbd o~ d:L mulhe r qne
.:lli(c-do-:lE1111 do ~1colhc11 cm s ua ~ru ia lle [i li g:rmwr; de
prala. e lc\"ou-u a b:.rnlmr.sc no l:1 go c m que, ma is tar<ll!
(Müc-do·0111·0 jú l.runsfo1·ma<la cm Serpente Sagrada) .
:natarmn-na os :\louros.

Fi cH,\ N.º 181 - - 1. 2, Dohia - 3, Rccoti~O\'o - 4-, ·Co-


pito\ - 6, O CARA NGUEJO VO ADOR - G, Conto - 7,
O Cornngucjo e a Scnicn~ - 9, F'ciçfio nfrc-nc~ra - 12,
Como o c:i. rnngucjo perdeu os oso.s - 22, Sub-ciclo. do C'n-
r unr,ucjo - 23, F ilhn de Mo.lês - 25, Souzn. Cr.rnc1ro.

O C-"'lLINGL'!lJO ,·oAD()R
No p1·i11ci pio do muntlo nem só os bichos foht\·nm.
'r ol1os t in'í in m asus mais ou menos p esatlos ou .m.iis ou
352 Sor;zA CAn~E1no

menos compriclns. A u ns , vali a 111ais anelar <lo que


\·oor, e a onLros, m ais YOar do que ~Uld ar, pois 11cm sctc-
p re as asas eram pi-oprias ú for<i;a. ao pl•so e ao tama11ho
U.c catl.i. u m.
Como a iuvcja e o ol'guJl10 11asc,cr:i m coru o muudo,
os bichos, ou imitaY,"lm outrni:; on maYrnn o que n~o de.
\.·inm usnr, ~1s a!oias on os p1~s, p3r;i mostrarem que sabi.im
Yo:lr qm111clo o mel hor seriu aucl,:u·, on fJ UC sabi am an<l.ir
quando o rnclhot· seria voar. ..1hsim, quase sempre, não
comp1·ce11dcll(ln que as asns eran1, p111·;1 uns, apenas en·
feilí:!, cansu\'am-sc vouuclo qnnndo o uiclhor seria anda-
rem . E tamhem outros, cm YC7. d e sú se sL"n-irem tfa:;
as;is, t·cscrv:indo o;; p{~ . (;i111s:1Yam-sc ta ulo <1nc .1 \"i<l:1
se l hes foi crn:m·tau do cada vez ma is.
Um b icho, porem, foi mais protc~iclo, ou nutcs, nrnis
invejoso e ma is or~nlhoso do que todos os ou tros: - o
cnr au~uêjo.
•J1c\·c cl~z ,1sas, umas depois <l;1s 0111r.1s (f ile_ por um
cas ti ::;o ou por um descuido el a si 11,1 1 u nwior de um l.Jdo
uão Cl'a jgun l ,í do outro .
.Apcznr (lisso, o c.-i rn11~11ê jo ci-,1 urna Ci'lsa cl1cin de
si mesmo. Tinl!.1-sc pelo mais bonito e clcgnnte <los ,·i-
vc n tcs e pelo mnis corajosQ e pro1i!gi1lo da sorte, pois
cntl'a\'tt e snía <lo mar qunndo quer ia e até apostaYu com
os botbolctas e o·s pa~sar inhos.
Ia semp r e <lc bandin ha J)ilra cspinr o que apostn-
\·a com ele, mns, si \'ia a coisa pl'etn, por lhe ameaçarem
os aws do "pa rceiro'', "ºª"ª 11ara tra z ou tlc b:md.i,
dcixa11do o oulr o pi1!i.sa1· para de p ois ,·cucc r.
Nisso se fez mcst l'c, até m esmo audnn<lo, ao ponto
<lc apostar cnrrcira de! lado e tJc CÓ!i las, ganlJaudo scm-
p1·e.
Sí perdia, dani pt·a. tuím:
- Son ,·on <lor ele n~1scimcnto, seu •.. - e soltnra
um ch ing.:i.mcnto.
Oo :'IItTO:> .A.r,,mcA:-.os xo BnASni 353

Dcsnfi:1vn então o que lhe levavn \·nnt.:1.gero:


- Ya.mos pra n.gu.:i !
Os hôbos n em re fl etiam e morr iarn afcgados.
A .:istncia <lo cara.nguêjo lhe -..,nleu um.i gr:mJc fa.
mn. !\fatarn sem ser assassi no. Cad a uma C.e suas "\>i-
tima s cm uma vitima do orgulho que íat a pessoa. im-
pnul('nt c.
Cl1egon ;t vez de um bicho que <lança. pra frente e
pra. :raz a ssim q,1c nuye untc;ica e búta o chapéu e fica
em pé como \\m CiJ.cete qunn <lo cstít zaugado. Oieu pai
chama vu /l(l_ic, mns, cm uossa. iu :,,' tla, é serpente). llou.
YC cmp:1 tc. O c:1ra11:;-nGjo riu -se. la vencer mais nm.
- Vamos pt·a lama, suu . .. - e largou uma pala,.
nada.
A serpente aceitou. .Jú ia chegando perto do ca-
raugnéjo q\ln uclo ele meten-se ua tliea.
- Venci! \'Ct1c i !
El:1 sabia oude eomc~:1,·n, m..is 11u11ca imagi11011 qu,~
o out ro fosse tão c.c;perto. Enh'on ah·nz dele, os dentes
r a1::;i:\do . Qua n<lo pegou o a~tucioso, roeu- lhe us azas,
<k•jx:111do s<J os r;1bclinhos qne enfcit,:n·am as nrruaç.õcs.
O <:;J.l'ü nguêjo Uoliu com os olhos pra lá e p ra c,::'l, cn-
<Ju.uito a set'pcntc tapo u, com baba1 todos os bnrncos
das penas par;l m mca mais nas1.:c rc1n.
Desse dia em <lcunte, o carnnguêjo nii.o voou nrn is.
And11 de ban<liuha, ' 'de frcut.e e de cústJ.s", nagua e cro
tcnn , no sl:co e u:1 lama, cavo. buraco. Si s6be uum p5u1
l>Cusa <1ne ain cln tem ozns e cni no castig o, batcu<lo com
o casco no chüo.

Ra m:ilho Ortig~to, em A.s Prafos <lc Por t ugal, tra~n


um1l pag: inn brilhantlssima de s abedoria.. e de estilo que
os lll)SsoS Polk-loristos dctcro nprcüar:
~ O l: 7, .\ () ,\ •~ ~ t: 1 1: o

·· Enlrc os crust1>.ccos, uma cspccic to11Hi.d:1 como ~m


simbolo de rctroccsl,'O ncr íl<'jUcles que ninda imo.ginam quo
ele al\da ~is a 1-réc11:1s, - o ,·arar.J~ncjo, o Io r ll' e prcst.::mtc
car:loguejo en cane.ga do do im1101·tantc s c1·v iço s~nitario da
limpcia <la!\ p r ai:1s, rc pn:!'.cn la, 11ela :<ll~ conú;.:uraç:io e
pela sua cslrutura, a 111::i. i!'l solid:1, :t mais !'Odcrosa, a mais
t c r ri'vcl maquin:i. d e 1,.rucna fl UC ::;e tcan invent:tdo. Ao 11!
dessa fortaleza o.mbulantc, a Corça do homc111 nrmado, co-
berto d'aço nté os dentes, não é mai!'. do riuc inisào ,
m iscria.

F[C. 28
O Carm1u11~:jo Voa,lor avosta,1d1J com 1L HCljc

Devemos ni;rrndcccr ú nntu'reza, di:. ~lichclet , o t er fci~o


os d ec.'lpodc!\ tão pequenos. De outro modo quc_rn poclcna
comb11tc-lo~·! Kc:n-umn ;'.!.rntn <lc fogo os morderia. 9 clc-
ínnt<! tcrin. de se C!icOm!.cr. O t igre teria de lrcpnr us or·
vorcs. O proprio z·inoccronte não tcrin seguro n s uo pele
(}:;, ) [ n·c!-- A 7RJC.\>: O;:; ~ o BRASIL 355

t:i.o r ij a e tão impenct 1·:i.vcl. A esbelta clc~nnci:i do homem,


con tir,ua o grande cr:.critor, a sun. forma longitudi na l, divi -
dida <:m trcs parti.?s, com qu:it ro gr,:mdcs o.pcndices, diver-
gente!":, ancda<los do ccn lro, :fa.zcm di:lc, por mais que se
di,cra o contrario, um ente fr:,.quissimo. Nas -"ãrmadu ras dos
~ue r re:iros. os g r:i.ndcs braços tclei:n-aficos, ::t <; pesadas per-
na s pcm dcntes , dào a trist e im1n:e ssã o de uma crcatu ra dcs-
ccn tr:ili?.ada, impotente, cnnibn lea ntc, prestes a tom bar a o
primc iro cnco ntL·o. No crust::icco, pelo contrario, o!I apen-
dices ligmn-Fe tã o j'Jntos :i massa rcdomla, cU.rtn , atnrra-
cnd~, que o men or {:"Ó ipc q u(I ele d:i ê n nH1$S:l con1 pacta que
o vibro. Quando o animal agana , co rt a ou fu r a, ÚL-10 cóm
toda fo rça qnc tem, po~'()\H? :t stin {.rra11dc cncrgin chC!g:t até
a extt·cmül:tdc de todas a s sua~ n1·mas. Tem dois cc t·cbros
(c;.ibeç~, e trnnco); f"ltis para se r esumir, r,=i. rn obter ess n
Lt•r l°i'tC!l c~ntralb:ai;ão, como se :i.rranjn. C! lc? ArrnnJ:\· SC
s;.) rn pescoço, te m a cob~c;n Ili) ventre. 1\1:i.,-.ivi\hus.i. si mpli fi-
ca~ão. A c:'lbC't;:l rcur.c n;..:-:im aC!umul:i.dos o~ ollios, :ts an-
ten.::is, as tcnaies e as n1.::ixibs. Logo q ue os olhos pcne-
t.nl!'ltcs veem, .:i.s .:i.ntcn:i:. p:d p.::im, as tenaze s comprimem, a s
mnxi l"'s despC!(bc;ant, e, pC!lo l:ldo llC! traz, s em mo.is intcrm e-
di :lrio, C?st.á o e.,;tomai.:o, perfeita mnquina de C!Smoct·, (]U f:
t ri tu,·a e tlis!;o\ve. l'\um rclampni;:o tudo C':,t.:.t consuma do :
- a pres a d C',;;.i.pnrecc u; fiC(lll digcridn. Tudo é s uper ior
r,o cn 1st nc~o. Os olhos veC!m para dc::i.ntc e par:i. traz.
Con\·cxos, c~tcriorcs, fa cct:i.dos, abrangem u1n:t grnmle parte
do horizonte. :\ s pi n r.'.ls Clll a s antenas, 0Tgi1os de in tlagu.-
c;iio e de :wiso, tlc tr iplice C!Xt1e1·imcntosão tC!m na extremi-
dade o ui. to C? na b:i. sc o Ouvítlo e o olfa to. Vnntos::cm
im e11 t :1. que nús n:i o loA"l"nmos. O <111c u:io scrin a mão lrn-
ma na, !; e farcj:tssC!, ~i ouv isse! E m que conjunto e C!om
qu e r., pidcz farinrnos as nossas obsC!rvac;õcs ! A impr(!S!,:ãO,
d i~p<'rsa pelo con tra rio e m t rcz sC!ntidos difícrcntc s, qul.!
tr:i.ba lhn m sepurat.!::.n1cnlC! , é po 1· esse fnto inc:;:nta. ou fugi -
tiva. Xo decóyrodc, q ue tc!11 dez pé.s, .sds deles !=:5o no mes!l'o
temp o m:ioi;, tenazes e .ain<b 01·g::ios de r C!sp ir:1çf10. A!Sllll,
por vin de um cxpcc\icmtC! 1·evolucionorio, resolve este g:uct·-
rc iro o p 1·oblemn q ue t..:mto :ifLig:e o pobre molusco ; - "rcs-
pi r n õ\pezn1· ti a concha·•. A is to, o dccnpode r esponde!: -
·· P,fr; c u 1·csp ir:irci 11clo 11 é e p elo. mi,o. Este pon to fraco -
a 1·cspi1·nçiio - por onde nic poderi om dominn r, _co loco-a no
po:'Ltn de rninhn cspn 1lo, ponho-o no g 1.1mc dn,s 11!:nhng 01-ma ~
de gi.wnn. Orn quo lhe toquem nsorn, li:I e.io capin:esl
35G

Apcz::i.t' de tmTo jsso, a linJc, a serpente cg:ip ci a que


:rn da n.1s müos elos CHcau tarlorcs, cortou .is az:1.c; ilo ca.
ranr;ucjo.

F !CR A. N. 0 182 - l, 2, Bo.h in - 3 , Reconco.vo - 4, Ca-


pitti.l - 6~ A F ERA l N'V EN'Cl VE t .. - G, Apólo~o - 7, a,
Quipó, leopardo (kpó) cm lini:;un haU!\s{1. Homens o niu-
lhcrcs. - 9. F eição o.íro-ncg rn. - 12. A!:õ honl'as mcrc1:i-
dns aos mor.os - 22, Sub-ciclo brns ilt!iro do JO.&U3l". - 23,
F ilho de Malê:s - 25, S. Corncfro.

A l'f:RA JNVEN C[Y F. L.

IIavi:i , nu m 1ug-nt· a í, uma féra lm1,·~1 q11c <l;ff:1 t'::-


bo ele t udo. Do~ viventes, <lils crca~ÕC!., dos ont 1·0:. lJi -
chos. Já. os '' men inos" andaw1m dt'se .. pcr.i dos CJllllllllO
u m deles f.cve uma. icléa:
- P.,·a fcw, C,:H'HC "de \'CnC JJO".
Um 011tt"O, · mais mo ço, op õz emlrnrgos:
- P r 'nnima l feroz, nrum<lilh a.
Contcuderum os <loi s homc1is, t'acla q nal mostrtindo
mais valin em sua lcml> ra 11ça. Os ch·c:u nst a11tcs, pol'ertli
não quct·cudo abo r recer wn , accitar.iru ;is dnas idt!os.
P ol piór. Cada qua l tom ou-se mais de óclios coutra o
outro t'.! t odo trnh11lho fo i cru Yfio.
A cm·ne des,,parccia 1 as étrmnd il hns fcch:m1m-sc,
mas :i. ff·ru nem mol'l'in. e nem er a pc~ad:i..
Rc uniranHsC en tão os homens noY amcnt c e, ntri-
bHinc.lo l".l!-Õcs d ifc1·L•n tcs, acn b:u·nm se mp1·e Jl Ol' c:\'.altar
o a borrc<'i me11to dos clois. A f é1·.:i ia fazendo d:1s suas
sem se r molcstacl:i. :Mais carne envcnrn:id;i e mais ar-
mn<lilbns.
As n rn lli ercs pnsiwra m a desconfiar, 111ns o 1·nmor
t'!.elo i nõ.o era levado cm con tu pelos marillos 1 nem pelos
Os ) I1r os A:rnIC,\ };os :so BR.\SrL 357

irruü o~, nem pelos íil lios, nem pelos conhecidos. ~fos,
no rucio dos home11s, li a sempre al gum com art l?s de
DJulhcr, 011 que ohcdcco il mul her.
- O, Fu la 1101 \·oe~ port.iuc não ucal.Ja eom esse qui-
pó?
O marido <leia ar inou -sc e fo i. Snbia onde a fér a
be bia e p or 011clc pass:\\·a. Escon<lcu-sc nu ma a t \'ore e
\"iu o que foz i,1 t'?~ arm,1cliU1m; c.1,·ar um bu r;n:o no cbã o
e ente rra r as cnrncs cnYc 11cnacfos. Desc eu e, quando
thcgon pctlo cbs arm a<lil'.ia.s , viu o que bot<'n·a n c;1rnc
cil'smonla 11 <10 todas cJns. Ji' it!ou bem t alad o, ~u;ir<lou o
seg redo e fin~iu que não l i11ha ,·isto 1Httl:l .
A f1:ra nflo pm·a,·,1 1101, e-~tr:igos . •\. 's r~cr imiuac;õcs
lia. mn lli cr, o cnçado r rcsr,on dia:
- Niug ucm ,-& a bic•:1:i. Como se ba de matar o
que nfto se ,·ê ?
A coi':ia n ;io mnda\"a. Ca da Yc1. m:iis cr csci:im o
L!~r.cspc1·() e o <ll•sanirno d,.,;; 1io111C'ns. Vci11 n m in,·cr no,
depois um ve rão , e hHl o uo 1ncsmo.
O dia do c;isti~o chc~o n pn rn o qu e fo1.la as anua.
<lil has. A si n a nem !-einpre , -cm sobr é o pri mei ro cul-
pado, mas sob1·c o ult imo. .E':-tarn :u·ma m~o u ma qnnn.
do n f~ru o p c:;ou , dcb:antlo-llic ~ú :i cabei:n e os ossos
<lo corpo.
Os l1ornc11s k Ynrmn r:s restos do·in fe}iz par.-1 o fcr-
rcfro e. com /'.!1·nn1l cs ccrc1uo11i as, dizendo qu ;: ele lutnrn
com a ff: ;·a bra,·a e que Cl"a um \'a lent e, 11.mr,al'nlll cm
1·oda do defunto Qlt c, cm pé, parecia nssistir tudo nqni-
Jo. Es coll1c1·,1 111 outro p ar a o ht:,:.ir, mas este era con-
tl'al'io ú <:ur nc cn\"encn::ida. e p rocedeu com~ o que lUO r -
l"C\'a. P or su a \"l'Z o q11c ~obrc\· jrcra u iio <lci;i:a.Yn de
dcstrni r .as :irmaclilhas .
.As mul he res ~olt;umn a suspcit.n· dos dois, mas o~
homens tapa\"JIU logo as bóeas tlclns :
:358 SOU%.\ C,\Il!\E1HO

- Q1wncfo t•1·:i 11 ou1 1·0 rnc:G dii i.l i~..;~1 ml'smo, nLi~
r h~ tnorrcn j 11s\:rnwnlt•. q11c111,ln ru·c•p.irn\·n as nrmaclilh:is
pn ra pcg-o.r n f~ ra.
Xão clurot l m11 it,1 tr.w :}o 11:irn o que liofnva us car-
ues Cll\'Cll!'H;:d:is mo,-rci· lnntbl'lll cstr·,1 r;:1Ih,Hlo jtmto
dc>!é.s. Os l1omcn...., fizera111 a m<'-;m;i t·oi "a •1nc jfr hm"i.1m
feito tom o p1·imC'iro n cle::r·r;1m logo o cp ~ cl<' dn ~11b,,
~ilttir o m".'lrfo.
D n1·:rn 1í' :: núi a· ho,1,·(' 11 111a lflmpcs t:ub mC'do11h a
de \'Cutns. d l' Htcia ..... de drnn,.,.; . X i11;n•~m 1101Hlc: sair de
•·::s.i p:ir,1 p ôr nrm;u]illia .<, 11cm lmbii· l':J l'lll' c•m cucaada,
1nm:, 11:i m:mhii i,;l~~·ui 1111·. :1 1111t i1:in toni :1 por t0tl:is biJ.

- ;\ f'1~ra ap,11·rn· 11 HH~i·la, csm,ig. .. t!: 1 1w r 11 m IJC'·


1J1·r;:í1ll111 ql!<' r:1lc111 ,111 ,1/1n d:1 mr,11l;r11) 1;1,

O n1·rtrn.io d,1 peçu d esfôa do N•mtrm . J b ch'!\'a~üa


do segredo nos ho mens <', para dcmcm:,;1l':Jl' ,,ue cslc ;-.e·
grt!-dO se· niant 1Jhl, ·!-;ohrcsa (.•!ll as. vit im;1s ciu s11:1s J,r,11n·ias
oc11p:t~õr~ .. ficnntlo a Yrn~n<ll' s('mpl'c> <ll•·m 'orali1.a<l;1 por
S(• r d ila p or mu1!1C'!'('S t• ..ii:1d a mais th'...;:r:uida 11or n::i:i
pcdr.1 que rrah:;1 a ,-~nf;1 dt• g-t>i·,,J.

X1•ssc ;1poloµ-o se cx:1lta o h;1hi:o el e m11i1a~ lribw;


nfro.nrgrns f.tzc rc111 o 1k•!"n 11to 1wl'f icip;1r. l'lli pí· 011
f (•lll;Hlr)_. cl;t C('l l: lii<)]li;i f 11 11<.'hl'C rm <.; H;} h<Jll l'<I.
h!-.11 n os fnz lt•m!i r:11· 11nm p.1!<is11~('nl 1lc Polibio: -
"Qua ndó 11.o n~ nm rutn.1110 tT(' posi~1io, fa zem-lhe os
fu n er:1 ü; t ru m;portmulo·o c:om :;!r:rnd1• pçim JM purn o F'ô·
r oe coloeitm-no pC't t"o <l<: R oslro,, ;:i•ra!m('_ntc cm p~ parn
qn c to<lo o mu1' do o po<.;~ a Yc1·. e J·:1i-~1mc11 1c sc nt ndo."·-
Em C11~n lk 1l' êlh:1 , .A 1·1lf.Sllahy, ~fitins Gerais, \'i·
mos, ern 1911, o ''velório'· <ll' mn lfl'fuuto. O l!urpo ~ru
mC"io elo "limpo'' e us ;1~'áStC"H~s. Ít luz de foguc i..rus, to-
Os :mm.:: AFIIIC.'\:SO.~ :xo nrusrr, 3;)9

11
l·:1 mlo ,· i,íl.i l' 1·a11 t:mdo tir:111a!i" pnra Jl c "cl<'spcdit·-se
do \u uucl(I'': Eiss;1 c·r n •mnnia. pur:imcnlc nfro-nc:;ra ,
~::~:;;,wm ~t· l.•z iw:. sr:1·\Di•.., b hi :i Hffi ,·isinli~ clnqnel:i. 1·c-

FIC1J A K. 0 1S3 - 1, 2, 8:thi o. - 3, Reconcc.vo - 4 Ca.-


pitnl - r;, PAHA-0950 - G, N'oratira 7, 8, Deus. AbUtrcs,
C:ub\"l.ffCS - 9, Fciçfio nfro-Mgrn. - 12, Fome no Egito -
22, Sub-ciclo br.i~ilclro cio Ur,·, bú - 2:! , F ilhn (:e ;\folês -
'.?5, S. Carn eiro .

P.\H.\-Ú~~Cl.

?\o 1' Jlrin1.:ipin ,fo 11H11Hl o'' houve nm:1 ~T;mtlc ~&c:n .
f'a,l:l Y\'1. mais o sol S(' rsqncn lara e ra<:11a\':1 a tc1·1·n,
1·h11pnrnl ,} as õ!J!t1H~- Os bid1os dani nlt ols e pcr:011hcu to~
111·o~pc r:ira 111. Os fru tos \"(?1·clcs e:~i,ntt e us t;1izcs <ln....
11/a u lo1 s l! Jll t·('. li;t\'11111. foi-:im morrendo e os
:\.'I l :1\'011r;1"
:miuwis s1tu1111hi1111o. O 11m·o diam;n·a pc,r Deus. m;i,;;
l) 1•l 1S IIC'ln ;1lC11tl iíl.
Os 01·:H:11!0~ for:nn m1vidos. mas e:f,lo penfor:un o
1:tcll ilo. Outros vicrnm l l1i onfr(ls p:1i7.('s crue, !-<Cmc-
lkm t~s :ios 1>rimr-i ro'i, <1iw111lo ínla rcm pel a boc;'t divi-
m1, <lcnim \'C'!-jlo!-tas que l'o rnm i11tCl'jll'( t;Hlai; ywr modos1

,liforenl ri,:.
1':11·.i uns. n m i!:Cl'i:1 er a p,1ssngc ir,1. Pura outro~,
11;'10. A terra da aln,nclantin. liio 2-icn de n~1rn.s e clr
hôas !cn·.ic.. \'Íuha sc·nclo l·:ist ti:1cl:1.
Os p:i iúi~ comc~:1r:1m a se. es:;olal". Trigo e ccreni!i
andn,·11111 f1t11· C);IUOla. Os J1<!i~('i; cs;c:ass<':1r..1m. Os bí.
l'hos <1ne \J ;1,· ia pnr:i. se l!Olll cr eram rn uito po11eos, assim
nfosm o for idl•11tos e se m t'a1·11c:,;. A fome C' a ~l'c1c cnsn-
rnnMw i! aí é qu<' foi rnt',.. OH, a ;\forte b1·iu crrr.
I."-"º ui:o t'rn um n1:1l. U1n Uencfiuio paro. o llº'°º
d1HJ1tcla tHrn, silll. i: 1:11c foi. O e~oism o, E1 vo.id~dc o
300

a mcn ti rn YiYi:im com tu do qua nto era ru indade. Q3


homens niio tra balh.1Y,1 m. C.:11h q uol tn :1 is prc~niçoio e
mn is vadio, a cxi~ir o tn1b:1lho dos pobr es. En fim mais
,ente parn rn crccl'r r.nsti:;:-o do que grãos de nr<'in. Uaqul'1a
11
naçüo" iufcliz.
1'udo mon ia. e apod recia log:o ao sol. Chc~ou a
nem h:1w1· gente pa ra c11tcrr a1· os mortos. En tão Deus
dmmou P ara·Ôsso: -
- O Para, venha cil. VocC cstú clormü ulo coin t:1.1:-
tos corpos p:n·n enterrar? . Qu;, mlo hn fal'l nra pnra Oi
out 1·os, ha misci-ia para Yo<:ê. .A:;or,1 chc:.;ou a sua Tez.
Qn:mdo Pa 1·il-ii$0 qu i1. l"t'sponde r, Deus lrn"i:i. dcs-
nparccido. F,11tão P .ira-iis:i:.o fez uma Yi.1:?<~ in e, q11a11 Co
vo lton, tl'azia n ma ,rn,·cm tl c " :,?ali11has prc t:1~" que 11iio
clc:scnn\n r:i m nm cn lc1·1·:1r os in ortos. Até o rei ioi:- te-
ram 11a "cúYa".
D css;l cpoc,1 cm dcan tc hotou -!5e um:i lei no munclo :
- "Gali ub,, de F ,1r:1ó" l1fio se mul:i.. P:1ra-ôsso é :i s.1l-
,·uçi1v ele uJll lngar. A p este fo~c <ll!le".

Púra-ôs.i:o ,1iatl,1 conscr\·,1 n r:1i;.: p rimith·a : - o


\'erbo pa ras, q uchr:11·1 quch r~mtn1·, cloudc veres, o (j'tC·
brada r, o qu<'brantaclor, o abuh'c, l 1ora-choq11é, para-
ra ios, vara-qruJdas, &., ·\'Cm elo mcs!Jlo tl'O ll CO.
A pct:,:n. é <lc~pi da de Fct icllismo , mns rica de obser,
Yn<;?lo m 1Lu rd. O Lr igo, os or;icu!os, os celeiros, a rui-
1111 , os urul.nís, c,unctcriz:uu bem o flagelo desc rito. ~ es-
se~ tempos, Deus 11i"10 inspi rava nin:,;:ucm : - fal ~1xo. pe~-
soahncnt~ e depois clc~n p~trccia..
FI CflA N,º 18'1 - 1, 2, n :ihia - 3, ncconcavo - 4,,.CII·
r itn1 - ü, O PP.IN CI PF. VER )t t:: LUO - G. Conto - 1, 8,
Re is, Pl'incipes . Sentinelas. Povo. A fadl\ ,·crmclh:i - 9,
Feiçúo nfro-ncgro - 12, O vnlor dos sc 1·cs cm terra _ex-
L1·anha - 22, Sub-ciclo bn1.silc iro do!. p:-incir,c~ - 2~. Filh~
de r.Ialê s - 25, S. C:i l'n~iro, (6 e 12 O Sol e u Lua).
Os :~Hí'ros ArnicA~os NO DrusrL 361

O PRil\CJPE i'ER:l lELIIO .


"S"üo sei onclc. n em ri,uanc1o, 1rn<;ccn um p riucipc todo
vcr11 ,oll1in ho co111 os olhos e os Célbclos bem pr etbhos e
btilhm tcs.
O rei e a rai nl•él ficnram muito clcscontentcs. Que
pC' nn o fil ho 11üo ter os cabelos da cor <lo Sol e os olhos
01.uis como o céu~
E , ne~sn tris tcsa, 11:i.,;,;ar:nn os dois mu itas noites, ú
Ynr:i.;1cb elo p:,lncio, l:i mc.11H"l11<1o a snrtr. e con.)et111·au<lo
sobre e destino m:'tu que llcreriu. C's t;ir resct·\'a do a{'I fi.
1110.
Dr nm:i fo it:1, - e ns luY.t-<:. ;md:tYam sempre apa-
:;nd;.1s, - vir:1111 formar-:;c e suhit· do chão tuna conto
que.' C!-ipi:.w , todn d e fomH::t brai:l·n com nns brilhosi-
11ho.~ do ur.Hlo..c;. P i-c_!!'ar.:uu o, ollios n~la acllll irndos, pois
lhes pnrece u a r éstcn de ~l 1111 c !-iC'IS nntcpa~c;;ulos d iziam
.i p:11·r(;<•1• ú noilc ::os reis t:orno um nirn nclo de guerra
pn.r;1 muito tem po.
A es piga foi tomamlo rorma de nrnlbcr e, ao dcs-
fa1.cr -se (ln fn mn~.,. ;:leia fü rgi n 11111n fnd..1. q•1e hn\"in
ltlll ito., sr.cnlo~ (lci:-wm aqu dc pniz.
O 1·ci 11:"io se mo,·r.u elo l ugar. Dc~de crean~n ou-
,·i r.t fat.11· cla(ptela cr cntn rél t.l os cilbclos lustrosos, todos
11cg-ros, e de se us olhos, t:1mbcm .ucgros: qnc bnst:n·am
pous;H· 11u111:1 flõ r pnrn trmsfo1·mnr S\1nS p ct o!ns cm
moc!l as de O\ll'o e !"itnr u111n borboleta pmn tor no -lo.
1u11:,:1 liudn e cnc110t."1clor,'l il011zéla.
A. 1-.1in ha tnmbc111. Co11 l:11·n.1n-lhe que a. f:idn, prin.
r-c;w. elo tn('~Hlo tron :!o de seu." nntcrnssados, hnhn fci-
t:õcs ig11ai$ .ís d;1s ma is bt!:,s imn~cns, bu ru icfas e to1·-
11c;al.is. 8na lJcles:1 atra.111 e, por isso, q\\Cro tlvesse o.
fo rtuna de vc-l:1 1 ne1:1 t:1:-iamudcnria.
Boq uinbértos, os doi$i contcmpla ro n1 a pélc toda ver·
u1clha e rc luzctJtc <la (lp nreeicla., as ,·cstimcntns ncgrns
852 S O 1: 7. .\ C .\ n ~ El nO

lhe scr\·i:im <l c m:rnlo C' ; f fi ~ ll i·;r, u11ic.1 n11 terril. cJii
fJllC
mai~ formo.,:,. :nul ht> r de todos º" IC'mpo.1.;.
'J'nrubcm JJo mrsmo i11s1:111\r. a fada clcsaJ')ít J·ccên
não se ,., ,1bc l'o mo 11cm po~· 01u.fo, !-ém dizei· 11a ,l:1. ·
O r ei e a r:1in ha :.;"U:ll'tlara111 sc:.:i·cdo da .1pari1,:jo e
do2i:s:aram co1-re1· :i.s la!il im ns elos que ,·ia m o pr i111:i·pe-
siu l10.
- Qnc pc11n niio ter º" olh inlioc.; n?.n:ii s e os cabeli-
n ho~ loul'Os?
Xiu;:ncm o 1u:lmva h(l11i10. :Vem mesn10 qu,11ulo
erc~1-rt1 :i <.:11011 p1·i11(:r:w, fi ,l.ilµ-: . ph•bén qt1e o quize"3C'.
P nr:t tulm. cla t; C'lC' ha\' ia de Sl''' 11m ,:,1.,1i~o 1111<:. ct•11,.
O pl'i ndpc. 11:i s YCS]ll!l":;i-; tlC" ~,.. l' o rC'i 1laqucbs 1,:1.
rngens, - po:s o~ p;1i~ j,í t·~ L'l\'ant t·n1'(·ov.1do~ tlc ,·cJho\
- e n i10 p otlcu clo s111Jír no l ro11 11 flnl' nii.1) s(·1· c·;1!-.:Hlo 1 \"C·
solveu f :,zcr urna YÜi l,!rm pelo 111rn11l,, ft 1wo1:11 r,1 de um:i
mnlltcr.
): ;i c; terr4 s 011tlc chcg-:1\·:,. ns moi_:;i-; S(' C'-co,11li:1m.
H n,· i.i éA c rC'nça de ser o p<.;p irito do mal mn p 1·iuciJll'
vc r D1clho, La cür llc lnbn r édn, cu m ci~ c:tb ~loo e os olh1.,s
11.egros da cor · ao c- an-ào. E·. por i:::-;o. atf o!4 horne11:o
C"Ol'riam d1.•fo.
E ,·ia jou, Yiajciu _. at;. ll :n- 11u1n p ni1. 1•m eujo pal:t -
cio re,1 L S<:! ,!:zia ni1_1g-11 c1n poclcl'ia cnt 1·nr ~l' ln 1·c~po111foi·
Íls pr1~u 11 t:1'5 qnc 1hr. fi zc:-:c:.c1n as .... cntind a~.
O priuc, ipc, que n:i!l <;(> d1 •.<;;: nim<H'11 11 11Hca llcanle
<l o!i diss.,horcs nem <1:L'i ,lil'il·uhhu.l(':,. , \·! 1\ -~C a;!iira dca u-
t e de c o:~:i-. :uhuirawis. P:i1·cc! ia ,Juc alt' as pc1h:t~ o
<:ltm1nim c11t;JY:im. De lod os os l:illu .... :,.:orr isos, cnusitlc-
.,..nc;õ~s. A t~ Oi !:it'US Pll!!cn..; e1·;,m (lt~: iu~n kl os pela rnul -
tidão.
Tndo is~o o nlrg-rou mnito. m:1:-: cr1t p rcc.-iso pe11c-
tr:1r 110 pu ln cio 1·c11l, escolher 1nnn c;;po.'11\ e ,·olt:1r e: asndo
u li\Hl t cn u. 'l'inlm <1nc passnr pc ln " prora d.ú -ab~d<r-
ria·· rC'o..;p,,11<k r (1s J)f'J·µ-11 11 t;1s <JUC lhe clcvcr inm fazer
'lll C' r rar:1 .i .<;l•11 lw nwi.. tl ific:il c!c se descobrir.
.,:\rmo11-~e cl C' cura:;(•m. e roí .
.Ao se l'Hcont1· ;11· com n. primeira sC'ntincl:i , esta ajoe-
lhou-se, pon clo a c.i bc~a em t cn·n. e cxclanumrJo : -
- E 11 te sn lulo, rei dn!:i mon tan hn s, c111c to<los os
di11s ,·"11~ i.:om te us r aio~ de onro ilumina r n forrn e tlc-
poi~, fn:; indo p;1m o teu leito, :1. rainha dns 1lla nh:ic~
,·i:l.t o l<'U so110.
E ms ou tras sc-u tii1ch1 s rC' pe ti nm1 cois;1s igua is e ele
f •1i p,1~-;,n1d11 sem qn~ 11.icln lli c pe1·:..ru11ta$Scn1, lod.is
pc11sa1ul o <Jll!.! ele !'o~~c o Sol.
~\. to i·lc ('stav:1 1·c1rn icla cm to1·uo do l'~Í, d.a. 1·;1 iuha,
Uos pri >l('ip C's ~ d.is pt·iu1:c1..,1s. Deslu mbr,1dos cou1 o
brilh v rt'splandc~cnt l! do P dn cipc Vcnnelho, to<los se:
C\JJ-r;u·am re,·crc1~tcme11tc. T odos nfto. Totlos meuo'l
iuu;t p ri nccza q ne nin;.,'11cm voclia Hl' senão os pais, 0 8
in11 üo,; e o'i fa ruulos (te m;1 i:-; co11fi:l. nç.1, e de quem os
111:tld i;:eu t c~ fal..p·;l m c: omo !,i .fosse ul.lla (:rea tu ra difc.
rent e <l as outr;i ~ mnllil'rcs, .ité com ba rbai:; , Y07. e forrnJs
111nscul i11al:. e cli ifrcs de nado.
O 11,01::0 on vir11 css:.1 hist6l'i..t antes ele cn tl'ar 110 Põ.1-
lacio e, chcga u<lo at0 a côrtt", tod o seu iutel'c.:;sc cst a,·a
em conhecer essa ercn tura, tli fore11te, como l'le, de totfo!';
as 01.tr,;:;.
'J'cnui 11.1tlo;; u.s (·11 mp1·irn entos, pcgun d.15 palnvrns
d.~s scminchis e apresen tou.se come o prin cipc do paiz
<l.i s :11on tãnlms que :;1 rocur:i.,·o. uma esposa. para re in ur
,iss:m <Jl~·e .seus vel hos pnis fecl1asscro os olhos .
.As prine:-czn.s ucm cspcrn,·um a ordem pnterun. O
P rin t:ipc: Vc t mclho ns recusou clizeu<lo ter ~c~o "dc~1·c·
t itllo·' ' ntl: nli pant ve r n pri11cczu dr. qual d m a m c01sos
l':"1.""t1·n,·n~i.mtcs e 1.bsmdas.
Sol'7.A ( '.\ n }.' ct no

Os presentes ficarnm cstnpef:lctos, mns, dc:mtc do


homem que clcvcr:a. ser o Sol , tollos se cm·,·;.n·am obe.
d icntcs.
O Princiµ c Ycrrnclho, ncompanl1ado p e lo rei e pch.
rainh a, entrou n os aposentos <la ,noçn. Nem ele, ncLi
ela, espe rava m su rprcza~ tamanl1 as. Atirara m.se, nã~
se sabe como, um 110s braços do outro.
O casamento se fez. em 11oueos din.s e o p,üz das J)la·
nicies se viu linc tla 1mllher que t o<los di~i:un ter si,]I)
a mnis feia q u e j (l vcíu ao mun do.
A HO\'U do cnsa.men to chc:.,'Oll ao paiz dns rno11ta-
n l1as. Ni11gucm H:;011 importn1lci:i. Cm 1nindpc he;.
<lci1·0, por p iór <1u c fosse, sc 1~l t)l'C h11Yi:1 de :ithar mulher,
11cm que fosse tó1· t a, c;.1ôlhn, dcsdcu latla, p:1ra fazer rai-
nha. Demais a fama ele fcald:.1clc (la fi l ha mai!; no\'a do
1·ci elo paiz <l:ts planicics corr ia m untlo e, p01· iss" a cu·
rlosidadc dos mon t:.111Jic7..cs foi lmst1111 l c :;n•udc jlois
iriam ver um :i t:1rc:1ssa lm maua mc li(\a cm r ico~ w~~i.
<los e enfeitad a de joias cm·as.
Jú os mcu sngciros comcçm·;im ;:;. cl1cgar com ns e:.i·
rava.nas chci.1.5 ele riquezas tr.11..cntlo a 11oticia de tifo
roarc;;,<lo para ,1 en tra <la do co1'1.cj o dos f utu ros 1·eis do
pn.iz <las montanhas e clcscaTl'cgamlo os c;11nclos no V:1·
teo <lo palacio.
No <lia, o p 9vo vcst in-s c <lc gala e , cm compílnl1i;1.
do rei e da r a11 il· a. foi 1·c-c:chct· o cnsal que ;·i;n h:i fa1.e n<lo·
urna j ornada de longos mczes.
O primeiro n1onta11hcz qu e vi n a fu t ura rail1b a de
se u paiz, caiu cm a<lorac;ão e, por ata H1os 1 fo i dizer 1105
que a cspcraYam : -
- E' lin <la . A pélc é como o ain! <lo céu. ás fa·
ccs tem as cores elo crcpí1scn lo. Os cnb êlos s r.o de ou·
ro, Os olhos ~J.o de anil J.lcntro d um m ar de lcile. :E'
uni:l <leusa. Talvez a Lúu.
Os ) IJTos Ai-·mc.\ ::-.os xo Bn.\SIL 365

O po,·o, nssi lll qnc viu o Pr íncipe Vermelho e :t


Pl'in ccza .A.r.ul , O!:i apla udiu. E le , deus no p a iz da.-; pltt-
nteics. El:1, cleusa no paiz <lns mo11tanh11s. E a111bos
rei~ tlos céus, das aguas e <] a. terra.

A peça é no tanl <le psicologia, seja sob que pC1nto


de vista se cn<.::wc. I\[csmo n o relig-ioso : - os deuses são
crca~õcs humauns.
E .'-sc "atheismo'', 11milo yjyo no nlit o tlo Cllibam-
ba, sur ge YCZ pol' o:ttl':L cru ul:;u ns coutos afro-negros.
E' uin ;;1ss11 n to di:.; 110 de pcsqniza e de rea:e<', a tJUe
não sP. cJcycrão f'ur(m os capazes ele cmprccm1c-la deutro
e fora el a ;\frica.
O Folk-l orc não ~ apc uas nm passatempo como se
supõe! ..

F ICIIA N.11 185 - 1, 2. Ilnhia - 3, Rcconcavo - 4, Ca-


p ital - 5, AS ADIVI!\R AS DO RE! - ú, Conto - 7. 8,
Rei. P r íncipe,._. Pr inccz:ls. :\~trologo. Lavrn!.lor. Ho•
mcns. Sold:i.!.loe - !J, Feição nfro-ncc rn - 12, A nud!lcia
cfov:ldn pcln sabcdodll e castigada pela ignor:i.ncin - 23 ,
Profc sso n i. cliplom:id:l, íilha. de !\fol<!s - 25, Souza Carneiro.

AS AD IYINllAS DO REI.
}Io u,·e um rei que o elest ino fê1. pai de trez fi th o.s,
r-ão se sn hen cl o <1ual Jclas a toais bonita pcm n mais <li.
i,!UJ. ele ser rainha.
A m nis velha, nlva com o o leite, os olhos como du as
conta.!1: a7.nis, t in ha os cabl!los como si íossem f ios de
ouro q ue desciam ,1té o ch:10 .
.A do mei o, u:orcuu em tndo. Na p ele, nos olhos,
nos cab el os, até nu fo1mosur a.
J liG !-;01.'l.,\" C:,\P.:SE J HO

A cn~nln. d a <'411' ~lo .i11111bo, n:-: t·;il)('lo~ e <JS ollios


prêlos, não pod ia ,h•b:in · d., S<'" 11111:1 b;•Jt,.,;;i p;m1 llll'lt'·
<·c1·. 1·01110 ;1s 11111··;1~. 11 s:11T il'it·io 1lC" 11uah111<'J' ho1Hc111.
Am;im <' I'<' 11;1111r;1 \ 'tlll', l'hC':,:adm, :i ida,Jc do c:i~-
:ucnto, ni"10 f:1! 1::~~"lll pl'i m:i pl'" ;t ~m;pi ra:· fos!>o<'l:1 <'~..:o-
lJHdo.~ <'sposos il<· 1fio li1ul:ls 1•rcatu;·;1,;, De tolfos tK
c:111 tos \la l<'rri: \' icmn:1. <':1 r 1·c>~1Hlos de 1~!'- pll'llll11,·('s ~ ~<'
ru1ucws e c;u_t,1 1p1:d sr cl i1.<'11tlo 1w1is <:1~fc:1ii;acTo pvr
C>Ji(·:1 1110~ c1uc 1g-nor.1 ,·;1m.
O r ei, 11~0 se scUuúnd o Jld ~; 1·n1ti·!o~ <' pd:i,; n,-
mh,·ns <lo~ Yi!)i 1m1tcs. nC'.!:!'ª""' as m~vs <lns fil!,as ;i
1wctcxto d e 11:io us C!llC'l'<'l' ~1·1n d1;1r 11;1 ilu~r,u ,.11 nn
f;rn!ilO elas r iq HCW!'õ. J tWs ter, 1·111110 :.!1•11ro~. !1nllh' ll>:
i-ab ios, d e qnc o urn11<10 m..zii. 11c1·(':-.<.i1a,·: ,. i.c•11 rí'ino
lanto ..,;.H'L•ci..z.
o~ L'ot·tcúios confoltul.:t\";rut-M? éH:lwndo clr:"j)l'CtJO·
!>il:1dos la is :t<>lo') e p1·ocu1..,\"~111 nm n11.-io de clissn:alir o
rei ele os c111imt1r.
An lcs que i.l côrlC' podci;s(' i111('rYi1·, circttiou o ;tnllll·
1.: io renl de c-<;t.11· .t primcil·:1 princcia rral habilit:i.<1:i :i
casar-se com quulc1uc1· mo~o c1uc ~nt isfileliSC umas lílU·
t ~ cx i:;e11ci.:1s impostas pelo sobcrnuo. E o <lia foi
ma rcad o para os prctc11de11 1 c$, cxcluido.~ os Mcrn•:cs.
.c;cn, e~colli~l dn $u11:;n~ rn:1n de posição, l!li.ls de idatlc>.
Dcantc <las centena~ Llc camli<lat0$, o rei falou: -
- E' lwm 1\ifi~il escolher un1 ;,;-cmo <\cutrc Yt.Ís e
tuhcz a inda m:tis um s~bio. Dcst 'nrtc sereis submeti·
llos a p 1·ow1::. n111ito s lmplP.s. D :1rci t r cz enigmas. Os
qul.! decifrarem todos .sc1·ito lc,·Sll1os ú pi·escn~a de minha
filha ruai-s \·dh,1 J):tl'll que rscolha o que lhe agrn.d:ir.
Os que mnt,1rc:n upc11as clois ~c1·flo p t'C'>O~ clun:rntc ilez
íWO'J ou ~cn·i··:lu \;11tc COlllO cscrasos. Q:5 <pc 111atnrcm
ttpcna.'i um, moucriio nas t,!al(-s e 1rn nea. !i<!r.'.: o pcrtlo:idos.
P .nr.1 os outrN;;, o premio srr;"t a f õl'ca.
Os 1[ tTos ~rnYc J.:sos ~o Dn~n, 167

E foi diam~<lo um a um: -


- Qual o primeiro cui giua ele ruinhn Yida f
- Este cm que V~u )lnjc!;lndc e uós nos encon.
lr.tu' o.'> a.gora.
O sohcr.1110 rit1-1.c ., e~a respostn elo primeiro. Es-
l.iva certa. )lnitos fize r am o mesmo rJciocinio e lo·
:,.•r;i.r;11 n, por ontns pal.1.,1a.s, se YCl' li\Tes <la forco. A
rnnior pa1'h\ infcl i?.n wu te, cr1tron 11 0 c:astit:"o imc<li.lto.
- O :-iC'.!Jllll<lo enigma. Porque um rei tão bom e
tiío 111;1g-11,1 11imo ha de Sl'!' carrasto7
- Porque os s11hio~ JlOcm a <'abc~;i ac ima ào cora•
~1io <' fttzcm da jusli~·.1 a JJW ior rlc SU<LS vi.rtudc5.
,\ conl;(' cen o mesmo (!UC <l:i pri1ucir;i vc1.. Raros
puderam ser lcvado.'I ú nltin\3. 11ro,·a. euqunnto os OU·
f.l''>~, lo~o toma d os de ffrros, for:,m nJe!idos na !ll,1S·
morra.
- O terceiro en igmn. E og:ora !
Vinha 11m e não 1·cspond ia. Outro. )fois outro. E
1-s " J1Jc11iuo<.;" iam lcrn1ulo o!i frt'i;uê~cs paru o ",1rm n·
í'A."m· · .:\fi n,11 apa1·cc c11 1w1 pobretão, metido cm rou·
p:is from,:as, surratl;L-;, c1uc runtou u n<l.idnha : -
- E ugora 1 Vossa )I.,jcsta<lc J>l' llSl 1l11e n princc·
zn não tcrú. o trnb::i.lho de cscolhc,r nem um de nós.
S6 cslc r.ccrtou e, como p.1lt1.na de L'Ci uão tol'lli
atr::i.z, foi lcYaclo .í. prrs<:Hça clt sun alteza. Assim QU(I
l'h o YiU fil·ou m:tluc:i~i11llR. dtiroU·Se ele br:iços abcr·
IO!-i pnr a o Ye1wcdor, na vo ut,ulc Yclli:i. <lc ter um nm r i-
110, com tamm1lio inipcto (J!IC lhe r:1.~g-011 o riuimão.
O C'l.: Jl:tllto foi :,?"c!·;il. Dcb,1lxo daq11clns roup,1:; ,·c-
lh:t~ e l.1q!;1s, t{)(lns L·eu1cndadas, ,·iu-sc o fot o de J>l'ill-
ci pc, lm.entc, 1.: hci o do ramagens clmmulns. A ale~rin
rnchcu ;\. c:ôi ·tc. E foi- se o c;,sa111 c1ti l>.
O rei lo111uu tal afciç~o ao icnro que o ouvin :ité
uas 111c1101·cs l'OÍs:1s. :'\"u ,·c r<fodc o pd11cipe cru merece·
3GS SOUZA C ARNEI R O

<lor dessa estima, o que :111 imon o soberano :1 cstuclnt· 110 •


,·M; adivi nhas pm·a o sr:;tt11do lorncio e cllamar prcten-
clcntcs , mczC!i depo is, ;,ara a filha ,lo meio.
0

)[ão ú 11cccss.1rio ( !izcr que o 1mmcro ele e:andi<la1os


cxcc<le tt a ql\alq ucr cxpcctat.iva: - foi ma ior do qu e <la
primcil·,l ,·c1.. J~ , po1· i~"'º mc.,;nu1, cnt i·c cnfor<:;ulos e
rwcsos, se co nt,mim nh::1rns u1 il hal'C't Alguns pti11ci-
pcs. Cen tenas de nobres
- Qual o deus cinc se deve mlor:n· no m~u rcinor
- Vossa i\ ía jl"sl.idc. .A11tc!-i •lr ~crcm lin" itlos pCtr
imor ta i,:;, lodos os dcusci. fo ra111 lc1Tc•10~.
- Outlc <'S tarifo mi:111;1 :1[cg1·ia e rni 1ha fr li,·icl:!dc!
1

- No augusto e lllimoso iur,111 tc, fu 1m·n rei clc.:i te


pni z <1uc o dc<..tiuo fc,. vil· ao nrn11do Ih> ,lia dos ,mos de
Vossa Mnjcstade.
- Quem rci11m·{1 neste paiz tlC' pois '1c mÍlt h.'.l morte!
- Gcn l'o ou uc to, sobre ittll'lll i·rin:ir , rnais :1lto rci-
1111r:1, como nrn dom dh·ino, a uui1nor ia sem p re lembra-
da e quc1·icln. <le Vossn. .\l:1 j c1i la c1c.
Só nui ma neclJO, cm r oeirado e snjo, Jcv:mdo ,is
costm; uma. t1'oux:1, ;.:-.nil 1.irn a particln. O rei, que se
J1avi,1 co nmvido mui to com suas res postas, vin que cs-
1avu. dcantc <lc um s.1bio. l\lnudou que o preparassem
<11Hrs clc sei· ~L (H't'sc n taclo ao ~10,·o t:01110 o vc1·daclciro bo-
111cm nc<:CS."iario úqucle p;.1i?.. Depois então ,•c-lo-in 3
<.:Õ r tc e, po1· fi m, a J1t!11cc1.11.
Qu:111do o ,·cnce!dor ap:i ret-cu :'! j:mcln. <lo 1i::il:icio,
<1lgans elos cirt: nnstant<"s m:iis ,·iajado;e, o oonhcccro.n;.
Xão l!l'<I priuc ipc, rn, s um qt1c lia. pe lo~ ast ro!. e pelos s1-
i;nc,s. os destiuos t'os l1omcns e elos porns. O 1·ci fic~u
ainda ma is <:m 1tc11Lr, t;m t o mais r1un11to o moço 11,1,·,a
r1 r ul'r.t iraclo a sna dh·irnlntlc, e <li!-i,,C ao poro : -
- O sangue fo:r. 1lri11cipc<.;, 11ws os deuses tlo mun·
tio s,1o o:s sabios.
Os )Inos ATRICANCs 1-0 B nASn. 369

'J'otlos uplíludiram a escolha, e a princeza., ao saber


<l:is palavr:i.,; p:itcruas, mais se envnidece u do marido
qllc ia ter.
O <:U!iame nto se fc1, com g rande pompa, mns o rc i
não cspc1·ou me.-=cs, nem .';emanas para ma ndar anunciar
o 110,·o torneio de ndi,·iuh~s. .A concu ncncia foi aind.i.
umio1· <lo qnc ,la !iC;..'1.nub vez. 'fam bem maior foi -0
1:n111c1·0 de cnfo rcadOs e <lc presos. Só um lc\·ou a pnl.
nm. E ra um homem robusto, ns mãos Ci116sns, a fa ce
1111cirnal1a pelo sól.
- Qual o mnior bem do mnndo?
- N-.i o é a vül,1 1 m:is a t.erra que Jilc dá C'I aliroento.
Sem ;1 te rra nilo lia re is, nero vri.ssn1os, ne m a.o;; gcra~õcs
se mn lliplicam pnra lo1war os so beranC1s 11cm os deuses.
- Que é pL·cciso para se gosa.r o m,1ior bem elo
lltllJHlo?
- T rabalhar :i terra de sól a. só!, todos os dins1
como rei ou rorr.o ,·,1ss~ilo, ou como escravo t.le um rei
J10b 1·c e j usto como Vo!_:sa l\Iajeslach
- Qu e é um 1·ci7
- :tfo1:os do 11uc Vossn Mnjest:icle é. Vossa ) fa.
:jcstadc é mais do qUl' mn rei porque, alem do sa ngue e
<la sabedoria, é 11m (] cus 110 corai;ii:o C.c todos os que são
exaltados on humilhados, perdoados on cas tii;ados.
O rei bal:mçou u c..ib:?ça. O Ia,-rndor tambem era
um del\s. Sem ele nilo linvcrin. íl vida : - u tena só
ufLo basta.,·n. E 11:lo se conlcve. L.:inr,ou mais um eui.
gmn:
- Q11c é qnc se cobre de flores e que é que de ílo- .
rcs !! coberto? Qna l dns dua s coisas preíéres 7
O ma ncebo ni10 Yacilou : -
- O qu e po1· si se eol,rc de flores é n terra. O ~uc
de flo res é coberta é 1l rnn lher qne cou1 elas se c1úe1t11.
Qu:111llo se tem a terra e níto se triu a mulher , uõ.o ll:i
3í 0 $ouzA C A1t ~ B I?t o

i1orei:; Jl O r:ur.::t\ão. Qu,l!Hlo ~<' tem a mll lhcr e uão se tcw


u terra é o mesmo cpc se k \· o !)Ú} e u~o , e ter u tjdu.
O rei esp ero u n concll1sfw :
- P l'cfil'o a nnllhe:r.
O sobcra uo percebeu · tutlo. Pcrdcur!o .is :,; nas fer.
1·..is, o ln":rallo r :::111l1aria a!i cl11 pl'i 11ccza.
- Sim. E ·:,; liia i:-. s:t hi o (ll) 11n c cu pcns:w,1.
l\"11 vcrtlatlc o lan:1dor conhecia. bem D fraco dos
homens e nüo se perd ia 110 fr,do c m 11 eles. E, depois ele
prcparmlo, fo i forn 1lo Íl cu rt e e aJ>rc!:-enla do pelo rei : -
- E ste é o que ~r.1bulha. <' ele qt1c1n ,·h·emo~. Sem
ele n m1 ção ck s ap;1n•ccnL
A p t·inc czu m:t is no,·;i 01·~1 t.! l1 c, 11~~~· ,!a t·::,;eol/ 1:,1 1,ws
o JancHlot, ao ,·e-ln. t1io frnnzin:i e n1irr;1dn, P(><l iu JlC'T·
rniss~10 p~ra. lél11<_.:ar n:-i, enigma: -
- Q:tc coisa \; ,1uc nasce p ara ~N· \'i1;o~J e, mal
ccnnpi.u·ad:11 t em ns r;1 1m1s valid:v, l: 11 l:~pa J'irw? A~
fl ores <1uc .1 orllillll , cm , ·t· 1, 1\c Yl•r111t..-h:i t., !:-i°Lu :1mnr\!~:1s.
S l <1C!r frntos , ser:io rn lrr:ulos ou n;°,<, vü:::a rão. Si 11i',o
os Ui'.:r, cobr ir-sc. á 1lc feltr o.e;. Que falt:i pa rn ser ·ri1;0-
!;Q.e dar a felidcfa. dc :to fa t·J-.1dor?
Xi ng-ucm sabin, nrn s os co rl cz;'ios xi:i m-sc <la sem
eer<:mon ia <lo homi~m. Os mílr idos rl:is duns }}l'incczas
fi ngi.im não ou,·ir1 encobr indo ,,ss im n ignor:mcí:t das
coL'iJ)i con1u ns .
O r ei, p orem, g'>ston. Hfo .sc mu ito e mntou n m\i.
vin11n: -
- 1.\ coh.a 6 a mlll hcr: - n ;H YOl'<~ 1 ,;il compar::it!a.
F·ultn-lhc. cspaço 11.irn 1.iuc o sol {ltc gat·unla a ex i$te11 d a.
O l:w rndo1· b.:ttcu p; ll uws ele alck!Tj:i. O rei o obra·
ÇO \l ; -
- Anda cú. E 's o nrnis s:ibio dos home ns .
Os ) f lTOS .Af'!HC.\X'OS xo Bn,\SIL 311

O cn!=iamc11to se rcz e o casal p nrtin para o cnm110.


A m11 lhcr p~~nva. n:i r:in~a do ,m1clo <lc madeira , aju-
cl:u ulo o ni:ll'Hio. E :imbos tr:tbalim.\'am as 11-n-oums de
sól n ::..ól. l:'rn :\Ili) clcpois Yoltlll'nrn no pn la cio real , cm
Yi~i1;1 :to 11::ti. ,is i rn!i'i.'i e ilOS t"\\ll h\clo:.. A princcz:a foi
a ru,1ior aclivinhn par:> o rei. Gorlb, fo rte, que:iina<la,
as 1.:i.lJ-nL'S tomo tlc d111mho, o s;an~uc a tuin<lo ll:lS. fnc:cs,
l'Ul"im, :t flôr do cornc_;ão do homem ft!liz.
O rei não S.<' c.·v11tcn?·. ;1<lmimncb a fillia <' mand~m-
t1o 11nc toclos o.~ scrn,; si! prcp;n·asscrn : -
- Yamo;; 111.:i tar ns ndiY inhns cl,1 ,·idn trnbnlh audo
n 1t-1·r;1.

