Você está na página 1de 256

1

www.eBooksBrasil.org
2

Mcnoria solrc a Viagcn do Porio dc Sanios
Cidadc dc Cuiala
Luiz D'Alincouri

Ediao
cDoolsDrasil

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil

Fonic Digiial
digiializaao da cdiao cn acl dc 1953, volunc
VIII das
PUDLICAES COMEMOFATIVAS SOD O ALTO PATFOCNIO
DA
COMISSO DO IV CENTENFIO DA CIDADE DE SO PAULO
SO PAULO
DIDLIOTECA HISTFICA PAULISTA
DIFEO DE AFONSO DE E. TAUNAY

CoyrigIi.
2001, 2006 Luiz D'Alincouri
3

NDICE
[*]

Duas Palavras. 6
Aonso dc E. Tuunu
Dcdicaioria. 8
INTFODUO. 10
MEMFIA SODFE A VIACEM DO POFTO DE
SANTOS CIDADE DE CUIAD. 18
Dcscriao Hisiorica. 40
Dcscriao Hisiorica. 119
NOMES DOS FIOS EM QUE SE PACA A
CONTFIDUIO DAS PASSACENS, DESDE A
CIDADE DE SO PAULO AT DE COYAZ. 143
MEMFIA ACEFCA DA FFONTEIFA DA
PFOVNCIA DE MATO CFOSSO, OFCANIZADA
EM CUIAD, NO ANO DE 1826. 186
APENDICE. 226
Noias. 239
4


5

LUIZ D'ALINCOURT
Memria sobre a Viagem do Porto de Santos Cidade de
Cuiab
Introduo de
AFONSO DE E. TAUNAY
6

DUAS PALAVRAS

Pouco ou, untcs, quusc nudu sc suIc do
dstnto ocu dc cngcnIcos, quc o Luz
D`Ancout.
Nuscdo cn Ocus, Potugu, u l? dc cucco
dc l?S?, uu dc utIuu cn l?99, du
Acudcnu Mtu, ncu sc guduou cngcnIco,
us IIuntcs cstudos.
Tcuc nuncosus conssocs c notuntcs; nu
HuIu (lSlb), PcnunIuco (lSlS), cn Muto Gosso
(lS22-lSJU), no Esto Sunto (lS4l), ondc,
scgundo uccc, ucccu.
PuIcou ducsus ncnus soIc u cooguu
do Hus c ussuntos ntucs, scs dus quus
cstuo ncssus nu Hcustu do Insttuto Hstco
Husco; cu gundc uutodudc soIc cosus do
Muto Gosso, c, nu onuo dc Lcucgc, coIcn-sc
dc scus csctos uuosus nonuocs.
Dcc, dz MucIudo dc Oucu. cu un ocu
nuto ntcgcntc c Ion ossonu.
Notus Iogucus suus s conIcccnos os
gcos Aontuncntos dc Xuuc dc Hto c unu
7
ccncdc dus Dutus Mutogosscnscs, dc E. dc
Mcndonu.
Mocu nuo dc cngcnIcos, c nu ou du
dudc.
Dus suus oIus, c tuucz u nus ntccssuntc c
uuosu u Mcnoria solrc a viagcn do orio dc
Sanios cidadc dc Cuiala, onudu quc, cn lSlS,
cuzou. Innu-u cn lS25 nun oIcto Ioc
ussno.
A cc sc ccc Sunt-Huc nuncosus uczcs c
cogosuncntc. Tuz ducsus nonuocs cuosus
soIc u udu uustu, dc Iu nus dc un sccuo, c
dc quc Iu cscusscz cn scncIuntc cocu.
Suo Puuo, lb dc uIo dc l95J.
AFFONSO DE E. TAUNAY
8

SENHOR

Por largo cano indniio, c frcncnic
Corrc o Nilo csunoso,
Fcroz alaga a raida corrcnic
O Egiio faluloso;
Mas sc gra carrcira, as ondas graio,
Triluio dc caudais rios acciia.
Solcrlo nao rcjciia
Polrc fcudo d'incogniio rcgaio.
DINIZ Odc 1

Nao c voniadc dc inculcar-nc auior, ncn
vaidosos cnsancnios nc figuran csia olra
digna dc scr ofcrccida a V. M. I.. nao, ScnIor, o
anor rorio nao nc fascina a onio dc ignorar a
curia csfcra dc ninIas luzcs, c a cscasscz dc
ncu ialcnio. Mas o coniar con o acolIincnio
lcncvolo, quc V. M. I. cosiuna dar aos quc sc
alrigan sua cgrcgia sonlra, nc anina a
dcdicar a V. M. I. o ncu incrfciio iralalIo.
Da indulgcnic ccnsura dos Salios olicrao
dcscula os crros dc un Cidadao Miliiar, quc,
facc do Mundo iniciro, roicsia adcsao ao
Incrio, anor, c olcdicncia a V. M. I.;
9
roicsiaao ingcnua, vcrdadciro iinlrc daquclas
alnas, quc firncncnic sc dcdican Crandc
Causa do Drasil.
Fcvcrcnic lcija as Maos Augusias dc V. M. I.

LUIZ D'ALINCOFT
Sargcnio nor EngcnIciro.
10

INTRODUO

DEDIQUEI o icno, quc nc foi rcciso
cnrcgar na jornada, quc fiz, no ano dc 1818,
dcsdc o Porio dc Sanios Cidadc do Cuyala, cn
cscrcvcr o Diario da ncsna jornada, noiando
ncla a dircao da csirada, quc scgui, as
ovoacs, quc cnconirci, os Filciros, c rios quc
airavcssci, c finalncnic a qualidadc do icrrcno,
or ondc c conduzida a diia csirada; fazcndo ao
ncsno icno aquclas olscrvacs, quc julguci
convcnicnics uiilidadc do oljcio, a quc dirigia o
Diario. Dci, orianio, rincio, c fin a iao
Ionrosa iarcfa, surindo os ncus lons dcscjos a
cscasscz dc icno, ncios, c ialcnios rorios
ara o scu conlcio dcscncnIo. O golc dc
visia, o asso, c agulIa; as cssoas nais cordaias
das difcrcnics ovoacs, a qucn consulici;
algunas idcias adquiridas cn divcrsos Auiorcs, c
o ncu fraco criicrio, foran os unicos c
vcrdadciros guias do Diario, c, or conscqucncia,
do scu oljcio, quc c a rcscnic Mcnoria. Por cla
far-sc-a juzo, sc nao con rigor naicnaiico, ao
ncnos quanio lasic ara sc conIcccr da ossvcl
nancira a oulaao, concrcio, indusiria,
siiuaao, c origcn das Vilas, c Arraiais nasccnics,
c conflucncias dos rios, dirccs dc scrras, c
11
ariicularidadcs dos icrrcnos, or ondc dirigi a
narcIa. ancas sc acIan as lanias das ncsnas
Vilas, c Arraiais, c quairo Maas, quc nosiran a
dircao da csirada. o rinciro cla Provncia dc
S. Paulo; o scgundo clo icrrcno, quc
uliinancnic assou a fornar aric da Provncia
dc Minas Ccrais; o icrcciro cla Provncia dc
Coyaz; c o quario cla Provncia do Cuyala aic
sua Caiial. Eis aqui cosios os onios, cn quc
vcrsa a Mcnoria. nas, ara quc o agradavcl nao
dciassc dc aconanIar o uiil, ncsna junici
difcrcnics crscciivas dc icrrcnos cncaniadorcs,
quc dc coninuo dcsafian a aicnao dos
viajanics, c convidan a dcscnIa-los,ncsno
aquclcs, quc ara o fazcrcn iivcrcn as nais
fracas luzcs.(1}
Pariindo da Cidadc dc S. Paulo, c, dirigindo a
narcIa a Ocs-norocsic, scgui, assados alguns
dias, a Norocsic, cIcgando a iocar Nor-norocsic,
c Noric. con cqucnas alicracs, coniinuci
scnrc no Quadranic dc Norocsic, dcscaindo
nuiio nais ara o Noric, do quc ara Ocsic, aic
cIcgar Cidadc dc Coyaz; alcn da qual cnirci no
Quadranic do Sudocsic, c narcando nais ara
Ocsic, do quc ara Sul, ioquci cnfin a ncia da
ninIa jornada. Do quc icnIo cosio sc coligc,
quc a csirada sc dcsvia scnrc da dircao
rciilnca aic Caiial dc Coyaz; dondc cniao
conca a dcclinar ara o ouiro circno da rcia,
ou Cidadc Cuyala. Dcsia forna os ircs onios S.
12
Paulo, Coyaz, c Cuyala, rcrcscnian os vcriiccs
dc un iriangulo roinancnic rciangulo, c
isoscclcs, nosirando Coyaz o vcriicc do angulo
rcio. c c visvcl, quc sc ouaria nuiio cn icno,
dcscsas c fadigas, sc sc icniassc aroinar
Iioicnusa do iriangulo dircao da cs Irada, o
quc sc nao dcvc suor inraiicavcl.
lcn salido quc a dircao da aiual csirada
foi cnrccndida ao acaso. foi assin, quc
DariIoloncu Ducno cncirou aquclcs vasios
scrics; c foi assin quc scu filIo, guiado clas
fracas idcias adquiridas na conanIia dclc, na
icnra idadc dc dozc anos, c dcsafiado clo
csanioso runor, quc fazian as Minas do
Cuyala, icniou, nuiio dcois da rincira
cnirada, volvcr ao lugar do Ccniio Coyaz, aic
ondc iinIan cncirado. Porcn a sua rincira
ccdiao foi nalograda; ial cra o fraco
conIccincnio, quc iinIa daquclcs inculios
icrrcnos. Fccolrando novo anino, icniou
scgunda, c cono s aaladclas foi fornando o
irilIo, quc dcois sc cIanou csirada, c, con
nais foriuna dcsia vcz, conlciou suas
cscranas, dcscolrindo Coyaz. Eis aqui o
nciodo incrfciio, or quc sc alriu a csirada dc
S. Paulo a Coyaz; quc sc algunas nodificacs
icn sofrido, sao dcvidas unicancnic ao cuidado,
c ariicular conodidadc dc scus Ialiiadorcs.
13
Ja a cssc icno cisiia dcscolcrio o Cuyala;
c scus Ialiianics vindos ianlcn dc S. Paulo, c
conduzidos ali cla navcgaao dos rios,
anliciosos dc colIcr o louro ncial, ondc cn nais
alundancia, c con ncnos iralalIo aarcccssc,
ouviran alcgrcs a fana do dcscolcrio cn Coyaz,
c disondo-sc cn grandc nuncro a lusca-lo,
narcIaran or scrics dcsconIccidos aic o
cnconirarcn. ois dcsia nancira, quc, cn
1736, sc alriu a csirada do Cuyala a Coyaz; c
rcunindo-sc as duas ncsic onio, fornan a unica
dc conunicaao, or icrra, dc S. Paulo Cidadc
do Cuyala.
Os noiivos acina ondcrados rovan
solcjancnic, quc a csirada aiual nao scguc a
dircao nais curia, ncn ncsno a nclIor; or
causa dos nuiios rios, c rilcircs, quc c rcciso
airavcssar, c quc na Esiaao das aguas,
dcnoran rcciidas vczcs a narcIa dos viajanics,
scndo-lIcs ncccssario consiruircn onics,
quando c ossvcl; ois Ia ncla rilcircs, quc nao
as adniicn clo nodo, or quc sao fciias; nodo
aconodado fora dos ncsnos viajanics. c ncsic
caso c nisicr cscrar, quc as aguas dininuan.
Porianio, scria lcn ara dcscjar quc sc
icniasscn ncios ara a alcriura, c aconodada
ao oljcio da ncsna, c quc, fazcndo alrir ouiros
scrics, daria dc nais a nais a vaniagcn dc sc
fornarcn csialclccincnios novos.
14
As idcias, quc icnIo adquirido, consuliando
Maas, c alguns Foiciros; c as noicias, quc, cn
divcrsas cocas, foran dadas or algunas
cssoas, quc cnciraran os ncsnos scrics, nc
conduzcn rolalilidadc dc scr ossvcl alrir-sc
a csirada con dircao nuiio roina rciilnca,
ara o quc sc dcvcra rocurar o icrrcno, dondc
aricn nuiias iorrcnics, unas dirigidas cn
runo gcral ao Noric, c ouiras ao Sul, quc vao
cngrossar os najcsiosos rios da Praia, c
Anazonas. o Maa No. 1o. scrvc dc guia.
Julgo quc a csirada sc odcra concar da
Vila dc Mugi-Mirin, na Provncia dc S. Paulo,
dciando dirciia a aiual, c scguindo csqucrda,
a runo dc Norocsic ncio Ocsic, or un icrrcno
clcvado, quc faz aric da diia Provncia, c cn quc
Ia ja ovoadorcs, c algunas fazcndas dc gado.
Esic icrrcno forna una csccic dc Zona, fccIada,
ao Scicniriao, clo rio Mugiguassu, c ao Mcio dia,
clo Ticic; rinciiando na dircao das calccciras
dos ncsnos rios, c dcicrninando no grandc
Parana, ondc clcs conflucn; Iavcndo so a
airavcssar, cn ioda a cicnsao do ncsno, o
ouco considcravcl rio Piraiiinga, iriluiario do
Piracicala, c csic do Ticic, c o Jacarc Piira, quc
ianlcn c conflucnic dcsic uliino. Passar-sc-a
dcois o Parana, sada daqucla Provncia; c,
scguindo o runo do Norocsic sc airavcssara a
Provncia dc Coyaz na onia, quc a liniia ao Sul,
o as dos Cayaos, quc nao icn nais dc dois
15
graus dc irajcios; corrcndo, dcsia forna cla
aric Scicnirional do rio Sucuriu, iriluiario do
Parana, c Mcridional da scrra Sclada, grandc
rano do Sul da dc S. Maria. Findo csic irajcio,
cnira-sc na Provncia do Cuyala, crio das
calccciras oosias do diio rio Sucuriu, c do
Piquira conflucnic do S. Lourcno, c scguindo-sc
o ncsno runo assar-sc-a, nas suas fonics, o rio
Piquiri, quc ianlcn cnira no S. Lourcno, c sc
iocaran as nais alias origcns dos rilcircs, c
rilciros, quc dcsccn a cngrossar o rio das
Morics, c fazcn as suas vcricnics. Assin
airavcssara o rojciado caninIo dc S. Lourcno,
c scguira ara a Cidadc do Cuyala, scn cnirar
no dc Coyaz. c cn conscqucncia dos runos gcrais
quc icnIo aoniado vc-sc quc a dircao da
csirada scra quasc rciilnca, c as idcias, quc
icnIo do icrrcno, c dos oucos rios a assar, nc
fazcn suor quc as ioriuosidadcs da ncsna
dcvcrao scr nuiio raras, c dc cqucna curvaiura.
Alcn das indicadas vaniagcns, ofcrcccn-sc
ouiras ara o Cuyala; c sao, ficarcn os
Concrcianics iscnios dc agar o inosio das
assagcns cn nuiios rios da aiual csirada; c os
Dirciios Pullicos cn Coyaz.
Os ovoadorcs a un, c ouiro lado do
inaginado caninIo odcrao scr dc grandc
uiilidadc navcgaao dos rios Sucuriu, c Piquira.
navcgaao quc, infruiuosancnic, sc icniou a
16
ariir do Cuyala, scn quc os cloradorcs
udcsscn dcscolrir a vcrdadcira origcn do
Piquira, or sc cnganarcn con alguns ranos do
ncsno rio. iodavia Ia iradiao dc quc cla foi
fclizncnic cccuiada or un Ioncn quc fugira
dc S. Paulo con sua fanlia, o qual salcndo quc
o crscguian, dcsccu o Ticic, c sc ncicu no
Sucuriu. Porianio, julgo quc dcsic lado sc dcvc
concar a cloraao dos diios rios; c
conIcccndo-sc loa a navcgaao, cn iodo o caso,
sc dcvc rcfcrir a dc Canaua, or scr nuiio
nais curia, cviiando-sc a iralalIosa viagcn do
rio Pardo, a grandc curva do Taquari, c o dcsccr-
sc ao Paraguay, ara sc cnirar no S. Lourcno. o
quc forna ouira volia assaz considcravcl. A
conflucncia do Sucuriu fica roina do Ticic,
quc faz curia a navcgaao clo Parana; o quc nao
aconiccc scguindo a do rio Pardo. O Sucuriu
corrc do Nor-norocsic ao Su-sucsic, no Pas dos
Cayaos; cIcgando-sc s suas calccciras, cnira-
sc na Provncia do Cuyala, c na ncsna aragcn
sc rcsunc icr rincio o rio Piquira, quc vai
corrcndo a Norocsic, c dcois volia a Ocsic, a
cnirar no S. Lourcno; c navcgando-sc or csic,
aguas alaio, cnira-sc no rio Cuyala.
Dcvo olscrvar quc as lcguas, dc quc fao
ncnao ncsia Mcnoria, sao coniadas clos
ovos, c raiicos do caninIo; c quc orianio nao
c ossvcl quc icnIan a rccisa caiidao. Para
quc sc faa idcia clara das rccrocas disiancias
17
dc S. Paulo dc Coyaz, cn linIa rcia, Ia a
disiancia dc 142 lcguas dc 20 ao grau; da dc
Coyaz dc Cuyala 129; c dcsia dc S. Paulo
192, vindo or csic nodo a ouar-sc, cn dircao
rcia, 79 lcguas c nuiias nais sc ouaran
aicndcndo s grandcs volias, quc faz a aiual
csirada, cono sc vc nos Maas Ns. 2.
o
, 3.
o
,4.
o
c
5
o
.
Esic ncu iralalIo, uliinado con o ossvcl
zclo, c ara arovciiar-sc dclc o quc crincn os
vcrsos scguinics.
Acrcsccnia o salcr sizo ao sizudo.
Tudo ouvc, o lon acciia, o nau dcsrcza;
Porquc ncn iudo c lon, ncn c nau iudo."
Andud. Cun. Est. 2
18

MEMRIA
SOBRE A VIAGEM DO PORTO DE SANTOS
CIDADE DE CUIAB

MEMRIA

EXISTE a cnirada da Darra dc Sanios nos 24
o

2'49" dc Laiiiudc Ausiral, c nos 331
o
39'30" dc
Longiiudc do Fcrro. Esia colocada no ccniro dc
una noiavcl cnscada, quc faz aric da grandc
sinuosidadc, quc arcscnia a Ccsia do Drasil,
dcsdc Calo-Frio aic onia do PinIciro, roina
larra do Sul da IlIa dc Sania CaiIarina. icn
dc largura ouco ncnos dc una nilIa; scu fundo
c solcjo ara navcgarcn as naiorcs Naus; ois
nao dcscc dc scic, c oiio lraas, no laia-nar;
dirciia scrvc-lIc dc nuralIa a IlIa dc Sanio
Anaro, csqucrda a icrra firnc, c dcfronic a IlIa
dc S. Viccnic, quc a faz nudar a runo dc Lcs-
nordcsic. no lado csqucrdo, c dirciio da larra,
isio c, a Lcsic, c Ocsic, o icrrcno c alio, c ao
Noric, na IlIa dc S.Viccnic, c laio, c so algunas
colinas sc ofcrcccn visia. Marcan a cnirada da
larra duas onias; a dc Ocsic dcnoninada
Taiu, c a dc Lcsic a Crossa, coniigua qual, c
19
scguindo a Cosia, csia a cnscada do Mandula,
quc icn ircs IlIoias na aric nais rciniranic, sai
dcircs a nais salicnic, quc icn junio cqucna
IlIa da Mocla, nonc dcrivado da sua
configuraao; assada a onia, cisic a cqucna
laia dc Sanio Anaro, quc cn frcnic icn a IlIoia
das Colras, dcois a onia da Enscada, c assin
vai scguindo rincio a larra dcsic nonc.
csqucrda da larra dc Sanios, ou a Ocsic, scguc a
Cosia da icrra firnc inclinando-sc ao Sudocsic
scn grandcs ioriuosidadcs; a una disiancia da
larra ouco nais, ou ncnos igual cn quc disia
da ncsna a onia da Dcriioga, dcnora a larra
da Concciao, or ondc so cniran Canoas, cn
lon icno. Tcn a larra dc Sanios, na sua
cnscada, duas lalizas naiurais ara os
navcganics; ara os quc vcn do Scicniriao as
IlIoias Alcairazcs, rocIcdos carconidos, quc
acalan cn oniiagudos; c assin cIanadas,
orquc nclas crian nuiias daquclas avcs; disian
da larra vinic c quairo, a vinic c cinco nilIas
con ouca difcrcna. da aric do ncio dia cisic
a IlIoia cIanada Fcdonda, ou Lagc; rocIcdo quc
iira o nonc da sua figura, c disia da larra vinic c
scic, a vinic c oiio nilIas.
Os furaccs dc Sudocsic sao crigosos ncsia
aragcn, nao sc csiando lcn cnlocadura da
larra, ois olrigan as cnlarcacs, ou a
corrcrcn ara o nar, o quc ainda c loa foriuna,
ou a fundcarcn, sc clas vcn do Noric, c sc acIan
20
aicrradas; c ncsic caso fica so dccndcndo a sua
salvaao dos fcrros, c anarras. orcn, cIcgando-
sc a csiar Lcsic-Ocsic con a Mocla, cniao o vcnio
c a favor, c corrc-sc vclozncnic ara dcniro.
A cicnsao da larra, dcsdc a sua cnirada aic
quc nuda dc runo a Lcs-nordcsic c inicirancnic
fusiigada clo Sudocsic, Sul, c Sucsic; nas,
dolrando-sc a onia da Forialcza, na IlIa dc
Sanio Anaro, cnira-sc cn un ancoradouro, ao
aIrigo dc iodos os vcnios, nais csirciio quc a
larra, c con lon fundo, cnirc dczcnovc, c irczc
lraas, or un nao cqucno csao.
Dolrada a onia, ainda o icrrcno dcsia ilIa c
alio, orcn da aric oosia, ou IlIa dc S. Viccnic,
c laio, c so ara o lado do rio dcsic nonc csiao
algunas colinas dc ouca nonia. A curia
disiancia da diia onia, c do ncsno lado, fica a
Forialcza dc Sanio Anaro. Acina dcsia Forialcza
vira o rio ao Noric, c Norocsic, conscrvando-sc
assin cn suas difcrcnics volias, aic onia dc
Sanios, quc o faz scguir a Ocsic. scu fundo c
scnrc lon, nunca dcscc dc cinco lraas, c
gcralncnic c dc scic, c oiio; as cnlarcacs
cIcgan a iocar con os gurucs nas arvorcs das
nargcns, quc sao colcrias dc nangucs; o lciio do
rio c lodoso, c o icrrcno junio a clc,
rincialncnic na IlIa dc Sanio Anaro, c
anianoso. O ancoradouro dc Sanios c nuiio
lon; os Navios csiao roinos icrra, c cIcgan
21
ncsno aos iraicIcs, ara carrcgar. Esic rio dc
Sanios c cIanado a larra do ncio, ara
disiinao das dc S. Viccnic, c da Dcriioga. Os rios
dcnoninados dc S. Viccnic, c da Dcriioga, nao
sao nais quc sangradouros do laga-nar acina dc
Sanios, c scrvcn dc liniics; o rinciro IlIa do
scu nonc, clo Ocidcnic; c o scgundo dc Sanio
Anaro clo Scicniriao.
O Porio dc Sanios c un dos nclIorcs, c nais
alrigados dcsic Incrio, o rinciro da
inicrcssanissina Provncia dc S. Paulo, c dc un
Concrcio considcravcl. Nao olsianic a sua
grandc inoriancia nunca sc aicndcu cono sc
dcvia sua dcfcsa, c ainda quc uliinancnic sc
dcran algunas rovidcncias ara cvadir-sc a Vila
dc Sanios dos insulios, quc odcrian icniar
nossos ininigos, iudo quanio sc fcz c olra dc
ouca duraao, c or isso cn lrcvc icno voliara
a dcfcsa dcsic Porio ao cssino csiado, cn quc a
noici no ano dc 1818, quc foi o scguinic.
A curia disiancia da onia dc Sanio Anaro,
ara cina, csia a Forialcza do ncsno nonc,
cono dissc, quc acnas c una laicria alia,
soncnic con fogos dircios, c un cqucno angulo,
ara o lado da onia, con oucas canIonciras;
lado ara ondc o fogo sc faz nais rcciso, ois c a
cnlocadura do canal. Na nargcn oosia Ia una
conrida raia, c cn frcnic Forialcza un lugar
aicrrado, a quc cIanan laicria; ondc
22
consiruiran nodcrnancnic un rcduio, quc icn
scis, ou scic cas, nas o araciio acIa-sc
lasianicncnic arruinado. Pcnso, quc sc nao
odia cscolIcr un lugar nais inrorio ara sc
fundar a Forialcza. c doninada or un adrasio,
quc icn junio a si, or ondc o ininigo sc odc
facilncnic fazcr scnIor dcla, ois quc,
dcscnlarcando a scu salvo na raia do
Mandula, narcIa dirciio ao adrasio, quc lIc
nao fica longc, c da a lci ao Foric, quc ncnIuna
dcfcsa icn dcsic lado, c una vcz scnIor dclc,
donina o lugar froniciro, ou laicria. alcn disio, o
Foric c nal consiruido, suas canIonciras nao
icn as dincnscs rccisas, c o icrra-lcno c dc
lajcdo curio, nuiio nal unido, c cIcio dc
cavidadcs, o quc faz arruinar os rcaros, c crdcr
as oniarias, juniando-sc a isio ficar o csao dc
quasc ncio canal ara o lado da Forialcza
rivado do fogo dc AriilIaria da ncsna, c o nau
csiado dos rcaros, c das cas; c qucrcndo-sc
roicgcr o diio csao con a nosquciaria, fican
ncccssariancnic nuiio cosios os dcfcnsorcs.
Con a foriificaao dcsic onio sc dciou ioda a
cicnsao da larra dcsdc a sua cnirada, quc scguc
Noric-Sul, indcfcsa; c o ncsno aconiccc aric
da IlIa, quc lIc fica fronicira, lugar dc facil
dcscnlarquc, c quc, a ncu vcr, scra arovciiado
clo ininigo, quc quiscr surrccndcr Sanios
(cono cn ouira coca fizcran os Inglcscs, c
Holandcscs}, c ainda quc lIc nao scja ossvcl
23
crnancccr no Pas, nao dciara or isso dc
causar-nos gravcs iransiornos, c dcscsas. Para
fin iao rcjudicial nao Ia nisicr o ininigo gasiar
icno cn ionar o Foric, ncn icniar a assagcn
junio a clc, ara sc cor s dclongas da
navcgaao do rio; quc clas volias, quc faz, c
nuiias vczcs or falia dc vcnios rorios, rciarda
a viagcn dois, c ircs dias, c ficar dccndcndo
unicancnic das narcs, c ncsno as cnlarcacs
dc rcnos nao odcn avanar con rcsicza na
vasanic, orquc alcn do rcfluo ordinario do nar,
Ia a corrcnic d'agua do rio, quc or ali c nais
raida or clc scr nais csirciio. Porianio,
fazcndo-sc o dcscnlarquc junio a un cqucno
rilciro, na raia dc S. Viccnic, narcIa-sc scn
olsiaculo cn dirciiura a Sanios; c aircvo-nc a
dizcr, quc no csiado dc dcfcsa, cn quc acIci csic
Porio cn 1818, dois Corsarios aircvidos, iais
cono aquclcs, quc no diio ano, infcsiaran a
Cosia do Drasil, c quc or nais dc una vcz
nosiraran aic quc onio cIcgava a sua audacia,
cono c noiorio, cran suficicnics ara un golc
dc nao, orquc alcanando conIccincnio do
csiado da dcfcsa dc Sanios, iirando lngua dc
algun larco, quc cnconirasscn, odcrian
arovciiar-sc dc una noiic rocia, corrcr a
icrra, surrccndcr os aninos, saqucar, c
cnlarcar-sc inuncncnic. A naiurcza orcn
favorcccu csic Porio, dando-lIc lons onios, quc
sc odcn foriificar, disosios cn ioda a cicnsao
24
da larra, c dcfronic dcla; c quc, ofcrcccndo fogos
cruzados, auncniarian considcravclncnic o
sisicna dc dcfcsa.
25