A pc~a é c:1 1·,11:l1~1·i1.:ula pct1s upro,·as cln sabedoria"


e Jidos 11 c11igm:ts 11 on ''ntliYiuhns'' comuns no E~ito e
terra.,; nf.ri rauns P. cl<"\wii- ;I C:rcc:in 1 a Hom;i e n todas ns
l W ÇÔ<'S I? (JOWIS flO l!'llJ1IO.
O tcm:1. - a. :itlllacia. clcv.:ida pela. i:;abedo1'ia e CHS·
1i;'.!'nda pela i:.mo1·:i ociíl. - rcsun~c-sc mnn::i. sen tença da
"1.:icnC'ia'' ,rnlig:i.: - só tJ!, sabias vndcm ser auda,u;. E·
isso é o qnc mal.~ n1h: cm A<lí1•i11 ho.t dn Rei.
11,1, porem. figura!s incoufuncfü·cis nesse con to. O
1ni11cipc. sem <J quul o l'ci tc1·in clcstniiclQ n Jinlin de
~Ucl'Ssiio. O ;1sl1·ologo, o s.:ibio n1.1is popu1m· <los tC>m·
11us nnti~os. O la\'l':1dor, que rê a terrn, o so1 e ,ic.la
for:i. dos couec.•itos rclig-iosos, m.1!-i dentro ele stlnS pro-
Jll'i:ts ohsc1·Yat;ÔC!';.. .As J1ri11c:czt1.'i, todn.s a,·icl,1s de mno r,
<111c1'C'udo o "homem··, :11l1ci:\s a snn elíi!EFiC e ao ~o'\"erno
llc seu paiz. () rei. - rcbé hlo a tudo ,pie 111io foss e
s11 1Jctlor ia 1 - se m lmré1n e sem mul her , bnsc:mdo. no
fim ela vic'.a, a lavoura com seus proprios Ura~os~ o que
o faz malo\' do que os rci!i dn Europa nté dois seculos
pnssatlos h0111•mlos po r se c!mmnrcm " ianndore•".
3í2

Om·imos as A<.livinlrns do Rli a.iud,i uma \'ez no


ca11clom/Jlé da. Crnr. do Come, t11m111 n oite que se sc,.,uiu
á festa ele Oxwk :1/arf:, no T,111i!UC (~a Conceic_Iio, n/ Ca.
pital B:ihiana.
l~s mães <le-snnto, clizc mlo-sc pos;uida~ por Oxu11,
densa cfos a:;uas, só podC?1·:"t0 conta r cstn e o\1trn!. pc~as
aos ' ' doutores'', num ca nto cs<:uro1 s i os ''santos" per,
mitirem: por serem "coisa Uc malê:, nêgo cheio ele fidun,
çn 1 qui faln cumn qn i n'é ptitumc".
Sen do essa a 1in:..,1lng-c m, podc·!.e nvc; liar o qnn nto
foi cstropc a<lo e qua11t::i poderia lc1· pcr<lhlo ('lll bdl'~,
o conto na bôca Ü:'1 11inlhe1· fnli.11\(lo ;lo r Ox iw ..
O acalô de oficio, w;sis1cutc obrig:1tor io, fin~ia-sc,
como ele h;ihito cm tais oc,1siõcs, o tipo ruais itliúta e mais
apa1·\·alhado do mundo. Scmpl'c at ent o, 01·:t ccrr:isa ~
p a!pcbras, ora ari·cgvl:n·a os olhos:, ,·eJ.C'5 batin. com :,,
cabeça, outras cstiNI Yll o pcsco~o. até q '.l l', bem ~OSSt J;3·
<lo1 a. miic-dc-.~,rnto, intc1Tompcrnl0 ;ilgnns ins tn.ntc-. :,,
u;:1r1·.1ti,·a, u<lYerti a : -
- Cê tú om·iuo, n'é , fa ladêl'o? Y:'\i pur êi ba tê su-
15.pn, lin~··na di nm l;111bo, i a<lis poi5 n1i t 'aqnci:-.:i da i;.:1r-
ro. qui tú tomà sem s1bê pruq uê.
- 'l'á fingü1 0 qu i é rnou go, n '\!? Ah, l.Jõio. Yni
cont(t cois11 d i itfoJ (, :ios 011 !0 qtti h"1 fi~a. qui nem ~úü
sôr to p ra Ex.ii.
O ncnlô, oss im proibido, :•csquecc-sc 11 ••• E niio lm
forças que o fuçam repeti r uma des.:;as "coisas de ) fa .
lt-s": - será infeli7. p;mt o rc$.tO da. \'ida.

A intcu çiio dos B a11s..•ds foi rnlt:io1w lizar, isto ~,


toruar .Brasileiros. pela. boca <lc seus descendentes, os
co1ltos afro-negro!.. J~ issn ~ o qu e de iu;lis importante
se a pl'esent,1 uo Folk-lo1·e Ba uiauo.
Os MITos .<\..FmcAKos NO l3RAStL 378

Iuicl izmmtc os nossos Folk-loristas vão procurnt


origens, iras9os, 1.:uriantcs, purarliom11s, i·11/l11cncias e
mais coisas liipo t ~ticns ari:rn as, scm it icas e c:iYilizadas
qnnndo se referem nos co11t05 qnc sac1n fot·a à.o comum
clns "histo r ias" sem fundo, atribuindo :i.os negros uma
intc li:;cncia rurt.t e uma itlc:ição n.canhad:t..
O que n nossa ~owlistica tem d<! melhor, de mais
acc11tu.'.ld.1me11lc ]Jerfcito, vciu dos Baussús, tra11smi:-.st1-
J·cs e re1io\·ntlon.•s no Brasil ele muitos ~onlos de scn con-
til1cntc. :\iio impor tn <1Hc os coligidorcs rcceb<im css,1s
p~J.s <~os aca lõs b.intos, 11.i.gós ou :;êgcs, misturadris . in.
tcrpohul:Js, masc.ir,1tl.ts c.-om ~ainêtcs rm suíls e outras
lin ~uas, pa r a se .atrihu ir no rnci:;ti~o bahlano i-cformas
t1 uc não fez {lc contos 11 11c aind ,1 se JIO(lc m cm g:rantlc
pé11'te rcco11sl it uir, dc."s ntora liz.111<10 nssim ilusões que, de
vez, 11cccs.si tn m se r ap.:ig:i.das.
O fato de se cnco11t1·a r cm no F olk-lotc Portu~ui:s
pc~ns que a p:u·ecern t;uuhcm rio Foll.:~Jorc Dr~ilciro uão
bn!.ta 1wn1. !ie lhes íllri bui1· nriycin c m opfo. Porll1gal e
lka.s il as p oderiam tc i· recebido tia Afri ca e unHlado
os ccn:wios, os per~ouagc ns e os concl'itos, crnl.Jora man-
th·cs.~cm os csq11clctos. Is~o é o q ue se YCJ·ifie a gc ríll·
mente. Os exemplos cita.doR po1· i\~íu11 Rodrigues e J\l' -
tur Ramos, embora poucos, mosttam 11uc ess;t \•crdadc (:
i11coutcsta\·el.
Os l fons~ús form n mnito m,1i~ nl'tist.is Uo que se
possa. pens,a. 1'oninr:un os atributos elos pcrson:i~cns
~los contos :::ifro-uc:;ros ~ mol<h1 ram outl'os muito mnis
s Ua\'cS e maito menos ct·l:spos, dos quais claremos adenu.
te dois c.\"emplos, - um do Q11ib1111 90 e outro do Clii-
ba11 1Ua, - n os qn :i is se podcrú ,·er como se toruo.rant
rcnovado1·es ou autes como procut·a rn rn, dentre outrosi
Hationniizo/ css~s dois )Ii tos como si fossem propl'ia-
rncutc seus.
37.J

. F ICIJ,\ N. 0 190 - l , 2, Bnhia - 3 , ncconcnvo _ ,j 1 C11.-


p1tnl - 6, A MULHER PERY:ltRSA - G, Fnbuln _ 7 s
Marido. :\Iulhcr . Outrn.s 11essõas. Qu ibllnzr,. A Cacho'rr~
- 9, Feição a fro -n eg ra - 12, A inconscicncio. dn muUicr
que dcsmornlizn. o rr.arido - 23, Mulh er d<.! aiufá - 25, S.
Carneiro .

lfoxia. um honiern (111e, po1· 11m1cn tc1· sido apanll:1-


dô n nmn ment ira , era hm·i<lo como o p rimeiro<' o mnic;
serio <lo lngnr. A contcr;cu 11ue ele, indo fnzev tnnn ,·ia-
::?'C'Ul, vo ltoll do eo1niuho <' contou ú nrnl hcr o mnl iYo por·
q11c não a far ia. m ais.
- Encontr ei u m lôb o com o es pinhaço aberto. Su ·
p l!z q ue <'~ 1i,·cssc morro e :1pt·oxi111ci-u1c. Em u ma ou·
tra bôca, at,J com den tés, q m• nu• p.a et::ccn ca paz de cs·
con der um P.lefout c. F'iquci :alrnirado, mas o bicho es-
t ,1,·a \' i \'O. 1lb r iu í i<; ollioi.., le\·antou-sC' e mclcu-se 110!>
rn~tos. sem me ofender.
A rnnlhcr. 11ão ac r ecHlou. logo llic.,ndo sei· aquilo
u m estri. t.'.l;;'-!u1a elo ni,'.ll"id o. R iu-se mnito <lt'le se cn·
co11t.mr com Quib u ng-o, cl issinm.lamlo o odio <1uc lhe
11êl.sccu. co nt ra o homr.m. ·
Ln:;o depois <:hega.rum ou tras pcssõ::i~ e cln se apl"es,
8011 cm con t;, r po1·1Jt1f' o lll:l r fr1o "ol t:1rn ela \°ia~l!m, m::i'i
o fez <lc tal modo, f in:;inclo-iic io:;cmrn, com o iut cnto
de, <lcsmor·aliza-lo, tJUC 11i11gll<: m 11t·1·cc1iton 110!C'.
- P rJ is ,·ot·ê, qt:c todi~ a ,·i<la falotl nrclndc, cpe·
1·cr nos cng:rnn r com essc Q1Jibn11 go ! Ha muit o que
«:>lc uãO ~parccC' .
O ho m(•m titlc,n -se. ?{o dia seguinte, meteu-se 11°
Jn:t. to ú p r ocura tlo lôho da bl,<'a nus ('.Ost.as. Achou-o
:í.. bcim. <la. font.e, sentado, <lcixamlo \'cr os pés e ll5
mõ..os h·x munns . Rcpa'to\\·O melhor , ~dmir~do dele ea·
Os JftTo.:; Arn1 c.t~Os so Bn..\::-1L 3i5

1:11· ~c-ntndo tomo um l'.iWl!or ro, e Séntou-sc dcantc dele.


Olh:n·nm-se C' 11ão dizi:nn p;tlnvTa um ao ou t ro. DCilOis
de muito tempo. chcgon a Cac·ho r :·:.1, mo1·ta. <lc sêde. Me-
te u u l ingua 11 ':igna, lié1w, liépo, lié.pn, a té se ench er.
J a se embora rn;is, ,·cncl o os <lois !:Cntndos, sentou-se dcan-
te tll'lí'~, cnxngan<lo o suór tla e: :ir,1 com os brn~os. E ,
<lc>pois, foz como o~ outro.~ tlois. Olha\·am-se e não di-
ii:im pnlan·a um :io outi-o.
A Cnc hol't'a, não ~mporta1lllll tanto silc>ncio, JJcrgun-
ton :10 l1omcm o que h:1,·ía. l~l~ ex pl icou o ciubaraço em
que rst,n·n, J1ilo ~abcnd,i o q11c fí:t.c.<;sc pnr.t ser acrcdita-
t1o. A c:011,·rr);.t <.m o tn·l.!rnm lllllf,'1.l.Cm sabe, mas a Ca-
dion·a, pm· n;1n 1c1· driJlO L' :iud;tt' pelos terre iros e J)cl:\s
t:(lsjriJ,w;, CJ".l ui:iis l'XIH'l'I.! elo lj lH! p 41l°C'CC:
- O 1.cnh01· IJlll'I' !<nher de 1111rn coi:-..1:
- O mê<lo i:
a alma elo m111ulo. ·
D e.c;clc f'$:.."C clia. cp1i'.'m ia .'1 fo 11 tr. hn~tar :lo"\m ou no
m:ito :i. pl'ocura. de lruhn. Yolt;na p:irn. casa as.c;omb raclo,
,-;rm 1ia<l.i Jc,·:1J·.
- Dc,·e ~C't' q11il.11rngo. Bt"m ele dizia.
Toclos p\·ocura,·;im o hom~m. ni.:is eh~ tinh a ido fa.
Z('r uma vi:.1:;cm e ii,lo Yolt.'.it·ia tfto ccclo. Partira no dia
imC'diato nquc!e C'm qtte a nrnl!Jcr o debochou. Caélo.
qu.11 dcst:rc,·i;t a Cnd1o rm ele uin móclo mais fnntn~ t ic:o.
A pcn·1!r$:1, não q11crcndo rc-hnbilit~J· o m,1riclo, dm·i.
(l;\Y<L
..;\final l'l1cg-,m o clin <leia ir l:lmbcm [1 fo nte, poi!i o.
<ic) fl1n c1o d,1 cas;l haY i,1 seí'nclo, e i1• uo tnnto, pois n le.
nha ,1uc o rna l' iclo clcix<: ra jú se tinl1a gnsto. E, deautc
cfas oniniõcs ('Onlr,1rfas. tl.!,·c ou~ se <lccidi r pela d csmo -
r:il ixa;;:io cio mmi<lo. · ·
J3em cedi nho el a sn iu. ~!ctc,1 se nos roa.tos, nnclnu-
110, nntl.1 11<10. Fl?z o fei xe cl..1 lcnhn. e deixou-o á bcirn
rln es t rmh1. T omon o póte e, fo i porn a foute. E'ucheu-o
370 SouzA Ct.RXEinO

d '.igua. Banhou.se. Vestiu-se. E bo.tcu (,~ p ('"S pra


nii(') C'h~,zar tl c 11oit c.

Frc . 20
A Cacho rl"a assomb,..ando n Mul!:a l'c1·vasa
I1:i,· ia d a clo poucos po.-s.<,os qmnalo (Jll11SC moncn 1le
susto vcml'l a Ct1chona com um chapelão <lc p.ilha na
i.:abr.:ça , ern pi}, 111c· it1 a. cm sai.is compridas, num ensa co
de 111au:;<1s fro1u~as 1 uwa fita c.lc pnuo Ycr1Uclbo nmai·ra·
Q~ )JITOS Armc,\.-.:Og NO BRMlt 377

1lil na d 11tn r:1. Deixou cai r o pó tc, que se fez cru pcda-
\OS, e a1>rill 11a r.;-ir,·<' irn . O!=. ca bê)os cm p é, assombr:ida,
sem se lcmh rn r do foix<' de lcnhn. A Cachôrrn, m::iis
li~einl, ia. pot· nt:1 lho~, aparecendo aqni e nli, m'1itas
\'l•ZCS.
Chc~o n é nt c:-i.,;n, trcn.nla. <lc medo, a. :1l ma a lhe
sni r pela Lüt:a, m:1s ;t C,u.:hún:i j:'l t inha se desp ido e
cst,wa 11crto, disf;m;ando l:O lllO ente procurnssc alg:n m
üsso tH·:i n.,cr mi bL·ira da c:os i11lw.
Os rn or,1duri;-s elo ln:;:ir c.o1·1·c1·;1m a. aémli r a mu-
lher, mas, por at:;-nns (('rcr.1 ,·ü,to QuitJuug-o. atim1 ram
qnc h:l\' ia tambrm nma ''\· is:ig:cm " e cumLiHn r:1 in acaba\'
rum :1111 ho~.
A C;1dmrr.t tonen p a r:1 o mato, vci.tiu-sc ele nm-
lhct e fo i tl!1dc csl:m1 Qii ib nu;,!'o. Contou-llte o que hn-
,·i a. E n tiiD concL'l'\:n·:un u }l[;1no <lc mn;i arru aç.i no
ICITc:i l'O ()Ili ( III C os ;1!:H·;: 1 )1 ('.... !-:C J'C11ni;1111 com armas C
11Nlr as. ·
~-.?o c;nninho. Cllt1111lrar::m o muí<lo da rnulbcr pcr-
vérsn . 111011 latlo uum t.'.urnln, que .ili rn1t:1,·a de via~eni.
Qnihnngo mc>l<'U ·O com ;1n im:'l.l, sé l.'1s e 1. nclu Da. barri~a.
<las e:ostn~.
E sta n i. o po,·o todo J.·rmlillo. n mul her dizendo que
u "vi,1gcm' 1 h:n·Ül de sc1· o proprio m:wido, quando a
Cacho rrn ;tp:i. i·t!l'L'U num t.'.êl!lto do terreiro, cm 1>é, ves-
tida ele nml hc r, e Quih1P1 :;o ilo 011tro, abl'indo ;1 bôcn.
<la~ cô:..t:1~ e hot:rnd o prn l'úra o marillo, rnonlaclo no c:i.-
vúlu.
O porn a!'iSoJl.l hl'on-sc e co1Tcn p:i.l' :i todos os laclos.
A mut:1cr 1H•r,·t'.,rs:1 tnc Q (:n.c;li:;o merecido. A Ct1C'.}1or-
ra ,u.:uo,Ht e Qnibuu:;0 1 - p:ito ! - soc:-ou-.1. no ºsalão
esc11ro''i on de p;1s~o11 mu i to~: anos sc.•m tc1· corn quem fo-
ln1·, :una11~a11do o ::?<' nio e r.omprccndcu<lo que n. mulher
ck,·c ho nrai· o 1M1t·klo sci u mrnea iujuri.1-lo.
378

Penc lrl'm :'l Í os F olk-lori~t ns e YC'riio, pelas iut crprc-


tn~õcs que po de rem 11.lr, - n'. i:'1s cl in rsns, - ouc os
)faussás, como r c1:ovmloi-<'s dns t ontos :tfro-nc:.ff~S, sa-
bem, as , ·cr.cs, vcsti-loo. ele u ma clcvn cl n mor nl.
A C.ichôr r n. qn:isc S('!mprc fan t:i sincl a colllo mulher
no.e.: contos a f ro-nc~ros, .c; in!Uol i~,1, gcru1111c11tc, :1 pro~ti-
tútn. O Quilmngo tem s im bolisaçilo diferen te d,1s que
j{t v imos nas scfa peças lninsc•r itas 110 Cap itn lo XX, mas
a hôc.a das c:ost:•s uiuc1a confo1 u:.t sem f u n~õcs de csto-
mngo .
A ilf1tlltcr Pcn :tTs11 é nm n<lmirnYC'l r.xcmplo p,wa
inlí'rp retaçõt~s e est udo.

, L Ccm li911 tio ,T<trdi nciro (; unia tlns nwis bcl,1s peças
de rr.no,·•H;i10 d o J.'olk-l orc J\fro-neg1·0 pelos II .iussá!-\ d a
Balli n, asscnt:idn 110!-i utribnt ns d e Ch iba111bfl que rt•fc-
ri mos 110 Cap i! u lo X T.
Xoss.i fnn~ijo n;i.o é n:oclit1cu.r. nrm :1ltcrn r, 11cm
coa ccr1.lt" a. li..ng migcm elas . pcçn<; r oli~id ns, rm1s isso niio
embarg a lembra rmos a necessi da<lc elos ec;t,~i: :l!i <la 1n1la-
vra estiliza rem os co ntos, as f:íh11fos. as nnrrati v,iii, :ts
lendas, os np ôl ogos, j:'1 haY: <10.c; conrn co1Télo~ tt luz elos
mct otlos cicntificos e os fozc ~·C" m,. como SC' HS., correr rntlll·
c1o, ilut tl·aclos on niío, man tidos os csr111 clc to.~ cm cada ca.
..;;o e respeitados os olrilrn los de e.a da :Mito, c ,·itanclo on-
t ro!-i ÍnJ que a fan lasiu os nltc1·c ou cl'ic intc1·1a·ctaçücs e
1:orrc!.1çõcs baseadas em rn11 it·.:1s ilnsücs dos Fol k-lu r i[::las
ele L obisl1ome11s, i\ful;:is.st> m-Cabe<;a, Pór cm; l\Iólcs, &.

F ICHA N .0 l!J!) - 1, 2, Bnhi :'L - 3, Rcconca vo - •l, Cn-


p itol - 5, A CANTIGA DO J ARDINEIRO - G, Conto -
7, 8, Chibnmba. P r incczas. Pr incipcs. Rei. · l\1cnsngci ros .
Adiv in hos . Sold nc.Jos. Se res de trnnsforrnnçii.o - 9 , J.'ciçiio
Aíro-ncJ; rn - 12, O sobr<:n::i turnl Ms v itori.:i.g <lo a.mor -
22, Sub.ciclo d e Chibombo - 23, Chc rif0 do Tnbof10 - 25,
So'.lZa Carneiro.
0~ )irros A 1".lt!C,\.."0S !\O BJUSIL 370

A C.I NTIG.I. DO JARDI NEIRO

>?'um:1 tcrrn 1.:ujo nornc niio me lembro ma is, lu1,·ia


uma i:;cuhor.i <1uc 11<'rclcra lnd o!i t•s pa rcutcs, só lhe res-
1:mdu 1nu filho. f;c 1l1 i11cln t111c ia morrer, chamou ora-
p az, dctt-lhe lHI~ 1·011sdlhls e ca nl ou, alii que el e apren-
des.li<', 1111ia t:i ntif!:l 11111 it o litJcl.t J e 11m jardi neiro qne
era ;11:wdo por 11111:1 p1·i11crza tambcm mu ito lin da. E ,
por l:aYcr cmpolu·etitlo. 1.1 mulher ou tru C'oisa uão pon de
11:;..:a r :io filho srniLO Ullt Chi bambn que lh e apnrecêrn
dius 1u1tcs.
() uw1;0, w 111\11.c.c· sú Jto 1111tmlo, rc~oh-c u <lcix.ir 11
lcrra usc.im c111c n ~f'11!1or.1 mor rt'll. Yt:sl indo, sobre n sua
de p ri ncipc, uma rou p:1 de tr..1b,1\ ha<l r,1·. O passariuho.
qnc \ÍYia soho. :1r·c1111pa111ln11·0, pnlaudo de galho cot
~alho, :-.a!t,n•ilo t'lll l' irn;1 dm• frnl:ts 1p1c lhe podC!i~cm
scn·ir tle alilllenfo. e:-.p :ll! l ,1wlo t:n11brm a tr istcz.i d:t
Yi11g-r111 l'OlLl n scn t·a uto ;1li•;;rc e lwr111t111ioso.
DcJlOis dP a111hn·em mui!os <lia s. llcr~lll unn1 ln:,;111·
muilo bouito. 1.:m111·<•;.!.11ulo-sp o moi;(1 t·umo ja rcliuciro do
palal'io de ll lllil pri nccza nmito linda, noi"n tlc mn prill·
eipe que ti1d1a fa ina de se r u homem nrn is fci l>':õo qur ,i:'l
haYia 11:1seidn 11a terra.
A p rinccza c11trcl:rnto, - aprccnsirn com o d('3li.
JlO do pai. cmpcnlwdo mmw b-'1.l Crrn ele muitos :mos, -
não li~,w;i im11ortmcin co jardim , mm ao j nrclinriru
e tnlw~ ntm mc~ mo se lcn1brnsse de !)Uno; c.:i.:io;tcnei:1s bem
prrto dcliL. .Aco11tccc u, porcw, que u m medico rnnit o
Yclho, de pn~'-a:;cm por aqnl!le.s luga l'r<;, indo Yisitar n
}lrÍllCC'7.a e adia11dO·:l mrnto tr iste e ac:ibn111hu cla , íll'Oll·
scl hou-a a dcspcr:;1r biim cr.tli uhr>, .iutt'i. do nascei· dú
sól , e 1·cs1li na· o ur }J uro, rncsmo que não s:11ssc do
qua 1·~0.
A mor:;1 c:0111 111ctlo de 111orrr1· tito na flor da ido.de
1

e rüo fo1·111o~ll: ft,z o que u tucd il'o maud on. Ao ca11 t;11·
380 !='; o u z.\ CA n.~ r. l R o

elos g al os, vostava-sc ú j:'\llcln, hnl'as e ho1·a:-., sem se im-


por tar cotn o sol 11n c a q ue imava , a conlc1u 11lar o jartl i-
miro , cot11 11ena .th• lr. ser t iio bon it o mas cllll't'~uc a um
scr\·i~o t ão bl' nto , o tjl\C 1•iio o <'l llb ur g-,w:. tlc vh·cr sem-
pre f eliz, can tando uma <:a utig-a cu,i a.'i p,d a,Tas el a ufo
ouvia 11111s nprc ndr. ra o Lom .
.Assim ela l.!omcr:o n a q ncr N· lh' H1 rro _j;1nli1; c>Jro e a
C$tp1eccr-se tlo prin<.:i pc feioso.
Um dia, - e o j :ndiiic irn nfi u ~e !c,·;n1 ta1·,1 .'1!-i horas
<10 costtm1c, - C!i ih:1m0<.1. l'II Hlou, - corno q ue p;1rn éla
onYi r , - do a lt o ele mn cn·,·<wctlo, repcti 111lo, c m smis
tri u a 1l cs , a. cant.i:,.::t qnc ta uto a fi ze ra ~11na1· o m ot;o 1:111
, ·(17, elo p rindp!' fc io.•w. Qniz lo,;m i.cr (fo na e.lo cnn to··zi .
nl10 e bolou Ioda ,1 gcu tc <lo pal ac:io ~) <I ra pc;;·a-lo. Etc:
<la ud o n mas g al·gn1lmclill has, cfob ic.:tndo <l o.'> <j\lC o pct·~c.
guia.1111 dcsapnrce: cu.
Qc a ntlo ela volt ou ao tJ ua rt o, tlcpôis dessa cn'l'r<'ir,'\
nt rni <l o qne 11:"io ak:nu;on, Yln -O j a rdi neiro bem de seu,
como si noda h ou\'('Ssc acontccic.lo, l'Ct\'<llldo m; plal\ tas e
ca n t:1 11dll p:t l'a cle:zntc. In vejou 11 fcl ici<ladc dnqne lc ho-
mero 1! lasti mo,t l'l sua sorte de se r no i rn ele um pr iuci -
pe t11a \\'ado e cstup ido.
Dias depois, abr indo a janela , Yiu Chi bamha pou,
s:1 cl o uo ombro csqucr,lo 110 moço, canta nd o, cm music.i,
a Cat in ga <l o .Ja.rd ii1ciro e este· conhm 1.c ele o ou v it·. F i-
tou tüo enca11ta da que 11cm se p onclc mo\'ct· elo lugar
11c1 n bnllmcim· pa lan·:i, t:rnt.o rn:1i!-. por lhe p;1rrc cr ter
,·ist o, d ei.mixo d as r otp as do trah;i tlm clo r , S l! Cl foto c1e
pri1 wipc. O p:1s.c;;i rin ho bateu ,'IS :is.:1s, deu nns csloli·
clos inho~ com o 'Ui<:o e fo i c:1 t1 fn r u:1.'.-i :1 n ·o1·cs elo pomar,
c11,t11 aato ela, fc <:ham!o os oll1os C' st1 \p ira11do, ~coli1l
que a m<t\·a o .i:1nlinc iro 1 - e <l um is 11 i 11~ll~UT.
Na t:ml c cl cs!-: c 1u,.:<i mo <l i:1 chc;a r:1111 ti s cmb,1ixnclo·
J·(>i.j do pr in c:ipC' fr it,sO cm {'llll l<'los arrcinllos de prot:i.
Os )ltTos Ar-RtCA!-:OS ~o Dn .\StL 381

'1'1·aziam a nov:t de o <i:isamcnto clc,·c1· se rcali;mr dentro


de seis senrnnns e }lOl' ot;:1siiio da co1·on ção tlo noi t'o , <1uc
ia pns~a r a t·ci de se u pai%. Ela r('cebcu a not icia tão
fo rn ck ~i mesma que ne m pc1·g nntou coisa. al:;uru.1.

F ie. 30
Chil1a·uliu , o Pl'i11cipc J ardineiro e a Pduct:sa.
Xa mn uhã sc::; uiu tc, quando abriu a jane la, a l)riu-
ccza Yiu o j:i.rdinciro c:mt.1 mlo u nm cnnti:;o. mnito h·is-
t c e as flores que rlc :n:gm·a murcbo.re m, ucom pn11hou ~
362 !:;Ol.iZ. .\ C .1.n~J! IRO

do a.&:;im o scn t irnc11 to tlc sua \'OZ qn c 11:irccin \'i r de m':l i-


to lon;;:c. O pnssar in lw, sem se mo,·~r Lh· um :;alho seco,
totlc, c11 cur11j ado , t:11 11 \J !.!:n 1·au1.iYa, por music,1 1 a canti-
gn. de tl ôr do fill io •la pdnc cJ.a pobre.
E la comprccn tic\1 tu do, uws a fo 11 n do 11oi,·o. <te
mt1u e cl<>S)nimano. c11rri,l mmHlo. E t l1oro u .
;\o pa lntio, u:io se s::bl" como. a lllí'!illl•\ hor;1 , totlos
chora,·11w 1 ,1t(! os rmb,1ixadorcs. E t•stc.-s, n •11do <jlte
tnmbem eis parell{.'o;; 1.:c wcç,n·:im n c hom r e os 1nr,vris :i
:sol11ça1·, rcsolycnuu p; ir tir para r, sc11 p;iii.
B m et cr;ll11 se 1m e:,t rn dn, todo•; m:1c:11 ubuzios. lt-
vantlo n pux:ir u m c:nnclo um pobrct,io-r.~ molt'.•r 1111c cl(':;
núo sa lua m !-iC: I' Cli il.Ja mJa tiuc se cn can•n r n. cm ho11~c·r 1.
P or onde p:1s!w,·;:111, as plant as clior.1vam ~ mor-
l'i a m. Os biclm."I tn rnbcm. A,.; ;,1~:tws \J orhulh:wam e SU·
miam-se. A sêc.i ia cem de.~, ton:mclo lu1lo, fozc ll (lo
impossi\'cl o l:Ump r i111c11to da pa l:wra ,lo :Jl'i ncipc fc io~o.
Bem nf10 l1:1,·i,11 n O!:i clllhaixallorcs se :.1p1·ox inwtlo t!o
1><tlac.-io <lc scn fo lltro rt· i e lotlo~ t'l c'i e os ele sua co111 i-
t in1. pcrc.1c1·:1m a fa Li. ))c;1111 c do 1iri11c:i;,c, só o 110brc-
ti10 c o nsegu iu. pot· me io 11c ~C,\:;IO!<., clm· :1 cn t cnclcr esta-
r em mortos c1Cse de e ele· fome. Di;is dr11o i~, tptanclo po-
<lcram fnl,, r, nnd:i. c011~l':; tiram d i7.c1-. pl)i'- s e haYiam C$·
qucc i clo de tudo .
.A sêca fo es t u rriczmdo todris :1 s tcrr,1s cio feioso oté
Cj\1e ele, cmpo1:ircccm~o a galllIX", re~olnn rcuuir os ndi·
,·inho'> p~m que l he cl i s<.;CS'iClll a r.1s.:io dn. impicdndc rfr•
u m t~ l c.1s ligo. No fl ;a comhin:ul o, nm a. um cnl ra ;·,1
e, cm scgreclo, pn is o priri cipc os sc1w1·ou p ara não i;e
l:OIUU ll icurcm, lotlr.,r.; 1li!i..-.cr.tm n rnc:.,rna co is,1 : -
- Desde ó di1l crn !JIL C uma pi-i 1H:C'7.:t um i1o lil1d,1
nrnou mn pi- iueipc qllt! se fez ,ianli1mi1·0, q ur. o Drs ti-
110, v C's l ido d e p obrct2i o, l"'"ª· Jlor ou ,lc \1HíiS ::t, a t r is tt•sa,
.i fome, a sê<k't n n1 ina e 11 morte.
Ül; :\ll1'0S .Ü'HI C:AXOS :s'O füt,\ SIJ~ 383

O p.·i ncipc fcio:,o · 11 1c1·prctou aquelas 1iala.na.._ a


:-.t·llrnódu e acabou por rn:i.n<lat· prcn tl cr o pobrctãO-C'i·
111olé1· que ,·ic ra d;is 1c·Tas Lla priuccza. su;:1 noiva , rc-
~·olilClldando (( llc 1·cfo1'('.JS.SC!ll us ~·Hurcli,s e o ti\'es.scm :1
~Pt c cllavcs.
E nq nn n1o i~o )';C p :1... sava 1 n ja n li nci r o can tava e .is
ruthas qu~ ele mo lh:n·a r iam-St:. e ; 1s flores tocavam m1H1
lim\.t rnusiL·i l ele CHC':mt11r. .A p1·i11e:c1.:1 foi ,·cr ele pC'tlo
m1u cl:is coisui,; m:m.tvilllosas, nms rlc .:'i11giu uüo a te r
visto. E la ca 11ton a <:trn t iga <ll•lc, pois jtt il Ii::1.,ia a prcn-
ll ido. J\s fl oI·L·S dcrn,a1,nn ú snn \"01. e t'lc continuou :1
ri ugir qu e u ão ri. , ·il':1, procm·a ntlu ilL· ou d ~ \'i11h,1 ta nla
ha1·mo11 i:i .
E i~o toda~ a~ 111:111hii~, s~ m se fola 1·('m. sem !:iC
o)h;ircm. Nnma dl'la s, vut·c111, C \1ih :uuba, quC chcgiirn
das te1T;L'> <lo Jil'inci pc fe10.o;o, ns. . . im que a p rinc c;,:c d.h!·
:.roa ao j ard im , i.: :11 11on cm L)JU IJ);ll!liia d(}$ do is . .J.s ph.111-
l :1s t·•· t•s<:iHm, t urn:)\';u n curvo C! \" i ra\' tll11 C'nl 1,c.'i!:i i,as. A~
1\UC tinham SOUlCII IC ful h;1.<.;, C)J\ IUtll:D'i mu ito 1>011ito:1 (!
muit o hem \'cstillos. .\<; qu e t inh«m l"lorC"S cm rn u1.:;i s
lincl.is, d u.-. t>lh os ;17,ui:s e d os éilb clos de· lll! fO. Toda 1·:..~a
:,:-cnle c,rnlam e lmil :lY.;: ao sont cln Cautlg-,l <lo ,Jardi11e i-
ro, ma.s quase u crn 1n wha os pés no thão com o se t i\'CS·
se :1:-: ai; i t1\·isi'-·ci!:i .
.tl Ulot;a pensou estar so 11 luw<lo, trio pob1·cineatc \'l"s-
tid a que se aclwYa llcan ~c da quela riqu c.1.n fl UC m1séc r;l
., seus olhos e sem it.?11.11 110 rnufülo.
N' cs.,;c :nlo. u 11m;s:11·i11 ho 1.::r nt ou, fa lamlo e t ri n all(lo,
a \'i<lu. do moto e, qumit u ma is ia d izendo. m r.ii. iam c:i ill-
do os p cdai.os ll :1 nrn.p.i do. jal'tlincil'o e ;1.p a1·ece nd o ns
tio p1·incip c lJIIC ele cn.
A moça niio JlC'llSoU ma is. C<,n·cn, mt11Iou ;i r oupa
e c.:isou-sc co111 o fi l lio dn TH'i ucezn pobre, c,.rntnudo os
lrcz n cant iga qnc os nn iu.
384 S OUZA CARN E IR O

Dias dC'p ois C:l,ibamba apareceu nas tcrrns d o prin-


cipe feioso Y<'Sli<lo de c:;1ntor ,k r uu. ffüt -sc muito d.-
niucla se procu r :1r o Jtobrct;i.o q ue fo:,r i1·a <la~ sc:c <:h;1v~
da e;::Hfoin do p:il:icjo do rei ainda nüc> co;·ua do e " ab riu
o bi co" clcspcrta ntl o uuu cl.1 t;cn 1e q nc 1un·c<:in ir mor-
l"t'IHlo. Tudo ,·ol tou :i Yic\a e ."t :ilf';;ri;i. Ao pt' de qn crn
d 1c:;asse, espm1taY,1 :1s tr i~tr;,;as e serv ia. ele cn('anto.
A1li,· ü 1hava. ~tê o (JllC os :Hlivin hos iam dizei· .
.A famtl do ca n to1· chcg-0:1 ,1t\.! O!-; 01nicl os do principe
feioso q11c urto se dcmoron cm m.11uta1· Mnri,11-Jo p,1r:i
um banquete pm·a ele~ dois :-:0111t•111e. Depois elos "co-
lllc::. e lJtfücs," o fut11l'o 1·ci d:uiuclr~ 111~:n<>s <111i;,; sabei' o
r1 ne clcve1·i.i c s la1· fom11do .i Jwi 1u.:cza !ilia n oiv::i.
-Estrl cns,ula e hem <'õ1 ~<1ilinh,1 com o mm_;o mais
huni t o e 111,1is fc!i;: que j i1 11:1.•wc·11 n:t t erra.
O princiJJC csbn:;alti1, u º" ol lius, ir,1 <10 lfa vicln, orns
C hibamba foi lop-o {'a n t ,1 1Hlo a Cmtl igrr <lo J11n1iw: ito
qu~ eril t anibcm a his tor ia cl:t p ri n l·cz:t pol,1·e tJII<' ,1 Cll ·
si mua no fi l ho ;111t<>s <le morrN .
O f eioso c11tL-ndcu, n;1s p;1lan:1s 110 <::111tor, n hi!".to-
1·ia <los nmor <'s de sua. noi,·u e 11:lo pornlc coutcr n rai-
,·,1. Quiz gTi t.u· p C'los ·;.runrtlits pan, prc1Hlercm Chi-
bamba, 111:is s ua hoe:a cn tort ou-~c. A fu r ia t:i·cs(·<> n mais.
Quiz m·l'umu1·-1l1c um <:aC'ê tc qu~ <'Sl ilYU ;10 ak:111cc <lc
sua müo, mas o br:u;o ~ceou <.· to1·11ou-<,c <:orno llc pedra..
R csoh ·cu cu tão ai irar-!;c com 'totlu o 1.: oi- po :o.obre Chibnm-
Jrn, mas tambe:10 não ponde: -- tinhu !SC ,· irado <'rn 1ml
snco de carn~s e de nssos.
Os morado1·cs do pal ae io , d epois qn c o l:;rntor s:ii11.,
fora m ver o principt e fic;i r.i. >11 n111 ilo tl l•q.\;1do:; ,1ca·1tc
tlo .St! ll e sta. d<1. · i\ T,1 nd:! l'!llll l'1 1,1111;11· os :Hli,·ialtos e estes,
sem pcst::mc,j:.ircn1, d is~l'l'a m tl,dQs :-.cr .aqu ilo p:1ss,1::c iro,
mas obra ele um homC'III que se b~w1uctc:11·:1 eom o futuro
rei, um ser enwnta<lo, ou antes, n alma <lu mão do prin-
Os i\hTos .AFnICAXOs No Bn,,su, 3S5

cipc m:'tis forn10~0 <JllC' ha·; iu na terra e marido de \lm o.


príne;cza muito l inda que !;e esquecera do compromi::o.so
<JUC hav i:\ contraí1?0 com usna alteza".
J m 1t ,lran;,-sc todo~, inclm:ivc o prine ipe feioso, que
,·ol to u ao que crn e lo:;o :- oi coroa <lo rei, pal'a matarem
o can 1or, qar. ha\'ia d csa p;necido, e pre n derem o pl'Ín·
l'ÍJ)C jnnli nciro e sua formosa mulher.
(lu,mdo iam se fazen d o a caminho, - muitos sol-
dndos, muilos animais, rnn it:1s armas, camGlos e elefan-
tes t.::inc~;:tl os de manti01c11tos, - urna tempestad e de
1·nios 1-c parou ns tcrr:ts do fciô~o das ou tn1 s terras, fez
th";la 11ma i!ha que os w1tt os Je,·Jram p.1ra o meio <l-'
nrnr, lr,11:;.rc, 111:m lon.!!C, ol:llc a inda hoj e .se onYe, de bem
di !:> tn n!e, lev:H..la pel os ven to::; , a e;nulig:l tio Jn rdiuciro t JUC
faz as i'ol lms rin.·111 -sc, ns flo\'CS cantarem e tud.o do.n,;ar
de ak:;ri.t e d!! fclic icla<le.

CI:cgnmos HO fim desta segunda p:irte e não ao


termo deste livro, inicial de outl'OS q ue ,·ir~o a seu t('mpo.
A épocn dns ilusões .i:'t pnsso\L. Ntna Rodrigue~ e
.Artur Tiamos abrirnm c~minhos noYos á Cicnúa do Folk-
lorc e Siha Campos forr.cccn muitos eicmcntos para cs-
tnc!o. A.ssim a ob ra elo F olk-lorista Drnsileiro c,·oluiu :
ilumln ou- sc muito no I "ns.c aclo, mas agOl'a se Yoltn ao
P:ls.~a cl o p:i1·a il nrn in a-lo. E' porllUC de tudo isso res -
salta u ma ,-e1·<l1ulc:
- Ó Pol!.:-lórc A/ro-11cgro e o F'oll;-lôrc ,.1mcrinJio
~ão quase ris 1rnicr1s fon:c .<; dos Con tos 1'radicionais Bra-
sileiros. Xüo ha. "mc~tn~s", 11em ' 1 cscol.:1s" e 11cm "au-
to1·i<lad cs" que l'csistam a força e :l :ilmndancia das
p ro'\'a!; riu~ a.iu<lo. ,·lrüo a. lume.
TERCEIRA PARTE

ELUCIDARIO
N OTA

N5.o bu~q uc o L eito r, na~ pagi na, do ELü·


Ct DARIO, matcrio. j :i cxplicnda ou coment o.da
no fc,;: 1o dn ohra, nem o que se cncontr:l di1 t>
por l'\in:.i Rodrii:ucs e Arthur Ramos.
Tambcm nãú nos cr iminc por ha.H•rmos pre-
f('ri do a ordem <lo.e:; assun to ... cm -ç-cz do <1rdcm
.il f.lh ct ica:
1.0 - l1:1 11:ib.,·r ns que, podendo ter sent idos
dinrsos, teriam intcrp rc t <.<;Õc3 d iferentes do!'I
qu e ti,·cl11 os cm mira ;
2.0 - jo;::a11do com t eu.nos d e Jing un!'I rlifc -
rcntcs e a f ins que ás YCZCl:I se opõem, não que ·
rcmo!õ ser dos que confundem , mas o que C'f' it a
confusões:
3.0 - a dis posiç:iu nnúb C<'rlns rcpcti~õcs :
- o que C de.c;c n,•o h- ido ou tem apenas um nu
i-cntidos determinados, si íig:u ru no ELUCID A-
l~ TO de um C'anitulo, nií u necess ita ser refer ido
cm outro;
,l.0 - o t rabalho do escritor é po.ro ftnscar
a al!a ob ra e n úo mas tii:n· l:l pnr n o lcxicói;-rnfo ;
5.0 - a este cabe cli!;pór c m ordem nl fnhc·
lic::i. os t cr n1os "d ici:on:\rizndos" ou não e inclui•
los onde nch ar con vcoien tc.
390 80l'ZA ÜARNEIRO

A g-r:1fia cios tt·rmos afro-11cgTos CJ.uc se cn·


rnntrnm no (c;,;lo i.• n rortu~U~!-a, n c:<cc~;io clt
muito po1.1cos l' nl que en t ram k e w , Gcralmcnlt'
rmprcgam o)i, cm \'CZ ele chi, e para c,·i lar n du·
plicic.l:ulc <lc prnnum· iíl, qui e chi, nos ,·oca lllllos
,lc n ossa Lini::un.

Sil\"n Ca mnns r eun iu 81 prc;as folk -lorica;,


tias (jU 3is 75 colhid as 11 0 Ucconcavo fl,;hiano,
~(·m que m·ssas se achem, conto ele mrs mo Uii,
nem-um dus con to.<. cnli:::idos pnr Si h'in Romero
si não sob rliforcnlc Hrsão.

P roccdl•ndn a nni hahlnto nns pa,:::: ina s nnte•


rinrr!'I drstc tino, - ciuc não t em proprinml'nl r
w carnckr de colctnnc,1. - o Leitor c11co11 lrar:i
:i!i ('IC'( 3 S follc-loric a s (•ntrr contos , !C"ntln1-. :q1n-
Joi:r()s e fa huln,;, ~cndo :
(a) t ran!;tri tas ou H su m i tln!- 1-1
(h) rl·nocidn.s 011 rdund:d ns . .
(e) nunca referid as.

J\lais tlc qu inhenlus Te rmos Afro-ncs ros cst âo


rcg i!';lnclns l' vi~los '!ffl suai. riri t1:nf. e a ccpçcs
nns parte.<: d este livro.
Os Mrros Armc A'.N'QS NO Bn,,sn, 391

As ,·czcs noi. in s ur~imo~ c<rntra os {'timos


a11rcs l'nlados por ou t r os (! uc nos prccedc r ô'lm no
conhecimen to do Leitor, ma ~ essas ili,·cr ~t'neias
npoia m.sc cm estudos e n : rif ic ::u:ões nu m tes ou ro
:il> u 1ufrrn t e e p rc cin!>n c1ur l:' o Hcco11can1 Ba h iano.
Jú esse fo.t1) se a ccnlunrn antes de nõs com
a puI,licaçiio da obra d<' J::tcqucs lbym undo,
O E le mente, Afro·nCg'rt'I TI:\ L ing,.1~1 Portuguêsn
(1!:13.1) l' com a 1\r lk u:i to ;'l[cndon ça, A Iniluen·
ciá Afric:u1.:,. no Portugués 110 Dra sil (19:13) que
loJ.:'r<JU uni a sc.1:u 111.l a cd içãn cnmo parte da ni·
hliothcca l'l•tl,1f!II J! ica lka!:õ ileira ( 193:-1), - obr a s
css:ls cs fl cci:i li7.adas qu.1nt11 aos clim os dos ,·oc.1 ·
bulos de riuc tr.itam , mu it a.e; VC7.c.'s m ai.o;. ,·a lios as
do f/U1• outras ant e riores sobre Te r mos Dr;.isi ·
lciros.

A~ ínhul:is de F,.,;npo foram col i,::idas po r


lJl'mct rio rtc F:ik ro 11d o ano 320 :mtcs d .1 c r a
<:hris tã. Quase todns qu e nos vem hoje s :io de
au l or ia 110 monjc Pla.nudo, qu e ,·i,·cu n o secull'l
XtV. Tem liilu n m csm:i s orte l'm t odo i;lobo:
- \ '('<"i-Õcs di f crcnt<'5 de 1111i7. n rraix, de e)'loca :i.
outro.
O Fo]k.\orc c. a 1.i n,:ua ;:cm Po pular s ofre m
no ílrasi l n!'< mesm:i.'õo v:iriaçõcs, - moti,·o por
que flS dl·,·cmos b us<::ir nas fon t es m:i. is antil!O!'I.
ELUCIDARIO

1. Nuclcos <la Linguagem Po pular

CI,ASStFtCAÇ,\o. - Somo,; dos que i:;c insurgem C')n.


tra toclos os mo dos ele classificar e contra a.s classifica.
çõcs qu e 21ão s e auto1·i1.cm cm dados firm e:,; e em grupoR
de fo r rnns (lcfinicl:is ele igua l<ln<le e s cmt:! lhança <lc cara.
ct~rcs, - claí o opol'mos clm·idas sobre as qu e, seja qual
for o :1ssll n to, ;nparcccm no Dl'a.sil sem a subonliua~fio
a uma certa onlcm de m atrizes q ue dc,·crn constitu ir as
lin has nh~s l1-.1s u q11c ,;e associam u.s or<lcns e os grupos
sufi t iL· ntc m cntc dctcrmin:ulos.
Somofs as.<.;im, na mn ioria dos casos, parfüfar ios das
clnss i"ir:ii;õcs rmlilr1r 11ta1·cs, propri.:is :1. in ra ncin <los co.
ul1cr;i:nc 11los cie?nti f ii:os nplicail os :1 \'ast ;tlão de 11osso
pai1., pois apcaas ~::-.~;iram, cm g- raudes classes, o quo
futuramcute, aos s..i.Uios e especialistas cabe org-nnisa r e
diYi<lir.
A<lotnndo <?sse critcrío do mais simples, cadn um
C\' ita r irl o pcrjgo 1 qne sempre nos usseclía, do assalto da
erudição elos que, se m conta ct o com os n1cios uacion., is
cxt cnsõs e quase não s.iinclo dos atubitos <l;:is bibliotecas,
se arrnja m n. ercn.r cloutrina, :irnp:).ra.ndo-a com um
, "piôlho de cób1·a 11 de nomes estrangeiros e mascarando
o tox iro de suns conclusões com os elixires de eiibiçíio
ncgn.tiYa ele am or patrio.
O tr:1ball10 ele t.1is "cl~s.<;ifir.a<lorcs" de coisas que
Jhe são a lhcins tem sido, a prrtc:-;;to <lc oricn 1açüo cicuti-
ficu, qunsc scmJJrc o de semea i- u topias e d.iri:;ir oniniões
:l94 Sou?..11. CAltNr.t no

e a n:i.1i!iCS fa hms. - subo!'clin,111,h1 11 Xorle onclc a m:'.lio-


r ia el os ~stn<lo~ p(ulc• se r fcil:1 t:Olll ri1· mc•z.i í? n.hn ndanciil
<' Jll ha:-.tas e;Hl.: uiranis fon t"i:: !lc pri1uiliv id a d c e <lc C\'O·
lu tfio, ao t1·is•i~..;imo e l"l' lll'~m lo pa11cT 111"\ :1:;rc:;ndo uu
llr f'Scravci d u!-i op i 1>iões :,,;11 \ i11:is.
Assi m, Hii o rn rn se Ycri fica o 111es1110 que 110 scclJlo
XVIIJ ;11·011 1cí'i :1 :1os o:it111"; 1li~l:is <111c t"sboça,·nm :í1·,·orc>.s
ck !':u11i li;1s. :;c1H! l'ns e t~spcc ic ... e 1u•l:1s im·ln i::im m;
" 11cdr,1s''. as "krn1s", os " melais'', os ":,r,1::-rs", os ';u1i-
11('r:1i,._ . , 1• os '· fo,;sl' is" i·omo suhot·tl inatlo, ;10 estudo da
1Jot:1 11il·;1, - ou Y.:<'!lào. n1111n nc~sc e no scc u lo .111let·ior,
e ii ilHla 110 p;1..;,,1<10. com os snb ios 'LlH! se C"i<Jucci.:tu do
•1Uc era 1·ial <' cslabC'lcci;u u hiJ>OlC'SC'S " tl1,uh·ilrn .._ sobre
:1 hcrra~õcs, d ln1~a11 tlo ;1s.•dm :'l faria S<•bré ilSli llll t os <.'\·
11·,m~ciro.s e ,·('1·s;ns dox 1wimC'iros p oét;1s.
Lú! 1gc d.1 111 aio1·ia <l<1s, n os.s;os cst ahr.lccci· os pont os
,lc co ntacto (los :iss ttnlos n ntio nnis. cnrn :,s ci<'n tiils que
<•S t·~plica m e C'.<id a rccc m e st1hon li1w r :is 1·i;1s..c.ific,u;iiC'~
,10 rr itr.rio tlc 11111.:.i, lnistnra JH º" m t•lnclus de tocl:is e
vs a pl icn iu , Uc1111!0 a:-:<:.i m a "cd r•li <·o" m11:1 ;11:c11(!ilo nuda
i·a...,ouvc1 e c m na cla fi los.oficn.
Em questões de Di a l1itologin, po1· cxc1111llo, uiué,' llem
ele b om se nso se aw11t1u·a a ,-on tcst a r ns 1wln\'r,1s <lc
V ir~ilío ,lc L crn()s cm .1l ] Ji11r111ct J>o,· I 11yut'sa ·11fJ B rnsil:
- "A cli.i lctologia ai11t!a 11:io se t:o nst i111 i1l cntn: uós uma
1Iiscipliua a11 to noma, com objeto, p rogr.irna e estudos
p rop l'ios".
Estu<l iosu dos :i.ssunto~ .i tinc nlt.•s no Calão Brasi-.
l~i l'o, .íl:odolfo Q:ia·i:i u~io tkixot: ,lc r cco11'1 ctcr CS!'. <l rc.l·
l idaclc autcs ou 1lcpo is 11 n c Vir~ il io :t dis<il's::;c. ta nto que
;.d'in11 a 11clú n:i o conc~po uck rcm. ,i l'ca li datle dCls fotos.
<.>!-ii:tbc1ctcu p1,,sfrcis ::o nns tfiolctolfJ!}ic"s-
I. .:.\'orle: - Am:u~ouas, Par..í 1 ~lo:rtm hüo.
Os M1ros ArmcA.Nos :xo Bntsrr.. 395

lI. Norfr.-n icnfo l : - Piau t, Ceará, R lo G!'an<le


llu ~ort l?, P:ii-.2: ih:1 , P c rnamb1H!O, .:\1agôus.
1JI. Cc 11fral-11wril.i111a: - Se rgipe>, Bahia., Espi-
l"Ílo Sil.ll lo, Hio de ,Jan e iro.
(V. ill cridiv 1wl: - füiu Pa ulo. l',ir,má, Sa11ta Cn -
tar i m1 , Hio Gmud c do Snl.
V. A nfi-71llrna.r:cn trol: - i\Ii um; Gcrnis. Goiás,
~fa to G:.-osso.
~ão ha thl\'icln que essa c:l o~ i fit:a<;:io (: :·utliinC!utar,
dis t1·i linid a cm zo mrn, 1>SlalwJí'1.;ilh sQh r~ o c..:i-itc rio :;c:o-
~rnJ:'c:o, o u .i!l1C'S, :-..11 horrli11;1da 11 0<; meios :;cogT<ificos,
corr-cs pon d cnclo a ssim : o id i::d de nma c}.issifit::.ição ,liu -
lt11ol 11.:.dc,1 sol! Cs!-C po:tfo de YisL..11 n1;1s nem u ma <·ri! ita
~·· lea l m c1 1l1.; 1•ossl,·1•l l!c:111 !c thi s 11roprias 1m '. a nas llC
Hml oHo Garl'i.l.
Est;i )nos l'O IU .Jc,iio Hi bl'i ro 11c~sc pnrticnia1·. E'' no
1:rilcrio Jii!itor ico -c11 L1tra l ,, uc assc111a . cm 11csso p;1 i:i: ,
qu a l r1 u c1· c.: !.1s...,iJ'ica c:.i o 1l i,1lclolo!!i c,.1. rn dimcnt,n . E por
is.,o c:hmu:.i m os .·l n.<is fli.,; f,1rir11.~ {1s s u:ü; "ei11co c:rl11 ln :-
fnnd m11cn t.'.l is que p or 1:. 11ll ipli1.:i1t_'ão formaram o tecido
tlo Jh asil a ntigo": - .:\Ltr:rnliiio, Pcrn:uu bnco, B:d1 i.1 .,
nio de J .o. uciro e ~iio P,llllo cujas ca pi l nis foram ccmtros
t•111 1111c liiC f 11xio11a 1·,n t1 e n~i1·:1m l:Olll mais i11t c11sid~Hlc
jS lfo ;; ua !i p ot·tu;;ul'!>ia, ;1fr ic:J 11;-1 s e b1·as ilica. e onde. nrnis
st! oecot l1ara1a H t·r1ui:,:-w dos t·;1 tc,p1ist.1s, a cJ t cq n'3sc
1hi,- m a '>'if!S fd Ya~~c us e a p c 11 cti·;11~:ío do pair. 1 fato res ü1 -
disprns:;vcis·, com 011 tro~ rn<· iais e :iu~uisiicos a mcr iil<l ios,
:í fo l'm ac.,: ão <los cl ia lct'OS.
Rorlol fo G a r cia foi m u i tns ,·c7.cs nwis fel i z, lo:;rn n d o,
W • cr : tcl'iü ;.:cog1·,1fico, urna ~1 ::issiríc::i c;iio 111c uos sujcit;.1
11 co ulcst~u; ii o do que n de A ntenor }fos1:cu tcs, - o mesmo
c11jn ..iutoriilarl c repel imos p:na clizcr cJ a lcgitim i<ln<lc d.'.l
tcn nina!o:;ia mi n cra logic:11 IJC ologica e J).'.llcntologi ca,
igual o. por nós aUotacla e pu blicada em 190;)-1907, que
396 S oozA CJ..1:r-.n1no

os 11ossos col cgns pt·orcssorcs d~ <·scol:rs supct·iorcs e cn-


genhci1·os elos scn i<;os gcolo:..dccl!- e 111i 11cralo;!icos cn!cndc-
r::im <lc fazer ol'ici.d, cm 1:.1 :.! l , is to {:, o 11H'!rnto qnc, cm
l~J:1~, pub lienudo o seu JJicion r:iio 1':li1110/o!fico riu J,i11uua
Portuuu,\·u, fez-se alheio a tll( 1o que ele rnc!\mo U I H'o\·!.lra
e ad1:u·a bom como "c.-:11a11/r ól'' e como f ilVlo~;o .
.Autc no,· Xnsccutes aparece com os seus r1~1atl'o s11b -
dialétos:
o ) 11drtist a: - .Amazonas, Pnrtl e litor:il dos Es-
tados clcsdc o fll:n-:.lllhão atl: a nu I1i:1;
b) flum in ense: - E ::. pi1·i to 8::rnto, P. io ele ,Tnnciro,
~u l ele i\[in::is Gerais e zo nns d:i Jrtat n, Dist rito Pc<k1·nl i
e) scl'fm1cjo: - flfoto Grosso, Goifrs, núrtc ele )fi.
nas e sertão <lo NOl·dL'Stc;
d) sul ista: - São P a ul o, Paran!t, San t il Catarina.
Rio Crnudc do Snl e 'l'rüm:;nlo ?lliuci ro.
Pelo menos nrjs, os elo .Kortc, podl'!mos ri 1·, e mnito,
desse sub -cl i:i lcto 11ortfattt e úcssc s11b-tl ialc10 sc rlrrn1:jo,
,•c:Hlo, se m di alc tic:1, 111.: k s <lo:,, o J ilo lngo <Jt:l' , uão co-
nhc ccn <lo o N'ortc 11c111 o Scr\~o, ,1 i11<la m!st:1rou i\fato
Gr osso com o Nordéi;tc, o Ec;p:ri to San to com o Sul de
l\.!inns e Süo Paulo com o Rio Gr~udc do Sul.

II. Fithas Folldoric,1s Ill'as ilci ra s

Fot,K-1.or.t:: . ....:_ O TIO!;..'>O F olk·l <11·c tem si do, no gcr.il,


lixo em 101·1:o elo qual g-ir:..iw r1ucst inn t:11l ;1 s c1u.rnlü a
origc 11s 11.is pc~:ii;, s i br..111 c:1."I, si ,·crmcllws, si 11c:;ri'lS, si
pintadas. O bo m, o me lhor, a 11 a t 11 , HH: SJ:! O <lc c1u:ircn-
tc na , m:.mtc m-sc L\Tc do!- so/Jriid1 0:; ele tia rica como bem
nos descreveu um ~arj nipc i.ro pc1·u:uu Lucano :
Os MITOS Arn:c,\.~Os NO BRAsn, 397

O Sobrinho da Tia Ricn. Um moço, certo <li.i., despe,.


diu-sc de todos po r c::;: :ar c:i.n~:Hlo tle mora r no Recife.
E abriu os pés no mundo, p:ira a Cõrt<!, sem ma:nd o.r no-
ticias p ra ninJ,!ucm. Qun ndo chc;::-::i. va :ili:uem de li e que
.se perguntava pt lo Ciço, a tespost.o. é ra logo:-
- Que mal lhe vem? Na bôa rotla, g·os.indo a ,·ide .
Ou tro chcg a\·a e tllzia difcrl°nte: -
- Na calnçn r in, c'ns frnncês:is. D 'aqui un~ dias t:\
ó podre.
Os p.irentes foram mo rrendo e só fico u um ti:i "unhn
tle fome", ricona de ve rtl:itlc. A velhn, D. Firmin:i, - que
DC'llS lhe fnlc 11'::ilma, - n·tC'bcu unia cnrt:i t oda cl1cirosa
cm papel que os enten d1tlo•; d isse ram que só Dorn l'cdro II
~e1·ia capn;: de usa r i,ç:-ual. El':i do solwinho. Dizia C]Ue tava
ri qui ssimo, com ··c.::i.10::xc" e c.::i.s:i. ptopti:l " dêlo", rnas indo.
soltti10. A ~oltcirona aí cn.:ordou de nlc~ria. Gc:ite ricn
g osta de t.er pa rentes tam 1Je1n r icos. Dei xe 1; que tem
ras::io: - pol,rcsa '·de pol,rc " é coisa mesmo rtiim. Dai pra
cima fo i ca rt:l r,r:i U, ca rt a pr:1 cú , que atê parecia namôro,
(Se i l::i, meu st'n hor , o diabo que ju re).
Gente d.l CUrte, hu m. ~ csco \·a<la. Um db D. F'imi inn
TCCeb cu um lc lq;r,,ma lodo apresso.tio:-
- Seu so!J dnho b:i s tan Lc doente. Douto l'" Fuhno do•
Anzóis.
A veiôt,"I n5.o cuspiu:-
- Imbarque 1:lc no prêm~ro vapor. Quero . Ci\'O nqui.
Aqui pra nôis: - O b:cho tavn tocnUo de moltcs tras
ruins atê o pflo Ja o.ima J:i dele.
,\ rceepr;io foi .'.!.quilo que se sabe, m:i.s o tal <lo ~obr inh o
parecia j :í morren d o de cansciu. ··Dcsp ach:1 -logo'· f:ltiu o
bicl10 encovado, tossindo mJ.is qu e c:ichõ rro l:tni;uenn quan·
<lo está de •· ronca -ronc:1". D. Firmirm "s:nr rou-s-~ ·· com
todos os santos e fez: p1·éméssn até nos que ainda. h iio de
,·ir. Não dcs:.unn.t·rava o. saia da cintura e i.i gas tn.ndo os
vinll·n .duhos na CSJlt'1·anç:i tlo "U c:.:i l.iusat!u " firn :· bom e
c:i sar coni cb ,ot1 si morresse, ela ficar com n bola.ma, pois
Ciço dizia a toúa ho r inha :-
- N"üo faça so\·i n cz a n:i.o, m inha s;cnt.c. bfou tosta-
'Dl.cnt.o é g ôrdo. Estâ a li n :1 roala.
So u z.n C ,\ R KETRO

Doutor, bot.1ca, 1-cmcdio, car inho, n oi tes pertli do.s, va-


lcrnm de n ada n iio. Q1in ndo Deus m:irca. ninguem se liv ta ,
Pra semente ele niio lu:wi:t <lc íic·tr. Nem ele, nem nem-um.
E Cir,;o mol'rCn. confo:;.,a1\c1 , ungido e sac 1·:i.111ent:l,lo, ll'ndo
até o vigario dilv l!UC ele era um !5:m to.
O testamento foi ~be rto 11;1 ra todo~ o::- convidn<los,
d c:mto do corvo, s nbcrcm qu:1i:-- eram as u\til· 1:.1'-> vuntadL-:;
1lo morto. .Nud n. E:-u pra :,;a h\!m bate ndo a Jingua pelo
Ht:cifc todo, eont..'1:idu a fa1 ·t ura cl:i. 1·iquc~:1 . A ssim que o
·· JcJUr" cantava., di.: i:,·o isto J1r11 111inlm r.ia, D . Fi r rni na .i.btill
n u ma J)r.:rnl.in:J. Jesc1;p crml:t, in,·c11 tnva mn atnque, e depois
&·rit:w:t ""rrcpil,~, co·Np í1,, ·•, pr :i poder "be rra r" n1:lis e hH-
tfa1t1 t·, soluçan do pra se aca b~u·: - Coi/(((lo de 111<:1< Ciço.
Dt'us tome cu11ttc ,reri, . O JlO\'O todo respo ndi a : - A111c11 .
i\Ia:c; c 1·a cnsa p1·:t nunc:i ni a i~ !'\ C acalin r, cm eadu
1·l;a tlc ,wnw " <lifit u1·tó;;o" que ,odo m m1do fii::1,•:t jl'ju:u1do
e n üo "a n c pct ia " tl?rto nem por Dell !õ P3dl'c. Nem sei
como se bola t:m ta 1r:1.bvrn. "n n cl i::ida" lâ pclu Curt{! e
os tnornflo 1·cs niio ~e perdem . Dinheirn n'cra p:H;íca, n cni
ern1.~d o, ncrn sélo. Ao:; "cont.:io" de réis, Aos "m ilc" de
conto:; p r;1 l'ilm. Aforn a ~ ca:-a s de ncJ.:"ocio que cle crn
ilono.
A tia " cspcrncan.1 " , mas c1·a de tréla. Cí'nlc 1· ica, quan-
do hê rcln, ch01·:1 da tc:.l;.\ p1·a l'i\Jil. Si at~ o poOre é ilssin,.
Entcrr,io de "prcmêni .. , com 10<!0 h1:-.:o. Atê o preside nte
da provincia foi.
- Ele mcrcciu
Ora q ue bem. l) cp1ii:; dn missa do sctimo <lin, D. F ir-
min::i. "s' a pcrpnrou" toda e. ·'s'c mb:ircot1 " p:t rn o Côrlc.
üm bot;1~fo1·a :ilê no L:i:11:\l'[10.
Qui nada, nem n:ul:i. Nf!m c:1.,:1, ncni negocio, n em
" m ilc'' do contos, nem ll!lla c:im:tl'inh~1 no q 1iru·to <Jllc ele
mo1av::t . U m ir.f'/iz canc1;ndo de c;;teil'n \\ \·clhn~.
Os colllp.'Whcil'oi l'irarn-st· mu ito elo t c:::t,1111cn to <lo Ciço
e dissc1·..1m ú \'l'lha que :i.quil<J foi sonho de " tisgo" . Qu~ndo
~·s~a ''m ulestr:i b1·ab:1" 1u·l'i\Ja o ))ÚU num "im.ligcnt1:" <lá 1n·t1
f;1.:1.: r sonh~1·.
Tl1 o 8Cn hur vc.ntlo como se µód c se r graüdo rtu a ndo
"ha i '' llllUl tiu. rit.:imrt I! bôbn e omô D. F írm ina?
Ü~ 1\lJTOS A FíllC,\ 1'0S XO BR ASIL 399

E o nosso F alk- lorc, D . P im liua, te m ti do mesmo


inui to,; cl\~sscs Cic.- t'l·cs U. e rstci1'as Ycll ins, mu:tos ''tisicos"
fo lJ;:.Jor i!itas de Lobishomcns, :;\[ul:1s-scm-Cabcça, &.