COSTUMES DE SO PAULO (Fugcndas}
26

cnirada do rio dc S. Viccnic, cisic un
cqucno Foric, cIanado a TrincIcira, quc dc
nada scrvc dcfcsa do lugar aoniado ara
dcscnlarquc, c nao sc dcnorando o ininigo cn
sulir o rio ara aiacar Sanios, ianlcn fica inuiil
a laicria dc Iiacna na IlIa dc Sanio Anaro,
fronicira onia, ondc o rio volia a Ocsic ara a
Vila. ScnclIanic juzo forno da dcfcsa, quc
ofcrccc ouiro cqucno Foric, quc csia na Vila,
colocado junio raa do Quaricl, c cnso quc
icn unicancnic a scrvcniia dc nanicr cn
rcsciio as cnlarcacs do ancoradouro. sua
AriilIaria csia cn cssino csiado, as cas sao
dc fcrro, c sc acIan cIcias dc cavidadcs, c clo
ouvido dc algunas calc o dcdo olcgar, os
rcaros csiao quasc fora dc scrvio.
csia a dcscriao vcrdadcira das quairo
cqucnas, c incrfciias Foriificacs
crnancnics do Porio dc Sanios; colocadas cn
onios isolados, c or una ignorancia iao crassa
cscolIidos, quc dc nodo algun odcn consirar
ara a dcfcsa scria daqucla Vila.
A Vila dc Sanios, ncn c a nais aniiga, ncn
foi a rincial da Provncia; a dc S. Viccnic c a
rincira, c nouiro icno nui oulosa. cla dcu o
nonc Caiiania, cujos liniics foran lcn
divcrsos, dos quc icn Iojc a Provncia dc S.
Paulo.
27
O cclclrc Mariin Affonso dc Sousa, Ionrado
Covcrnador da ndia, foi o Fundador da Vila dc S.
Viccnic, c Donaiario da Caiiania do ncsno
nonc. El-Fci D. Joao 3o. lIc dcu o Conando dc
una Arnada, c o cnviou ao Drasil a novas
dcscolcrias, con ordcn dc fazcr csialclccincnio
no lugar, quc acIassc nais convcnicnic. CIcgou
ao Fio dc Janciro no rinciro dc Janciro dc 1531,
c or csia causa lIc dcu o nonc quc ainda
conscrva. scguiu avanic, c foi dando aos divcrsos
lugarcs da Cosia o nonc do Sanio do dia, cn quc
os narcou, c o ncsno fcz ao csialclccincnio dc
S. Viccnic, cuja Caiiania foi a naior das dcz, cn
quc El-Fci D. Joao 3o. dividiu o Esiado
Drasilicnsc; c ianlcn a rincira, quc sc ovoou,
c con quc confinava a dc Sanio Anaro, 4 quc
conrccndia a IlIa dcsic nonc, c cricnccu a
Loo dc Sousa, irnao do ncsno Mariin Affonso.
A Vila dc Sanios cisic nos 23
o
56' 15" dc
Laiiiudc Mcridional, c nos 331
o
39' 30" dc
Longiiudc do Fcrro, c na Longiiudc dc 45
o
24' 30"
dc CrccnwicI, colocada na aric Scicnirional da
IlIa dc S. Viccnic, cn un icrrcno cIanado
nouiro icno clos indgcnas Cuaijanazcs
Enguaguau (nonc conosio do sulsianiivo
Engua, c do adjciivo guau} quc vcn a dizcr
Pilao grandc quc os ndios dcrivaran da
configuraao do lugar, quc lIcs arcccu
scnclIanic aos insiruncnios, cn quc fazian as
suas iriiuracs; o qual ocua a aric da IlIa
28
dcsdc os OuicirinIos aic ao golfo dc Cancu, con
ouca difcrcna. Os rinciros, quc asscniaran
casa cn Enguaguau, foran Pascoal Fcrnandcz
Ccnovcz, c Doningos Pircs, quc, fornando
socicdadc, sc csialclcccran froniciros ao largo,
quc faz o rio, c ondc sc dividc cn dois. un quc
vai fornar a larra dc Dcriioga, c ouiro a do ncio.
dcsic lugar alriran csirada or icrra ara S.
Viccnic, c assin sc conscrvaran aic 1539, cn
quc sc lIcs assou Caria dc Scsnaria das icrras,
quc fican a Lcsic do rilciro dc S. Jcronino. Draz
Culas, Cavalciro Fidalgo, ossuia as icrras dc
Ccrylaiila, quc csiao alcn do rio cn frcnic a
Enguaguau; c or ficarcn nuiio disianics dc S.
Viccnic, lcnlrou-sc dc fazcr csialclccincnio cn
siio nais azado ara o cnlarquc, c dcscnlarquc
dos gcncros, quc, scndo dc facil conunicaao
con a Vila, csiivcssc ao ncsno icno roino
sua fazcnda. c ara csic fin conrou a un dos
socios aric dss suas icrras, a qual sc acIava
ainda colcria dc naio virgcn, c conrccndia o
OuicirinIo dc Sania CalIarina, junio ao qual dcu
rincio nova ovoaao cn 1543; c con clc o
icvc igualncnic a Vila dc Sanios, quc rcconIccc
ao ncsno Draz Culas or scu Fundador. Foi clc
quc csialclcccu a casa da Miscricordia, quc c a
nais aniiga do Drasil. ao rincio icvc
sinlcsncnic o nonc dc Porio, qucrcndo dizcr,
quc, cra o Porio da Vila dc S. Viccnic; orquc
lcn dcrcssa os navcganics largaran o aniigo
29
ancoradouro; c vicran dcscnlarcar os scus
cfciios nova ovoaao, dondc cran conduzidos
or icrra Vila, o quc sc lIcs fazia nais cnodo.
o ncsno raiicavan iodos os fazcndciros da
Dcriioga, Sanio Anaro, c nais icrras dcsic lado.
Assin sc conscrvou a ovoaao or alguns anos,
aic quc o solrcdiio Draz Culas fundou un
Hosiial junio Casa da Miscricordia, ara
socorro dos narinIciros, quc adoccian, c lIc dcu
o aclido dc Sanios, iniiaao dc un scnclIanic
cn Lisloa. Esic nonc lcn dcrcssa sc csicndcu
a ioda a ovoaao, quc aic Iojc sc ficou
cIanando Porio dc Sanios, quc, clos cuidados
do scu Fundador, foi crccia cn Vila, nos fins do
ano dc 1546. Tcvc o scu rincio junio ao
OuicirinIo dc Sania CaiIarina, cono dissc, nas,
clo icno adianic foi ficando dcscrio csic lugar,
c a Vila csicndcu-sc ara o Ocidcnic, ncsno
alcn do rilciro dc S. Jcronino, ocuando assin
un local nuiio infcrior ao rinciro, quc or scr
nais laio, c ccrcado dc colinas, c assaz alafado,
no icno dos cancularcs. A csia nudana dcu
noiivo a roinidadc das fonics, c assisicncia
dos noradorcs dc scrra acina, quc rocuravan
scnrc cIcgar da Vila nais crio do Culaiao,
osio na fralda da scrra, ondc cnlarcavan ara
Sanios, c dcsia nancira sc conscrvou aic quc sc
cdificaran os Quaricis da Troa, airas da Igrcja
Mairiz. Foi Sanios a odcrosa rival dc S. Viccnic,
quc cla concorrcncia no scu Porio, concrcio, c
30
auncnio dc oulaao, cclisou iodo o cslcndor,
dc quc csia sc via rcvcsiida, O icrrcno, quc a Vila
ocua, c lano, c inclinado ara o lado do rilciro
dc S. Jcronino, ondc as ruas sao nais ovoadas,
c ondc lalora o naior concrcio; clas sao
disosias clo gosio aniigo con nais alguna
rcgularidadc; as ncnos ovoadas sao dircias, c
csaosas, colocadas or dciras das rinciras,
csicndcndo-sc ara Lcsic, cn dircao, ouco
nais ou ncnos, aralcla nargcn do rio. os
cdifcios sao dc cdra, c cal (2}, c alguns lcn
consirudos, icn casa da Miscricordia, cono ja
dissc, un Convcnio dc Franciscanos, un
Hoscio dc Dcnios, c ouiros dc Carncliias
calados; o Colcgio Jcsuiico c aiualncnic o
Hosiial da Troa, icn un cais rcgular, c dc
canicria, no qual finda una raa ncdiana,
ornada cla aric dc Lcsic con o Palaccic dos
Ecclcnissinos Caiiacs Ccncrais, quc ianlcn
faz frcnic ara o rio, c ara a raa dos Quaricis,
junio qual Ia un cqucno Foric; cuja AriilIaria
csia cn cssino csiado. as cas sao dc fcrro, c
sc acIan cIcias dc cavidadcs, c clo ouvido dc
algunas calc o dcdo olcgar(3}. O Quaricl da
Troa c un ouco nclIor quc o aiual da
AriilIaria do Fio dc Janciro, c do ncsno nodo
alcrio. Tcn Sanios un Fcgincnio dc Infaniaria
dc LinIa, una loa aric do qual cisic dcsiacada
cn S. Paulo. csia Vila o inicrosio dc iodos os
oljcios dc coriaao, c inoriaao da Provncia;
31
dc Coyaz, c Maio-Crosso; ou conduzidos or
icrra, ou clos rios. As roducs, quc dcsccn
dos csialclccincnios ccnirais, ara saircn
larra, sao aucar, algodao, iccidos do ncsno,
ioucinIos, aguardcnics, cafc, courana, funo, c
carncs cIanadas cnsacadas; csics gcncros sao
iransoriados, cn Sunacas, a ouiras Provncias,
con csccialidadc s do Fio dc Janciro, c DaIia.
Os Esirangciros lcvan daqui aucar, algodao,
cafc, c courana. Os rinciais cfciios dc
inoriaao vcn a scr o fcrro, o ao, o sal, as
fazcndas sccas, c vinIos, c, alcn dcsics, cn nais
ou ncnos quaniidadc, ioclos os quc a Euroa
roduz, c cosiunan scr coriados ara o Drasil.
daqui solcn a alasicccr S. Paulo, c as nais
ovoacs da Provncia, quc, nao olsianic sua
fcriilidadc, c rclaiivancnic alundancia dos
gcncros, quc cniran cn Sanios, nao sao laraios
ncsia Vila, c a razao c orquc a naior aric dclcs
scndo dc anicnao dcsiinados a ouiros lugarcs,
nao sc vcndc, c ncn sc dcnora na icrra. O clina
c nuiio calido, rincialncnic quando, no Esiio,
vcnia o Norocsic, quc sc iorna insuoriavcl. a
Vila dc Sanios a airia do cclclrc Alcandrc dc
Cusnao, c dc ouiros Varcs, quc or scus
ialcnios raros cn difcrcnics Cicncias, ilusiraran
os Anais da Univcrsidadc dc Coinlra. dc
lasiinar-sc quc, scndo csia Vila una das nais
aniigas do Drasil, colocada iao vaniajosancnic
ara o concrcio, con un ccclcnic orio, cn
32
una das nais ovoadas, c nclIorcs Provncias
do Drasil, csicja ainda iao ouco adianiada! A
naiurcza, nadrasia cn ouiros onios do Clolo,
quc a aric iornou vaniajosos, sc rodigalizou
aqui, orcn iais vaniagcns icn sido ouco
arovciiadas.
Para noniar a grandc scrra dc
Paranaiacala(4} ou do Culaiao, navcga-sc clo
rio acina, c a ouca disiancia da Vila cnira-sc no
csaoso golfo dc Cancu, cuja assagcn, scndo
livrc nos rinciros anos, icvc dcois un inosio,
csialclccido clo Ecclcnissino Caiiao Ccncral
Mariin Locs Lolo dc SaldanIa adninisirado or
Coniraio Fcal. Esic golfo rccolIc cla dirciia as
aguas dos rios Jurilaiila, Quilonlo, Culaiao-
Mirin(5} quc iodos dcsccn da scrra. a aric
sucrior do ncsno golfo, a runo dc Norocsic, c
fccIada or nuiias, c divcrsas IlIas colcrias dc
nangucs, c ncla dcsagua o rio Culaiao-Cuau,
quc vcn dc scrra acina. cla csqucrda, icn
cnirada no ncsno golfo o rio Sania Anna. Esic
grandc cso d'agua dcscarrcga no nar or ircs
locas. quc vcn a scr, o canal da Dcriioga, o dc S.
Viccnic, c a larra do ncio. Passado o golfo,
navcga-sc or un dos nuiios canais, quc fornan
as IlIas, c cnira-sc no Culaiao-Cuacu, quc c
csirciio, c suas nargcns colcrias dc nangucs, c
no fin dc quasc quairo lcguas dc viagcn, a
coniar da Vila, cIcga-sc ao orio, c Fcgisio do
Culaiao, aniigancnic Culaira, ondc Ia un
33
Piqucic do Fcgincnio dc Sanios, c un Oficial
Conandanic. Aqui sc agan dirciios da
assagcn dc iodos os gcncros, quc solcn, c
dcsccn a scrra. Ia arnazcns, ondc os dcosiian,
aic quc scjan dcsacIados, ara scrcn dcois
conduzidos aos lugarcs dc scu dcsiino. Os donos
sofrcn nao cqucno dcirincnio, or causa da
norosa navcgaao do rio, quc nuiias vczcs c
arriscada no iransiio do golfo, c scndo os cfciios,
cla naior aric, carrcgados cn savciros,
conduzidos, c govcrnados or ncgros
naiuralncnic rcguiosos, gasian cn sulir
quarcnia c oiio, c nais Ioras fundcando logo quc
vasa a narc, c so arovciiando as cncIcnics, quc
sao fracas ncsic rio, cccio no naino fluo do
nar. Alcn dcsic noiivo, ianlcn c ondcrosa a
frouidao, con quc sc adninisira a dcscarga dos
cfciios, c a dcnora cn ficarcn dcsincdidos ara
scguircn viagcn. o quc lcn nosira a uiilidadc
da rojciada csirada, cuja alcriura rinciia
algun ianio acina do orio do Culaiao, crio da
scrra, c quc fara ncccssariancnic ouar nuiio
aos concrcianics, cn icno, iralalIo, risco, c
dcscsa, ois quc, cn oucas Ioras sc acIan cn
Sanios, c con a ncsna facilidadc aricn da Vila
ara noniar a scrra. c, cn conscqucncia dc iais
vaniagcns, con suno razcr coniinuaran a
agar os dirciios csiiulados o quc sc odc fazcr
cn Sanios, or nao dcnorar a narcIa das
Troas, csialclcccndo-sc un Fcgisio cn cina, ou
34
cn laio da scrra, no qual sc arcscnicn os
dcsacIos da Vila, c sc rcccla a Cuia das cargas,
quc dcsccn ara a ncsna.
Scguindo-sc or icrra firnc un csao dc
quasc ncia lcgua do orio, rinciia-sc a sulir a
fornosa, c alcaniilada scrra dc Paranaiacala, ou
Culaiao (nonc quc icn so ncsics lugarcs}, a qual
faz aric dcssa cicnsa nuralIa, quc susicn o
icrrcno Drasilicnsc clo Oricnic, c quc icndo
conco no rio da Praia, scguc ao Noric a icrninar
na aric Scicnirional da Provncia dc Piau,
ofcrcccndo csaos nais, ou ncnos rccniranics,
c salicnics ara o nar, scgundo a sua dircao, c a
da Cosia. Paricn dcla grandcs, c divcrsos ranos,
quc alraan longos, c ricos ialolciros, cn iodas
as Provncias nariinas, conrccndidas nos
ncncionados onios da Praia, c PiaIui. Esia
grandc cordilIcira c alcria cn varias arics,
cujas falIas rcarou a naiurcza ara darcn
assagcn livrc a nuiias iorrcnics, quc vao
confundir-sc no Occano.
A sulida da scrra c assaz ngrcnc, c cn
ziguczaguc; o icrrcno c iodo colcrio dc alio, c
cscsso arvorcdo. cn alguns onios assa a
csirada junio a ncdonIos rccicios quc sc
alrcn cnirc nonic c nonic, c Iorrorizan a visia.
icn csic caninIo a grandc vaniagcn dc scr iodo
calado, olra uiilssina, c quc sancou a
35
dificuldadc do iransiio rincialncnic cn icno
cIuvoso.
CIcgando-sc ao onio nais alio do caninIo,
cIanado o Pico, c volvcndo os olIos ao Oricnic,
sc lIcs arcscnia un dos nais cncaniadorcs, c
variados quadros, cn quc arccc sc csncrou a
Mao Onioicnic, dali sc dcscolrcn nuiias
lcguias dc nar, aic rcrcscniar confundir-sc con
a Cclcsic alolada. a Cosia Ailaniica, as
difcrcnics IlIas, quc a ornan, os nonics, c
colinas roinas larra dc Sanios, c as raias
sao os nais rcnoios onios, quc cnriqucccn iao
inicrcssanic quadro. noia-sc dcois a Vila dc
Sanios, os rios, c rilciros, quc, scrcnicando,
corian o icrrcno or divcrsas, c agradavcis
nanciras; un lindo vcrdc dc coadas arvorcs, ja
fruifcras, ja silvcsircs, naiiza a sucrfcic dc iao
dclicioso aincl; nais roinos sc avisian os
nuliilicados canais do grandc laga-nar, quc
arcccn csaosas ruas, dividindo fornosos
caniciros dc un clcganic jardin, dcsia forna sc
finaliza o as, na concavidadc quc faz a scrra
ara o Nasccnic. O ico c o lugar ondc sc
dcscdcn dc vcr o nar os quc sc dcsiinan a
cnirar nas Provncias ccnirais. c ncsic onio, quc
scnsivclncnic sc conIccc a ciraordinaria
difcrcna do nvcl, cnirc o alio da scrra, c a
sucrfcic do Occano. A ouca disiancia do
ncsno onio dc visia, caninIando ara S.
Paulo, iudo dcsaarccc, c ouiros oljcios
36
concan a cnircicr os olIos. O rinciro
Poriugucs quc suliu a csics clcvados icrrcnos,
anos anics da cIcgada dc Mariin Affonso, foi o
cclclrc Joao FanalIo, quc rcsiou ao Donaiario
scrvios rclcvanics, rcduzindo o nais odcroso
dos Caciqucs, cIanado Tclirca, scu sogro, a
coniraiar az, c anizadc con os Poriugucscs na
ocasiao, cn quc csiavan ara scrcn aiacados
or nuiias irilus indgcnas. Dcsic lugar scguc a
csaosa csirada cn runo gcral ao Norocsic, c sc
dirigc or un lano suavcncnic inclinado; o qual
so c inicrronido cn algunas arics or
cqucnas sulidas. novas florcsias sc cnconiran
c dcois dc icr-sc assado clas fraldas dc alguns
norros, cIcga-sc a largas, c visiosas caninas,
quc sc csicndcn a crdcr dc visia; alguns nonics
sc dcscoriinan, c oucos sao os noradorcs da
csirada aic vizinIana da Cidadc, cn quc sc
cnira cla aric do Oricnic.(6}
S. Paulo, Cidadc ciscoal, asscnio do
Covcrno da Provncia do ncsno nonc, csia
siiuada cn un icrrcno un ouco clcvado, c
ccrcada dc lclos, c dilaiados canos, na Laiiiudc
Mcridional dc 23
o
33', c na Longiiudc Fcrro dc
331
o
25', (olscrvacs do Asirnono Francisco dc
Olivcira Darloza} c nos 23
o
15' dc Laiiiudc, c 33
o

50' dc Longiiudc, confornc Mr. EscIard, c clo
grandc Maa ullicado cn Londrcs, cn 1811,
scgundo as uliinas olscrvacs Asironnicas dc
1810. fica a Ocsic do Mcridiano dc CrccnwicI 46
o

37
36'. a Ocs-sudocsic da Coric do Fio dc Janciro 70
lcguas gcograficas. ao Norocsic dc Sanios 11 ara
12. ao Sudocsic quaria dc Sul da DaIia dc Todos
os Sanios 277. c ao ncsno runo dc Pcrnanluco
400. ao Sul quaria dc Sucsic do Para 444 lcguas.
c ao Sul quaria dc Sudocsic dc S. Luiz do
MaranIao 436. ao Sudocsic dc Villa Fica(7} 86.
ao Nordcsic dc Porio Alcgrc 167. ao Nordcsic
quaria dc Noric dc Monicvidco 297. ao Sul ncio
Sucsic dc Coiaz 142. ao Sucsic quaria dc Lcsic,
da Cidadc dc Maio-Crosso 300. c finalncnic ao
Sucsic da Cidadc do Cuiala 230 lcguas.
Esia a Cidadc dc S. Paulo dclaio dc un sol
scrcno, 350 lraas acina da sucrfcic do
Occano; o clina c ccclcnic, o icrrcno fcriilssino;
roduz cn grandc coia as canas dc aucar; c
nuiio rorio, cn divcrsos lugarcs, ara a
laniaao do irigo; alunda cn nilIo, c ioda a
qualidadc dc lcguncs; nuiias fruias da Euroa, c
ouiras divcrsas, c rcciosas roducs. O aucar
forna o rincial rano dc coriaao; c, alcn dc
iodos os nais gcncros quc ncncionci iraiando do
Concrcio dc Sanios, nao sc dcvc oniiir a
ciraao das lcsias nuarcs ara nuiias
Provncias, o quc faz un rano assaz lucroso;
assin cono o gado quc sai ara a Coric. a
Cidadc ccrcada dc quinias, ou cIacaras, quc
cnlclcccn os scus sulurlios; c nuiio faria
d'aguas, c as do Fio Tanandoaici sao ccclcnics;
csic corrc ao Oricnic, c o rilciro HynIangalaIu
38
ao Ocidcnic; os quais unindo-sc vao confluir no
Ticic, quc assa a ncia lcgua dc disiancia, cla
aric do Noric.
Tcn csia Cidadc iodas as roorcs ara o
csialclccincnio dc una Univcrsidadc; o laio
rco dos gcncros, a alundancia dclcs, a
salulridadc do ar, a icncraiura do clina, as
oucas disiracs, quc sc ofcrcccn, finalncnic
iudo arccc consirar a rcfcrir csic a ouiro
qualqucr siio ara a culiura das lciras.
Nao olsianic csiar a Cidadc dc S. Paulo iao
roina zona iorrida, o invcrno faz-sc ali
dcnasiadancnic scnsvcl; odc scr quc o quc
ara isio influi nais scja a grandc aliura do local,
o scr lano o icrrcno, c a frcsquidao da
ainosfcra, assaz lavada dos vcnios. csia Cidadc
inicirancnic alcria; iodavia a scrra do Culaiao
lIc scrvc dc un fornidavcl laluaric, c a c a
colcrio dos insulios, quc o ininigo ossa icniar,
cla aric do nar; ois quc cqucnas foras, lcn
dirigidas, dcsiruirao grandcs coros, quc icnicn
sulir a scrra. clo lado do inicrior, nao icnos quc
rcccar. As ruas dc S. Paulo sao caladas,
csaosas, c loas; os cdifcios sao dc iaia, c
cono a icrra icn grandc icnacidadc, c c lcn
ilada, duran nuiios anos, c adquircn una ial
consisicncia, quc c rcciso usar-sc dc alavancas
ara sc dcrrilarcn as arcdcs. icn varias onics
dc cdra, c ouiras dc nadcira; algunas raas
39
rcgularcs. ircs convcnios, un dc Dcncdiiinos,
ouiro dc Carncliias, c o icrcciro dc Franciscanos.
dois FccolIincnios dc nulIcrcs, varias Igrcjas, c
Ernidas, casa dc Miscricordia, c ircs Hosiiais; c
rcsidcncia do En.
o
Caiiao Ccncral, dc un
Ouvidor, c dc un Juiz dc Fora. icn Profcssorcs
Fcgios dc Princiras Lciras, Cranaiica Laiina, c
Filosofia. O ovo csia dividido cn duas
frcgucsias, a da Caicdral, c a dc Sania Ifigcnia. o
Convcnio, quc cricnccu aos Jcsuias, c Iojc o
Palacio do Covcrno. As rcndas da Provncia sao
dc solra ara a sua dcscsa, o quc faz andarcn
os agancnios ronios cn dia.
Os Paulisias sao iralalIadorcs, csiriiuosos,
rolusios, afavcis, gcncrosos, c lasianicncnic
olidos; sao doiados dc ialcnios rorios ara
grandcs coisas, assin os udcsscn culiivar.
40