111. A Fciç:io Bra s ilei r a

l·'i::1~ÜEõ:; 131u s1u ~ru.\S. ·- Rocll'i~"l.11:s d e Carvalho,


nos ent ns iasmos 1lc s11,1 "' teoria <lo hiliri<li.smo'', depo is
de apr r<;e,nla r \ 1amha~cn l'.OHltl prci.: nnor llc Sí1Yio
Rón:cro, disse :·- ' Xiio j u.,;li l'ico S ih- io Gomér o qu,u1 du
a fi n 11:.. ,1 c,ri;:;:CH\ (lc .. ,ula cont o 011 ta nt o de su~s tolc~õcs.
Da,; t rr.t l'il<~;ts b J})f"irns 1·crn inistcnci;is rs tampntl ns uo
t ipo, Llíl s rn~Õl'S, IU)!; <:O.')tmncs do lirasileiro at unl".
$ilviu J.:0111L'm d,1:-,~ificou. assim as p c~n~ .foll,-loris-
tas ou trnd i<;õcs 11 opu !an::.:
,1) o riu n<l as 1111 el eme nto p1lt l11 iu~s (ta (;a br~n1!:t );
h) ori:,!:ium·i,1.-;. L]O clcmc,;to i111li::1110 {r.t~·;l ,·c1·-
1ucl li a );
e) ele ori:;cll\ nc;,;-ro-,Lfrica ,:a (1·.i\:t ne~.,.:1 );
<l ) <lcrLYad :is do$ clc t1tcntcs mestiços (mu.l ai os. i:a·
r{1sos1 &. ) .
P ;na. essa d assifi c;u:Uo, S i!vi o Homéro c11 t ron ~om os
l·lc:mcutos folk-loricos por ele c:oli!::' illos cs i~cú a]m cn tc cm
Scr :;ipc e Pcrn.1..11tl!llco, olltlc essa '·!ic1wração" ll •c pare-
\' C ll 111·csu 111 icl 11 m r1 :lc po!!.s iYel 1lc se fozcr, mas o fa to é
11uc a is_.;:.o scm111·~ se f>Jmzér~1111 1::rnsas mu ito m.i.is po cle-
r osti$;1 cujos cfo ilos se \·cri fo• aram te-m pO!- ~clea11fo e
:i.iudi1 .,;e nri[i!::im !>C lllp rc ttll c os :O:-l' Hs J):.. r~ iclario~ se
mete m a dcsl.'ob t'ir origcus.
faM, porq11c n11 nc.:<1 se t."Stu belcctu um ~1·ite: fo <' icu-
t ifico <le i1westig-.i.1,; ila, de cx:uucs e <lc c! iicrl!ucit1çiio.
'l'i:<l o se ruTcwntou por " imlidos" e ''sainêtcs", nrn ito.s
400 SOUZA ÜAR!',:E i no

YC7.CS presentes 11::is pt:~ns J.c cncnrlU:'.'i:amcnt o on de iu-


tc rpo]açüo, qu.isc todas colh i1.l.is cm fon tes :-;uspcit,1 s ou
na bôca <las donnick ir.is <1c Cl't':lll(;n~. Dcm:.iis, Sihio
Roniéro llilo dispoz de ,m1 t:;i mpo ,·w, tissimo como llic
pareceu, 11c1 n mrsmo procm·o11 o·~ 11i11hos que aii1<la 11;io
se ti11 ha m d,:,s lm iclo. S ih fo Ca!llp OS: ap:ucecnclo mui to
lcmpo depois (l!l2S), rcvcla. 111:0 um meio farlo de tr.1Ji-
(;i3cs, fugiu cfo classifo:;i-las, n1:1s ai1Hla permaneceu do
Indo de fórtt elo tesou ro que lhe sc~·ia muito mais focil
pcoctr al'. .d obru <ki .N' in a R odr i:;ncs, vi1Hlo a Jnz (] 9'.~2}
Yintl! e seis a!10;,, depois de s1':1 morte, mostrou que :iintla
se poderia H!\"Ohc t· o Pa!:.s:u]o e tlc lá. ti r nr 11nüto <lo que
se iria 11r.l'clcr. O mr-todo cien t ifico ;iplicndo pcJ,J emi-
nente profc..~sor da Faculd11Llc tlc .:\Icdici 11.i <la Bahi::, -
e fo i o que jnst:lln<'ntc fa ltou aos Folk-loristas di? 1!)32
pam t1·nz1 - Hbriu noYos caminhos ú pc11c traç~o J as
idéas niío realizadas de S ilvio Rornéro .
.Na ()poca do eminen te:. polígrafo scr:;ip::mo o c:c. ·
men ta raci:~l t:stav,1 cm mõdn, mn!'i. o fo to ~ 11uc, sa l\'o
cm relnção ú Amnzonia, a <·lctermiuaçüo rias oriacns das
pc<_;:1s fali it no B rnsil. Nin guem foi beber (sc11f10 !'~i'la
Rod ri~ucs), 11as fontes d.iis e possiYcis de ruanifcsta<_;ão,
elementos <lc compal'aç ;*10 e <l~ estu do. 'fotlos pene ira-
ram nun1 passado h ipotético scrn aeh::il'cm o p:i~ado dc;;i.n-
tc dos olhos. ViL·::tm cúr, - b ranca , vermelha, ut>.gra e
11tcslit:a, - on antes a raça ôu a oriacm, ponto tlc a lcance
untropolo~1co 1og-o tornaclo <lc totlo falho.
Ningucm, clcantc de uma c,wcira, dci:s:a de saber a
qnc ra~a pcrtcnCcu o seu <10110: - ~cralmcn tc o angulo
facia l o den unci a. F'oi essa cavcil'a ,·cstida, a fciçiio,
q11c os PoJk.Joristns não procu :-.:1ran: e n:'10 acharam.
Foi <le;mtc da fciçito, sem que se abstraisscm <lela, que
os F olk-lo ristas não ,·i ram o csq11cldo mcial, ns intu-
mcsecncfas e as ckprcssõc!. ósseas que faze m avult.1r
Os illITos .A.rnIC,\XOS !-:O Bn,,srL 401

instintos e faculdades qu e não se m:mifcsta ram cm nos:;a


l:pocn, porem que a Cic 11 cia 110s in<licn. t c1·crn exist ido .
.:\S 1·:1ç:is, rnt cl,,s.'iifica\ão <lc Sil\'iO Rorul.!ro. são irn u.
t:w c is 11 0s SC>IIS Nl r actcn:os aatropologicos: - seus inst in·
tos e st1as fm:tdthalcs u ii.o c\·o!ucnt com ,15 l:poc as nem
com os mei os. En~re o sccu lo XV I e o scculo XX, os s~us
a.c\eplos não acli:.irarn Jleriodos. O elemento nicsti~o é
só o <1uc se mó\·e, (: só o ope1·a r io riuc \·oi buscar n mate-
ria bruta llas 01tlrns trcz ruços e a tt:rnsfol'ma... 1fas
essa rnutcria os Fo!k-lo1·istas não tL·ouxeram pura que se
a 1i crrutissc.
D:li os erros. ))aí o rccnrso ús ""ariantt>s". Im n·
gill(•mos um exemplo. üm indio rcfét-c, cm sua lingna 1
um conto q ua lquer, nm ito simples, em qne são p er~ona.
gc us o g- uar:·1 e o. eunh;i n. Ôlt,·em o nari-ndor e cu tl!n-
<lt•rn a sna " hisl oria" um br:mco, um n c;;ro e um mu!a-
t o. O podn:;n~s. us:111<10 termos ele seu pníz. a r C' pro-
duzi 1·ú como s ua: - o lobo e a r apariga. O nc:;ro: -
o quibun;;o e a mu t:m1lia . O mubto: - o :;u:n{1, ou o
lôbo, e :i. 111c11 i1rn, ou mesmo a moça. N'in~ucm procura.
carm:tcriz:11· os persona;;ens: - a oriuem é clet crminada
JlCla raça do nanado r ou somente pelos termos cm tal
ou (JU~l ling-ua que a 11cça apresenta ...
Uma sN·ie de combi1iaçõe~ de drmcntosJ ·- lin:?uis-
ticO\ sin t.ixicos, urtist icos, ctH olog-ieos, &.., - alem dos
atrib u tos e mctnmorfoscs dos ~litos e dos person:i.gens
foil.-Joricos prop i-los a ca dn t ip o <lc idcn.ção, de iwng:ina-
t i"io e de invenção comb iuad ns, dctemiiirnm o. fcir;ii.o,
cu j os cM· ,11: t cristÍ('OS s ão :1~sim com plexos) Yariac.lo s, mas
(h•finidos, subonlin.,dos ;1 um.a. on.lcm cic11tifiea.
Inst ituin do ns fciçücs n o F olk-lorc Brasileiro, cm
snbs ti tui{_;;lo {is 1·açus ou ~s origcus, procuramos f:t1.er
cYol 11 ii·, a tl: ~, atualhlaclc e por a l:;111n tempo, a obra de
Sih-io Rowéro. .A /ci{Jo, <lc um modo geral, é o nrrau.
4.02 SOUZA CAH!'," tI:!'LO

jo, n. disposição, a fis ionomia, a "car :i.n, umos t antns sn.


licncias e pnl'tic11I:n·idaclcs propri.-is a. nm gni:po tlc casos
e de t rurn,foi·maçôc!.. :-.;ir.o se poclcr:'t dizer o mesmo d;1,;
ra.ças ou d:1.,;, origc11s.
Pela classifiração ele ~ih·io RomGro, o vc1·1ucl ho :--C'ria
eterna mente mnc1fo dio ; o nc;.;1·0, ci-ern:lmcn tc nfri c,moi
o br.tnco, ct crH.tHlcntr. porlugnê.'i. Só o mcsti1,;o seda
brnsildro. lI:t cntretau to nrnitíl <liforc11ç:a nas peçm;
fo lk-lo~·ico!i do taha1·L'u e Uo ::1111cri11dio, llo nosso crconlo
e do africano que nos ,·cin como CS(! t·11vo. elo brnuco brn-
s ilciro e do po r tuguês colonis:ic101·.
Como se d i!-ti ng-ui r , ít pt· irnLil'a Yisla, um ca lmtlo
das !:ic: •:as de m n outro qttr, pass:rn!lo pe lo c,1àinlto da
ciYilis.1!;âO, nos a pa recem? A rn ~·:1, intrgt·a lruc n tr. ;1
mcs11111, !! r:onsi<lcracla prc-c:risfc n t c ou nmcrinflü1. A
/ciçiio, e somcu tc el a, os distingue. A fciç<io (:. o scmz>rc
existente, a in telig:C'ncin, a fon 1:a, os im tinlos, mas ~
tanibc11t o cxi,-:lc ntc, o f c11omc11nl, o nflcxivo, o cús11iico.
Como se 11:1 ele disting uir o 11ol't1ro tl o Camacau ou o
Bot\ttlHlo do Cari ri? Pela Jci~·cio 1:uc , cm tais casos,
<lctei-miua a rn1·a e 11_:"10 pela i"nça <i ne \'ttria c111 t'ci~i,cs
mornis, socia is, espirituais, li11;;uisticas, &.
Q11c1·rmos co m isso dizer que, <l cutro cl:is 1·aça.-. q11c
sc n ·iram de b.ise ;t cln!-sificnç:ão de Sih·io nomé1·0, l1n
feições foll.--lor ica~ mui to <l ifcrcn tcs. No curso <b. se-
gunda par te des te l ino apresenta mo~ a /ciF7o afro-11cgn1
<listribuicla i:m out1·;1s clist.intas : - a t:011:;ut,s:11 ;t io1·u.
banil, a angolé.,;11 e a l.wnssú, esta c·\"ol11icl,1 no ponto ele
ri\·:disar com a ,u·:tbc, cm qnc se cml,t:bCtl po1· efe ito <le
con11uisti1, mc~mo religiosa, e eom n cu 1·opí•a, il q ual m1da
tem a dc,·cr. ·
A fcir;iio é r,l.istico, scj:1 qual for o ponto de \'is1a
etnografico ou ct nolO%Ü:o cm que se :i. con~itlcrc. 1\s de·
11omí11u.<;ôcs radais <1nc parcc:c h:\· sãô npc11.:1s 1>roi·iso-
rias, iufüci:. tivas dos 1ncios de fo rmnçüo ctuica 11eccssa-
ÜS 1fl'r0 S AFIU C,\NOS N O B RASTh 403

rios de i m •est ign~i'io por pm'te d os F olk-lorist ns á bnscn


<lc 71I it os e d e pec;ns colon ia is que não vicr:tm ú publ it i-
<la dc e no nfan de 1·cco11st i tuir as nossns T radições P o-
pula res t irall(lo-as d n. con f usã o em q ue se cncont rnm.
A /cirüo r ial ú n Rra.~ il rira. As ou trns 1 luzas, a·111c-
ri11dfo1 afro-11co ra 1 ca bocla, crcoula e mestiça são a
11
moà:1 11 fo lk-lor icn , ou a 11t~ as modal idades ca. raeteris-
t.i c., s elo "meio" fo lk-lorico colonial cYol uido ou conser-
va do, ou mesmo rcgrecli do ou tr ::m s tor mado, n a atual i-
tl u<lc .
.A,; su bd ivisões da Fci<:ii o B rasile ira h i10 el e neccs-
snl'i,1111e11 tc obe dece r a ou t ros p recl icndos r. a ontr as
1·ondi{;tics. No.,; c:nlLos afro -11 cg rcs do Brai. il ha cl istin-
\lllll t' n tc t::1w,l:ll"1'i1.iul m; t l"C Z feições: - n pcrJL~mbncn na;
<l bah i:ma L' a t·,1 rioca. No T u pi, hn t nm ht:>m foi1.;õt:>s cli-
fc r t•11 t1•.-.: - o do Amazouas, o d o P ar i1, o cl,l Costa e o
do ~ 11! (lo r:1·:isil. ~\ c1a11ç,n negra ofe r ece mu it:1s fei ()ÕCS
,1cfi11i<l:l.s: - a d 11 tnmbôr, do ;\fora nhão, o maracalú,
dl· :\1 ;1:.:-ôas e Pc1·nambuco_. o c<rn<lo mbl é, cln. B ahi n.
F ci~·,i.o ,~ litc1·at11rn, est ilo, arte, ~e.ia cm q ue sc1, tiil o,
r iJl o n fi;.?"11r:Hlo. 011 em <tUC g r i11..s, df:sclc o ::!l' Ot csco e o
p1·iruit irn ah~ o :1 t u:1l e o classi<'o.

TV. Os Proble mas do I n di a nis m o

C,rn•1.( u . - E' ncc(ls~a1·io nf10 se con fundir ca ipiá1t,


lermo excl11.-.;iY(1 do Xort c c.l c ~t inn~ C: c1·u is. <·om Ca i-
apúl11, ;\ li to Arnt'l°i ll d io .

V. A Feição Afro-Negra
FoLK ·L0nr;. - .A feb re do ! 1Hlia 11 is mo cl C'spcrt ou a
d,J Ab oli(lioniswo. - mas o I ncl ia n ismo foi efe ito de:
404 Sou z A CAn N r: tno

ontrn cnnsa: - a. Yi lor in dos I3.1 l1 i:u1os, n 2 d e .Tnlho <lc


1S23, d e s 11n e da l ihr. rcladc de :otlo o .Norte d o Ur:1sil
do u j U:,!O porlng-uês", s irnbol:s;Hla nnm <:a boclo ni,1Ln 11<lo
com a pon t n l! c sua flcch=-i, :.1 "serpen te lu zi tan a " .
O nêg1·0 fi c:1 ra csc ra\·o n urn pa iz " li nc" . . .
E ssa i ron fo :- nc ucl iu m nis t:ll'd c a :lima brasil c ir;i,
Os Abolic io nistas :;.nr;;Íl'am <l c lotlos os ca ntos e vc11cc-
r nm-sc u ns aos 0111 1·os cm li rismos, cm rctoric n, cm ,: fi.
g111·ns", r fll cnm p :rnlin~. Scpa r:-.do~. e ns vezes cu11ft111-
d in<lo -sc co m ck•s, os Rc p ubl i<·:1nos, 11 co mo <1 ll C ouv im1o"
os écos qu:is<: cc1 t ll' ll :11· ios cl ,1 ,lfon•dhêsn, alimcntar;1m n
hidra r!o pc ri~o ,Ic um priuci:,c c.-:,t ran gc h·o vir a .c;cr
imp cr nclor <lo gr,,s il. ..
L ibc l'<la,lr., l u1wlrlmld e F rn l ani<la<lc, - ba1nlr.i l'a
elos dois :;rrnpo,;1 ll('Ul semp r e os n ni 11. Um n pont'lY:t o
se r h umnno tornado al im.íria <lo sc11 sc mcllt:rnt c. O ou·
tro ínl ia cr rscer o vullo fu t uro de nosso. i11fc1·io1·i<l:tde
poli ti c:,1 como povo e como n o.ção.
Os Abo!ic:ion is t:ls cst:1 rrcccram.sc tt 13 de )foio de
1 SS: - os nc::ros cwm alforr!:u!os p:1r,1 se mpre.
Os l~<'p ulilicanos, co m· o ~olpc Ga 15 de N'oYem~ro
ele 1SS9, uã o se co n.~oln ra m com a tibcnlaflc 1.los csc1·a·
, ·os: - fizc r:lm-nos i nrnios elos outros fh;1~ilci1·m; r. n
es tes ig m1 is em d ire itos e d cycrcs, - mas, p:n a i!-i!'io, -
armg:irnm, inc:c ncliararn, co11s um lram os nr qniYoS sec:nla..
rcs do 'l'rafico N<':;ro.
Os ('lcmcutos p :,rn estudos antropologicos pe rdcrnm-
sc .i~im. So br.j ;i.,·.1m, - e foi o que se nrlicui ou 1 - a
imortnliclaclc de Cnstro A lv('s e as ~lori.is <lc ,'llltos
l)rocm in<'ntC'!i ela C,1mp a11 ha Abolid on i~t a.
A Rcp11Ulic.1 p or s i mrs ma se b:L"t:wa. l\for t o n
Abolicio ni s m o, o J n cl i:ui i.,;1110 tl;!On izm ·;i. Des tr uí.los os
"fócos 11 de in for m:1 ~ãn acl'rca do c:oncnrso das tr ibus
nfro-llCf:l"..IS na formac_;ão ct uica. nac!oual, o .A(rica nis·
Os :'\bros A FRIC,\~os :so BnAsn. 405

mo :ibo rl :tnt :in 1cs rl!! !;Cr gera.elo.. E an te.e: (1B8R),


Si1\'i1> Hom,!i-o j;í os ,·üi.
J)(';utfo de l:iis r11in,1s, u yoz <.fo ):ina Rod.ri!!ues
c r;llr:n-sc com n rn h1mcn to. A époc:n p ropic ia do .:.\ fr i-
c::ufrmw h,n ia pll~<:,1tlo, nrns !>. in cfa, sobre os rcmanc!'iccu-
tc,; <la rn c,:;l af1·0- uc~:·a , ~e po(leria cons titu ir nm outro,
cml:orn de /C ,·cst i~io.,", d e " linh.is mcst r :1s 11 não pt>r cl i-
d as. ck "1 r-.1 ~1s for:. n;u:õcs" 1:.0 m eio bras ilc fro .
Ao prop l'io i\ina Roc1rii,!n cs CD\tbc sei· o in iciaclor
cl c~sa 1::11u pa 11 ha ele tmlo pul rí oli(~a e ho1H~sla, em <1iu~ a
Cir1 1(:i:i (: a :ll rnn , al hc·ia ;i it10:t d e fa nt.isia, mns ~ulstl'lta
ao r<';t i~,t o, :'t cc,111p:1i·ar;iio, ú nnali::.1'.', ;,Í. possiY cl coor<lena-
,; ~o ti( ,,.; clc.•n1c•11 '-oo,; . B r·l <'. lll!l.is elo que nin ~~ucm, t <', ·c a
•· c r l<·Y.:t de Híio h,n·cr pcnctt,'l(lo a fundo no "mi~tcrio
a !'rn-nr:~ l·n·• q11~ o l'otlca,·n. Sua obr<l, Os .·ljr ic,rno.-. 110
Urr1s:f, clci :< a t r;111sp;1r cc:cr claramen te qnc 1·c;;istou o que
poudt•. -- u~ o no :rnfit:ic nt e p:ira o que iwa gi n ou , -
wnu l('lupo n·lali\;1mcntc cnr to cm 1·cln1;ão ao t:ecessa r io
11:1:·a lra z~r ii luz 1u·ticia abum1a i: tc subre o cs1,olio etno -
~1·:1fi cc, <' ,~tnolo:·!i<'o llo ~fricnno trazido no nrn<.;i \ como
('St: l'aYo.

F.. ' ,iusl:1mc11t C' no~ tcr r cil'o~. nos condn111blé,'i . 110s
s<1rcís .• que os ) Ii tos sr: cm·ont r,11~, n!lac1os ú n,aiori a dos
11nc os fi-ci 1ncnti\.m. E só .111qniric1o o conhceimcnto dos
po d{'l 1·<'s, d :t histon a e elos atrib uto5. doe; "ori:-.:!is " e <los·
<l<'n~f~-" é qu<' se po<lc chc:.;ar ú cou í i,, n ~a, ou o.utcs, á
nutoridncl c p:na pcsqniznr oc:; mei os fetichistas gége-un-
l,!'ús. e ba ntos, n!C'1u dos m:.111!!;, o.nto r id,1 de ri. nc se t o l'lla.
m:1 ior t--i o 1ptc os pcsqniz!l. tem o. fol't. una 1le c1tltk:1:r as
li11 :,:- u;1s C:11:l.cbs ott ca111,1das pelos p::iis e mãcs-d<!-sa11to,
buha la-ós , c:hcri Cc~, :dnf,í!: , & .
O<. c idtos ba11 los, <1uc ofer ece m mna tco~on fo. nia is
simples e p11 r ccc 1t1 facilmculc YC t1cat.1os no llr :t!iil: 11;i11
difaH·c1u llos !'inJ,u1\!'scs n t' S:ii.t.! purti<:.n lnl' , ttfozn tkn.; ou 0~1-
406 80"GZA CAnNr.tno

son·icfos por estes, on indcpcnclcntc.,c;1 pois se fcchnm


tnml>cm :', constante pl'.!11ctra1.;ão no seu Foll,-lor~.
A ('Xpos i{!ão (1(' cu- 101. :\T itos Afro-J:c~rns é nm:i par-
te tlc <ldcrm inncfas CCl'Cl!IOUi:is dos cultos, nan·:u;Õl's cfo
succs~os, r i:1 is 011 fi'dic io::., <lc a cont ecimentos, dcs na lu -
rnli1.a(los 0 11 uün 11cfa .fa n tasia, mas t.ülos <·o rno 1msi1rn-
mclltO Diol'al parn os que mais :1~si<l11:imcntc :is frc-
qucmtam.
Daí se podNú concluir porque os Tradições Ncg-1·;-is
vincl ns e.la .Afric.i qnc Silvio Roméro p~nsou achar , sem.
prc lhe .fugir:1 111 , c:orn o nos seus sequazes, mas poclci·.1111.
na. I3allia, se r fomili:n·r.s a Ninn Rodri;ucs e . ,~stn l' Ra-
mo-., que os ,·irnm sob feição cic11tifü.: :i., e l\fonocl Quc-
l'in o, mais rcportcr elo <r,c African ista como se su pnn ha.
Na verd ade o nc:; r o é, po L· indol c, faunt'ico po1· '·lii~-
lorias" , m ui lo 11wis amigo de couta-lns tlo que ouYi-las,
m:is certo que os ac,1J,is se ut.ili znm ,lc n m i'\'onlurio
h:t vi tlo por p rofano, e ::i:;sim p ossivcl de se r tr:tu !i rnitidf')
c>lll qu.ilq ue r or:1.1sião, e de outrn que ::ipcn.Js 11ocJcw 1·e.
p ro<lnzir como pnrtc tlc cc remon :as t ra<licio11nis on
l'l'!Iigiosns a. pcssôas i1uc lhes í11spirC'.m confiança.

VI. As Quimeras Afro-negras.

]lfo rr,Aom•s. - Ni na R od1·igucs e Art ur Rnrno.'-


llcmon!)f 1'i1 1·.:11n <1uc t1lg"11mas pcçns t:ol hid~s po r SilYio
Hom l!ro c m Sergipe s::i.o "moclclog-cm;" <.~e ontrns ainda
101TeJ1t cs t.Jo S11rllio e cm .1\ngóla, si bem qnc sejam
1

h;wic1:i.'-, pelos Po]k-loris t.is Brasileiros, como ... sm1c-


rirnl i:1s ...
Dcss:is ' 1 motlclngc11s' 1 ('. r ico o nosso F' nbnl.irio, como
tambcm a nossa No\·clis'·ica, espcci:il rncntc quando a
pc~a t: Jw vi da por "profana" nos meios nfro-ncgros.
Oi; ).11ros Arnrc,\~03 xo Bn.1SJL 407

Sin·;un de c>:s:c>mplo, r;cm q11 ,:, 5c possa cmcontrar ou pre-


cisar o pal'ach g-m ~. O <J11ibu1190 e o llmncm, coligido por
Xin:1. B od r ig ucs, O Qnibmiao e a :llcni11a 1 por Siha Cam-
pos, C! o B icito Po11omJ1 p or L ii Hlolfo Gomes.

VII. O Sacrificio e a Divinisação dos Totens


Afro-Negros

Lz1s oos SACRIFICIOS. - ~fio imp or ta q ue essas


" l eis" fo,;.scm, cm v irlmlc elo sincretismo religioso ou ela
i:;11or,1Heia ri uc s•tbs t il u in .i ' 1s., be<l ori ~1· 1 dos afr it:..inos,
U·~nsion n:tdas, lllOti ifita<l:ts on altcradr. s de uns trinta.
anos a C!-:.sa. p:::trlc. Scnirrio 11:i w1 se clcmonstrnr que a.
Anti::;!"u idatlc trnnc; fcriu.sc até o:- n ossos dias, <111c os cnl-
tQ!.:, 110 C r nsil, chc~an do a té o sc tiu:o ti po si ncrctico clc-
t crmi11 a.d 0 p or Ar tur Ramos, - ljg-êge-nng-ô-mussulmi -
kmto-l'?'ah11r.:lo.cspiri tn -ca1oli co", - ns moc1if ic.:i ram e as
cu1rr.mci;1ram aind a com as d,, F citii.:.:ir ia e da !lfog ia,
- e 1p1e se m.,rch:i , n ])a!=sos a~i~antarlos, para a tr.:ins -
f01·n::u;ilo da. fé, jft h.tvida. como t r.,ci ição, num diverti-
mento pur:i.mer:tc hrnsileiro: rcsulta cl o d:i. cvo luç:io que
vai t cud u o Hsi.imbn''t - até cm " escol as'', - e do "ma-
terialismo" qnc í1:vad c .,s c:11 11::i dns prolct arins.
.11. lifa:;ia visava s uhmct cl' as p ol cncins strpcr ior c~ :'t
\'outa dc do hom em. A Fcitiç;'l.ria, u nscicfa nn Tessa lin.
e t'Spal ha cla até n Greci,1 e n Roma, p ro\·oc:i.,·:i a inter -
vençf!o dos gcn ios ma leri eos 1;i.rn produzir o amor e ,L
mort e.
Com o Clrristi nni sruo, a. :'citi ç:iria, in\'aclinc1o to da
., :E\:u·op.1. e e:;pa!hando-sc com ele pe lo mundo, lim ito n-
sc csclm:i va mcn lc no Demo11i smo.
)Iui to dife rente do qne se cln,·,1. com o cqu cj i ou
pni-dc-ra nto afro-negro, o feiticeiro ch.ristão f ez :p:i.cto
408 SouzA Câ.n!:.E1no

eter no com o Di:iho, <l:rnclo-lhc a ,1lma cm t roc.1. cfo po-


deres tcrrc ,1os, ('11t1·c:,?";1 11do-sc [i p?·c 1rn1·:1t;ão ele fil t 1·os
nworosos, .d e elixires <la morte, a '·subats, n evocações
de fin ,1<los, a missas negr;1s ...
K :i Td :ulc !\fo<lia, o terror t:nn tru 0s poderes in fer-
nais dos " ma:;os", <lns "~;íg;1s'', dos 1·1u11:llí,1 ucs", cl:is
"lJrnxas•·, elos que ,c;c ti111\;im c11!1·c~nc "cm \'ida" a Sa,
ta11ll1., cliegon a tnl ponto qnc n 1"cith:n1·ia foi h:1 rirla e
ptmid n l:Omo um crime. A nnla d e yiorcm é q ne .ité
fr;1cks era m m<:slré'.'> J.c "mi~tcrios", fabd ea ntcs lfo hi-
pomm1cs-al'rnclisiacos e ele pós de olhos de coruja tor-
1·ndos a fo;!o Ur,111do pnra t ira re:m a i11yc11c;:'io c:1toliea
1.lo Dh,bo l!O Cflrpo ll csoh<'cliculr ;1o!i l)Xo1·c:isnws rccligi-
<los e Ulílll(brlns ob('ilN:cr 11elus P.1 p:11\ que chrg'ar:i m :1
~e d izc~· rcp1·c~C'11U111h's de Deus na 'l'cxn.1. I..', como t nl.
poder<'m fazer tmlr., qunnto D!!U<; foz i.:t •.•
Xo scculo XVI , a :mtoricl,·tlc civil subst itnin a rm-
torid1H!c ec::('si;ist ic:t ,k: todn impoten te pn r :i r epr imir
esse c,·iu,c. Os C'Ht ol i,·,i~: hm· i:1m :1pout:1tlo o J,obisho111r:m
como o infC'lü:il:ttln pel:i h r r <'.z;a on p<'l.'l fr c11uc11cia ~s
"Casas de Ü <'llll'nio". 0 .-; Fcit i1:~iros n:i.o se (!cmor:n·mu
na r C'f.i posta. r.spa!!t:mcln íl .ll 11la-s,,11l-Cflbci;u na c:rr.ncl ice
e na i1·onia. populnrc!i .
\F. o.e; nnsso.11 Fotk- lorist:is i;!u01·.1rn tais cni~11s
qunndo Yi"io, cu toli<·omcntc , blLo;cr1r lobis.-homeus cristãos
n o QilllH111 f10 n ng:olês . . . ).
::,,.;• A F ci!iccirn, ele :\licllckt, a l•,cit i~.:wi:1 é um ,;rito
de revolta l' OH ! ra a s11:i opr~ssüu na l1l.1ck :\fédin, n110-
gêu <lc seu dcscurnlv imcn to e tlc seu 1ircst i!--.!iO na E:1ropn,
espceialmen.tc nos tcrritorios hoje clmui:ulo!-> lat i11 os, e
epoc;\ de r:wis '' C'ndC"mo11iuha(los" e llc m;1i!I gc ntC' lc-
\'nlla, r,or "r~itic:eira", no J:;t:p lit io. ao ~a t r1)tc, ,10 cs-
quu.rtcjamen lo.
Os :\hTOS AFRIC.\~OS !'-O BR\SJL 409

l~ ' necC'.c;s:1r io, pois, <ruc nü o se conf11 ncfa sncriffrio


r di1Jii1i.w~·1io de totens 11/ro-nr.yra.ç com FC'itit;aria, t crwo
qnc <l ,·u l~o. pnr i~11or:mc:ia d i~s"minn,ln pr.lo Ci.ltoli~is-
mo. !lOl' su ;t ,·e~ cnnfumlc com l·'clichi.çmo, - nem rc-
li:;i f,o nfro-nêµT:t, seja ela q11;1I fü r, coru J)cmo11isnio qu e
unstcn para lelo <:om u Jg1·cja, deu.l he força e acnbou
pc rse~lliclo por cl:t se ju lg-ar cnfrnqucdda sem o Diabo,
a. espada que o outro chamara sua.
No sacrificio e iia cll,·ini!:>a(io dos :111imais e da.,
pln1tt:is 11ascn;11n to1l:is as rcli~dõcs iln1ig:ts, <lcscnvo).
nu-se o c ulto ele (Jl1C IH'IS•:cn o Chri -;tia nísm11. l\'ão lia,
pois. 1110\h·or. parn !-C YCr, 11:is [ !;i.~ ria Og/Jaui, i-:lh.:ic>da<l c
inici:11it;1 do::. u\!',tc1·io" do cul to ~êg-c-ioml.,:1110 , comnns
e quase i:.,:-11:iis ús que sencm ele b:isc a ou\ro;) sistrm2s
r cli;!'ioso!i, d i ferc11c:•1s e d iminu i1;iics t1u.rntlo toilos fornm
bl'l.,rr, n:ts 1·s:·n la..; lia 1\fri1:n, o esote rismo que iii;m i uou
os ~:mt os depois ,kstroua <los 110s <lois p ri m<' iros sccu los
de nossa éra.

VII I. ~litos Brasileiros

Lorns u o~ir.,:i.r. - Mito q11c uos Yciu com os Port u.


gui:~cs e os PatlrC's, - clfü,:f10 corrctn, aumentada e rc.
fnnclida do ou tro, ccntc n,nio e cmop êu, coru que o Ca -
tolicism o se anojon contra a Fciti,;nria para rchanr o
Dcmo11io.
V.11110~ ,-cr o Lol.,ishomcm na crc-ndicc popular e
<lemo. to de prcsr.ntc nos Foll;:.lorist.is que o pretendem
nclinr nos )lilos Af!'o-11c;;1·os.
Dc:,:?rac:,ttlo c1c <1ucm, tendo seis fill:os, nllo promete
[iS:mtiss ima Tri111fodc "<lar" o 11omc <lc mulher ao SC ·
timo s i 1nsccr ho mem ; e , ·ire ,·rrs;1. l'\o fitn ele sele
anos juslhthos ( ?) wu deles " ira. L ob:Shomcm si o ultiino
410 S O UZ.A CARNE I RO

não for batisriclo ,losé ?-.Ia rin, ou :\fox in José, r.oníorme


O S!?XO.
Dcs~'l'nt_::nclo (lo fe itice iro t}tlC cn,·cllicccr fazc111lo
' 1malcfic io~'.'. S n:1 sin.t é Yirnr [Jobishomcm.
Lol.Jishomc·m é 111 n bicho cabc lt'iclo, com a cara ama.-
n'i l.i, lôbo Ycrdadciro e homem YcnfaUciro, com n har-
rign cstu focln e a cn rn UCm nfu11il.t\la, a~ 01·cl hris b~m
gr:i ndcs e c.:icl as e os pí,s <lc c:1cho1·rn.
:Ki11:.,.>11em n :i.scc Lo híshorncm , 111:is Yira. ,A pcssôa,
~<rr.-1 lmcnt c homr m, Yni nmarckcc udo e ;ni,Ji:nulo. A
e.i ra SP. ncomp r i1k1, ns orcl11as se alar;;am e os p ~s eo111c-
çam n cr.cnrlnr. .As uulw~ afin am-se e a~nt; am-sr. A
harri~·;i parece ele mulher ,; iiara cacln hora". o~ cr. Lc-
los c1·rsrcrn e se CJJc:iracol am ou st:: a pinham. sc1n (}nc
h:,ja wm tudc n em lcmbr:mça ele se os cor t.i:·. E, como
o cJci,;li no é o cl(':; t iuo, ui ugucm ~nc111a ucss.1s coisns. A
pessoa 1lí1 pnrn ter 111n !--Ono p~satlo e loda~ as el a mc~ma
c;1!,:;1 e atl· tl::s ,·i;.: in!i;wi;;,~ :-.;io ati n;.ritlas pelo ma l do
sono de p(,cl r:t. O info li z :as ev ita. ;uul:l sc m1H·c af as l:;tlo,
:tprccnsi Yo, 11t1:i sc sem d izer pah \':·a . E todos respei-
tam e:sse seu cst.'\c\1) juraHílo qur mtn en foi ou tro.
O ''CJ.n l " <l,ll se.111p n: na prime ira. ''scxtn-foirn depois
cb qu::irta-fci ra ,lc Cinz;1.!;1', m,1is ou menos fi meia uoi te,
e r<>petc-sc tod ,1s as scmn uns nté o <lcsenc:rn to ou a n1ortc
elo " bicho".
A pcssôa ncúr<l a, óH1:1 1w1·n. um l::i.do e p:n·,'\ o outro
e, sem que St> ,·c-ja e lll'lll se out'.,:a, ,·ai sorrnteira , uns
pontinhus dos p{s, ;1b rc a. por ~a e. no cl1iqnc iro, 1i o
Dleio <lo.'> s·ü11os Ei,;po,ia-sc nlé pcr11 cr ;t fo r mn bu111:m.1
e g,mhar :i de pi1r<:o. Espoja-~c de novo, "roiic,i ado"
scmptc, e· en lúo Yirn Lobishorncm.
Sun ri z-nra faz :U"rcpia r os cabê'.os, tito medonho e
horrÍYCI cl<' é. Dois dente:;, como os de ea itc l ú, s\l<:m-
l!tc <la m:rndilrnl:1 i11for iol'. .\ rou p a é de cabêlos ama-
Os MITOS A rn lCJ.Kos ::-o B R.\Sn.. 4:11

rélos com "fra njas " br:i ncn.~ pode ndo se r toda p:eta .c;i
I! ,·cJ!to 110 o [k:io.
.,c\ ll(]a a clois pés, os braços leva ntad os,
m;is ao se dcl'c1lllc1· a coiçodns, p õe ns mãos no chão, e,
sem ollw.t pa ra Lr;i;,::, {: pio :· qu e bm-ro ' ' viciado".
Sa inllo do chiqueiro e tom ando a es t rndu , pe1"Se-
:;-uem-no ns nwlt.1s ,·aUi.ts, De[cn<lc-5c rapida e violcn·
ta mente. De inst,tnl-C! a in s1:mtc um i: u-cn c11-cn rowpe
o s ilencio. llus morrem-l hes nas garras. Outl- os des-
fo!C(:Clll, s:i.ngTados. Haras escapam a furia do seu
a{a ,g1e.
E são ;jusl:unen lc o~; eüe• os primeiros qne dão sinais
l!.l 11rescn:a d e um Lnbisl:omcrn. .Al an lrn clos, t ristes, as
1:nudas c1 1ti-c pern:1s, 0s olhos as.o:.omb rados, t imi dos a té
d!! sna rnopria !:-omb1·c1. :,fr. s{'mnna segu inte o m.il[ci-
to1· :iproxim,1-:-.t! das cns1.1s. Os ga los c::rntam nh·ol'0<'.:3.·
dos e o gnlin h ciro totlo se assombta, b radando c: om o se
,·is~cm r.:úbr;1: - cr.cocú-cocó!. Os po rcos :;rnnhem e
o-: b:1cn r ;u i. o~ gui11chn rn eo:no s i nln-n cm os s nngra~r:.e.
E todus º"
bitl1c,s que não tem chifres n°c;a11ha:..11 -se, ant11,.
ci am o J)(:l'igo de !ilias ,•idas, dcspcri:nn o clon o, mas
CSl<', ouY in do suas vezes dcscs pe1·ntlas. n em se lc,·a.n ta
c!o lei to. Volta-se p:i r.i o ou tro lado, rcsuiuiiga :
- E' o Lobishomem. D 'aqui pra mais umas !:C·
mnnas, d escuca n f:l. ·
O 11 monstro" a fusta-sc e, ao enutar elo g,í lo anun-
cia. n Uo o dia, ,·ol ta :10 chic111ci1·0, Cspoj a-sc e toru..1-sc cm
pôrco. Espoj n-sc Uc noYo e Yirn homcw , Ycste a roupa
cp: e clci:xou pcnclu r.1lh lltl porteira, cntta so r ratcir nmen-
tc 11 0 seu <111:1rlo e dorme até meio dia, a bôca snja de .
s.ingnc e de cabelos tle su.u; yiliruns.
P nrn <lcsencnutn r Lobishomcm é cl1.111...!r os an jos,
os arl":~n .i o;;;: ~is poslctru!es tio c-.!t11 os poderes da Santa
2.[ndrc l;;1·cja C:1toll c.1 A pos toliea ;llom <', 1 1n, . benzer-se
ti·cz nzcs coU1 a mão iliri.:i::a. e trcz <:olll a cst1ucrda, fa-
412 SouzA CA RNErn o

zcr 111!1 si:;no-~amiio com os pt'.·s . 1i1ctcr -sc dc nti-o, r<'7.:tr


o C1·édo cm c1·1•z e man:har 11ro "i11 fd i1. ", m c l<H'-lhl' o
c:1 c~tc be m no top~tc da cabc1::1, "ele c:Hn forc;a 11 pro
"mél" descer cni "1·i;wlio". \' 0Jl;1 pra <:11 •w , ! ral a d.is
fcl' ilks e: uI'ir, lllO!'i'C llf'm cp1c a <: ~. bct;a s e nUra e os Jll i1í.
Jo c; '1 s:iltc111 IH':l fón1". Üma fo ca1la on um t iro qttc
:i p<•1;::is l he r:1 s 11c o éOl'))O \' rn or l c inst;rnt:w ca .
O ca<;ador, no pr i1 rn.: i ro ~i mi l de 1n·cscn<; a el o rJ0Lis-
lio1Ucru, corre paI\l o rn:ilo, enfia o tl1::ip~ 11 n111n tôt·o Uc
p [t u e C'SCOtHk:-sc. QunuLlo os ;.::aios c,mlam e o "cnjo "
Ycm "ti ra ndo" p ra c;ii;a <.l [l de f r cutc com n "marmó: a"
e .:1!>~ombra-sc, p ;..nando ,:m ies de pOllcr col'rcr. .Aí o
c.·:i r: a-1<>1· "anun1n-l!1c as lnaz;i./ ' e é rnu:1 só.
E'u ll'rr~ -sc o Lob isliorn t•in u o mcsn10 l n.:;:u· cm qne
morreu. Sú clc;)ois do s<·1 imo dia é q\lc a fam ilia Jú
por fa ll<l tio <rnc ,·iron h ic:li u e lo~o ;1fi-ih uc o clcsnpmc-
clmcnto a um ;1<;s;1~,._i11ato. ~\ º j iisti~a" \'ai clirciti nho
na C:Ó \';1 e \'oltu 1.:0 11, íl'.'\ mãos nba11 a11clo:
- Só h:t ('nlc l'r:1<10 um t :ic: li orrüo.
'l'otlos baix am a cnbrc::-i e. ~ain clo i:::::cln qnal p:ir:i seu
l nclo, n:-s:nn um p;u\r('-nosso, t re~ n,·c-m;1 r i;1, 11ma s.ih·c·
i-aiuh.:i c: sele c:·é1.os ,ll<"H' nlm;i do infeliz.
O nosso J"oll;- lnrc .iú :1p r<!sc n la inc111-sõc!'o do mito
el o Loh isl H)111cm ~111 onlros, elo~ qu ais !õalic n1amos :i C:1i-
pora e <., :\fapiug u;\li Un ~ 1iro Ct:r lciro no umlJi:;o os
mata. ...

i\ru 1,A -s t:lt-GA :J1::ÇA. - Os Fciti~ciros r cspondcrmn


n.os l1D.1h-cs com a l\.lu la -:scm-Cab~c;n cm que se Yira
cctoda' ' urn ll1cr ele SíH:Cl'do te c:ito ' ico JL os mc~mo~ d i,1s e
ns rn csm.is J101·as c111c o Lob i~h om cm e com o qual se cn·
to nt ra p;u·a se c utrc~a r e, tJ11an do niio o ,1c l:a ou ('~te
não n quer, Ya i a os pa!; tos e ús caY:tl.H·ü;u::i s.:1ti..,f.:1ic1· os
ca valos rufi ~cs .. .
Os .M!Tl}S ArnJC,\,.):Qs NO IlRASIL 413

A cmc ncl:i. foi p io!' e.lo qnc o sonl1to, ma.s o nosso


F olk-lorc ~1 prc:-wi:ta a 1111du-dc-padrc de u m modo mais
Hckriantc" e :,traente. l'\o Ra11clio da B urrinha, <lo
Hcco nt·a,·o l!ahi,rno, que nlg111 L.:; Fol k -l oristas prckndcm
íl(·ltar u m "l'(:i-c;1val{'ii-o'' llÜ'l lw rnais ll o q ue uma. iron ia
,·c:.ti d:t nma fol;;ucdo p oput:u·.
A J; urri u ha é cncn ri;o para um Mcslrc -sala, ou an-
tes, p ara um dnn(;;11·i no <l~x tro, capaz ele scn·fr como
ariyófc ou ba lis,1 <lc nll!cllo, e, .ikm tlisso, sabendo can-
tnr , sem "rachar" a ,·oz.
O homr m1.i11ho c n f i.'.l -Sr. até a cin tu r a unm baktio
um t.'I ito ;:u: h:1!.ido do<; ;~Hlo, ou num a arn1a~ã o de arame
on (lc ta la s Uc bambú, tlc qu,d sae m o 1ll'SCot_o e a cabeça
Ua C u rri aha e, <lo outro la do, a cau<la. l':c;;~c "cor po",
úu ;rnl L'S, nessa "saia" qnc ·, ai nté o chão, Yêc in-sc fi;;u·
1·.n~os a cõr d o .111i111al, - Ur-.mco, mulato ou J) l'Cto, - o
selim , ;1s maut:is, .is sílh as, u rabicl10, o prito1·nl e as per·
11.1s do ,(l'a"aldl'o" rnctid;,.s ic1u cah.:Vcs e b ot ins com CS·
pú r ;i~. .t\ uw~i.:a1·a <lo homem é subsütuid~1 por um c!:Ja.
pé n tlt• p~lo.
Da l!ça ndo mas afórn a.o som ele i nstrumcnto!i ele
col'das l! <lc sôpro, o Ra11.::ho ·yai bater ús porta..<; fcclmcbs
d.1. cn.sa ele " al~ucm" para tir ar o Reis ou cn u tnr <lc:wtc
de al:; um fll'Cs l·11c, <lcpois <lo que o caYnlciro <la Buni•
n\Ja drn1~ :1. e cauta no lirn:i,u· das p ortas j;'~ abcrtus:

?.Iin hn blll'rinha bébc ,·inho,


Bébc t:nnbi: m a~uarc..lcntc.
Arrc11 égo dc!:;IC bicho
Que tem Yicio foito gcnlc

O r:n:cho finge csp:rn1n.l" as mu t úcos que sú:;r.im ())


unimais ele w o11taria :
411 SO U Z A C ,\ R N i:Itt ')

Chô ! Chô !
Chô, b ich iu ho,
Cliô,lnd 1·;io :
Cadcndo do meu pcilo,
Clrn\'e d o lllCU l·01·;11;iio.

O ar.ric iro ca n ta ,10 som d n charn ng-a , e1H,1mnto os


ou tros d o Ra ncho d:mçam o " an oj ado'':
Bot11 a R u:-r inha p1·0. de nt ro
1'1·0 sereno nã o molhá :
O sili 1n é <l c YÍi ndo,
A ma nt a de ta rctil.

O c:ôm Ya i re p et indo o chô ! d 1ó .1 cliú, bic hi 11l, 0 1 <L ,


t a l) uni nh a en tr a 11 .J. sa la. da nçan do at t! a nrnsi ca p:m!r
d epois de p Jpctidils tod as JS chnlas ·p1·i1nci r 11s.
'I'on:ad os un,; " p cd a.ços de host ia " e u mas " bchfl-
d,1s de' ~a ug- uc" , n1 :1is d.i w;.is, ma is c:1Ulas, e o Rtu who.
a 13 urr! nl1 a ú frc n l<'. - \'a i sa indo a d nH<:<ll' é a caut aL' :
Ca mb1·ai:i ha é-vem, 6-vc m,
C:tmbra in h ::i.
da lxm da tl<: lá ,
:É · YC111
f ~-YClU da ba nd a <lc cú.

Camb1·ainhu, 11 a L in g-_uagc1n P op u}.1.r , er a coisa bila.


110\·:1, - e, no c:1sC1, co1l\' itcs, pedi d o~ pal'a o Rcmtllo fr
batc::- u ou t r a pod a .
A ucuclicc .afirma q ue " 1Uu\h c.: r -tlc -pa d rc \"ira. :\In la-
st>m- Cabc<: a e c.:orrc sld c frcg- uczias " .
X n cn.r~tcl'i z:1~iio <l.1. D n rr iu ha, o P ad re é f ig- n rado
no can1. lciro t)UC n un ca Y ê a mula sem 1..abc~a, (r,oi~ · n
tc w. u ::is r éde as), e111boru que ela, castigulla pol' D eus,
Os l\1ITOS .A t-'RlC,\'XOS NO BnASil, 415

(pat'le-c:i pando d as festns tle Na tal e Reis), e pelo Diabo,


(a 111ui llca) 1 e ;;,intla pcio roma 1o, (o côro), saia escou -
ccando, (da nt.ondo), par n. tcdos, (o Rancho) , a vere m
de porta cm po r ta tlns sétc mrtl'izcs ou i:;rcjas, (<la. casa.
dr. ~llll })rll'a :l de OU t l'O),
O simbolismo. npczar de )>arcccnclo não existir n:ls
pc<.;:is ba h ianas, é bem pcl'Ícito. A letra de Chichorr o
da Üílmu, ju11to11-sc a musica de Joio clu Vcig-íl fl[u ric i.
Co11ti 11 ucmos.
;\[ ul h ct de p,ulrc, como ou t rns mulheres, bl'bc v-iu J,n .
! 11q11111·<lr.nlc, mas o l'adrc n cxco1l,lura: - -'l rrc-
C' a t1
11690 eles/e bicho que (sendo mú.la ) tem ·uicio fe ito uc11tc.
Jssu 11or<1uc se d i1. qHe o l':idt·c cxcon.i um a comp:mbc ira
assi 111 q :.1c !--C brll:-:c 1 a(l tlcspcrrnr, e cm cl iycrsas p art es
elo l>f il'io cl:l missa.
O côro clcbi,ch:.1. dos doi!'i, mas fin~e (JUc se interessa
pol' afastar o c\('m onio (a mutuca), Cala nd o cai· ÍJt!1osa-
mcn tc pe lo l':-ulrc ,i rnu lhc l' : - caclcatlo <lo mw peito,
rlw L't: do mc11. rornçiio .
O sacrislão, figut· ~<lo n o arriciro, é t odo cu iCfo clos
com a "dona". O luga r dela I! O(;ulta aos olhos d o poYo:
- Bufa u lJUTl'inha pra clc11tro. Nu. run, anele c)n se
nchn, n. abcUrnc\e:r. hnrnuna. o ,'\crc110, Yni t ud o cscn nd:tli-
z,n·, molha r. ...\~ razões <lE:'sscs cuidados si10 bem cla.rns:
- O P adre 1-r.1ta,·u n mulher com tan tos rn irnos e roc-
Uc jxes 11uc u:lo era paríl o muudo lhe n ix o corpo. o sc-
lilll, an hHb clo, de 1.·cl1ulo 1 e as roup.-is, ~111111/a. por man·
tilhn , t~c 1wnos fi nos, tafctú.
Cambrail1lia nwtcriali1.u-sc ng-ora: - E' a nrnlíl.-tlo-
pacl r c que :1111'.:: insame11 tc se p rocu ra Ycr, pois dizer:11 qu e
cl::::. vem e vem mesmo, da ba-11da ele lcl, da ba11dC1 ele cá,
clançaudo e cantan do.
41G SouzA C,\ RNE rno

E-: 1{:.. ní nm r xcmp}o ele como se , ·f'st c n ironin. e


;11 l' n,; iron i;wtlos !l ~ () n:1 pcn·r.bcm, e d t• 1~01110 o JJtJro,
i~1 c_,~n1-:: )e:1tt'mrn l l', r ii l"i t 11l:ll·il;.1 m: ~:H·crdlllC ~ tlf' ~n a Z'C·
IJ,_,wo . ..

LX. Ciencia BrasílC?ira

Cil:::--cu BruS.ILEm,\ - Não é uma. HusJio.


Os Folk-lorist;as Ihasi lciros a prcse nta111-~I' t' lll doi!.
:,,r11pos ht• 111 tlc fin ítlos:

l." - d os tJUC se rl<: dit:,1J11 :io Pol k-lor n cm ge ral ;


2. 11 - dos que se <lctl ic:nn a.o F'olk-1orc cspccinlisa-
do, - nmc1·i11d io O\l ::i fro.1:1c;;ro.
Os p 1·imciros i:;u bdi vhlcm-sc cm c1nas con en tes ai n-
da l:ojc .:,, mitia 11ks :
il) do!. toli:,:-i,: ot·cs. ft rnoda an tiia ele pc~:1s 11trn con-
<:crtam r. l':-lil il-au1, 1wri i1la rios de follt('s, ele orh:cns. de
cscolns, (lc Ul(":i t rcs ; de ,·,:,1·s.õcs. ele ,·urian tcs, c.lc fan ta~i ::is
cin11ti l'icns :
L) .Jo~ d:issi ri eadorcs co11tcu1pol'am:os, algnns com
u 1·a11i;:o dfJS p1·it11C'il'Os . .outros t,nnb crn toli:.;iclo1·cs. todos
~iramfo cm torno •lc p :t1 ;1d i~!Hl:1s c~I ra 11:;t: irus r,:ira o
Foll~-lore Br.:1silciro, cpc orn 01. <ldc nd e e 01·.t os atm,mn
ou c:rit it tl lll , ln.JS tod úS (J UL'l'~l1( l 0 dir('t l'iZCS 110,·:1:-., eil.'ll-
t it'ic:ts, no Cti lUdo ti as J1C!:aS fol k -h>l'ica!).
Xo Folk-101·,: ,is )cd:1: iz.ulo, - o a 11iC' d 11d iui - qu.:rn-
do a f:11 d:1sia uiio c1!lra c 111 j<,;!O, a L i11~ui))tie:a n• iu q1wsc
sc1uprc C' IU'icp11:ec1· o c::1Ucrl.1I 1IC? t·on hcci 1tt<' nl.os do leitor,
m.:i.c., ~1 fota isso, 1rn.Ja lll,1is o rceo111c1tda. so b o ponto de
\'ista c:icuti.fic:o.
Os J\hTOS A rRIC A!\OS NO BRASU, 417

l\o 011 ~1·0 rnmo, - o .-1fro- ncgro1 - tudo é cicntifj.