DESCRIO HISTRICA

Dcvc a Cidadc dc S. Paulo a sua origcn aos
dcsvclos, c cuidados dos Jcsuias. Os rinciros,
quc viu o Drasil, vicran cn 1549, na conanIia
do Fundador da Cidadc da DaIia, c rinciro
Covcrnador Ccral, TIonc dc Souza; c icsia
dclcs, cn qualidadc dc Sucrior, vcio o viriuoso
Padrc Manocl da Nolrcga, quc, cn Novcnlro do
ncsno ano, nandou ara S. Viccnic, a fundar o
scgundo Colcgio da sua Ordcn, quc icvc csic
Incrio, ao Padrc Lconardo Nuncs. quc assando
dcois aos canos dc Piraiininga, conscguiu dos
ais dc fanlias Indgcnas nuiios nancclos, con
os quais dcsccu a S. Viccnic, c junio ao Colcgio
fundou un Scninario, ara insiruao, c
caiolico(} rovciio dcsias alnas. Vcio dcois o
Padrc Nolrcga visiiar S. Viccnic, ondc sc acIava
quando lIc cIcgou a Paicnic dc Provincial do
Drasil, a cuja dignidadc o clcvou Sanio Ignacio dc
Loiola, Fundador da Ordcn Jcsuiica, c a sua
rincira, c nais noiavcl aao, foi ordcnar quc o
Colcgio sc nudassc da Vila ara o Cano(8};
assin cIanavan ao icrrcno dc scrra acina,
ficando ncla iao soncnic os Fcligiosos rccisos
ara adninisirarcn os Sacrancnios aos Crisiaos
Navcganics. Ja ncsic icno cisiia no cano a
41
ovoaao dc Sanio Andrc; nas ncn csic lugar,
ncn a Aidcia dc Tclirca, ou dc Piraiiniiiga,
agradou aos Padrcs ara o scu csialclccincnio, c
cscolIcran un lugar cnincnic, cnirc o Fio
Tanandoaici, c o rilciro HynIangalaIu, ondc
fornaran a sua norada. Para aqui concorrcu o
Caciquc Mariin Affonso Tclirca, con os ndios
scus sulordinados, largando a airia dc scus
asccndcnics. c igualncnic o vclIo ndio Joao Cay
Uly, scnIor dc Ccrilaiila. c or una forna iao
dianciralncnic oosia da aniiga Fona, c dc
ouiras Cidadcs, quc nui cclclrcs sc iornaran,
icvc rincio a dc S. Paulo. orquc aqui so sc
cuidava na insiruao, c convcrsao das alnas,
infundindo-lIcs os sagrados rincios da Sania
Fcligiao, c os da sa Moral. Tao lisonjciros
concos arccian fornar cn S. Paulo un ovo
viriuoso, orcn a naldadc dos Ioncns scnrc
inclinada a oor larrciras s nais lcn
inicncionadas olras, olsiou a csia, cono adianic
sc vcra. O rincial Fundador dc S. Paulo foi o
vcncravcl Padrc, Josc dc AncIicia(9}, da
ConanIia dc Jcsus, or aniononasia o Aosiolo
do Novo Mundo. csialclcccu-sc, con os scus
novos convcriidos, cn un lugar ioscancnic
alcrio na icrra, c colcrio dc alIa; o qual so
iinIa quaiorzc cs dc conrido, c dcz dc largo,
olrc cIouana, quc scrvia dc dorniiorio, cscola,
c cozinIa; assin o cscrcvcu clc ncsno a Sanio
Ignacio(10}. Pouco dcois cIcgaran a csic asilo
42
da az nais dozc jcsuias, icsia dos quais vinIa
o Padrc Manocl dc Paiva, c unidos a Mariin
Affonso Tclirca, quc norava ondc csia Iojc o
Mosiciro dc S. Dcnio, consiruran una liniiada
casa, c a cla conigua una Igrcja, na qual
cclclravan a rincira Missa a 25 dc Janciro dc
1554, c or scr o dia dcdicado ncnoria da
convcrsao do grandc S. Paulo, ficou icndo csic
nonc a nasccnic ovoaao, cujos Ialiianics
crcscian iodos os dias; c os Missionarios
congraiulando-sc dc vcrcn nuiios filIos dos
gcniios arcndcrcn gosiosos as lics dc
Douirina Crisia, da lngua Poriugucsa, c Laiina;
arcndian ianlcn dclcs a lngua Tuinanla,
univcrsal na Cosia do Drasil; dcvcndo-sc ao
Fcvcrcndo AncIicia a rincira Cranaiica da
ncsna lngua c un vocalulario. Dcn dcrcssa sc
dcclarou rival dc S. Paulo a Vila dc Sanio Andrc,
quc cisiiu ircs lcguas disianic dcla, ondc csia
Iojc a fazcnda dos Padrcs do Carno, icndo or
fundador Joao FanalIo, da qual cra Alcaidc Mor,
c o nais odcroso, c rcsciiado do lugar. O ovo
dcsia Vila conunIa-sc, na naior aric, dc
Mcsiios, c Manclucos, (assin cIanavan aos
filIos dc Eurocus con ndias} c dc nuiios
Ioncns facinorosos, quc assonlrados con o
facIo da vcrdadc, quc os Jcsuiias rcgavan, c
viriudcs, quc ccrcian, o quc cra oosio sua
danosa anliao cn cscravizar os Indgcnas,
dcclararan-sc ininigos dos Padrcs, c or iodas as
43
nanciras rocuraran dcsacrcdiia-los con os
ndios, c sc csforaran cn iolIcr os rogrcssos
da nova ovoaao. Con o fin dc dissiar o nal,
rccorrcran os Missionarios ao Diso da DaIia, D.
Pcdro Fcrnandcs SardinIa (o rinciro do Drasil};
o qual qucrcndo dar ronio rcncdio a iais
calanidadcs, rocurou o aulio do Covcrnador
Ccral do Esiado, D. Duaric da Cosia, c nao o
acIando rocio s suas jusias inicncs,
nasccran daqui as conirovcrsias, dcsgosios c
iransiornos (scnrc rcjudiciais ao Scrvio do
Solcrano, c do Esiado, norncnic quando
aconicccn cnirc as rinciras Auioridadcs}, quc
dcran causa a ariir o Diso ara Lisloa, c sofrcr
o naufragio na cnscada dc Vaza-larris, c o
naririo nas naos dos larlaros Cacics, aos 25 dc
Fcvcrciro dc 1556.
Duranic csics aconiccincnios, coniinuava
cn S. Paulo a scr conlaiida a viriudc Evangclica,
c o ariido oosio ia crcsccndo, csforando-sc
ara doninar; c assin duraran as conicndas, aic
quc os Jcsuias alcanaran a viioria, quc
dcvcran aos cuidados do Provincial Nolrcga; o
qual fcz valcr ianlcn as suas razcs ara o
Covcrnador Ccral, Mcn dc Sa, quc o rcduziu
finalncnic, cn 1560, a ciinguir a Vila dc S.
Andrc, c a assar-sc o PclourinIo ara S. Paulo,
colocando-sc cn frcnic do Colcgio; c ncsic ncsno
ano cnirou a ovoaao na classc das Vilas, con o
nonc dc S. Paulo dc Piraiininga, iiulo quc
44
conscrvou aic ao ano dc 1712, cn quc foi
condccorada con o foro dc Cidadc, ficando-lIc so
o nonc do scu Padrociro; c finalncnic cn 1746
icvc a rccnincncia dc Eiscoal(11}.
Considcravclncnic crcscia a oulaao dc S.
Paulo. nuiias fanlias nolrcs dc Poriugal ali
vicran csialclcccr-sc, c cn oucos anos
concaran a aarcccr grossas casas, quc
ossuan nuiias icrras, c nuncrosa cscravaiura.
Foran os Paulisias os cloradorcs dc
ccnicnarios dc lcguas do Scriao, c os
dcscolridorcs dc nuiias, c ricas ninas; iais cono
as Ccrais, dc Cuiala, Coiaz c Maio-Crosso. Os
aniigos Paulisias cran gcncrosos, orcn
dcnasiadancnic aliivos, c cIcios dc orgulIo;
icavan-sc nuiio dc nolrcza, c or isso csiavan
ronios scnrc a dar suas filIas cn casancnio a
qualqucr Poriugucs olrc, quc cIcgassc a S.
Paulo, conianio quc nosirassc rinciro quc cra
nolrc; c csia nania dc ial soric os ocuava, quc,
or nais dc una vcz, rcqucrcran a Sua
Majcsiadc Covcrnadorcs da rincira grandcza do
Fcino. A vingana cnirc clcs foi lcvada a circno,
fazcndo-os nuiias vczcs airoclar as Lcis, c o
rcsciio dcvido aos Covcrnanics; cgando cn
arnas, c fornando ariidos, quc cIcgaran
ncsno a dcrranar nuiio sanguc; cono sc viu
nas suas gucrras civis. A olsiinaao dc dois
CIcfcs dc fanlias, Pircs c Cannargo, qucrcndo
cada un ocuar cclusivancnic os Cargos da
45
Fcullica. a concordaia, quc cnirc clcs sc fcz, c
sc confirnou ara quc os diios Cargos fosscn
ccrcidos or igual nuncro dc cssoas dc anlas
as fanlias, nosiran lcn quanio o scu odcr cra
icnido naquclcs icnos. Nao ficara cn silcncio a
noiavcl aniiaiia cnirc os Taulaicanos, c os
Piraiininganos, quc ianias dcsordcns causou;
assin cono a gucrra cnirc os ncsnos Paulisias,
c Eurocus, no rincio da nincraao dc Minas
Ccrais. a cclclrc cananIa dc 1631, cujo
rcsuliado irouc iao grandcs vaniagcns ao Drasil,
faz coca ncnoravcl nos Anais da Monarquia.
Ncsia cananIa, os Paulisias, acsar dc csiar
ainda Poriugal infclizncnic sujciio ao Covcrno dc
EsanIa, fizcran una crucnia gucrra aos
csanIois csialclccidos nas dilaiadas Provncias
dc Cuaira, Iiay, c Tac; dcsiruindo-lIcs a Cidadc
dc Xcrcs, Villa Fica, c ouiras ovoacs, quc os
Jcsuias csanIois iinIan fundado, cnirando a
largos assos clos donnios Drasilicnscs; c sc
clcs coniinuasscn con roscridadc nao icrian
os oriugucscs dcsfruiado as ricas ninas dc
Cuiala, Coiaz, c Maio-Crosso, dondc saran
ianias ccnicnas dc arrolas dc ouro.
A ariir dc S. Paulo, c ionar a csirada gcral,
airavcssa-sc a onic do Lorcna, c logo cnira-sc
na Cidadc nova. a rua c larga, c or cla vai-sc
suavcncnic sulindo aic ao Pico, ondc cisic una
Ernida dc N. S. da Consolaao. aqui finda a
Cidadc, c na ncsna dircao da rua rinciia a
46
csirada quc vai ara Iiu, c Sorocala, a runo dc
Lcs-nordcsic. A oucos assos do Pico, ara o
lado dirciio, a runo dc Ocs-norocsic, icn
rincio a csirada dc Minas Ccrais, Coiaz c
Cuiala. nao disianic csia una cqucna onic dc
au no siio dcnoninado Pacacnlu; incdiaio
assa-sc o rancIo, c rilciro d'gua-lranca, c a
csialagcn do ncsno nonc, quc c dc gosio
scriancjo. Na disiancia dc quairo lcguas, ouco
nais, ou ncnos, ara a dirciia, csicndc-sc a scrra
dc Juqucri, cn dircao quasc aralcla csirada.
un ouco nais adianic scgui ao Norocsic o
caninIo da Frcgucsia dc N. S. do , or nc
dizcrcn scr nais curio ara Jaraguay; csic
caninIo iorna-sc inraiicavcl no icno das
aguas, or scr conduzido or una vargcn
inundada clas cIcias do Ticic, quc cIcgan
nuiio crio do siio, cn quc csia a Igrcja. Tcn o
ncsno caninIo alguns csaos aicrrados, c con
arlusios, dc un c ouiro lado ara susicrcn a
icrra; nas iao csirciios, quc duas lcsias
carrcgadas nao odcn assar una a ar da
ouira. Ha or aqui sofrvcis asios, c algun gado.
c louco alcn sc airavcssa o Ticic, or una onic
dc nadcira cn cssino csiado dc scrvio. A volia
quc faz o rio ncsia aragcn, scguc o runo dc
Ocs-norocsic, c o caninIo vai ao Norocsic;
adianic csia a Igrcja dc Nossa ScnIora do ,
colocada cn una colina con o fronicscio ara
S. Paulo, dondc disia lcgua c ncia; o csiado dc
47
runa, cn quc sc acIa da logo a conIcccr a
olrcza do ovo, quc cIcga a nil c duzcnias
alnas dc confissao, suas fazcndas, c noradas sao
disianics unas das ouiras, c soncnic Ia un
cqucno nuncro dc casas crio da Igrcja. Do
cino do nonic, cn quc cla csia fundada, sc
dcsvian nuiias ouiras colinas, c canos
arazvcis; ao Sucsic quaria dc Lcsic, a Cidadc dc
S. Paulo; c nais dirciia dcsic runo o giro
ioriuoso do rio Ticic, quc assin corrc aic a onic
dcnoninada do Coroncl Anasiacio; ondc rinciia
a scr nais rcgular. Os Ialiianics dcsia Frcgucsia
culiivan a cana dc aucar ara cirarcn
aguardcnic, o quc forna o rincial rano do scu
ncgocio; colIcn cafc, nandioca, algodao; lanian
nilIo, c lcguncs, quanio lasic ara o scu
consuno.
Pouco nais dc un quario dc lcgua disianic
da Igrcja cnira-sc na csirada gcral; o icrrcno icn
algunas inclinacs, c scco c gcralncnic calvo;
soncnic sc olscrvan curios arlusios, c nuiias
iranidcs fciias dc icrra, c algunas quasc da
aliura dc un Ioncn, falricadas clo cuin(12}.
Pcrio do siio do Tcncnic Joao Pinio Cucdcs, o
icrrcno c nais irrcgular. Esic Ioncn cisic aqui
Ia vinic anos, c icn dc idadc scicnia,
conscrvando-sc ainda nuiio rolusio, c
iralalIador; vivc das suas laniacs,
rincialncnic da cana dc aucar, dc quc faz
aguardcnic; a sua norada crio do norro dc
48
Jaraguay, a ircs lcguas da Cidadc. aqui o icrrcno
c coriado or nonics, c valcs, alguns colcrios dc
arvorcdo; as aguas sao loas, c alundanics c
assin os asios. os noradorcs crian gado
vacun, c nandan diariancnic vcndcr Cidadc
grandc orao dc lciic. susicnian-sc dc lcguncs,
fazcndo naior uso do fcijao. concn o nilIo
lranco cozinIado cn agua, c sal, a quc cIanan
canjica; o scu ao c a farinIa dc nilIo. ara a
fazcrcn lanan o grao dc nolIo aic fcrncniar,
ilan-no dcois, c iorran a farinIa; a qual,
dciiada cn agua forna una lclida, a quc
cIanan jacula, quc icn or nuiio salorosa, c
frcsca; fazcn uso do lciic, do ioucinIo, c dc
alguna carnc salgada ou scca, nas nao iodos os
dias.
Scguindo dcsic lugar ara a Vila dc
JundiaIy, a csirada vai fornando, a runo gcral
Ocs-norocsic, divcrsas curvas, sulidas c
dcscidas, nais, ou ncnos inclinadas, scgundo a
forna dos nonics, or ondc assa, corrc cla
dirciia do norro dc Jaraguay, c no lugar, cn quc
csic lIc fica ao Sudocsic, avisia-sc a Cidadc a
Ocs-sudocsic. Coniinuando-sc a jornada or un
caninIo nnais rcgular cIcga-sc ao siio dc
Juquir, quc iira o scu nonc do rio, quc or ali
corrc, ondc so Ia dois noradorcs, un d'aqucn,
ouiro d'alcn do rio, quc sc assa or una onic
dc nadcira, ja arruinada. A csirada corrc ncsic
lugar dc Lcs-sucsic a Ocs-norocsic, o rio ao Sul-
49
sudocsic, c vai confluir no Ticic, alaio do rio
Parnaila; aquclc cla dirciia, c csic cla
csqucrda. A curia disiancia dcsic siio, na
dcscida dc un nonic aarccc graniio a un, c
ouiro lado da csirada; a qual vai scguindo or un
icrrcno, cn arics avcrnclIado, c nouiras
anarclado, noiando-sc cn algunas aragcns
lancos dc cdra arcnosa da ncsna cor. os
losqucs sao dc cqucna aliura, c os ironcos das
arvorcs dclgados. Adianic cnira-sc cn un siio
cIanado o Fcli, ondc Ia un ouso Fciuno,
(nonc osio clos Arriciros, ou Trociros, or scr
consirudo cusia do Esiado} c so ircs
noradorcs, csqucrda; c ouco dcois ouiro
dcnoninado os Crisiais, ondc a csirada scguc ao
Noric, or fornar una curva. Sao oucos os
noradorcs ncsic lugar, c gcralncnic olrcs; as
nulIcrcs vcsicn-sc dc lacia, c ano dc algodao
iccido or clas; ois c rara a casa, cn quc nao
Iaja un cqucno icar. No rogrcsso da jornada, o
rinciro ouso, quc sc cnconira, csia no siio
cIanado o Prcsics, do qual ara dianic scguc a
csirada quasc scnrc lordada dc arvorcdo; c o
rinciro norador, assado o Prcsics, c o do siio
dcnoninado o CaninIo, quc fica dirciia da
csirada, qual, ncsia aragcn, c cla csqucrda,
vcn unir-sc a dc ParnaIyla. Incdiaio assa-sc
un rilcirao dc crisialinas aguas, c cnira-sc cn
un losquc cscsso, incnciravcl aos raios do
Sol(13}; c aondc aquclcs rinciia a alrir,
50
airavcssa-sc o lindo rilcirao das Pcdras. assin
cIanado or corrcrcn as suas salorosas aguas
or cina dc scios, c calIaus, dc quc c colcrio o
scu lciio; c coniinuando-sc a narcIar, or lon
caninIo, cIcga-sc Vila dc JundiaIy.
JundiaIy, cqucna Vila na Laiiiudc dc 23
o

6'40" c longiiudc dc 46
o
57' a Ocsic do Mcridiano
dc CrccnwicI, ncnos dc una nilIa disianic da
nargcn csqucrda do rio JundiaIy-Cuacu, quc
lIc assa ao noric, c vai dcsaguar no Ticic,
quaiorzc, ara quinzc lcguas disianic da dircao,
cn quc csic rio corrc roino a S. Paulo; csia
colocada ao longo do calco dc un nonic, dcz
lcguas ao Nor-norocsic dcsia Cidadc. o nonic
icn suavc dcclivc aic ao valc, quc lIc fica ao
Sudocsic; ara o lado oosio a inclinaao c nais
ascra; as ruas sao alinIadas, c largas, disosias
aralclancnic unas s ouiras; iodas as casas
consirudas dc iaia c icrras, cccao dc duas
noradas, a naior aric dclas sao colcrias dc
iclIa va, c guarncccn as ruas con nuiia
irrcgularidadc cn suas frcnics, c aliuras. a rua
dirciia csia no onio nais clcvado, disosia ao
longo do calco do nonic; dcois scguc-sc a do
ncio, c sao as nais ovoadas; rua do ncio
scguc-sc a nova, c a csia a da Doa Visia, quc c
nais laia, c a ncnos ovoada; a qual icn
grandcs csaos iaados con nuros dc iaia, c
ouiros inicirancnic alcrios. Ha ncsia Vila ircs
Igrcjas; a Mairiz, da invocaao dc Nossa ScnIora
51
do Dcsicrro, colocada quasc no ccniro da Vila,
con una cqucna raa na frcnic; a dc Nossa
ScnIora do Fosario, siiuada na circnidadc da
aric dc S. Paulo c a dc S. Dcnio, no ouiro
circno, Iavcndo cnirc csia, c a Vila, un
conrido largo colcrio dc cqucnos arlusios. Foi
JundiaIy no scu rincio una Frcgucsia, crccia
Ia crio dc ccnio c oiicnia anos. iira o nonc do
rio JundiaIy, c csics dos cics cIanados
Jundias, a cuja alavra juniando-sc-lIc o y, quc
icndo na linguagcn Indiana a ronuncia dc u
franccs, qucr dizcr rio, assin os dois sulsianiivos
fornan un so nonc quc crinc rio dc Jundias,
ou rio cn quc Ia Jundias. csia Vila ouco
ovoada, orquc grandc nuncro dc scus
noradorcs, sc alica culiura das icrras;
rincialncnic no icno dos roados ara as
laniacs. c ouiros sacn or canaradas, c
arriciros das divcrsas iroas; quc ali sc arranjan
do rcciso, ara scguircn jornada; c cn quc sc
cnrcgan, iodos os anos, dc oiioccnias a nil
lcsias, o quc forna un nui uiil rano dc ncgocio
dcsics Ialiianics(14}. O aucar, aguardcnic, c
ioucinIo sao os rinciais gcncros dc coriaao.
colIc-sc nilIo cn quaniidadc, arroz, lcguncs dc
varias qualidadcs, c csccialncnic fcijao. fazcn
farinIa dc nandioca; lanian algun irigo, c
crian gado vacun, c cavalar. Ha no Tcrno crio
dc quarcnia cngcnIos, cnirando ncsic nuncro os
dc aguardcnic, siiuados cla naior aric na scrra
52
dc Ja, cinco lcguas disianic, quc corrc do
Nordcsic, ao Sudocsic, c fica ao Sucsic da Vila. c
o nclIor local dc iodo o Tcrno ara roduzir a
cana. Ao rio JundiaIy-Cuau sc vao juniar os
rilciros Quacla, c Mangalau, quc airavcssan a
csirada gcral; c assan junio Vila. Una grandc
aric dc scus Ialiianics icn os cscoos
dcfciiuosos or causa da nolcsiia, a quc
vulgarncnic cIanan aos, quc aiaca as
cssoas dc anlos os scos, c aic dc ncnos idadc;
julga-sc quc csia nolcsiia rovcn da qualidadc
das aguas.
Na noiic dc 6 ara 7 dc Scicnlro, csiando cu
aqui dc ouso, s 11 Ioras ouco nais, ou
ncnos, Iouvc un icncsiuoso furacao, quc sc
fcz noiavcl clos scus cfciios. a irovoada foi
Iorrvcl, c, cnirc os nuiios raios quc ofcndcran a
icrra, un caiu solrc a Mairiz, o inciuoso vcnio
arrancou iclIas, dcrrilou algunas casas, c fcz
grandc csirago nas laniacs, c arvorcdos.
disscran alguns vclIos do lugar, quc nao sc
lcnlravan dc icr Iavido un icnoral
scnclIanic nos scus dias.

53

POUSO DE UMA TFOPA (Fugcndas}

Dc JundiaIy scguc o caninIo no
rolongancnio da rua dirciia, c iona or dciras
dc S. Dcnio cn ladcira, clo dcclivc, quc icn o
nonic, quc icrnina no rio JundiaIy-Cuau, quc
sc assa or una onic csirciia, consiruda dc
nadcira c corrc ncsia aragcn do Nor-norocsic,
ao Sul-sudocsic. junio a clc, da aric da Vila, Ia
scis cqucnas noradas dc casas(15}; c a csic siio
dao o nonc da onic. a csirada vai a Ocs-
norocsic lana, c colcria dc arvorcdo. Pouco
adianic assa-sc o rilciro, quc cIanan a
Fondc(} do Aicrrado, c quasc duas lcguas
disianic da Vila, sc dcscc a un valc, ondc Ia dois
54
noradorcs roinos csirada, c o ouso
cIanado da Olivcira. Dciado csic siio, o
rinciro norador, quc sc cnconira, csqucrda do
caninIo, quc vai coniinuando colcrio dc
arvorcdo, c lano, c o Caiiao Fclislcrio. dcia-sc
dcois ouiro norador, dirciia, c finalncnic
cIcga-sc ao rio Caivary, quc icn as suas
calccciras crio dc S. Joao dc Aiilaya, c dcsagua
no Ticic, quinzc lcguas alaio da conflucncia do
rio dc JundiIay, quc sai igualncnic dos ncsnos
nonics.(16} O rio Caivary iira o nonc dc
caivara, do y con ronuncia dc u franccs, cono
ja dissc, o quc crinc, na lngua indgcna, rio dc
caivaras.(17}
Na assagcn dc Caivary conian os
noradorcs ncia jornada da Vila dc JundiaIy,
dc Caninas. o rio corrc, ncsic lugar, ao
Sudocsic. junio a clc Ia un ouso, ou rancIo
(assin cIanan a uns iclIciros lcvaniados cn
ccrias aragcns, cn quc sc alrigan as cargas
das iroas} c una casa, cn quc, ncsia ocasiao
Iavia un grandc nuncro dc cssoas, dc anlos
os scos; or scr cosiunc juniarcn-sc nuiios
ara o iralalIo a quc cIanan nucIiron na
linguagcn indiana; c assin assan dc unas a
ouiras casas, ncdida quc vao findando as
iarcfas. o iralalIo consisic cn rcararcn, c
fiarcn algodao, c fazcrcn roados ara as
laniacs. Dcsia soric sc cnrcgan a gcnic
olrc, nos ncscs dc Scicnlro, Ouiulro c
55
Novcnlro; c as noiics assan-nas alcgrcncnic
con scus ioqucs, c folias.
Alcn dcsic siio, o icrrcno c nais irrcgular;
orcn ara roduzir nclIor do quc aic ao rio. Ha
na csirada varias sulidas, c dcscidas, c c
dcscolcria or causa dos roados; as arvorcs sao
nais corulcnias, do quc as quc fican do rio ara
JundiaIy, quc gcralncnic sao dc ironcos
dclgados, fornando dcnsos losqucs. Por ioda a
csirada sc divisavan os icrrvcis cfciios do
icnoral, dc quc fiz ncnao, quc aic cIcgou a
dcrrilar arvorcs dc ciraordinaria grossura.
algunas das quais ficando airavcssadas no
caninIo, olrigaran a alrir vcrcdas or cnirc o
naio, ara sc odcr assar. Coniinuando-sc a
jornada, o caninIo cnira a scr colcrio; adianic
Ia una laia, ondc aarccc graniio, c dcois dc
sulida una ladcira ngrcnc, dcscc-sc a un valc,
alcn do qual csia o siio cIanado a FocinIa, cn
quc cisicn aiguns noradorcs, aariados uns
dos ouiros, ianio dirciia cono csqucrda do
caninIo, quc scguc ncsia aragcn ao Norocsic.
Passado o siio do cngcnIo scco, quc ainda
cricncc ao lugar da FocinIa, csia o rilcirao dc
Jurulaiula, c scus noradorcs cn cqucno
nuncro, c a curia disiancia dcsic siio, sc
cnconiran nais alguns, dclaio da ncsna
dcnoninaao. As aguas dcsics rilcircs, c
rilciros, iodas vao ao Ticic, cnirando nos
difcrcnics rios JundiaIy, Caivary, c Aiilaya, quc
56
a clc vao dcsaguar. Adianic csiao os oucos
noradorcs do siio cIanado os Dois-Corvos; c
crio dcsic lugar assa-sc o rilcirao da Ponic-
Alia, quc c fornada dc rancIcs, c roino a cla
csia o rancIo do PinIciro, alcn do qual solc-sc
una ladcira alcaniilada, quc, cn icno dc cIuva,
sc iorna quasc inraiicavcl, or scr dc un larro
nuiio cscorrcgadio, c dcois dcsia assan-sc
nais duas, c o valc do Coroncl Luiz Aninio,
scguindo a csirada ao Norocsic, a Ocs-norocsic,
aic quc cnfin cIcga-sc Vila dc Caninas.
S. Carlos dc Caninas c Vila ainda
cqucna(18}, siiuada cn una alcgrc lancic, na
Laiiiudc Ausiral dc 22
o
50', c Longiiudc dc 47
o