1·:m, ~ntc l'IH:nrndo e cx110.1;t o1 scni p rCC'Cu paçZio de csco-
b'i f'.Strai1µ-ci n 1~, m,1s llc iiwcstiga(;ilo e pcs11 u izas por p es-
soas 1111c ~e cntn·:::im a css:1 obra pondo cm fóco lodos o~
i11cios mod ernos tlc r cs1:ibclcdmcnto ou cfo i1:1dic..i.::ão de
c--lclll('H t os <1nc .se supun ham pC'nlitlos ou l)Ue apcníls clci-
x:1rnm ,·cst i:;ios, i~lo é, por homrn.5- llc cicnc.i:t que, dt'ipois
, IC' [1Jg u1 1s anos de con tado com os rncioi; fctic!iista1,;, ,·~cm
ü Foll,-lorc eomo se fosse matcriu. sujcitn a exame e cs-
tnd o num l:i.borntorio e, como se fosse r,m!atra:~ parn iu-
tt·1·pl·cta ç:.io por tocl ri~ os meios pnssl\'c;s.
Os pri tm•frog , isto t!, os {l uio<l,~ .n1 ti e,1 , lu tm·.on s cm-
Jll'C l'''rn a hit}otcsc e com n ilusi"10, - que se es fo 1·i;a r~m
]lúl' foz!!l' rnssa r comQ W!l'(l:ulc, C's:JH;mim p:·c('oneci-
to!i r .1c.i.1is , d im.innilnlo Ulls e deY:111110 outl'os. - qu.isc
:-cmp i c :10 eontl'ario da rea lickulc, -- r ,1c comum csl:ta r-
ra l':tm )}Cl'\Jlc~o!$ clc:i nt c tla intcnnctaçJo rl os ?i!itos 11:1:ói
pC'c;as fclk-loric:1s, ou a11xí liarmn a cc,af'n!';'ío, confund iu.
1\Q-os mn is, por 11ão s alJCl'cm on ni:io pNlct-em p c11et: a r
11:1!> fon! cs e n ns ori~c11s de (ltl(' se f ixc ram ar.i ,ilos.
Os srg nnlfos, jsto é. ru. <:lassificntlorcs eoutcmpol'a·
n cos, t~ n:;idos cxplJnl.1 1:ca e intcligeulcrncnte para o ~mn-
pc, d :u;, lwscs dclltifir.:a.,; n cccssnrias ao cst ndo do P o1k-
lore , aca...; tclm·,1m-sc de pronto cm c1c dnçõcs .:i qu e cl1c -
:,!aram e co11sti t11ira.m-re cm noYo.S cnrumadorcs de a1:ct-
vo t\c ,·dhari.is, na 1mir p .:i r tc clcsartieulaihs, 1·crncn 1J.::i-
d:is, ou cm distribuidores de noY;tl) e Ycllws mobili.JS no
Ycslibutu c1c nm pabcio ele q ue aindn 11ão te couhccinm
o.e; con1p:utimcntos 1tcm os Jl.:.il>itant~s.
No Folk-lo1·c Amcriud io, 011 cspce; iali:w<lo, ora l.1 lc1i-
tc p or fal~a de i1w cst ig:1cli:ltcs 1 '\·cri(ie:im-se falos dC\'C-
r.is rc\· olta11 tc~ . A litc1·:llH 1'a vem compontlo. a seu gcí o
"histol'i.'.I~" t cndcncio!onmc u tc chrisl\t'.; 1 fr.n,chmdo nssim
a propaga~ão cl.:ts vc1·<latl.ciras peças ou. c:qilortin<lo mua.
4 18 S0uz 1i. CA1tNli r RO

parte iu.tcrcssa ntii;:.ima do mJsso :,..;o...-cl;u ·io com loJa :,;or-


t r de nii mfscs que drs l'C' ialll e aiúi jaul os contos public~l·
dos cl<'Sdc lw a/~uma,; dl·c,1das.
Xo F'olk-Jorc Afro-n egro, f;1w lJt'U1 rs11c1'. i•di;milo, SNJ\
p~11uizatlorcs 11iio se tc..-m por in r~1li ,·ci"', pois nc1n t ud o
t'• h,1v ido e:omo cm d1..•f ini1ivc, 110!-'S ivc l 1: se c: hc~nr, por
ou11·:1s il n ·1·sti;::1çõt"... e ourrns cstuclos, a !..cr;cs ele clc1l1c11,
1us ui 11 dn u,-10 cxpos.tos ou nUo conhccilll'>S qnc se tornem
1wincip.iis un hasicus 110 cshulo do l•'ulk-1ot'c,
Da.i se vui, scrn ('s[o l'c;o. ÍI 1w.:cs:-.idaJI! d;1 Cicnciu
llnJ.sileiru clQ J,11,IJ..Jorr, 1111c rc111,r.::11·[1 1l Arlc.: Bru.:;i/,ciru
<lo /i'ull..lorc, •i poi:Hl:1 n,,.._ :iC:,!llill t •!~ \"C1·ilatles :
1.0 - - O c.::1111l1u11, sc:.;uido pelos l1'ol!.-lol'is tm; do SC·
t·1t lo passado e seu~ a1l<• tH~1)., isto~. o da col1°:l a gcnc1·:1ti.
%:1da ."1 11art i cnlal'ilr11:iio po:.lc-ri11 1· (las or igens 1·.iti,1is, fo.
lhon qn aioiC cp11.• tot.1 l mt>11tc l)c-mpn: q ue .1s peça:,; c-xi;;irn111
11c11ctratüo 0 11 rou t a c·to ,;olll u,; meios foll:-loric u;; ceifo.
11i~is i
2.C' - O idcnl do~ 1.:m1tempu runcos. clcl'i uitlo 1: 111 :-.~'1L-.
ll'abal ho-. de rn:w pc1ra t·í1 . l' o U11 ~u brni::-~i10 tl o F't1 lk-lon:
Hi·asilciro ao 1·r1,11 ltil d<J d:ts i1ln·~tiea1._:õcs ci\·Hl ifi c!a~ s11·
h c o t1 0.')su p,iiz. - 11 11u<.: í: ult:uncritc signíf.it,11i,·o, -
1·1im 11ll sem allu:i:1\;;iu a 1111,il qul!r d as t rl's t·~<·olm;, Jl\ito-
lu::it:a . hi stol'Í<:a e a nt1·opolog-it,i. - i1lca l 11~1"<: id o ora ,lo
,·:~<lfn(' frito .c;oLn.· a 1l';idi\;io popub r culC'l<1<la, 01·,t: e mai~
!',C~'"ll ranlc nt c. corno r c~ ul1ad1, das ~011 [1·rcu c i:u; 11ue ,To;io
l?ib ciro l'calisu n clll l!ll:l ,w Híuliot eta X;1cicrn al ;
:J."' - (1 c:-.(adu :ll t1a! tlu FuJk.forc .:\.n11.: ri1ulio é o ti<'
p:11·,ilisi:1, uã" scrnlo dificil 11cm irnpossivcl. 1•m!,orn
(i lJ :JSC'
n1m muit o ~ l'ori;o cm u l~uns c:i~os. an:il i:m-ln t ' n•t oinpu.
lu e mc.'i mo cn r icptct:c-l o cü ill dc1 :.1ento'i uo,·os e:ic1:fific:i-
mc n1c c.•.'> t1i tlmfos ;
4.0 0 estado atnnl do F'olk-Jo1·c Nc:,;ro t: o ele adst rito
•l um cl'it et·io l.:icntitit.:o l' ig-otoso, \lQis ~ vcicis se vcrifi-
l'illll conC'l.1~õcs e co rrcio.pon clencias e, coru muita r~ricln,.lc.
,crnclha 111,:ns tlc nlgu u,,is r t!~tl'- brns ilc il·as com outr as ai11-
1ln 1,0 1-i-r n l('.._ 11a ~\ll'fra \'e:;ra, - o ,p,c permite se afir-
mai- tJ lH' sorncn1C' 110 Ih;\sil i11tcrc,:.a n g . , 11, ,to do l-'c,1/;-
Jo ,·r .- l j ro-"111'uro qnc no~ ,·ciu 1:om o~ Psc1·nv oc; ou ·aqu i,
phr r lrs, fo i produzido ;
:í ." - Sc nd() us Folk-JorC's ,\mcriitClio t.: A.fro-n cgTos
11s q11;1.sc tot.diz,Hlol'C.S e os que ma is enriqueceram e pru-
rh1zi rnm a T rru.li(;ilo Popul:u· Rr.isilci n1, - S{' t·víncio o
·r,,olk-?ot·c ÍJtt zo, <"111 11111 ilo rou co u1ili7.tido, ele .1pcnas roo-
,l<?lu nn conr:-tli,·u, <le~dc h..t 11111ito ;i\ia1ulo 11nd o. do Polk-
lr,rc> llrasi lc it·o, - uão ha cottlo 11cm poi· onde se po-:;sn
l"P l !<'J!H I' •~ m•t·cs:-;ídll<lc d e sN· ,·isto o Pol!:-l orc Bri!sil r irn
:-nh u m pn n:o de \'ist.a lcicntifico toclo p a l' I ic11\ar (' todo
s<'u , tan to n, ais qua nto, por meio cfo~c. !u<:i-ar;l1.1 a\.11111 -
d:111tc1L11•11 h• ;1 Cicueia 1! :i li i n~u il:

Í>." - O F•1/k.Jorc l kasi lcirn. f usão 11um;e <JU(' cx-


1·h1:-i rn dt• oull'tJS ,·ilHlos d e al:;nma~ tl{'1.t·u,,.., de h-ibns
,n1h·r imli:1s e• de tr ilius a rt to:: a uas, cm n:1(\ a ;') C comp;1r:i,
1ws 11ir"il·11 hl:u l<•, de sua recom poi-::ir;;io e ele sua l'{'COJJSÜ·
111ic:::i(,, éOlll qm ilqun· (1\1t1-r1.

X. Gonga

Li:,.; ~t.:il5-Tt C,\ . De n:;ol'a por dcnnt c qu;1sc só t1·,:1.


1111·c1 w,..:: tlc :1s.-.u11to,; 1in ~ 1i51icos Ii:p1do~ ao text o <I~ ~;<'-
;.:u nda JMl"IC' dc.'jtc Ji\"ro1 (Cnpitulos X a XXII ), rc,ll c_::i u .
1lo qn.into pos..<;iYcl tcnnos a fro-negros t·onstante;,; c\;is
lll' <;as fol k-l or ie;1s c:-:po~tn!- e 11,i o tratados ,mtcriorm{'11I e.
g A:-;11 11 f:. Eugc1 d1t1 de u~sn l'a1· 11w,·i(10 :i .1 g ua eonio
,,s do-. 1elll ))M eoloniais. Pa di ôla co mposta ele dua s Y;.1-
nis e um l' :O.ll'iHlO 1lc 1·, .ra:; ou de taboas, - 0\1 mcsrno
,.1c l!ua~ y;u·;ts 111:1iorcs e d u:is rnc11ores, Sé~do ll m~.'m
420 SOUZ.\ CA.RN'Etno

de cipós on de cmbir:i::., ·- cspcri~ '1C' m:'tcn, n:; r e?.C! com


pé s, m:rs se mp re com gni;:s ou \·arais.
O~ cscrO.YOs tn1 ns porbl'-':Hn cm 7HOJf/ lt.é.,;; os p rr,dutos
d:is 1:i,·our:1s, ;,:i~ c,1rg-as do~ se nhores, r,n fim tu d{) cm que
hoje se t ranspo r ta cm carr in hos <lc !luas rod.:1s tirados
por homem, e tD.mbcm os clclan~rcs tlos animais e do~
f'SCravos:
Negro nngô qnn.11tlo morre
Y~ i 1111 Lnmk1. do bnn,!!Llê.
B an[J11ê, - o ,, :,;i,a 1·c,11w c1n !)1Célu, - ri izl'! m ter
dndn do 1g1imlrn mlo 1 mll 11 11y11t\ com c.-ss:1s signWc:t-
çiics . .
h so nos ohri~a a pas.i;;ca r .
Ra11gohll· é ,·cl'bo lc\'itdO pelos Xor<icsti nos A Ama-
zon iíi., Yaga rirn nclc:ir, andar á tô:t E ', sem tirar nem
pfü·, Jla11aolar, P angohrr, o m<'!itnb:si mo ,lla1•gn11or, ;1/a11-
r,oncar1 cios r onn~nc·sC:i, ptcg-ui<,:,1r. n 1d c.ir. de q ue fi.
zc1·am tlla11ao1w, JJn;:;ri~:,.
)Ja ngolar r Jla 11 r1m11fl' n:i~ccram Xortc-Bra~ilniro~ e
tleram n 1lft11tfj(l/ct\r1.• m:111<.:Phi,1, & .: a ac<'pc;:io ele vid:i de
Yacl io. ele cksornpn do , r :ip?·c$~11l a1';1m 1lfo n9n 11iio 11:t nrnis
cotnplcta itlen1 iiladc i:om Mondriiio po1·tug,.1~s.
De Ba11golur, Prwt1oh: r <' Jl!rmgolffr \' im·am B<lll!JO·
lciro, l'a nr1oltfrr., " .lfr11tr. olcÍrn, ,·n:;ab1111ilo, prcg-uh:oso,
<lcsoc11 pado. tlesort!rfrv, & ., 1p1c. por :1 pó:;opc. prodm.,i-
~·.u11 JJuw.1uli: .• l'onrJ1tli e Jl1111!.f1ili: r. os :wb,; t.1u ti ,·os lfo1t-
9ú, l'lln!JÜ e :lf unyú, rstc qU<!SC crn Jci,; uso, eorrl'SJ)OJJ·
dc11tl·.s ;J. centro 011 rcn:d:'w de v;,:,rabuu clos, {11'cgnic;o~m.
dcso1·tlci ros, clo~oe11pmlo:,;, &:.
D:i í nos vem a cct·'.ciz:a. de niio fo1scr some nt e o N'o r•
1c, d:i. Bahia JMt·,1 cima, ma.s tambem o Sul , Rio de .Ja-
rn.:iro, e o CcMw,, ) t iu~s {ler.tis. , c:on cofrido para. n. for-
mação desses tcrwos.
Os Mnos A _F ntCANOS 1--0 IlRASl'.L 121

) fn.C'cdo Son r cs, c,l.)a cr ml iç:io nrnit~s Yczci o d~s-


,·iou el o c::impo ela rcalid:i.cl c, clcixm1-sc lc\';n- pelas ori-
tcns :w.!!olrsos de B1rnrmé, Bang11 éla~ Jfo119 11clé., Bcrnazi-
la e Dnngul~.
Rai1t111dt\ Urj,!"a . dcsorclcm, \'Cm tlc Ra113 rí.
Ba ng1íTa, ;_!arot.,pC?ir:1 no Sul d,'l Rn hin. e ca l1rn9 11et:
rn nas r:Qst,1s du Espi ri to Santo, - é ~11bstant i\'O clcri\'a.-
do ele J:rm yo lur. Os ~nroupeiros de cnt üo eram pesco.-
<lo rC', ,uh'cnt idos. i ncfo·ichios CJllt! na da faziam íorn d,'L S
l'po1:as llt• p('S(';n-i:1 cl;i<. l!.lroup:is. -p rC'gnii;íi!-n$i n maior
11a , lc el o ,1 111 1. 111:1.•, ,1h~oln!;1rnc11 te niío c11;uli:n 11os 5c1·
R 111>(fúf11 mn tr n!\O co11~11ê:.. e t:tmhcm c1ui,1b11 n clo1 ar -
Yt ii1w 1·, fü·~t rn ir: nocH'i<·arlo cm cal11nm1cirn, qul' cll\·ol-
,·c ,~o ic. rios rnn ilrn ~e ntidns 110 termo :1111bu11 do, l.-al1rn!fa,
prc~11i<:oso1 ,·a:J:1lJn1\do, e lambem o mar, d:-rn<lc cal11n-
~111 r!J'(J , n,i1rni,m1c1tto rlc pcs<:1tdo1·cs aclvcnt icios , tno.Ian-
1'1·1,-:: .
Ba u!fult, 1,-11l1s tnuti,·n, é d.111 ~a de n<';rns (TI.io de
.Jun<'i1·0): acl.fofrvo, bl"i~i"'to. <lesonlciro, o c1ue, n os r.an -
tlum/JI/.~. nos ~aml>as, u.is fo:. ta.s, })l'O\'O(;{: <l c5onlc11s
(P,,),i;J ). .
XJ o dm·i,"l.nnos () Ili..' ,'ll;?llJlR <1t'Ssl'~ tl'l'IHOs ,·icsscro n
sei· inr.orpor,1dos ao Portn;..--11(•.; rlo Dr,1si l prJns pro prios
csr~ra\·c1s n fr ic:mos, 1::::s 11m· d'(' ito <la J, ingun Gt'ral
Afri c:rna q nc rh r c•: onh<'.cc n 11 ão primitin1 mente cou -
l'.,'1 lê1'<'S m·m a ng-0l(ós\~:-:. uws .iincl,1 t•x isten(cs fõ ra <lo Cou-
1 i llC'llÍC . ~C~TO.
Ru11y1u:lci, ])r; ii t//dfo, dcsrlc11 1.1~lo.
Pensa 1·i.1 o Lc it-01· 'fll!' uos r.,;H,tin·ínmos clc::mtc desse
termo fazen do .o à im iuu th·o de J;unyzí '!
Nem scmpr(' se foz elimolo;;i,1 f.c m Linguistic:i e
~<·111 H istol'in.
- Ctue bebida rccehc ra Uclcno. de Polimn~sto f
422 SOUZA C,\R'!-'l;IRO

- Qnc hchida Ticli:mo, cm cn~a de l\lcncláu, clcr:i :,


1.1elcmaco p ara se cstt\lCl!er dos ma les que o pcrsc~uium?
- Qual ri m isterio!io r emed ia <las urnlhcres de D i:is-
poJis Y
- Lc111br:1-sc o L cito1· do ncpc11th<'s de 1:loml!ro]
- E· dn ,·cllrn kucln ci o Principc do Libnno, o ve-
lh o dcs<lcn t:iclo <la montanht1?
Consfrn in palacios ~ .iatclins para os que lhe jur:t~-
~cm Jidclid:1<il'. E111 1rn;;a, ai1Hb lhes d,wa ha$c hich,
1p1c era Icilo co m Bc1i>yur., Blwng, i1CJ1190, conharno ela
lnclfa, Cnu11 ubis Indica: &.
.Ador mec idos r1 11c fossem, cr,1111 tr.ansportndos <'íll
pah1nc111ins para eis :1poscnto~ tlc formosas mul heres
(Ro11é_fos, mereti-i.r.cs) t:11,ios talamos ( R11,1r,11 do.~) cn1m
mais tcutnclorC!s do qn<:> os brrnq1tifrs do rclho !Jm1u1téla.
Veja-se ~m que, no Br:1sil , :ts ,iccp\,)cs rlc JJan!luf,
po1·tu~uês não m1 u.l .lram e kmhram to<la a his tor ia do
Prh1cipc do Lib,1110, o \·clho B r111y 1d:fo : - pnclió1a, e:,,
11uife, conchh;iio cm que só se poclcrt1 Yi:ijar <lcit::i<lo, tle-
posito ou I11:;:.1r cm qnc se fobric::nu llebidas que emhri:i-
gan1, &. ·
Qunnto a Bc111ouélu, subslnnth·o es,1-.icc ido pel os
ctiruolo~istas e :?lo~'iarist11s e c>mprc,;:a<lo pelos l3ahi.1n os
no sc11ticlo de fr to de c5cimg-.1n!tar, ,·crUo porlugu Gs, npli-
ca<lo aos l!ílCh(Js de ct,eo cm Ycz cio$ de uvas, vciu ,lc Es-
Ú{l11g11élor, pl"~p;i1·:11· o JJ,rnyuc 1mro. falu·ica~ão <lo has-
cliisch, si;.:-nii'ic:rn,lo t:nnbcm a JlcS>.:Ô:\ <J l lC trata da pl,111 -
fa cfo. fcliâd.wlc, isto t!, o Bn11y1iélu, que pode ser moço
ou ycJ im, c~esdcu1a cl o ou 11;i o.
Ba1191<~ e Bu11yu{,la niio vicrmu ao Por tu :;uês 11 0 1·
intermcdio da Africn 1 nws certamente <JUC o Lei tor pc1·.
!;'tntn ní. a, rasão por (JllC scp.i.r.irnos e:,ses ,·oealrnlos elos
outl'OS elo que vin linmos trat.tu<lo. So1ucutc po rque o
Os l'-hros ArnlCA!'-"05 ~o BRASIL 42:l

cfl'ito (1o <::inlw1110 não é :-.!/ :idormccc>1' fazendo sonhar.


P(ldc ta n 1iJL' l 11 C' 111bcbcd,11' ,1::; ir.1.<: ,los in di\'ldnos.
Senh or clri.'i segredo:<- tlas li nguas nsiaticos e africa-
nas , tomo llcpoi)\ dus br..Jsili c;i s , o Poi·tugui:~ pref eri u
s uasis.nr 011 ;1ltf.'rm· o., e1 imos ,rn\.i~o, ;1 ,1dotar os dos
ponis co11q11i:-itados.
Aprecie o Lcitol' como, f ,1:;intlo rara men te n essa
r r.gra, t? rnboi·a rju;u·<la:::~c nesses termos o fundo do que
é o lta.c;chiscfi, dcix.on i11 l;,1dos, n os ,·oc.:i.buludos afro-ne·
gros, o.'> 1·n1·1·cspo1K1cute~ ao c:mlrnmo hlm.ir1o, ou beb i<lo :
- !Ji,1múa_. Hir1111"bn, 110 Con~o, l!aJm11i1;. Jlahiah, Jl a-
c,1it1 , &., ('li! ull ll' a~ <.llltl:;:.is po:,;scii:,;i' ks .
.l/1u,;1t i11, - e uüo pcrca?Ylo.c; :i npo:·tnnicl;idc, - ,·em
1n·o,·n1· qne ha palan;ts l:omuns ;1 hn;;nns difctentcs po-
ilrndo si:;uii"ic11r coisas di [ercnlQS, 1.:01·r clatas, scmelhan.
lc!'- 1 011 0-.1::i- e nlt:; i::-,'11:!i:-.
Ew lllpi • .llm.·oin: ri ~ 111 bnr.-"c1ia) - 11 luz fosfor('.S-
r·L· n t c, a q uo ~e (;lll'i,n:i 111w ~;i. o fú;:q.f(tt u o.
Essas cl nc,~ .lf(lr11i11.-.. a111h.1 s p t·csc11t(•s na L ingnn-
g"~ lll l'npu l,11· Ih<.1!iil1:i1"a ~ 110s lc·,·;1111 ;1 ;i prcscutn-las con-
fu s:is r, n ;nJt C'.'- .'-L' c11\'oln.•11 tlo m11a ;·1 ou tra. .illocaia,
t'uuio de ultima. (lll<'.l lic1aclc cm 8ão Pa ulo: é a folha que
:,;e queima p or !:ii, tcml o de afro.ue;.: r11 o ::;cr fumo 011 fo.
l11;1, e, ele amcr it1 dio, o <Jncinmr-sc pol· ·"i mcSma tl(lsÜe
qnc se a nceutl:i. l'itar mncáia , n 1orrcr, u:1 L)ng-1iagem
l'clpubr , ~ lembrar-se a f111 1c_;ãu dolcn!,1 <lo hipnotico e
11:ircotjl'o B rn1y 1u, ou <:anham ,:>i que f t oxico, ou cmj-
ncn tcm cnte 10:s:1<·(), por !-Cr a liiosl'iam..ina o seu pr iuci.-
pio ati\"O.
Tumlrcm .llakonic, .ll nkifllt r. Mnc:iiiu ap rcscnt:nn r c,
la!,ào i n t ima i.: rnr. o :flcl.on Jos Gr~:;os, ou papoul ~, q\le
1~ hipuotico.
Não queremos nem prcten clemos enveredar p or esse
terreno, nem cnll·ar na a~ão e lltL tr;..1usíot1uaçüo de à!l11!7
424 Souz A C.âa '!':1:: 1no

uos Yocnbulos ele? B rasil e P ortn :{n l, ma~ c,\·id cncinr 11


S\ltl p crsistemin. cm al~u11s t c1·J11 C'l'i nl1.•m dos 1·ctcri<los r.
que Ül t c rcssa m o l·' olk -lor<' e a L i n:;:u ng<'m Pop ular.
B0n9a, - 1ucsa f a rt a el e bons pr;itos: e excel en tes
vin hos, - cnr J'i.l 1 111c'l l c um b,rn qn(;/c cm q u e :, l ulll"i ci·
cfadc e o clcliúchc uo:·oa \"am tu do. A inda l•ojc, na Uii-
hi u, !Jo n.' ] fls : - cl:i:1~ ele l'a pa i.es e m crch·i1.c!-. ,mtcs el o
nuttn· ~ elo p razer.
n onyo, - lamb em 11,1 g:thia, - c1iz-sc <l o ind i\'idno
q11C, .'i cmp i·c ca u t,111<]0 ou m 11n>HU-M1do l! Jft 1·1111to, c;íta
a.s m i;;:dl :as !od,1.1; íiC q11,tl1plN' c:o is:1 , - ()H qnl', 110s
paióh-, , tcpo'iil os, f:c,lc, ir os, montnros,. &., JiniJl.'\ o c:hiin,
os cc1"c:1 is, w; e;1l'll l'S, o n 1111a lc1o cr coí~., . sem dC'ixnr fêl -
p.1 , c.1 Vtlo, &. 'E 1.i mllcm nstos tlc ass1w.1r, cerca is e
m,1ssas <iuc, mi~t1:n11los, as mcrcc:irias ,·c1Hfom. Ou aii!-
<la: - coisas c:o1c ta<l.1s nos deposito;; de Ji..'=O <itic a i11-
clitsti·in t'Ompra .
Como se Yt!. o lc,nno, R o11r10, parct:c nfü, l<'r li:;:i<:•lr::.
com /J a1111 uc, nw s ,·fr do q n i1 nbn11do , - b(//1ya, prO<:H·
rar, - q ue nos dc tl JJ0119a r 1 p1·oc111·a1·, :i~h:i. t·, Jo~o clC'·
Ya do a p rocu.1·;11• nos arcc:, :1(']1:1r nos nrc~, ele .ic:;~;n ll o,
P on yar, tornar rnn ,·ciculo cu\ rnov i111<.:1Jto, clo11dc Jlouya,
o ato d e P o11[J11. ·1·, (Jl!C se cn yua dr:11n bem cm 111w1rao,
sap o. to mbem q11 im bnrnlo. l 'o1111<n·, s..i!l11 i· eont o o s ;11lo.
Po11 ga, o sal to do batrac1uio. D:IÍ, pt"<rv:i vdu,cntc, o
cmp t·c~o clcs,<.c~ ter mos, ·P011r1u r e 1io 11arz cm ~cn tido c.111-
p lo, l- Ubir e l.lcsec,-, su bida e <lcsci1.\:l <lo ''L•h ic:1i lo cm mo.
,·i111cn to. Nu. B:d1ia, onde c!"-~cs ,·ocabulo!=õ f c,1·n•ar:11n-sc
r. são con11rn$ . n11"1t·ecem uus bôbos '11tcrr.nclo qu<! se di::;a
Dcsprmgar, l 'o11r;a i". Pon9a , mas se í11surgem con tra.
D v!.JW11[JU. l'o n!J(l, I ' ,)ll[JOr, l> r.:;J}l)llf/U ~ }Jc.<ipuur1c,,. ct1ui-
,·,Llcm ;\l 1Ú.l.i, na B.u1ia, a. .i.jmla, aju<l.i.1·, l ü:; ro, cn:.;ano
e log rar, eu:;a unr.
Ho,190, 1'<11 1yo . h: iste, e .llo11r10, ])t <!~t i~:oso., ele m o-
,i.lnc n l os i-ct.11·clé1(1os, - taml>cm 11a l3o.liia, - gu:ittlam
Os :;\fnos ArnrCANos x o Bn,'iBIL 425

um que ele R a11 91c.c e, cm tal caso 1 são o m~mo Samanao


qu e (1cn, n o Snl do B rasil, ,Sambrrn uo, Saranr,o, Sa .,.am-
bé, to lcdr5.o, atolcima <lo, !;implodo, -- ou modi fi ca r am
os scn titlos d e anti:;0Sara n911 c1 p ílôlo <lc cml:.:i.rcação, de
.~art1 mbo , ad ulter::u;ão de $1H·nbanda, mnsü:a e dança
<'om m,;: 11cios inch~ccntcs <lo cor po, e de S ara n:béquc, pcn-
tcadv, dan<;a de negros, - e for maram , co m estes , com-
po~tos como JJ011go-Snrfl nf1w: , lJlar inhciro no,·o. sem v ra.-
licn, s nj c ito a r cp1·<'em;õc:. eo11s la 11 t cs c!o tocstre da cm-
ha re;1';:'m , n ony1J.Sm·c1111bn, cnsnío ele dauc: a Jasci \·a de
!lC'J!l'O"-. elos qnais sim ex cl uídos os qu e p·l o dão p a 1·:i. o
of ic io. e B ouyo-Sa rumbl? qu c, cbnçn de n c:ro;; cm qu e os
rl;rn ç:, ri i: os ,·flo ~a inclo um a u m ela r ódn1 tc i-mos estes
rpi<' ~:ín c m. mu itos l ug ares d itos abrcYi a<larnm tc, Sa,.011-
!J llf, ., ,:rrtJ 11.ba, ,9,,ram béq uc que, po1· sua YCZ, são cm prc-
;,;a<l.1"- 11a :i ccp ção b 1•;,1~iileixa ele SaraUu. mla , r C'prccns~o.
1·;1 s..t i:.ro.
1=:ss:i i tléa de r cp1·cc>n si10, casti~o. q•.c J') :-cYalcec em
t.:ii~ ('1m1post os e se c::;tcnüc aos te rmos co m qnc R ongo
ns fo r won r nin cla a Sara7;a,,(lu , tem cm Bon oo , P ona 0 ,
.líüht/º, u rna. cxpli i.:,it,: i"io. Dir.-:s c n a Bal1ia, imita n do os
velho.e. ~1f 1· it•aJHJS, - <la r um B on ao, ou ? 01190, ou Uo a-
ao,. - (h1r iun c:ir~10, r cprccn<lcr de t :.i.l m od o que o r c-
p1·c(·11d i,lo ncu1 se :mime a 1c·\'a nt a r a cab c~:i. nem dize r
p:zl n\·ra, fi cp1<?- imovel, obed iente a té n. su rra, muito cm-
bor .1 q n,! o Bonoo sej a. qunlquer 1,âo f«ÇCJ, is~o, m enino.
JI 0 ,1uo cYolu iu : - souso, cu lpado, o que foge no't'-
1·atC'irn 11wntc, o q ue p:u-ccc imovcl , ill(lifo r cu tc . Couscr-
Yi\ as 1:n\·;1d ('ri.stic as d e imobilicla<lc <l a r niz m.o ut ou
H11rn1. po<lcmlo nssim p:t rcccr 1m1 tcl'mo in dr pcu dcnte.
1:ct n(JO , Pa1190 e Jim 190 1i5o nfi n nam o qu e diz a
maior in dos cs(imo1ogi~tos e glossririst::s.
D e H u,i yuc, can h:i.mo <la Tudi a, ou /:'migo na L ingua
Gc1·:1l .\ [r i l.t 11ri ,:l'enlla pelos P ort uguêscs, mas dito Ran--
go, Pa ngu e ;lfongo p c:los Negros, as fo l llas são llsadn.s
~26 Souz.\ c~nl'-E r no

na Airi l!a como fumo pn \·:t c111..·l1imho e di~1ninm-sc Linm-


lm, Dinmba, R iamba, d.ind o, pelo .i h11so 11n e se fu,: déh1 s.
idl'a de in f clicitl adc, dcs:;r,1 c;a.
A p l'O{)O):;ito, - Jll'oc;111·c o IJt~i tor i111t•r1n·ct:11· o sarn-
bi n h.t qnc rcpro rl m:imo:- :í ))n:;iua 10 1 ele Jlcn :lfc1tÍIIº :

. lacuco me l:trnh:1
Si en yj ,·ocê,
Ch('irand o ,t 1nlltan1ba
Seu %abeh\

Kão ,·i'1 a Hill desses s:1h id1õcs de L in:;u:1 Port n:;11;•.


!-.t, a 111r.:nos 1111c não qnciru t~r a snrpr('S;1 de vc-lo d i-
.Y.<?I', .intori:urnm te, <JUC t u clo estii dir<'ilo, mas fol!:1 ;i
u:isc, p ois :l111.frm1b11 ú a G11;1 wmn ul11iifolic1, &., com qu e
se mi!-iturn oleo ou b:n ih a para i:.ibêlo.
~o final de cont•l~, cm ma1cri:i de F'oJl~.Jon·. o J:;1-
li inno tem :d ;,:-umn 0oisa ele P ila~;, r;1<.; .
.,/11luml,•1 é mo~a ca!:ia<ldra crn 11Hirnlnmdo, llondc.
cm cll:.;:~rns JJ01 1(os \lo B1w,il, s n~ idenl id;1dc (;Olll J/uwm·
ha, na ocep~::io de cs~1·u ,'<1 do11za,1. l.am bo.• de Hm n.·r·
bo r.i 11sd1lo no !\OS!So pa i,:, L1m1bo ,-,. ll<·ri,· aclo de . J.,w 11i a.
d a L inaua Ger.il Afr ic::'lna. dcs:.::l·ar,1. dc-:-;\·mt 111·.1, IOil ·
doi·, t:.ist igo, l n J'eh chlnd<: , t;,rn;,, de muito H'.-to n;i
:!' ll .t,
f.,ingun ~c?ll l' opn!ar rpt<', cm C'.omum ou niio com La11t·
bcr, pol·lt?µn&5-, dc11 onlros Yo1·,il.>11lw.; St'<:11L1rr.'i m1 B,1J;i.1
e cm Ser~ipc: - !.r1111bndfl, J, 11111/1 1111(·u , LrnJ1IHm ccim 1
L amufl:llCl,rtr, - · O l ermo que p;11·1:tc nll!llOS é o mais im·
port.t u tc parn o li'oJ!;:.Joris l.a: - Jlocav11, o ,·cilio , o ;>ai.
o ,1xô, e, }}or e::1;.tc11~ão, o ,1n tc p.1~s11do da sch·:1, um dos
!>Cl'SOI IIJ~CUS d,1. " ]i i~fm•i:t" ~l '0 :\'ouio dr. ra/r11 ' JllC, pi : t';\
sa1is fazer a cul'iosid;Hlc d o I.i\"itoi·, i n l·hiin10~ no Capi·
111'0 X deste Ji no - Ghól'llr, bcij.ir nL1g:aHdo (! tJ Jll ti
r osto. - Za bclé, sujeito qu e s e foz 1.ionito, 1H u cla ro u1rn1
Ô!- )ÍJT~ AFIHCA);'OS ~o Brv.sn, 427

t·se;c.n-n-sc, pa1·n n,11nor;u·. - E' o caso ele se tra.dnzir o


que p m·et·c Portu~ni·s e;J:irissi mo. Português do Brnsil,
111;\S é L i11:.;u:igcm Simhol i<:a : - ilfcit pai me casfi(l11f,
se u moço l,011ilo, ~· i cu lhe vi bci.iondo a 1101i1orado. (::\111...,
\'ili).
lJrmtJli , iml inno, tlen Pongo, :1fro-ncgrn, e. nlem de
at:;,111s vo<:ulmlo;; jil r~f<'ri<ios, onttos de menor interesse
p:w:i o Folk-lore Br:i ~ilciro.
J:rrH !J11 .• rtfwn ter clado ao Português Bmt zo, B(l>1-
rc iro, ni 11d,1 1·rc1)t1 .Uan!lo, <1uc tambcm signi fi (';1 rn1wti-
roso, 11;1 J.1i11µ11 a;:c1n PopuJ;>1· Brasil <'i rn, - do <1U im -
burnlo 1111111!/fl , - l'll rp1:mto flo119 0 pm;son a ser U111!y o
pam 1k.:í~11;u· o l>11µ-1·c molcirõ.o t• r:,rofei ro. cm ~,1t1sâo
\11 Jn:1:z ;! () Q11ib1r11!JV.
lfo 11 y11ê n'iH nos m1·:i.:-.t,rndo ;i t í: bC' m lo11~e. Pa re -
mos ;1í. !frn,91 R1111 uh, l:Unu nc, iit<l ianos, <lc Bc11!1, pe1·.
i;,;,1, - - weimctich·o, c.11 ,hamo, - /J tlllf) lt cjo, kil r,, CélITI<l.
t:1 1:ir,w, 110 Por1 u:;11 ~s :111tigo, cl c1·iYa11o de 1Ja11ui1e. <!
rna i,., ai n,l:1 1:crnf)r11ú. <·:i~u cfo c.:unpo 1rn l utl ia qrn• scnin
d e i1,1bil ;11·iio l' t :ni1bl' ln ele f.1b1·ica de l>cl>illa !:i. - :;ão os
n•s poll !-.<ff~is pel o <·ons itlcr:n·el nnme\'o de VOl' :lbH.lo!. ;111 -
\!'0l l'se:-, portn:,::ttN,C'"õ t' l>1·asi lciros <lpi ic:lcl us até :1 i·ios,
1c1·1·itot·io).: 1 &.
GOXf: A, (r'o 11ya ou (:1lll fj(l- 11 umn. nYC afrie:sma, Nis-
t d us op ilo7c1.<.;1.c1·: '1'1•\·., mas t~ bem pro\':iwl IJ\lC i;cja 0\1-
t1·...1 e n,"i r, t·stn n qnc diz a lcn<la. ter ",·01." s emelhante a
tlo s iuo e :sC l' ;l ;ilmn. <l<! Go119a on G11 .11gn 1 o primeiro ho-
Hll'l1l <tl le ,1prcncl cu ;1 arte tlc fo1.cr o I.Jcm e o mar.
a,ni!la, elo q11im bun dn, ·11y1111ya, sino, - o rua ion:il,
o chfc, o nmis impol't uute, e, como t.'.ll, cm todo Hrnsil
é .i..s.sim h.1vido. . . ':t
Ent remos, poi!i, IIC!i-~c .1ssn11to <11tC intct·<'ssu os Gim~
9as el e 11Ç1Ss;1s letl'ns.
428 SouiA CA1t};E1:10

NingUC'm contc~ton , IIClll h;i quem 1.:on lcstc a ori-


1,'.<:m :ifJ"o-ncg-ra do \e rmo, nms sobn.• riC' uurn.::.1 se dís.s;c
o l1:1~tn11tc p;11·a :-:,ui~f.iY.(•1· o:-: inl1!1·e~s,1dús <.> 111 ;1ssut1tos
hi"éJ<,ilciros.
:'\o;,;so t:m,11111 dt! l>('s•r11 i2:1:.') km .~ido, de pt·dercn.
eia, o Rccont:aYo ll:ihin1111, u11d1.: t'1ti.:011l 1·;n111.>s Cuuya,
Gunya, D1111!f", Go 11!JO, Oonon e U1 111ga-il11tqui:r,c, n\cm
de ;dtcrnc,:ii<'~ 1111c pror.:m·;1mo~ Jcmb t·ar oll ng-ist [lr.
C11wJir. ,•111!11,rio d~· <.•s1:1·avu:, :í inm·:;cm do 1·io ('11;111,
~\ngL,!:i, :sl·n·iu p,1r;: 1'i1·si~11:w t• 1101·ato <pie de 1.1
t.<i, t:J!I
tihl'garn. (~11andu ,·it!l 1:1111 ;Js dm~ias p:n:r 111u mesmo ~h-
~cn ho, ou. para um.1 uw:-.Hw JH•Jp ri 1:(l:11l,: :1g-1·ieol.i. :,;c111
que cxi~ti::;sc rn uu\ rn') :1:a is ,·,•!},oi:;, u ,cnlior l h es clava o
tllrcito <lP. c:-:110\ha de nm che fe. ou D 1rnr1a. que h,1,·la dr
fr<.r r ~ri,·o. 1?ilig<•11ll', í'!>.:Pl'l'l,,, i·<dl!l(). r·i;;oroso t'. subrl'111-
rl o, clr:cli .: ;i,l P <· ... i1w t·1·n r;ira us scu i. tluuos.
(J~ f iJJi r,s dc!-:~l.'s 1>11111111.~. :.i lht·:-:. l1r;·1lnnt1ll o.s qu:d i-
dadcs e Si.! ai 11d,1 dcsli·111i110:-.. vlw111;1,11n-sl! D111rg11i11lw);.
Os d ois 1t1·n 1os r11tr.1ram a;l L i11:,:11;1:,.:t~ m l'()p uh.n·. 1)1111-
!Jll , todo :,.;.U,it• ilo. i'ü1·1·n ou Ji\·rc. c:1 p:1z de rcbOIV<?I' s itua-
<.;ôcs clifi<·ei8 t'. por t•Xl•!m,;io~ i11!di~f'l1t<.• e iu.s!niiJo. Os
filhos que sai;1m a tnis pa i~, l>io1911 i11Jws.
GUll!Jfl :1pl ic:J\' il•SC Ili) C:;('ra\'o {j \l C :,:.,\bi:1 l o!l(1S Os l'tl·
111inhos e dt•spnclta,·a-sc hem na~ clil'il•nld:nics e uas i11c,1m-
lJ"1H:ias, 1·uitlaY.1 dos a11i111a!~. pondo -lh es o 11911119" e
~(')Jtasa.-os no pasto. 11.:mbcm U1111uu l'l':l o ,111 c toN1\·a
o i-i110, U(!Utl!/a, d1;11n;mdo o, ('s1·1':11-os 1,ura o t1·,1bn!lio
ti\! ! 1:1 ra o c1<·~1.:;111ço.
JI.ivi:t pm·crn Hill u1\ln> <JIIC lu 1•;na o ~i1w para í1S
<.,1·,1,;õcs e ch;iman1-sc (:0 11y11 , Mnbora <J Uc (,'011 t10 fo-.sc ou·
t ra coi'ia.: - o 01·acnlo, o p:ii~do•tcnciro, o l,ubalu-ó, do
culto g{·zc.-ion llia uo. o lw1n110, do culto nia l~, &., fl quero
lodos obcdcc ia:u l' 1•011:-.u!t .11·.1111, prolr;;i<lo csc::rnchilo.s..1,
uicuto pclu 1o1:11ho1· t? i:...1.a f,1111i li~ i UJler.sticiosn, t::ihei
Os :Mnos ArmcA:sos No BRASIL 42!)

com medo Uc :tl~ um '· malcfic io", qnasc sem pre clc!,·o<lo
a /)u11!J 11 ahsorniu(lo Io~o as func;Õ(!~ do G'un!Jn, para se
1

lorn;ir c m ''<!!'1 lii:.,c'O. 1lis!r ibn ir os e.isli!!o.,; nwis scYcros


1~orno i1npnsi,J10 tio<; podC'r<.'íi d r. t111c se tÚ1.ia f'l interpre te.
l·~ assim Gonyu ,~ (;1111911 con[un1lirnuM;e.
Go,1 yo, r ei, i;np"taclor, sohc 1·a110, p.i ra O'i àfo lês,
pni.:--0)1 a :-.i;!u ifita r, na eahia, o lll('.c:;mo que Gm1ya, de-
tlomiu:u;iio 11.i;l;i, tarnlJc lll 11a lfo!t ia, ao su mo .snc<'rdote
tlo i:111l1, b,1111 0, 1111c :,;.,:: toma.-n. poderoso, for te_. cilpaz de
l'll frl·Htar to1lo:-; tJ!-i }ll' ri~os e tli fii.: nhl adc.,; a que o senhor
o l'XJJOJ.C!-Sc prl:i l~a ldadc e t) \'alo!' l11Js !)cus .llallrnaos,
- 110 cpdn ,hnnd(), m11-ol11n[1 11 1 11:i cmb:u·ca~ão, - isto é,
ti o, c:;c ns 1·0111 p,m!i ciros dr \·ia;;r.m 1 inu:"1os 1w mcsm,1
1·;:11,.,.:1 ou 110 mc~mo i11 forhmi o ou nn mesma fclici <l ntlc,
co1n;u 1r'. 0t:1s cmba:·i.a<lo:; ú força úll YClalidos pn.ra o
Dr:tS il.
Congo, ent retanto, c1·a nm ter mo bastante cle\·:ulo
para 1,s iial,'.'-s qnnmlo o cmpr~g::i.v.::.m 1lr:scob rintlo-sc e
lcv:ml:111 do-sc. Lcrn lm1va111 assim o impcradol' Gongo
.,lu!.'i'il <[ UC rcin,m cm )la/i pelo ~ccnlo XV1 e ,1i11cla
hoje é corn•idr. nHlo <·onio nrn !los rnaiol'cs cspitit os de
inic iativ:i que o 1r.nmlo já , ·iu 11:i .Africa Xcg-ra e ele cujo
g:o,·crno .1inda existe m os mais formid.1.Yc is tes1cmunlios
no s c<lificio!. que m:1 ndou '-.:C>l1sll'Uil' e nas ob\·as que fic:i-
rmn dos :::1·amaticos, dos leiisfadorcs, dos poétas, dos
JH ti -: icos, cl<1s u1·tis1:1s (')I) g-ffal, .t odos tr:.ib:ilhado":. JJeh
Ci,·i:is.1!:ÜO ."\l·,ibr, ele cnjn li ng-un toin:1 r nru os caracte -
J·es da escrita e mn il os \'Ocnbnlos .:,ilttl:i cm \lSO.
A conl'u siio c~t:ll,clcd1la ua Liu gungcm Popular nãq
:se justif icam. .\ L iug:ua Geral Af\frieau:i aJot.n-a Gon-
!Iª, do q\lim l.i111 11lo, ll!JO Uf/O, friticc iro , e C1111yn . t:l:m·
bem d o quimb11nclo, '!.'!/U!l!JU : si i·o, - e mn is :.iinda Q11 in·
901190, o pr imit i\'O fci ticc il"I), o pri!1lciro que se dedicou
ú F eit içaria: e ChirJ011ga, a fei ticeira.
4:JO So uz ,t C ,1ns szno

G1111ya, t>ntrC' htn lo, absorw u Gu11!JU, prefer indo n


~1tcp1;:ío bnh i,urn a iJU:1l<p1ci· ou tra, e ap:u·c>ecu <:olllt.> o
rnnior elos 01';H: t1los e o mn: ioi· s 1cc1·tlolc dos l;:rn tc,s 11
C'XC L'ccr .lfo911isia on ,llo(11ii:r i(f , - lermo ela Li11:,:-nn Gcml
~\fr icn11;1, - torno os Gor19a.-. 1 isl o l\ n. :1.rtc cfo 1n·cd ii'.Cl' o
1u1ssad o, o 1n·cc;(' 11 tc t! o [utu n1 pelas coisas de U!-io d;i,
}lCS'iÔlt; - a t a. 11:,:-J , o tõrso , qna!q ucr J).n·tc do YC~l11 ~.
1·:o, dos iustmrn cntos tlc tr:1.lm lho, &. e u. esse a qncrn
1Y2a mbi fr.z pod cm<;o l' ma io1·:il J1 () xcll c11 l\("I, todos 1:hn-
111:'iram, cm \'cz ele (;l'Ju9a-.l[11c111iria, G11 11go -Jl11qui.1:1;, ou
~i 11111!1.•!:111 c11 te J/uqlfixc , 1mfo 11w.is !>C~ttro 11;11·:1 :l lu:r,iquc
1·ei n:. Liugna Gem i A fr ii::1 11,1, qu.l! al)'.!tlll !> bi,Uos.. a111i~c,~
tla "purcsa d o Po1·111:;ut~ do J:ra:-;i l '', ,·1·i-a 1·;·oi cmc1·.
,t.uu.lo pur.i J; flr.l,ifJuc, fcilk:l'iro c111·opên ...
Na B:1hi,1, X:i gôs vi1idos tla Nig-N·ia drpoL... qnc o:.
l uglêscs nli clo1Jti11a U1 , riem- se c111.t riclo ~C! cliz Grrnya .J/u .
.riCJ !fC e fu,;,:c ut 11111 troca il l! ho : cl1t11 (Jr1-11wnclti:J Ifo1 i,1.
•.dez ,·c-l'tlatlciro 6: - 2'/u: n nrnoo c;.s '11 111/lCh rznd. ca i . - o
rillCICCl'Ollfo IU D.<;fig-;i l' <.'llg"Ólc. Ü~ 1\;1:;c>S, COUt i~su, 11 iÍ11
1·sco1J<! CJJ1 o n<l io ~·cl ho ron /r,1 os . :\ 11::ul1J·;c!> e, como \Í
a iud.l fosse C'111110 110s t cJll)H' " tl a csc ra,·i<l:-io, :1cha 111 (fUC
os G1rn9us 11 i10 se lina m tfas bor<lo:ufas d~ JJ1111yus 11cm
tlc serem t.:asti!;!:oH.lo\i e "cn~u;i(lo!." pelo tllw, au, o r inot.:l!·
mutc, totem ion tlJnuo.
O fa to é c11,c todos 1''-Ses termos são de uso c:01·1·c11 tc
ua. Lin~u n~t·m Popu,I;1 r l~r:i!-.ile im , l'lll todos os Est.i-
<los.
Nn Ba hi:t e cm todo Xor lc, D 1m9fl ficou tnl qnal
j ú (?xpuzen10~ e 1:01u al~u1Js :d ribntos d e Gu.,,ya, mas
O.irnga. ~ub ín ele ;>outo: - il us t re, salúo, o " mestre", o
pcu5adol'.
Ju.'c Termo rn,gô. Põ c111c o fei t icei ro f:ib t'lcn tle
he:t·nts e r...1izcs, como tn mhc m de <:alldos, ossos, 11cuaf.,
unha.c; (? ou tras !Ja r!cs <los nu.im,1is, 1>..1r11 ckir sor te li
Os Ilf11os .ArnlcANos NO BnAsru 431

qncm o leva. on cspal h:i, ou purJ. ser atirado :'.is cóstas


ele a lguem a quem sr. deseja governar ou fa ~cr qua.lquer
Dléll.

O lúá Ç feito <lcn tro <luma Q11cnaa, - elo runhu ndo,


1iic119u, c:isco dc côco, - uornc hoje: ap!i~a t": o a. quolqucr
,·asilha que o gn:irclc.
Aí encont ramos Cangamlní, - kic11ga-ib1l. c nin.-p6,
\'ilsil ha ch eia ele pó, ele pó de Ebá, de pó elo ('Spiri to <lo
mni, - isto é, o o<lor for te do pó de Eb:'t, o otlôr <la mu-
lher prô!.lituta, ou :rn tes, dn \'UlY:1. da m n lhr.r prostí tu-
ta , c1 por c:xtcn!<i;io, a ho ·c; a (cdo rrn ta , o f cLoL·c11to. Ebá
l· o me mi o Evbâ ou Etcubtí, o diabo, Ex(t1 cujos senti-
dos tforrmo:; cm D.rti:;o ad eanlc.
Os n os-;os Indianis1o.s siio admir,wcis. F og-cm do
Cn11r;rn11lií.1 l\ lcphitis suf[ocans, &., com me do do "pe r-
fume " e nga rr:1m-sc no Gambá, Ditlcl phis m.i.surpialis,
&., an onjan<lo logo 91Hí-mlui, o rnntrc .1hcrto1 r, barri-
~:i ôc.t. E nln da lm q uem os apl:m<la coutra J3cnnrc-
p :1i re-Hoh-;i. 11 que acc t tou cm dizei' <1ue a ori:;cm <lo ter-
mo é ,1[t·i<:a11a . No Co ntinente :Xc!!TO 1.::i mbcm ha um
masm·pio, scmcllrnntc ao nosro, ck1~irnd o Gambá, como ·
ha tambcm, de1itrc ou tros, cnxii, cajú, <p ie os amcr iu-
dios pronunc iam cay-ú.
Gn111Uú ú aféresc c1c Cangombií., - e m; aforescs cm
ccrt11s H:1:;ua.~ c:,. p ri mcm pnl"t<'s do corpo ou qualidades
m enores, - se1Hio ,lliq11ira. on Mir.11ra. e Suriguê ou Scri-
O"é, os sc ns co1Tc::;po11dcntcc: cm 'l'upi.
lb il u:'io se deve co11fu ndir com Ebó, 11 dcsp:i.cho 1\
oferenda u Egbfl, po!i'.a uns encruzi lhadas e const., ntc
de a,·cs, bó<lcs, \"a,1 ~, pipôc;is, trapos, &. ~esse. Eb6 1 -
elo iornbauo,. c9bú, milh o <:osiclo, - ba <lc se mpre exis-
tir mil ho, mas J::{,ó é t:n:11.>c m ,m1:1 ig-noría f eita ele mi~
lho cosido e feijão [rnd inho torr:ido, crnridos cm sgua e
432 s o 1· r. ,\ e ,\ 1~ ~ i:: , 1( o

sn l e tC'tn})erílfl os com ;1zr• ill' d<' d ('! Hlê, -- ·mri, dt> 'Jtll'
t1·at,1r,•nios ;uleu1 1lc .
E'r.W,\X (Ili F..1'11-'.\. 'J'fl l'lt JO :rn;.:ô. l'I> 1lc bc•F-Oll i'OS
tOl't:ndo~,. t: h:1m;ul o /ir> ,fr //1rn . n11 1\0 ~1·: 1w lt• l'C'\"Ph tílol"
ela,; l'•oi,a:,; pcn liiias r• 1wolt>trw ti as n •l .11,_;1it''"i !«':,;n a i-. v ,lo,;
bou~ pa 1·los. / f,rn ,: it rn rh,:. 1l'l'' :,.r1·;11 11l1•s urixà'> rio tHl-
to ~ê:,!c-ionih,1110.
.:\L\LA ~W,\ . Do q11 imU 111H lo, ·,i/1/, m uita ~, /11 111 &1.•, cli-
fil-11lda cl1•s, tll'S\<? 11t111·a:- , inl'L•l i1:il],1il es. ,l ;í 110-. 1·1•!\)l'i-
1nc,~ a /,<1111 f1ll 1w artig-o sohré l:r111 rJ1rr\ !ín li:1s ;wi 111a.
C.,>:1)1:,.1m,. D o tjHim hn Htli ,. l,a. di 11i n111i ni,11'1i,11l1t,
lebre. l.•bt-('siul ; 1. Enki:; 1l i\·inu!,, 111ui11 , p 1•11u t•110~, 1ku-
sc.~ p i:;mens.
P 1:tú ou P11:í. Do n a gi,. /Jr,ií 111 1 p ii1í. :d ia:·, 1;api':!a.
Oimd . Do n; 1!!t,. oris11, qnc se p t·u1 11111e:ia úl'i-d.w,
imag-l'nl, - e, poi· f' Xlt•llsiio, d i,·iiHla tle. Os l)r i:r.lÍs :~iw
w u it1Js . ums 1pH:rcmo" ci:ir. 1:1, rn :1J::11ni.;, 1111 1a ra p id.i 110-
licia 1\as d i,·i11d;1d cs pr i11d p:1ii.; elo e11lto-l,!:l·:.;c ioruh ;1Ho
im B ::hi;1. v 111; 1is oi·g-:111 i:,,;,·1do 1\ 11..; t:t1 l1 11s l rwli1.:io11a is :il'ro•
11,•g rv:; no B1·,1,-; it. C11111cccrno:; prlos 1rC-s gT,1111'11•.s: -
Oúolalií, .\1111uri e .J/1111.
()/11111/lti. D v na;.:"1~ 1 ob,i -li-11/ú., re i da 1n11·t.:"s:1 e da
fl'r ll 111lid i! lic! - o pr im<•i n1 e o nwicH· ,11• tud.lJ" os sL• rr,
Cl'L'<t(lo,; pot· Ulr,/'/111 1! o l'L'l <h , O r if1 Í:•. di vi n,~adt• a ndrô•
!!in a f' :.::1n·;1 da 11 11 11 itl o1ci hi-scxuu l.
X 1uyü. Do 11a~·<i, .~·lf1111yo, t l <' \l S d:l'i UU\'t.!l !S1 elas
1

te m pt:;ladcs, 1111 l rn,·ão, (~ 11: i.: u j o,.. c;1~m; (; c h:1111;1tlo


D:.11c11ln , 011 simp ksmL·t11 c ./ r1c11 fr1 , o •111 c al il'a a ) fuma ·
11 it!ack nu l':t~ti;;o oll :'t :--1i h ·:11)iu)i - /J tt 111a is :;:cr:llmcll-
t<', 0 d t:c1s h 1•11 ig-1•0, !) deli!-- Jll'OICIUJ' dt· ljil l.'IJJ O ;i do r;1 ou
de qnc1n o sci-n:. u <!c us cht :drnuc\aHcia.
l fii11 o u 1/ll. Do u;q.;ô, if,í, o rcvcla 1lo1· ele tudo 11uc
(: oculto ou pcrcl.ido, do <1uc :,C deseja. :sabe r do passmlo,
do iu·í'~f' llfl' L· cii, ruuu·,,, o p:1ti·ou u tios namoros. ,li!.c:;
1·1,11i111i:-.l,1:- arn 111·,,,,::..;, do :11,u,:· ,· nrn;d " do parl o. - o
t c1·n·il'11 ili), :-:rant!1·, fJá.:,í s. <'" fwd1· ,h: l]~Y tlo:, hc··
Lr;,·11 :-.. o q 111• 1111. ;. 1· :--l•r:'L.
(.J L"'pi1·it11 de, J;t·111 ~ [i;.::u r.tdo uo l',11·11eiro. Avbu. '10
11;1~i1, t•tn 1·11.ia li!t·.:11:1 !;1111hc-1n :--i;.!'nil"ira wlho. p:ii-clC"-~C'-
;·,11)io. t' l·,,1·n• ... pm1.Jc :1(1 11!r11!'11i tlo:-:. {J.111<.:,;Ús. t;1u1bc m s11-
,i1111(...,(·""'· pnr1•111 11111•-id n 1:11111:-.. ( ) ,,:,:.r,irit11 tito mal \•. c·lll
11;i;.:t,. t'!Jl,tt. E:-..,,• h!f luí p11rl1• l'll'l' t•nwailo ull .111art•t1:1·
1·!>: p 1,11!;1t11•;1111C'11le,1\"!111,i1. '1'01·n.1tlu cm di\'ill<la.dc do
w:11 \• /·,'.,·,i . ,, di:ilio. (·01· 1·1·spornk,it1• a 8lr!JÔCÍ: tambtiu
1,:1 till:,!llil i,,, ulia11;1 . t' a 1~·11 •1l,11r1Í, da 11 ,c~lltil li1t~lla. 11w . .
;,,1;1\,, 1·;al:t •p 1: d ;t l fihu tos 11111 l;a11l f1 ,Ji f,·i·cutc-; . F:i;ú,i
1,•1 J•.'yl.11i-J~'y11,11. 1,11 IIH'lhur. J-:.,:,Í , ,: o t'.'>J)i 1·jtu -m,1 l i.~HCJ·
1'1.(•l't•. bi-scxn,d . impu.,,,il>iti: a du ll· a1;i10 car nal 1•. por
i,,;o rnt>:-mn, l·;w:,;,;,lur ,\,, tm::1s a-. dr.,;; 1·;11,:as. l'·;pcl·i,11 -
: l\' Jth' as 1lc1 ,11 1111 1·. 11 rt> .. po11sa, ,•J !)•,1· toda,.; as iJut' \' Clll
1h ,·in:t:11,i:-a 111:1111111:1 . U, !flirí ,·, o (':.)lil'il n 11 ia\i~11 0 frito
lu, 11 H'U 1. a rt•it.;:iv •11 ;1.-..c 111i1 w de E!Jlifi. v menus 111,11i~110
,ll'" in-:·,. 1~·1,!Jl,r1ni. 1lu 11:t:.;ú. <I, ,1,.;, 11 cl i:ih, ,, r11,1. o , 1uc
l'"p alha. o ljlh.! ,,,.._p,: 111;1 o 111 ;11, o t•,p ir ilu- 111.ili;.n10-ullt ll1cr,
u 11111 \1 íp!i,·;H;tJI' d n 11wh·íid o, o l .l)>:i1. ti•· ...e tra ll'ifornmr
t •l!I )J olllf..'11 1.
Vo1t.u, do 11;:gú. o!Jlí, l\1•11,.. d:1 :il111t•g-.i\;i1,, 1\;1 t't>i-:1·

,!!Clll, 1!:1 ill l l'l'pi c\c ;,;. d:t ;!'lll' l'l'll.

ft ,wrn,iú. dn u:1~i1. Uu,i, clc ,1:.;1 1h1 1'io >:i;;cr. 111(111 ,


1·u1·ô,1 , - a cl"""'ª do ric, ;\iµ-1 •1· 1·11111 ,1 1·onia lie ya 011 y1111,
111i'11: (1 U <kU:-.;\.
Os lmntos. l'SIH"t:i:1lull'lll L' ;ut:,.:utl·M.'S, 1l i:1.cm lc111w11ycí,
(•HI ,·cz de /1 111r111j1í como ~;,:, 11uc frí'1!11c1 1t;m1 o culto
;.: ~2t•-ioruli;111u. D!.! [a,111111y,;, 11:1.s1·c11 f.,·1w111Jií , llil ,·oz
do~ po,· 0 . Os l'limo" q11iln lHt1Hlos pu ra c,-.;;1 formui,:J.o
fo1·am yu ylÍ ! rnr1c e ;w 11H•s111u ternp :1 mui,:a <lo nzeln , e
111u11gaugú, po<lt.: l'osa. D..1í a to ulro\'crsia 1111 fobu} a <le
:!\o ur. .:. C,\n:--~J!I.O

lcmaiLjú. A elos :w.gôs e gégcs teve q u inze filh os . .J..


LI.os a.u:;olêscs é donzela.
Outra sereia é J a·nai11a, a. m esma Iam anjá dos an -
lrolêses, p ro\'avc lmcn. tc a que su1"-titt:.iu Qu i-ximbi, n
p rimeira que na~cc u e cuja lclhla se cnc011tra 110 Capi-
tulo XI deste l h'l·o. Ja11a.i11a é h oj e coufuud icla, qu,rn.
to ao cu.1 to e ao nome, cota lcmm1,Fí g&g:c-ior uba na. Ycn1
elo qui1nbu11do , yayú , niãc e ao mesmo tempo n1oc;a rlon-
zcla, 11c nc, gra1u.lc1 n 1ais \'cllia e ao wcsmo t etnpo ninis
formosa, ~1uc os crc ou los ballianos afo rmosearam cm
1·án rrn o-i'lla, Ja11ai11a. Esse 11c11c nos <leu 1tefü) e 11cnc,1
e t ambcm 11011: , a i r!tl~1 on o il·mfto U\a is m oço cm con-
l rnr io t1u si:;nii'ic:u;;io pl'i111itin1. do lermo. E J a1iai11a ~
o nome urni!i noYo d a m'i"1c-d'a:;u:i na Bahia.
Oz1rn, <lo gê:,;e e <lo uagô, ozit ou uziun, <lcusa d:1s
ag uas. Vjndo :l terr:1 1 ,·este-se com ;1pem,s uma s~ia
ele folha~ c.1 c b ,urnncirns ou de palhas, p :i.r..1 n i10 p.:t rcter
q ue(; <lcusa e sim m ul'le r como m; oul ras. Di ferent e <le
lemunjá ou Janaiua, cm c1no to<los a<lmirn n: a perfei-
ção de sua. bclcl.a e a nu<lE::i de seu corpo, O.:c1011 mostr .i.
apenas sua corôa :1os homc:11S, . Ox11m -1m.uf 1 maís cone-
tamente Ox1t11i-111anrê, a <.:01·ôa ele Ox um, o urco-iris,
cuja. fc s a , a ele Ox1rnt-maltn1, é uma. <lns mais illlpor-
ta.utcs <lo culto g:êgc: .ioru bauo.
Ossouhc, LI.o nagô, ozê, s.i ccr<lole por.sn ido por Xa11 -
!JÔ, e so 11hc, cnsti~udo po:- sha11 ao ou Xa nr;U, - deus cas-
tigado pol' Xany ô, deus <le uma pct'na. só, c1cUs dos ca-
pengas, ,tos a leijado:; <las peruas, d os mutila<los, dos cê·
gos de w 11n vista só, t.lus surdos tlc 1.11n ouY itl o só, enf im,
ele to<los os <lcfoit,1osos í'isic:un cntc , do~ to talmente pl'i·
vudos de in o,·i111c1:. t os, <lc qualqnc1· scnti<lo ou d.is fa.
côI<ladcs mentais. No Capitulo XIV <lc-st c lino o Le i-
tor o cucoutrarú fa.1 rt:..siado cm Durl1( C<1 lm1ua.
ÜS !ITITOS AFRICANOS !,.'O BIU.Sn, 43 :)

Or,oJsi, o mc:-:mo Ossonli c, o castigado por Xa11gô,


que dr.pois se faz n o,·nme11tc oxê, sacerclotc de Xan yó1
-- deus 1li"f1Jrmc1 aleijão, ,·~sio, deus da ca~a.
XapM:011, do gf~c. orixa-1)onam 1 deus d:1. be::si::,ra,
dos ,·ar ;oJosos, o que dú n vida aos atacados de vnril)la.
deus d:-.!'5 molcsti:-.s da pl!le.
Onrnlll, - omulí, clcus rnalê, deus de !\fali, deus
prntctor el os mnl ~s, deus da bexiga semel ha nte a Xa-
vo,wm.
Ob 11.ln'ayê 1 do nagô, obâ, rei , pro tetor, defensor , Illl-
nyi:, :1 ; l t1cia grn nde 011 Xí:;cria, o <lcus ela bexiga, scmc-
lha 1u11 a. Xopo111m e ;i Om nllt.
Fri%rn1 os r11.1c os a f ro-nr::~Tcs crcaram, - (e não
substi tui rum pelos do!< seus cleuscs) - nomes pa i·a al gnn s
dcusc!:i e snntos lla I greja Catol ica.
Vx('llu.[101 , - deus ao mesmo tempo Oz11m, protc-
lni· dos que arnlarn sob rl! r,s :1~w2s, Oballlayê., P.rotetor
,lo~ enformo:;, e lfa11 1 o grande 11rot ctor do Jar 1 - - - Sc-
uhor elo Domfi rn o w~lho , o que a11dat.•a. upoiado Mtm
bord,io, - Esse é haYi<lo como anter ior no cruc if icado,
isto é, corn o o pai do Senl1or <lo llomfim, nat urnlmcn tc
um cleus supremo.
Oxa!ú . O deus 110 cul to gêge-ior ubano desse no'me
Yem de o(ri)xcM1la, o gra ude ori:,.á, - · bi-sc~ual. deus
d:1s fon:;,::1s cre:idoras e tr a11sfonnadoras da n aturcsa . O
outro, o <1;1 !~reja Catolica, liga-se á lenda de Xai iyô.
O-xa11 -ld, Or.alrí, o ô.cus Xangô o gramlc, ressu sc ita<lo:
- S enhor do P. omfim, o crucific:1<lo. O Yulgo chuma ,]e
:l fufoio. r ·cllw .lo S!!n li or do R omfi m, mas o ilfolato Yc -
lho é O:wlltfan. Enfim ,Jcsns só fi cou mulato ua B ah ia,
e, sendo, como foi, more no t r igue iro, hoje ap::i l'ccc lou-
:·o, bra n co e de olhos nzúis . . .
Iamall, tumhcnt do m1gô, yu,1, senh o1·a 1 mo~a deu-
!. ~ , sha?1r10, Y au gii, - .i clcusn com todos os utl'ibl1tm:
de Xn.P;t,, -· S;,rn ta B nrbnr:i..
-136 .... {) t: 7. .\ 0 ,\ 1~ ;>:" )~ 1 ff O

)t.uo.,run. ílfl u 11i111hn11clo. 11111l11111lm . plu,.nl ,le


ri111mlrn, c\nl\Pl"l', 1110;1th:nlv.
:\f..\c:1:co. Dn 11uintl,1111 rl11. 111r11,; 11 r11. ro:;i\11. :"\i"w
co•t fmulir 1·11111 a ;1v1· h r,1•,;il,·ir.1 .1í,w11ro. '1' i 11:im:i-. 1~1·:i~i-
Jieusi!-., Ln t li.. do 111pi. ,1,, ,-1"1Í-('1í, l·oi....;1 11t1 1il;1 r;u·n l.'11•
111Cl",
C,\Qcico. Do q11i1nbnntlo, kHkik11, fog1.tinho de bor-
r:\lho.
).L\C'AIA . ílo , ,11 in1t1tt11do, 111.ar.ala . 1::u-\·fw.
S A'.\lllA. Do 1i11i111lm1nl<l, ~·r,ml,(I, nd.>o e ~11h"fo11ti-
\ 'ó , mlo1·::i r e :ulorê!C_:lÍ1,, i11,·o(·:11· e in ,·()t·:11:írn. ,1ncixt1r-:~.r- "
,p1<'i:rt.nnH'. & .. <'i!i o <!llf' n:in !.C'! 1p1i:r. \"('/' n a. tl:i:11;:1 1lo~ ur-
~!TO'i fe ita ~cn1prc c,111 '1u11 1·a ;1<1s Ori.r1i., . p m· , l,.!ntn u1•1-
1i,·n n~l i~ioc;;o, p<,r .i ' ;.n1111n {·;rn~t de a lC'~rin 011 UC' p,•za1·.

So,u lw. - o ;1i.:..u 11t n niab pnlpita\tk llm·a o-. )1ra-


sik i1·os.
Isso llc 1p1f! S1t 11Ú(t 11u!.CCt1 elo fa lo de :1ptÍ1õ ;1111,s 111'
i1.lL"õC'11cin 11<- 11111 fil ho r1u c 1·011.b:u·a o p,ii ser, po1· i11trr-
ct's.o;iio ele uul 1·0-s afriv.1 1111s tl,1 J~:1h ia: pen1oa<lo p 1w ha-
\'(H' c11t1·c:,:11<' :1 ,p:a11ti11 rm1\Ja1l:1 , exd:.m:11n1o p:, ,·;i nrn
:,;rrm. si~nif:..:ando l JtifJ ll r. e p~ 1·;1 o ou11·0 11,1 , )ln ~<'n litl<,
ô~ i-ccclw. é 111uilt1 iu /';11 .t il 1• i11w•111;i"w 1-:1r iiw;i.
1';1mhcm no Hio d t• .f:111eil"<• se ,l ir. r .'-f' r,.-,r·rt·YC! que
u Sam!J,r ,·ciu dos sel'1ÕC?J:i 11;m1 :1 1.:;tp ila \ da Bah iil ait1-
,l~1 l1 ns l <• mpoi:; ,l;1 Co 1r;id a C' rp1c o l:i;!hi<1 1lO o a pt•r f t•i-
1•0 011. )::"10 lli,wut i11,o'{ Ps-.,1 lrnba ~1~m 111" SHml,11 s t•1·\ :1llC·
j,J. Jmis é cum t•s-.;: 11u-.~ 1fii rn~ãu ·IJtl C' o<.. snrnhi:-111:; L·a r ió-
1·:is in:;al>L·{;1m n l~l'as il f ,1sc1uln ill"Oll:t)h ll h:ir c:111 1i~<l!'
' ' Hft·ü-aum;" t:Ollt i11 s11·011 u·nb1s (JllC si} m, M'l'til lll'j ni:;
11..'>illll e c:au 1i;..r;1.,; 11
,..,;_•1·l; 1J1rj;i:-." l"Olll i11stn1mc1110~ o,unwntc
11.',ar: o.-. flc:'lu-. l ll!~Tf ;,;_ :j:..•1·i:L nclm il i1·mcis ullla ill\"('l'\;io
h i:,l.1,ri~:;1 1 isto ,~. q1rn .r Ci,·ili~at~o liou,·e::wc ,·i1Hlo do
int.c1·im· pa l'a o lito::111 1..· t:11nh•lL\ o 11:to !(>r . ido o escrn-
,·o, nntc>s llc vir p ara o Brn:-il, 111n sambnc1or consciente
e nclc~tl·ntlo.
Os I k;1!-ilt..'irn:. dos p l'imcir os sccnlos <lo dc:;cobri.
mcn to :1t h,1 ram 110 S,u,1úa :1bu mn coisa l1 C m.t ís "hu.
mano·· 1ln itn c fi ,·:u· ci n:1111"1'1: ito nos 1.: 11!to!. fc t id1ist us.
S<í o l hl's 1:ot·1·N· u:Js l'ei;1s o s:io~ne po1t 11;:11i·5; b.1st:H'a
par:1 1J S111i1 b11 p1·osl itnir -:)c ~.iindo <lo:s c(1wfo m.b!ê8 p:~l'U
o Jl l(.,•io ,la rna C'. p<n·a prost iluircm as Jl ulno, l,a s ou fi.
lh:1s de s;n1lo. ya,rús, - do 11:1:;ó, ya , uhrir, 1·-1rn. tu , -
IIC't l°i,;:1s.
E~.'l('s lfahi;11)<1s fura m log-o d1;1m;11ks l) uialms, -
cio (j11in1hn1u1 n, q11i,1 h'r1ú11, \',.l;.."ilh1111do,. - lHl lLl C ]n;.:o ju.
tPli!..'<·HIL' JU\.'ll tc t1·;rn sfC'l'Í<lo ao l)l!i )lf:oml;ó, lliUisc11s cs·
('ld(·111.11s 1 &., 911i11zo111lm na m cs111,1 lin:.;:-uu, que muita
1
;,;l'lllc.' s upõe lli1.<·1· ' 0 l!\\C se a bre' ', lilLUl\d o l' "u Jiu ;;ua
co1oprid:1".
E111 rc ' !-;:1111 bi.';t :1" e ·' n1!!:1h11u,lo'' t1:io honn ~ •.1ife.
1·c11 t:1:-. atraY~7. llo'< .'il'cHlo'i X\'Jl a XIX , e mern10 ~X,
p uis 11h a lq rn.~ i· <lflL·s c~p l'i nii.i tk:-nrdc iro, ckflo,·:1'101·,
& ., - 1) fj\ l C' 11:'10 impcdb tlc c:01wo1Trr cm aos; 8am (111s e
C«11 domhll::; qnaula ::,!ente c.le posii;ão hom·c e 11 u.:mto
p1·c:;,u l<,r dL· 1:1,n·;d ,1 Jfolii a tC\·r..
Das li11g-uas :1fri<•:11rns C'Jll <Jllc cr,11n c·a n1m1os os
.'!11múr1s. n Jl•t1·a, \'itnln ;10 ,11w1l10 profo110. p,1-;sllll a Bra-
silc ir;1, 11n nu•!\10I', J!.1 !,i,1 11;1, CJUilSC Ioda musta raLl:1 . cm
'\'t•r..:i n hO'o r q n,H1 r.i~ lw m foi tos. mo.,tl'illl<lo que o pnio·
,ii':i l:: <' o po('l:1. :1s~oi:i:1dns. t nidaYam tll' !il!it iw tion;Jl i·
7.<H·:iv. ~('1/ J i:trn lnfln infr:·,·fr o "anwr " c111 coism; dos cul-
((1~ IJ\lC :iin tl:1 /lli\!\tl' Jll o .<:; ('<lllltlS :1l'l'O-lll';!'\"OS rn i1is n u ll1C·
nos c·~t l'11pca ,los.
() Su111ba scn·i n 110"' te:1npos de :.wt:rnlio para .is
" uw!'in;i-. .. llO'i <lia .... !.'T:intk s. isto l~ . pnra o que chnma·
mo~ ·1 c1·iti4:a:s'' pn1p~·fo ..., ;z <.:i?l'lo:; 1fo1.~ tlo a110. - dos
qn,iis a ~cgu 1nh!.J'f')r;1 tlo Bomfim \• um c~ernplo, -
438 S OUZA CA. RNBIR.0

pilm os galanteios rl os hmucns e :is rcspos.(;1.s cl.is mnllic-


rcs nos que ns rcc1uc:,; ta\·;nu <lc 11 t1·0 ou fóra ela rlltla elo
" batt·-ba tc" .
A qt: i v,1\ :i. lct r:i. de um " col'tac1o " d a Prc ~nic.::i, ,Ji,3
b om; tc-mpos cm que os ~Sc1':wos ani~:wam el e j :-i•1u i:l:i
a tr ~1. de scns donos td1c!iãcs e a " :;ucr rn II elo Sahino
nem se csbo~ar-1 , isto ~, tlc 1na is de c~m anos :

(Ele) Gu sou do lé,·a,


D;, cois:1 li1ia : -
S11rn; Jiés me lcw11n
L.'1 p1-a Gu mh&a.

(Ela) E u ~on l(!\·:,d a


Díl IC\':1<lín: -
Vi\'o r clllb:al.1
Nn pcscm·ia.

(Ele) JC' nt ro d o sam lm,


''Como·, é ca(:h:u;;t : -
l\fN·c11 u bn.mU;i,
:Hi1:h.:t d csg-r.iça.

{Ela) F ico tcn1.1U:i,


Sen !\{cl;rn<:iu,
· V ocê rcl.1tlo
De corlezia.

N.1 "rútl,1 elo sa:nlJa", n chu la sempre c~ist h 1 nn


B al1i:1, on cl c "cn u tar c'. rnlas" e "dança r ch11\r:s" Ct'\;Ü-
" 'llcr;l m ;} ·"samhar ", - clança1' e c:lnl.'.l r lm;ci\'am cntc,
ll cnot,:mc!o l asdv in nos olh<n ·C'!;, llOS ~(st os, no,; mo,· imcn-
tos, "pr o,·ol!aIHlo cxl! it.i,)>cs :1moros;1s".
:E o Sw,ibfl dfl t:1dii11 , esse S t1 111ba Clnilodo, cha-
mou-se O B ahidno ::o BJ·asil intcil"o. .A.p;1recc no auto
Os lITTos ArntcA~os !-:'O BnAsn, 439

popnl.ir do lJrtmbn-mc11-1JOi de Alagõas, Pernambuco e


~rml~slc ,1tú na letra, 0 11 antes, nus letras, pois são al-
gumns, milS lo•las circon\'olncm em torno do Rahirrno .
Dni para os Cariocas haYcrcm " inve rnad o" o Sant-
ba Clrnirido, cm pleno scculo XX, <lepois que o Duhiano
" inYcntou" o Sumba Con-ido, Yai mu ita me 11tira1 mes-
mo que não l10m·esscm re~istos <.:cute110.rios a. respeito.
O s:uubista cui:iõt•a tc\·c outra rn issúo mais impor-
l<'mtc do que p:1 rer.:c, o qne não nos dcsobri::;a de alguns
r eparos.
O Sam1,a e a Jfodin/m n.gcmiY.o.,·,,111 desde antes da~
pi c:irêtas clcmolircm quarte irões inteiros flo fiio de ,Ja-
m~iro. A cidade vcst i:i.-sc de no,·o, mas, pelas ruas. nos
dias tlc Ca1·11;wal 1 Yiam-sP. "r:n1chos 1' <lc Imlios" d:m-
~auclo e co n tando monotélnic11tc. .A ale;?"riil do "mesti-
ço'', l".<;r,c!cinlmcutc <lo Nort ist.1 , 11i"10 sC" a.icitu ,-,, a. srmc-
11:tmtc ''moçnrnbiqlle" rcg,1do a 11 c:111to-chiio", - rmbó-
rn . e isso é 1un pa 1·cnlc.. i~, o "mo{;;n11hir1ucu 11ão se jus-
liiiqnc ai rnl:1 hoje nos passos lent os elas fig11r;1s 1lean-
icil'íls dos "ternos'' e " 1·,mchos" c:niót.ns.
O Samba fnl:ll'a muilo rn:iis .ilto ú .ilm:i brasilelra
do qnc o "mo1:ambjr1nc' 1 elos "cordões" cnfcit,1<los de
pcn:is a se mo,·crclll conio k3ga<1os, e n Modinha tambcro.
m::iis, mnito mais do qnc o rcgougo de tanta gcn lc ,1t1c
pnn•ci:i. scpult a<la nos cli:1s ele Joucut a, n os dias alegr es
rlc :Momo.
:O Cnrióc,, lc,·on o Samba e a Mo cli11T1n, ambos ngO·
nfa,:rntc:s, 11:io :'1 Pretoria, nmn ÍI I~rcj;i., mas pnra pcTto
do céu, pa ra os mono~, 11ra l<'avéln, pra S5o Cnrlos,_pro ·
Q11(' ro1.01l(', pnr,, os ontros, sem que os ruaéstros e os gra.
mat iros os ,·issem.
A Cit1íla, qu(' cr,1 n. nlma do Samba, fez a illocli11Tw
viver para ele, por scrcm wu e outto ndorac;ão, qucil.u-
4-10 SOUZA C ,\nxr.1no

mr;>, p:ccc 1 &. m;1s a .Vo,li,1h íl , f<' i(n. Ca11du11ula. - do


11nlmU111ulo, ca-mfuwda , ma11r·i•h;1 1 rnn as ia, - <lo .<:, ,mlm,
11ão clcspcllin s~Hs Ycl11os aman t es: -O Cisco . o Chrím e
ont rns1•:1 l-.tjll i ll10 ..; •Jl lt' o fin!.!int1o-sc t\·li:1.{"~
l"t1 l 11xi r ,1ran 1
com ''" ,1111rircs llOYP.'\ de s1•nti rnc~:11,i1· e ern·:rnta cl1n·a
:-.tw
Q1rC1t f111 , - 1fo L in:.:u:1 Gc•r;d .\fri,·;rn:1. :mwult'. ,1111_, o
PO\'O h';ul11r. i11 por 11roslit ú1a. 1Pl·rno t ira do llo (11 uh;u11lo.
kir:11yu. l:w!10, \'as ilha.
() 8u,.1ba, fil ho da J.:.i li ía, hav ia de sei· mesmo clc-
st'.iu, c11 Í(:•1, - el o q 11i mh11 11do. i: tfíe", dt•sc.in, \'Úto. -
umn or;.,i.1 tle rill1HX 1 de iro11ia •;, di.: :,;u r prrz,1s: lllll que
d r scha:,.:c111, de pr irni1 ivo, u111,1 l{'rnhr, uu;:i ,l.is sl·h·as.
ttl! la ;.dtH<f11.·:Je;;i o ilt1 1ias.,;;11lo, mim l'Cdf·t1 r:iio d:r virb u;r.
1.:io n,1 \ :i[ut \':ula ,w,.,
t,.":i;1s t1<.: t udo •j\lt' (•1·;1 1·\as~i•·o 1· d 1•
1t11lu 11uc se ch,u 11 :1 \' a il r lc e ar tíl'icio. - dc:-.1:jo <hi \ \1 du
(J\le o IHIJnu CJIIP.1·i :1 1 •;ot u de ::1dn que ele m:1is llrm;i\,:-i-
rn o mono podi:i a\.pir,w.
O Cé1ri{w.1 abriu m i li'io :1s por t·,~ elas .l!iu:umfi11,, -
1\0 qu imbundo . ,,111c11,11 l,a. p lnrnl 1\c ricwnlm, cadP,1d o.
- <pie r.1 1t<'St1! n·a,·a111 os iui{' i,•dns e 1H..·úfi tos elos {'uf•o:.
h:rntos ~ 0,.<.; clr i;..ou, r1ii i'''UJ)Os : i111idos, <mfrc11ta rcm
11sos P. nrop~us mi:-l ur:11 \os c·o111 ar1·0- 11c~ros e amcri11-
di~, horii·:nulo o C:!'J'wn·:d Jl:ll"il r> t 1·;111sforJ1l;ircm m 11w1
fcstn de 1'rJlf11!r.s ·,lt; C11ri111111irmbr. e d011\ros cl ia bn-; que
~e snhstiinir:nu por ,;\Jomo.
(n l'cfo:1u r1111• o C,1riô1·a. o ser rn :1ic; fc.li1. e · m:1is cs-
pfriluo!-;O (Jr, ,1,11 11(\0, iJu clin-se 1.:0111 as .l} 1111m1,as - <lu
quiml Hmdo, mnumba, Ycl hac~ cla, frrnu1c, - de \l llS tn n-
tos de S(ll'> t·lm rn culos "p r i111·iJtC~ tlfl Samba" que. no
c1J11( l'ill'in elos nal1i:111os ,Ie ft)(!os o ~ src u!us, f.:1~cm t(IIC'S·
t~o (·CITacl:i. co1110 si possui tlos po 1· ~V : r1111Ui-t1 -n 1m 11r10.
d~ Je t T'íl!\ s1.:u1 /!T; 1.111:11il'a e ~l c mn~ica cs(ro11!.!:l d a e scn-
1i,nc11 1;i ; , t' 11i't ü llC nir,.;os r, i,;on-; l,;1dJ;11·os e rt.!bchks que
lc 11 1brc111 n Drn:-;:t do se(· Hlo xvr, 1uc livo porqu !.!, llo scn
, •,1s(o e a(lmiran:'I rcpcr lorio h.i, ,infcl iz1Hen lc1 t emas <le
1·11ffos~ ,lc, .zi~ol!)s. llc 1·;1b;: réi:. l' de qn:mto!i gencros d e
c:x plo r:l 1:ãu ha <la mulhr.r p111· :ií :1fll rn.
Sambn cm Cn1·naY;1l. - co·w<'nC"am-~c os seus in i-
1~1dos 1..• p;11·:rnúicO'> c1·oni.-.fn:-. dr, J:i;; 110. Jn nciro, - é
1:md f'1 ·11:1 e hra ,i lt'i1·mnr11 tc, o Cumfo,,iblé . - <10 qu im-
h11ncio. n111dt1 1111, e, n cla u,;a s:1:..'1·:ida, - na <l :.11 11;::1 p ro-
r ,m:1 , - 0\\, W llh l <\ill.'Ul (IS n :1 him1c'I~. ô ...!{o.d , do n :;ig:Ô,
, f,i, l'Spiu:1 i1·c•, Ji11~u:1 ,lc \'<I C:t 1 n.-r.czl.• cxcqn ias, - c:s:c-
fJ Ui as (ns Yi \"O"-, do que ,·iw. n;11nlamcnto, 1·ancho, pa-
;,!od,·il'a d(• !.!'~•ll'c- sem .it1iz,,. t:o m a lêlra e a uiusic.1 in-
f.ci1·;111w u r,~ :1rr o- 11cg-ras. Xa Cida1l<' )l,11·a,·ilhúsa ha d e
sei· :1 .l/i1r11w /,o 110 C,1rn:n:i l, 11:iw:;t llO'.-ó que Íl'C'q ucnta m
fr iri1·ciros e (( Ut.' /l ]c\':l p:11·.1 n1:i ;, fim ele t11 1c se ,·cja
i·u rn,, :i a lc c ri:i. ,;e 11111 11ife;;,ta cm lctn1 e mnsi c:a que <lc-
\'1•1 11 c:xprirn i1· u lihcnl:1clc cll· ... :• 1:u loHqucccr <hmrntc
1 n':s d ias, cxp,1ndi111\o .J lo m:ll ra cm mtu;ica al.'ro-n r:;ra
ero l nid a já cm br.1sikí1·a llo$ 1111 11T l;:5 <l o Pinto, do Sa. ?-
:,!Uciro e de ou t ros.
Em f'1ffl!Wlu 11 r10 ., p a~ iua 21FJ. Jfot.umb u tem trés
:,,·cpc:ões. m,,.
D11.1s rli n:i t:1111cnte l i!.id,·i.,; 110 ' !11 imb1111<lo
i:11111/111. Cnw, ;1 1Io t:1m ho1· 1·01n nsc;c 1101110. ..\ ontra,
rl<' a nd:1d:1. ou!-;:t dia. Ob1.;.cmo<.; 1 nc~:sc lino, que ·1 0 tcr-
1110 1:<1l'itl,::t 1n-c~cn dc ,1s:mlt:..1· · o Brnsil todo, mas é ti't o
qu irnlmndo tim : 11i'to ve mos por oml<' l-(' o c1·iml11c como
prvprio ;i c,· oh u,.io do ('11J111rlm.1Jl ~ .i t( ns pratic::is de
hoje ('Jll d i:~" . A LillJ!'lla Gcr:tl ~\fric::nrn .o c:rcou 1:om
outros c! li n10.;; : - .1/aca iri. 1'11 1110, ele ljllC' j{L fa lmnos, e,
\JOl· cxr ensi'io, ff' tl ôr 1lc innw, ou de sullr, o u , cm li n-
;.:n;l l!C lll cic11f i !'ic:t, (fo aôtlo picl'ico. e c1u Hugn:t gcm Po·
pul a r. ele e,: t i ngn. cle nê:,z-ro. e Bumlm, tíl mbor,. ou, fig.1-
l':ttl amc11t{', ha tur,uc . .lfaç11111ba. fi:!5til , ~olcui<b<lc de
~<' n l <' fJ llC f(· d c :'I sutlr. ,l forn 111l1a, cx nl t n\itc, ele :rniniOs
11a~ frst;is a f ro~11C1,!T :I!. cn.1 1lnc c ut l'n n. m11c1on ba , tu mbor.
O Su 111 ba tfo l1io <le .fan('iro ú 111n,1 g1·aml c mistura
ele 1iulo 1iu.n1 t0 n a scem. 1H'('SCl'11 cm m<H1i fi cou·SC! nn. .:\ t.
442 SouzA CARN}: r no

ma Br.isil ci rn , em letra, cm nmsic>a e cm dniH;a, ni:" is


nfro -lil~~::ra~ tlo 41.uc nmcrindins: - o t:liiiro, a 111n,lil1!1n,
o cisco, ... o bat ,1tão1 o m a rinho11do, o <!0:1ti, o tatí1. o
cn rnríl, n piran l1a, a sat ib,1, o !1.n r ul· , ... o 1·c tort:ii l0: o
1niuclinho, o <:orl:i-l acn .. . o mot;:nnl ,i(p1c, r, alnj;'1. o ·jc.
gnetlê, o j.n·ê, o soron~o, o quiml>êtc, o <· a x.nnllú, o jon.
g o, o côco, o samba, o hnhi.1 110. a 111íll!nlllha, o mar :icatú,
o cauclomblé . ..
E paremos com esse Scnnbu: - o Carióca e:r-;t(1 fun.
<lindo as Yc lh as tnzcliçiics corcografitus bra.silcfra:-, fn.
zcn<io-as ap:t rcccr ao som d e t odos Qs insi r 1m10.uto!i nf ro.
negro<, e amet·irnl ios e l1c out1·c~ r111c 110s. vic r.::im d e alem
1mír, c·m bo:·a J1 âo r.11·~1111cntc ,·i t ima de 11m ~c11timt·11 1.'1-
lismo tloc11t io e in.imt ifica Yel.
QuJ'flJ'I'l:. Do quimbundo, f..rdu.fu, o q:tc é bom ,
agradarei , c~cc lcutc: - C'Otllíc!a saborosn, 11cm l<'lllllC·
rmln , c~celc11tc. l'ill·a pron 11 11ciar-sc c1tl1tfn cotlll) ::J .
gnn!'i neg ro~, c!ob1·a-~c :i Jing-na tocan11o o cé u d;1 l1ôl':1 e
assim, sem a clc!=-clobttH". <'lll Íl r,m-s e rnp idos os som; 1bs
t r ~s l;;ila.b~s.

XI. Chi bamba

Ar.ô. Do nngô, u.lô 1 cr, ntu. hi-.to ri.l, fnb nla, Qua -
~c s~mp r c o ac:l.l ô comc1_;nYa. (liicn<lo: - Von contar a
voct-s 1101 alú que me· contou .. Hoje é mu ito rnro :se
onvir c1 ncm assim fale.
0,\1\!DU TO. Do qui ml>nrnlo. J:1011-b ,í fu, ncgróiUc,
anão , fil1 10 elo "paiz" cfas Cmnl>út:Js. 11 0 Con·~o.
Qu1z:o::--0A, Do cluimbuHdo. q11iz011ya, r e11aifto, con-
b'l'C:,:agfrot .ijunlamcnto. Em a tgu n s co11l (1<.; p ublicados
pelos Fol k-101:istn s da "escola" ,·cllia :1p~1 rcccrn, cmbor,'l
sem nexo e sem motivo, zo11y u, q 1âzOny(t, biz o1100, & .
Os MtTOs ArmcJ.Nos No BRAS.n. 443

C.oDtO::-."Do:,;co. D a f.)ingun. Geral Africa:r.n que ti-


rou o termo diretamente do quimbunc]o, ka-nmndongo,
r atinh o, <linün uiti\'O <lc m1rn<lo11y1i1 rn.to. Não cmcnda-
dnnios o tcn:rn, na p c<.,;it colctacJa, por haYcr o acalô in-
sistido qnc era mesmo k a-mu,ndongu. Tratando-se de
bid1os Hcnc~rn tacl os" deve ~cr Q1âmo11dongo.
Cnmun clanyo, que tarnbcm se OU\'e comumente, é
,·ocabulo mui t o m:üs accit,n-cl do qut o cru apre?ÇO. Pelo
ru<:nos torna-se? mais J)o r tugul's. E ntretanto, pnsscie-
rnos um pouc.o,
Qq 1alo11gos clizcm erudi tos s<1bc<lorcs de co\Sus c]a
L i11i.rna qn e ú lermo sem ori~cni co1t\ii_!cid;.1. Os Afri-
c;,11 1ist:.is acharam 110 quirubu nd o :llguma coi<;ü <1ue os as·
soml.n·ou: - ka.11do1iya, llim i11uii i\'o de 11donga., o nc-
~rinho <le Angó la. O~ te?r mos "carinhosos" aparcce-
rall\ k,g-o e11filcfrn<los: - Ca11donva 1 Candongar, Ca11-
rl o11 gucfro1 Ca,1do11g11icr. 1 .dca 11do11ua r.
E'm Porh1gal, CuTJdo11ya passou a ser contrabando
de gc ncros ali rucnticios e Cu1iclº n9uciro 1 mentiroso. in-
t ri~a ntc.
O fato é que o termo í! considerado ctn desuso: -
awor C'ng:anoso, meiguice a!eta.da, nrtciriccs, fe it içaríaa,
manhas, teu taçõcs.. . ·
.:i_g-ora f.:Jamos uós.
X~10 h a, na Liugun Por Lnguesa, " bcmzial1os" "nmor-
únhos ", ªbc1czi11ltas" e semel hantes que equivalham a
C111tdour1as.
Leia -se a chúl:i. dê Chic!iôrro cJa Gama cantada du -
rante :is festa$ do .A.no Novo de 1827:

Ai de mim, oi ele n6s,


rrollos monc1cngos,
N'os nós tie sem; b racínhos,
)liuha.s cano ngas.
~(J LJ ;I,,\ ('.,\n::-: E J HO

\'(.'j;i-s<' hl' ll t. C,n1,mua:~ t' n~ c, (.',u1.-/011!} n:- .


:,..:;iq1 w l,:s IJ01 1s WmJJ(1s t'l·;i 111 (u 1 p ou1a 1) q li.1 ' r i1m1:..,;1,
s<1 11dos11 t·u 111 ,·/1 1:i,·r,.w. S;"':,, :-.l! 111t1•1·i :1 SOllll'll h• :w<.· 11!1 1;1.
1)(1, 11 1.i::, sil: il i:1s l:t\ tU :1,'i 1111 •, !uas ldi-;1-.: , _\,.~ i111. C, 1111, 1;.
Ufl S J) (•1li 1· i;r .1/ 01u1,1:f(h; 1· ,ií,11:do1,f1•1.,;. ( '1 1111/111ty11s .
(J pon, c:11 t-r iµ.iu 11 .. <•rru ·• 1ll' ;,;cu r111··1,1. E .is.-; im.
C rt11clu1!ff11.,· (' l.'11111,:1u1•.·· cnl1·;1rau1 cni 1111,1 )11 1 l~C'L·ollt·, .
,·o l!,1Jii,·11w, pro111111t: i. 11 1do-st.• 111 1:-. pelo pr'111cirt, dt·~sc!',
l ci·mo:-. 1! 011u· n:-; !•t•ln :O:C':,!llllclc,. .a\ i:ís 11;'w 1·c:,ri:,;J a tlu 11 0,;,
lí:xi cos, 1t rmos 111 isnús u!', qu e- ;1~·1·;11l;11 11 ;i q t1c1t1 1Js d iz,,111
1

(' c u t·ht·U1 dc 1~111.: aul o!'> ;\ (\U t'tll ~:io 1liri:,:i 1h1:-.. :,-:<'lcs. o
:1rnor t' t' ll t n:,:;ial-i 11u,, ,t1·~ 1.l1. n1t•i;..!'1 1i,·c. C'u l(•\'o, pot•.·-i<1 .
.llm1tl1J11!)0.i:. a fro. nr>;:1·i u l10 :w lc nli .... o. ~ a1 l:i th• t r i,
p:is 11(·111 rn M 1ll11s ,lc , ·.-u·u. h l1<ll'. 1·ar1wiro . & .. nada ,l~
sonl iJC';,:, d e clcs111;1'/.l·los . &.., hn•,i:'ii:--, ,1\11:;a clic:~~. ~.
t l 1!
cc1rach' riz;1 111 o l <' n 1111 f.: II IJH't•).!;11ln Jh'\o \'(•l ho C h i(· ln'1 ,·1·1> ,
1, 1.\ c .J.i ~ lta1· ipc, 111;1::,. 1io 11 fro dr J)o1w, ~c·m ~11,·i ·l'Jlfl.
l! um l·ns qtu• . nos hr;11_:· i~ (l P sua s {'011dr,,, ya ...; 0 11 C111 m 11-
!t<r ... , - a i1ula 11:iu ;1.-. 1l i,l ;1 ,~..::1 t i1110,. - - l' ic·,11·i;1111 1·111:111 l 1,i-
n{·1.:os cn1 rn iíos d <' l·rt•:1 111:;1.-. ;1m oro:s,1s.
E :--sc .llo 1u lony r,, 1·111 Vi!Z d~ lm -11rn 111lo,1yu, l· u 11H' S·
un, C,d1111y11, do :1111lH1tHlo, l.:alu11y11. d f' qu e j ;l f 11 l,111 H>!'i.,
C!lll 1n11 a de s11:1~ ,w~JJt,;iit>s: - idli !o. fo l h:lH·, q 11 il l· t c1 ma-
ni 11:111c;o. l)l)11Jeo.
Os ,li o11rlm1y().i. 1l ;. q 1 1C'lcs 1c111po.'> 1 in lwm :r;1i;i.,; Co11-
, fll11!)ci .~. c l'<'<•ul :1s 0 11111 11!,ila., dicirosas :i C,n,onyo.~.
~\ ;;01·u é 11ccc!'\~on-: ;i ·uma &1tl\'(' r {e uci u . Xo lfoco,w;i-
Yo B.1h ia11 11 . coH:-.c1·,·a lfo r ele 'l'<'l·mos e p r1111 1111 cia:-; :111ti-
g m;, ;ii 11d,1. ('Jll \'Cz dl' ,uni 011 111;11, 011\·c-:-.c ua Uô1: a ,' as
11,1p 1d;11_;1jcs i 11 1· Ltll.is, 11011 , ,1 ~<·1Til'C'I p .ll,1\T; 1 d e \" i l• i t .1.
J);rj l'1111m1911 l 'IH \'t!/. llC G11 tr l/ Jt!Jll.
):ã o 1•csío lc;:11cu1 os l ntlía 11J..,t:1-., p,,i,; 1,,io }1:1 :1í ua -
cl.t d e W~> i .i\iio :,jC tr;!L;_i. tla C,m - 11<111~11, )ly1·i l'il.:•L niu-
cruphyll c:, Bcuth., ,u·n,rc a rot11J tit.:,1 tlo -.\m;.1zo11a~.
Crnurnyu e)·a o pe1·inm c 1irr ilileto c1o't P ortug ue.scs
cfos,lt• ,, sre u lo XVll {' dos J?..111'.ann.,; ;1 ll• o XIX.
Ca11fl11r1, 1s <;;"io :rrnW\''- :r1w11a t t'M, vc1·deja11tcs, cl:1s
qll:t i!'; ;1 rn;t;s irirpo 1·1;111te ,; ,1 C:inri11~,t odora i.a . <:0,111<·\·i-
,h por ylt111r,-!1hr11r1, lf ll l' r,,i lllllif(J cullfr:H1a ~w Dalti:1
,ité ,, J>1 ·i11 cipiu llr:-.tc ~rt:nlo. J)a.. note~. gr.:u1clrs e cl1ei-
1'oioi;1s, 1:xln1-sc illl1 J>t: i·J"11 111c, e 1fas sP.mcn t cs, um o)co. O
uomc ú n::Jfoi o.
Co 1u111yas. (' !li ,·<·7. de Ca11a11yo , toruoU-~<' cm Ca-
11011y11.,·, nc1mftindo :rs.,i,u o 1ilu c d pm·a !Sc7oi1· n 1·c~-., a.
111w rn1trn-; r 1la11l.is cxolic;1s lw \'1:1 111 "º"'l<'" ido : - ~l uc!i.
hf'ld1·ol·;,!'il'i . \\:.

(.',11u/1muo.~ trouxe, po i:,;, :1 primeira co11ditão: - o


ler o pc1·l\11nc dtt Camru9a, o <LII<! ·' rl•al~a '' o sua\'if.isi-
ll\u per fume ~'n:: 1111·,tl '' tla e;ffllC c'u muf!,cr ou da ctcn n-
~•L D:1l 1otl os os amo1·rs, tod o.i. u:,,, c11tc,·o~, t<>da a !a n.
:n1 i1ltz., cariu hfl'i ~ \'l·tn~, t ndo (J ll" r, 110etns cm,i11;1ra:n
colll C'I ::.c1alo ,·c11ltltas, ;i lrati,·os, f,,Jic ill ;i<.h.•s,
e,111tl o11un~ mHla tem <lc amo1· <'11:,!'auoso, mas siuce -
ro, l'lltu:-. i:1stko. \' i\'o. r\cm <lc afct ;td a 111cit uicc ,11:c 11m
pa i pn~..,;c tí'l' por rn n l'i!ho. um i;,·m;b po r outro 111c11or -
z.i11lio. ~ c iu de nrlcir ic:<' onde n ;1 !1·;1ç;io domina. X c111
ele J'1•i lii,:.11'i:1, hrn:,;::u·in: nw:;da rc:;.-ra, q unnclo ha i'11sci-
ll;li;i"10, l-~·du,;:-10, ~l'tn o i.:ontnrso tl<.: elemento$ C!:>. tr:n1hos
Xcin1 rn:1 u lt,1:,; ::.c11iio as do p rop ri t• :imor. mu i to m,1is n1 a-
11!tn:,;t1 elo <Jll C 1011:lx ns urnu?rns juntus e m::lls t cnta.dot·
elo ,1itt• to ll.is ;1s t1:nt:u.:iic•:s, :io p onto 1lc fnzcr , {10!) seres
Hlili:; ;..1ra ,·('s , os 111ais riilic:11J.1s..
A:lo s<' J,1-. 1irnc o Ll-i to1· de n:ío rei· , ·h·i1lo em l $27
p~11·a ouv i1· .r re.-;l>asl.l. que t.lmbcm é tln .1 utori;1 ele, ('h i.
chüri:o:
446 SouzJL CARX r: 1no

.Ai de si, mu lato,


De mais n in~ucm :
C:t nos meus braços,
Você não vem.

Immús. Po\"O cfa Afric:1. L 1111rl1í, clança Uas


Ílrncbís, c,cn o tcrlllO quimUtHHlo ka-lu11rlrl, <loi:clc o b!'.i-
s~Jcíto Callf u<ltí, de que fa~a rcmos. L1',fül1't, a d.:rnça <lc~
seios, em que as donzélns Iu ml-ús se cxliílJinm com tnn~Js
curt:is de Iollms de 1,an:rnci l'a, ou um :;;imvlcs a dorno di,:
cordas fc it :is cl:is fibr:1s ti a mesma must1cr;1, ',!a nta1 1tlo
nrsos cmtos e i-cpc tidos, - era l1,nich1 por oUsccna, o
que nU.o imp edia os seulio1·cc; ele c11:;c11ho de or<l r, 11:1rcrn
:is 1ll?itambas n f10 a esquecesse m cru certos dias de d sita
de amigos, o que mu ito <lcirnclaYa ncs nc:;ros cong:o-an-
golêscs:.
()Ql1mdú., do 'JUimbunilo, 7.:a-l1rn<l1Í 1 dimitmt i\·o Jc
lmuh.í, tesg ua l'<lo <lc 1nulhcr rccc1 1lc1u~ntc parida. no
qoa.l 61a. 11an~a o Xi)lfJu i1é, ou seja mna <la ni; a cm qw· u
"11ossuicl.l" foz toda s(/ r tc de loucuras, pí1l:i, e:ó1-rc, dcl·
tn-s c no e!J.iio ... (X·i11yuilé, a ~aw_:a <lo Cuxinyu iliJ, -
K axia ghi-aa yflc, - esquilo, l)cqnc110 salta<lor).
Grego rio <l<! ?!fatos uos deb:ou:

Que ele quil ombos que te11.ho


Com mcslrcs supctla ti\'os
Nos· qu ais se ensina de nolte
Os cal un dús e fcit i~os.

Caln11 rlií é aí 1m1·amcu tc :.1fro-11cgro, mas Sih·io Tio-


méro r c:;istou, cu1 Cu11los P op.dorcs tlo Bra sil, o Co·
l1t11dú br.)silciro:
U :- .\ [tTOS J.\.FltrCA!-:OS },+o BRASU. 447

You cri:1r ns m inhas r aiw1s


Com me us caln11dús
l'l'a faz C'r as coisinh as
Qu e cn Le!U qn isér.

Q,iifo u1b o, s itio crn que se acoita,·.:nn escr"avos .fusi-


<los. 11:a ü.1 t!:'n? de :ifro-m~~ro, nem de amcrind io. E' pa.
l<nT11 nulito hem post.1 pelos P or tugueses. Kos documen-
to~ :111ti;;os <: JH:oritr.i.-sc a mcndo referencias a quil-lomba,
q1iill1wd,n, mas ha 11111 :1 part ieul a i·i<ladc riuc chama a
a lcnr::i o : - n Jll'Onttn cia primitiva, c,til-lombn, e1til-lomõu,
:i i11d a iw Uêw a 1.lo pc:wo i111,:ttho do Hccoll1,:a,·o 13ahi nno.
'J11il ou c1t il ci·a un, fmão q ue se domcsiicaq na fotli:1
r. drrn i..; ru;! ia e se ,icoita,·u u.1 pla uieic da s1?rm ou d o
111oi-n,. - luo,J,1, , - onde se os :tch:1vnin :ios b1ul(los. D.
F1·a 11á..;cn dú Suur.;), c·m in fo rn !.icõcs i1s Cortes Po rt u-
;.ntl·s.is, clii:, rcferi nclo-~c aos Q11ilombQs - ' 1 são mesmo
s11111i<lou t'o1; de a11 in1als de lombo :;1·0,;So os do Pnrn-
;!'0:.1<_;\I". ~H le me'> qiúl on c111l, e lo111l>o, tJlle tio ha cluas
?,igHil' ir;11;f1e:s. ;1 ck• {'a ru c sem or~..,o lir:Hla dei cspinhm; o
dos :111i111;1i:-. e a d!:' lo1 1t b11 , lo111b~u T,1, scfülo que o ad jeti vo
!Jtos/io 110.-; ll ú a icléa de gol'd o. bú/ 11 , - o 11uc justifica o
termo (,tuilom bó/tl, l1abi tan t c tlt1 Qnilo m bu_. o animul que
('l!f!TOss;tnl o }omlJo. Lombeira, pregu iça: e Lomb c.fro,
p1·c:,:.nir;o,;o , ·.d a. Li 11;;rn1~:cm P opu la r, na~:::~1·am de Qui.
lumbu e () 1,;fu,11Mla e :,.;orncnt c cr,ur. :.iptica<lotJ .J os cscra·
vos, cml,o rn 'Jll c hojr, tc11lrn m tcntido ma is lato. A fan·
t,isia ,los r1uc p rot• m ::rn1 uo t up i tnd o que a:io acham n os
Icxicos d1Cé"OIL II lrnscar f.ugidu ·e [119i'it·o em ca11hem-
barn, ccwhc111br;ra. e 11ão o uome do !Llgur ~ que ·wm
parul'.
Depois 11;1 n•r l<'1.a de ser Q11i/um bo termo português,
,·cj nruos CulunclN n:t acepç iio q11c Jlt c deu Ul'cgorío de
:.\ {atos.
446 So:i zA CAu~ctno

Nos Q1t.irc,1Lbos e tcr r ci rns, os Lirncll!s tíuham seu


lugar. Dan~n 1· f;ttndú era um :.;-ôso pa rn os ass istentes ...
Si cm tais ocnsi ôc.'- chc:;.:i.ssc o "s;rnto" da <la n c::uina, ela
cutr:rnt 110 Ca/1rll(l1í. Xin:;ncm i111,1:.!i11e ser i;so ,1 mes-
ma coisa que a fa rra. ,lo Espi n tismo <1ua11 cJo um l<cspi-
1·ito múu" se encosta .,o " 1ucd ium '' e fo-l o pratit·n.r tocla
sorte de oh sccr,id:idcs ~ qncima1· nma ctHTCliH1:t ele no-
mes imorais . O fato l! :'10 <l!-.SH111 ia, 11cm nss nm c 1n·o11or-
ções t;unanhas. "O i.antu" é 11ntilo 111;iis gc1wro:so e so-
brctu(lo um ;1ttistn pcrfcíto e :u.·:i bmlu: - obedcc:c ús
ccnrno11i;1s 110 rito .ifro-m•g ro propdo a t: lc. As faces
da 11cs..<.;Ô;1, g"C' l';t lmcutc mulher, 11,iu ati11;.:-c111 a ira 11cm o
11 (lc!.ic;1 ro 11 clus "~:,; pirilos pcl'1.1 1rbatlos" 11cm dos "<'spi-
rilo!'; de boc:1 -suja". Os g-cstos :silo 1·l!gnl.1ll0:,; 1wlo mur-
mn rin ele 1m1 ca nto qnc o "possl1 ido" c11tõa, si mi.o cst:i
l"l'l"t·a11o 1lc 11u 1sic·o,; e de L";111lorC's. A irno r,d id adc 111..•111
sclilp:·1~ ailúc ('. ,p1;1111!0 ,·c111, nfui l'Xplúdc cm tcn uos Jior-
11 0:,rraii,·os H<:11 , 11,1 J"(w i:1 c·om 1111 c os "cspi t•itos Hll';l?.ll·
dos" ro11111ci1t e~ ,aTa1 a::n11 m; ,·,."....;t('s dos ''11 pOl\1: ra<los·· uo
inlen1o de •1 t>:'l:pnr-l hl· ·· a 1ll1tl1 •z 1·i~ic:a aos <'se;uitl,il os da
assi-;t cm:ia. .,\o co11t1·,1ril). ..\ l11 L,r ic;id:iclc ~ <JIIC dominn
itos 1110,·imento.", 11<1:,; [r~111..·zius cm i1 iuua clos, 11a uatul'<I·
}idatlc eom que o trnuado 11elo ":-.a uto'" Ya\ at'l'C;!".tçantlo
011 aliY iau<l ,1 :is 1·(1llp:1s. IH>1· <;;1mm <to ~nn r ou poi: as,;;im
cx.i::ir a 1la111;a. .:\~ mais das YC7.C'S ,1 w·s.,;,);1 n:"Lo se cuu-
clt'.•1..-c <'. 1;11<1mio tal oc.<oi·rc. u r1uc ~ r. 1r i.,... imo, 11 iu.q-uc111 se
C~('<lll lfa liw : - a inc:cmcic11ei,1 tla. cla m:.:1ri11a ~ t;jo l'Otnplc-
t,t que u "s:111 10•· ;1 prga pa ra 111 u~t n.a- o S('\l L·o1·po n.•l"lc-
tid o 11 0 dl:'l;,1.
Xem só <.1s 11~:;ros c1·c.m1 e i:i;Ío lc·\'ad os a o C11l11111Ur.
Os poYOS c1i1ulu. 110 período de ~cmi-t: i,·i li :r..içiio: como o.,;
ontrns qnc nfü, o a !c;rnc:ar.im: cn l rc;:aru-sc, por meios at~
pt·o,·ot:i<lo~: a t:1,-, sn <'lllLt·i:ig11cz espiri 1md . .\.s!:.irn . 1,or
('xcmplo, O!'i no);sos an1Cl' iucl ios. e 1,unbi:m os ci~auos,
us~rnm e uti:i.m 1mrcoticos e cn tor pc cc 11tcs (!t1 nmlo danm1
Ó;; ) (ITO:i .'.\ F!ll(',\XOS XO BrtA E,IL 44!)

r. dii.o fc~lns on pl·.itic,irn cc rcmoniíl s com o fim ele Yercm


' 't·oi!-iilS boni t:is e m1111 clos fm1tasticos''.
\'iio <111C't·emos c11t rai· nc<ssc assunt o. pelo que ,·ol-
1,1mos a C,tl,wcfú . Xem se busquem origens c1('S.Sc termo
t•m m:ll ll'lllciú. ~11:ir:ini, dôr de l:ahci.;a , fehrc, 1J1alci las. ele
'Jll!' nos fnbm Bat ist a C.tC'i:1110 e ..\u~usto de Cu n alho.
Xu ont1·;1 <ICf'JlÇÜo. isto é, na regista da 11a cita qur.
J'i;;;r rnos tlc uma es trofe col hida 11or Sih·io n owêro,Cu-
fo m/,ê 1; conscq uc11c:in tlc um c~taclo de crnbriagncr. repcn-
liu.i, anC'licnt,1, mais ou rnc11t1S co1:scieute, ou de to clo
inconcicnte, sem que o akool ~cj a fator, - n. menos qnc
~r. m:111 ifcsi.c ou m,1i-; ~e cxnltr po r meio dc!-.sc veiculo.
t 1u 111\1 esta elo ele frr it ac,:ão ou rle zau:;a pro,·ocado por m.í.
cli;:<.·~t:lo, m~u dormir, e:ilatlo n cr,·oso, molcstia mental
i11cip irntc, 011 qnulitncr causa fos iolog ica ott defeito de
1•<lln·;u;ão.
O C11li111clü lli~'icc <le nm .iborrccirucuto. de um a
r,1in1, ele um 1h,\ll C);t tlr, dC' ci,uncs, alé mcsino de c:a-
p r ichos faci lmc11 tc ~orrigi Y<.'i ~. As Yczcs a pcssôn acol'-
ch mal hulllorallíl e clispai·a por .\lm nada, J n·clia-se ;J.
1111 al,1ucr horn e re piz;L um as.-;u ul o por muito tempo, cow
1111 sem ni são, mas semp re <l isposto :i ,1bo1'1'ccc1· ou zan-
l!<ll' ns outros.
E m tais e oult'O!i casos Cal1111cllÍ cH,·o h ·c a idéa de
i113 istc11ci,L ubsliu:tcln, de persistcn cia de mna idfa, ele um
pcm,:m1cuto . O piór <lelcs é o Culit nd rí de Z11mbi . .Al-
~n n.s .esc ritores qnc ig-aornm se:· Z1Cmb i, do quimbuuclo,
11:11111'bi, o <liuli o, - csp il'ito que \':igu cia dent ro das 11a-
sas, cl ize1n trutn l'•S(! de nmn ,1pócopc de zumbiclorf on
se não o confundem com Zambi, <lc que jí1 tr11 t:11nos nu
texto <la Scgu ncl;1 P:ntc desta obro.
O Cal1111d1t ele Z1rmbi 1 quafülo se t onw cm habito
sobre um mesmo nssm1to, clit.•ga a pl'od uzir u mclaucolin,
a lristt~n. o cn fra11uccimcuto 01·é'n11lco e molt>St ín.~ r<.'sn l-
tnntrs cl t·~se nbntinH.'1Llo, 1.1 11\uci1w<:ilo, n lou1:lll'n . Hoje,
•)50 SoT.i iA CAn:SEi n o

com o E spi1·itismo qní' :ll r ilmc lu cl o n i: :ttu:H;i'ics", o


Cul 11111l1í 1/c Zuwl,i 1<'111 s illO m,i is l'm 1f;1$ i:11lo tlo q ue 11u11.
ca e coll."ôl it11c uma :,.: r:i n dc ('X pl 1H':11;:"10 por pa l't C de al-
i:ru w; co11,i u;;cs e n.rn1ora1lo5 q n(', po1· 1,1i meio, !.!On~c-
~ncu t on proe11rnm c1>11sc::uir o qnc ll rsCj.i m. Qua ndo
n;i.o Jll'ct11c<l ila do, h:\·;t :l , i1 ima de s eu!-. ma \e$ a r evoltas
que nascem no 1:111·so d as rccrimiu;u:;ões e a cílminhos
ta lnz nuni:a. im,1giu:u1os. Scp11Jw;õcs. Pcd id ias. Sui-
cidio!i. Crim es.
Ü:,; cc rel>ros <lesses incli\·iduos p,1s.c:;~m a !!cnt ros mór-
bi dos em que i;c r eill il'la o /,11,Jl(ilí dos pct1snrnculos, pt>lo
que a~i·;ul os, mimos, ct:rinhos, &., po clcm ser ris t ados
ilQt; Dic;mw r ios. T a11 1hf'lll arru fos, ciu mes. &. , 1·,rn5as
m ns ;1 bso lul,1mcntc 11iio C11 l 11m!1l.
- ü m Z11mbí ,1 noi te intci1:a, pch> conc,.lor, (l.i1ulo
m.ucilôchos, fal nn do sosi11 ho. (.lluch ,)i.: Jw, ,lo 11ni111l.Hn' ·
do, wu.ruxu , 1.•st,1do e\(! enfado).
- Qm1sc n:"io ,lorniiu. i\ ema fc(·l1adn, p is;11ulo cm
orn~, pl'or:ll rnndo C'lll q ue J>(':,;;1r.
- O e.i h 11ttlií \"f'in forte.
PlitT.\. Do qnimbnn do. kipiíit1t, - 1amLor fo ilo de
um ci li ndro de made ira . cm mais cmn 11tncn1c ele 11111 1ron-
co de <.:OII C d ~ mnd~ ii-,1, t:tpado J)fH' ll!llU pélc SOJtl CIII C
1111111a dois hníiCS, ou mai1,r 110 };(~:;1111<lo c.iso. .A <h:cn-
tu a,;fLO ~ iia p rirn cii-a sila bn : cnt. rclanto a 1no11u n<:ia b1·a-
si lcir.1 acll l ison o i. ·
MACOXGA. Do ,,uimb u111lo, mal.:ow;a, c:;1ntig--1.
CAfliKGE. Do q1Jiml.analo, ca11vu1,ji1 mole que: dc-
san:r~o11haclo, 111ole11 uc l,Hh'ão, ue:;l'i11ho dcsassuut ,'Hlo,
o (1u c mórn crn h1;:m·c'i erm os, dis tantes, escuros, Cafun -
dós, do ninln1111lo, l;a.,1f1rnrl11. O termo i11tc rco r rcn C'Oll1
outro de forn1:t!;:io p c: rlu;.: : nêsa, Cuf1rn!JO, cm qnc cutrmu
o ca, porqu~ ~. e ju 11 yo 1 ho mem 1:sl:1pido, a1.:cpr;iio cst íl.
dcsusacl:1. De Cofirnyo viernm Cc1[1rn9ar 1 Cuf ungugcm
Os :\lrTOS AI·'Ht(:,\SO::; ::·o Drt,\SIL -151

e Ca/w1thio, este Icito Cuf1rndó. E mbora h aja id cn ti·


cllldc de sentidos clc.,,scs com os mesmos havidos e:orn o de.
corrcu1cs 1lc Caf1rnyc, a for ma C<rf101dó obedece mas a.
r c~rus port u:;uê:,;;1 s elo que a quimbnn tfas : - !frii6i :>cr
cgrcgio, p r.11 9ó, cm ,·cz ele ca11cn 3a, t~. 2orú, umas vczc.-.
cm subs tituição :1. z,jrrn, n~·lei ro, astuto como o zõrro ou
rn posa, ou tras por atacado <lc zourla 11os ouvidos, sem
ele ncnHm1 moclo se c:onf1111<l i1· co1:1 zOr6, do gêgc, iguaria
fe itas com cam:irõr~ e quiabos.
A(;;.\. Do quimbuuclo~ /111.w1-, :1h·:1.c_;50 1 albino.
:Mt: ~ O,\~GA. Do qu imbu ndo, 1111,11!Janu o, ahoborê'.l.
g-ramle, ul.Jo bo1·n ;.:iga11te.
Ji n:.:r.or.ô. Do q uimbnnt1o, h'o11yolü, arco iris.
Bi:::,.;-ao. Ru:1. qunsc int ransit aYel e tor tuosn. como
as ele Bcn~o, em Angól.i.
l\h:zA:.rn~. Do qnimbu ntlo, 11111.wmbê, fól' tc, ,·i~O·
rôso, o q1.1e íor l;1Icc~, o que 1·'.' r i~ó 1·:1. O termo co nser-
Yil·SC 11cdc; to cm P.ilhia. S(>r:;ipc . .,\Jnµ-ôas, Pcrna mbu ro
o ou tros Esta elos Brasileiros. n ::xcc<-ão 1la Amnzonia
01ulc ~e (i z connm1r11 tc J/ 11 j ,;11y,r ê1 - ~refeição ele O\"OS
<:1·lrn, far iuhn e :i.ssnear.
E tn )[h:1s C:cra is h.i JI11r·,mbo. nome de um r io, e
J/uz1rmbi 11/10, <lc rnnn cicln.elc. .ll 1tt(lmb n, ela L ing-ua Ge-
r.11 Afrii::ma·. qnr. o tirou ·flo qui mbu ndo, 111 11zrr111irn. ncli-
Yinho. :i. d i\·inh:it;ão. Cabe aos Jib1e iro:s o resto, p oi:-. n em
co1 il1 crc-mos o r lo 11cm n ca ui:.:i do scn nome. .lf.tizrrmb in fw
11iio pu:1·ci:c-, 1w caso, diminuli,·o el e .llurnmbo, m:1 s tlc
Jl iizr11u1.Jê, - o 1u~:ir7.i nho cm lp1c a pcssõa se for l:1lcre.
Em n a hia e Sl'rgipc 1 ,llll wmbin lio é lugm· ~audn Ycl c1:n
ep1c se mnd,1 ele! ,ire>~.
Qt:1·:SC ,\. Do quin1b1111do, kic 1t911, tac110. :;a m61a ,
tijél,1 feita. ele mcta<fo duma l'nsc:t· ele eõco. O termo é
c1111 wer:ido cm 011tr11s ;1r.cp1:êics ~ - g-uiso<lo ele gal inhn
eom quinbO$, coisa .inu til ou imprcstan~ I, ll'I.C!rctriz. E
452 S OU Z ,\ C A nN :i; 1RO

.ls<iim dcn Q1tc1191i(la, Qut·ugagcin, Qirc n91âcc, Quc11 911ci-


ro e QucJ1ya r . Scp ar:-i: mus Qucn yo, q u e t ambcm niu
de k.ic11ya, cnbct;::i:, cran co, por não lhe se r em prop t·ios
esse!; drriYativos e tambcm po1· ~cr npcnas o ,·ocnbulo
cmprt'ga<lo 110 sentido mais alto: - t<ilcnto SU\>crio:r, in-
telígcocia bl'ilhn utc, grande Incide?. de cs pirito .
.A:xf'.:x1~. Do 1rn~1), uxcxê, r.xccJ\\i hs, - oficio f1111c.
brc o.ntcs ele comple tos ~C'tt' , - cjé, - d ir1s <lcpois rlo cn-
t cr:ro do <lc~u uto.
Go~GOLÕ. Do quimbundo, 11go11ocilu, n1iriapodo. O
termo i: ap)jcado no "piolho de cóbr:i.", amboá ou a111burí.
cm tupi, 11 J~gnrtu, o ag-rcssor. Alguns esc ritores e mes-
mos ccrtm; pcs.,.õas ch.1mnm Gouyolü ao Carc11guji, o
rniriapol10 (ll1e sQ en rola t1u:rndo se lJze toca, - o qtlc ~
erto. Couuo, por uyo11yo, & sinonimo de quituuyo, a
morte, si bem que 1!(Jfl11(Jit e q,útungu sig n ifiquem t .i m-
bem cesto, qualquer ;1:-maçiio de nw<leir,1 , dollcle se rem
empregados no sentido <lc choupana, e.1 sebrc, &. Clt·
raJ1{11,ji, do quimbundo, l:ala noa-djti, m ais nrra~t.1do. A
Ja:;artix,1 é tambcm, fig111·.-1d.1mentc, kulanyu. on n"l.a-
lanoa, na mesma líugu.1, 11w~ os :Portug1.1csés prcf~ri raJH
c:b.'.?.war Cala11ao a u1n,1 c.-,pccie de ht~11rtos brusilciros,
rnantemlo nss im "la~artixa ·• C'Ont as JCC' p<:ões que tinha,
embora <tUC alg"u1Lc; "filologos" adiem qne os Colon isa -
<lorcs supuze r:uu sei· o Calr.wyo o 111ac:l10 <la " l.i:.;ê! rtix;l'·...
'falvcz uão sejn essa a origem de Curungu.ji, - c:orn per ·
miss,i o dos .Afri C'a ni~ras. Si bP.m q11(' l:a{,rnya d,1 i<lé;1
de arra.c;ta do, C:arm1yHji ,·em direto de kurauu<1-dj11.: m;i is
dotado de pcx nn!;. No Cco·t111y11;'i nU.o l.rn. a~ão ofc nsi,·n
como no Gonvolô, l!crn coroo no K.ora11ga-·119011go, tn111·
bem cpümbunclo, (scnclo 11gonu11, o mesmo ncim:i. di!o),
- <lotado de pel'n:1s da mó1· t~. cseoi- piüo, Carango,igo,
lU\ Bnliin, Carnnyonço cm l\Iim1s Gen'lis.
Go11gôlo 1 e uiio Gaugolâ, isto l', o tcnno eomo os nc·
gro9 pronu ncia m, do qn imbnll(lo, JlgO·noa -ngol1t, "pfolho
1
Os llflTOS ÍlVnTCAi\05 :,;o nn,\::irL 453

de cúUrn. '', é t:1mlH: m ::iplic:ido .ios feit iceiros. A regra


é: - omlc apai·c(:c 11go1,.r,1r {'Sfão o hcrn, o mui e a. morte.
Assim cm fJ011go, Gm1(1r. , G w 1ga, &. Qui 11go1190, Chin-
!JOngu , &., cs..:;n. iclé.t snhsiü~. E 1L!J011(Jo lau1hl m s igni-
1

f icn gcnicos.
lnoct,. Do qu imh'ln<lo, iróc11, r cm cdio indicado ou
mi nb;trado veios pa ís-<lc -!..a n to pa1·:1 clal' so r te ou sam.Ic
ao commlcn t c. A pla nt n ,1frica 11a que dá o frócii é o
L úcü, Pl1.11111Ja:.rn scn. n<lcns, L., ou Caa-1>011ionyo, Cl1a-ja11•
diua pc , d os ,nncri11dios, cl:. q11al llOS fala ,·o n 2'.fo rl ius
l: 11 1 seu ,Sy.'> fcm.a M !lta iric Jladicac V"cyc tabilis Brusi-
lic11si..-. lróc0 , <los a 11~olê~c~ , logo fcii! o früco pelo!-i ua-
gt,s e r.:h :nn ada LfÍCo J;c!os: g:&~c5; 1 foi substitui<la peJa
:::nncl-eir:-i b ran<'a. Ficus <l ol ia r ii'\. J L, rt.: e p or outros
Fi cl:s brm;il ci ros, tornntlos ~:i::;-r,1clos.
CAnU )IBÚ. Do CJUim.lnuldo, halrn111 b1í, tliminllt iYo
de lrn ,,t1, ú, pcda~o. D<'ss~ termo ll:"IS<:cu o nosso Cacum -
blÍ, 110 s,mt ido do que 11ão r.nsccn e <lo que per deu as d i-
mensões : - iilsl r nm<:ntos de cor t e, pcs!ólori s, ani11i.1is.
C,\XISGti Oo qnimb m1do, l:nx in Ji., tôco d e 11 r w,rc
clccep..idn. hem pc1·to elo súl o . O ter mo angolês uos deu
Caxi119c, Caxi'n:u, e Ca :r. inyó, pessoa de poul'a alim·a.
N,'l Wlla c,w:i.u ri rt1 . Il héus, . I tnbnn:1 , 'fnr;n·é, BC'lmcmtc,
C,1n:1Y icfr:is, &., Càxin:rc lor11on-sc C11:útc , ~ção ele ho-
wcm b; >ixo, i11d i:;no, que. p o r meio de fraud e, crnbnst c
e li>:,rros 1·ot1\w nos pobres e n <1ucm mais, t~n·as, tl inhL·iro,
1110,,-ci'-, hnonis, pu ra cu r ici ue<: cr on fozcl' lll<' io de Yi 11a,
,londc Ca:xi:rndo , Ca:rixciro, & .
OcM,L Do <pli mbu111lo. fl. cui., mnJhrr ,,uc j;'t ronhc-
<·('U homc1u.
Su:,,;r,,\. Do quimbu mlo, /,·r1-.~101gu, J>U~a 1·, - :lto da
m11tnmbn lcvn11tar a !ói:Í ia de folhas de b,m1rncir;1 pru·a
lll CJSl r ar o cnrpo d,, ci ill ur:1 p.ttr.t bai xo, poi'i di1 ciul llJ'il
p:u·n ci tM fica tkscobe rto. Su11gu tem hoj e 1;cnticlo dl-
f(" ren te: - rou pa d~ Oa111lo que deixa gnrn <le pa r te c]o
4 54 ~ouzA C,,nNEtno

corpo .t dcscnb erto ou senão cspl'c.: ie ele (·oll·t<' ou tlc c.i-


m isa curta que :ulérc no co rpo.
Qm·'.HEQU1::x 17;. Onom:i topéu :rn~olês:, r,n1·Q r~primir
o som do Canz1f . Qw'iréquéxé on Q1eérériiq 1tl'.h: L'ill ron
mt L i11g nagl•111. Populur ck sig n:u1<.lo orquestr:1. fil ;11·w9.
n ic;l, ban <la 1le 1u usica. &., ora cm l ugar ele '1'anil ,u-i111,
ora cm lu gnr c.lc 1111 1sicn. or<l inn ria. ou ruat t ocada.
Gt:::o. Dú <111imbu11 do1 11ouzo, força, comp1.1sso.
)fanl'ro. Do c1uimb11 11 do, mului:u~ v inho ou bch ill.i
foit o ele b1·0111eliuccos o u de p:.ilmc ir as. 'Tn.mhC'm se d iz
J1lal ii/o e iJ!al-úv(), como os :.i.n goI1hes. i\'a Lingm•!:!;rm
J..>opu l~r, ;1fonívo ou Jla ni..fo é bebida Nll J!Cl',1\, e Jliir -
nifo: vi 11ho :rnuitJlrl . Jlorn'1fo, leigo ba;l,,11 11. - tmis
cslc Man·tí.[u 110!; vclu de P0t· t ng-al, - é to< lCI ri !t0111ern,
especialm ente cig,1110 ou tn rro, r1 11c (l (' ix:1 :i bai·b:i l' l'C'S ·
ccr m\; Üo, ou sc11:'io, b ódc p;1sl or. No Pol k-lo 1·c Cn•o11lo.
- qu e o L(.'it o1· .iincla não tonhccc. - ])0 111 .llrirr1í/o ~
o bódc, corno tnmLcm poclc sei· o :;at o.
lllAXO.-\ Li1. Do nr1~ô. Fel.ião ,·indo da Cosia
cl '.Afri ca tlcsdc os tempos colomai~ e nrni o nJ)l'C'Ci:alo 11 1
Ilnh ia.
01.unuu. Olorum . Olr;rung . . D o w1:;<\ olalo-oun_.
deus do cl.: u, i:;cn h or elo c~u, lll C!ó!,Íl'c d o cé11~ - tlc.-ns absn·a~
t o, scin cnltn tl c C'spccic :1.lg-11mn 1 a l) l'OfH i,1 alrob ada cc-
lc!itC, a maior (1; 1s d1 ,·inc1adc~ por ser ~1 t1·r:11lor;:1 d!! tod:1s
ns dos iol.'ubn Ho~.
DA.m JA. N'o t exto, deixamo~ Ua,nba 11;t ,,ccpçi"m lle
Ynlcn tc, t e111i,·cl , foi·tc, resp eitado , oriun do de Jfl,nmúa,
tndo que ha dC' !o;t1 bio e 'de bom ...A::mra veremos o 1c>1·1110
sob o u t t'Os uspc<:tos.
B a111 lws e R t1111barcs siio ~t·ntio~ (( lH' halJi lltrn ;1,; 111:ir•
g-cns <lo Za ir~ ou Con~o. ·
Os lJ<w 1b ara:; u ns c:iu!.'o para I11ais mi:h õl's de de
1nnhow.c lêl..llos, d is t iu gHctn-sc pc}a robnSt('z1 pela fortnlc·
Os }.!nos .Ai:-nic.a\:-.Os xo BnAS JL 455

za , pe lo amor :io tt·:i ba lho e ta mbcm pela ,1g-rcssfri<ladc ..