20' dc CrccnwicI, 18 lcguas ao Norocsic dc S.
Paulo; o icrrcno quc a ccrca, a curia disiancia, c
algun ianio nais clcvado, rcrcscniando visia
a forna circular, iodo colcrio dc curio, c cscsso
arvorcdo. Foi S. Carlos ao rincio una
Frcgucsia, cricnccnic ao Tcrno dc JundiaIy;
dcois, clos odcrcs, quc vicran ao Covcrno da
Provncia, foi criada Vila, no dia 4 dc Novcnlro, c
roclanada ial cn 14 dc Dczcnlro dc 1797, con
o iiulo dc S. Carlos, cn concnoraao do
Augusio Nonc da FainIa, a ScnIora D. Carloia
Joaquina. Anics dc scr Vila, consiava soncnic dc
novc noradas dc casas, Iojc cIcgan csias a nil,
c a scis nil alnas a oulaao dc ioda a
Frcgucsia (cn 1818}, cujo Orago c N. S. da
Concciao. A Igrcja, quc foi crccia cn Frcgucsia, c
57
cn quc sc cclclrou a rincira Missa, no ano dc
1776, csia lasianicncnic arruinada. Vigario
aiual dcla O Fcvcrcndo Joaquin Josc Concs, quc
scrvc, Ia 22 anos; Ioncn nuiio cuidadoso cn
scus dcvcrcs, c doiado dc alguns conIccincnios,
alcn dos quc sao rivaiivos do scu Minisicrio.
con clc conian-sc dcz Vigarios. A Vila csicndc-sc
do Sucsic quaria dc Sul, ao Norocsic quaria dc
Noric, c, csqucrda da rua da cnirada, c lindo o
local ara sc coniinuar a ncsna. No lugar
narcado na Plania con una cruz, rojcia-sc
cdificar un novo Tcnlo. O icrrcno ara a dirciia
da rua do concrcio, c ara alcn da scgunda rua,
or dciras da Mairiz, dcclina suavcncnic aic ao
rilciro, quc fica roino c coria a csirada sada
da Vila, o qual sc assa or una onic dc
rancIcs; c a oucos assos, sulindo-sc una
ladcira ouco inclinada, cisic o Dairo(} dc
Sania Cruz, fornado dc algunas casas cn iorno
dc un largo(19}, c una Ernida na frcnic.
As ruas dc S. Carlos sao dirciias, c dc loa
largura, nas nao guarnccidas dc casas, cn ioda
a sua cicnsao; or Iavcr nclas rcciidos csaos
nurados; rincialncnic nas ruas circnas
dirciia, c csqucrda, c na scgunda or dciras da
Igrcja. As casas sao icrrcas, cccio una
roricdadc; cn gcral dc iclIa va, c consirudas
dc iaia. A cadcia c un cqucno cdifcio vclIo,
con gradcs dc au, c a Casa da Canara c ouco
nclIor, una grossa csiaca dc nadcira
58
ioscancnic lavrada, con a Era, cn quc foi crccia
a Vila, forna o PclourinIo, quc csia no largo da
Mairiz.
O aucar faz o rinciro, c nais considcravcl
rano dc coriaao, quc nonia a ccn nil
arrolas, or ano; a aguardcnic o scgundo.
alunda cn nilIo, fcijao, arroz, caados, c ouiros
gcncros, dc quc, dcois dc dcduzido o rcciso
ara consuno do as, o rcsianic, quc nonia a
quaniidadc nao cqucna, vai alasicccr S. Paulo,
Iiu, c Sorocala. Tcn nuiio loas fruias; cono
figos, uvas, lincs doccs, linas, csscgos,
laranjas, jaloiicalas, nclcs, nclancias,
ananazcs, algunas silvcsircs, c o icrrcno c
aroriado ara a culiura dc nuiias ouiras, sc
nao olsiassc a isso a incuria dos Ialiianiics. A
cscravaiura forna o rincial rano dc
inoriaao, dcois o sal, fcrro, ao, gado, c
ouiros gcncros cn ncnor quaniidadc.
Ccralncnic susicnia-sc o ovo dc fcijao,
ioucinIo, carnc dc orco, arroz, c nilIo. Os
rcos corrcnics das roducs do as sao os
scguinics o aucar cn 1817, rcgulou a 1280
rcis a arrola. o alqucirc dc fcijao a 400 rcis; o dc
nilIo a 160; o dc arroz a 320; os caados dc
quairo arrolas a 3200, os lonlos frcscos a 160;
as galinIas a 80 rcis, &c.(20}
59
Todo o icrrcno dc Caninas c oiino ara a
laniaao da cana; dc nancira quc, Ia dozc anos
a csia aric, icn sc conIccido un auncnio
considcravcl na coriaao do aucar. O lugar
cIanado AnIunas(21} icn a rinazia cnirc os
nais ara a diia laniaao; lasia dizcr-sc quc, a
crio dc scsscnia anos, quc rccclc a lania, scn
quc icnIa sido rcciso dciar-sc o icrrcno cn
dcscanso, or sc nao conIcccr o ncnor
alaiincnio na roduao. ial c a sua fora! Tcn o
icrrcno iodo dc Caninas a grandc vaniagcn dc
nao scr ninado clas fornigas, quc sao faiais s
laniacs, cn ouiros nuiios lugarcs da
Provncia. Ha no icrno dcsia Vila scsscnia
cngcnIos, coniando os do falrico dc aguardcnic;
quinzc dos quais sao novidos or agua; c ouiros
nuiios sc odcn lcvaniar or csia nancira
cnoda. O rincial scnIor dc cngcnIo c o
Coroncl dc Milcias Luiz Aninio, norador cn S.
Paulo(22}, Ioncn ajudado cla foriuna dc un
nodo csanioso, c quc ossui una das nais
solidas casas do Drasil; so clc, cn Caninas, icn
dczcsscis cngcnIos, un dos quais lIc rcndcu cn
1817, novc conios dc rcis; a sua colIciia anual
nao dcscc dc irinia nil arrolas dc aucar, c a
rcnda da sua casa anda cn oiicnia nil cruzados.
Alcn dcsia, cisicn ouiras dc lons fundos. A do
Coroncl Francisco Aninio dc Sousa anda dc dcz,
a dozc nil arrolas, cn cinco cngcnIos, quairo
dos quais sao rorios. A do Sargcnio Mor
60
Floriano dc Canargo Pcnicado cIcga a oiio nil
arrolas cn dois cngcnIos. A do Caiiao
TIcodoro Fcrras Lciic dc ircs, a quairo nil; c
ouiras nuiias dcsic loic. dc nancira quc sc
odcn rcgular vinic cngcnIos a ircs nil arrolas
cada un. O icrrcno c rorio, ianio ara a cana
niuda, cono ara a dc Caicna. coniudo fazcn
nais uso dcsia uliina, quc cIcga a dcz, c dozc
alnos dc alio. Acsar do grandc nuncro dc
arrolas dc aucar, quc sc ciracn dc Caninas,
a culiura dcsic fcriilssino, c dclicioso as dcvc
rcuiar-sc nasccnic ainda Ia lcguas, c lcguas dc
icrrcno inicirancnic colcrio dc naio virgcn; c o
ncsno sc vc cn nuiias scsnarias, quc dcian
dc scr culiivadas, cla falia dc foras dc scus
donos.
Sao grandcs as roorcs quc icn S. Carlos
ara scr una Vila oulcnia; alcn da adniravcl
osiao, quc ocua, c da fcriilidadc do icrrcno;
rcsira-sc ali un ar uro, goza-sc dc un clina
sadio, c dc lclas aguas; c finalncnic ainda sc nao
icn conIccido una so nolcsiia cndcnica. Os
ScnIorcs dc cngcnIo concn a classc rincial
da icrra; sao Ioncns assaz olidos, c dc
agradavcl iraio; cnirc clcs Ia un noiavcl, o
Caiiao Mor Joao Francisco dc Andradc, or sua
aliura, c ciraordinaria gordura, quc o riva dc
noniar a cavalo. c ouiro, or nonc Josc
Fodrigucs do Anaral, doiado dc nuiios lons
61
rincios dc Cconciria, c aic dc alguns dc
Hidraulica.
O runo gcral da csirada ara a Vila dc Mugi-
Mirin c Noric. ainda crio da Vila dcscc-sc a un
cqucno valc, c assa-sc o rilciro Laa-cs; a
csirada vai scguindo cn arics colcria dc
arvorcdo, c nouiras dcscolcria; c or scr o
icrrcno algun ianio irrcgular, sc cnconiran
algunas cqucnas sulidas, c dcscidas. Mcia
lcgua disianic dc S. Carlos airavcssa-sc o rilciro
Taquaral, c o caninIo conca a dcscrcvcr
divcrsas curvas; nais adianic assa-sc o rilcirao
das AnIunas, lcgua c ncia disianic da Vila; suas
aguas sc dirigcn a Ocsic, c nao longc Ia una
sulida, da qual sc dcscc a un valc; cn quc sc
dcscolrc cdra con vcios cscuros, c
avcrnclIados. Coniinuando assa-sc o rilciro da
MinIoca, c roino a clc dcia-sc, csqucrda, o
cngcnIo do Caiiao Josc da FocIa; c, a oucos
assos, cnconira-sc, do ncsno lado, o do Caiiao
Manocl Fcrraz. cniao rinciia-sc a divisar a
grandc laniaao dc cana cricnccnic a csics
dois cngcnIos, quc colrc a sucrfcic dc un
dilaiado nonic, quasc aralclo csirada, quc
cricncc ao grandc iorrao dos AnIunas. Dcia-sc
dcois, csqucrda, o cngcnIo dagua do Caiiao
Aninio dc Ccrqucira, scguindo-sc a assagcn do
rilciro Tijuco, c crio dclc, o cngcnIo do ncsno
nonc. O caninIo, quc vai ncsias aragcns, ao
Nordcsic, c agradavcl c a difcrcna dc scr
62
rcciidas vczcs colcrio ou ourclado dc arvorcdo,
c ouiras dcscolcrio, rccrcia a visia. Avanando
nais cnconira-sc, ao ncsno lado, un ouso dc
iroas; c adianic, da aric dirciia, una cqucna
lagoa. do ncsno lado o cngcnIo do Sargcnio Mor
Floriano; c, a curia disiancia dcsic, cisicn nais
dois, un da viuva D. Ana dc Canos, noradora
cn S. Paulo, c ouiro dc scu filIo, Josc dc
Canos. Coniinuando-sc a jornada airavcssa-sc
un cqucno valc, c o rilciro da Ponic alia. a
csirada c scnrc agradavcl, c cn arics nui
dirciia. crio dcla csia o canavial, c logo o
cngcnIo do filIo do Caiiao-Mor, c con as suas
icrras confinan as do cngcnIo, quc cricncc, ao
ai. Mais adianic rinciia-sc a dcscoriinar
grossos cncdos, solrcssados sucrfcic da
icrra; o quc sc vai olscrvando aic ao rio Tylaia,
ou Aiylaia, quc nascc na scrra do Culaiao, a
oucas lcguas, c ao Nordcsic dc S. Paulo; c vai
dcsaguar no Piracicala, acina da Vila dcsic
nonc; c csic uliino, dcois dc airavcssar una
grandc florcsia dc corulcnias arvorcs, conflui no
Ticic. O Tylaia assa-sc or una onic csirciia
dc nadcira, c o scu lciio, cla aric dc cina da
onic, c colcrio dc rocIa, quc aarccc
sucrfcic dagua; as nargcns sao da ncsna
cdra, c guarnccidas dc arvorcdo; sua corrcnic c
dc aguas iurvas, c nais quc ordinarias no icno
scco; no cIuvoso iorna-sc inciuosa, c sai dc
suas larrciras; dirigc-sc dc Lcsic ara Ocsic
63
ncsia aragcn, ondc icn quarcnia assos dc
largura, c ondc narcan ircs lcguas c ncia dc S.
Carlos. da vau, no icno da scca; c nclc sc csca
algun cic saloroso. Paga-sc na sua assagcn,
lcn cono na dc ouiros rios, una corliianic
coniriluiao a DariIoloncu Ducno AnIangucra,
dcsccndcnic do rinciro AnIangucra(23},
clorador dcsics icrrcnos. un Ioncn a cavalo
aga 120 rcis; una lcsia scn carga 120. c con
clc aga scgundo os voluncs; un carro 1200 rcis;
c una cssoa a c 40 rcis. Acsar dcsic roduio,
assaz csado ao ullico, c aic inoliico,(24} a
onic, alcn da sua na consiruao ancaa runa;
cla c nui csirciia, dc nancira quc nao da lugar
assagcn dc duas lcsias a ar carrcgadas, c
ainda ara a dc un carro c rcciso Iavcr ioda a
vigilancia; ois nao icn rcsguardo dos lados.
Na assagcn do Tylaia cisic un so
norador, quc c qucn rccclc as iaacs(25}; c
coniinuando jornada ara Mugi-Mirin, assa-sc
incdiaio ao rio, un rilciro, quc nclc vai cnirar;
nais adianic cnconira-sc ouiro; a csirada
coniinua a scr agradavcl; assa-sc algunas
sulidas, c dcscidas; cqucnos cancs, ou
losqucs aic quc sc cIcga ao rio Jaguary, quairo
lcguas c ncia disianic dc S. Carlos. Aqui Ia
quairo noradorcs; o rio assa-sc or una onic
da ncsna consiruao, quc a do Tylaia; orcn
nais arruinada(26}. As agas das assagcns nao
icn difcrcna das anicccdcnics, c sao dcsiinadas
64
ara o ncsno AnIangucra. Pouco acina da
onic, cn disiancia dc irczcnios a quairoccnios
assos, sc unc ao Jaguary o rio Canandaucaya,
cujas fonics nasccn da scrra Mugiuau, quc
scrvcn dc liniics Provncia dc S. Paulo, clo
Nordcsic, scarando-a da dc Minas Ccrais. csic
rio corrc do Nordcsic, c o Jaguary, aic a
conflucncia dc Lcs-sucsic; dirigc-sc dcois ncsic
lugar, ondc icn cinqucnia c oiio assos dc
largura, a Ocs-norocsic. suas nargcns solcn a
dczoiio cs, acsar do quc, no icno das aguas,
iranslordan nuiio. c ncsic rio quc finda o
Disiriio, c lclo icrrcno dc Caninas.
A csirada vai corrcndo ao Nor-nordcsic, c
dcois dc assar-sc una ladcira ngrcnc, a quc
sc scguc una suavc dcscida, o caninIo c lano,
c, or csao dc una lcgua, colcrio d'arvorcdo,
quc finda alcn do siio cIanado o Morro das
Pcdras. vcn-sc cniao largas caninas, nas quais
aarcccn con frcqucncia as iranidcs do cuin,
dc quc ja falci; c ncsias aragcns iodo o icrrcno c
nui fraco ara as laniacs. Vai-sc dcsccndo
dcois ara o rio dos Coiros, quc roriancnic
falando, so ncrccc o nonc dc un rilcirao; c nao
longc dclc csia, dirciia, o cngcnIo dc
Piraiiingui,quc cricncc a D. Ccrirudcs
MaiIildcs, irna do Drigadciro Francisco Xavicr
dos Sanios, norador cn S. Paulo. csic cngcnIo c
so dc quairoccnias, a quinIcnias arrolas dc
aucar. Tcn csic siio(27} alguns noradorcs; o
65
cngcnIo csia junio a un rilcirao, quc vai
corrcndo ara o Sul-sudocsic, c a csirada scguc
ao Nor-norocsic. Airavcssado o rilcirao, nonia-sc
una ladcira, c ao alio ofcrccc un agradavcl onio
dc visia; dcscolrc-sc a grandc canina naiizada
or divcrsos losqucs, disosios con inicrvalos
nuiio variados; o caninIo, c icrrcno roino a
clc c dcscolcrio; c no fin dc lcgua c ncia, a
coniar do cngcnIo, cnira-sc no cIanado Canao
Crosso, cniao a csirada scguc colcria dc alio
arvorcdo; c dcois dc icr-sc caninIado or un
conrido csao, iorna a dcscolrir, c
coniinuando a narcIa un ouco nais avanic
cIcga-sc Vila dc Mugi.
S. Josc dc Mugi-Mirin, Vila cqucna, na
Laiiiudc Ausiral dc 22
o
22' c Longiiudc 47
o
22' dc
CrccnwicI, c colocada cn un lano suavcncnic
inclinado, quc icn rincio anics dc cnirar-sc na
Vila, c fin saida da ncsna, cn un cqucno
valc. clc csicndc-sc do Sul-sudocsic ao Nor-
nordcsic, a cujo runo, c ao Norocsic o icrrcno sc
clcva algun ianio cn ascra sulida, fornando
un nonic, quc a circula or csic lado, a curia
disiancia. Foi crccia cn Vila no rinciro dc Alril
dc 1770, con o nonc do scu Orago, o Pairiarca S.
Josc, sua largura c cqucna, c as ruas nais
ovoadas, c unicas, quc ncrcccn csic nonc, sao
a dirciia, c a do concrcio, disosias cn dircao
aralcla; a dirciia dcsdc a cnirada da Vila aic ao
largo da Mairiz, conscrva a ncsna largura, c
66
ainda csia nui ouco ovoada, do largo aic ao
fin vai csirciiando. a rua nova cisic ainda cn
rincio, c a quc fica nais a Lcsic. gcralncnic as
casas sao cqucnas, algunas dc iaia, orcn a
naior aric consiruda dc aus a runo, ligados
con rias Iorizoniais c os vaos cIcios dc larro;
Ia soncnic duas noradas alias, a do Caiiao
Mor, c a da Canara, con a Cadcia or laio; as
ruas dirciia, c do concrcio sao as nais ovoadas.
Todo o Tcrno dc Mugi conrccndc 6150 alnas
dc confissao.
Os scus Ialiianics lanian arroz, irigo,
nilIo, c fcijao; fazcn azciic dc nanona, c
ancndoin; as colIciias sao cqucnas, c
cscassancnic cIcgan ara o consuno do as;
dc nancira quc os anos dc csicrilidadc fazcn
incdiaiancnic scniir a fonc ao gcral do ovo. o
icrrcno c aroriado ara as laniacs,
rincialncnic o quc dcnora ao Noric, c Nordcsic
da Vila, nao olsianic o scr iodo crscguido clas
fornigas; as fruias sao oucas; as laranjciras,
linociros, c linciras roduzcn alundanicncnic.
O algodao fcz cn ouiro icno o rincial
concrcio dcsic ovo; orcn Ia alguns anos a
csia aric icn dininuido nuiio, or causa das
rcciidas gcadas. Hojc coria-sc algun aucar,
c aguardcnic, gado vacun, c lcsias nuarcs. Os
cngcnIos dcsic Tcrno nao cIcgan a irinia,
coniando as falricas dc aguardcnic; nao cisic
una so casa dc lons fundos, c as nais noiavcis
67
acnas conian ircs nil arrolas dc aucar or
ano. a inoriaao consisic cn sal, fcrro,
fazcndas, c ouiros gcncros cn dininuia
quaniidadc, c ianlcn alguns cscravos.
A Vila, c scus sulurlios sao docniios. Ia
sczcs, Iidrosias, fclrcs agudas, c aos cn
quaniidadc; iira o nonc do rio Mug-Mirin, quc
dcsagua no Mug-Cuau. Esic lugar nanifcsia
scnsivclncnic o lasiinoso dano, rovindo das
agas nas assagcns; a culiura das icrras cada
vcz vai cn naior dccadcncia, c o gcral do ovo,
cono nao odc coriar, c nao c aninado clo
inicrcssc, nola rcal do coraao Iunano, icn-sc
cnircgado indolcncia, c rcguia; causas faiais
oulaao. Na ncsna Vila, a cada asso sc
arcscnia a olrcza, c niscria; c finalncnic
conarando-sc Caninas a Mug, acsar da sua
roinidadc, quc nao cccdc a dcz lcguas,
calalncnic sc conIccc a fclicidadc daqucla, c a
dcsgraa dcsia; aqucla coria livrc os scus
cfciios, csia dccai considcravclncnic, or nao icr
igual foriuna(28}.
A ariir da Vila assa-sc a onic dc nadcira
solrc o rilcirao Dclcn, a csirada scguc
dcscolcria a runo dc Nor-nordcsic; ouco
adianic sc dcscc a un valc alagadio; airavcssa-
sc dcois, or una onic dc nadcira, o rio Mugi-
Mirin, quc corrc, ncsia aragcn, ao Sul; nais
adianic avisia-sc o cngcnIo da Esiancia Florcsia,
68
quc cricncc ao Caiiao Manocl Dias dc Darros; c
coniinuando-sc jornada, assa-sc a onic
ianlcn dc nadcira, solrc o rio Mugi-Cuau, nal
consiruda, csirciia, c scn rcaros aos lados, c
sulindo-sc a rilanccira, cnira-sc na Frcgucsia,
quc iira o scu nonc do rio.
A Frcgucsia dc Mug-Cuau csia una lcgua
disianic da Vila, nais aniiga do quc cla, c cn
ouiro icno sua calca, assin cono do Arraial
da Frana, Frcgucsia da Casa-Dranca, c da dos
Daiaiais. Consia csia Povoaao dc un largo
rciangular, ornado dc casas, consirudas dc aus
a runo, rias, c larro; icn rincio solrc a
nargcn do rio, c csicndc-sc cn curio csao, do
Sul-sudocsic ao Nor-nordcsic; a Igrcja, quc c da
invocaao dc Nossa ScnIora da Concciao, csia
cnirada do largo, da aric do rio, quc ncsic onio
corrc a Ocs-sudocsic, c icn dc largura scsscnia c
oiio assos; aqui aga-sc a coniriluiao das
assagcns da nancira ja dcscriia. O rio nascc na
scrra dc Mugi-Cuau, quc vao cgar na grandc
Maniiqucira, c dcsagua no Parana, ou Fio Crandc
do Sul; as aguas do Cuau sao docniias,
rincialncnic no icno das grandcs cIcias,
cla nuiia inundcic quc arrasian; acina da
onic csia una cqucna cacIocira, c or algun
csao, o lciio do rio c colcrio dc rocIa. csic siio
c assaz docniio or causa do ncsno rio, c dos
anianais, quc infcccionando o ar con scus
vaorcs, causan sczcs, c ouiras nolcsiias.
69
Havcrao vinic c quairo anos, quc csia Frcgucsia
sofrcu una grandc cidcnia, causada clo
crnicioso cosiunc quc iinIa o ovo dc naiar o
cic, isando o cio cIanado Tinlo, c dciiando-
o no rio; o cic acudia cn carduncs a cngolir a
ocira, quc o fazia norrcr scn dcnora, c assin
iornavan facil a csca; orcn no diio ano foi iao
grandc a quaniidadc dc cic, quc, aodrcccndo,
infcsiou dc ial forna o ar, quc foi causa dc
crcccr un grandc nuncro dc cssoas. Ha ncsic
rio ccclcnics dourados, nos ncscs rorios dc sc
cscarcn, ouiulro, novcnlro c aric dc
dczcnlro. A oulaao dc ioda a Frcgucsia cIcga
a duas nil alnas; coria caados, aguardcnic,
azciic dc nanona ancndoin, raadura c irigo;
iudo cn cqucna quaniidadc. Nao cIcgou csic
lugar a scr Vila or causa dc scr nuiio docniio, c
c lasiina quc Iavcndo crio locais dcsafogados, c
sadios, nao sc icnIa dclilcrado o ovo a sair
dcsic aouguc.(29}.
Coniinuando-sc a jornada, corrc o caninIo
ao Norocsic, c, a curia disiancia, sulindo-sc,
conca a airavcssar dilaiadas Caninas,
voliando cniao ao Nor-norocsic. A quairo lcguas
ara Lcsic csicndc-sc a Scrra Ncgra(30}, liniic
dcsia Provncia con a dc Minas Ccrais; un ouco
nais adianic noian-sc os fundancnios da
rincira Igrcja; c nao sci or quc nania os
rinciros ovoadorcs dciaran dc coniinuar a
csialclcccr-sc ncsic lugar, or naiurcza
70
agradavcl, c fario dc ccclcnics aguas, ara o
ircn fazcr junio ao rio. Esics canos sao
inicirancnic dcscolcrios, c nclcs cnconiran-sc
nuiias crvas ncdicinais. avanando nais, dcia-
sc dirciia, crio da csirada, c cngcnIo da
Lagoa, c adianic, do ncsno lado, csicndcn-sc as
icrras do Vigario da Frcgucsia, Joao Danasccno.
ncn un so rilciro airavcssa o caninIo ncsias
aragcns; nas dc un c dc ouiro lado, c a curia
disiancia do ncsno vcricn salorosas aguas.
Scguindo jornada, noian-sc csqucrda duas
lagoas; c nais adianic dirciia, ircs grandcs,
scndo a naior do ccniro; icn jacarcs, cagados
corulcnios, c nuiia caa, cono aios, garas, c
grandc quaniidadc dc iuiuius; c no icno
cIuvoso c quando aarcccn cn naior nuncro.
Adianic rinciia-sc a dcsccr suavcncnic, c aic
quc sc cIcga ao ouso, c norador da Orianga,
nonc dcrivado do rilciro, quc ali corrc; icn-sc
narcIado crio dc quairo lcguas, a coniar da
Vila dc Mugi-Mirin.
Scguindo da Orianga assa-sc logo o rilciro
do ncsno nonc; a csirada dirigc-sc ao Nor-
norocsic; o icrrcno conc-sc dc colinas, c valcs,
as sulidas, c dcscidas sao curias, c a oucos
assos cnira-sc cn arazvcis caninas coriadas
dc cqucnos valcs quc rinciian aos lados do
caninIo, c roino a clc, colcrios dc arvorcdo,
quc afornoscian a visia. a csirada scguc lana, c
ao Nordcsic; dcscolrc-sc dcla a scrra da Doa
71
Visia; dcian-sc dcois uns noradorcs,
csqucrda, no siio cIanado dc Andrc Fodrigucs,
c dcsccndo suavcncnic, scguc o caninIo ao Nor-
norocsic; airavcssa-sc o rilciro Iiaqui, c logo
csqucrda, csicndc-sc un conrido losquc,
dcois laia-sc ao rilcirao das Pcdras, quc icn
junio alguns noradorcs, duas lcguas disianic dc
Orianga; scguc-sc a csic siio o dc Taquaranian,
ondc corrc o rilciro dcsic nonc, cujas nargcns
sao Ialiiadas or varios noradorcs quc ncgocian
ara a Coric cn gado vacun; avanando nais
avisia-sc ao longc, ara a dirciia, a scrra das
Caldas, assin cIanada or icr cn si lanIos
qucnics. o icrrcno coniinua a scr lindo, c os
cqucnos losqucs ou caociras colcrios dc un
vcrdc cscuro, c colocados irrcgularncnic fazcn
arcccr un Arquiclago csics canos, quc
alundan cn crdizcs, cordonizcs, vcados, c
ouiras caas; c finalncnic cIcga-sc ao ouso dc
Iiucla, ondc Ia alguns noradorcs, quc icn
criacs dc gado, c caados; disia lcgua c ncia dc
Taquaranian.
Alcn do ouso dc Iiucla, assa-sc o rilciro
dcsic nonc, crio do qual corrc un rcgaio dc
crisialinas aguas; a csirada scguc a runo gcral
Nor-norocsic, c coniinua or arazvcis canos,
orcn infcsiados dc noscas, c nosquiios.
adianic dcian-sc, dirciia, dois noradorcs; iodo
csic icrrcno sc vc scncado dc gado, o quc forna o
foric ncgocio dc scus Ialiianics. Dcois
72
nnciia-sc a dcsccr suavcncnic ara o rio
Jaguar-Mirin, quc ariindo da scrra dc Liniics,
corrc dc Lcsic, c vai confluir no Mug-Cuacu;
suas aguas sao nas, orcn crio dclc Ia
ccclcnics; as nargcns sao colcrias dc arvorcdo
alio, c dcnso, fornando or laio largos csaos,
nui linos, c agradavcis; or aqui cisicn
csalIados alguns noradorcs c o siio disia una
lcgua dc Iiucla; o rio no icno das aguas
alunda cn cic, c suas nargcns icn lasianic
caa dc divcrsas qualidadcs; assa-sc a vau no
icno scco, c cn canoa,(31} quando corrc alio,
agando-sc assagcn a DariIolonnco Docno, a
qucn cricnccn csscs icrrcnos. Coniinuando a
narcIa, scguc o caninIo ao Nordcsic, c, a
oucos assos, cnira-sc cn novas caninas;
volia-sc cniao ao Nor-norocsic, c dciando
csqucrda o rilcirao Ilcrala, vai-sc dcsccndo
doccncnic a cnirar no Canao dos OlIos dc
gua; airavcssa-sc un cqucno rilciro, c o
crisialino dos OlIos d'Agua; ondc cisic alguns
noradorcs, disianics duas lcguas do Jaguar;
d'aqui narcIa-sc ao Noric, c o caninIo assa
cnirc dois valcs; nais adianic noian-sc duas
lagoas, quc icn grandcs jacarcs, c una csccic
dc Janania, quc dizcn os ovos daquclcs
lugarcs, c nonsiruosa, do fciiio dc una ia, con
loca na larriga, dao-lIc o nonc dc ninIiou; o
icrrcno coniinua a scr lclo, c icndo-sc dcscido
73
una ladcira suavc, cIcga-sc ao ouso, c
noradorcs dc Cocais.
Paric-sc dcsic siio ao Noric, solc-sc ao
Norocsic, cnira-sc cn caninIo lano, c o icrrcno
c scnclIanic ao anicccdcnic; dcia-sc dirciia a
Cacla dc S. Ana; c cniao a csirada inclina ao
Nor-norocsic; avisia-sc dcois o fornoso Canao
dos aagaios, ondc os Ia cn quaniidadc, c sao
dc grandc csiinaao; ali sc colIcn nuiios ara a
Coric, c ouiras Cidadcs. So Ia vinic anos a csia
aric, c quc csics icrrcnos dciarao dc scr
crscguidos clos sclvagcns; ainda sc vc o lugar
ondc clcs naiaran nuiios Poriugucscs. O
caninIo vai coniinuando ccclcnic, c
airavcssando-sc o Canao, c rilciro Pissarrao,
avisia-sc ao Norocsic, c na disiancia dc ircs ara
quairo lcguas, a scrra das Pcdcrnciras; c
coniinuando a narcIar, cnira-sc na Frcgucsia da
Casa Dranca.
O lugar dc Nossa ScnIora das Dorcs da Casa
Dranca na Laiiiudc Ausiral dc 21
o
29'; c
Longiiudc 47
o
28' dc CrccnwicI, c disianic lcgua
c ncia dc Cocais, consia dc un largo rciangular,
ornado con cqucnas casas colcrias dc alIa, c
con una Igrcja no fin do ncsno largo, ainda or
acalar, dc quc c Padrocira Nossa ScnIora das
Dorcs. Ia nais algunas casas fora do largo,
colocadas avulsancnic(31-A}; foi crccio cn
Frcgucsia Ia quairo anos; a gcnic c lisonIa, c
74
dcsconfiada, o siio saudavcl, c alcgrc; as aguas
loas. un conrido valc colcrio dc arvorcdo,
scnicircunda o lugar c a clc vao dar ouiros
ncnorcs igualncnic colcrios, cuja varicdadc
forna una agradavcl crscciiva. Esics ovos
colIcn algodao, nilIo, fcijao, c algun irigo;
lanian cana dc aucar; orcn o foric do scu
ncgocio consia dc gado vacun, c caados. Para
csic lugar vicran vinic c quairo casais dc IlIcus,
dos quais cisicn unicancnic scis, or sc icrcn
auscniado os ouiros ara divcrsas aragcns, quc
lIcs ofcrcccran naiorcs inicrcsscs; ao quc dcu
causa o csquccincnio, quc Iouvc dc sc lIcs
forncccr iudo quanio o Esiado lIcs iinIa
ronciido.(32}.
Da Casa Dranca scguc-sc jornada a Ocs-
norocsic, c logo assa-sc una cqucna onic dc
au, c quairo rilciros, aic ao siio cIanado a
Esiiva ondc cisicn alguns noradorcs olrcs,
colocados cn una cIaada; coniinua-sc ao
Norocsic, c o icrrcno nosira linda, c iiorcsca
visia; adianic airavcssa-sc un canao, assa-sc
a onic dc nadcira solrc o rilcirao Tanlau, c
cIcga-sc ao EngcnIo do Fcscndc, ou Fazcnda da
Pacicncia.
A Fazcnda da Pacicncia, ocua un agradavcl
icrrcno, rorio ara nuiias, c difcrcnics
laniacs, con grandc cicnsao dc icrras, lons
naios, c ccclcnics aguas, criaao dc gado
75
vacun, c cavalar, caados, c galinIas, lania-sc
nilIo, fcijao, c ouiros lcguncs; a cana roduz
nuiio lcn; Ia un cngcnIo dc aucar, c una
falrica dc aguardcnic. Dcsic siio a S. Paulo
conian-sc cinco assagcns, cn quc sc agan as
coniriluics ja crcssas, isio na disiancia dc
quarcnia c quairo, a quarcnia c cinco lcguas.
Da Pacicncia scguc-sc a Ocs-norocsic;
incdiaio ao cngcnIo assa-sc un cqucno
rilciro, c o icrrcno daqui aic ao Fio Pardo, c
algun ianio irrcgular, con cqucnas sulidas, c
dcscidas, c nuiio fario dc salorosas aguas; cinco
rilciros, airavcssan a csirada aic ao rio; cla vai
algunas vczcs or laio dc frcsco arvorcdo, c a
facc do as, cn arics lana, c nouiras variada,
c arazvcl. Adianic do Fcscndc csia o siio da
Olcria, con un so norador; a scrra das
Pcdcrnciras, dc quc ja falci, vai ficando
csqucrda, c a csirada corrc ao Norocsic, c
coniinuando a narcIa, no fin dc duas lcguas,
cisic o siio cIanado o Ccrcado, con quairo
noradorcs. Scguindo ara o Fio Pardo,
cnconiran-sc nais dois noradorcs, ondc o
icrrcno c alagadio; nais alcn avisian-sc,
csqucrda alguns noradorcs roinos naia do
rio; c airavcssando una vargcn, cnira-sc no
losquc, quc lorda a nargcn do ncsno, quc fica
a ouco nais dc quairo lcguas da Pacicncia.
76
Esic rio vcn dc Minas Ccrais, c dcsagua no
Parana, ncsic lugar, cn quc o ioca a csirada,
corrc a Ocsic, suas nargcns sao ouco alias,
colcrias dc cscsso arvorcdo, quc sc csicndc
crio dc ncia nilIa alcn dclas; suas aguas nao
sao loas ara sc lclcrcn, orcn, as dos rilciros
roinos sao sofrvcis; alunda cn cic no
icno rorio, c os losqucs cn caa dc divcrsa
qualidadc. un dia dc viagcn, a coniar do orio
ara cina, cisic una cacIocira, quc faz csirciiar
o rio, c iorna vclocssina a sua corrcnic, dc
nancira quc cnlaraa a assagcn das canoas;
visia do orio Ia ouira, nas csia dcia livrc a
navcgaao; o rio ncsia aragcn icn dc largo
ccnio c cinqucnia lraas, con ouca difcrcna.
as cargas, c cssoas assan cn canoa, agando-
sc or cada carga vinic rcis, or cada cssoa
quairoccnios rcis, c or cada lcsia, quc assa a
nado, 60 rcis; no icno scco da vau; aqui Ia dois
noradorcs, c a curia disiancia dcsic siio, naior
nuncro dclcs.
Pariindo dcsic lugar, scguc-sc ao Noric, c
acalado o losquc da nargcn do rio c o caninIo
dcscolcrio, c junio a clc vivcn algunas fanlias,
a longa disiancia unas das ouiras; o icrrcno cn
arics ofcrccc una sucrfcic lana, c nouiras
algunas cqucnas ladciras, aic ao siio cIanado
a Canina, cn quc Ia un so norador; c
coniinuando-sc a jornada, cnira-sc finalncnic na
scrra do scgundo Culaiao, quc c dc facil accsso;
77
nas na scgunda dcscida Ia una ladcira ngrcnc,
c no fin dcla airavcssa-sc o rio Culaiao or una
onic dc au, alcn da qual csia o ouso, quc iira
scu nonc dcsic rio, coniando-sc dcsdc o Pardo
aic aqui, cinco rilciros, dos quais o scgundo c
cIanado o das Pcdras.
O ouso do Culaiao disia ircs lcguas do Fio
Pardo; csia siiuado cn un lano clcvado, dondc
sc dcscoriinan, ara o lado da scrra, os cuncs dc
divcrsos losqucs, quc vao aarcccndo uns or
dciras dos ouiros, ncdida quc o icrrcno sc
clcva, c dc ial nancira, quc rcrcscnian lcn a
inagcn do Occano cnlravccido. Dcvc noiar-sc,
quc assadas as Vilas, os Ialiianics dos canos
vao scndo cada vcz nais lisonIos.
Do ouso do Culaiao aric-sc a Ocs-
norocsic; o icrrcno dc coninuo vai ofcrcccndo
divcrsos cancs c caociras; o caninIo c lon,
c lano or largos csaos; csqucrda dcia-sc
una dcnsa florcsia, quc colrc un rofundo valc,
a scrra das Caldas avisia-sc dirciia; a csirada,
dcois dc voliar-sc ao Noric, assa ao Nor-
nordcsic, c finalncnic cIcga-sc Fazcnda das
Lagcs(33}.
Esia Fazcnda, quc disia ircs lcguas do ouso
do Culaiao, cricncc a scis irnaos unidos, quc
fazcn un grandc ncgocio cn gado; ali corrc un
78
rilciro a Ocsic, or cina dc lajcs, dc quc iira o
nonc csic siio.
Das Lajcs aric-sc ao Noric, dcscc-sc a un
valc coriado or un rilciro, alcn do qual csia a
scrra do Morro; o caninIo c or aqui nau, c Ia
nclc una ladcira ngrcnc, con nuiia cdra solia;
airavcssa-sc o rilciro quc icn o nonc da scrra, a
qual so arcscnia a sua aliura da aric do Noric
do lado oosio csia igual con o icrrcno c adianic
assa-sc o rilciro das Pcdras. Todos csics
rilciros, a coniar do Fio Pardo, sc dirigcn cn
runo gcral ao Noric, c a naior aric dclcs vai
dcsaguar naquclc rio; a csirada faz algunas
volias scguindo os runos Nor-norocsic, Norocsic,
c Noric, aic cIcgar-sc ao rilcirao, c noradorcs do
Araraquara. aqui o rilcirao vai a Ocsic, c o
caninIo a Ocs-norocsic. En frcnic dcsic siio Ia
un norro cscalvado, quc rcrcscnia a figura dc
un aniigo Casiclo cn runa; a csirada lIc assa
ao lado dirciio. Todo csic icrrcno vai scndo cada
vcz nais infcsiado dc noscas, c nosquiios.
coniinuando a narcIar or clc cIcga-sc ao
rilcirao do Ccrvo, ondc nao Ia nais quc dois
noradorcs, c c lugar dcscolcrio c dcsafogado, iira
o nonc dc un ccrvo dc ciraordinario iananIo
quc nclc sc naiou. aqui sc uncn dois rilciros,
anlos dc lclas, c crisialinas aguas, o da dirciia
corrc do Sudocsic, o da csqucrda dc Ocsic, c o
quc clcs fornan, na sua conflucncia, vai ao Sul
dcsaguar no Araraquara, c csic no rio Pardo. A
79
csirada scguc ao Nor-norocsic lana, c agradavcl;
adianic sc dcscc a assar o rilcirao do
Caiinguciro, c rinciia-sc a sulir a scrra dc
Maio-Crosso, colcria dc alias, c grossas arvorcs,
c assado o rilciro da Dcla Visia, a oucos
assos sc arcscnia aos olIos un quadro
cncaniador; cicnsos canos, scncados dc gado,
divcrsos cancs, c caociras, crisialinos rilciros
c algunas colinas ao longc. a csirada c loa, c o
icrrcno arrocIado. Dcois dc una dcscida facil
cIcga-sc ao norador dos Daiaiais.
Esic lugar c nuiio alcgrc, scu dono Manocl
Dcrnardo do Nascincnio, ajudado dc scus filIos,
dcscnvolvc a naior aiividadc na lavoura; faz
nuiio lon ncgocio cn gado vacun, c cn qucijos.
Afasiados do caninIo Ia, ncsias aragcns,
nuiios vizinIos, nais, ou ncnos disianics uns
dos ouiros, quc ossucn grandc quaniidadc dc
gado.
Dcsic siio scguc a csirada ao Nor-norocsic, c
dciado csqucrda o caninIo ara a Frcgucsia
do Sr. Don Jcsus da Cana Vcrdc, vai-sc assar,
ao ncsno lado da csirada, or una onic dc
au, o rilcirao da Pacicncia, ara cIcgar ao
ouso do ncsno nonc.
O norador da Pacicncia vivc a duas lcguas
dos Daiaiais, c quairo do Ccrvo; a csirada scguc,
ncsia aragcn, ao Nordcsic, inclinava dcois ao
80
Nor-nordcsic, c, assado un rilciro, volia ao
Norocsic. Largas caninas, naiizadas dc
cqucnos losqucs, sc avisian, aic quc na
roinidadc do rio SaucaIy, o icrrcno iorna-sc
irrcgular, c o caninIo, con algunas ladciras, vai
fccIar nas nargcns daquclc rio, quc sao colcrias
dc arvorcdo; o rio airavcssa-sc or una onic dc
nadcira, c no icno da scca da ccclcnic vau;
disia da Pacicncia lcgua c ncia, nascc na scrra
dc Muguau c vai confluir no Pardo. dcia-sc
dcois o rilciro do Pairocnio, quc vcn corrcndo
dc Lcsic or cina dc Lajcs; o caninIo vai ao Nor-
norocsic, c a quairo lcguas, c un quario disianic
da Pacicncia csia o norador dc Sania Darlara,
dirciia; assa-sc logo, or una onic csirciia dc
nadcira, o grandc rilcirao do ncsno nonc, quc
corrc ao Norocsic, or un lciio fornado dc
grossas cdras; c aqui Ia una cacIocira. Dcsic
siio Franca conian-sc ircs lcguas, c ircs
quarios; larga-sc adianic, csqucrda, a csirada
gcral, ara ionar-sc, dirciia, ara a Fazcnda
das MacaIulas, junio qual sc assa o rilciro
SaucaIy.
O dono dcsia Fazcnda, naiural dc
Cuinaracs, conia oiicnia c auairo anos, cn
nuiio lon csiado dc saudc, c rolusicz, faz o scu