São grupos de l':t(;a mawl i- nr,o sob o clom iuio francês e
f)ll c se encont r am c11: Ka,w ta, Bclc<lug u, Bar.lkunn, Se-
guu! U:is,.;ahí: &.
lJ. prupos ito tlo nome l:rmtbams, cliz "\Yhitney : -
"ib i orlijicial icrlll, difc r ;n!J jl'om barbara 0 11l y i 11 ha-
·viny lh e numcs o{ the muior m1<l 7>rcmists fra 11sporiecl.
The mime u:us inucntcd by J odoc 'l'n1tfctlcr".
Os Ha mbas foratn nm a na\•ão <lc r :1 <_: .t hanta i ma r-
gem do Zaire on Cun~n com tl i\·crso~ cli:ill'tl)S conh<"ciJos
Í10 1· Lori n g- o, K acon~o·; :\"g-oio, &.
As Ji11guas p ril k ip,t i~ do C'o n::.""o hoje portt.1guês-
fra uLê'i-bclg:a süo o Ki:.c · lt-Con:;o, o IG-cougo e o Kim-
bun do_.
Esta. ult im.1 , o Quinóu 11tlo, foi., como tcmo!i c1íto, n.
Lin gull <111c <JS Por tug-ut'SC'S Iiz<•i·mn Geral, lcnrn<lo-a de
_\.ng-ola pa r a )lossa méd cs, D e ugué la , Congo e ilh as <lc Sã o
T h om é e Pr im•i 1ic. .As.,i m, alrm (h~ ontr:is causas, foram
e vem s endo mod ifie::-tlos t! altcrnclos pelo t1t1imbundo
scn s prop r ios diall!to~: - Lo:md a . :'\[hac:i , IGs..1 tui, Ln-
h oio, Il:1k n, Son:;o, ).Jbang,!1,1, )lbomlo, Xg-o l:t, J!úa m-
ba: &.
1:aml,r1, nri. ;WL·lH;ifo c111 11uc o temos 110 Rra sil e como
11ns foi 1r:rnsmiJ iil:1 Jl l'los r.t'rD·llC!?Tos, niio l'On sta de lc-
xl("o :ilg·um pol'I u:,;·l1rs, n -~rn mc<; mo d e b rasilr iro s, nins
li a qn crn d ' ;r,1 . - crnbm·,1. 11io mlmi t imlo o fator hi stot'ic.o
i 11 d i~pe11!-avcl a ta l .ifinuati,·;1, ._.. que o ti'r mo ll:lf:- l'C' U na
.\ 111c, ri é1L ,·i ndo <lo Quiehfrn, lin~n:i que ,sc Ja laYa ch•scle
n S ol im(,cs nH• o P e1" í1 e m:iis alem . .•
Er11,i!111. eo1110 110s t ra nsJuit ir:im º" Porl u:;ll('SCS . . e
/>t. rn1 p,1_. corno 110s trouxel'lllU: os E spar1húi:,, cl :i11. t·omo o
/3a111úa :.1f ro-11e~ro, icll•n de ~ ran dcz~ , llc cxtcmsüo. e de
fo r~n ! coufu nclindo-sc.: tod os t r~s 11:1 p r opria j,frica : __.
456 SotTZ,\ ÜAn~E 1no

troncos iguais (florcs t.is). tcrrns igunis (pl a nos on }}a.


nos). homens ig:n:t is nas fl orestas e nns pl:rnicies, dh-
t r os, guerreiros, fórtcs.
Entre os Bambas da. .Am:11.oul :1, pl:micie coberta dn
mn7n.vilhosos encan to!:; e t.1c as~ornbroaos scg rcclo'i, os
P ampas do R io Gra nde <lo Sul , pla nic ic cm que se mani-
festa a fo l'ça da no. ' 11rcs.-1. a o !.ido da ~ttiv i<ladc do ltonieru
que o Colo11isado1· cueo11 t ron 1 e os Bambns <le .c\n~ófo,
p lnnicic fc1· ti liss inw. che ia de .U- \'Orc:; e nnim,1 ic; siln:>s\res
e do ho ml'm ~el\',ig'cm, __: si as cti111olog i:1s podem di fcdr,
não h.i d ifei-cu t;a el e :,:c11ti(l os: - rieo <le mo jl'~t:ide, de
fo r~n s crca do1·11~ e t 1·ansf,n·1nudot·as, de seg: rcd o,c; ass01r-
broliOS q uc o home m t<'m a sC': U sc1·,·i <;o.
B.uml:. Do co ugnês, ·11lmm bi, on do quínil.nrn do,
ml,M111>c, renqnc de nntivos qu e se l'vcm dr clivisúri:1 !1s
prop ric<lades.
Qne nntirns f:C'n·i;:nn e l-ier vcm de di\·: c;ó·ia na c,11 -
troru ln<lia Por l nguês.1, mais; tarclc na ;\J'rita Port11 -
b'l.tês& e, p or fim, nn A mct·ica Po t·l n~n ~sn ~
Rambê é o mesmo Ba111b 11 ê, apó copc de 1Jmt1bucira
p o1tug,1ês1 rebent o qnc ln-ola ela 1·aiz do llam lJú.
H..u.rnEm::. 'fc rruo nfro-ncgro , <piimlnn id o, rc1ul11~
ele n ni ivos, - ufto de bambú, - qu e se1·vem de d ivisúria
;'i s pl'oprieclndcs. O snfi:x o in d ica s ubst ituto de, :;ncc-
danco, difr,rente ua composi~iío u1.:1s i:;nal nos resul t,1110-.,

Bumbn-, Chíbamba,
Bnmbê, B tl 111b crê·Ô

ofe recem t rJtluç ãu ime<linta. : - Sou o B;'l t111J n, o CJ.iiba u1-


b.:i. ?I Iór o, on te lt~YO, p1·n dent r o tl ns ccr{'as div isarias
de n ativos 1 sejam dé bnmb\l ou de ou tros nr vorcs u.
Ü!. )(ITOS ..1\ FRTC,\ ~03 ?\"'O BII.\STL 457

Pmn1cm cm i\· no. Do a1:1lmndo, tchitit n, pequeno. O


ler mo veiu por intc1·mcdjo da Li11g 11a Gc:·al Africmrn .
X°ê'l. 13nhiê'l. ha P ichitifo, P ic hir r icho, Pirricliicho, pcqne-
uino, que vi nda tomnm compílrntivos e supcrlnfr,os.
Pichitifo é com nrn e velho cm P or\ ugzil. Picltito, Pich i-
cho e Piclu·ch inho, l'icli ichinliosi11ho sü.o correntes desde
a Ba bia nté l 1ernamb uco.
GOLo. Do r:ong-nt"s, 11yoli, , fcrt e. O te1'JD0 influiu
cm guloso, 1ornamlo-o Gúlii.~o, nu sc1itido de gordo e for.
lc, e mborn (J lie Gúlci~o ~dn :'\ forma antign de GulOso.
'fo:--.Tô1.o. Do con g11ês, frmlolu, fraco. 1'011 toloi na
TJln~un:,:cm Popu lar, é crc:mça :1 té clois anos, mas frucn,
1·11quit ica.
MAn,\ÇAS. D o quimbuudo, baliaça , gemeos.
Z;\:--·aA. Do congu ês , 11111zanga.1 fagl'i mns.
CmcúLA. Do cong-nês, chic1ífo, soluços.
1fu~roo. Do cou guês, mwnbo, runsica.. Tambcm
tocador, muslCo.
Co~a.\. Do conguês, conga . in\'cn ção, clcscobertn .
Deixar-sr. de r01:.10 .. rlcix!ll'-SC. c1c bont os, c\c pnlpit{'s , (1c
~1.c;pcitn!'.,
?i L\LA. D o cong-nê!-., mafo, ba r riga . Jftila. châ<1 : -
b:irr iga d,cin. :li alu vas in: - hardga vns in.
NmoXliA. D o {tnimbu'ndo, !'i;·o,1ga , $cgrcdo. Ail'tda
c11contramos : Jlil'onga, tarubcm :rn:;olês, de mitonga,
contrnriccladc.s, di ficnhlades na ,·ida, lu tos com parcn-
t~s, - nome ,le um.:i. p rincGsa <lcs,·cnt u l'ado; Mflo nya,
t.amb em (lo q11imbm1do, ntil0-11yo, plurnl c1c 11rnlong,1,
obsceni dncfo, n ome sujo, Homc p6 re;o. E tmnberu Miru11-
ga, do quimbundo, 111frnn!]a, lugmes snu<lawi·is, mns
sêcos.
458 Sot·z A C.\R~I:tRo

XII. Aq u ilão Gri lo

T.rn,(Qut. Do vr1~a. tn1ilnk·, t nmb nr . Porque "e


emenda pnl'a .-llrrl;1Í'7/fC _,, Uni é o :.m1111le; o o\ltro, o
pc11ueno: - .-J.f11 Uf<1l.-. O m~dio, T11bnl.
CA::'\"Z.L no q11imb11ndo, ~a ,,w, i11.strnmc11to Oc mu-
sjca, - nm tubo de t:ir)1wrn, ou ele bambú. cm cuja rm.
pe1·íicic, so bre rnn lmrns 11·nrnn·C'1·sais, Clll'l'C \una n1rinlrn,
ger,1lmrntc mc tn lic,1, t111c p rotlt17. nll\ ruiclo pnrticnlar
co11fo1·mc ;is dimcnsi1cs do in:it rnmc11to e a profunclicl;idc
e a larg-1m.'l dos cói·tcs.
Quntlclo no.-.; referimos n Grfl.ll!J011z!, 1 c:mgaccil'o,
(png. 270 tlc Fw·1111<l1fll(W, :qio11 t:11uos t.uuhf•III Camwn-
wú. e Ca11canz,i, tcrm~ cst('s do Uccottctn·o Tb}Ji.1no e ilc
Sergipe qne 01·i ~iu;).l·.1111 aq uele de ~r:rnclc 1·x 1,:01si'ío 110
Brns il, pelo u1c no!. desde o !~O t clc~ll' ntt: S;ifl P:tulo. E
c,-:pli<:a mos a ori~cm do outro C1111zcí ou G,1 11~á: - "A
~en t e ordforin, d l'socn p:aln, vici adn, prel,'!niçosa , cr:i. ha-
vida sob ;i d csi:,.:-n:u;iio de r,u11zwil, de cães. Ali,is, <'S~c
s.cn l iclo de ca,1z1utl1 niio ~ U,1hia110. J\CJU Sl'r:,!'ip:1110. uws
português. Arma\'a-sc o cll 11z111í de cspi11g.1rcl.1s e ti·n-
bl1cos vel hos, que eram tha.:m:tdos cuns, (<lo fc111c11i110 ele
cano, no Portu:;uês nnti~o. b1·n1wn). Os can.mcís- pas-
sa1·nm a C(lncnnzwís, - gen 1c ruim <.:0111 ,1rm;is ,·clh,1:,;.
A sillcnpc k1YÍil de s~r 11cc:cF.Sarinmcnte para ac1)u111a-
nha r c(lf12,í. q\le p<ir snn ,·e1, 11ad:t tem de a f ric:rno tl111m
:ustrnmento do r.n11rnrf. lt(l.ic p1·onnnciado ljt1H:;1i por
mnita ge nte". - Go·11z1L pode ser o Cmwí. an~o!ês: - t'
qual(luer iusl r untcnlo. _Gra11!,M1rzd t:n11bcm pode se rc-
fcri1· ao filho <la tribtl <lc Ngnr,111gaujn 1 d o reino tlc
Darllil Oll 13.t r nb a.
Ar.01;1). Do 11:'l~Ô, ayoyú. sino. limn mm llc Jn('!i'll
com 11111n. 5eric <li.! C'U111pni11hn ~. ns ,·ezcs com duns. ']IIC
sii.o tocadas c.-om 11ma Yt1 ri11ha ele mct:il.
B.1.sciA. Do quimb1rn<lo, nbamla, b.1rl'ête.
Os )J 11·os AF111C.\XOs xo Biusu. 459

Cní.soo. Do quimbundo. c!ti11y1,, pcsco~o. D:ií


nusc:cu mai!'. tuna acc11riio p:trn C:lii119ar : - t er alzuma
coisn t ão compd<b 011 t li.o s~l ic11tc on imp ort,rn t t que
t·hnm:i. atcl)(;âo. - A fC' iúra dcl.1 ch in:;« as c,n·c:ir as.
I3,(,:,q:.\1..,. Do qnimhunclo. bií119ulu, p au tor to. Ka
Bo hia ha a r11:i elo 13.ín::;-ala.
Tu:i.rnA. Do qtdm1iundo, fw1yu 1 p:rncada., - lioniem
<111c sabe fa:i:cr tudo, 11:í u para toda obra, cuja a.~iio, l'inl
ou fi l,!urad:1, ~ da i- r1 1 11r1Hdas. T 1wga em al;:uruas l..iô-
<:m• e Tumba cm out!':tS, sinotdmôs de D101ua e Gimga.
C.,:\ll!AH. D o ql\i mlmmlo. J.ambr1, mnclai- a v éla da
t'mbar<;;11;ito de lll u pal'll o mitro lado, ,·oltc;u· :i. clarnu .
.X:i.r, {• si11copc de C11utll111r como tl i1.c1n mu it os, inclu~ive
mc~trcs <la Lí11g-u,1. Cc1111baio, o de pernas arqnendas
pam fo1·a fi ta n do os joelhos u n i<1os, - juêl!ws vúl,os
como <l i1.cm os Por h1:.;ucses; - Cambuio, como chama-
ram oc; I3rasilc iros dos tem pos coloniai!'i, <.lcn ori~em a
dois t enuos ui;;ados pel o-. amcr iml ios e ain da cm u ~o:
Camba, ne,g-ro, e C1111tbai, 11c~rinbo, justamente p elo ca-
1·,u:tcr que n maioria npre~l·nt:l.\'a <lns pernas dcícitumas,
m·,1nc.idns. Canéia Ca1J1bair1 l• él cm (JllC as YCrgus (las
,·éfas csliio cm sen!iclo cont1·urio.:'\o Portngnês, a ra iz:
crr111b d:i sempre i<ll',1 de 111ndauç,1, ou de trói;,.a. .Assim
Cautbêfil, cm \·cz ele ser" pnsso elo Cambúio. {: o do JJc.
Lado, cuqu:.mto q11c, no Ifrasil,Camba ou Cambifo í: o
mc~mo Ca-mbai'o, como tnmbcrn o Sl' II :wda.i·. Ca111bi11r1
troea 1'i ~ o autiqnhsimo Carnbf1ar, mas o5 " mestres "
cae m de sint'Opc sempre que, 11iio sabendo como se apHca
o nc:;ro Cambrcr 1 dizcn1-no sinc opc <lc Cambiar . . .
: Cu culcA. Do (Jn imbuu<lo, cuchica, tocar instru-
mento.
Cuo.\ R,C Do quimbundo) cl!baUata, bater com a
mi'to, ~11n1l Jrn1· 1 bntc1· :pulmus.
4 60 i) O 1J í: A C ,\ J::,; E 1 lt .O

Xr.t:XÇA. Do quimbnnclo, l l!J II II W .• solcl,1do. Dcss!'


termo uos Yci n Gunçar,. ,1~;1rrar, J1 Cl.!'UL' pa ra 11r10 fn;..:i r,
e clnr pancad:is. ,.1(t c~q liica tuos isso rm Punrnrl1111!}0,
r u:ig. 353. !Ia um ,·cl'llO, pn1ic i1·0 e ba hia110 1 cujo -i ~
quase impcrcí!pt:,·cl. (; l(.ii1çrrr. r,,nn.Hlo ele gui,ulur e
içar, - lcYal" ú fo çn d\'.l b1·ac; ~ a g11i11da e ic;,n a n'.·i:1.
Este ,• o<;abulo na<ln. tem co1n Xrnrnçu . [ m on trn YOl!il-
bulo que tem p1·od t17.i<lo clm·cs llc c,tbcça. :1 111\1ita :;eu tc ~
.:1f1t9w12:ti, ill101 uuzJ, C: p:11·a qncm o p roe1J rn c1 n .l/u-
cm1?1í, <lo a mlm n do, milho w.~i do. E' que tollos yfrn ;'1
busc:n. da climolo:;ia do term o e 11:io ,,dwm o von111c ilo
mH!io cosi do . . . 110 c11 t rct.:1nto ;.1n-oram-sc c1n rc mcnd1ies
da Lin guagem !:'op11lar <l izca do r1n c o ccr in é .llt< c1rn:!1 ...
Em Li11gu ist iet1 , o e tr;1us fonna.sc muitas Yczcs em
y .. rnn.s o~ casos i1rn:~r~os s:io rn r is~irno.i;. Dc~dc pelo 11:e.
lLOS deis seculos que niio se lliz i;~ nem se cscrc\'ia J/ uc 11 m1í.
Não fosse um sablr.hão do R io de ;J,rn ciro ,,uc 111·c1t-11,\cu
mos trar que a U,iliia an<l.iv,, 11 rn·11tl:L'' e o ler mo 11i10
volta ria como Ycrd::iclciro, ali:~s fil ho ele 11n1a língu a <111e,
só ací<l colalmcm lc, scrY in ao i.'or lt1 Q'1 Lê1> pa ra a forma1;5o
dn Llngua Geral Africana .
.1llug101z1í, ou 11ím1y1tX .?tÍ, curn icln de soldado, - P
ele !-ie par tir, - dclc:tc ele sol(la do , - o de s e beber. O
quimbun do Kg10 1za está at ínteiri11l10.
No!:i outros tclll]lOS, <1ua n<lo nimla. u:lo se íu bi-icnva
pfio, o.ulimento mat11tiuo era esse. .\s fo mili,1s e :..1!-; _tní-
p as al1mc11tav:.nn·sc elo mesmo rnodo, com o Jfo 111uzcr ou
1l/.u 1igm1zú ele ptll' ti r. Somente JOS dom i11gos, <l i1.1s :::0.11-
t os e de ga la USl\Ya.-se o ele? bc bêr 1 o mcnoc; que as JlCS·
sõas não o fosse m pi·ocural', ctu qunlqucr dia, on de se o
fnzia p:U"a. venda. ou cspcr..ir qnc ns ve ndci ras a.mbu-
la ntes o mcrcnsscm.
E ,;se habito 1:as tropus era \·c lbo e quase sú dcs.1pn.-
rcceu depois que ~e insl itui11 o uso -do pUo, embora itUC
Os l\hto8 Anuc,\ ...:os ::,;:o I3R:\!;IL 461

fica!ssc o elo i.lfunyuzú ou Jl!rng 1otzá de beber nos dias


tlc fe!-itn. Os mapas de drspezas e os pedidos cle fo m c-
t·.irncnto úis fotças arma clas <lc mar e terra ainda não
clc~apareccnuu elos nrquirns. Neles se encontra ma is
.l!1111!J11 11z1í cio que :1!1111guzá.
Jl101!J1t nzú, ou N1rng1tzú, - o vcrda<leiro, - bõlo
ch,Lto ou sô11a de milho b1·,inco cosiclo com côco r aluclo e
leite <lc c:llco ou de Ynca, com ou sem assucar. Corui<la
ou rcg-alo ele se>ldado: na da 1uais. Depois, coini<lu on r c-
g.'tlo de B rns ilciros: - o milho nclll sem pre ~ o bra11.::o .
.!.\. cnlin a ria amncntou os "dentes" clc cra,·o cl..1 Inc1ia,
caul'Ja cm púu, l1crrn-tlocc, &.
:il.[1x1::,;:c,\. Do quimbundo, mi.d11ga, açôilc. l\o
au1bunclo ~ ,1l1u:i11yc1, qne tomou, alem ele suas accpo.;Õ('s
<le !:i t1rra, açoite, as ele chicó tc, ,·crgalilo, s ipó c,1bücl11.
azorraguc, &. e, modcl'llarucntc, trançado d~ fiois tle t:o-
brc com qnc os cob:ll'dcs arrornclos em au tvri dade mau-
duro surrar os prc~oi> pelo" se us inl.!Oilscic ntes e scrvi:s
Jluxí11yuciro:.·. T oelos tres ,·ocabnlos ele uso eorr erite no
Brasil.

XIII. Guno cô

13A)IDARk Do c1uimbuuclo, ba,11buru, bl!stu. bo;ló-


«1uc, arco.
B,\:\ID.\Jlt. Do quirnbu nclo, bwi,barc, zo.ída, mido,
buntlho. O termo {; bcw. estuclndo pelos tiue se tcro
ocu pado dele . Vozeria, Um·ulho, arrun~n .
.:\ct,;x <·,. Dôlo fri to co111 1<•.c,tos de pôl pu. de dên<!l'.
fibras, &., p11r:i !iC u.ceutlcr fô;;o.
l7m tl'rmo 11w 1uu it.t ;;cut(' bún tl ii se r . . . nfro-
lll'g l'O.
462 !:'5 o J.' Z .\ C .\ RXCIJtO

A tr:iços };11-~o.s; <lC'S l'l'<'\";Jmns como se prepara o


a.zci t c de <lcn<lê ou de cheil'o.
Cósc-sc, - cm mc ll101·, f' 1111n ·í'::;t11' lnos os 11.'1·1nos dos
fabri r. : aHtcs, - co!- iu h,111H-'C os dcn<lês lorio d<'Jlois <lc cs-
c;t nganhados os l>a u;.; ud ad os, i:-.to ~. t ira dos dos tachos,
e assim q ue pc rfo jf,1mcutc cositlo5, p isa m-se o :r:nn is pos-
sfrcl.
Os caroços Cl' rtll\ pelo!-,! na gUS csr,(1\hid o:s Jmra se rvi-
r em de fo ti...: h c de J[,í 0 11 1/an e s nh,;t ilu l.im os b usios dos
Jluba /11-ôs de po is de usa do o 0 Jii li:-1/ií, rosiro·o ou i:o[m·
d e l {,í ou ]{1111, co m q ue pr<:di1.i11 m e ;1iu1l.i pl"t'cliz<·m o
p :iss:iclo o J)t·('.'i Cnlc e o fl ll1 !l·o. Os 1\c1 ul<'·s cm j'onua~ão,
os n rnis p t·o~ i11:os do flí,.' tHlm·nlo, 111 ;1i~ l'i t"O'> de J1ôl p;1 e
mcu o~ de t:n r o~us. são 1:l 1;11111Hlo-; Cafu 11/~ . '1 n •1 l1imb1u:c\o,
ka-f imc, sad i o, ,1:.;m<laYr.: I, il O 1.:011 t r.i1·i1J dt• CuJifl'.~, tl.u lUt'S·
11m li11:;1,:1, n:-:a rl.!11 to, <his<·Hx.:iLidn. qu e stao ,,,,; ~·:m polpa
gosto~a o H p ob re:; d e olcos. C11.fifc nos 11·011 x:c l:.~ 11caf i.
/at, Cafij fr c, &. Cuf1111é, o o u 11·0, o <'S t ultt 1•ont <111~ se
fing e rn :1t..n· pi iilho!-1 lia 1:~1 \.Jl! ;a lfo al ;.:- uC'11 1, \'CTII l l ll •·•Jll·
:;nê':,, ·1il: 11[ 11.110 , estilo. pa 111:ad, 1, ;.:olJll'.
Pros.<.;i:;am os. A' p n:> po1·<;1i o <pll' :1.c; pon;1ics s:íi:-111
pro n1,1s elo J>iliío, yfio .~c}l(1o p(1$!:IS n1 1111 t a t:110 (• om ;1:,.:- ua
e b em rerncxithls . O azeite r111c ~01Jrc ni1da é loio rct:D·
lhitlo a u ma p n11éla. O ba ga ~o f HOY<1mcnte pí~ado e
lcn tclo .io 1acho r>~ra se a pur:n· mnis um po1:t:o <lc az~(le.
A p nuê:l.i t p•)!>t a Clll f,)g·(> bt:n i .itirn, porem, romo o li -
q u ido coutem muit:t 1ig-1w , c nt rnu cc·e a o ca lor e csponc.1,
pel o que ~ o cl.itr:u;1 ...Ly111ích c.
E sse il!Jitâchc , - ;1 gun. cheio, cheio 11'agu a, - lem·
bl'a o .ll'al;e .ttf(l 1w xu, 1Io>1dc o cspa1d1ol ...t r,1Hljt1 e o por-
tu g uês .11ju.iír,m, - l umOl' que d.i po r c:i111t1 dos e<l stos
cbs bêst;ts. _Daí, <lo a rnUc 011 do t.'Sp;111}1ol, n asecrnm o
\'CJ'bo Sll \ -1.,r,1.-;ilcito 11!JIWX(u· e o suhstanti-:o uortc-lJr:\-
sil eito Au1cti.rt·1 D. (p1c!c no R io (~r~111dc e ('.~te 11n B n1tin1
(:Orrcspr,mlentc:-; a ll!J IIÚ( ():i í:USCQS e <fr,trn IIOS CtfSCOS.
Os )lcrns AFíl !C,\Xos :-;-o Bn.\SIL 4ü3

. . O -'~91Hichc, o do azeite, que escrcvcruos com eh para


<l1sl10gu1r do outro, o do e.isco elas montarias 1 que gra-
famos com x, -- o ~i ymíclte vai '' perdendo a força ",
;n1tc.s ,'t agua, a t é <1nc se utctcml o 1101 t iilo Ye rde de
;ir oc il'a d r nl ro da pall ~ln e lcv,rndo.o n fôg o br,mdo llÜo
"cstrúlc". Dcixa-!-iC o azeit e fcn cr nrn is e, horas Jcpoi,
de fri o. i;cm (1uc se toque 11c1n lc,·autc a bô1-ru, se o 1·e-
movC! p,ira O!-. "t'il!H:os.-i úH :;ana fas. Tem-se cotão o
0/fri, uzcitc de chdto, cspcL·ii)lmc11 tc s i feit o ele Uen dê-
sombra, u ma <las , ·;nicda<lt:>s mais c!-it imaclus <lo Tilcis
g ninccusis, - do quimbundo, ow·i, chci t oso.
O residno ou bôrra ch:1m:.1 -sc R11 mbú. do q,1 irnbu11do.
CXl·Clcntc. 1p1P. al:;nns bôbos do sH l do paiz ;1 clrnrnlll de
emendar Jnrn ,l/amb<í . O Bomú ,f altern -sc dentro <le
;1 J~n11s dicis. trw1 it.1 Jo -.,c ;izP.clo e in su por1 a n ' l. Procure-o
:l:fOl'a o lei to r ll,'I fo rm at ;°10 de ;1l~nn'i term os ilH1ic=ando
"all f.'r1 n,:;'1t1 ": - Bo1u bfJré 1 Bamb,,q11Cl'ê,. Z::0111 bul!Í. ..
VC'jnmos as a~n;il) que fi c;m .1 m no t at:~10, Tem o
nome tlc Enxo1í du, ••' rn,l\'c, ;·1 mot·rin ha do .1ymíxc M S
e;1scos <los a n ima is . l'or tugn~s q lle não se acfo pto11 ao
lli-:1si! Jl(J se ntido p1 ·(lp rio. 1~·,uoada col'tespondc ár111 ele
t·ilmlo ..1j11ú9u poslo ú 111:1\'~cm pelo!'. Bra!iilCii'DS, A En~
.Tutu/o ,1nc deu <HJnr lc , lyucicl1c, tol'lla-sc cm ag-u!t. mor-
l'iuhcnta ou azl!d n CD\ virlndc t1a llcmol':t de.: ser t ra tn<la ,
isto ê, cm ...ty uuzr., ou. si j;\ adq11iril1 o odor de p ôclrc,
<'m A yunchó, ngun ch6c.i.
O opc1·allor colé1a os restos (lo aze ite tine sobrcu.,.
dnrn nas a~ru,1s do t nc:110 e lambem ;Js "peles" e fibr ns
de cl c11íll! que cHtoutra nelns e faz bó lns do tamnnho <le
11ma. lar,rn ja. Comprime -as entre dua s ta bous. .Até ai
as b ol,1s ainda s:i.o , Lu uacl!c, por estarem humicl.:is. ou
,lgua:r.c, po1· couscrrnrcm o odor dn B11xoútla. ros tas
no súl e <lcpois tlc st•c:is, cn•.._út11s, retebcm o uomc de
.J.guzú, - Ay11a xc sêco, Aguax~ c11xiíto.
Souz,\ C,\H ~ 1::1 n o

Xo tcnuo, parece lmYct· de cxi r,111!to u tct·minn<;ão,


p ot· isso que tem il u d ido mu ita gente qne o aú por nfro-
negro, ig nor:rndo rruc o~ B,1h ia11os, coruo os Scrgi pauos,
subs tit ucw o ú por ó, e Yic:c-\·ci·sa, nos t t't'Jl!O~ q ue for-
man1, no sen tido <l c aproxima-los ma is, ó1·:1. <las termina-
i;ões ..à.fro-ncg-ras 1 óra <las Drasili(;as.

XIV. Dudú Calunga

CIJRA. Do qu irnb 1m d o1 kúra1 lw;h·urn cu to ele eonl..1s


fe ito com tun a e:ib,1ç,1. Espccie de harpa muit o m;:ul:1
pelos 11ê:;1·os i\·l'antl i ng a!i. 'l'crmo <la L iu:; u.t. Geral .:\ fri-
ca n~.
Cu1dTA. D:1 L ing\la Ge ra l Afri(;ana , c11bútu, chou-
pana ele uc>gTos na ..:\[rica. O termo foi tira<lo do :.m1bc,
lrnbba h ou knbbch, ruausolco de fo rma cubiea encimado
por u m úmbol·io. J(ubbah clcu Cu búfa , en:;;a cm qu e
sómen te lia um a porta . H ubbck ficou rnatL<.oléu, t c1·1110
que upnrcce, em p c~us fol k-lor icas lml.iia1 ms: Cubt.
BAHAXG,\:-." DAXS . O termo \! Bahiano, contpO"itO de
termo!- afro-nc~l'OS de du,is ling,1as difc rl!lites., un:a su-
<la ufsa, o 11~1gô 1 e .'t 011tra ban ta, o .mnbm1d o. Bara11,
do ll clóÔ, aburrm, scqiar-,n , - O$ '.;cpD.ra<los, tl isti11lo~, ber·
loq ues, enfeite!;. N aan, elo :1mbn11 <10, anga iw. :,.,cuhora.
Ndan , elo am lmndo,·ndc11gu c, 1uanl1oso, caprichoso, mclill·
d.Toso, afet.i:clo , c1cHgôso, po is wlc 11ljlw, substunti,·o, n o.-;
clcu Dc11 ao, Dengue, Dcngnicc, Dcnaõso, Dc11g11ciro.
B ara11 -gan-dan cst.:l ui íorma clo: bcl'!óqucs-m ufücr
nfctalla,
.d1:.:;-nn s B:lhi,mos, nli.ís com todo~ <,s 11\ t' io~· de veri-
ficação, cscr cYcr,nn e ~sc.:rc\'eli: DoltJ 11y1m !la·11 '>~ não sn-
bcudo oll ui:.o poclc ntlo tlar a rnzão 1,or11uc ~ssim f.!:rnfam
senão a bôb.1 de ta is l'Il f cil l'!> bulunçan.m .
Os ~úTos Arm cA~O~ ~o BRA6rL 465

Barangamluns, no plurul, e uunc::i. 110 singular, são


totlos os or mimr.ntos de ouro, ele p rata e de metais que
ns crcouln!=ô e ns runlatns usam no pescoço, na cintura,
n os pulso.<;. Bca nrcpairc-lfoh:m, nflo conllcccndo bC'm a
extensão elo :ermo, lim ito u-o, cl!lbora o fizesse uo si11~'11-
lar: - "co lcc:ão tle ornament os. ele p rata qu e as crco,1 J3s
trazem pcwlcnte.:; da cjntu n 110s dfos de fosta, pl'inci-
pa Jmcntc ua do Scnhoi· do Boni-Fira''.. )laccdo Soares,
npezar de sua tult m a, ca iu r cdondamcute : - ''Onoma-
top é.i. el o ruido que fozcm, cl)mo cliocúl!101 ns missaugas,
anéis, figas, rosarios, et.l!. qnc const ituem es~a pc~a de
enfe ite". 1\faccdo Soares eom pleta Bcaurep ai r c-Rob~1u
qu,,uto aos ormuncu tos ela <'in t,tr.'.l, !li .J S a tal onomato-
1>é:a.
/Jrmia11, do a r::ihc, Ua11ian, merc..idor do Oriente que
vin,ia a Africa co m tro pas ele eamêlcs, - Gan-da11: -
mulh er dengosa, mel in<lros.i, de homem rico. Banu11-
yu 11-da11: - Uara11yrrn dau. E esto. é a etimologia certn .

XV. Cal unga -ngombe


Bi~nc Ai, nor! Grifamos e!)su:-; pal,1vras quando tro.-
tnmos do 1.'util -Gombê e reprn cl nziiúos o cnnto da ''dur-
mirlcü·a ''t p.1ra ngóra termos a satisfação de aprcscn t ,u·
o reg istado por Bosilio de Mu::;alliáes, (1928), ú p a-
gina D~ ,
''O' tu tú-zambê,
Vem pap.1 :,•ayusinlm !
Bebe aí, boi,
Ya.rnsi nh;1 csti1 cl or01 inclo,
Tut ú, vá-se: erubóni. !"

Eu ibol'a se t r ate elo 7.'11/ú~G ombê e niio do Tu/1(~


zambê, esse lld.Jc úí, Uoi den U11cia. o Calirngcr-ngombe,
.1lcrn da necessid ade üe umo 1·evisüo completa no no~o
466 SO U ZA C A R?-.BIUO

c1c h 11·p<1do Folh-lorí! p,ira serem recom postos e rcco11sti-


tniclos os :Mitos, - idea l por c1ue J10~ yjmos b.1t e11do.

XVI. i\lanhangombc

j\f:\tmu.C i'\cssC' tlo N1t 11dw do })oi cst~o os /icuti-


dos de: t r~s vot~ibulos t1i:.;-nos tlc -registo : - Aru.í , Arruci-
ro e ..1rrwir.
Arnú! b:n~1to, sem g-i·niHlc vril or. Temos i:~r tcza ele
c1uc cssl' i1Cl jct i\·o. 1ermo da L i11gu.1:,rc111 P opular, 1·cf(•·
ri.do :1 0 .·t/. wí. - do n ra\Jc, lr rtl1111 /i, e dcpo i..; do 11uimhn n-
Oo, uttlu,í_. !Jcbii';: ft•r 1m•n tad~. - eom ele r,;c <:ou li1 11dc e
é ha\' ido com o !õi llb'-itan ti\'o , no ql!ro, n o ri1wl <!e t' ( •nt.1s..
SC' tor11 011 . •·1nr,í, c>1ll·c t:rnlt1 , não {: dc fl'ilo tlc proirnn -
cia t·on: o se est á ,·ca tlo e se ,·ai YC l'.
A. n·1uo- dos cbssico.<; e Al'lwr dos Urnsilciros ilumi-
Ham o <:ami11!Jo.
, .A rruar, na li11 ~11ag-cm comu m, é cli:si,01· u 1·id:i c1c
ou o cn mpo cm l'IJ:tS, ;il:m1cll.is. ,1,·c1licl,ts. No-. St~rt õcs
e no g ero! oudt' se fal.1 como os Po rh 1~n~ses (' m,i 11.1:r.m1,
llcrr:1r. m n:;ir, &.., de ;)nimri l cJUC se perde d os uut ros : -
a vitt':lu';1u· l·uo11 " .
D r!i1fl ull i :11;1 .:wc i)c;;io sP. p odc r;'t c.:h <'gar n a l;:m ma
1.:oisa i11tcrcss;111tc.
illa,.rwf, 011 ,1/111Ttt<Í::i, tahcz 11 il o lc nl1a. ris odg-c us
v.isco 11~;1s que Jl ic dão, - ·11w~T or1, -=- Uouc1c r,s nossos
J /1] /'l'm· 1 .llarmdo, &, Os scrtu uc.:os de Sim:io Di:1~, -
Sc1·~i p L', - e de GN·enw;'illo, - Ba hia , - (lizcm .:lmar-
rml, - e i~~() h (1s l. t JM ra ~I'! dcscoll1·i1· o term o J)rin iiti-
vamcn t c ,·imlo êJI J B1·.isil, pois essa regi ão niío foi infes-
tada p <.>l os r efornli'dorcs q11c ,·c m i)1const il'.' ntcrncnlc
,1<hli tcr:11Hlo o~ ,·o,::1bulos e :-cus se nt idos. Em out ros
p ontos do D:1hia. e de Sc r~i11c, Jforl'llci e A>1wrrwi apu·
rcccrn d il os iu difcrcutcmc ntc. ·
Os ~frros AF'RICA~Os xo BH,\sn, !67

An111 n ·u,í :i presC'nt a to<'.o!-. os c.:oractc rfatieos de for-


mação fu;m e in d epc n clc nt c de 111111TOfl \·~ sconço. Arr1111r,
no ~cnti<lo de hl'r1·;1r, 111 u!.!'i1·, t1·:i1. em si ; l hléa de 1·1w,
ou 111C'!hor, de rn11lll lat ino, all:;1, c!ifratl:1, "rcnqnc, m,1ta ,
01Hlc os bois se pcrdr m e mu~em. O prefixo la ti no am
dll lli'(!t i~a mcu t r a si~ 11 ifil'n1:ão de 1l1111ur1111r, qnc a t é
O!i P ort ll;!U~SCS :,;e CS[JllCCC!' llfll el e i n d uil' ltOS sem; lcx i-
1.'0S, - mu~i l' e m rcdn . - por .-;e ha,·crcm p erdido cni
.-1nrnrro,u. b:1te r eom m;1não ou ma1·tclo com que . nos
\'Clhos tc m11os, se qucbrnnm pc<lra."I, \'crbo que, pcrden-
1lo o sc n1i<lo d1~ ou h''ora, hoje s ii.m ifi<' <', fil'.{nrad amcntc,
:11Hl a1· alq 11cbra1lo , 11 b.1t ido. 1locnlc, mcc1i tnbU11do1 ser
t.eilll oso. ancliculo. O .,1m111T111i cios scrt,rn cjos. on o
.l/11n·111i., . n;io YClll dci,:i,:e ler mo un tig-o, m.:s <lo ou t ro,
1lw 11 r, u,,r, q ue é-. de hôil ori:;em porl11 g11ê.,a e muito 1n;'lis
pcrfcilo.
No lit ()l·,11 , t\('sclc Bcicm até o Rio Gr an<lc <lo .C,nl,
,-trruor tin lm ou:ro scn ti ,~o: - par,..<.;car Oll an<l,1r, sern-
J>l'C' mo11\ :Hlo, 11('):rs r u;·s du cillndc. Dcií C1Hlc i1·a d e
..: liT/lfl t, Lifrira tlc .·IJ' i" 11a1·, Cavalo de ,lrruar, t(;., e lam-
bem ..l rruciro. ho.ic <ll)f'll <l."' R11cfro . il)(li\· icluo qnC!, mon.
ta clo, ni'io pal'll\'il clll casn. A i<lén ele Arruirlo preYnlrccn
cm Ai.,.11 111', n.111101·:ir a.,; m oçus, dcbic~r com ns mnlhcl'l'!-i.
ex ib ir meios de tr.irsportc.
O po\'o tem scns defensores, sens criticos. Ess;t
:.;ra1c dL"sa de Al'ruor tc\'C ;is i ron i.i.~ do Amar ela gente
Ílobrc, da qne <HHlil\'a il r11! : - \JC'n1111bula1· faz('n clo
..t rrnido. E· o Ltl1uí , a bcbill..i nmi~ barata de todus, tão
prc fe1·ida pé los q11c 111T1t111:a111, llcn o 1rn me de suu nrn.
<Lcir:1:-:- :lt11fí. E tm ubcm. por ser onlí 1rnri,1 no p1·c~o,
Ar.11,í, - t,iln~z de ruú .• do h:-tns.s::'1,. - t:huY.i, a g u a ..
Qiwirn o L('itor Ycl' o modo por 11uc .is nrnb.t~s
c.·l1ci1·0~:is, totlc1~ l'<ll'rt•:.!;1d:1~ ele ba1":111g-;11 1d,111s, mcticlas
cm cl,inelinhas ca i·a~. p ;1111i mna1·r.1<lo :'1 tin:11ra, os SC'itis
q 11a.:.e ú 1::10!,l 1·a b;unholcando clent.ro dri s ca111isns bor dnc.las,
4GB SOUZA CAn.~E.tRO

inm pclns l'lHt.<; dn l3ahfo, chnmmiclo n. nt e11çi;.o dos 11 )fo.


ços'', a mercar ..1. rnâ, eoisn que nf10 llics duvn nem o c:ifé
·e que mniln :;cme bôa bebeu sem Uiscntir si cro mMmo
A.luú. mos di z~m'o p~ lav1·,1s t erJl:lS e ag-r:ahn·i!'..
O seus ;imorc~,
Po 1·q1tr. cho rar?
1\fatc essa p:,ixrLo
Sem se afoga r.

Gl'itavo.m d<!pois 1 chnman<lo {~ jnucla ou f1, port;is


el os cstabclecim(·UtQs os "senborcs de mn iór" :
Ü 'i O fit'UÍL
Pra se ~ooru-.

E \·oltn.vnm a canto...l', rnn. abaixo, ou acima pr egoando:


An1ii de cnnéfa,
Sem ser de pa11t!la,
Coisinha gostosa
P rn gente formósa.

Esses cnsos de dois sent idos d,1.c; pa.ln n:t<i: são muito
comum; 11a Bahia, C,'ipl'dalm cn tc na produção pop u)n r.

XVII . Os t r ês Mandús
Z,\Ri'.:. Do cltinlm nguc, aztrc, c<'~o do ol ho es11ue r-
do, nos d eu u:rê. O P or t1tg nês zargo, 1..n.r[llho, altcron
o senti do d<! zeré, tornando-o zarê, llefcítuoso tlc nnm
vista. Nos sci-tõcs dl' .:\lngôas e Pcr11:imb1.wo ouvimos
Caôll,o, termo br:-i~ileiro ew tJUC e nt ra o tmtig-o p rC' fixo
port11g1.1ês ca 1 jndicutivr, ele <lcfcito ott foltn.
CACUSD.\. Do <nJ\bUntio, kcJ.k:rn<la, costas pequena!;,
cost iuhetsi gibo, <!Ot·eova_. dimin utivo de r i-frnnàu, có~tr1s.
Os ?II1ro!.; ArJH,;,\-xos; 'NO B nAsn, 469

O lC'rmo ínterco l'l'CLl ~1)m Corc,mdí! pf)rfugu~s. <:Ol'<:i',,·.,,


:.á ha on g-éb . de ori~em g l'<'g":l, do qual u:-i:;cc 11 Corcunda
pol' c ft: ilo Llc Col'crfra. O ~>OYo d i,-. Coc 11..11d11. Os l<'lra.-
dos quC'1·em Cor<·1rnt111. · Os Yelho~ <·lrn mam Cr.n:u 11 da .
Xo f h1 :1l de coutas, c,1 r 111ld11 te m 11:'1 i.<:. conhecid os e 110cle
lutnr :1bc1·tam<'nle C:fl'll os; ou t ros tloi~.
E t~. Do na~ô, c: ll:, p r.:i:;a.
O«ouV. ])o 11:i:,:li, f) robU, fr uto el e ynrúba . fr uto de
Yontb:'t, Xi::c l'ia, fr ut o de umn ,·ni-icd,1ele <lc l!ó1a ])C-
qnc na . .:\ nóz de kol,'l africa na, a q11c dA fr u tas mi ior c~,
é o Orobí, \· ttl:,?~irmc utc <·h:mw11a Obí.
?lhi,\X,\. Uo na~<}, m1rmH1, ne:.:; r in/10.
Co10<:A. Du cJ\:i mb1111do, nwhoríca, rr11Yo, c;1.h'icic.
Corii.:u deu Ccm:c11 a Port1:~al e Brnsil 1 cmU01·a que ü!i
cti moi o).!istas sl'.lam co mo o:; <~rgo:i e Oli snrdos tl:1 F.stri-
lm·a: - 1·<•l'onl1c1::un 01-:::er:1 nfro.ne~1·a e nflo na .11ncsc 11•
t:i m . O.<. ,1ois t í' l'HJ ('\'- ('S{:io Cl!l uso llO nr:1~il. ( ' 11 1'(-prt,
11iio é :ifro- ,H'~·i·o. Yd ho no Liugn:l. ,·eiu do ~1·1~i;o,
l:11 ré,. cnbet:•1 , sup<' r fi(ir. pnl:lr o.,;, ~roi-,urn. c·ódc,a, l':t~pn,
1·:1s,:i'ío. c:1 <.<.·a ilc a1·,·m·f'. &
TLú. Do Dn:.ô 1 1fú, t;i1:111uc gr.nncl c.
Htm:.111,\ G, Do <t11! mbu11clo, 111biril/1Uau. iust1·tui1en·
to dr mc l;\l lt lle se ;, pEca 1:untm os tlcu tes far.t!ud o Yi -
bl'i\ " uma \in:rue- ta de w;o ll'n trt• sc 11.t. dois r,unos. H,~
t:rn llH·tn o cl<' cll1·(fo ; - um tm:o mo111odo m1111n ('abn~n,
da <11utl ~C' t ira urnn callll~ pal'a po<lr,r !.t'lº npli<.:t1<!.1 <·Ut
turn o cl:1 l'('~iflo n111lirli1~al d o loi.:a<lo1· 1.• tb l' so nt-i difc.
rcntc!i' de uma cc11·ll a só . .:\ i 11d,1 ha ,:rna \t'l"t:1ú1·:1 fot'ma.
cm que a' t;1Uai; a é .-;nhsti',11 '. tJa por um tone truncado ele
[ol ha clC' F la nd l'cs. 1·1,1 ,tiHt's;1s ftn·mas ti.e TJc:. r i o1Uúus.
X:'io sn. br.n1os pm·'luc :-.C' adm ite o t ennc., como col'rutél:t
,it, Jfori mbâ1t, <lU:111do J foti1,1 bâ11 é 1rnr:1 <.:rea1;iio dos et i-
molog istas e coi!5;1 mu ito difcr r11lc !(e n crimb1í1!. A J/a.
rimrw dos Cafr<'!- crn 1w10 t• nbnça t!Olll tnboi111tns. Hoje
170

('_,..;as lam inm: ~iin dt \'ldl'o on de mct nl e a cnbac:1 {,


sub~tit n ida. por uma c:t ixa !le mad C" ir,1 011 llc met al.· A
Mar im ba, elo :1mln11Hlo, ""1ri111l.m. cl'a e(! to1•:1tla com clnar,
,·t11·êta::;, no p :i.<.;:-;o r[l lC o lfrri111b1í11 í• com n.<; l';J\an~êtns
do ind iea (lor clir<'i fo. illm·i,11búu. l• 11n m c nas ci(lo 110 Bra-
s il p,im ac:omp,111 ha1· B tr i111/,((I( , míls :1 pl icaclo ,i .ilan"mUa
ma l fe ita Olt ma l loca da. O fa t o de )l:tcc<lo Soares ha-
,·c-r dil o 11uc Rrri t11b1i1t í:. CO!Tlltél:1 llC Jfo ri1u/./l1c nõ.o
i!-iOla a pcsquizu. fü:tfo1h,íu. l· um :i cois;1 e 1lforimb1(11 é
out ril . Qu,mdo o Brtimbúu, o itnc tem a c:al,a~n. como
1·e!-so:.1<lo r, tem <:trn.s nu 11i.1 is cordas, clrnma-sc Vn rc11 1190
ou O nr r.1111 y11, pol'C~m, \'cr chi<lciramcnlc Orlcu11 yu , - ga-
n ho, meio tfo ,; <1,1. d().4; "ta11 gas", - ori, - <l!! Cu11yu.,
isto é, de uc:;rnc; que>, Ycstidos de t n.n g-a,. fazi nm viela.
t·an tan<?o, da11ç-aHdo e tocando Bcrimb ,ítt de ma is de uma.
cón ': ,1 na;1; rua~ ,te Cun ga. po1·to comerc ial de .Aug-ól.i, á
111;1l'frl'lll do l'ill Cu:111 za. <lc oudc nos v ieram muitm~ es·
Cl'I\Yf)$ .

Artur H:rn1os, - O P ulk -lorc -''ra,·o d,> flJ"U sil, ps g.


156 1 - di . .: com nmit:i prcci~:lo: - "Rcstuu-me fal::i.l' no
1iruca.n90, tambcm chmn;ulo gúbo, b!fc11mb 11111ba e buim-
bll1Hlc-burri9n, CJ UC é o mesmo rn c11n1bo , c".c~cr ito por
Dias ele C,11·,·,·1 lho <.'Htl'C o.~ J'. 11nrl.1s ···.
H1;c.DwCl. B ucu 111 brJ d.í itl,\1. nwb pcrfoi ln do meio
tlc Yi cla dos ' 1 t;mi.ws". - ori, - que mai s se dc<lic:nani
ú <l:11:i;a, - cumbc. - R1ic.1cmbo· ~. po is, o mesmo Crn ·
cun yu (J UC' , cm ycz de se r !nendo com o i11die,1clcw d i!·rito,
sua eorcfo. 011 :mas co rdas sr10 vibr:-tdas por u 11rn , w·iu ha.
(N'n B:'thin lrn a ,·il:i elo Cumhc ).
Qm sS.\\:.\. Do :11nhn11do 1 J.isf1sa, muto ralo. ,·eg-cln-
Ç:tio frnca. Qn1111do em l!JH-J!ll:i 110 s cn<.:o ulr,nnos eom
esse termo que tlú nome :i um :.itio cn l rc :is <:id;itlcs <lc
K,11.,w cth e de Ara tu ípc, tiYcmos oportun íd:111 1• tlc y,:,ri-
rie; ,1 1· s11 n c,rige m . con l'i:.t ílos l'Ol!lO 110s fol' <WI U$ an1ni-
Os ?llrro;; .Arn1r.,,Nos :,.;o Bn.,s11., 471

Y_ºS 1.:e:11c.nm·ios de ,fa~tmripc, Ntl.7.nl'cth e Aratuipc. ..:\n.


11;!0 ccn,1\:rio <l<l ind im, .w1mbuqui, pn r n o lugar foram
l1J;II Hlarl1t);, CHI pl·indpios do S('ClllO X:\TJJ, nl~"llllS lJnus.
sús. Üh rr:,!is1o!<. dizem: - No Coiss1i. i'\'üo dan<lo as
l:1vo1n·,is, os 11c;.!Tos for:1m 1·emovidos. Sobrc\'ciu :1.
'':,.!t1 C1T:1 <lu-; .•\.nnort·,._•· 1w"> " b.al'b:wos t lzt'isWos do l1c-
co11c:,1n.>''. .:\ hó1·da inn.1son1, tlcpois de nrrasa1· a .Aldcin,
hoje .Ar,11ttipc. de!ie.111\;01: no C,âssit. Dcj)ois atilcou
N,1z,u-cth. Chr1.w<lc,.,;; 1·f'l'or~oi<., os 11!iclva~ens" foram bas-
lantc di%imatlos 110 C11i.~sú. Registos :a!cante trazem a.
ulliu1a ~ifah:i ilupfo..:;ul,1. Caissássrí. :N.1c; liu~u.1s il1di-
i:-enns <1a Arncri,·a e t1,1 Afritil a t"l'(lnp li<!:u;iio <lii idl·a de
mnllipl i::.idadr. No "-l'<·ul o X I.X. ah::~111~ i11d!O!,; ÍOl':'l ln
aJ,i., ,.ul u..; ;ili. rn;is he.11' t~tlo a1J:rnllo1.t;ir:11n ·o lot·1Ll. \'( J.
t:i11do ;ui que t hl.jc ~\r:1t11 ipC'. p.t.'iS•1J1cln ;1q11ele 11 t.'S.
(J 11 i.,;,sor,i. Esrn m~, 11ois, dc.n1te de um r,ro.
t•t'l'\'C' r ·:-•.·
blcma in t<·1·cs!-1111t c.
Q11i.\ ,;11r1í ""!{1, '1c ,u~or,lo c·om o J,.i.wuu ;1mbnnrlo: -
mesmo nw{o r:do. vc-gctn ~Jo r:ic1uitica. O nome elo }q.
!,:':ir n;i o \·ón cl ':ti. poi~. C'om os 11:i us,;fr.,, dwmnu-sc
C11i..:wí "· m ai~ lanlr. c:1Hll a tnorlatul:ulc 1los ,\ymorl~,
C'f1i..:.,;1a,1i. .:\dmiti•lo Q1ti.mtç,í 1 11[10 se duvicla <Ili~ :i pro·
n11 11tia 1·.:1pida de C1ú•w1ss1í obrii:-assc a sub:c;t itui~ito tlc
Clll'. por Qui. Toda. a qucstlio, porem, g:ira cm tomo de
Cnissú. E f<'l ivamcnte 11:1, 11a lin~na <los lfaussús, Caissá,
oo;so, <.'. S((llcl l"lo, o qnc l"st,í muito 11cm com o eemitcrio de
indio, on samboqui ~ lll' O' lh'<'ltlo por cll'c;. A reduplica.
~;:ln <li7.: - muitos o!>.c..o.s, muitos CS(Jtlc;elos.
Ji:.,t,'t =aí éOmo thws lin::,tua~ difci·cn tes, um:1 · SlJtln-
Hl•!-11, ha·.1sr:::'1, o nu h \ 1 b1n1la, uHll>tmclo. :?eram tern10,;
h.•11,1i11, c:,,m i.:cntillos d ifc1·c1~lrs, pocl c1Hlo entretanto qual.
q llc" liL•lcs sei' h:i,·iclo comu ex1110.
Comu Qui.~.~oçll anda sempre pc 1·to ele ont ra locnl i·
J.:idc 01: ~itio ch:m1:tdo Cflissârn, ou ccrca<lo por to~on.i·
472 SOO?..\ c.,n:s-Erno

mos ameríndios, os Iud ia nistcls dão sempre com os burros


11'Hgua.
Qt.:m,, xoo. Do quimbnudo, q11ibanc1u. peneire,
11rupcnia ou ourupcma cm tupi.

XVIII. T utú-Zerê

QufoA. Do quimbundo , q11 ib11, JlClú clo, corpolcnto,


foi·tc. (Prommcia-sc cuíba).
C.ATENot. Do q11imbt11u.lo, l.-nt c11dc, la1art ix.i. E ,;;tá
aí por que os Pol·tugucses não chí1mnram 11 lí1:;artixa de
Cola11!]a . Este nome foi dado pelos Drnsi1ciros í1 feniea
elo Ca.Jango.
Su~GAR. Do quimbundo, ku-sw1ya, pusar o ca-
farro para de11tro tlo unriz.
B UANC,, . D o qnimb n n do, 11bua.11 c.a, b r:ivata, mnnl•,'l .
Do quimbundo, ngany i, soberba. pre-
GANOE::,O:'l'O.
su nção, - deu tnmbcm E11ga 11gc11fo com os mesmos
sentidos: - ·J)rcsumido, vaicloso, soberbo, C?11eio <l e s i.
Ambos são mais yuJ:;arm~ntc hndd os como sinonimas
ele ra.1mjento, impertinente.
CM'IÚrE. Do quimbu ndo, ca/iotu , pano ,·elho com
que se enl'olava trouxa, p or cxtc11srto 1 b,tú n :lho: - Ca-
fiõ to, Cafi6tc.
I\IULA:i.!DO. Do ambtm clo, mulu111bu, pano de entrc-
pcrnas. O leitor conhece bem tod:is ns nce11çõcs tlo ter-
mo e ele seus derirn<los.
CunIArc. Do arnbundo, biriu , comer. Toruou-i.e
verbo corrente no Folk-lorc e n~ L i11;,,'l.1ngcm Popu lar,
mas Yai desaparecendo. C11 riâ, subs.tnntiYo, amólda-sc
n qualquer convcrsa ~fio, sem ~Cllliclo dcfiniclo: Um
clill cll's tcs, cnri.í, }1:wcmos de ir no Rio <lc· Janeiro.
Os :\fl-ros .\F'RICAX0S ?--0 BRASIL 47~

X oxó. Do quii:11b1111do, xo.z:11, olco que s.c faz <l a


nmclHloa do ccico ele dC>ll cl~, e, p or extensão, b eijo ,1uc
niio estn la.. ...Yo x1i. m1r.z:i11 9a 1 be ijo de chicótc, - lnmbndn
em in <l iY i<luo Yes ticl o. :l/ 11:r:oro, elo a mbun<lo, nmxóxu,
c~tn lo de cnfn<lo.
Juf:. Do r1mhu H<lo, aiuê, iutcrjc içiio de cspo.nto,
de admir.i.i;ão1 d e iusúlto.
Go~rno. Do qu imbundo, nyomb it, ndi\'inlto.
· Coc.t Da Lin gna Ge ral .African:i, coe~, galinba
de á 11 ~ól,1, (J1t i 11é ou :;alinh.1 <lc G n in é, pint.1cl~ , ~ali11l1 a
d:1 Inclh1, con quf' UJ ( onourn top::iico) , Sacné (ou oinatop:i i-
eo ). Os negros cha111:i m Coccí e rnrnmcnte Gui11é. Em
scutido .fig11ra<lo: - mulher a quem os home11s não que -
rem e qne tem offic io de adul aclcirn.
Qu:cn,::QuE:-.:i'.°:. De que jú tr:i.tnmos. .Adjt':ti\·o: -
P eso;;ôa q ue t'íi )a mn ito al t o, cst· nnda losa qua11<lo foh1.
I3.u111,,Qt:'Enk De, quimbun do, mbamba-ql cc1·cqucxé.
~o c:a,;o trut:i-sc do .adjetivo. Desordei ro, b,.wulh cuto,
al':ib:i-f (,sfn, ma uda-o-pil.u, briga dor . O substnn t ivo é
muito couh ccido: - da nça de negros em que entra o
cn11zú como inst rmr.en to p r in ci p al, - ·qucrcq1ccxé, - e
ac:nbn em dcso t tlcm, confusão, barnl ho 1 pauca<lario. O
Ba111baq 1rc1·ê, f és ta. de negros, tem hoje o noroe popu lar
de Coya-f11mo .. .
C,DIBA. Do (p..:imbnuclo, cam ba-; cam2.l'tld1 , nroigo,
amnnte.
XIX. Tutú-Moringa
)Iomxo,\, Do qu,lmbumlo, 111'.urinyi, bil ho.. Xa
Ling·un Gera l Afrieana tn mbcu1 é ,1loriJ1gu1 o 11ue e!il:Í
b em de acôrdo co m ns 1·c~-ras portugnêsas. .~ lgu ns "fi-
lologos11 <lcfen <lcm .~Io1·ii1yuc, niio bast'nclos no qni mbnu-
do1 ma.o;; nmu..1. p retensa ori ~cm frnncêsa elo t<<r mo .. .
474 SO t; ZA C.\ r.~ EIRO

XX. Quibungo

0G A:-.. Komf' 1la1lo pt•!o'i n ahi :111 0!'- a q n:1ll1uc1· pro-


t c!or ele c:111clo1ubli:·, l'fl llltl ;!lu ... irns :1 {) y11111 ou UgTw m,
im ·c n to 1· da csc1·it.1, ::11nrcl:t dos ~c;,: l'ctlo-. e mcsti·c (lr.
cc1·i m o ui ;1s dos .inti;:os Irl arnli•....c~ ou Ccll.is.
S.\M lt,\ ~(~A. '!'ermo de qu e j ii tr.1 L:1 mos: - oom o s i
íossc <:onv itla ,lo.
ÜCALU,m. Do q 11imb1111do. t1l;u-1Hli111 lm oco~l11111 c, o
coel h in ho ou a lcb rc$in ha 111:tch o. ·
OcAc,, 1. Do qHi111bn11do. (Jl;a-,1cl i,aba oca- lwi, a
cocH1i nha ou a lcb1·csinha fcmc•t
Moxao. D o 11n imb un tlo, ,,wn y u, monte, co1·córn..
i\(oxGo:-. c o. D o qu im lmmlo, n,0 ·1190 ,1011, c~p inh a~o.
QmcôLo. D o q n irn bmulo, q uicollf, fó1·tc.
A L,\lDÓW . Do n;1gô, alriibir u, iu tr c pido, dcslcruiUo,
J\L,\JlÔ. D o irn~ô, nlabú, tlc fcnsor, prot eto r.
E nú. Do 1rngõ , crú, mêllo. t cr rô1·.
JAG UNÇO. Do 11ngõ, t1j11mí 11 1 g-u crrci1·0, T oda a
poesia c 1imol o :,: ié:t so bre llS J <1r;1w ~·os de Ca n uclos m ol'rc
dc,rn tc d cs~a ~i rnpli<.:i <l,1<lc: - JJ,ia g(w , gucr l'ciro.
C,\~S,\ ~C r:, Q u 11..u r,.;,1u r:. n .,N<:1m1...t. P ó,·os nho- nc-
;:?ros com1ui$l «1clos pelos P ortng u êscs.
P o,mmno .. . .As ori~c11s d C'$sê t ermo a 11cl.im muito
co!lft:.....;.as en tre us nossos eti mol~ist :.1 s. Uns quc ,·cu1 YC·
nha el o nmbu11d o, JJU 11Abclti, v ii hll", C'sprcilnr, out l'os de
v orn bc, dn. mesma li11:;u11, <1nc d iz<'rn si:.: ni ritar 1llC11sa '.!c i•
r o. Ou t r os e 11cont r am r c laNlC., cnfrc B O.m bc<t r e l ' u11 1-
bcira1· e .tin<l,1 nl ~n n ~ vi"10 l; m:;cm· c tim os q11c 11.1d a lc rn
com o e.too.
O fact'-' é <JU C P o111b cir(I e Po11ib ci1·0 são mt1it os ,·e.
lhos n a 1i11~'1.1~.
Os :i\Inos .1.\rn1cA~os :,;o BR ASIL 47fi

l'omb cira, a p1·ô,t tla... cmb;ll'c:a<;õcs <lc alto bórdo. se·


mclhantc ilO pescoço d a pom ba. As ost: ilações do 11avjo
d,1,·am n idt:a. do moYimcnto do referido p csco~o.
Po111 l; cirn. V icru cha mou assim ao,; " linguas " do :.\Ia -
ra1d1ão qu e ia1n pelo intc r ic.-r a w 1111H·tn· e resgatar cs•
c: r a,·o,.
Na .Africa, os que, fôrroR ou cscr,n-os, ü1m no sertüo
couipra r ou Ycn dcr po1· conta propr ia on ele terceiros,
•;Jmma,·:tm-sc Po mbei1·0s.
Hodolfo G~u·ciu rcg-istn Pomb eiro cm Pernambuco
como .'-::Cn <lo o c~cra\"O que compra,·u para. revender ou
que ven dia p eixe ou outra q ual(ln cr coi:sa p o1· .:!ont~ do
sc11hor, ou mes mo \"C nd i.i <. tJUC lhe ma nd assem.
Xo B ras il. l'SJl Cl' i:llmC'ntc n o Rio ele ,J auc, ro e li.IS
:;ran<les ca p ital'S do Es lad os, Pombeiro i.'· o indi,·iduo
11ue ,·ia.ia. constnntcm4='nt c p 11 1·.1. <S ln~a rC'joi,; p ro:-:iruos e
<.· orn p1·a. p,n-a si ou por conl u d e tcr1.:ciros, fr utai,;i legu-
mes, <:cria is . ..iYeS e ú,·os e os rc,·c n<lc ou d ist r ibu e.
Po mbtiro é te rmo vcíl1is.simo 11a L ing1w, afirmamos.
Os Pur l uê!"u l!!-:cs lenn·am-nos a todas as st1 as antig as
<'o)on ias. a tt: ao ,J.ipii.0 1 - e os E span.hóe& o tem, vom-
bero, desde lrn sec: ul os,e m se us do11lin ios.
P,?m bci,-w: é cxere<'r a 11rofissjo de Po-uibciro.
~I.is , ele on de teria \'indo Pombeiro 'l
De l-'ambc, sl' rtão, i11k1·ior do poi:r., r c:;ião agricola,
Mpombc cm diYcrsa:; lin:;u::. i,; b:intas. Pom beiro Pnqua-
drou-se bem ·aí. B uos sertões 11ue as p ombas) esr, ccia1-
mcntc bra \'~1s, te m ddn erra nte. t ncs..c;cs sc lii>es que se
bébe um lic:ô1: feito <lc milho fc rmen tado 1 Pombc, que os
nossos ctllnologi'iln s fo1·am b usc,rr p ar a. origem <lc Po1n-
bt iro, mas no sen tido de 1uc11sagciro ...
E po n1,ue apareceu Se i-l eio cm n ossa. Lin gun. 1
Os antigos dizia m Yl1· de Sérra, mon lcs, pcncdins,
p icos, e So uto, bosque, 111.i t a. I sso explicn 1 ums é ar ra njo:
So uz ,\ C An~z1n.o

A fan tasia creon Sei', cute, e Tanga, ul:;1tma l!Oisn <iuc


cobre as partes pmlendns. Scrtiio, onclc os habit:in1es
u ~aru tanga. O ter mo clc\·c ter vindo de Serra, mon•
t ('s, pcnedias, p icos, c:om h 1<lo (JlH! llCles se encontrem, e
muis Tcio, o aut ig-o Ta11/0 1 do cgi pt:io tanso, multiplicm\
on do lati no tm1fos, i;rrmdc 11 11111cro, - pelo clnc pode-
riamos dizer , em PorLu:;uês antié!'o, Scrra-c-tiio, ScrNio.
senn e t auto, serrn cm quant idade.
ADAT.C .. Do nugô, abata, foil'u, mercnJo.
Duoú... Do n ogô, dií-dú,ncg ro.
Fu!':Ft;x. Do 11agú, /it n{"101, b1·D tJco.
Gnô. Do uagô, ybú, flybo, Yclbo.
D,\T.C Do 1111gô, ba.tll, sapato, calt;'.aclo.
ÚRJ. Do na:;ô, ori, cabci;a.
Oc,rno. Do 11n:;V1 uymbo, l1omcm branco.

XXI. Misôso~ de Itamhi


}IJsoso. Do qnimlrnmlo, 1111:wm, couto p opul:ir.
l'r,\:'II m. D o q uimbundo, itarnbi, funera is, cxcqui:is.
""\JgullS nomes c!e localiclafüs c11trc Pcruomb uco e Rio de
J aneiro, ltambi ou ltamby, não tcw a origem tupi que
os Iu<lin.n.istas lhes cmpresta1u : - ila-m bi, pc<lra lcHlll·
t ada 1pcnedo em pé.
VÉLAS CnEPI'l'.\~TES. Os n egros <los ca11do1111, /és
ajuntm·nm, á. cêro aincln J)ast ósa , pcrccvcjm, pú.Igas, mos-
quitos, carrapatos, &. e c:om éla iab ricax.11n \'~las que, ao
serem ac~!3as1 crcp ita\'am, ou melhor , mn·inut-sc ~stalirlos
m iuclos e tlifcrcntcs un:, !;iQb1·c oi; out ros. O mes mo fazimn
com o azeite tle IUZ, de wamoun on de lmlcii.l.
C t.:-BANDA:'11.\ . Do qllirubun<lo, cu-bandama, u u ir
se. J:l fa lamos a 1·c~pcito cln r.•11./u11,doma 110. --cxto. (Co-
pilulos XVI e XXI).
Os )1ITOS ~\FRIC.i:-;'06 :so B1usIL 47i

.·l u11,oc.;ú, Do m1atl, ub il -olil.:c,l!, lllUlLc1· <:usudu.


Oc6. Do un:;ô, oltkoh, m;;ll'ido.
P ,\Df:. Do 11ag-ô , 1}ailê, ctespacho de Exú, búdc.s, 1:;ti·
los, pipótus, farófos .
!\GO.\rno. Do r_ioirubundo . n9unibu, feiticeiro.
ELI:nf: . Do uagó,c/crc, o 11t:c se aprovcitu, o que
atlrn pr outo, o herdeiro de toclos os tens.
)l1.:-ru:-.1m. Do <1 uimbuncl o, 111utwmbi 1 cllda,·cr.
0 1.on1,I. Do nagô.olori11 1 cun tor.
Oru:-.1. Do nagô, orin, cant o.
C u.mi.\. D o nag:ô, c1w 1bun 1 parte ela c11uü su l jUC
fic:a sobre os scic,s d~ nrnlhcr e r1uc os mostru. <lcn tro da s:
rruda!. 011 cl<n bnn l:tdos la rgos.
h1. ~;. Do na:;ô, yalê, faxorlta, - a que, no culto,
í.· a 111a1Hl: m'.r 1 a 1ucsti-a ele cc1·cmonias.
I:-Fe:-.1cADO. Do chinhun ~ c. l.•t-fu ·t1ica 1 tr:msfi~ru-
rar, dcform.tl', cobr fr, tra nsfig-1un1·-sc, <lcf ornwr-s~. I n-
{unic:r1,. <:\l [l <·ons:1:;r;1<.lo 1Ja Li ug:11::i.gr.m Pvpn Jar.
lU.\tul. Do uug.ô, i11 mbí, l1omem q\le se iucumbe
Jo " morto·· <•ll norn pui-dc-s:uito por oêasião du cut cr-
ro do oul!·o a <1nc111 suhstitne.
CA:-.mosr>,\. D o <1ui ntbundo, 111bo11du 1 amo sio1
amante .
Q o1J 1L.\. Do nmb nudo, qu.ijila., jcjwn. O t ermô
tem moitas outr,1s nccpçõcs, mas fo i emp r egada nessa.
Zi:.xoú.: Do ambundo, r i-z101g·11, carcassa, cnrapn-
tn, cov:t, bu1·ú..::o.
Dr:::.·rno. Do <1nimbnudc, oâcm..bu, chefe da tribu
<los Dc111bos, cm .A11:;óln. H oje todos são Dembos.
C.\llIA:!>: r>t:::'\tuI:. Do qnirnbu ndo, cariampcmbc, e,,_
riu.-m1w111Jc, o <lemouio, o cspirito qu e cutrn 110 corpo
tlos ,iu gola-coug\lêscs ou os pe1·scguc : - Nz1tmbi-cari11 -
478 SoUZA C,\ll1<Eltt0

mpcmbc: Z1rn1?.,i.cnriomprn1l11; . Artm· Hamos l\!/.Üstou


Zuwbi-Carirl11c111bu na Bilh ÍJ; Pcl'Ch·:1 · da Costa, Om·iu-
pembo, cm PerJ1;11nbu1.:o. Ka L iugua:;cm Popul.u·, Pr.111.
ba q ue r <lizc r {l inbo, fd ti\'.o, mc11 li ra. p(I de fci ticc:ro,
pcids, &. Os r~c n \\'os, ~r::;-uudo Pcreir.i da C'o:,,;t;,, d m-
1mn-am ú JHi~o;c~~üo ill,c(u.g 11u -C11·ria1n·111ba, o que tarn.
be1n é t·o nfi1·111:1tlo por Arlhm R :mos.
Cu cu;1 m1. Do i·on~,nii:s, c.uc11111bn, tnrnid:1 dos C'OH·
iul'scs, - é :1 origem que cli10 a-0 t crlllo qua ::;c to,los que
se oc npam clrl c. O C1ec,1m l,i. ela Uahia i! o rnrsmo Cm,-
!!º elo resto d o B r:-rs il, o mesmo Cawmbi o lt (~1c:11oil,i do
Rio de ,J uuc irn. C11c11111/Ji era ia111hcm o ma1·c;111l t• tlo
" ritmo do cn nto e da cl~ nça, ..;etnlo uo 1ucsmo te mpo
da nçm·i110 e i:a utor·· ele 11uc uos ful a )le io i\íol'ais P:1110 .
.i\fanocl Qucr inu 1fo,. : - ' 1 C,011qno: ha -sc tlc 1mmc1·oso
agru p;n11cn to: - uns ;1r11111dn-,: d e ,1rcr> e ílédia, caracé:-
tc, bra ços, pct·w1s r, C!Í nt ma e11fci1.tclos ele penas, sn iúle
e cnrn is:1. cncar n11dos, coi·ais, 1nis,.ang-::s e dentes cle a11i-
mais no 11eseor;o, a fe ição illdi:;cu a. Outros, po r em. ll'íl-
jawnn cori1etc ele f azenda de <.Ôr, saiêta. de sct im ou
éamb,·nia, l.'0 111 ~n.fcitcs de Yclba tiua azu l e listas bran-
cas, zmm estilo biz1:1.no, m:omodado no clivi:rl imcnfn. Os
instrumentos r.onsis ti,1m cm ·p::i.ncleiros , cauzÍLs. clicchc-
rés ou choca lh os, tamborins, m:uimb.:s e pianos de i:Uin
(cabé1ça en feitad a de eont;i s)".
Ifog-istumo!, 1 110 Rccoucm·o B ahia uo, como tc:· mos
l'Ol!gttêSC!:. : -
l'uHLlrn, - homem n.•bus to~ fúrlc . ligeiro e l.!lUÇo;
cla tu;..iL'i Ll o dl·x tro.
Cr1 c1m1bn, - d .i m;a dos Crnn ba!i, d1trn;:1 de n c~ros
" bem \'C!iti dos " .
C1rn1hc1 Cu111bé, - o Ulcsmo que C11c,1111b1r.
Cucwi•bt , C1tr u111.bi! tJU C·11c 1tml;i1 - o .mc~mo ttHC
Car u i,dm.
Os ~I rn.>~ Arn!CA:-:o.$ :--o Dn,,so. 479

Xo au tu <lw;. Citrnmbis 11:":o lia t·omi das. Donde c1cs-


pn.•:.-.a1·11u1s a n:-i;,rC'lll C11c111>1b rc. ll a (bm;a, hn c:lnto,
lt,.:.ro hn i11.. t nunc11t o 1wcdomi11antc. E' naturc.1\mentc
rssc i11st1· nmc11to qite tl;"L o uomc ao :;nqrn. A silaba
c11 11t oi. c· 1111 no!-; leva .to Oric1i1t(JO, Or11cu11go ou R 11.
cu mbo.
:OI. Qucr'. 111), ~,pez,u· elo rnu ito que cscrc\'eu e cole-
tou sobre o uê:.;1·0, ni"10 linhu il nstrai;üri ha~ta.n1c para i,·.
t.crprct:ir cois;1;; (j llC ele mesm o podc1·ia ter explicado si
m1o ,·iss:! !ll(lo dc11t.'l·o tlc sua ih1são de maior s.ibio Jo
qnc se rf'fc>i-i,t 110s africano:-.. ::\lnit;1s ,·ezcs ch;im am os
s11n nt c111;."io pa rn ""-"Ulltos <pie ficav,1m obsc:uros ou que
ur.ccssitiw:im pr.-;<1uiz;1. ;\ ,·;titlndc o ,·cncia e, não rnro,
snas obt ,h . .. irn11lc..: l'C~is1os, :cm follrn~ cousidcrn,·~is.
As.<.:im J po?· <'X:cm plo, :1~ora, em rc l,H;iio ,1os Cl( CHmLÜ,
not.illlC\'> qH<' clr. uso11 Uo mctodo das informações e rl:is
llcdU1;fo•s, 0 11 fJHC, embora cm contado com foi ticcirc~ e
JH.'S"óa-. 1pie fr(' (J UCll l a\·;11ll crrndomblh, ;1c h ou Cl1 cchc-
n:.~ Clll ' 'L''t. ,lc C:hrqucds e n:"1u dcn o nome llo \>i,rno de
,·ui,1 1 .·tr,,\ darnll)-lhe contas C"lU w;,; ,lc busiC\s. :c:.·~se J9 é,
liU pímu1 de c.: uia, é cntrctirnto urna \'.J.l'icd a<lc <le Ori-
c1111yu, Orncu11uu, lht1c1r.11y 0 , ou Rucumbo.
E m illcie .llc11i110, p.i.giun 159, descrc,·cmos um
Cucunil,i num;t fl':,; la du Ilô:i-)lórtc no adro do Hum-
fim. - " A mnsil•a, ,1 f1· icnu a: canzíis, d1crcrês! ug;og:ôs,
t:1buq\lcs, beri n1búus". 'l'.:imbe m uiio vimos Ccctrn1bi,
,·csticJos de pcm1~:- eras Oanctc'i mnltip licavam-sc : -
lolios nrntdhos. .As roup:i~ ,lcstoannn : - azú is, n r-
tlcs, nm arclnS, sn lfcriu.L'i. Sniêt:1s. Calções. Z\Ieiof> c.1-
s11cos. Os uclótuns, mri,1clo.c;. Xus t.: intu rns. Xos pm1h os.
;N°<.r., joelhos. ~o!i pcs<.:o~os. Nas cabe~as. K'os tornozêJos.
Cuntu~. Búsios. rc u:ts. .:\::; c11ras, pinta.d.is."
Bcl'im!níus tli;scnios nós, lJ\11'> o Lc ito1· jf1 sabe que
ú fomiliu tlo::; Bcrimblt11s pcr tcu : c111 os Oric ungos, On{-
c1wvos, Umcu11yos, on R11cumbos, - i11st r umcntos estes

li - li. ,\ 0 1,;.,.~0 ·
4SO SuuZ,\ CAn:-<c1no

prcclominanlc', nos Cw:::umbis da Ihhia: - " cla1J1;;1 e o


ca 11to elos Cumlms elo Con~o ,10 ~l'm (lo Ru cuu rlio_, tl,1111.:a
CjllC se c h :1111.1 C rcmbc, C111nb~ o n C1uJ1. lii .

.Ac.\s.s.\. Bôlo ele mil ho on de nr l'oz, (; OJU ou sem


leite, Cll\'Olto cm fo lhas de b;111n11cil·a.
;\fouto:,-;t, como Ba rbosa Hodri:.,'l1cs 'JHC o se:;t1in,
define: - l'Utl· (tf , coisa cosida 0 11 n~~:idn. r.r,11. da Cos-
ta Rt1bi111 c!ú.lhc ori gens guat:n:is. l3011cl1c , um ;1r t ista
ele C/i!e eles f:c lavcs, nos Yc1n clilcr c111c es:-.e .1lcc1s$tÍ Ç
a !'t·i cn no e pro\·em de ccô, bolo 1lc 111 ~1s!-,a c:c fai·inha (fo
1:1ilhv fc r mcu tad a {?), agirii . .iUa~clo S0a1·cs :l,innta :
- " B ' o prato nadoua l ria. Cost,1 cios E :str:wos rn1
1\frico 0<.:icle nt o. l".
Scr.í poAAh·cl qnc o t crn10 .Acasui p r om:11111 ele ccú-
ayitli ,?
A kuss,í, por to ele mar n:i foz do r io N ige r. ou antes,
no d&ha do Xig-cr, onde se cmbarccn·n.m e s cl'ilYQS. Qn a11.
11
tlo mui to o pra to uacional" encon t ra a 11 l)n1L·ia 1' , l!ms
is~o !';ilia ;m lút'i?.a .1 origem ccV-agiâi.
Ac~ssá com s d uplo, e JJão com ç, })O l'<1t1 c~ S impl,!S·
m ente pclu inicreu rrcmda com Alrnss:'l e 11cln fot o d e
n;io s er n cccl ilh n comum :t mu itas I in:;uas e1: l'opt'm; 1l us
co11t1u!s tndorcs e colouisallorcs llo Co ntin ente !\cgro.
~ o Cap itulo IX lcmbr:-iin o:; 11ne os u a,·cg:mtcs ~·1·c-
i,!C:~ h-1,·ia m Jeyaclo da .:Uric;i mitos qu e apcrcec m boje
co mo Helenos, mas certo que clci:mnun t ambcm !11::'.'llu s
t raço$ de s uas v isitas.
Acassâ. I! o mesmo Acacy elos g:regos e, ror A cr1ci,
se chega a !iílber ('. llC ch cgon, por i11tc rmcd iu <los Ifolc -
110...; ii i\ fri ca, ornl !! C'xistem nin it;i'i e~p c<'ies. , ilvl"1;t.1·cs ele
A ~ucia que dão "~ouw nrnhien". .A k uk ia, ncncia, clcu
ilkakoz, qnc se dct ompõc cm u, J):·i,·nti,·o, e hal.oz, mau ,
p l' cjudícin.1, on ;mt cs, o qu e Hiio G m.íu nem prejuclicin l.
Os ~11'1 o:; AF IHCAXO <; xo DR,\$IL 481

.rlca,rnf, de .-lcocu g 1·t>~o. Acacy de Akitl;;oz, Akakoz


d e .11/wl~iu, - bom, sttudanl , i nocente.
l\ I.,ss,\ . Do qu imbu ndo, rnassa, mi lho. Sub\:illtu i-
d o o mi;ho pelo trig-o n a alimentm;ão geral , püo, bolo-
~llns e bi~coiloi; ~ão c:ha11iacl1Y.-, na Ba hi:t, - Massu.
LU.'\KGO. D o qn imbnmlo, luu11y11, pcb:c de agua
dO(:C <'OlTCSpo11(1c11 tc ,'to nosso su:·ub im Uo 85.o Francis-
co. OuYimos pron unciar ruanyo, sendo o r br ando como
cm caro.
1 L\fO. Do qu imhundo1 mo//•11 folhu.
Ht::-: no. Do '1 llim h l11Hl11. lm 11d r, 1 hcr \·n.
)l.\m:-.1:0(\ J>o. Do (j\llmbnmlo, 1,w-rimbond11. YÍ'S-

Qc1i.: 111:-;GE. Do qu im bumh, 11 uirh(/lylii. pl)ntc. 1'l'-


mo~ tambem ouYid o Q1cichi11yo e Q11ichi11yn.
C,,cm:-:c:u i;;. D o qu irnbuialo. q11idii11yl,i. ponl:?. O
rnestw> ter mo que o prccc<lc1itc. Tombc:-m Cachi1190 e
Co1.: hii1y11. X,1 llahia significa p: n6'lléin. Circhin!JO>" é
m,dm· "iC ng-anm1do r.:om uH:dt> dê c;ii l' ,10 ot r,n·<'ssm·
mna i>i 1;~nél:1 e. pur cxtcusão, o rcum:ítir.:o que se v,d
arra~tando pelo c:,nninho ou quem anda como ele, (Niio
co1~fn11<l ir- com k(rxin ylt i. Vide C<1xill9Ó).
Qu1:--:J1:-soú. Do qn iruhu ·ulo, q11i11}i1Hl1t, mo. L·ióla,
<·urr<'g,1dor d e fré tc. il l:'mcm c,; tup itlo.
ffocw. Do 11ui111lmndo, hOchi, ti ra no, déspota,
oprcs.sôr.
Qu1AJI ' nu. Do qnimbnndo. q11iu:t'b11 1 vugobnn do,
pm lfoitol' , - ele (J \~C j:'t fa lam o~.
QL•1cós.,. Do quimbu11dC1. q11ic11 sa, g,1~0, pcgnclo
dn folu .
482 }}o u 1..11. Ü.\ lt:>lEI!<.U

CUCIIÍCA. Do 11nimbund o, (:uclt ic,1, lor.: ar i11st1·n .


meuto. Cuchicar, YOl. de gril1>s, - 11a L ing u ..ig-cm Po.
pu lar.
l\[G.'.'WU. Do q uiwbuudo, 11uonbu, m th ica.

XXII. Contos Haussás

Rc nndo nut.is e confron t,1ndn-a~ culll cis Yoi.::1bula-


!'ios <·olhi rlos por Nin.l Ho<lri;;tics e co1i:,,t.i 11ic~ <lc V s
.-ljrica11<N uo !Jrm,il. podemos nfrreccr ,1 0 L~it or algu n.-.
'l'r.rn10s Popu la t·c.,; cm u so no Hcco H!.:<lYO B li iano que r.n-
contr::m con·cspo1Hk 11 tcs 011 ur i:;cus em YOta b ulos dn!-i
Lin:;ua.o.; lfo nsr,;j, G~ge, Knnuri , Tapa e Gnuicc: -
'J'oc.\. . D o :urns:-;;í , io!.ú, cin za.: - borralho.
llu,\. Do h,mssú, rwí, c:l mn1. ;1~ua ·
(R. l.mnulo).
clnwa. rala de muitos c1i.1s. 'l'ah'cz cstcjr. aí o fi o
1rnr1t !-iC CXj) li ca r :n rn bcm . ,i)'luí .
Cn u uu.\. Do haussú, lúx11 nrJ, sede : - cadwça;
t:hora mi11:;as.
CAÇUAR. Do lrnus:.1í, 1.-a~·u~,.. d 1üo: - b ri ncar uo
chão, cspojar-~e.
GUUHAIL. :Jo hn us.sá 1 9u llt i1 ric,: - Ccbericar sa-
bor ea ndo a bebi<la. ·
D.to.\. Do lwu.<;sú, da.1 fil l!o: - i.J1ocente , iu c.x pc-
riente.
JAIÃ. Do Jw.ussá, ·iaiá 1 fi l1w., moc;a..
G .\,; tIA , G.\tm~1u, G,\CHI~OA . Do lrnussú, uueki,
cnb l:l o : - c;1bi;lo t'npaclo de niíú hcr qnc u.<;a t ôrso, ca-
bt'l o d e home m rnp:l(lo á nu vn lh.1 on a p outã ele tesourn .
õfo<leruamcute; - c:ahélo cslirndo. ·
O:;; l\!110:: Arn ,c A~os ~o B R.\SYL 4.-93

CAr:',\. Do h:i uss:'I, ka.fa 1 per.ia : - pernas ele re-


ceuHmseido.
C,\m-·,\. Do liaussá , ku.11/â, pi! ; - calçado g-ran<le
no~ pés. P or extensão, qu .i lqncr par te do ,·cstuario
mui to fmm.:a,
..i\ .L t:F'Á. Do h:rnssá. e do tapil, malufá, chap éu1 e
n:"10 de alufú 1 sumo sncer<lótc mo. te: - drnpéu mólc, ele
fd tro .
.J/ ,urntco . Do h aus.s;Í , 111nrrd·i, bez~rro: - mcui.
no m!igr,., mm; estri pule11lo. ·
Di'1 cA. Do lia11ss;"1 e <lo tnpu, doki 1 cnYá lo: - ea-
,·:i lo rJlll' t<-111 111 n olho dc [r.itu oso 0 11 cégo. Por ex tcus:io,
lodos 1111i.: tem u ma \'is ta só ou enxergam po nco.
F.\DAmo . .:\ LFAD,\Rto. D o haussú, alfa dari, burro:
- súr tc el e btt l'l"O vel ho.
Jf:qn:, ,H:r.1;1~. Do hauss[:, j akí, jnmcn to.
'f t:nuc:r.C Do h.1 nss!1, f uru r uá, formi ga. O t ermo
sofH~ ;1. i11 fh1P 11ci:1 l1C tcrigu,í, respa cm t 11 p i.
E Df:. Do gêg: e, cdê, lin g:nn : - palanfrorio, f:n 1-
fn rro :1adn. Em 11a:,!1i, cdi' \• cm·a11 gucjo.
Cuccx'l'o. D o gêgc, k11r11to~ inimigo. SiJ1011iu10 ac
1lC'srtlulaJo. 'l'ambcm se tliz Cuc11 t o.
GEZt ~tBR,\. Do gégc, czimb1·a1 sêde: - cnchaçn.
Oxoct:;o,t. D (; gêge, 011olrn11 , olhos : - oftnlmfo .
.ATA.:,;, ATE::•:. D o ::;êgc, ahr11, barbn: - buço ll e
1nnllleri
Guo61 ÜCti'DÓ. Do g~g:e1 kogialó .. pescoço.
006. Do gí:ge, odó, bnrrign.
Furó. D o g~:;e, [11, ôsso: - 0$sO móle, cosido. que
tiê rói fncilmcnte . l u te rêot·1·c com. ·· fôfo" trn tnmlo-sc llc
6sso. P1wr, - J' üel' óssos m6lc•. P·uar ou F uf.uar.
48-1 SouzA CAnN >-; rno

Aooô. Do gê~e. agôabô, cnrnciro : - cn rn ch-o, ve-


lh o. D omina nte o nai;;ô: - a9úo, <lc qnc temos nos oe11 -
J)ndo cm ~a pit.ulos au tc 1·io1·c,::.
0-.\nV,t. Do k,muri 1 karoa, vr1it o: - ,·c 1110 frio <la
ma<l1•ug:a(la.
Bunú, Eunu:\t. Do km mi, burn,11, 1·io: - r umm·
da corrente. A fal:t do n egro de Dm1~;1 , de :\foç;.l mbi-
q uc, <lcH B u1·1,.1uht11!fa: - 11:11,n-ri;Hlo co ufuso. 1\'o pln-
nil : T::urunda119cis, ui11h:ir ia~.
CAxDl t;. Do lsanu ri, handiê, f nmo : - fnni:1tn.
Stlu,,. Do k nn nri, .~óbu, nm igo.
CoRu :'lrn,\ 1 Cum,:,,rn.í.. GoRu:o.rn,\, Gtr1nn1u.\. Do J, ann-
ri, u11n1mbú, thapéu : ~ cha11cHio de pal ha. Cornwbú,
rêz dos c:illfrcs curt os ou partidos. Cono11Ua, velho {·aS·
CJllCll to, Yclho p apiio.
GAnO!,DI. Do k .nrn ri, ~al,oli, m ilho: - c~pi~a S('nt
qn:u;;c g rilo <lc milho.
Dunu:":, I3t;Cl'xço. Do J;nnuri, lmy u11, (· iuza : ·-
<:O i!-il ruim, impre!sta,·c!. D:i í 11 ,1 sce rn111 l:rur11111 r o~. t'o is:as
.mcu clns a~ :;ren te pobi·e,. far~los de <!ilnlc ll:ls co~inl1a~,
f.:irélos de ccrc,ti~, t H1· :1c ru i m c_lc i\~Ot\:?HC. p:wks dnl':1:,;
da cn rr.c , rcsiduos de qn;1lq ncr cois:t; Bu y1 111('0 ., d"flllis
t ransfo r rnn do cm l.:Oy11n ~·a. u1is tn ra de l'l'Slns Í Cl'll 1c111, 1-
Ycis cm q ue u 1:s npodrcccm ,1ntcs <los ou tros e 11 acfo se
apro\·cíta elo t odo ; Br11a1rncâro. o 1p 1c :ipr<ini1:1 011
1wssi'1e ou procw·;t 1J n1r11111ro,~; B11y11ncr.iro1 o q lH! fo i
c,n :;ost.i. da B"gum;a. -;\fa<."eclo Sonrcs t·r;.:ii-;tnu Brny,rn-
cios, t ermo que llll n t•n. 0 1.v imos 110 Xot'k, u c 111 nw~mo
110 São Fra ncisc,>.
Gc:-:ocô. Do f ;) p;1, !}ÚJ10rú, 11·0\·it,, : 1·visa 011
,pcss&a que :1p:.ir~<:C' de 1·cpenl c on (~C ~1n·r, 1·cs,1. Vi<lc
Capitulo XII I.
LtCA:s'AN. Do tapa, lic a1wn, nrcia: - arci.i mic(i.
cc.:i..
SAllAC Ú. Do ta pa, zo li ur.ü, \'Cll:o. lnterfcri!ulo n
ilYC brn!-iilcira Sr,l,ncií.
31ussU:\t. Do t:ipn, 11u1lçun, búcn: - boca sujn.
lnh'.! 1·fc.ri11<lo o pC!i:xc br,1sik:iro ,1lussn m.
Seco. De tapa , $ld,·11, o,so : - cnklo cm que c11-
tr:11·nm 6.c.fos tin Jl<ll1cfa.
D rc L"SúO. Do tllp:i, b/.brnald, bódc: - bóde pre-
to de on pani fe itieciro.
N° JIO'.'."IIÔ. Do ~ 1·111t<:l'. 1111/to,zü, senhor.
C1111'.\. D•) ~ n 11H:~, :c.it,,, mel : - tollr> an ima l C!lljo
pelo é d.1 1:ü1· do nu.:·J cJc i1 belh..1s.
QL'-J:U ., .JAqc cr.í:_
. rcQUt:1,f:. Do gruncc, clja gu.clé-
ca, ba ixo: - gente :í 1õa.
Tc:sTU )l.\ !t . Do ~"l'lllH:c, fo1d1rnuí, tmbalhar : -
ba ter, 11crc utir.

El em entos p a. ra a Etnica B rosi lc ira


DcJ>O is disso pod('JUOS fa7.cr UJU 1·csunrn sobrt". ns
11:i~ões e .ts Jin:rnas :1f1·0.nc-:.:Tns <le q11c ~e tem noticio.
no Xorte do B rasil. especialmente na B.:thi:l. ,·.tlcnclo -uos
elas m niorcs ,nuo ri<lo cks ct 11o~r.-dic.1.!-:, etuologic:is c lin·
guisli rils. corno sejnm, odcm ele outroS, R. !X. Cu!-it, -
Mntlcr11 . Lall{JHC! (JCS of A/rica. - Friecl. '.\filll<'r, -
Gn111tlrii.'i tlcr Sprac/11oissc:mcllflfl, - Dr. I il.'psh1s, -
Granwwr of Xubrr, - 'fh. Burus, - A{rica, cs11eeiul·
mc11te o p r ín1ci1·0 e o ultimo hnv itlos 1.:01110 :-;crnlo os
m:iis uot,n·ei:-i cufrc tmlos llU<! !c rn escrito sobre o Con·
t inente Negro .
. t\s liu~nas f:il:-ul:ts nn .:\fdc:i estão cfa.s.c.ifieados
pelo~ ct11olog-os e li11~1.Listw:,. rnoclcrnos. - qnc adotmam
R N. Cust e Th. Bnrns, - elo scguiuk modo:
4SG S O U Z .,\ C .,\ lt X i:: I nO

J. L in~"U .1S p u r:i. mcu tc nfr i<'auas: -


a) Linouas 1icg ras:-
1. Bu n tns, puras;
2. N igrilic.:u ou 6Ud.1 n&sas1 niist uradn s ou
mixtas ;
3. N nb a. fuJ ah ou Pul, mistu rad ns ou mis: !nA.
b) Li1l[J 1t0S bá (fül•: -
1. K hoi11-k}1oin ;
2. San ;
:1. Do'> pi~"lncus.
e) TJ1·11gw1,; ha m il icas :
1 . E f!i p<:i :i;
2. L ibica ou BcrUéi-ica ;
3. E t iópica ou K uslit ica.
II . L inguns cXLt·a-nfr ico nos : -
lt) L h19 1w s sc11Lit icas: -
1 . Ar11bic:n. cm !'ic t: <; dinlc tot, tlo E ~ito , rlc
:\foghrl!b, clr. 8ud rmi e ele Musl'ut.
b) L i11yu(l s 11,alúias : ....:....
e) .Linguas a,·ia.11as : -
1. Inglês, .no sul da .Africn e n:i. L ibcl'ln , "
Pxa 11cl!s, n:1 ..:\J-;!·é ri:i ;
2. Diale tos crco ulo~: -
- L iogua fr all ''ª do J fN1i!cn ·:rnco;
- I nglês crconlo i
- P or tugu~ Hcou lo ;
- H o.J;rnclês cr coulo.
- AJemão crc 0\1\0 ;
- Jt;iJlO.no crconlo.

Os n omes (p u rmucntc ni rica n1JS) il c tr ibus, lir.::.' HO~


e rc~i õcs vem qunsc s em p r e suborilin.ndos n :pr efixos ou
O!- ;\frr():;: Arnrr-.\~·os so BnAsn. 4S7

sufixos que distin~uc20 "homem" ele "poYo 1\ º po\·o"


de "ling-ua'' e ' ' lii1g:na" ele "terra".
Cnst e Bums d izem c1ne rsscs prcfi:s.os e su fo:os
s:io n ta~ pouto 1111rncro;;os e qnc, sendo consielcraxel o
numero de t ribus e de li11:;1rn s, umn regra gera l liu~ui.c;-
tica scrin. de todo impc1·feita.
N:is ling,rns hotC"n tot e.~, liamitns e 11l~'l1m:is nigriti-
~-,1s ou \1 c:;ro-sud:rnês.ts, as siln.b.is iniciai.,; permanecem
~ <'mJwcgnm-se sufixos.
:\IA}.:Df ou :\T AK'DE, com o sufi:i:.o nyo ou nga,, tribu ,
po\·o, fo1·11u1 :lfrmclinyn ou I1111ndúiyn, cujo reino sucum-
biu, rm 1500, ,íc; inwst icl:is de i\Iossi, 'l'\t'arick. e Sonr-
hui. (.\l~u11s auto!- d r Chc!;uw;:as ele :\[onl'Os referem·
se a ~ssc fo1o ). Sun c.ipiral era ;lfnli. sobre o ~igcr. (E
.issim se ,·ê como JW sre11 o nomr de Malês na Bahia ) . Os
pr iu cipnis dialetos e ns principais tribus são e:hnmados
S011i n~o·°'· ::'lfolinl!OS e Bnmhar ns. .:\s menores, Cabnn~o ,
Tot·on;:., e ,Jaluug-a. .:\ L in~ungcm 'Populnr enriqueccu-
sc:- t:nm os nomes d:1s trihus danelo-lhes :icep1:;:õcs brasi·
lcin1s De hambará jú fa lanios qnnn<l o 110s referimos .'l
6'rrnocô. Cub1woo é a femc,'L do cabm1go, de que temos
trntndo muitas vezes, ma~ 6 taml,cm un1lher par ideirn,
isto 6, qu e toclo :1110 1ürc. 8ouii1yo .. : , t'!.l.!rôtos. J/alin-
ao,. bcz&rro chib.111t cndor. 1'oron!Ja, ou to,·011go, rnu ·
lhc1· alt a e corpulcut,1 , Oll hom<'m nlto e l:Orpulcnto,
t :11111.)cm ~p~qnc ele m:tclcira. que sustem ílS embarcações
p:ira o t.rab.:1]ho elo~ c<ila f.'.lt<'S. ,lal1mgo, bouérn de pa,
uo, pcssôa displice nte.
Os HOTE'~'l'OTES ernpr cgmn de prefer encin o
prefixo (!Ira, povo, tribu : - .,Ya,w.1q1rn. O nome Ho-
tcnt otc não {, i'lfric.ino, mns da do pelos colo nisadorcs aos
1wturn is do Cnbo rln BVn-EsJ>et·nnc,-n, :sto é, nos KHOJN.
KROl:'.\'. Os YisinJ1os h.i H10!. cbn mnm. uos Bnl:im1 ou
Bnláos. Os priucipais corn.tcristicoii do , ua lingu11. !i\o :
-!88 S ouiA CAnNE t no

- Os sons brand os <1ue form:11n nmn pa1·te intc.


:;- ra ntc das 1rnlay1·ns;
- os tons mns ic;i:.., monos ilabicos;
- raizcs mono::-sild>i tas;
- tr~s ::C'ncros e lrês n 11 mel'OS i
- lctr:1s imlil'at-iYns elo m;1sc11I i11o e do fcmen ino
id ('ntic;is ;i<; daJ.i li 11 g-uas l1:1111 ítc.1s;
- o uso de J)Mposh;iíc.'i como 11,1s lin~uas hamil ns .
.Ai cs tüo os negros Dala io.~ de que fo l.1 111 nlgum:is
c1·011i<:as e dol'umcn to~ de ar:1niros <l,1 Il.iltiu e de Lisbôa.
L í!;lsi 11s clussific;,1 os l lotcn l<ifcs, DuslunL'n e Pig-
meus muna ~ó r:ita, com os ]lauto!>, nu:s consi<kr:-i a.
)iU/.!'1.ta dos Hutcntotc~ e elos J~w;h mcn en tre ns ela fo.
iniliu. l111111iti<.:a. Os ,1 ut 1·opu lo,z istns admitem <luas ru-
~:,as.
:Cushrnen, no cli,1lclo dr, C:1bo Bar,ic.'01111 11. sito os
ant i:;os S..1\.N qnc os l>ort uguês1~s tn,m,:c nill!, emhora . cm
p ccptcmi p;i r tc, para Silo VJ<;c11tc, Pcl'n amhuco, Bahia e
)foraJJ híio. JJü scculo XVII. S" n é nm termo banto que
'I'h. Ji alu qucl' se a <lótc <:0 1110 ge ral, poi~ ctin dil hoje é
~era ! cm to,l a a ~\fri c;i pa m !k .1;i g-rn11· o~ Rushmcn.
Os Sn u 1em l1omcs de :.1t:orclo com :ii- tribus, mtis,
p cJ.:i iurertunc iwia das ling-Ha!i 1.>an1ns com 11s hami tm;,
hn 1 ús Yczes, clois e mni~ llOJ11es 1);1ra nrn n sô 1 mas lollM
sem sufixo~ : iunn -Xn~a ou _\ba- t11,1 . Da-kuandu, Bn-
lrn ise, Ba.suto nu J3a -nw. Uc1-t ua, Da-l.u,1, Ba-t sl rnn , -
lodo!S o:; San e Pi~mcus 1111c l1aUit;1m a !(' 1·1·a de Gala,
o~ autigo<; 6'llliuha d n B:1hi:1, l.:llja dc H0111i11a~i:io, <'Omo
se vc t·ú adca11lc, foi dcpo i..; cfocla :tos U11 nrnecs 1 &. n a.
laia , de Bcehuaiw, tombl• n1, como o.e; Khoin-I\hoi11 1 cli n-
mados Boluios. i\Tn -dc1wss:1na. ~cl'a\"ClS dos Ba-m;1ng-
wnto , tlc Clnwna. )fo.-;1•1'\':t, llô llc.':\t>1· lo de Kalahai·i. 13a-
k au kal.:l, 110 y11lc tlo K1111r>11c. H.t-lw~ek clc, aoi:; uonl<'stc
dos P.nt~:mknla. Jia ni ucl.i t l'i lnis cm mistnra co m nn -
golezui. ; - I3a -lmisc, de {l uc jú folíl rnos, Ba -knautl11 1 il
0 .,; .:\TITO,;; .:\i·'!l I C.\:,.;os XO B R.\ SII., 489

<JUC tnmhem nos rctcr imm, e 13.:i-korôka. Do nome dc.::;-


ta ultim:i e LingnaJ.!:clll Popular tirnu o lcrn10 coró, si-
fili!.ico. Grí llfio, 11ml Yencrco que, ua opi11;ão <los 11apoli-
ta1ms, era proprio no ex<'r<:i 10 friinc i·s, entron f:ieílmcn-
tc cm nosso vot•ahul:i l'io como si fi li.'i do, 11c~p·or.. <l~ Ga.
h ou Gaf.inl/(/s. Co i·âcu, ·velha sifi!ilica, coberta de

Os Pi~mr.11s fol'rnam 1rn1a r,1 c:n a:':icana conhecida


desde os t(.'rnpos ele Homt!1·0 e Hcs iodo. c111 c <l~h th·e-
1·nm no tici,L como <'Xis lcn tc no E.::dto. Eneo11trnm- se
desde ní ali! o Caho dn ílôa Esper:i:n<;n e <lo Knmcruu .'t
Zan zibar p:iµ-:1.ndo tri hnto :1. os Bantos ou ilOS chefe!; h~·
mitas.
~nmarlcs, c;1t;ai!ol'cs 011 pcsc11<1orcs, drnm cm ba11-
<los. Potleiu scl' ,:isc:ri111im1dos co11formc Hahn, :lfri.
t.·1111 Ellt1togrnJ1T1y. Doi,o, 11:i Abü;sini:t. Sicnictyc, no
>:iio Azul. \Varaniu ou "i\~,,tna, cm Gala. Akka e
\\';1 mb11ti , uo rio Arwirni. Obongo e B.1khc-bakhc no
Co11).!'n Pr:u1cês. Dad:wa, 110 Kuangu . B11 tna, Dntckkc
on H.-1yc kk: e, cm Luln,1, S:111knrn e p;utc do rio C'on~o.
\\ad ilikino, nas 111ont:111i1:H!> tlc Xgnru, per to de 7.:111-
iiba :·. \Yancna. ou Wapri n:;-:1, nns n~secn.Lcs tio lago
Nvu.'i<;;1.
· 0:i 1311\tia)ios ehnmnm aos Pi:;rltlc\1.:; C.AJIBUT OS e
;'1s 1el'l'ns de 01ulc \'icl'nm Cambtíia:;. Os nossos r.t imo-
Jo;.;i:.tll;'i t!'m ro1l.1tlo cm to rno <lc Cm11b 1do e de Cnmú u-
fa:;, (•;1111bio. c·a mbni•i, cnm.hito , C':tmhixo. c:11nb:1do 1 &.
i\";l(Ja dii..., o. Clllnlm lo e C(//11b11las, <lc rram bufi, llam .
lmti, pih,'mcus elo Y:de do .A1·wimi. ilfl ncntc dn m:irgem
direita do Congo. E tinnb<'m OBONGOS.
F:ú n·,uuos .sol1rc sn fi xos; e prefixos e uos rcfcl'i11.
mos a C: u~t e a P.n l'II S. Yolt<'lllOS :10 :1~sunto.
..,\ e; r('g-1·,1s <lifa•11lt,11n-.o: . c tpmnclo .e.e lr,1 t :1 de certn.<.:
li ngn:is, cspeci:dni<'ntc b:1 u1:is. na::; qcais os nomes tem
um pref ixo pm·o. o si.ugnl111· é onti·o pnrn o 11\nrill.
4~0 S01:iA CAn~E J no

Nos cnsos g-c rnis: - J[ u. é pcssõ.1 , isto é, homem,


mulher, crennç:1 i - JJu. on 1Vn, Ua , poYo; D, 1"1iz, rc-
giiio, tcrri tor:o; H.i, ling-u:::i.
E xem plo : - Ma{?og:o, U,,.
gogo, U-gogo1 Ki .:;ogo.
Qua nd o no plunil, nos <:a~os gcr,1i,;1 os p1·c fixos de-
signrun po,·o, trihu. Arua, urndo pelos Kaf íirs . 0 1,•11,
entre Bcngnél n e a bahia ele \\Tal fi sh. .-1 ou ,J f.ua, <le
Lo:rnda a Luncla. Esld, E x i, Ra.1·hi1 Bnxi, Brno, cl esdc
o Congo (}1.11góla ) até o lt:ste de Nyau~wc. lJa, u.i br.-
êin do Con~o e cm gr.i nde p ar te da Afl' ico Cenh·al. 11'fl
l'a. 110 Lcs lc Afric:i no.
Os prcfixO'i dl! m:1 ior r111prcgo i,;fto di~uos de 11t>ln.
Hom em: - Jlu, U-m, 1 Am .. ,ll o, ill; lü, Tshi, l i.a, :l/11.~hi,
Jlhdnm.. PoYo: - lia, 1Va . Ua, 0 l'u , .-1, l'c1. Ama; I,
Tu, Esh i1 E:xi, Bushi, JJ,1x i, 1Jc1w, A kua . .. Ling,na : -
Ki, T slâ, Chi, Shi, Si, Se; U, 11, Di_. Di, Lu . .. Terra:
- Bu, U, L c...
Exemp los:
Homem P o1JO
L i11911a
Te1-ra
Gnndn M-ga ndn RIHJOncln Lu -gnndn Bu-i;::nncln
Lub.a }.!u-lubn Bn-Iubn Ki-u ba U-lubn
Gago l\fU-G'Of:O Wn-A"OC'O Ki-goE,."0 U-gcgu
Gwnmbn Mo-g-wnmbn Ma.-g\vnmba Shi-gwo.mbn Lc-suto
Suto :Mo-suto Bn-suto Sc-suto
Mbang alo. Ki-mbangalo. 1- mbanga lu U-mban,r.:al o
I\! bu ntlu 0-tshi -ml>undu Ovi-mbuntlu U-1nbu1Hlu
Longo Mushi-langc Bn.shi-la n~e Kish i-fo.r.A"c
Ngoln :Mu~ua-ni:;oia Ak un-ngola Dt-n:;-ola.

E.xee tua ào o tcrritorio dos D[1 tu.i, z-~c:; linguas


bantas siio fa l~Hlas nn nrea. cujos Ycrticcs sfio J{nmcr um,
Zn.nzibar e Cabo da I:óa E·sp ernn~n. E m t oclus elns, ba-
'lll.t11 o·va-ndu, ba-fll, a-h1, sig:uific:nu " povo", ''1·:içn",
erubor a. q ue porn e 1·,t1;n sej:i.ru coisns ilifcrcn t€s. Siio
centenas ele linftnos , ou mel hor de cli::ilctos, que prorem
do UJD.ll mcama:' linguu-nliie ''i eom a mcvmo. l:rnmatice,
Ow. :àrtTo:; Arn1<:.\ ~os xo BnàSIL 491

si bc.n1 que d iferent es, ou pro:xim.:is, ou sem elhantes,


11mu to nos YOcab ulos.
1.\s gr::rnclcs on wrtladeir.is li ng uns bnn t.is são: -
o Kafi r e o ½nlu , o Sc-chun.1:a, o Shi-gw.imba, ao sul da
Africa; - as ca rnd criza das pel os pre fixos ova ou ovi1
ao nor te e ao ~ul do rio Kuncnc i - a lingun. de An:;ó-
la1 ele Lonmla no r io Kua n gu; - a. do Cong:o, <lo rio
Lifunc a Sclte Kar:1a e do Atlnntico a St,rnlcy Pool i
- a l ing-ua de Lnndu; - o Kibokue ou K io ko, da co11-
flu cm:i11 do Kassai ús suu~ nascentes e ei rcu1wisi 11haa-
i:;,1 s ; o IGshi-lrmgc ou :~n1ndc Luba, <ln. co1d ue11cia d o
Kíl$.'iai e do Lucho ao lil~(\ D:1.11guéolo; - o Ki-lolo, uo
delt a do Congo; - o ~G -t clc, do Eqn nclor até S tanl ry
Pool, n íº L at.. S. ; - o Fan, tlo G;ibun frtrncês ao on-
tt' 1ora K:uucrum al emã o; - o Lu-:;amla, cm Vitori a
Nyau:w.; - o IG-nia11j n., em tol'llO do ln go Nyassa ; - o
Ki-su:ii li, de Z.1rnz ibar pa1·a o sudéstl!' e 11on lé.stc ; o
J\!m, de )[o~n.mbique, da. qw1l o Norte d o Brasil parece:
11nc niio recebeu irúlucnciu!'i, mas o sul, ele Rio de J a-
H<•iro cm dircr;ii() ,1. l\fi:1as Gcrnis.

Kafi r é l\ Ul t.crmo a rabc que sigu if icn. i11ficl e uós


tl'aUuzimos, <lcscle: ~cculos, C.AFRE. Era si mplesmen-
te um poro pagüo composto, como aiud.1. ho je, d;1s t ri-
bus Xos:1, P Qndu e 'f crnbu ou D embu e cuj o tcrrito,·io
recebe u o nome de Cafrá ria.
Os Ingl~ses us:.i m I(afir ou K.aff ir cm dois outros
sent itlos. Q : p ri mei ro para. desi gnar Zul ús e Caíres
co mo disti ntos d.os llechuanu, Hotcntot es e negros do
Sul Uu .il.frica. O segu ndo, cm lugn1· d e fowilio. btmtá
ou de todos os negros uba ixo do Eq undo1·.
E stt1 obsc n-ar; ão, como 11 outru q uc far emos ndea u -
tc sobre Gui11é1 n üo dc,·c escapar aos nossos .Africa-
nist.as.
8ol!7.A CAnSEtHo

O p 1·imi tiYo uowe · dr Au;.;óla foi :Yy1Jfa c,u Sclo11go.