naior ncgocio cn gado. Alcn dcsic siio, cnira-sc
un ouco adianic, na csirada gcral, quc vai ao
Nor-norocsic. o icrrcno coniinua a scr agradavcl,
81
ornado dc cancs, c caociras; assan-sc ircs
rilciros aic cIcgar-sc ao Arraial da Franca.
O Arraial da Franca csia na Laiiiudc Ausiral
dc 2O
o
28', c Longiiudc 47
o
26' dc CrccnwicI, foi
fundado Ia irczc ara quairozc anos, or
Hyoliio Anionio PinIciro, Caiiao dc Disiriio, c
naiural da Conarca dc S. Joao d'El-Fci, Provncia
dc Minas Ccrais; c clc o nais oulcnio do lugar, c
scic lcguas arrcdado, ossui una grandc fazcnda.
anics dcsia fundaao cran csics icrrcnos
dcnasiadancnic infcsiados clos sclvagcns. Dcu-
sc a csic Arraial o nonc dc Franca, or vircn a
clc csialclcccr-sc ioda a qualidadc dc cssoas dc
divcrsos lugarcs; iodavia a nor aric dclas vcio
dc Minas Ccrais. a fana dcsic lugar c nuiio na,
or causa dos facinorosos, quc, cn grandc
nuncro, o Ialiian; c dc ccrio a conscrvara
cnquanio ali sc nao csialclcccrcn as
Auioridadcs, quc nanicnIan as Lcis do
Solcrano, c a Jusiia. Esic ovo cisic cono os
da riniiiva. o nais asiuio, c valcnic, ou ara
dizcr nclIor, o dc ior coraao da a lci, os ouiros
ircncn, c ccgancnic olcdcccn; c, cono a
Jusiia csia nuiio longc, nada rcccian. Houvc ali
un nalvado, quc fcz quaiorzc norics, c sc
rccrcava con a narraao dclas; orcn, graas s
dcligcncias do En.
o
D. Manocl dc Poriugal c
Casiro, Caiiao Ccncral dc Minas, quc fizcran
acalar cora ial nonsiro, quc sc iinIa rcfugiado
ncsic Arraial, ondc ainda cisic un dclinqucnic
82
dc scic norics, c varios ouiros dc ncnor nuncro
(confissao dos ncsnos ovos}. Nao iraio da
qualidadc dc norics, das iraics, c dc nuiios
ais roulados a scus filIos; ois sao iao
difcrcnics os casos, quc scria ncccssario
dcscrcvc-los nuiio or niudo; finalncnic cla
nais lcvc causa nao Ia cscruulo cn iirar a vida.
Os Ialiianics dcsic lugar sao indusiriosos, c
iralalIadorcs; fazcn divcrsos iccidos dc algodao;
loas ioalIas, colcIas c colcriorcs; falrican ano
azul dc la nuiio sofrvcl; cIacus. alguna
olvora; c aic ja icn fciio csingardas. a sua
rincial coriaao consia dc gado vacun,
orcos, c algodao, quc lcvan a Minas. lanian
nilIo, fcijao, c ouiros lcguncs ara consuno do
as. O Arraial csia lcn arruado, orcn a naior
aric das ruas c ainda nui ouco ovoada, so o
largo da Mairiz csia nais guarnccido dc casas
quc sao consirudas dc au a runo, con
iravcsscs, c rias, cIcios os vaos dc larro, c as
arcdcs rclocadas con arcia fina, nisiurada con
losia, gcralncnic sao cqucnas, c a naior aric
dclas colcrias dc alIa (34}. Tcn a Franca duas
Igrcjas. a dc N. ScnIora do Fosario, cqucna, c
laia foi a rincira, quc sc fundou; c a Mairiz dc
N. ScnIora da Concciao csia quasc acalada, c c
un lindo Tcnlo. Esia Frcgucsia cIcga a ircs nil
alnas dc confissao; c a ncu vcr dcvcria cnirar o
Arraial no nuncro das Vilas, ara nclIor
govcrno, ordcn c olcia dc scu ovo, quc icndo
83
cn ncio dc si as Auioridadcs dc Jusiia, nao
Iavcra ali ianios crincs.
dos nais lindos, c dcsafogados locais, quc
icnIo cnconirado; un conrido Cano sc
csicndc dc Noric ao Sul, c suavcncnic vai
dcclinando aic aos rilciros, quc o liniian a
Lcsic, c Ocsic, os quais rcunindo-sc ao Sul,
fornan un so rilcirao; assin fica rcrcscniando
una cnnsula csic icrrcno. quc c nais clcvado,
nais vcniilado, c inicirancnic lano ao Noric da
Mairiz. ara Ocsic, coniguo ao Arraial, vai clc
alrindo-sc cn duas rilancciras, fornadas clas
cIuvas, quc dcsiruirao lcn dcrcssa csia aric,
sc lIc nao dcrcn rcncdio ronio. O rilciro
d'Ocsic, quc icn o nonc dc Iianlc, forna un
salio dc scis, ou scic lraas dc alio, logo alaio
da loca da rilanccira; o dc Lcsic dcnonina-sc do
Vigario, orquc csic Ialiia na sua vizinIana cn
una ccclcnic casa. Alcn dos rilciros clcva-sc o
icrrcno cn docc ladcira, c, a oucas lcguas dc
disiancia Ia un olIo d'agua, quc sc conscrva
qucnic cn iodo o icno.
Pariindo da Franca dirigc-sc a csirada a Ocs-
norocsic; dcois a Ocsic; o icrrcno vai ofcrcccndo
a ncsna crscciiva agradavcl quc o
anicccdcnic, assan-sc quairo rilciros, o
rinciro dos quais icn una cacIocira visia do
caninIo, c vai corrcndo or cina dc lajcs;
finalncnic rinciia-sc a dcsccr, aic quc sc cIcga
84
ao ouso, c fazcnda do MacIado,(35} duas lcguas
c ncia da Franca. o norador fica dirciia, c
ccrcado dc nonics c valcs; as aguas sao loas, c
alundanics, c junio casa corrc un claro
rilciro.
Coniinuando jornada, o caninIo vai ao
Noric; c, a oucos assos, volia ao Nor-norocsic;
vira dcois a Ocsic, c Ocs-norocsic, aic cIcgar-sc
ao norador da Fcssaca, disianic ircs lcguas c
ncia do MacIado. loa csirada, c o icrrcno aos
lados coriado dc nonics, valcs, c losqucs; crio
do siio assa-sc un rilciro, c coniinua-sc a
narcIa ao Nor-norocsic; nais adianic scguc-sc
ao Norocsic, c algunas vczcs or laio dc
arvorcdo, arcccndo cn arics una rua da nais
lcn arranjada cIacara; cIcga-sc dcois ao
norador do MonjolinIo; airavcssa-sc un rilciro,
c logo ouiro; nais adianic, dirciia, vai corrcndo
a Ocsic or cina dc grandcs lajcs, o rilcirao dos
Corrcgos. o caninIo icn algunas sulidas, c
dcscidas, dcia-sc logo dirciia un norador, c
assan-sc dois Corrcgos, crio un do ouiro, quc
dao o nonc ao siio, c rosscguindo assin,
airavcssa-sc ouiro rilciro junio ao norador do
Pouso Alio, quc disia scis lcguas do MacIado.
O rilciro do Pouso Alio corrc ara Lcsic; o
icrrcno or csias aragcns, c guarnccido dc
curias, c csquisiias arvorcs, unas dc folIas
dclgadas, c ouiras dc nui csirciias, c colcrio dc
85
agradavcis, c lindas florcs. A csirada aric daqui
ao Norocsic, lana, c o icrrcno vai nosirando a
ncsna sucrfcic lisonjcira. dcia-sc csqucrda
o norador do Calao dc Coiro,(36} c airavcssa-sc
adianic un rilciro; dcois dc sulida una ladcira
conrida o caninIo c colcrio, c nclc assa-sc
ouiro rilciro, cIcga-sc fazcnda, c noradorcs do
Fio das Pcdras, ondc sc conian quairo lcguas do
Pouso Alio; cnconira-sc alcn nais un rilciro, c
cnira-sc dcois na cicnsa naia, quc colrc as
nargcns do grandc Parana, c quc sc csicndc
nuiio cla icrra dcniro; c cniao vai o caninIo cn
dcclivc aic cIcgar-sc ao orio dcsic rio.
O Fio Crandc, ou Parana, icn a sua origcn
na facc Ocidcnial da conrida scrra dc nonc
Maniiqucira, quc dividc a Provncia do Fio dc
Janciro, da dc Minas Ccrais; c a ocsic da Vila do
Paraiy, vinic c cinco lcguas; aic ao liniic dcsia
Provncia con a dc Coyaz, corrcn as suas aguas
cn runo gcral ao Norocsic, volian dcois a
Ocsic, c oucas lcguas alaio da foz do Fio
ParanaIyla, ao Sul, forna a conrida ilIa
Dclsalio, c vai confluir no Paraguay, con nais dc
quairoccnias lcguas dc curso; corrcndo cniao
ara clc a Ocsic, dcois dc icr rccclido as
iorrcnics dc nuiios, c caudalosos rios, ianio cla
dirciia, cono cla csqucrda. suas nargcns sao
colcrias dc cscsso, c alio arvorcdo, quc o iorna
nui sonlrio cn varias aragcns; da aric dc
cina do siio, cn quc sc airavcssa o Parana, Ia
86
una grandc IlIa; clc forna o liniic da Provncia
dc S. Paulo clo Noric c Ocsic; c a csic uliino
runo, sc dirigcn suas aguas na aragcn, cn quc
o ioca a csirada; aragcn irisic, csczonaiica, or
causa da inundaao do ncsno rio no icno
cIuvoso, fornando-sc cniao dilaiados anianais
dc facil navcgaao ara canoas. ncsic lugar c ja o
Parana lasianicncnic largo, c airavcssa-sc cn
una larca, fornada solrc duas canoas. Da
Cidadc dc S. Paulo a csic onio conian-sc crio
dc novcnia lcguas cla csirada.(37} aga-sc
assagcn cono sc fossc or ircs rios, a
DariIoloncu Docno.
A csirada scguc do Fio Crandc lana a Ocs-
norocsic, c colcria cla naia do rio; dcscolrc
dcois, c vai a Nor-norocsic, assa-sc un
norador dirciia, c adianic un rilciro, c or
caninIo scnrc lon, no icno scco, cIcga-sc ao
Fcgisio da Possc, ircs lcguas disianic do orio do
Parana.
No Fcgisio da Possc, nodcrnancnic
csialclccido, Ia un dcsiacancnio dc Cavalaria
dc LinIa dc Minas Ccrais; dc cuja Provncia faz
aric o icrrcno, quc fica cnirc o Parana, c o
ParanaIyla, o qual cricncia anics a Coyaz.
junio a csic Fcgisio assa un rilciro dc loas
aguas. Dcsic lugar aric-sc ao Norocsic, no fin
dc una lcgua dcia-sc un norador, c,
dccorrcndo ouira, novo norador sc cnconira;
87
coniinuando assa-sc un rilciro, aic quc sc
avisia o lugar da FarinIa Podrc. iodo o icrrcno,
quc ncdcia dclc ao Fcgisio, c agradavcl,
conosio dc cIaadas alias, quc sc nosiran
unas or dciras das ouiras, nuiias das quais
csiavan ncsic icno alrasadas; a csirada c lcla.
A FarinIa Podrc, c lugar dc quinIcnias
cssoas dc confissao; as casas, quc a sao
gcralncnic colcrias dc alIa, csiao disosias
scgundo o caricIo dc scus donos,(38} solrc as
duas nargcns dc un rilciro, quc vai corrcndo ao
Norocsic. icn a ouca disiancia una Cacla da
invocaao dc Sanio Aninio, c S. Sclasiiao,
colocada no alio da ladcira da aric do Fcgisio,
do qual disia ircs lcguas c ncia; o icrrcno dc un,
c ouiro lado do rilciro, clcva-sc suavcncnic, c c
coriado or ouiros cqucnos rilciros. o rincial
ncgocio dcsia gcnic consisic cn gado, c caados;
c lania lcguncs, nilIo, c algodao. Aqui icn-sc
rcfugiado nuiios crininosos, c cn gcral csic ovo
c dc ial soric dcsconfiado, quc logo quc sc
aroina alguna coniiiva, rciira-sc ao naio, c so
dc noiic vcn a csrciiar o quc sc assa ali(39}.
Scguc-sc viagcn dcsic siio a Ocs-norocsic,
caninIo lon; c adianic dcscc-sc a assar o
cqucno rio Ulcrava-Falsa, c no fin dc ircs
lcguas dc narcIa csia o ouso do LanIoso, ondc
Ia un so norador carrcgado dc fanlia, a qucn
dois ndios ali csialclccidos qucinaran iudo
88
quanio ossuia, c ainda quando assci csiava
arrancIado dclaio dc una coada arvorc. o
icrrcno aic csic ouso asscnclIa-sc ao quc fica
cnirc a Possc, c a FarinIa Podrc. Junio ao
LanIoso csia una grandc cscavaao fciia clas
aguas, ondc a icrra sc dcsliga facilncnic, c c ioda
nisiurada con cascalIo grosso, c niudo. dissc o
norador, quc ali sc iinIan iirado cdras
rcciosas, c algun ouro.
Coniinua o caninIo quasc ao Norocsic or
un csao colcrio dc arvorcdo, dirigc-sc dcois,
fornando volias, c algunas ladciras, or un
norro dc cdra niuda, ficando-lIc aos lados
valcs rofundos, quc iornan o icrrcno assaz
irrcgular. nais adianic scguc-sc ao Nor-norocsic,
c cniao corrc nclIor a csirada, orcn visia
dclas ainda coniinua a irrcgularidadc do icrrcno,
aic cIcgar-sc ao siio da Ponic Nova do Tijuco,
aondc Ia quairo noradorcs, c quc disia ircs
lcguas do ouso anicccdcnic.
Do Tijuco coniinua-sc a jornada ao Nor-
nordcsic, solc-sc or una lonlada, con
rofundos valcs, dirciia, c csqucrda, dcois
cnira-sc cn una vasia lancic, quc sc csicndc a
crdcr dc visia, scn cnconirar-sc agua. quasc a
iocar o Iorizonic, ara a dirciia, ofcrccc-sc un
inicrcssanic quadro, quc rcrcscnia a figura do
nar scrcno, c algunas arvorcs ao longc,
disosias cn longos inicrvalos, fornan a nais
89
agradavcl ilusao oiica, figurando Navios dc
difcrcnics orics, con o ano cIcio; visia quc fcrc
o coraao con a nais aguda saudadc, a qucn sc
vc olrigado a crdcr, or dilaiado icno, o
quadro rcal do Occano. En varias arics, a
sucrfcic dcsic lano nosira o icrrcno lcvaniado
cono fornando cqucnas ilIas, divididas or
csirciios canais quc sao cIcios d'agua no icno
das cIuvas, c disosios cn ianias volias quc dao
lcn a conIcccr quanio csia grandc canina c
Iorizonial. No fin dc nais dc duas lcguas
icrnina a lancic, c odcn cniao saiisfazcr-sc dc
agua os viajanics, cn un crisialino rilcirao, quc
vai corrcndo or cina dc cdras. c rinciiando
cniao a dcsccr cIcga-sc ao lindo rilcirao da
Ulcrava-Vcrdadcira, junio ao qual cisic un so, c
olrc norador, quairo lcguas c ncia disianic do
Tijuco.
Daqui aric-sc ao Nordcsic, caninIo lano, c
dcscolcrio; dirciia, c algun ianio disianic, c o
icrrcno alio. volia-sc dcois ao Norocsic, c
dciada, csqucrda, a Fazcnda da FainIa, quc
disia ircs lcguas da Ulcrava, airavcssan-sc dois
rilciros a cla junios, o rinciro dos quais icn un
grandc salio; a csirada volia ao Nor-norocsic,
ficando aos lados un icrrcno irrcgular, fornado
or nonics, c valcs, alguns dclcs sao colcrios dc
arvorcdo, c coniinua dcsccndo aic cIcgar-sc ao
Fio das VclIas.
90
No Fio das VclIas aga-sc assagcn, c Ia
un Fcgisio, c un dcsiacancnio dc Cavalaria dc
LinIa dc Minas, con un Oficial icsia, quc c
Conandanic Ccral dc iodos os Fcgisios, quc
fican cnirc o Fio Crandc, c o ParanaIyla. O Fio
das VclIas icn as suas calccciras na scrra da
Canasira, quc dividc a Provncia dc Minas Ccrais,
clo Norocsic, dc Coyaz, c vai confluir no
ParanaIyla. Na aragcn, cn quc csia o Fcgisio,
alarga o rio, arcscniando una cngraada visia,
as suas nargcns sao colcrias dc arvorcdo laio,
quc o iorna dcsafogado; acina do orio Ia duas
ilIas, c cnirc a quc fica nais ao Sul, c a nargcns
roina, c o rio nais rofundo; o scu lciio c
colcrio dc rocIa, quc cn varias arics aarccc
sucrfcic d'agua, fornando nuiias, c cqucnas
ilIas, c sua corrcnic dirigc-sc a Ocsic. o icrrcno,
coniguo ao rio c coriado dc alios nonics, aric
dclcs colcrio dc arvorcdo. daqui Ulcrava-
Vcrdadcra conian-sc ircs lcguas, c ircs quarios.
Esic, c os nais Fcgisios foran csialclccidos ara
vcdar o ciravio dos diananics, c ouro cn o.
Do Fio das VclIas scguc o caninIo ao
Norocsic, sulindo-sc una ngrcnc ladcira. dcia-
sc adianic, csqucrda un norador ndio, quc
ossui una sofrvcl roricdadc. o icrrcno c
coriado dc nonics, c valcs, c no fin dc una lcgua
assa-sc un rilciro, c crio dclc csia a Aldcia dc
Sania Anna, Ialiiada or ndios, quc ja sao
filIos do ncsno lugar. icn una Ernida, c cn
91
frcnic a cla un largo rciangular, ornado dc casas
cqucnas colcrias dc alIa, c algunas dc iclIa.
fora do largo Ia nais algunas casas disosias
avulsancnic. Un Soldado cricnccnic ao
dcsiacancnio do Fio das VclIas, c o Dircior
dcsia c ianio o Dircior, cono os ndios csiao
sulordinados ao Conandanic Ccral. Toda a
cssoa quc nao for Indiana, c quc acIando-sc
csialclccida cn icrras do disiriio da Aldcia,
quiscr dcois rciirar-sc, so odcra vcndcr os scus
lcns dc raiz aos ndios. O caninIo scguc da
Aldcia lano c ao Norocsic; orcn a un, c ouiro
lado, olscrvan-sc nonics, c fundos valcs.
coniinuando-sc a narcIa cIcga-sc ao rincio
dc una ladcira, dondc sc vc una cascaia quc
dcscnIa as suas aguas dc grandc aliura. o salio
c fornado or un arcdao vcriical, quc arccc
fciio cla aric. Dcscida a ladcira, assa-sc o
cqucno rio da Furna. nonc dcsic siio, quc vai
corrcndo ara Ocsic or cina dc cdras solias, c
ncgras; solc-sc dcois doccncnic, c logo no alio
csia o EngcnIo da Furna, quc disia ircs lcguas
do Fcgisio; c rosscguindo-sc ao Norocsic, cIcga-
sc ao ouso da Doa-Visia, quairo lcguas, c un
quario disianic do ncsno Fcgisio.
Os noradorcs dcsic siio sao ndios, divididos
cn varias fanlias, quc iodas irazcn sua origcn
dc un vclIo dc nais dc ccn anos, quc ainda
govcrna o lugar, c quc ja icn ncios dc scus ncios.
as casas dcsia gcnic sao colcrias dc alIa.
92
Paric-sc ao Noric, c junio ao siio assa-sc o
rilciro do ncsno nonc, quc icn o lciio fornado
or una coninua cscada dc cdraria, o quc
iorna a sua agua ccclcnic. volia dcois o
caninIo, ao Nor-norocsic, c nais adianic c nuiio
lana, c scguc ao Noric. assado un rilciro,
cnira-sc cn una vasia lancic, c no fin dcla
rinciia-sc a dcsccr ara os noradorcs do
Pissarrao, aondc Ia una Ernida, c ara Ocsic
corrc un rilcirao, quc sc airavcssa or una
cqucna onic dc au. csic siio disia duas
lcguas c ncia do anicccdcnic. Daqui solc-sc, c
vai lon o caninIo runo do Nor-norocsic,
airavcssando icrrcno colcrio dc raro c laio
arvorcdo; nais adianic volia ao Nor-nordcsic,
dcois ao Nor-norocsic, c rinciia-sc cniao a
dcsccr aic un valc assaz alagado no icno das
aguas; dc nancira quc olriga a csiivar-sc o
caninIo con aus, ara odcrcn assar os
aninais. incdiaio csia o rilciro, c no alio, alcn
dclc, o ouso da Esiiva, quairo lcguas c ncia
disianic da Doa-Visia.
O ouso da Esiiva c lugar alcgrc, c sadio,
con varios noradorcs. Ia quiniais cn algunas
casas, con frondosas laranjciras, iodo o icrrcno
daqui aic ao rio ParanaIyla c nuiio irrcgular,
rincialncnic o quc fica roino a clc, dc
nancira quc a csirada corrc iodos os runos
dcsdc Ocs-norocsic aic Nor-nordcsic, clo Noric;
quasc scnrc colcria dc cdra solia, c aos lados
93
cn varias arics, con arcdcs dc rocIa. Duas
lcguas c ncia, alcn da Esiiva, airavcssa-sc o
rilcirao das Pcdras, junio ao qual csiao
noradorcs ndios, c cIcgan a dczoiio as casas.
daqui, scguc-sc ao Norocsic, c icndo-sc
caninIado una lcgua, csia o siio dc S.
Doningos con varios noradorcs, siio irisic c
ccrcado or dois lados, dc alio, c sonlrio
arvorcdo. A oucos assos alcn airavcssc-sc un
rilciro, c viajando-sc ao Nor-nordcsic, vai cnirar-
sc na naia da nargcn do ParanaIyla, c a clc sc
cIcga dcois dc Iavcr caninIado cinco lcguas a
coniar da Esiiva, c irinia c quairo c ncia do orio
do Fio Crandc, vindo orianio a disiar csic siio
da Cidadc dc S. Paulo ccnio c vinic c quairo
lcguas c ncia cla csirada.
O rio ParanaIyla icn as suas nais rcnoias
fonics ao Noric da scrra da Marcclla, crio das do
Fio Prcio, quc vai cnirar no grandc S. Francisco;
c dcois dc un dilaiado curso, vai o ncsno
ParanaIyla dcsaguar no Parana, scrvindo ao
Oricnic dc liniic cnirc a Provncia dc Coiaz, c a
dc Minas Ccrais. c clc a coniinuaao do rio dc S.
Marcos, quc icn csic nonc aic a circnidadc
Mcridional da ncsna scrra da Marcclla, qual
corrc aralclo, cn dircao gcral. Ha na nargcn
dcsic rio un Fcgisio, quc icn or Conandanic
un soldado, ou Infcrior cricnccnic ao
dcsiacancnio do Fio das VclIas; c quc c ianlcn
o colrador dos dirciios dc assagcn. En iodo o
94
csao do ParanaIyla, quc fica visia do orio, c
o scu lciio colcrio dc rocIa, c arcia, as suas
nargcns sao ouco alias, c o alvco alarga ncsia
aragcn, ficando no icno scco, una loa aric
dclc dcscolcria. a corrcnic dirigc-sc a Ocs-
norocsic, o rio aarccc colcrio dc ncvoa, quasc
iodas as nadrugadas; nclc Ia cic, jacarcs, c
colras sucurs. Na nargcn da aric dc Coyaz Ia
un norador.
Do rio ParanaIyIa coniinua-sc a jornada a
runo do Nor-nordcsic, sulindo-sc algun ianio, c
o caninIo vai dcscrcvcndo difcrcnics curvas con
sulidas, c dcscidas, c cn varias arics, colcrio
dc cdras solias, asscnclIando-sc a una calada
cn runa, or cnirc a naia da nargcn do rio. no
fin da qual csia un norador no siio cIanado a
Dorda da Maia, a quc sc cIcga dcois dc icr-sc
caninIado una lcgua, c airavcssando un
rilciro. Daqui scguc a csirada a Ocs-norocsic,
dcscolcria, c loa; avisiando-sc scnrc o icrrcno
conosio dc nonics, c valcs colcrios dc
arvorcdo, cnfia-sc no siio dos OlIos d'Agua,
disianic duas lcguas do ParanaIyla, assa-sc o
rilciro do ncsno nonc, c cIcga-sc finalncnic ao
ouso, c noradorcs dos Casados. aqui Ia nuiias
laranjciras, cngcnIo, falrica dc aguardcnic, c
una loa fazcnda. csic siio disia do Fcgisio duas
lcguas c ncia.(40}
95
A csirada scguc dos Casados ao Nor-
norocsic, colcria dc arvorcdo, c dcscrcvcndo
algunas curvas con cqucnas ladciras; c a curia
disiancia do ouso airavcssan-sc dois rilciros,
alcn dos quais o icrrcno c scncado dc curias
arvorcs; nais adianic, dcscc-sc a assar ouiro
rilciro or una onic cqucna, c sulindo-sc,
cnira a scr o icrrcno irrcgular; logo cnconira-sc
un norador dirciia, c a curia disiancia dcsic,
ouiro; cniao o caninIo vai ao Norocsic, cla
dirciia divisan-sc alios nonics, c losqucs. A iodo
csic siio, aic dciar-sc ouiro norador, cIanan
FiacIo; alcn do qual, c crio da csirada, sc clcva
un alio nonic, colcrio dc arvorcdo, aralclo
ncsna csirada, quc or aqui vai ao Nor-norocsic,
c, a oucos assos, volia a Ocs-norocsic.
Coniinuando a narcIa vc-sc a alguna disiancia,
cla dirciia, cn frcnic una grandc naiaria, c
rofundos valcs, dc un, c ouiro lado do caninIo,
quc cn aric c colcrio dc Pcdra niuda, c vai
assar or cnirc dois cancs, scguindo ao
Norocsic, vira dcois ao Noric, c ao Nor-norocsic,
c voliando ouira vcz ao Noric, rinciia-sc a
dcsccr suavcncnic aic aos noradorcs do Caialao,
lugar quc disia quairo lcguas dos Casados.
Paric-sc do Caialao ao Noric, or un icrrcno
clcvado, c dcscolcrio. adianic volia o caninIo ao
Nor-norocsic, c cIcga a iocar Nor-nordcsic; c
dcsccndo-sc or loa csirada, assa-sc o rilciro, c
noradorcs do Pc do Morro,(41} siio quc disia
96
duas lcguas c ncia do Caialao; c cIcga-sc ao
Cano dos Duriiis, ondc nao Ia noradorcs,
dcois dc icr-sc airavcssado dois rilciros, c
caninIado una lcgua a coniar do Pc do Morro. o
Cano c fccIado or ircs lados or dois corrcgos,
dcscrcvcndo un dclcs una curva, aic unir-sc ao
ouiro, cono sc vc na lania.
Pariindo dos Duriis, scguc-sc ao Nor-
norocsic, or icrrcno irrcgular, cn aric colcrio
dc lancos dc argila, cn aric dc cdra arcnosa, c
cn nuiias dc crisial dc rocIa junio csirada,
quc corrcndo ao runo dc Nor-norocsic, c dc Nor-
nordcsic, vai fornando divcrsas curvas, cn
sulidas, c dcscidas, scncada dc cdra solia, c dc
cascalIo. Divisan-sc or ali lancos dc cdra, quc
sc fcndcn cn conridas laninas, c quc scndo
dcsfciias cn ariculas, arcscnian un grandc
lrilIo. Dc quando cn quando dcscolrcn-sc ao
longc dilaiados nonics divididos or alguns
rilciros. o caninIo coniinua ainda or un
icrrcno alio, c cdrcgoso, c no fin dc duas lcguas
dc narcIa, cnconira-sc un norador dirciia, no
siio cIanado o Cano Lino.
A csirada scguc dcsic lugar ao Noric, c un
ouco nais adianic assa dirciia dc un
conrido norro dc cdra argilosa, fornado or
grossas laninas, c quc nosira a figura dc una
aniiga, c arruinada nuralIa. Coniinuando a
jornada, c a runo dc Norocsic c o caninIo
97
ccclcnic or algun csao, aic quc cnfin cIcga-
sc ao rio, c norada do Vcrssino, duas lcguas do
Cano Lino.
Esic rio icn a suas calccciras dcniro da
Provncia dc Coyaz, a Lcsic da Scrra da Marcclla,
c algunas lcguas ao Noric do aralclo do Fcgisio
dc S. Marcos, c vai dcsaguar no Corunla,
cnirando-lIc cla csqucrda. no onio cn quc a
csirada o ioca, dcscrcvc clc un angulo rcio,
orquc vindo dc Lcsic volia ao Sul; as suas
nargcns sao colcrias dc lancos dc cdra con a
dircao ara a corrcnic, c da vau no icno scco.
O icrrcno coniinua da ncsna forna
irrcgular, c o caninIo ariindo dali a Ocs-
norocsic, volia logo ao Norocsic, Nor-norocsic, c
assin vai dcscrcvcndo nuiios runos, c a ncia
lcgua do Vcrssino assa or un ouiciro, a quc
cIanci dc Longa Visia, or sc divisar do scu
cunc, cn iodos os scniidos, grandc cicnsao dc
icrrcno, gcralncnic cscalvado; adianic csia un
rilciro, c a csirada vai coniinuando cdrcgosa,
alia, c con rofundos valcs aos lados, aic cIcgar-
sc ao Cano do Silva, quc iira csic nonc dc un
norador quc ali Iouvc. Junio a csic siio, quc
disia ouco nais dc duas lcguas do Vcrssino,
corrc un rilcirao.
Do Cano do Silva scguc a csirada ao Nor-
norocsic. o icrrcno c algun ianio nais rcgular,
98
quc o anicccdcnic; c no fin dc lcgua c ncia
airavcssa-sc o cqucno rio cIanado o Drao do
Vcrssino, quc vai ao Sul confluir naquclc, c logo
csia o norador dcsic siio, dirciia, c a csirada
aric daqui a Ocs-norocsic. Noian-sc ncsia
aragcn lancos dc cdra, quc sc clcvan
sucrfcic do icrrcno, c corian o caninIo; c
avanando nais una lcgua, con ouca difcrcna,
a coniar do Drao, vcn findar junio csirada,
cla dirciia, un conrido c nui fccIado canao,
con alguns coquciros, ou luriis, c ouco nais
adianic, csqucrda, rinciia un aialIo, quc da
nclIor c nais curio caninIo,(42} a cccao do
iransiio dc dois rilciros, quc c algun ianio
incnodo, or causa dos scus cscorrcgadios
larrancos, quc sao cn ladcira ngrcnc; cnira-sc
no aialIo a Ocs-norocsic, c dcia-sc a csirada ao
Norocsic quaria dc Noric. Acalado o aialIo, quc
vcn do Su-sucsic, volia-sc csirada, quc sc
dirigc dc Lcs-sucsic; cniao conca, cnirc
rofundos rccicios, a alcaniilada ladcira dc un
alio nonic, cujo cino c lano. A grandc visual,
quc ofcrccc o scu cunc, c assaz noiavcl; dc un
lado olscrvan-sc dilaiados canos, nonics, c
valcs, iodos calvos, c inicirancnic inculios, c so
dc grandcs disiancias aarcccn cqucnos
losqucs, or laio dos quais corrcn alguns
rilciros. do ouiro lado o aincl c igualncnic lclo;
ao longc noian-sc alios nonics; nais crio
arcscnian-sc viosos cancs, c caociras; c
99
varios rilciros, o quc iudo forna una das nais
agradavcis c variadas crscciivas; una grandc
cnfiada dc coquciros, quc arcccn disosios cla
aric, sc csicndc dc longc aic quasc iocar a
csirada, cla csqucrda. Coniinuando-sc a
jornada, c icndo-sc dcscido o nonic, vai o
caninIo ao Nor-norocsic c con cqucnas
alicracs nos runos, c or lon icrrcno, cIcga-
sc ao ouso, c siio do Driio airavcssando-sc
anics, c junio a clc o rilciro dcsic nonc, quc foi
do scu rinciro norador, c disia crio dc cinco
lcguas do Silva.
Do Driio dirigc-sc o caninIo ao Noric, c
nuiio lon; iodavia o icrrcno aos lados c
irrcgular. Airavcssados ircs rilciros, quc olrigan
a dcscidas, c sulidas, cIcga-sc, no fin dc ouco
nais dc ncia lcgua aos noradorcs do siio
cIanado a Possc, icndo-sc narcIado, or un
nao cqucno csao, ao Norocsic; c coniinuando
daqui, quasc scnrc ao ncsno runo, or
caninIo con alicrnaiivas dc lon, c nau,
airavcssa-sc ao Nordcsic un losquc, c no fin
dclc vai-sc ao Ocs-norocsic, assa-sc dcois o
rilciro do Palniial, cujo lciio c colcrio dc lajcs, c
alcn fica o siio do ncsno nonc, quc disia do
Driio duas lcguas c ncia.
O caninIo vai ao Norocsic; or aqui as
arvorcs sao nais frcqucnics. nais variada a
configuraao dos nonics, c dos valcs iodos
100
colcrios dc naio, c a csirada assa algunas
vczcs or cnirc losqucs, scguindo cn varias
arics o runo dc Ocs-norocsic, c dcois dc icr-sc
airavcssado un rilciro, c dcscido or una ladcira
suavc, csia logo csqucrda, o norador Pcdro da
FocIa, quc disia lcgua c ncia dc Palniial. Aqui
vai ao Nor-norocsic a csirada, quc airavcssa una
grandc naia ao Norocsic c no fin dclas, dcois dc
un cqucno rilciro, avisia-sc csqucrda, o siio
dc nonc Ccrcado, con alguns noradorcs nuiio
olrcs. Coniinuando ao Nor-norocsic, c Norocsic,
vc-sc cn frcnic un icrrcno alaulado, iodo calvo,
c con un nonic na aric nais clcvada, lcn
scnclIanic IlIa rcdonda, na cnirada do Fio dc
Janciro, airavcssa-sc un rilciro, c scguindo-sc
or caninIo colcrio cn varias arics do
cascalIo, c nouiras coriado or lancos dc cdra,
quasc cn dircao vcriical, dcscc-sc cnfin una
docc ladcira, a Ocs-norocsic, ara o rio Corunla,
orcn anics dc cIcgar-sc a clc, ainda sc assa
ouiro rilciro, c ircs noradorcs.
Logo alcn do rio Corunla csia o siio assin
cIanado, quc disia cinco lcguas, c ncia do Driio,
c nclc as casas cricnccnics a DariIoloncu
AnIangucra, quc icn aqui una fazcnda. O rio
nascc no lugar dcnoninado o Cocal dos
Pcrincos(43} c vai confluir no ParanaIyla; c ncsic
siio cn quc o ioca a csirada, icn un agradavcl
orio, lasianicncnic fundo, acina do qual Ia
una IlIa longa, quc dividc o rio cn dois canais; o
101
dc Norocsic c csirciio, orcn nais fundo, quc o
dc Nordcsic, cujo lciio c colcrio dc Danco dc
cdra, cono nosira a lania; alaio do orio
iorna o lciio a scr colcrio dc rocIa, fornando
una cacIocira; orcn os lancos nao aarcccn,
cono os no canal do Nordcsic. aqui agan os
dirciios dc assagcn ao AnIangucra.
Prosscguindo a jornada, c ficando logo
csqucrda o caninIo aniigo, quc vai clo Arraial
dc Sania Cruz, iona-sc or scr nais curio o da
dirciia, quc sc dirigc ao Norocsic, c airavcssando,
a curias disiancias, dois rilciros, c un losquc,
cIcga-sc no fin dc una lcgua, ao rilcirao do Don
Succsso, c noradorcs na sua vizinIana. Dcsic
siio scguc-sc a Ocs-norocsic; c alcn dclc, a ncia
lcgua dc disiancia, assa-sc a onic dc un
rilcirao, c coniando ouira ncia lcgua fican os
noradorcs, c rilciro do Drcjo; c narcIando-sc
ainda ao ncsno runo, airavcssando nais un
rilciro c un canao, cIcga-sc ao ouso c
norador do Cano Alcgrc, quc disia ircs lcguas c
ncia do Corunla. O lugar c agradavcl, c icn un
lindo onar dc laranjciras, c ccclcnic agua.
Do Cano Alcgrc rosscguc-sc jornada a
Ocs-norocsic, c dcois dc icr-sc caninIado un
grandc csao, cnira-sc a dcsccr una conrida
ladcira, no fin da qual csia un rilciro c o
norador Manocl dc Souza, volia-sc cniao a Ocsic,
c a ouca disiancia sulindo-sc ao Noric; dirciia
102
sc rolonga un valc, c o icrrcno arcscnia-sc
lasianicncnic variado; cIcga-sc dcois ao
rilciro, c norador do MagalIacs, c dciado csic,
solc-sc a Ocs-norocsic narcIando-sc or lon
caninIo. indo-sc assin avanic cnconira-sc o
EngcnIo dc Migucl Filciro, quc disia do Cano
Alcgrc, duas lcguas c ncia; c c aqui quc vcn
rcunir-sc a csirada, quc assa clo Arraial dc
Sania Cruz. O caninIo a ariir dcsic siio c or
algun csao ioriuoso; indo dcois ao Norocsic,
corrc assaz lon cla cncosia dc un dilaiado
nonic c coriando un rilciro dirigc-sc or ouiro
nonic igual ao anicccdcnic, c dcsccndo-sc or
una ladcira ouco inclinada cIcga-sc ao ouso
dc Josc Dias, scis lcguas disianic do Cano
Alcgrc.
Paric-sc dcsic siio ao Norocsic, c
airavcssando junio a clc un rilciro c logo adianic
ouiro, scguc-sc ao Noric, c acsar dc scr o
icrrcno irrcgular, c lon o caninIo, c volia ao
Norocsic, or un cicnso nonic, c no fin dclc
coria un rilciro. adianic corrc colcrio dc
arvorcdo, c dcois dc ouiro rilciro, solc-sc ao
Noric, dcia-sc dirciia o norador do Pouso
Novo, c sc airavcssa ainda ouiro rilciro ara
cIcgar-sc ao ouso c norador do Dazilio, quc
disia dc Josc Dias quairo lcguas c ncia.
Junio ao ouso do Dazilio assa-sc o rilciro
do ncsno nonc, c narcIando-sc ao Nor-
103
norocsic, or caninIo lon, c icrrcno rcgular, c
dcsafogado, vai-sc dcsccr suavcncnic ao
Norocsic, dciando-sc un norador csqucrda,
volia-sc a Ocsic, c a Ocs-norocsic, c iorna-sc ao
Norocsic, c airavcssando-sc, a cqucnas
disiancias, ircs rilciros, cIcga-sc aos noradorcs
das Cuarirolas(44}. a csirada coniinua loa, c
dcscolcria, c dcois dc icr dcscriio una curva
visia do Arraial do Don Fin, vcn dar ao ncsno.
O Arraial do Don Fin csia na Laiiiudc
Ausiral dc 16
o
48', c na Longiiudc dc 47
o
23' dc
CrccnwicI, colocado cn icrrcno alio, c arazvcl;
consia dc oucos Fogos, c a sua oulaao nao
cccdc a nil c irczcnias alnas. as ruas sao
disosias con nuiia irrcgularidadc ianio cn
largura, cono cn dircao. O dcscolcrio do ouro
ncsic siio, dcu noiivo fundaao do Arraial, no
ano dc 1774; govcrnando Coyaz o Eno. Josc dc
Alncida Vasconccllos do Solral c CarvalIo,
undccino Covcrnador dcsia Provncia.
rcscnicncnic icn-sc dcsrczado a nincraao,
or falia dc cscravos, c or nao aarcccr o ouro
con a rincira alundancia. Todo o icrrcno junio
ao Arraial cla aric do Noric, Lcsic, c Ocsic, csia
rcvolvido clos ninciros, arcscniando largas, c
rofundas cscavacs. Aiualncnic os Ialiianics
ocuan-sc na criaao dc gado, c caados, quc
corian ara a Cidadc dc Coyaz, c Vila dc
Paracaiu, colIcn nilIo, lcguncs c ouco
algodao; inorian sal, fcrro, c algunas fazcndas
104
c nas vizinIanas do lugar cisicn alguns
cqucnos cngcnIos dc aucar, c oucas falricas
dc aguardcnic. A Frcgucsia c da invocaao do
ScnIor do Don-Fin. a Igrcja c cqucna, orcn
no largo da csirada sc cdifica ouira con naiorcs
dincnscs. Tcn csic Arraial una ConanIia dc
Cavalaria Miliciana, ouira dc Infaniaria, c una dc
Ordcnana.
Do Don-Fin scguc-sc jornada a Ocs-
norocsic, dcsccndo-sc a assar un rilciro, c
sulindo-sc dcois ao Norocsic, cnira-sc cn
caninIo lano c dcsafogado. cn disiancia dc
ncia lcgua do Arraial, assa a csirada or un
norro, quc ofcrccc un lindo onio dc visia, c
nais adianic airavcssa un rilciro no siio
cIanado a Possc, quc ja foi Ialiiado; assan-sc
dcois dois cancs, c nais dois rilciros anics
dc cIcgar-sc ao cngcnIo dc S. Doningos, quc fica
algun ianio ara o lado csqucrdo da csirada,
cdificada cn lclo, c alcgrc local, c disianic lcgua
c ncia do Don-Fin. O scu ossuidor c un
Ioncn nuiio indusirioso. iralalIa o aucar c
aguardcnic, icn falricas, quc sao novidas or
agua, cn quc faz farinIa dc nandioca, dc nilIo,
c dc irigo, c ouira cn quc sc fia algodao. O
caninIo aric daqui ao Norocsic, c vai
dcscrcvcndo iodos os runos dcsic quadranic or
un icrrcno arazvcl, c alundanic d'agua, c
airavcssando cinco rilciros, c dois rilcircs, c
105
alguns cqucnos losqucs aic ao cngcnIo, c
ouso dc Piracanjula.


HADITANTES DE COIS (Fugcndas}

O cngcnIo, c ouso dc S. Joao dc
Piracanjula, quairo lcguas disianic do Arraial,
siiuado cn lindo, c dcscolcrio icrrcno, nui
alundanic dc salorosas aguas, cricncc ao
Caiiao do Disiriio, Joaquin da Cosia Fcrrcira.
Paric-sc dcsic siio a Ocs-norocsic, c a curia
disiancia, dciada dirciia a csirada vclIa,
scguc-sc ao Norocsic, or un icrrcno dcscolcrio,
106
airavcssan-sc dois cancs c dois rilciros, alcn
dos quais dcscc-sc ao Noric una conrida
ladcira, c crio dcla, ouira un ouco ngrcnc; c
anics dc concar-sc a narcIar ara o cngcnIo
do Tcncnic Dorgcs(45}, or un lano suavcncnic
inclinado, ainda sc assan nais dois cancs, c
dois rilciros. Esic cngcnIo disia do anicccdcnic
ircs lcguas c ncia.
Do Dorgcs coniinua-sc a jornada a Ocs-
norocsic, or lon caninIo, assa-sc o norador
Draz dc Codois, c o rilcirao das Anias; dcois o
rilciro dos Anicus, c o rilciro Pianco, no siio
cIanado a ForquilIa, ondc Ia una fazcnda, quc
disia ircs lcguas do Dorgcs; c rosscguindo una
lcgua nais cnconira-sc o rilcirao Caivary, c
junio a clc o ouso do Alranics. Daqui narcIa-
sc or un cIaadao, c no fin dc duas lcguas c
un quario ioa-sc a grandc scrra dos Pirincos,
fornada, or alcaniilados norros, quc circundan
rofundos, c cscuros alisnos, c csic siio julgan
scr o nais alio da Provncia. No fin dc un quario
dc lcgua dc iralalIosa dcscida cIcga-sc ao siio,
c norador das Furnas, duas lcguas c ncia
disianic do Alranics; c na coniinuaao da
narcIa assan-sc os rilciros Sacsal, Darro
Dranco, c da TainIuacanga, alcn do qual scguc
a csirada or lon icrrcno; c na disiancia dc ncia
lcgua anics da Mcia Ponic, airavcssa-sc o rilcirao
Mar c Cucrra, c junio a clc rinciia o caninIo a
scr colcrio, aic a vizinIana daquclc Arraial.
107
O Arraial da Mcia Ponic csia colocado cn
icrrcno irrcgular, c ccrcado dc norros, nais ou
ncnos aariados dclc, na laiiiudc Ausiral dc 15
o