Os l101·t11 g·ul•scs c h :11 11,lr ; 1111- 11a J in!}a, m.is <•s,.;1~ 110111 ci 1:ra
comum ;·1 G1ti11( ou, nas lin;.mas 11rl'iva 11:1s. Ui11-u i1· on
,li11- 11ie. 1':i n1 l1crn (:( 71):'E ' (' •·:1 1ntln o tn·1·i 1or ic 1 !-Ol,i·c
o .Athrn t ico um pouto utima tlo CalJo l :oxo. a uns 1'.!"
L at. N. ,1l\! o Ca ho ~'<>;~ l'o. nos li mites <1<" ·.,\n:;oh1. uu,
a proxirnnclamc11tc, a Hi" Lat. ~ .. - tc rritori1J C'S:iC l"ron·
t<:i l'o a. totl a 110:;sn 1:01·tn <lC':-;clc Belmolltc, 110 Es1nilo tla
Il;1h in, até o C,1ho Ornn:;c e ailHla .ilé a Un alt•111:dn Xus
11ortos tlc!oisa Gui11é ernbatc:.ar.im ~)9% <los escrarns des-
tinados a toda a Amcricn, Jwlo 11uc, r..,;cnwos dl' G,r i111\
110s escritos anti~os, podem :,;c1· 1lc qu,1lqnc1· parle cr>ln·
r,rccmlicla nesses 28" e mio si mplc~rnc111c ela Guinli de
boje, como tnnLbcm podem 11ão ser os que foram t r;1zi.
dos de porto~ do Golfo de Gui né.
A li11g-ua pri11c:ipal de ,.\11:;óla ~ o Ki-mb u ndu. que
CSCI'C \'CfilosQUDIBU~no, lC\'iHl a pel os Portu:;n c.se~ n
L unclu e Lubucu e de110is a i\ lt">Ss;1mcdcs, Bc11~n él:1 . Con -
:;o, S. Tomé e P1·incirie: torn,111<.\o-a. l·om n l:;u11.c; tcrn1os
de ou11·ns ling:11:is bm1t wi, L i11911a. Uuff l .·l fric11w 1, $.;Ohre
o <Jne temos 110s rcfrri<lo n e.,te li\·ro.
Tambcm de tenuo~ ·dr. seu-; dia letos ó ril•a n 110.<-;s.1
Lingn ag-em Popular, inas in felizme nte aiml.t cstú hHlo
})or se fazei' quanto ú colétti e cti1nolo:;i11 dos Yot..·,llmlo:-;
;rngolêses e11tr:idos e corrcu tc.~ no Brasil e e:.i1 PoL·ln:,w l.
Conhcc:i<los, - neste e 110!; casos a<leautc, os nomes
das t1·ibus e elas liu;;uas e seus dia letos, os .,\frituuist::is
e Etimologi.'lti.ls podc rfío empreender obra .'-\c;;nri.::;.~inm
cm be nefi cio tla ..\11tropologin e ela. Lingti<tg-cm .
.Alem do ·Qu imb undo, ns liuguas ele .Ang:ó!a uo:;
troux1:rnm 1'm ilhu.rcs" ele "~ ahulos aincla !-;Cll1 ct)·1no-
logia afro.ncg:1·a defini da e n.1 maior pttrt c uíl.o d it ioaa-
lisados, 11üo só na D:1 hia, onde Oi. Afriea11i!-.l,1s teimam
cm a fi r mai· (jl\C a. ri.1g1w !JCl°Ql (si<:} C'ra o X.:igti e, ao
Ü::; MlTOS APtuCAXOS :-:o BaAStL 493

<:on t.i':u·io, temos tr.izido, linhas :itl'az, ccutenas de 1n-


111os e pro,·as da prcdominancia. da Lin9ua. Geral A fri-
011w tlos Portngurses, como cm todo Nor te elo Brasil,
ou mcllior, C'Ul todo nosso paiz.
Desses dia1ctos e poYos podemos .issi u:ilar os se-
~uiulcs : -
O Umb1111cfo ou ..rlmb1rn<l11, lin~rua dos Ovibun du,
entre Bcng-ucla e o rio Kuaugu, As tribus ptincipa.is
q ue o f.ilannn e f.ih1m ,'liu<la hoje são Bailundo (Om-
b11ll11ulu) e l!ihé (OL, iiré ).
O l(is,~iw, lingua · íalncla cutrc os l'iO!'- Kunn~u e
I,ouga.
O /, nl,0!11 , da tri lm desse nome, entre Dongo, Pun-
~o .Alln11~0 e Bnilu udo.
O l/1tlm, chi trib n desse nome, folacla entre os l'ios
1\u:rnr.a, ?\g-;mg- u e Ku tatu.
O Ochiclo,1gn , ou liug:ua. dos Xdongn ou Ondouga,
1.:11t rc- :i..;.; f.c rr:1s dos H cn ero e os rios Kumeuc e Kuban-
~11. ~don~a , Mntamba e ~dan ji form nrnm nntign:neut c
e, te1·1·itol'io el os ?\g-ola, ua<,;ã.o fllle deu o nome a Ang-óla.
o . . 1lL'JT.·ro ch:llr:nm nos N'clonga Ovambit e i1 sua lingua
Ulyawb u, nu seja \anadores e Jin:;ua ele lavr:idorc!;. As
JH·i ucip:iis tribns de Ndonga de que nos vieram CS.:!r:n·os
são: - Uukunmbi, On:;andycla, Unkualuze, Imbalan•
tu, Ondombozúrn, Unkunianyama. E,·nl c, Ekancla, Oka.
:;ima e OmbandyJ.
O Nâombc ou Hunclo111b c, ling:un da trilm desse no·
me, e n tre Bcug11ela. e :\fossameclt>s.
O ~Yuamblfc on Ba11gomb 11e, lingua da 1.ribu clesse
uume no l'io KakulaYare.
O ,.Yga11ycl-1.1, Banga 11gcla ou Ovanyaiigcla, lingua.
ela tribu desse nome, ,í leste do :t.lto Kuuene e do Ku,rnza.
E, dentre as liu:;uas tambcm cornno s ao territorio elo
Co u:;o: -
O So11go, entre r.Ialaugc e ns cabeceiras do Lunndu.
4D4 SOUZA U.\U~O[RO

O .:.ll bamba, entre os rios i\fibíclj i e Loµ- i.


O Uu1b11uyala, I wbauya lo, ou, im proJ)ria incutc Kns-
sa11gc ou C;1ss;111,le, e ll ll·e 11 Kuall:.{U e 'l';lla Jlun~o n~n .
lLu.~sanji é titulo do 11rí1 1cipa l da tril>u : - ((> n no 11s;1tlo
Ho Brasil no i;;t> nl'.(IO ele li11;.n1:i iut•omp!·cc11si\·l'I. --
cr,..;sn119c .
•\ ling,1,1 do Con::=-o, ou :intcs (1., aul i;:m naçiio <l~
um:i. e da ou fl·a rn,1rµl~ll$õ do C.:011~!º ele que nos \"iCl':l.111
muitos esc1·a,·os, intc1·c!SSJ. Yi\'amcnt c os l31·,1~ih.•írr.:;.
O CQ)\(H:1:;s nos ol'crc1•<i ch1:1s ,·:Lri:w lcs : - o J\.i,~-
lu'.-congo, ou lin:;ua el a dite e dos que fol.1m bem, e o
lú-co11go, on li ug-ua ,·ul;;ar. Isso 11f10 importa que se o
te nha co mo scmc lh;rntc ;10 Qmml>u nd u vo11 10 o Porta-
~ nês e o hsp:mhól, ou como o 'f uJii (' o G u,u·an i. ;\ cln·i:-.-
t i:n 1iza<;fl0, fosse pvr meio de cntohcos, fosse por mt'.' iu
de p1·otcsla1lt.t's, prcforiu o K i·t:o ng-o ao K ish i .1:0 11;;0 .
t orna ndo a<1 n clc u ma g r ande e rn ot1Cl'll<I li11~ 11.1 afri cana.
Os d ialetos, 111111(/n, d;1s p1·i11cipni~ lri h ns, i\1h:1111bu,
S u nd i, Paugn, S011~u ou Sonhu, Uatta., P cmba, &. sfLo
charua<los ,Ubcrmbu-l11wy11, S1e11di./tu11911 1 &. l\.o 110 1·tc,
n."i tribus falam <lialeto!i, l11rnyu . <lc Luang:u, Kngou~u e
Ngoio, todos com mi-;tur.i. <lc Ki-eongo e Kisli i-congo.
Spix e i\Ia1·tius 1 - R1.,ist i11 Bn1 silicH, - fali11n ~m
Ma cuns e Angicos, ou tt <').:TOS de :i\Io,;ambiquc trnúdos
cor:.o escra\'OS pa1·.1. o Brasil. A proposito, diz Ni11a.
R od.rigucs, - Os .Africu.nas 1to Bra:; il, - - "não cnco,1·
tro vesti:;ios <los que eles ch:..rn1aui d ·11r1icos 1 ', nws estes
t'l'Um os mesmos :\foc(rn ,1u c apresc 11 u1nun :.i pele vc1·-
m clb'n e assim recebera m u ma cl cuoru i. nm;ão b r,,si leiru e
alus iva no il it(Jico, .Acac ia An:.;ic~, &.
l\ Jin ~ua d9s neg ros <le )Iot;a mbiq11c, Komlc ou .JL:\·
CO N D E, send o E:UA ou .lfocúu , p.i r etc, como j{L disse
mos, cão ter in flui<l o na Liug:ung-cm J>opnl.nr elo ~ortc
do Brasil: da B:.i h ia. p.ira cillla, mas, ele nl:;um mo<lo, nn
Os 1'.!JTos Arnrc,\Xos !-:O IlRASIL 495

e.lo Sul , especialmente do Rio de .Janeiro parn }.finas


Gera?~, onde o povo clla. mava a esses escravos .M oçam-
biq11cs e n ão )f:t kúas.
Com esses 11rg-ros da Ccmtra.C ost a Mricaua vieram
tambcm llot:a s.. de )IncJngascnr, então couquis tnda pelos
Po rl ll!.!'. 1êscs, que fal;tvam } ( AL AG.tl.SI.
E' bem possin•l que houvesse importaçü.o de )fo.
~ambú1ucs n:,. B ahi:i, cm Pe rna mbuco e no :Maranhão,
onde O!i u,wio!i nc~rc iros de comrab.inc.listas íaciloeute
conscgniam clcspcja r tscraYos e Oll{lc, cspcciolmente na
Bahia, apo rta va m naYios que fnia m a rota ck, Cab o da
Bôa E speram;a vindos elos dominjos J) Ortugnl-ses <la
. Afri c.a e da .Asia , como se poclcd :\'Cr cm Uocumcntos do<;
..Arq 11 iq15 ele~ :'>farinha e Cltr.uuar de L isbôa.
Os Kondc ou :\fal,01Hlc qne \'i crcm pt1ra o Bras il ,
onde se os c hamou de i\Iakú<1 ruenos elo que de ?.foçam-
bi<iHc, t ntunvn m-sc por si mesmos. As nmlberes i,1sa.-
vam o vilíli, 011 pilélc, ltimina d e madeira b1·anea cn fia-
d 1L 110 l;ibio sn pt>rior, o que ris clis lig-urav;i sobremodo.
Pilélc ;i hoje, ua Lingun&!cm Populal', e.."gr,Tvatador de
u nhns fei to de p nu de laranjeira .
..d. Nigrü~iu, nome r;cncdco e cr ndlt o do Sud~o, cn-
na!isou os seus uegros: mais parn. n Ilnhin do que para
todo o resto <lo Ilr;isil.
Ifo mnita ~ente (Jlle confunde Ni gri eia eom Xige-
r ia, que é parte ela Nig1·iciu, sem atentar que Nigéria é
d e for mnç1io barbara, emb ora que ambos os 11omes l"e-
nham do me s mo ctimo l:1tino nlgcr, negro.
Nir;rili(/ 1 Si!Jrici11, - a terra. dos nêgros. Kigéria,
o territol'io que forma o vale elo r lo ~iger, perto da Cos-
tit elos Esc1-;1Yos, hoje sob domi n io inglrs: - JoUba on
Hworra.
L i11a11as 11iv1·ihcC11> ou s1td(ln é.~as, são pois as li ng-ua.s
cln :N'igricia on do Sudão, compostns someute <le e lc mcu.
tos .sud:inl'scs.
4% Souz;A CAn:-:E11to

.A lin:;n a !<.tHlau~sa mais t v1·i·c11 tc n n Bahi:i, ou, pe lo


menos a qne mai s i11fl niu nos meios a fro- ncgrns e crcou-
los como lin ~tn comu m ,10 cnl to fetichista e ta mbem
1J1nior rmmc ro de Yocabnlos t rouxe ;'l Giria Culina t·Ül,
foi o N.:\GO, nfricanamcn tc cl1am~da YOilúilA e
tmnbcm Y.ARIBA, sendo esta ul tima <lcsignaç~o raris -
sima. nos C'se1·i tos an tigos e de todo esquecida nos elos
Afri ca n istas B rnsi lci ros.
Os N'ngôs ou Jorubn uos perclera111 desde muito seu
antigo tcrrito1·io, 110 que jamn is se conformaram, e fo-
rnm tangidos pelos conquist.1d or cs n egros p:irn as pro-
xim i cla tlrs da Costa tlos Escr avos, - o que tem du elo
lugar a muitos cnos elos que neles acreditnr am 1 - Cl'ros
que pro cu1·.u·cmM, eonigi r Iinl ws adcan tc.
I Iojc. cstiio ci:·cunsi::t·ilos, na Costa dos E scravos,
entre Da homey e Ben ill e p !!lo Ni ~er acima . Chnmam-
sc a sí mesmo Eyo e, na Sc l'ra Lcõ a , tomam o uou1c de
Ak·1t. Sua nu •iga cnpital era Oyo, mas hoje sua pr in-
cipal cidade é l badau ou L iigos.
Os T!Jo ou lbo, tarnbcm escrito Eabo, são havidos
como lorub1mos pelos nossos crconl os, mas, na 1·cali<la,le,
scm.:prc fo r maram uma nnç:io cl!st.inta.
Note-se EGDO, - qnc tem sido causa de toda a
confusão, - e assinale-se n part.ümlad<lade de ser Eybo
o nome da sociedade S1?c1·cta. elos E ffik , do Calabar, que
nsa m masCll.ras, pintam os prôp rios corpos e S.lcrificnm
animais, cs pct:inh ncnte boi~, e fé"llnm. o Iboko e o l bi dio.
Niua Roclrigucs, a propo is:to ele Eybrí, que ele t nm-
bcm considerou uma peque na naç.ão ior ubu na, d iz; que
"muitos 11cgros não pl'on o nci:1111 o g , donde YCm cncou-
t rar-sl' cm clol: mncntos elo ti·..i.rico e tia cscraYitUio a Llc-
s ig-nn.1~iio dos n eg ros de ElJtí. ou s i111pl es mcnte nc;;ros B â" .
O f.t!o desses B A fala r am m 1gti no B rnsil não os
fa :t iorub..1110$. Se u tcni torio ia do vért i..:.c elo clé ltu do
Njger e se cst cu dju para nú rtc ~ l~st c. Sua lh1gua pdu-
Os M!Tos Arn1cA!\'OS !'-O BRASIL 49í

eipal el'a o IB O, mas a que se foz ma.L'i irnportante e


mais fal nd..i fo i u dos I soam.1, pela. 1n·cf crenc i11 que lhe
deram os ~Iissionarios Ingleses. 11.!cm. dessas ha o E lu-
él:;11, o At:ulja e o .:\110.
Xo d61ta tlo .Ki;;er moram ainda os Idw, que fa l am
JU.zo, co1:u os clialc to~ dos tribus de Bounr, Noyo Cala-
bal', Alrnssa e Okrikn .
Ent re o lbo e o Dinuc, na margem lest e <lo Nigcr,
ba os J~nra. ou I:;,1la, cuja. liug na., I:;a ra ou l galn, é
uma m ist ura tle Yomh n com a. li n~ua nati\•a Al,po tto.
Sun ciUat.1 c pr inr.:ip :11 é Idn ou I d<la.
Dos Tgt=1·n, lribu <las margens do Iliuue, cuja ci-
da de princi1ml é tambcm Jgbira, nos Yicram os lgl.Ji ra,
q ue nprc!ic1\.lr:. m ma is afinidades com os Nnpe ou 'l'apa
e os Yomb:t el o (inc com os Jgarn ou ] gala . Na B ahia,
os escravos e a lingna fo1·Jm 1:hnnwdos EGBA , P.A..~-
D.A, ou F AXDA, e raramente lybiia.

Ou tra. na ção qnc o-:; cr conlos elmrnmn iorul.Jnna é a


dos Nll])C, 1.\fc, ou 1',1PPA, ni iás scp;n·:.ula. por ~ ina
Uodri;J ues, rn ns por ele mel:.ruo b,wi da c01uo iol'nbaun .
Os ?\upi:- , ~ife, ou 'f npa como cha.ma\·am os naus-
s5s e us I3a hianos adotnram 1 fornHl''í..1ll nm rei no iu<lc·
penden te no ,·ale do N'igcr até n. confl uencin do Biuuc_.
t en do p oi· cicl ~t dcs ma is impo!'tan tc.5 Bida1 Rabbn, Egga.
e llorim.
As J;riueipai!-ô lin g ua!; dos 'l'npa são o D:tsn -Komi. o
G bcdcg-hi e o ll in i, t odas com os tons musi ninis <lo Iorú.
b11 e <lo l b(1.
Do nome elos G bctleg:hi n os \'CÍll o Ter mo Po11ul ~r
bc<lcynl:s : - c1uc p:.H·ecc mas rnio é; q nc 11arcce JU~-5 11 .-i o
~C' l' YC; qnc paretc bo 11 ito J11as é fo io.; que <leda. s.cr alto
<' é b:iixo; qm: 1rn rcda bonito e é fr.10; q\1c parcc~a uma
coisa e I,! outi-:.1. O tcrml' nindn tem ontr as aecp çocs: -
bcrlóq nc barato; fil,:'a; 1pwlquer objeto pequeno cujo
nome uüo $.e snbr.; bohinha de <:ouro pu r o niqueis; cn-
dcrnin ho ou li,·ri nl10; dinJ ,ciros poucos.
Xa primcil·~1 p,1r!c clestc lino 110s rdcrimos nos
~USSU' ou $0-so, co mo ta mb::m, Jiu hns ncinia, q11a111lo
falam os sobre s ufb: os, :1os ) f AXDl~CAS, á cu ja fa.
· miJin l i11g-11islil':t. pc1·tcncc o dialeto <latptclcs, scnclo 1111s
e outros nigl·it i<::os on !-;\l<la.11ê.sc$;, 'J'a mUcm, l'Jll P 11nrn-
dm 1uo, pa:;inns 290 e 353, nos l'<'fctimos n 111,rntli119u
como TcrJUo Po11ula r.
Os Ewe, El.m~, ou , como dizem os Drasileiros, G .C-
GE, vfriarn entre os r ios Volta. e Yoníba, numa r<'gião
n q nc elrnm.trnai, corno aiudn hoje, Ell'c-m r_. o dom id-
1io, n ensa, ns terrns, a p:it ria cloi; E we.
Srn1s I r iUu.i; pri11tip:1Üi ~outribuira.Jn para a forn) l-
c_;ão etnit ;. do Brasil e t;tmhcrn pa1·:1 a 1·j1p1cza de nossa
Li nguagem Pop11la r , ma~ (; UCl"CSS ti l' io que ;is :,;epnrc1nos
pat·a que o Lcil<Jr nüo se eollfunda <:01110 até ;igora.
As crouic;is fa lam U:1sta11lc dos .illAIIY ou )1A111,
<lo :ilto Volt,t, :iemp1·c muito pcrscgnlllos pdos ontros
Gêi;e. O ll omc li.!, conforme a rcli~ião rnahomctana, :\lah-
lli ou )Ichdcc, - o mediador lm11por,1 l e t>:ipiriluul que
ha ele aparecer 110~ <lias fiu;1 is ou de j ufao.
Os Dal1owcy, cujo nome Ycrda<lciro 6 FON, dio
boje cl.1. Costa ,los Escr-11rns aos limit es clus eo lou ias mi-
litares da .Afric:n Francês.a.. Sua Jiu~llí\ ,; bem prnxi-
ma ela gcrn.J, ou <los Gêgc. No sccuJo XIX, 11. mnior
parte dos esc r.n·os clcs.,;a mu;ão, E'wc, cr,1 d cSSil tribu. Os
crcoulos os co11[11rnlc[)l co m os sc:;nin t cs.
Q:,; \Ycts, ou \\"hic!.i h, ou POPO, eram clri Costu elo<;
E sc r:n·os, por ci11ia d,l C o:,,t a do Ouro. 'W hy dah on Whi~
da.h clcn, cm p o rtllgucz , A ju dcí , S. ,Joiio <lc .Ajuclfi, ele
on<l<' u os Yicrma muitos cscrD\"OS <lo Grande Popo, que
hoje pertence il Fr,mc:n, e do Pec1uc 110 Popo que, mie -
Os l\fJ TOS AFRICA~0!3 XO BRASIL 499

:-:nclo á .AJP.1n:, 11h~, est a o pcr<lcu com a Gr:mclc Guerra.


\\'eh;, Whyclnh e PoJ)O Nnm uma só t rihn e n mn só
lin:;un. Os GA:'iI AHõES \'icrnm dCl Pc<]uc11:1 PopCl.
Os .Anfnc c;im o.e; EF.\..'\ elos Ba hi,111os. F i<'o.mm
c1ltrc oc; Pap o e ox .\clta uti.
Os J\ n} o, conhccicloi; na T!;-i hi,, e cm Pcmambu(•o por
AXDL1 A, fo rarn o.,; (j' IC l<,m;11·.1m p;irtc salicutc un ~tu.•rra
•·ol\t l'il os lfol;11all$cs.

Do norte lla Costa elo Omo nos Yicrnm os ASIJANTI ,


J\shautcs. on 8i,111ti, SA?\1' 1~ dos Bahinuos. Sun liu~11a,
<111c não linh,1 os mesmo-; limites elo reino, mas era fola<la
cntr1· Cl!- rios .\~ano ~ Ti no, no Volta. e 110 nlto Con:;o, -
d1.1111,n·:1-sc Otohf, <'O lllnlllcntc dita Asha11li. ~a Cô rte
fol;i\',"l·sc a li uµna dos .Akan. As ruais clisscniinacl3.s
cr.im o Akwnp im, de :,!rumlc 1n·Pfc>1·c11cin dos 11.1tnr.1is,
o BRON, 1111c <:crtmuc ntc foi fal,ido rn1 Ilaliia) pois rcce·
be:z. csc raYos dcs~a t1·ib11, e o F.A ~Tl. diafoto clo<i F A?\TJS
n que :se referem tloc nmcutos auti:;os, o Co11cle dos Ar-
C:.Of'. e Xina Rmlri~Ul'S .

Ü<i Portu~t,êsl's fm.1m l'calmrntr o,:; maiores llC'J:!'O ·


ci,intcs de cscrí'IYOs dn Costa d'.:\ hií'n e t:imbem os mnio-
1·c.',; clorninadM'<'" clns l<' rr:ts lit ol':inc-.1s <los B.:in trn; e do:i;
Sml.:111!:s<'s, das quais, !l<'lll cxr:c,;ão ele uma só. tronxcnrn1
cscr:1,·o~, cm rnnior ou mcnOl' m1111c1·0 1 pnra o I3ta!lil.
Üil:i tCl'l'ilS que formnm n. atual Libfri.r1. Jignrnm,
c1n c~crilos nacionai._, como Gf! 011 Gcbc, e tnmhcm co mo
Gêyc, cstr,wos GG. El30 on Gr-dcbo qne ocu1K1van1 nmbos
os lndos do rin CnY:ib1, - o qnc ,·cm salicut a r ou tr11 en -
g-ano df> :1lgu11s clw; nos.c::o.,; Afri1•an istc1s.
,\foi <l;L a li11tc-11m elo!<. Kn1 on Crno, a dos Grebo: como
n clcstcs e <los Bass:1, é h,1Yidn por Fl'ic<l. ;\htller como
nm (los r:1111os dos ) fc11.:t, di zciulo tambcm os ctnografos
q~1c ~r.sa t ribu cmigTon do Centro pnm .i Cost n cln
.:\fricn.
500 SovzA CA!tNEtno

H a ta mbcm outro pollto d igno rfo 11ota. Qq Krn ,


trihn tlu L ibc1·ia, ent re os Das5íl e os Grcbo, se o l':;ulha m
tle JJunca terem sido cscra,· os. ) :ot1n11arncntc fal:nu,
cm conlUDl com :,, sua li11g-ua 1 o Inglês Crcoul o, mns sub-
metendo os termos ;'u;, rr.:-;: rw, <lc su;l granrntica.

!\ão ba Negros Miirns m~m sob o ponto de \'ista ctuo-


grafico, nem, pnrticulari1.n11do, sol, o pooto llc , ·i!-ta !in-
gn istico, mas sim pll!s me11te cm Mina ha uma J'efcrnncia
a E l -i\I iua ou Miu :i qnc Sl' t crnou mn :;l'mHlc cmporio
ele csc raYos.
'l':11nbcm 11:"io ha 1uot ivo JKlrn se os np resentar t·omo
nc;;r os d a.e:. littgnas 'fo.;hic e {.; ;1 <ln Costa do Onro, o q ue
v:i i ser faci l .;,1 0 IJC' it or ,·crific:.1· co mp.:u·;uHlo .1s linlt:u;
adcan tc com ; is lin lias ncima. sobre Ac hn nt is, Gê~cs 1 :•fa.
gôs e G.-:Lros.
;,Ín:t flotldgucs t.fü; trilrn c os ::\finas :iju11 tanclo {!U C!,
no Hio c.lc .J:mciro, os Ba ntos assim clc110mirn:n 1m 1:todm;
os UCril·os 1l;u; Co:-tas <lo Ouro, d o Mnrfim e d os E.':c r m· os.
E ssi1. dcnorn iua1; ão cor r cspou dc, nliú5-i, a. dns clo~u n1c ulc.,!'.
elos ;n·q u i,·os que ra1·.imcntc tli1.cm: - t;mtos ::'l íi uas d e
Dahomr.)•, tn n los minas <lc t.::l ou qual parte.
D cs t ';1rtc : os M inas crmn somcnl~ sllílanêscs. mns,
num dos lnpsos de N'ian, · rcfoi· iiu1o.sc sú ,1os cscraYoS da
N igri ei:I, di1. q ue 'ºo forte de J~l-Jfi na, ou t.la )fiua",
"foi cm1Jorio ele tal ol"<lcn1l> 1. no com ercio de c;cravos
cm grof.so" "qn c ch c9011, n t ~r w,r sinollimos o.~ lc.. n11 0.~
afric,rno e mina". " Aíric:.mo 11 c~t (~ aí c111 p1·c;..:-..i1lo no
sentido de 1:cg1·0 011 ele csc rwo, m;1s ;1tiw;r. D;1 11tos e
Sm1:rnêscs, o qu e estava fü~ a co rdo com ,1 J~ ill !.!ll<l~cm
Po pular c1t1c 111npli u incoucic1ttcmcmtc os sc11t itl os dos
t cn11 n~.
No ;\far,111hão, o gramlc mcstl'c <los .Afrll!ani.st.a s
B rasilei ros en con tr ou co mo se mlo l\tin as, n m a Yclha
gége e outra 1ia !JU. • ~a. ]ahía 1 achou a tl':Hl i c;ão ' 'i.:0 11-
scn·a.daº: - 11li11as·il.clw1dís e M.inas-Popo. Rdcriu-sc
Os :lftTOS A!'RICANOS NO Bnt.SIL ·501

a Debrc t qnc menc iona, no Rio <lc .Janeiro, Minas ..Vc.iós,


Jli11u s-.llahyis e Ji'inas-Covulos e co nsi <lerou "pro,·a,·cl-
rncntc ·· Gêgc-Mahys os se::rnnclos, ~n i ôs os Jlrinuitl.'os,
sem nndn dizer Sob r e os nltimos.
A "lei <lc cxprcssflo" não tleixa füwidns: - Mina
,mtccérlc o nome da n11i:r10 ou da tribu.
illinus Achantí.-., - 011 :lli11us Sa11tés, - 1,cgros do
reino <los ~\chantis ou 8 aut~s.
Jlina.~-J)opos, - negros <la tribu dos Wcts, '\YJ1idah
ou Popo <ln. naçiio Gêge.
Mi 11as Kc,iús, - ncµTos da nação }J'agô, Ncjô ou
Nnjô, nomes que os Brnsilc iros lomaro m nos franceses.
Jlim1.~ ,1/ahi.~., - negros Ua frihu dos ?.fa bys da. na-
(;."ÍO Gêgc.
,Ui1ws-Cui·alos, - llc;.,rros tla nação Grebo, oriundos
ll.i s rna r:;cns ,lo rio Ca,·ak1.
Jl ina.i; e ~Ycyros ,lli1111s, uiio sc11do rn~a, 11cm po\·o,
ll('lll ua ~:io, nem. h·ihu , nctn lin:,!tlu, nem <lfo.léto, 11ão mc-
1·ccem par tic ularizarão por parte do.'-i Afr icanistas.
Tiestabcl~cemlo e ordcnn ndo :is 11:içõcs, :is tribus, as
li11~;:11,1s e os di,1lt!tos tios cscra,w; que o Brnsil recebeu,
não 110s cabe c udtci· p<tgínas ~obre his loria, et11ograi ia,
ling-nisLica. &. 1 m~is l im itnr os p,1r:1g-1·., fos a um mini:no
c1uc P<'rmita ,1os 110,·os .:.\Jricanist:is uma <lireçiio segura
e sobretudo intcl i::_rc11te.
D C'ma is, - não fosse ~se o nosso proposito, - so-
mos ~1vfsso íis vro\'as fu tc is <lc cn, dição ihtsória <1uc se
mnrc:a 1wlo ,1cm1111lo on pr.la cxpo!<iiÇiio de n1atcda sem
intcrcs~c on sem iq1 lic.:,1çiio no assunto estudado 011 tra-
tado, - e, - por sc nnos nssim, preferimos 1·e1Jr oclnzir,
como cstamo.s fazendo, "sct·vilmcu':c'', palan·,1s n1heius,
m.1s nu tori1.a dns, ao ln<lo das nossas, p ro<luto rle iiwcst iw
~ru;ões pcssoni.'i.
E xam ine o Leitor os pontos cm que divergimos ou
nos dist1111cinmos Uos t!llC nos nntccc<leram e veja qu e o
502 SOUZ A CAR XE I !tO

nrrastnmo!-: n nm ct·ite 1·io cic11tifi co (1 (' mnis ni ta s.i:,?;ui-


fi C'a~ii o parn .i <.'0 1u111isla l'a pidn el e ob rn s e p nblic:ir,õcs,
g--c r.n is ou cspcC'i;1li1.,1eln:.. sob1·c :iss1mto,;; afro-l!cgros, -
o qnc Ih ~ pcl' rni l ir;í. t·om mais pre">h::.r,1 e mnitÕ mc11 01
csfor~o. ch c~ar it co11 hcci111cnl os ,1J1a1nr ut c perfe itos so-
bre o q ue iu tcr<'ssa ., t ais eslmlf'ç; cm 11os~o paiz.
Vol te, pois, :suas Yi:,;l ns pa 1·a :1s pag'iuas a utci·iorcs,
dcsclc a cm '111t" in iéi amos c~tc l"<'snmo sob re 1wc;iics e Ji11-
guas dos 1:!-1: 1·;1Yos qnc IH>S Yic l'n m ela Afr ic:1 , e cc ,·tifi ,
(J tlC-~(' de (Jll<' ha alguma coi.ç;a a co11s iclcm1r, .:\5 li ng:11as
e p ovos E .\ 'f lf A . que pa rec iam scpa l':ulos 0 11 isobulos ele
nossa Historia, ap:ll'ecc m nos /lulaiofl, n~ San ~ i:os Cam-
bií tos. .As li11 :;t1,1$ e po,·os B.A~ T OS ~ip rescnt:1111 !,.OHICU·
te o qu e tlc,·c se i' dé mais imr.di;110 in teresse 1.:01:!icccr
e pcsqu izar. ...:\s l iu gn as e pQ,·os 1 )11r:1rncnte SlJD,.\)J'.F,.
SE S on 111:~t urrtdos cu ll'e si fic:iram Jinh:is ac ima 11:1ra
não se r.011i\111direm rom onl ros, tambcm el o S ncl:'m, m:1s
t.fo <iri g-cns difcrcnfí'S, q11f! yfio ser .i p rcc iad os, tamlH'l'I
em rcsnmo, no :;rnpo i\run.,\ . F ULAH ou P úl,.

Fric<lrik )lullcr <', como ele, o dr. n. N. Custe mui-


to:s out ros , classi f ir.ar;un, sob o nome de NUB A-FUL.\ H.
um g-rupo de ling:ua.'- que 11:ío for marn uma f:11 uili:1 <'
n m ~ru po de t rihu.c; ctne 11;'10 fo rm;nn nnrn r.i<;a .
.A esst'~ ~r npo~. como um dele~. pcrlc11cc 1n os Nnru-
mn 0 11 Nuhuli. conh~cidos nn. ll:iliir por OVRrNX I~,
Gm·nncis. G1·1{11cis. Gm·e1.i, f; rnn ci e 1amhcu1 G.\ T,I .
NITAS. tlcc;i !!H:1~~0 C!,.f il qn <' fo i au lcl'iOr lll cn tc d:i1l;i aos
escl'a\' OS <lc Gala.
A~ lin gnas cl05 l':nha são :?crnl lllrntc misturas e.los
di:-J~tos cl .is ti·ibns ilI:t ha ou Snld10d , K<'nis, Don~o1a e
F ad ish. E mho.-n que u c_>s!.r11tur;1 clcss:,s lin:;1ws seja
11 igritica, os Xu l>:1 s~o, q1wn!o a 1·,1~n. mi~tu r,1 de Jfa.
mitas e NigritiC.);S, - o q ue nüo cmlmrgou Lcpsius de
oclmillr foss em desccndC'u tcs d os n11 tif!O'i Ua un.
Os )[!To.:; ArnrcA~OS NO BR.\SrI. 503

Os !\uba-Fulah cornp rccn<lem Xubn, Ko)d~ji, Fu-


malc, K onj.irn, Kw'.1,fi , ) {11sai, Bcrtn, Kamnmi1, Funj i,
Grcµ,, Xyam -n:,·:im, ) to111lrn1t11 e os Fnlal1s <lo oeste do
8ndiio.
O::; Fnl:1 h, '15 )fosni e o::. Kwnfi siio ma is proximos
<lo<, H muit:,s cm ral}a e costumes. Os Nyom-nya m e os
)fomh utt n, nrn is dos ?{i~ ri t ii·Q<.,.
Os PU,All, F ilani, Ful bi, F'CLO, l'eúl, ou PUL,
fal:iY:lln n l i11~11:1 FCLF"CLD E e cspa lh:w:nu-se, como
11ação, 110 teni torio sn cl:11 1~s. d~sdc o Scnc~al at!! o ,va-
d,1i e no snl até .Acl.1maw:1, 11ome este mais conhecido na
Bahi a por .:Lda11~111rrí. ao tJn al X i11n Rodrigues otrihuitt
11uw ra1:;1 <li• Dorui',~, - pn~. 16i clc Os .1.fricanos no
!Jrcm·t, 1111,111<10 c~l:1 é a mesma dos Kcm 11ri, de que ele
1rata cm 1rn~i n ns '.?12 r. 217 a 220 (la me sma ob r a. (Dc-
YC-sc, pois. snbstilni r a 1x1 la wa .-1 ,/amamí pela. ,·cr1la-
cle!ra. Hn1111ri_. it refer ida. pog. 1 61) .
As g1·a 1ules li11;t1rns Fnln h s~rn a.e; dos Futa-Znlo11i
Putn-toro, Sokotn, Hau.<:s:'1 e Bon11'1 ou I\annr i, nsa1Jdo
todns n cc;crita ,1rubif".n . o qnc n!i(1s {, com um a todas elos
gru po<; Xi:;1·it i<'os e ~nbn -Fnlah.
Os F'ula-Zalou, 0 11 FlJLAH-FlJ LAH , fic,nam ao
sn l da ScncgaJJ1b ia. e tíuhnm 'l'i mbo como cidade p)'in-
cip:i J. Pr!'tos de ra(;rt. Urnn ca eram tambcm clwmados1
1m Bahi.1 e em Pcrn:.unbuco FU LAH-PURO.
Os F11t:1-Toro1 ou Touco11lc11r <lo s F ram:êscs, PRE_;
TOS-Ft: T,O S tlo:, Brnsilei ros, h a vidos como sendo os
mnis ü :tol crantcs ma ho mc tnn os cln Afri cn, mas excelen-
te!- la\'radorcs e ccr..! <lorcs, YiYi um ao nortl! <la Scnc~.1ru-
bin e c1·..im u111a 1nistnrn d~ Fu lah e Wol off ou Jo!off e
não Uc Fnlah e Banto ( ?), como se tem dito al guDlêlS
YC7.CS, nem de Pulah e :\Iandiugo, como pensavam os
P or t ugueses.
50,1 SOUZA C An:'lEIRO

Os Sokoto, tambern c11nmados Kuno. llornlc .a RU;t


com\u;5o com os Kannri, vi,·em ent re Gan<ln e Borm 1 e
emin eli:i.arndos, na J3;ihin, FUL.AJI.VE1DI EL1I O <:>nt
:1.lusiio IL cõ r <lc cob re:', e., em nlgu t1s poutos do Rccônc;JYO
Baliiano, FULAII -C ABOCLO.
Os HAUSSA ', nc, !\·ortc dos rios ~igcr e Binuc. i10
S11(l ão Ccn t rnl, for mnm a n:i.1;ão mn.is im no rta nte de to-
c]:1s ns n igr ith•ni:. on sncbncsas e nuba-ful'..ih O\l pul. E'
um g rupo ni~ritico da rnç:t banto-negra rn i!itnrndo c.:om
elementos h:i.ndticos. Conforu1c a tr:1.Uiçiio, n!ifü; repe-
tida na Bahia, d~.st:e11dc11) de r,:ús negros e mijes bcrheres.
S\la lingua, n1lgnnocnt c chamada T! aw,.r:rl , é o KATSE-
K.A, havida como IHerar·a por cxcclcnci,1 e na <1uo1 s~
enco1ttram os melhore~ cs(!rjto~ dele~ e de toda a . Afrícn
Negra. ..:\Ic111 delas fo!:i.nHsc, no têrritorio de sua .1 11t i.
ga nc1c;ão, o Kano, 011 Sol;oto, ele que j,í t r n:amos ;i.ciurn,
o Gohel" e o Danrn. Os ~~ulnh pcnctra1·am, 110 scc:ulo
X.V I, cm seu tcrl"ltorio, lll ilS, somen te cm 1802, Othmn11
clnn Fo<lio CO!ISCf;Uin fundn1· o :;r1·c1ndc e s<>11haclo impt>rio
l"ul.1 h.
Os KANüRI vi\·imu Pc1·to do l.1go Clrn cl 11 0 Suc1:io
Ccntrn l. Sua lin:nm é bc~n cfü,1.inta cl ::i~ Ifaussá e um a
bôa parte de ~ci..t vocabnlarfo foi recolhida po1· Nina Ro·
dd gw:>s na Jfahiu . São rnd to .'ir.mclhantes ~o.., K ,:1 ncmbu ,
seus visíuhos, ma.e; ,T,t:.n·cl ,111t a. tl'adição de <J tH? Jcsccnllcm
tlos Tihbu on Tcd t elo dese rt o <l.t Lil,ia. I slamitas.
subjngaNml as t.tibns dsinhas, sem mui t o con scg:ui1·cm
dos B cd:.1, Pyea e .Ayoc, adept os do Pa~::i.nlsmo. Depois
1lo ach:ento do reino de Donrn, <1tre &ics fnnd:1 r~.q u, o
KA~'E:.\I ton1otHif! Uu,t:-11;, ofi(:i.it, C'tr:bora se falem on~
tms como o : \Tunio, o Gazi1·, o N~urn, esta composto <los
ctiu l~tos das ·t ribns '\Vnnga r u , \Vahumb:i,. VVcclrnmba<ln .
O Knn<:n é ling-na do no r,kstc do lago Clrn<l, hoje sob n
in(lncncia elos Frn.uc:êses.
Os ?iizTos A rmcA;,;0$ ~o BRASIL 5D5

0.s i Ynlo f, Wolo fl, Woloff e os Yalof, Yn loff. Jnlof


ou ,fo loff, on, como dizem o<:. Brasile iros, VOLOFOS e
.J_ALO FOS , form,1rnm urna impor ta nte n~r;i10 entre os
ri os Sc11~;;ul, F'uh•n11! e Gamhi a. clt.io'ii po i-t os ele São Luiz
e D.1 ktlf" 'IC r vin ui a~ tcl'!"il o,· ios de ,v,1lof, C.iyor, Baol
e .fa Jof.. cad·1 cp1;1l com o ~u dia l!!lo, ruas sendo o Walof
Ji u~n<l co11n u11, ba.<;tnutc ri1: a em fornia~ gr amati cais, cm -
but·a. !sul.i,l;1 110 (:011,í1111to lin~uístico africa no .

.,'\ssi1u, cm vez de 1lizcrmo~ Rrrntos e S1tda11ê!il'S,


co mo clemcu tn::. clni eos, d cYcmns dizc>1·, B.,\ TUAS,
B A:S: '1'08, $C DA X1':i:;J; 8 e Kül3àS-FULAH.
Com esse-; ponco.~ P.lcn1cn1oi; sobre nações, t ribus,
l in~11as e dialt': tos dn Afl"ica. resum idos e precisos como
~i'io. rp1n.lcp1c r fJ Uc tr:Hl n :i:a ele prcf~ rc1J1:ia francês, alcmi10,
m:1s csJ) N!Ülh nc1!te i11~lê!-, es t(l frnH<!a e positiYnnu:mtc
Jwbi lit;iclo a penetrar, com ex ilo ,1b~ol n10 e }>Ot' meios
~imp lc.s. imed ia tos e baratos. nos ma is dc!icndos as..•mn-
tf)s r elnliYos :10 pa~sado do :,.;'c~r o I3 rnsi \ciro.
N:io ,'lco11<:.clh::intos Cll\"eJ·édc o i\cofit o, cm sua;; pcs.
qHi zas ling11is1ica~, no c1füu·n.u h,'l do <l,'ls "p,1lo.n-as-a fins",
J.,cilu;or!c elos nlcmiícs, cm busc:.i do nm·cutcsco dns Jin.
g,1ns fal ad as pelos cscr;no.s, pois esse· trabo. ll10, :llcrn de
:-ifa Hoi;o e 110:-sh·elmcutc se m auto1·i<l~<lc li ng uística, seria
prcmn tnl"O ou i mpl'oficno n a a t.unJidacJc bl'asilcirn. A ntes
busque, po1.· mn!s pt·ovci toso e ncrc&-n rio, 110s YOcabuJa.
ri o~ do:,:; icliom:1s nci ,n~ n. ssinn.lat.lo.s, - bnnto.s, 11ig-riti -
co.s, lHtlms-ful nh e b[it um;., - 05 l!timos dos tel"'mos ~or-
r cntcs cm nossa Ling\la:;cm P opu lar q11c, ou figuram
co mo <lc inJ cle r mi11.1cla p roccdeucla afric.11111 1 ou a inda
es tão por ser colig-iilos ou "dicionarizados".
~\os ctnog- ruíos nos dispcns:tmfls do a\·iso. Sabem
ol}(1e lmscnr tudo (J\lC o lc n11 10 esqueceu ou u~o registou
e cst:i.bclc(•er as variélÇÕ<'s:: propri,'ls aos me ios e i1 Cid-
li1.;-i~ão.
506 S o v zA C,\RX E I R O

Conclusão
V imos ao F olk-l ore cn earrrn do-o !;ob u m p:-i,.m:i ii1-
dcpcudcntc e como elemento 0 11 rontc tl <> Li Hg'l1:1~em
Popular.
Nã o fo mos, uc m 11od ia111os sei·, qu iZl's~cn10,; 0 11 nUo,
uni a1-tistn ou um cstéta.
iXns ob ras cfo llinll g,1<;ão, a simp ticidmlc- deve p rc-
fel'it· ta nto quanto pns!:ii n'l o emp r c::ro de t~r mos cotn-
p liea.dos e f ugi:' ao tcntmloi- cnca 11 to d .is c1c ri\·ac;õcs p:11-a
o campo li terari o.

Nc nM1111:1 s urpresa n os dcp:-1-ou chcqa!lo :- o tr.l'mo


deste lh· ro : - Niio compc,rt n ele ou!rns peças coli;;i<l:ls,
u em mesmo ;1~ de p rodução Cl'Coulu, p ois s un fei tura uü.o
obedccen a fi n\i meramente i· ccrca tfros.

R elérc o Leitor a. e:s:t.cnsf10 cl~st:i obr.i. .Procur:11nos


s in tetb:a.-1:i. o m.iis passi vei p a. ra 11ão se torn il r , pelo gr an -
d e cabe dal d!.! m a tl'!L'lu 110Y:t, ,·clha .sob qu alquer aspr:c-to
ou r cpc ti<:ão do q ue onu·os j{1 di~!ie:rm11. E· cert o qu e
i,.sgo conseguimos.

'l'a mbem nela cJ. bin, t vmô tou bc, a p,. im eira I'H1·l c ,
b:isicn para u obra s nbsec1llcn tc e, 11ossin lrncn te, p:tra
ou t ras que, .si o tempo ni'io nos falr:1r e a idn dc pel'ro itir,
s edi o 1·P.clig-ida.c, e pu 1,lica d ...1.s.

A obra p oste1·ior. comp.111 hc ira clcst n, scr (i · - AS


TRAD!ÇOJ;,S AfiUCA..'<.I S XO BRAS IL.
'* Este livro íoi co111pristo e irnprcs!)o
n:'l s officina:. 1la E11111rc1..1 G r:iph ic::i
da "fic\·ista dos TriLun.,l'S '". ó. ru:1
Xa\·ic r d e T ol<'U o, 72 - Sio Pnulo,
fl :lta a. Cotnp:inh ia Editorn Nacional,
cm :iCtcmbro de E.131.
BRASILIANA
&.• S(RIE DA
BID L I OTECA P EDAGOGICA BRASILE IRA
SOO A DlnEÇ.\O lJ!s l'l-: RNA:-.'UO DE: AZ.t::V E DO
VOI.U~ll:S l'UDLl CADOS:

2!1 ~~{:~r1~1~~c ~t:.:i.;,~~ º- nr:1~,r~:j~ ~~


1- 1:nti,1.~ 1',·rdrl\ : •'ir,11r11• do lm,
1°.rin r .,111ro11 rns11 io, - :?.• .. 1;{,io.
~ - l'nn,r:, C:<ln1:,·•·n•, O )1',r1111<·• ,1,-
,tn rl,11cc1111 - :.: • nl'c',n, :IO - t.'.t1p. i-" ,,.Jcricc, A. Rc,ndc,n: l'rlo
; • A !ciJc-1 r.-•111 11: ,\ ., íd,'i11 • de- ,,1 1,,,10 ll r 1111I C:rnlra[ - 1::,1. il u• traJ;, .
r,, ,,,.,. l~!nl c.c t"<> m in,li«- rtr1,,.~:\"., ,. ;:J - .At,--,do Aa111rn l: O n,.,.;1 na ,r j.
: - ot,·1ir::. v1,.,,,,: ti..p .. A, .,,,,,, •. rt ntua l.

~
~,;.1,1 -
-
3.• l•li(:.o (~umrnt.t,tl ~L
,\ ui:<:· 10 d~ Sai1r1,Jli::.ir,._,: Sri:<.n,h
:s~ -;..;;~.:1,~e l~~~;f:•~: ~~Jlli~ ~!~..t
l r,11n íii:-11rno).
\'I~,:,,,.. J., lt, , dr Jonri, .. n ~l.,111, Cc•
~ii f o $, 1'1111111 ( I ~~~) - T r·,~ r :1:1 - J . ,lt~ ~, m:,11,u t'<'rr:.r:: :\lrlr o ro?o-
pH·Í. ,!(' >.fon•n ,lc •:. 'fn u nuy . .i:.u llrn .•ll riro.
,; -· Un!lna P«rtir.D. : \'11hu., ,. ,:,i .,d: :':1- l\nn·a nc ro,tn, Jn/,·od u(i'io ,i Ar-
.,,, Hr11,;1. <'!U r olni: i:,, IJra~a•••• - l ·:.J. u., ,tu.Ja
• • l! nt , t ·, 1',•r cir:,., Uirririiu ,t.- 1! 11 1 l~, - ,\. J . Snm ,.,,\..,, f' (,., ~,- 01:,,.f,:1. dn
l: n, t,.,,,. _,s,.:,.,n,l .. 1,·11.10-,,.r,, 1,,,! .. ,). 11,..,,;1 - :-:,1, ih,,tr..,L,.
li - o:i,('I,,. \'icon:,: J ',,p11 hr ~..., /,Irri ::,; _ ,\lí,,..h, l,l·i· J,,.,., .. n llandr irl • ·
d,,,,..,,. ,1,. 11,,., ,I - J ' <•liC '"' "'º l'auh•t• • o lltr úa do Mu fd i1na
:, - :,.; ,,.,. n,, ,lr.i:nc-~: o •.\lr ln no , 110 •• :!.• .-li\;·,...
nr n • II - ! lt ~, ;..·,o e- p, r r.u"' J..- J[o. ~; - J. J'. ,1 .. Al..,1<·'d., l',n,1.. , rrJm, ira1
m,·ru t•or,· •). l'ru( ,u,·1<nl' t1 t.· lh,,.lr:ul'- l'nu,,,l>,rt, Ja 11<11>11 - t E, I, llu, .
- ·• • ..-,l"ç:u. tt:•d., 1,
10 - Oh,·c-ir11 Vin11n: •:,·n!u~ôo d ,, r~,·o :~ - n u; J'a ri,05 11, , Moc<d11dc- e Es "Ho
llt:uil.- i ro - !!.• t,Jiç,io {i"n•l rml1 ({·u,1:.~ int.J '"·'· l'rdn,·â~,i,.,. e o•· o-
li - J,.,;,. il:i C~mn,,. Cn• <•,nlo: O C11nd, ln,!,, , 1o0r Amer itu Jn , obino J,,wml><: )
,1·1 :u - \'o i. ;:., , t ro:< lu. - hl. i h Lriuh,
1~ - W "ntlrrlc-y P in ti11 ; Cnrln• do Jm. 3!)·- l·:. 1to11u,·!l'-l 'i111 11 : nonJ,1ni11- 3,•
pc-r:.dnr f'c-dr 1t li •o
Unriio d• C•l u :l pc- ('O[Ípa :l'on1cMn1!., t ilu,lf-d:i l,
~O - l 'rd r o t;;,111,.,,., lli ,L., r i11 Sadal do
· - '.' ui. 1! uo< lruJe1.
1,: - Vkc-ntc- Llciril o e,. ... ,,.~:
A' mn· 11 , ... ,1 - 1 ~ Tnrnn - •: •Pifilo <111 S u•
i:rm ,b 11,~ lor in Jn llrn~a . r......in,1 , ü ,l<>nbl - t ... c-.J ic:o,
·11 - J.,~(-.) lui11 Urlo, A ln1rlic,n d 11. Jc,
11- l'c- ,iro C11ln;vn; ll i, lona J:, <.:ivjlf • u, ... ,.
ro(iio llrn, .lt irn - 3 .• ,•li,·,·,.,_
,L'.! -· l' an,Ji(, C~ln1:t' r:,.; F'flrtf\11.(.lo Ili ..
lJ - l'nn,11:", Cn :n11rr1M: ll:o ilr11 r11Cia ,i 1,; ,1u. d" n , uil - :.• c,li~:i o (com 3
11uid:,, il< lf,•h • - 3.• '<>lun>e (J:, >o• >•lfu•.• ~ fo:n ,lo l<'llh>l.
ric- ··ltt·!n(!,c~ f:xtcr i<>rc-, ,ln llrn•il" J, Jl - f\. S:il..ui:, L.in,n: ,\li.ola T orru ,.
JG - A 'brrto Turrc~: A Ore"""" <"º 1-n· "'" ol, 111 .
chm11l .
l i - ,, 1L,r·l 11 7 nr r<'•: O l'rnh!r"'" N•·
,:.1 - 1-;,,,.,,;,o I'in10: n~ 1.,,1 i:,,..,,., do
;,;,,,,t,,r,. (rom 16 1:,11,·u:-M ..- mnr,")
, ia nn l tlu• il r irn, - 1.~ ,·.,li,mc- .
IS - v ··cunJr ,Jc 'l":< 11nny: r, d, ,. li . ~.-. - n ,,~iliu d,• ~"'""'h:..... : F:11>11n1áo
l!J- .\ro n..., J<' 1-:. 'l"n" n" )": v . ,l111ntu c:,.,craflu do n r o,il C <1lani 1!.
Ju U111• .I Culu"i"I 1:t-c-· X\' I -X\'1111 4\ - 11 "":" :\lc-n,1.-nt~: A inrt utnda
~O - A !l,cr:u J,. J-"urin : )ln" ol {com Ir ,.., nfTican:> nn pu rlli,;1<", do llrull -
llu•l ruç...,, r.;,,. do l<'.~ lul. F,1. il ,, ,t:a•h- •
: 1 - O!lt l\ lR l '<'tl'i ra : l' c-:11 llu•II &h ia r . 1; - :'>l,w""I ]:.,n1fim: O llruil - Con,
!! - r.. 1t,~i:,,•l,-.l'int.,, t:... ,.;,., de- ,\n, uin11 "º'" .,,.,,tiuti1·,i ,?,. Cario, Maal.
tu1,1ah•1:i • llroilrira. ,\:l ·- Urhino Vi.,n11; 11,nd.. iro, ..- ,rr:1•
,';.' 3 - Ev:.riJto ,lc )1 0111,i~: ,\ ('.• cr:ni<f4,. 11;,. rii~ hn!,no,.
.r,,,,,.,,. no lhn.~il . ~:l - (';·,~ln"O lJ,.,,.,,o, lli.~!"rl a ~lllltar
::1 - 1'11nJi,i c11·c,i:crn1 ; l'r"M"m,, dc- d~ l iriull - F..J . l!u.,1r :td ~. (r om S)
Adm ln111 , ..cilo. ~r n,·~n,• e 111np11:1).
2~ - M nto o Mo,...,qu irn: ,\ l lR t"n de .:;o - Ma•,u T,u~11:1·0•: l'roJr çiio Conll·
Sordc•l r . t1(n lJII <111 Un• ,t - l' rc(l\do J e l'•n•
'tG - A lt<' •lo n11 ns::~I: )lur..os t I'c-upPC· >1.(, Çu!..,J.;"c rn• - ::.• ,-.lie i,o Mtiplln d1 .
ti•·n. t, t - Oln •·lo J~ Frdt:.1: Dacnt.. drl-
:. t - ,\ltrr do c:u., J unior: r op" laçffl nno , "º lJuu i L
r1 ul i1IAI . t>:? - Gen<'rnJ Co1110 .!e !ohi::alhiil'I: O
n - Crn cul c .. uta ile Mc~11lh;it"1: Vla- ,.ha,:c-m - J. • c-.lit~o com1>lc-to, ('QIJI
1r,m t.0 ,\ raa- i: &Ja - 1.•
1dlcii.o. ll1Me 11r i11 ici ~1 T IUli·C'\1•~11.n t
Ci:f- 1:,;, .J:·.., , - s A!ft~:' Dlonocnfü ~, e -:cc~t.e·,o u..rroao : Dlttor1a ~ - :::
li~ ~n~•~:~~:Jo
CLt11.ct'n.
Co11:EJ0 Jc C111Tnlho - f~1,;!~~\ ~11<1\ •,ç:~: ~:~ !~,•\\
1-:,l icllo lhutr11J3 #

tiS - UIJJcbr nndo Accio\y: O 111-conh rd· '7 - e. de lldo.Lell:io: 7.oo!o~i• cio
rnru lo do D,o., 11 pelo.• F.,ofado• Unld"• Ur:< •11 - l;:Jiç,.., lh••tr • Jn.
:;e ~ é~:;r::\ :1pill)·:
h1 n,t , do ltu,o,I -
~h1thcm r Co•·
Trmluc:"o, l'•C'f:,.
7
~ ~ ~~~:~~~ 0' d,.~:1:.
11 1
!',
· ~~~,;~~/111 :c•t';
r tln P r 0Ylntl;1 dr (;.,;,;,. - Z." t om'>
ci11 r ""ln'< ,te (:,, ,.t,'111 l'"u~t,·,, - 1"r:<•1:o~=·" ,, ,.,,:,.. ,1,, (.:!:<,I" ]li.
1,; - l-"lnu•i~r, t'tr,lrii::11"" V •lc : E lt m~n· l,,·i1" 1,, •• , 11 .
i.,, do 1:.,1c1orc mi,~iu l ll ro•i' r,r1>. õ!• - Crn,·drv l'u·•1": f) V i, coo J r do
c;s - J\ Ul:\l•I" ,!e $11f n1. 11;1., 1, r: \ ' i11i:c m Si11lm l11i ·- S•L"> V,,1., r :-u:i nt~'1<:iio
,í r , ~,,rrl 11 ,Ir S 1nu C111uin :1. (l!l.W ) "" l'U:lt irn •~•·'" ""I - ) 1'111,1~.i,.
- 'tr,uJuç..>O de Cn do, il11 Co,111 l's'" .io - 0 •~-11.!<.1 n C:ihrnl: ~ 11n111 C3\<\tlr•11
reirn. -- )-;.Ji.ciu, 11.i· ,.n,111.
i;!) - ,\lfrn!o )-;11;~ J"unlor: Ot r r im~i· ~I - l ,•''T!Ol n rih, : J\ (:lnrinu S0t11i n11
ro, Tror(o:i l •11ul i1t111 ~ o Cr ouimr nlo ,ln 1' r imr ' r o l,n:,cri,. - F rei Canrco
F.urO•.\mc rlrnnn. - r-:,1. it,,, u n,l:, .
ço - l::millo m ,-,.~~""" : A ,·ic!A c!n• 1.,. 3'.! - C. Uc Mdo-i.e il:io, O n, ..11 V;..10
d iH C:uaic utii" - Edi(ÜO U:,s t r.idn. l 'eJo, l n str~o.
CI - Cu n.!~ J'P.u : Yi ni:cn• Milihr oo mo s:; - J•e,l ro Catn.,,n : l li,tnr:n S"ti"l d"
Gra ndr rio Sul 1r,cf.,ci o e l~ c,.,,t,., llr no,I - '.!" Tomu - F,~pjrilu dft 5.,_
<lo I'rbr l>c ,l'OrlC31\~, c u11\cnL:"ln, 11<'1' r irdodc Jn, r,r,l:ol.
Molf. 1-'l(,01•) -- E dlçi,o ilu,tr m,11. s 1 - Or!a n,!n ;>,t. c,.n•:o•l·n: l'Mh'cmn~
(;'.! -J\!"C'Mi Am : ust u de M irnn,I.\: C f'u ndn.nrn!1>i1 dv ~frr nlriplo - J::Ji,:'i(>
R io s;,11 rn r.rhro - EJi('io l unrn,l o. ·1,,,, •.~,i:..
C3 - ftt. im 11n•lo Mrr rr i• : !<.o ' ' " " " " ' 11:; - w ., r,,!tr·~,. P ' nho: Co1ti::i11n e ""'
A "'º'º" co - ,1,• cdiç<,o. T rml'" - 1-:,t ,111,tr ..,h,
C~ - C i.lK'ctu l'1eJ,.•: S..h,n,lu e ;\l u - 5r, - ,\ur rlio r 1r.l:1-iro: ,\' '.\lari:.-:c rn do
con1l111:, - Dcc.,Jcncia p 11 tr,uç.r,I ru• Aum,.onn• - >ÃI. ilu<lrn,\.i.

;iJ{~{i!!~ :t;fK~t~~t.:~
nl nu ílriuil - J::cl•ç~o i lu,1ri1J11, .~, - l'r in, ilk u M11,,.cir: A T·,tru çi,o

1
- T r1iluçMo e nnt.na J,• Cl•,tu Hi~ I· :!O - ,\Urct!u Ef'< Jomõur: ,\ F.n!uçiio
ro Lt,,:,~. F.r:,nn ll' io 1'1oli• t11 e ~o•~ Co11, 11~ -
Ç!) Nnf:i"it.!:r:~~. ,\tm~• d• Jli• lur..
11
~I : : t 7n n~:~l;;:'
1
"cr.,. .
11lh"' (l m.. da
,;o - ,\ (01uo Ari nos ,k Melo 'frr.nco : \;u;Jn~r !'i'n(.on,.1: O s:m runci •co.
Conui!o da Civlliu(fli> llr111il d1 a . n - A!mlr:,nt•.- Ant onio Ah·r~ Ci mnr!\:
7l - F . C. Jlo,,h nc - lluhn'u c As:ri• >:n .oio Sohre 11• c.,n~1 ftl(~T• :-:11.-111,
cul tu r 11 "1'14 D1u!I " " S~cu!o XVI - (n,Ui:-in.H d1> llra<il -· :?.' "'1i(:io
n ~~~~:":o\1:º"s~~/~~ifr~[:!;~ - Se· ~~ ~:·~!;:,'~~;;,., 1.~i:<': l'l\dn11• ~, lli•l,;.
';"i,:~ti,,\:~~:'n,:~. i~rr.~~,rol~ ,!~,°2~1r1:-:. i, 1 ~ /~i. .nª:•l!i,_ '\":1~ronr,-I,., · O F:co

::11,~tfi~ ;~if~)Jl:1~ COMPAKH!A EDITORA NACIONAL


nc .. d°"' c;,.umlSu 111/U O - Sáo P o11lo

Você também pode gostar