50'; c Longiiudc dc 47
o
30' dc CrccnwicI, a Lcsic
da Cidadc dc Coyaz 26 lcguas; c grandc, c lcn
ovoado, c a cccao da Caiial da Provncia, o
lugar nais florcsccnic, concrcianic. O nonc do
Arraial rovcn do rilcirao Mcia Ponic, quc lIc
fica crio; c quc lIc foi dado or DariIoloncu
Docno na sua rincira cnirada; orquc cIcgando
sua nargcn, c nao o odcndo vadcar, or lcvar
nuiia agua, fcz consiruir solrc clc una iosca
onic no siio ondc Ia una grandc lajc, quc sai
aic ncio do rilcirao; c orquc sc arovciiou dcsia
ncia onic naiural, ficou-lIc csic nonc.
noiavcl quc o nau gosio c ncnIun dcsvclo,
quc unIan os aniigos na fundaao dos lugarcs
aurfcros, no quc lcn nosiraran, quc so o ouro
fornava o scu alvo, c quc iudo o nais cra nada,
cn rcscna dc iao rccioso idolo! Por isso, c quc
scnrc davan rincio s ovoacs o nais
crio ossvcl do siio, cn quc nincravan,
inoriando-lIcs ouco a irrcgularidadc do
icrrcno, das ruas, c cdifcios, ainda quc roino
Iouvcssc nclIor local. assin icvc conco, junio
ao Fio das Alnas, quc ainda c cqucno, o Arraial
dc Mcia Ponic; c aic or un caricIo nal
cnicndido, cdificaran a Mairiz no ior siio do
largo, cn quc cisic, con fronicscio voliado
ara o naino dcclivc do ncsno largo, c os
108
fundos quc csiao cn una cova, ara a aric nais
csaosa; o quc cccuiaran so ara quc o
Tcnlo ficassc roino casa dc quc iinIa
concorrido con naior quaniia ara a sua
fundaao; o quc dcsia soric sc cigiu. Toda a
aric do Arraial, quc csia ao Scicniriao da Mairiz,
c a ior siiuada, con as ruas disosias scn
ordcn, ncn unifornidadc, cn suas larguras. a
ouira aric, quc fica ao Mcio-dia da ncsna
Igrcja, ocua icrrcno nais rcgular, c as ruas sao
largas, c dirciias; orcn ncnos ovoadas,
cccao da Nova. Os Ialiianics sao alasiados dc
carnc c cic, colIcn nilIo, irigo, lcguncs,
nandioca, ialaco, algodao c algun cafc, crian
gado vacun c caados; falrican iccidos dc
algodao, c ncsno alguns dc la; daqui sc coria
grandc coia dc gcncros ara a Caiial, c c csic o
lugar dc ioda a Provncia, ondc nclIor sc cuida
na Agriculiura. As iroas dos Ncgocianics dc
Cuyala, c Coyaz, nclc sc rcfazcn do rcciso ara
dcsccrcn s Provncias dc S. Paulo, Fio dc
Janciro, c DaIia. O gcncro nais considcravcl, quc
sc coria, c o algodao; c dcvc-sc confcssar, quc o
Tcncnic Coroncl Conandanic Joaquin Alvcs dc
Olivcira c o auior do auncnio dcsic lucroso rano
dc concrcio, clos dcsvclos, c cuidados, quc icn
osio na culiura da lania, aninando, c
ajudando os culiivadorcs, c rcuiando lcn iodo o
algodao daquclcs, quc nao icn ncios dc o
coriar or sua conia; o quc aic raiica con os
109
scus rorios cscravos, a qucn roilc a
nincraao, a quc c nui oosio, nosirando-lIcs o
lucro do scu iralalIo nos dias dc folga, con os
ronios agancnios; c dc ial forna sc icn dado
csic lon Ccnio Agriculiura, quc nao so icn
fciio a foriuna dc sua casa, quc vai crcsccndo
iodos os dias, nas aic a dc Mcia Ponic, quc
lasianicncnic dccaa (confissao gcral do rorio
ovo}. o arranjo, c adninisiraao da sua grandc
fazcnda, c cngcnIo c adniravcl, cono c
igualncnic a loa Ordcn, c olcia, cn quc icn
osio os scus cscravos, fazcndo-os casar, dando a
cada un sua casa, quc vai cdificando
sinciricancnic; o quc iorna o siio do cngcnIo
una clcganic ovoaao. ali ianlcn sc falrica
iudo quanio c rcciso ara o vcsiuario dos
ncsnos cscravos; cnfin c un Ccnio criador, c
lcnfazcjo, c nuiias casas do Arraial lIc dcvcn a
cisicncia. os gcncros rinciais dc inoriaao
vcn a scr o sal, fcrro, ao, fazcndas, c cscravos.
Nao longc dc Mcia Ponic iiran-sc lajcs dc
divcrsos iananIos con a ariicularidadc do
clasicrio, ois quc olrigando-as a curvarcn-sc
iornan ao scu naiural scn alrircn a ncnor
fcnda.
Foi csic Arraial fundado cn 1731, or causa
do grandc dcscolcrio do ouro, c no ano dc 1737,
foi cscolIido clo Eno. Condc dc Sarzcdas D.
Anionio Luiz dc Tavora, Caiiao Ccncral dc S.
Paulo (a cujo Covcrno ainda cricncia Coyaz},
110
ara Calca da Provncia, con o iiulo dc Vila,
orcn a sua noric olsiou a rcsoluao ionada, c
o scu Succssor o Eno. D. Luiz MascarcnIas,
nudou dc roosiio, criando Vila Doa, quc Iojc c
Cidadc. A Paroquia c dcdicada a N. ScnIora do
Fosario, c icn or filiais, as Caclas do Sr. do
Don-Fin, dc N. ScnIora do Fosario, do Carno, c
da Laa. Tcn o Julgado dc Mcia Ponic, cla conia
iirada cn 1816, Ioncns lrancos casados 124,
soliciros 462; Pardos casados 144, soliciros 734;
Prcios casados 57, soliciros 248; nulIcrcs
lrancas casadas, 120, soliciras 562; ardas
casadas 200, soliciras 796; Prcias casadas 40,
soliciras 364; Escravos 1356, c Escravas 926,
cuja sona ioial c dc 6133 alnas; c a fora Miliiar
c dc ircs ConanIias dc Cavalaria Miliciana,
duas dc Infaniaria, duas dc Ordcnanas c una
dc Hcnriqucs. Dc S. Paulo a csic Arraial conian-
sc 183-1/lcguas, cla csirada.
O caninIo scguc lano or cnirc norros, a
Ocsic, c adianic volia a Ocs-norocsic,
rolongando-sc dirciia o scrro do Froia, vai
dcois or cnirc os nonics dcnoninados o
Maiuiino, ao lado csqucrdo, c un ouco nais
alcn, o Duriii da aric oosia, iodos colcrios dc
cdra, c naio. Na disiancia dc ircs quarios dc
lcgua do Arraial, assa-sc o Fio das Alnas, cla
sua onic dc nadcira, c logo adianic csiao os
noradorcs, c o rancIo do Taquaral. O rio conca
na lagoa do Pai Josc nao disianic dc Mcia Ponic,
111
c vai confluir no caudaloso Tocaniins.
Coniinuando a jornada, airavcssa-sc roino aos
noradorcs o rilciro Taquaral; c a csirada, quc
icn sido loa, vira cniao ao Ocs-sudocsic, dcois
a Ocsic, c vai dcscrcvcndo runos difcrcnics no
Quadranic do Norocsic; algunas vczcs assa or
un icrrcno cdrcgoso, con sulidas, c dcscidas
nais ou ncnos inclinadas, c coriando losqucs
cqucnos, c novc rilciros dcsdc o Taquaral aic ao
ouso, c norador do Arruda; alguns dcsics
rilciros cniran no nuncro dos rilcircs, cn un
dos quais sc acIou lasianic ouro.
Do siio do Arruda, quc disia scis lcguas dc
Mcia Ponic, aric-sc ara o Arraial, dc Jaraguay,
a Ocs-norocsic, c o caninIo rinciia a dcscrcvcr
nuiios runos, cIcgando ncsno a iocar o
Sudocsic, c Sul; a facc do icrrcno c cn arics
irrcgular c cdrcgosa, c nouiras lanias, nas
assado o Fio das Alnas, caninIa-sc or loa
csirada aic ao Arraial, c dclc ao Arruda conian-
sc scis rilciros, un rilcirao c un rio, solrc o
qual Ia una onic; iodos clcs corrcndo ara o
Sul.
O Arraial do Corrcgo da Jaraguay csia na
Laiiiudc Ausiral dc 15
o
53', c Longiiudc 47
o
51'
dc CrccnwicI, c quairo lcguas, con ouca
difcrcna, do Arruda; cn local dcsafogado, con
un alio c dilaiado nonic na disiancia dc quasc
una nilIa ara o Sudocsic; c cnirc clc, c o lugar
112
c lavrado iodo o icrrcno dc quc sc ciraiu una
loa orao dc ouro. Foi dcscolcrio cn 1737 or
ncgros faisquciros, c o ouro dcu noiivo sua
fundaao, dirigida scn rcgularidadc. os
Ialiianics colIcn nilIo, fcijao, c alguns ouiros
lcguncs; crian caados, c lanian algodao, nas
cn quaniidadc dininuia. Ha ali duas Caclas
filiais dc Mcia Ponic; a dc N. S. da Laa cnirada
do Arraial, quc c a Mairiz; c a dc N. S. do Fosario,
sada do ncsno. a fora Miliiar consia dc una
ConanIia dc Cavalaria Miliciana, duas dc
Infaniaria c una dc Ordcnanas; a oulaao c
cqucna.
Paric-sc dc Jaraguay a Ocsic, volia-sc ao
Sudocsic, c vai assar, narcIando or loa c
dcscolcria csirada, nui crio do norro dc quc
falci; logo csia o rilcirao do Par, c no fin dc duas
lcguas, o Fio dos Paios c Ialiianics das suas
nargcns; c nais alcn una lcgua, os noradorcs
do siio das Arcias, c rilcirao do ncsno nonc; o
caninIo cnira a scr colcrio; daqui a ircs quarios
corrc o rilcirao Coialciras, c dcsic a una lcgua
Ia un norador, c o rilcirao Sccury. o icrrcno
alunda or ali cn arics ccclcnics, c c nuiio
lon ara a culiura. Do Sccury vai-sc ao norador
Josc dc Olivcira; airavcssa-sc o rilcirao do scu
nonc, c caninIando nais una lcgua, cIcga-sc
ao ouso c rilciro do Fciiro. assin avanando
scnrc no Quadranic do Sudocsic, assan-sc os
noradorcs c rilcirao das Lagcs, ondc a csirada
113
cnira a scr dcscolcria; c ouco adianic sc dividc
cn duas, quc vao igualncnic dar a Coyaz; nas
dciando a dirciia, or icr a onic do rio Uruu
dcsiruda, acsar dc scr a csirada gcral, scguc a
da csqucrda, quc da naior volia, c no fin dc ircs
lcguas cIcga-sc ao cngcnIo, c fazcnda do Caiiao
Mor daqucla Cidadc; c nais alcn una lcgua csia
o Arraial do CurralinIo, quc disia dozc lcguas c
ncia dc Jaraguay, c dc Coyaz scis c ncia.
Esic Arraial c nui cqucno, consia
unicancnic dc un largo rciangular con algunas
casas, quc guarncccn os lados, c una Cacla dc
N. S. da Aladia; csia colocado cn icrrcno lano,
a dcsafogado, c dcvc a sua fundaao a alguns
Fazcndciros.
Incdiaio ao Arraial corrc o rilcirao do ncsno
nonc, c narcIando-sc ao Sudocsic, con
cqucnas alicracs, or caninIo cn arics
colcrio, cIcga-sc ao rilcirao, c ouso dos
Coquciros, duas lcguas c ncia disianic do
CurralinIo; c nais adianic una lcgua, assado
anics o cqucno rio Uruu, csia a fazcnda, c
cngcnIo dc S. Isidoro. Todo o icrrcno nas
vizinIanas da csirada c agradavcl, c lon ara
roduzir. Do cngcnIo Caiial ncdcia a curia
disiancia dc ircs lcguas, assa-sc rinciro o
rilciro da Quinia, dcois o das Arcias, c roino
Cidadc o do DacalIao, crio do qual a csirada
conca a scr nui cdrcgosa.
114
Coyaz, Cidadc cqucna, Caiial da Provncia
do ncsno nonc, csia siiuada nos 16
o
20' da
Laiiiudc Mcridional, nos 32
o
40' dc Longiiudc do
Fcrro, c a Ocsic do Mcridiano dc CrccnwicI 48
o

30' ao Norocsic da Coric do Fio dc Janciro 163
lcguas Ccograficas, a Ocs-sudocsic da DaIia dc
Todos os Sanios 213, ao Sudocsic ncio Ocsic dc
Pcrnanluco 323; ao Sul do Para 305; ao Sul
ncio Sudocsic dc S. Luiz dc MaranIao 298; ao
Noric ncio Norocsic dc S. Paulo 142; ao Noric
ncio Nordcsic dc Porio Alcgrc 288; ao Nor-
nordcsic dc Monic-Vidcu 409; ao Norocsic dc Vila
Fica 149; a Lcsic ncio Sucsic da Cidadc dc
Cuyala 129; c finalncnic ao ncsno, con ouca
difcrcna, da Cidadc dc Maiio Crosso 223;
colocada cn una osiao laia, c alafadia,
ccrcada dc norros, quc sc clcvan junio a cla cla
aric dc Lcsic, Noric, c Ocsic. o icrrcno do lado
oosio c nais alio, orcn irrcgular. O local, quc a
Cidadc ocua, concorrc nuiio ara quc o calor a
scja cccssivo; local, quc os aniigos rcfcriran
or sc conscrvarcn junio ao dolo, quc airaa
iodas as suas aicncs; falo do ouro, quc
alundanicncnic forncccu o Fio VcrnclIo, c or
csia ncsna causa, a aric da Cidadc, quc foi
rincirancnic cdificada, c conosia dc lccos, c
iravcssas scn ordcn; dcvcnos orcn confcssar
quc nao foi da inicnao do Fundador, quc ali
crcsccssc a ovoaao, nas sin algun ianio nais
ara o Sucsic na lancic do rio da Praia, siio
115
csaoso, c dcsafogado. O aurfcro Fio VcrnclIo
dividc Coyaz cn dois lairros, quasc iguais,
conunicados or ircs onics, consirudas dc
nadcira, solrc o ncsno; dcnoninadas a do
MarinIo, quc fica nais ara Ocsic, qual sc
scguc a do Mcio, c a csia a da Canlaula. As
casas sao ncdocrcs, c irrcgularcs nos
fronicscios, fciias dc iaia, c nui oucas Ia
quc nao scjan icrrcas; o ncsno Palacio do
Covcrno c alarracado, c aic nao guarda sinciria
nas suas ircs faccs. a Cadcia c un lon cdifcio; o
Quaricl das ConanIias dc Dragcs c igualncnic
lon. As ruas, quc fican ao Norocsic, c ao Sucsic
do Fio VcrnclIo, sao dirciias, c dc loa largura,
ccciuando algunas, quc fican a clc roinas.
Tcn varias Praas, dc quc as nais noiavcis sao a
do Palacio c a do CIafariz, ondc Iouvc una
alancda, quc nandou dcsiruir o E. D. Joao
Manocl dc Mcnczcs, or sc dizcr, quc as raizcs
das arvorcs iornavan as aguas nas, c quc dali
vinIa a nolcsiia dos aos; nas, o ccrio c quc,
csia coniinua da ncsna forna, c o ullico
crdcu cn un noncnio un rccrcio, quc rccisa
anos ara sc olicr, c quc cra lcn uiil cn
scnclIanic clina.
ncsia Cidadc quc rcsidc o Covcrno da
Provncia; o E. Prclado Diso in Pariilus; o
Trilunal da Junia da Fazcnda Pullica, c o dc
Jusiia; icn casa dc Fundiao do ouro, c oiio
Caclas filiais da Mairiz; a qual c da invocaao dc
116
S. Anna, crccia cn 1743; cn cuja olra sc
dcscndcran nuiias nil oiiavas dc ouro, quc a
ignorancia do Arquiicio fcz crdcr cn ncnos dc
cinqucnia anos, con a runa do Tcnlo,
cIcgando a cair-lIc iodo o icio, c cniao scrviu dc
Mairiz a Cacla do Fosario aic quc clc foi
rccdificado; aiualncnic sc acIa dc novo
ancaando runa. As Caclas filiais sao, a do
Fosario, cdificada cn 1734 or Anionio Pcrcira
DaIia; a da Laa dc 1749, or Viccnic Vaz Foo;
a dc S. Francisco dc Paula, or Anionio TIonaz
da Cosia, c ouiros, cn 1761; a da Doa Moric cn
1779, lcvaniada cla Confraria dos Pardos solrc
os fundancnios da Cacla Miliiar dc S. Aninio,
or csia nao scr arovada or S. M., a dc S.
Darlara, cn 1780, or CIrisiovao Josc Fcrrcira;
a do Carno, rinciiada or Diogo Luiz Pclcja,
Sccrciario do Covcrno, c ccdida cn 1786
Confraria dc S. Dcncdiio; a dc N. S. da Aladia cn
1790, clo Fcvcrcndo Padrc Salvador dos Sanios
Daiisia, con csnolas do ovo, c finalncnic a dc
N. S. das Darracas cn 1793, Cacla ullica, cn
casa ariicular.
A casa da Fundiao do ouro foi csialclccida
cn 1752, c no ano scguinic rcndcu o Quinio
507.240 cruzados; no dc 1807 cIcgou so a
35.680 cruzados; c aiualncnic csia rcduzido a
nui ouco. A Junia da Fazcnda Pullica, dc quc
cra Prcsidcnic o Caiiao Ccncral(46}, foi
csialclccida or Ordcn dc 23 dc ouiulro dc
117
1761. Tcn csia Cidadc ouco nais dc scicccnios
Fogos, c o scu Julgado anda cn onzc nil alnas.
Os Coyancnscs sao ouco indusiriosos nao
or falia dc Ccnio, nas doninados cla rcguia,
c dcnasiadancnic cnircgucs aos razcrcs
scnsuais, c lcn difcrcnics sao as causas, quc os
icn conduzido a iao dcloravcl csiado, cono sc
colIcra da Dcscriao Hisiorica, icndo ao ncsno
icno as qualidadcs dc Ionrados, lons c ficis
Cidadaos. Nao sc acIa cn ioda a Provncia una
so casa, quc sc ossa dizcr dc lons c solidos
fundos, a nao scr a do Tcncnic Coroncl,
Conandanic dc Mcia Ponic, Joaquin Alvcs dc
Olivcira. a Mincraao csia cn grandc dccadcncia,
c a Agriculiura ainda no incio, iodavia a Cidadc c
alasiada, orquc dc nuiias lcguas cn roda
concorrcn ali os Fazcndciros con divcrsos
vvcrcs, or scr o unico Lugar aondc os odcn
vcndcr con lucro. O Ouro, c gado fazcn os
oljcios dc coriaao; c alcn dcsics ja sc coria
algun algodao, ianio cn naiurcza, cono iccido. a
inoriaao consia dc fazcndas, sccos, nolIados,
sal, ao, fcrro c cscravaiura. O icrrcno c rorio
ara divcrsas laniacs, roduz nui lcn as
uvas, os narnclos, laranjas, linas, c nuiias
ouiras fruias; c sc algunas so aarcccn cn
dininuia quaniidadc, c orquc sao ouco
curiosos os Ialiianics; colIc-sc nilIo, irigo,
arroz, nandioca, fcijao, c ouiros lcguncs; a
aguardcnic icn nuiia ciraao.
118
O Fio VcrnclIo, quc dividc a Cidadc, cono
dissc, assa ao Noric cla gargania, quc fornan
dois norros; corrc ara Lcsic, c ao Nordcsic da
Cidadc nuda dc runo, dirigindo-sc ao Sudocsic.
icn as suas calccciras nos nonics do Ouro Fino,
c vai confluir na diia da Araguaya.
119

Descrio Histrica

Por dcsgraa da Iunanidadc, foran os
rinciros dcscolridorcs da Ancrica doiados dc
una anliao scn liniics, dc una crucldadc scn
frcio c dc una alna aic incaaz dc rcnorsos.
avcniurciros infancs (nao falo dc Colonlo(47}, c
dc ouiros cn cqucno nuncro} quc na Euroa
vivian na olscuridadc, c aic nas riscs, scn
cducaao, c scn foriuna; quc airavcssando os
narcs, condo-sc a crigos incalculavcis, c
scrvindo-sc da sagacidadc Eurocia, ara
dcrranarcn cn iodas as arics do Novo Mundo o
susio, o csanio, c a noric, sacrificaran nilIcs
dc viinas, firnando assin o adrao dc sua gloria
na ncniira, na Iiocrisia, no fanaiisno, c no
Iorror dc inuncravcis airocidadcs; scrvindo-sc do
nonc Crisiao, ara injuria do Crisiianisno! E
alcanando cn rcnio dc ianias iniquidadcs o
odio cicrno dc iodas as Nacs Indgcnas; odio,
quc assou, as quc acnas rcsiaran, dcois a
filIos, c dc gcraao a gcraao. A Iisioria do fcroz,
c injusio Davadilla, Vclasqucs, Dalloa, Pcdrarias,
Corics, Fcrnando dc Luqucs, Pissarro, Valvcrdc,
os dois Alnagros c dc ouiros nuiios, nosira
disiiniancnic a rcalidadc do Quadro, cn quc
acnas lano os rinciros iraos; orcn iraos
120
rofundos, quc fazcn csircncccr as alnas lcn
nascidas, c quc Iorrorizan a naiurcza.
Tais ccnlos crniciosos foran scguidos or
largos anos; c os Poriugucscs, or dcsdouro dcsia
Naao lriosa, dc alguna forna os iniiaran! Mas
graas ao Paicrnal cuidado dc Nossos Monarcas
csclarccidos, quc or suas Iunanas Lcis
uscran icrno a iais larlaridadcs. Nada Iavia
naquclas rcnoias cocas quc udcssc quclraniar
o dcscjo das dcscolcrias, c alguns Paulisias
audazcs, sc cuscran fonc scdc, s fcras c a
nilIarcs dc incnodos, cniranIando-sc or
scrics dcsconIccidos, ara caiivarcn os ndios,
c ara dcois os vcndcrcn nas ovoacs
vizinIas ao nar, cIcgando a Iavcr cn S. Paulo
casa, quc ossua nais dc scisccnios dcsics
niscravcis. cis os noiivos, quc fizcran dcscolrir
Coyaz, c ouiros nuiios lugarcs no inicrior do
Drasil.
Consia, quc Manocl Corrca, Piraiiningano,
fora o rinciro quc, cncirando naqucla
Provncia, cIcgara aic ao lugar dos fanigcrados
Aracs, c dcccrio nao foi o ouro o rincial agcnic,
quc o lcvou a iao rcnoios clinas, orquc, sc
assin fossc, nao sc conicniaria so con dcz
oiiavas, quc iirou, con un raio dc csianIo, no
rio dos Aracs; c dc quc, no scu rcgrcsso, nandou
fazcr una coroa a N. S. da PcnIa da Vila dc
Sorocala; o caiivciro dos ndios foi o unico fin
121
das rinciras cniradas, c aquclcs dcsgraados,
quc sc nao odia agrilIoar con nanIa, ou
fora, cran norios. Un scnclIanic roccdincnio
dcvia rccisancnic airair o odio das Nacs
Indgcnas; c con cfciio os Cayaos, CIavanics,
Acroas, CIacrialas, c ouiros nos fizcran una
gucrra icrrvcl, criurlando o adianiancnio dc
nossas dcscolcrias, c dos csialclccincnios, quc
dcois vicnos a fazcr naqucla Provncia; flagclo
quc suorianos or dilaiados anos. Ouiros
Paulisias, or iguais razcs s dc Corrca,
vagaran clo scriao, c cnirc clcs sc disiinguiu
con ariicularidadc DariIoloncu Docno da Silva,
naiural da Vila dc ParanaIyla, quc os scus
conairioias ncncionan cono un Icroi. csic
Ioncn asiucioso, duro or naiurcza, c
acosiunado ao iralalIo, cncirou cn 1682, scn
quc o cnlaraassc o cso dc una larga idadc,
aic ao lugar do acfico gcniio Coyaz, scguido dc
un filIo do ncsno nonc, c dc ouiros
conanIciros; c ncsic siio sc dcnorou a fazcr
laniacs, quc nclIorasscn as suas
ncccssidadcs, ois quc nuiio icno Iavia, quc so
sc alincniavan da caa, do ncl, c fruias
silvcsircs. Dcn dcrcssa conIcccu a riqucza do
lugar, ondc csia Iojc a Cidadc, vcndo folIcias dc
ouro cndcnics ao cscoo das ndias, c or
ouiras csquisas, ficou inicirado da grandc
alundancia, quc or ali Iavia dcsic ncial
rccioso; nas o quc o ai dcsrczou, icndo so
122
cuidado cn caiivar os ndios, vcio dcois a fazcr a
gloria do filIo, quc c o vcrdadciro dcscolridor dos
nais ricos lugarcs, quc icvc aqucla Provncia.
Crandc foi o odio, quc os Sclvagcns concclcran
ao rinciro DariIolonco, c cn razao, dc scus
cnganos, c ardis o aclidaran AnIangucra, quc
vcn a dizcr Dialo VclIo; foi clc o quc, cnirc iodos
os aniigos scrianisias, soulc nclIor quc ncnIun
invcniar, c r cn raiica divcrsos csiraiagcnas
ara iludir os ndios, a fin dc os caiivar; c alcn
do da aguardcnic, dc quc ja falci, ouiro nc ocorrc
nao ncnos noiavcl, c quc inia lcn a sua
asiucia, c a crcdulidadc Indiana. Vcndo-sc cn
una ocasiao con grandc nuncro dc ndios cn
frcnic, iodos forics, c lcn fciios. c conicnic con
a idcia da rcsa, nas nao ousando iona-la dc
viva fora, rcccando alguna caiasirofc, nudou dc
runo, c iravando con os Sclvagcns convcrsaao
anigavcl, c cnircicndo-os con varias
quinquilIarias cncirou nui lcn quais cran os
rinciais Calos dcnirc clcs. logo arnando con
os scus una dana; dciiando rinciro ao cscoo
dc cada un dclcs o ancl das corrcnics, quc lcvava
rcaradas, rinciiaran a novcr-sc con nuiia
agilidadc ao conasso dc andciros, c ouiros
insiruncnios ioscos, dc nadcira quc os ndios
ficaran cncirados dc adniraao, c csarosos dc
nao salcrcn iao cncaniadora folia. AnIangucra
quc lIcs csiava olscrvando os novincnios,
folgou nuiio conIcccndo quc as suas visias sc
123
ian a cunrir; convida os Sclvagcns significando-
lIcs quc fcilncnic arcndcrian a dana, dc quc
ianio iinIan gosiado, c cIcia dc alcgria aqucla
sinlcs gcnic, acciia o conviic; cniao
DariIolonco, cono or disiinao aos naiorcs,
rinciia or csics, c os vai disondo, dciiando-
lIcs os fcrrcos colarcs ao cscoo, lcn cono
iinIa fciio aos scus, jugo quc aquclcs infclizcs
rccclcran cono ornaio rcciso ao divcriincnio;
nas lcn dcrcssa conIcccran o scu cngano.
AnIangucra, acnas os vc cncadcados, lcvania a
nascara, c da a lci aos nais ndios, quc ou
fogcn, ou facilncnic sc sulncicn, vcndo-sc
rivados dc scus CIcfcs; c con csia vil iraa, cn
un noncnio, faz crdcr ara scnrc qucla
gcnic singcla os larcs airios, c a conduz a scr
cnirc Crisiaos, cla rincira vcz, dcsgraada. Eis
aqui a Icroicidadc, c o vcrdadciro fiio das
faanIas do vclIo DariIolonco!
Corrcran os icnos, c divcrsos Paulisias
dcsccndo uns rios, c sulindo ouiros cnciraran
aic Cuyala, c Maiio Crosso, or ondc fizcran
dcscolcria riqussina; o ouro rinciiou a
conduzir-sc cn grandc coia ara S. Paulo, c csic
ncial, quc icn fciio dcrranar ianio sanguc, c,
or nilIarcs dc vczcs, dcsvairar os Ioncns dc
scus jusios dcvcrcs, aarcccndo con rofusao na
Caiial, dcscriou cn DariIolonco filIo as
idcias, quc na conanIia dc scu ai iinIa
adquirido quarcnia anos anics, c dcscjoso dc
124
alcanar Ionra, sc dcicrninou a dcscolrir Coyaz,
nao o cnlaraando ara una cnrcsa iao ardua,
o gravc cso dc cinqucnia c dois anos dc idadc.
ariiciou a icnao cn quc csiava ao E. Fodrigo
Ccsar dc Mcnczcs, naquclc icno Covcrnador, c
Caiiao Ccncral dc S. Paulo, quc nuiio o louvou,
c dcu logo conia a S. M., quc foi Scrvido cnviar-
lIc a sua Fcal Arovaao. CIcio dc cscranas
iraiou AnIangucra dc uliinar os rcaraiivos
ncccssarios sua cloraao, nas cono so os
scus ncios nao lasiavan, foi-lIc indiscnsavcl
unir-sc a scu gcnro Joao Lciic da Silva Horiiz; c
no ano dc 1722, logo dcois da Pascoa, ariiran
dc S. Paulo, con una coniiiva dc nais dc
duzcnias cssoas, cnirc as quais sc coniavan
dois Fcligiosos Fr. Jorgc Dcncdiciino, c Fr.
Cosnc, Franciscano c alguns arificcs, lcvou ccn
arnas dc fogo, c quarcnia cavalos. Con csias
foras vagou clo scriao, scn ouira guia nais, do
quc o golc dc visia, c a cnincncia dc alguns
nonics, c aic rivado do aulio das rinciras
idcias, quc ja csiavan quasc dc iodos ofuscadas;
assin dcois dc icno dilaiado, c dc una
narcIa incnoda, cIcgou Docno ao Filcirao, quc
cIanou dc Mcia Ponic, clo noiivo ja indicado
dondc scguiu cn dcnanda da Docaina VclIa, da
aric dc Anicuns; siio cn quc scu ai iinIa fciio
roa, c ondc sc dcnorou raiicando o ncsno.
rosscguiu dcois cn suas diligcncias,
clorando o icrrcno vizinIo, quc c assaz
125
dilalado, c icvc a dcsvcniura dc assar crio do
lugar, quc dcnandava, scn conIcccr as suas
vizinIanas, dcsoricniando-sc dc ial nancira,
quc foi icr ao rio, quc cIanou dc Pilcs, ou scja
orquc os scus conanIciros ali falricaran csics
insiruncnios ara faciliiarcn a sua susicniaao
grosscira, ou or sc acIarcn no rio algunas
cdras cncavas con scnclIanic configuraao, o
quc arccc nais rovavcl as quais sc olscrvan
ainda Iojc no rio Claro, dc quc Ia ioda a
dcsconfiana, quc foi o rio a quc clc cIanou dc
Pilcs.
Ncsic lugar rinciiaran as calcas a
csqucniar; os incnodos quc sofrian, os
iralalIos ja assados, c a idcia irisic dos fuiuros;
a grandc disiancia cn quc csiavan dc S. Paulo,
os conlaics frcqucnics con o Ccniio Cayao,
foran os noiivos, quc concorrcran ara sc
nalograr a cloraao, c ara sc dcsfccIarcn
inrocrios dc ioda a casia conira o auior dc
ianias fadigas. no rincio juniaran-sc
conicnics, c a odcrosa nola do inicrcssc, os fcz
jurar consiancia cn iodos os crigos, c iralalIos,
nas logo quc clcs acriaran, os csriios
csircncccran, c DariIolonco cra dc iudo o
culado. Quao facil c aos Ioncns variarcn dc
scniincnios, logo quc as circunsiancias varian!
Qucria Joao Lciic fornar csialclccincnio naquclc
lugar, cn conscqucncia dc algun ouro, quc
iinIan dcscolcrio; rcrcscniou Docno quc nao
126
cra csic o siio rocurado, c dcois dc algunas
conicsiacs, rcvalcccu a rudcncia dcsic
Ioncn ilusirc, c coniinuaran a narcIa cn
dircao a Ocsic, ara ondc suunIa crradancnic
o Elorador, quc lIc ficava Coyaz. Passados
nuiios dias foran icr a un rio, quc, clas irisics
circunsiancias, cn quc sc vian, cIanaran da
Pcrdiao, quc vai cnirar cn ouiro naior, c
alcirando csic aguas alaio cnconiraran un
lrao scnclIanic ao rinciro, quc cIanaran
das Arcias, dc quc cra colcrio o scu lciio;
avanando nais, dcscolriran icrcciro lrao, a
quc dcran o nonc dc Fio-Fico, or cnconirarcn
nclc grandc coia dc ouro, rio nui noiavcl nos
Foiciros, nas Iojc incogniio, acsar das
diligcncias quc, or varias vczcs, sc fizcran ara
o dcscolrir.
Nao foi so a alundancia do ouro quc iornou
cclclrc csic lugar nas ianlcn a fornidavcl
discordia, quc sc aicou cnirc os dois socios.
Docno, cansado dc ianios iralalIos, vcndo a
naior aric dos conanIciros lassos dc foras,
con os aninos alaiidos, c quasc scn cscranas
dc dcscolrir Coyaz; quis, con razao arovciiar-sc
do aurfcro siio, c arar ali, ara cn ocasiao
nais ooriuna rosscguir as suas diligcncias;
nas nao foi ossvcl quc aicndcssc Horiiz a iao
jusiificados noiivos, c lcvado unicancnic do scu
caricIo, raivando ainda or nao icrcn arado
cn Pilcs, cono clc rcicndcu, foi criinaz cn
127
narcIar avanic, c csics scniincnios oosios lcn
dcrcssa fornaran dois ariidos, quc sc
cnfurcccran a onio dc corrcrcn s arnas;
Docno ara susicniar a sua auioridadc, c suas
razcs odcrosas; Horiiz o scu orgulIo insano, c
a sua dcsolcdicncia ao rinciro CIcfc; dcsia
forna o sanguc csiava roino a dcrranar-sc, c
os sudiios dc un ncsno Solcrano, icndo-sc
juniado cono Irnaos, ara un ncsno fin,
csiavan disosios a acunular, solrc ianias
dcsgraas, una dcsgraa naior; a dininuir o scu
ja dininuio nuncro, c a ncicr aos coiovclos os
lraos frairicidas nas cniranIas uns dos ouiros;
nas louvorcs ao zclo, c rudcncia dos dois
Fcligiosos, c dc algunas cssoas das nais
sizudas, quc suscndcran a furia daquclcs lccs
fcrozcs, ccdcndo o grandc Docno, ara gloria sua,
caricIosa rcicnsao dc Horiiz, c con ioda a
Coniiiva coniinuou na diligcncia dc dcscolrir
Coyaz, rocurando os arrancIancnios fciios or
scu ai, c assando nas vizinIanas da Cidadc
scn as conIcccr, airavcssou ioda a florcsia dc
Maiio Crosso(48}, aic ir dar or fin no rio
Paranan, ondc dc iodo sc julgou crdido, vcndo
vcsigios dc gado, quc dcois sc conIcccu icr
vindo das nargcns do rio S. Francisco, ja cniao
ovoadas dc Paulisias, quc ara ali iinIan
assado dc Minas Ccrais. CIcgou ao siio, cn
quc cisic Iojc o Arraial dc S. Fcli, c ondc a
dcscscraao alicrou os csriios dc nancira, quc
128
nao foi lasianic ara os alacar ncn a
auioridadc, dc quc Docno csiava nunido, ncn as
razcs rudcnics dos Saccrdoics, c das cssoas
dc naior cso. o vcncno da discordia
conianinando os coracs, fcz nasccr a anarquia,
c os da Coniiiva julgaran nais rovciioso
scararcn-sc, dcsccndo uns cn lalsas clos rios
aic o Cao Para, ondc foran rcsos, ouiros
ionaran runos divcrsos, c o Elorador sc viu
nas irisics circunsiancias dc nao odcr coniinuar
as suas icniaiivas, cn quc iinIa gasio ircs anos,
c crdido grandc aric dos conanIciros, ianio
or docna, cono cla lravcza dos Sclvagcns, c
das fcras; c vcndo-sc quasc dcsanarado, con
vinic dos scus cscravos dc ncnos, aconciido dc
ianios dcsgosios, ionou or unico rccurso
dcsisiir da cnrcsa, c scguir ara S. Paulo, aondc
cnvcrgonIado nao ousou aarcccr ao scu E.
Ccncral, quc icndo cn visia or una aric o
inicrcssc, quc rcsuliava ao Esiado dc iao grandc
dcscolcria, c o da sua roria gloria; c or ouira,
a inicligcncia, fidclidadc, c consiancia dc
DariIolonco Docno, cIanou-o a si, afagou-o con
roncssas, c louvando o scu zclo incansavcl,
infundiu-lIcs nova coragcn ara scgunda vcz
icniar a dcscolcria dc ianias rcciosidadcs.
Eis aqui cono csic salio Covcrnador fcz un
scrvio iao rclcvanic ao Solcrano, c Pairia;
conIcccu o Ioncn, c soulc arovciia-lo,
ajudando-o, c forialcccndo, con Ionra, o scu
129
csriio alaiido; cis aqui or quc os Ccncrais
Fonanos nao dcscscravan da Pairia, icndo
crdido laialIas, c corrian gosiosos a voiar-lIc
novos sacrifcios; assin o E. Fodrigo Ccsar dc
Mcnczcs inorializou a sua ncnoria, or icr sido
a causa dc sc inorializar a dc DariIolonco Docno
da Silva AnIangucra.
En 1726, con ouco nais dc cinqucnia c
cinco anos dc idadc, c con una coniiiva nao
infcrior rincira, dcu Docno rincio
scgunda cloraao, lcvando cn sua conanIia
o Padrc Anionio dc Olivcira Cago, o EngcnIciro
Manocl dc Darros, Manocl Pinio Cucdcs, c ouiros
sujciios, c csqucccndo-sc o scu nolrc coraao
das conicndas assadas, ionou novancnic or
socio a scu gcnro Joao Lciic da Silva Horiiz, c
icndo caninIado or csao dc scis ncscs, c
scguindo una narcIa nais lcn dirigida, cIcgou
s vizinIanas dc Coyaz na disiancia dc duas
lcguas, aondc o acIado dc una cainla dc frcio,
ja corroda do icno, c ouiros vcsigios nais o
convcnccran, quc csiava cn siio irilIado or
ouiros, quc nao fosscn os Sclvagcns; da a ouco
alguns dos conanIciros, quc iinIa nandado cn
lusca dc ncl, c dc caa, lIc arcscniaran dois
ndios ja idosos, quc lIc foran nosirar o lugar do
rinciro arrancIancnio, ondc csia Iojc o Arraial
do Fcrrciro, c ondc Docno sc csialclcccu, c dcsia
forna alcanou, a rincira alna dc ianios
iralalIos. Passando dcois a caninar o icrrcno
130
circunvizinIo, dcu con o Pouso, quc scu ai
iinIa ionado junio ao Fio VcrnclIo, ondc cisic
as casas do Fcvcrcndo Padrc Lucas, c ara ali fcz
nudar a nasccnic ovoaao, dando rincio
dcsia forna ao Arraial dc S. Anna, Iojc Cidadc dc
Coyaz. dcsdc logo concaran a rcvolvcr o lciio do
rio no siio, cn quc csia a onic do Mcio, ou do
Tcllcs; o ouro cnirou a dcscolrir-sc cn grandc
coia, cIcgando a iirar-sc ncia lilra cn una so
lalcada; c no lugar do Daiaial, cnirc os Arraiais
do Ouro Fino, c do Fcrrciro, ainda aarcccu cn
naior quaniidadc; dc nancira, quc scn nuiio
cusio cada iralalIador iirava o jornal dc quairo,
c cinco oiiavas dc ouro. CIcio dc saiisfaao
voliou AnIangucra a S. Paulo, a dar conia dc iao
avuliada dcscolcria, c ara a nosira lcvou oiio
nil oiiavas dc ouro anunciando nais cinco
corrcgos, cn quc iinIa cnconirado alundancia
dclc. foi rccclido do E. Covcrnador con os
louvorcs dcvidos a scus scrvios rclcvanics, c
confcrindo-lIc o Tiulo dc Caiiao Mor Fcgcnic,
divcrsos Privilcgios, cnirc clcs o dc adininisirar a
Jusiia, c o dirciio dc dar scsnarias, con a
roncssa dos rcndincnios das assagcns dos
rios, o cnviou dc novo ao lugar da sua gloria.
Prosscguiu Docno nos scus iralalIos, quc
cran inicrronidos dc coninuo clo Ccniio
Coyaz, quc sc iinIa foriificado no icrrcno junio
conflucncia do Fio VcrnclIo, con o dos Dugrcs.
foi ois indiscnsavcl donar, c afasiar daquclcs
131
coniornos a csics larlaros, c usando-sc do
csiraiagcna dc sc lIcs rcndcrcn as nulIcrcs,
dclcs sc olicvc o inicnio dcscjado.
Soou or ioda a aric a fana dc iao ricos
Dcscolcrios, c cn ncnos dc dois anos crcsccu o
ovo rodigiosancnic, concorrcndo ara ali dc
Pcrnanluco, DaIia, Minas Ccrais, S. Paulo c
Cuyala; alrindo-sc ara csic fin, c con nuiias
fadigas, novas csiradas. Foi or csic ncsno
icno, quc iivcran rincio os Arraiais da
Darra, S. Cruz, Mcia Ponic, Cria, Naiividadc c
Ponial; c or ioda a aric cniraran aquclcs
Ioncns a rcvolvcr a icrra ara colIcrcn so o
unico fruio dc scus cuidados. a Agriculiura foi
inicirancnic dcsrczada, c so os vivandciros, quc
dc coninuo csiavan a cIcgar dc S. Paulo,
iiravan solidos, c avuliados lucros, c cran
scnIorcs dc iaar os gcncros, quc suliran
naqucla coca a grandcs rcos; lasia dizcr-sc,
quc o alqucirc dc farinIa dc nilIo cusiava dcz, c
onzc oiiavas dc ouro, o dcsic grao scis, c scic; o
rinciro orco, quc aarcccu, vcndcu-sc or
oiicnia, c a rincira vaca dc lciic or duas lilras
dc ouro; c, acsar dcsics rcos ncn or isso
dciava, cn algunas ocasics, dc scniir-sc a
fonc; orquc o ovo cra nuiio; c as iroas nao
odian conduzir o ncccssario. assin os Ioncns
scquiosos so dc ouro, andavan cono aiurdidos, c
ncn ao ncnos un insianic cnsavan nos scus
vcrdadciros inicrcsscs, dcosiiando ficlncnic
132
una grandc aric da riqucza, quc oliinIan con
iralalIo cccssivo, nas naos dc qucn lIcs
fornccia, scn nuiio cusio, o indiscnsavcl vida.
Foi o ovo dc Coyaz fornado dc indivduos,
cla naior aric scn cducaao, c scn rincios,
quc ali concorrian dc difcrcnics onios, ara
icniarcn foriuna, c nao scndo os scniincnios do
coraao lons, cono odcrian scr as olras!
Morncnic cn un Pas, ondc nao Iavia, naqucla
coca, fora rccisa ara sc conicrcn os
nalcvolos! E ainda quc Dariolonco Ducno cra
doiado dc juizo rudcncial, dc ccricncia, c
inicircza; c csiava rcvcsiido dc iania auioridadc,
con iudo ncn clc odia scr rcscnic cn ianios
lugarcs, ncn cra ossvcl rcvcnir alguns casos,
quc Iorrorizan a Naiurcza; c cnirc nuiios sc
fazcn noiavcis os scguinics. Una nulIcr, ou
ara dizcr nclIor un nonsiro, icvc anino dc
sufocar, c sculiar nas suas lavras dc Ouro Fino
as duas filIas so or scr nuiio galada a sua
fornosura; c csia ncsna furia naiou o filIinIo
dc una sua cscrava, c o arcscniou assado ao
narido, or julgar quc cra dclc. o dcscolridor do
Pular icvc a ousadia dc criurlar a Ordcn cn
una Procissao ullica, disuiando con o Juiz
Ordinario a roccdcncia do lugar, c fcz o insulio
dc iirar-lIc a calclcira, c dar-lIc con cla no
rosio. do quc sc scguiu ficarcn as Sanias
Inagcns alandonadas, c una dcsordcn fornal
cnirc os ariidos dos dois, dando-sc nuiias
133
cuiiladas, c Iavcndo algunas norics! O
dcscolridor dc S. Fcli, norrcu con as arnas na
nao fazcndo rcsisicncia vigorosa Jusiia. o
Padrc Josc Caciano Lolo Pcrcira, norador junio
a Mcia Ponic, iinIa a insolcncia dc fazcr dcscjar
da sua vizinIana, or una caria, as cssoas quc
lIc arccia, iniinando-lIcs cna dc noric, c o
nais c quc cra olcdccido scn rclica. o Padrc
Anionio dc Olivcira Cago, cra un frcnciico
assassino; c assin ouiros nuiios. Eis aqui cn
grandc aric a qualidadc dos Ioncns quc
fundaran os rinciros Esialclccincnios naqucla
Provncia!
Ja ncsic icno csiava Joao Lciic da Silva
Horiiz, condccorado con o Cargo dc Cuarda Mor
Ccral das Minas dc Coyaz, c voliou a S. Paulo
ara rcqucrcr a confirnaao das roncssas quc
sc lIc iinIan fciio c a scu sogro, cn
rcnuncraao dc scus scrvios; nas acIando dc
acordo difcrcnic o E. Anionio da Silva Caldcira
Pincnicl, succssor do E. Fodrigo Ccsar, voliou
logo a Coyaz scn olicr coisa alguna, c
rcsolvcndo ir cssoalncnic rcqucrcr aos Pcs do
Trono, ariiu con scu cunIado Francisco Docno
da Silva, c dcsccndo con grandc iralalIo clas
nargcns do rio dc S. Francisco, cIcgou DaIia,
dondc assou a Pcrnanluco, c ali falcccu ficando
con clc sculiada a noicia dc ouiros nuiios
Dcscolcrios, assin cono o lugar cncaniado das
Corrcnics, dc quc Ia iradiao consianic scr
134
riqussino; c foi csic o fruio, quc iirou o Esiado
do nal cnicndido sisicna do E. Pincnicl;
sisicna quc icvc so or vcrdadciro fiio scr oosio
ao do scu anicccssor. duas arrolas dc ouro
lcvava Horiiz; nas or sua noric, nao sc lIc
acIaran; scu cunIado cIcgou a Lisloa, ondc
falcccu igualncnic scn uliinar as suas
rcicnscs.
Enircianio coniinuava o Caiiao Mor Fcgcnic
a ccrccr a sua jurisdiao, quc ouco a ouco sc
lIc foi quariando, c csic Ioncn ilusirc quc iao
rclcvanics scrvios fcz ao Esiado, ianio or suas
dcscolcrias, cono or scu govcrno, c dcscsas
con a Fazcnda Pullica; c quc ossuiu iao ricas
lavras, norrcu olrc cn Coyaz, aos dczcnovc dc
Scicnlro dc 1749, con scicnia anos dc idadc.
Olicvc coniudo a graa das assagcns, dc quc
nao gozou, c or scu Tcsiancnio, fcz rcnuncia
dcla cn scu filIo do ncsno nonc, quc, nao
odcndo alcanar o scu cncaric do E. D. Marcos
dc NoronIa, assou a Lisloa, c salcndo ncrcccr
a icdadc dc S. M. a FainIa D. Marianna
d'Ausiria, olicvc vinic nil cruzados dc ajuda dc
cusio, c or ircs vidas os rcndincnios das
assagcns dos Fios Crandc, das VclIas
Corunla, Jaguarnirin, c Aiylaia; rcscrvando-sc
as ouiras assagcns ara os dcsccndcnics dc
Horiiz, quc ja nao cisicn; nas or falccincnio
do filIo do Dcscolridor, iornaran csias rcndas
ara a Coroa, aic quc scu filIo DariIolonco
135
Docno dc Canos Lcnc c Cusnao conscguiu o
scu cncaric, c or sua noric, cniraran os
rcndincnios das diias assagcns a scr
arrcnaiados or conia da Fazcnda Pullica;
orcn o filIo dcsic uliino DariIolonco Docno da
Canara Lcnc c Cusnao, dirigindo-sc Coric do
Fio dc Janciro, alcanou finalncnic o scu
cncaric, o osio dc Coroncl dc Milicias, c
lcvaniou, dos airasados, dois conios, c
quinIcnios nil rcis.
Foi a Provncia dc Coyaz, no scu rincio,
sujciia dc S. Paulo, aic quc or Alvara dc 8 dc
Novcnlro dc 1744 ficou fornando un Covcrno
scarado, narcando-lIc os liniics o E. Concs
Frcirc dc Andradc, naquclc icno Covcrnador
Ccral das Provncias, dcsdc a do Fio dc Janciro
ara o Sul. O rinciro, c rivaiivo Caiiao
Ccncral dc Coyaz foi o E. D. Marcos dc NoronIa,
coniando-sc ao iodo cinco Covcrnadorcs dc S.
Paulo, con Mando cn Coyaz, c dcz rorios,
cnirando ncsic nuncro o E. Fcrnando Dclgado
Frcirc dc CasiilIo; c dois Covcrnos dc Succssao,
o rinciro or noric do E. Joao Manocl dc
Mcllo, quc falcccu a 13 dc alril dc 1770, c jaz na
Cacla Mor da Mairiz; o scgundo ionou ossc cn
7 dc naio dc 1778, or sc rciirar con liccna da
Coric o E. Josc dc Alncida Vasconscllos dc
Solral dc CarvalIo. A Igrcja icn sido govcrnada
or scic Disos, cnirando o aiual, c dcsic nuncro
os rinciros quairo foran os do Fio dc Janciro, a
136
cuja Dioccsc csiava cniao sujciio o Covcrno
Eclcsiasiico dc Coyaz; icvc nais un Vigario
Caiiular. dczcsscic Ouvidorcs, dozc Inicndcnics,
Provcdorcs da Fazcnda Pullica c dos Juizcs dc
Fora.
csia Provncia una daquclas, quc nais
alundanicncnic icn fornccido o ouro; os
rinciros dcscolridorcs, avidos dcsic ncial
rccioso, corrcran grandc aric do Pas, ondc
cnconiraran Dcscolcrios riqussinos, c nao
olIando ara o fuiuro, rcndcran-sc a clcs, c ali
fundaran as suas falricas, c julgando ialvcz quc
as fonics aurfcras cran incsgoiavcis,
dcsrczaran ioialncnic a Agriculiura, vindo con
a ncsna facilidadc, con quc ciraian o ouro, a
assa-lo a ouiras naos, cn iroca dos gcncros dc
quc rccisavan. c cono a naior aric daquclcs
Ioncns cran doninados cla ignorancia, dc
cducaao laia, c quc anicriorncnic vivian scn
foriuna, iornaran-sc aiivos, c orgulIoso, vcndo-
sc raidancnic na ossc dc una riqucza, a quc
nunca iinIan asirado; c lcn scnclIanics ao
jogador aforiunado, quc dcscndc con rofusao,
o quc vcnccu scn iralalIo, cnircgaran-sc ao
luo, criando assin nilIarcs dc ncccssidadcs; c
os cosiuncs ficaran cada vcz nais corronidos.
o ouro corria dos cofrcs con a ncsna rcsicza,
con quc cnirava, o quc clc sc oliinIa cra dc
curia duraao, c a icrra cansando dc arcscnia-
lo, fcz dccair grandc aric das casas, c scus
137
ossuidorcs acalaran olrssinos! E lcn
oucos foran os Minciros, quc cscaaran ao
inccndio voraz da niscria; nas ncn or isso o
ccnlo dos ais scrviu ara os filIos, quc scndo
criados ao colo das cscravas, cn una vida nolc,
inicirancnic cnircgucs a un luo dcsrcgrado, c
icndo scnrc cn rinciras visias saiisfazcr a
scus razcrcs, lcn dcrcssa lcvaran una
dccadcncia ioial as suas Icranas; c ainda quc
alguns sc vicran a lcnlrar dc iralalIarcn na
Agriculiura ao ncsno icno, quc na Mincraao,
ja foi nuiio iardc; as foras csiavan fracas, c nao
odian scr divididas; a cscravaiura cnirou a
adcccr cada vcz nais cla falia do susicnio
rccioso, dc quc os ScnIorcs, con naina
crrada, sc dcsviavan or lIcs consunir una
grandc aric, dos ja dininuios jornais, ois iudo
lIcs fazia falia ara a nanuicnao do scu fasio
aarcnic; c acrcsccndo nais a falsa oliica, con
quc roilian os casancnios dos cscravos; c
dcsia forna una loa aric dcsics infclizcs
crcccu con o cso do iralalIo, c da niscria
assin acalaran iodas as grandcs casas, quc
firnavan o scu foric na Mincraao; c o luo na
Caiial, a ociosidadc, c a falia dc ncios ara sc
coriarcn alguns gcncros dc Agriculiura, icn
finalncnic aroinado Coyaz sua runa final.
Eis aqui o fruio quc icn iirado iodos aquclcs
ovos, quc so dcdicaran as suas foras a
socavarcn a icrra, ara colIcrcn o ouro; ois c
138
lcn claro, quc sc dcvcnos conicnlar olrc o
Esiado, quc coria ncnor quaniidadc dc
gcncros dc sua indusiria, do quc inoria; quc
julgarcnos daquclc as, quc so sc liniia a
coriar ouro, c dc iudo o nais carccc! A
ccricncia rcsondc con rccisao, c vcrdadc.
Disiancia dc Pouso a Pouso, dcsdc a cidadc dc S.
Paulo aic dc Coyaz
Da Cidadc dc S. Paulo a Joao Pinio
Cucdcs.................3
Dc Joao Pinio ao rio Jaquiri.................2
Dc Jaquir Vila dc JundiaIy.................5
Dc JundiaIy ao rio Caivary.................4
Dc Caivary a S. Carlos dc Caninas.................4
Dc Caninas ao rio Aiylaia.................3 1/2
Do AiyIaia ao rio Jaguary.................1
Do Jaguary ao Piraiiingu.................2 1/2
Dc Piraiiingui ao rio Mugi-Mirin.................3
Dc Mugi-Mirin ao rio Mugi-Cuau.................1
Dc Mugi-Cuau a Orianga.................2 3/4
Da Orianga a Taquaranian.................3 1/4
Dc Taquaranian Iiacla.................1 1/2
Dc Iiacla ao rio Jaguary-Mirin.................1 1/4
Do rio Jaguary-Mirin aos OlIos
d'gua.................2
Dos OlIos d'gua Frcgucsia da Casa
Dranca.................2 1/2
Da Casa Dranca Fazcnda do Fczcndc, ou
Pacicncia.................3
139
Do Fczcndc ao Fio Pardo.................4 1/4
Dc Fio Pardo ao Culaiao.................3 1/4
Dc Culaiao s Lagcs.................3
Das Lagcs ao Ccrvo.................3 1/2
Do Ccrvo aos Daiaiacs.................2
Dos Daiaiacs Pacicncia.................2
Da Pacicncia ao Fio SaucaIy.................1 1/2
Do SaucaIy a S. Darlara.................2 3/4
Dc S. Darlara ao Arraial da Franca.................3
3/4
Da Franca ao MacIado.................2 1/2
Do MacIado Fcssaca.................4 1/2
Da Fcssaca ao Pouso Alio.................3 1/2
Do Pouso Alio ao Fio das Pcdras.................4
Do Fio das Pcdras ao Fio Crandc.................4

Sona ioial das Lcguas dc S. Paulo ao Fio
Crandc.................89 3/4
Disiancias dc Pouso a Pouso, do Fio Crandc ao
Fio ParanaIyla
Do Fio Crandc ao Fcgisiro da Possc.................3
Da Possc ao Arraial da FarinIa Podrc.................3
1/2
Da FarinIa Polrc ao LanIozo.................3
Do LanIozo ao Tijuco.................3
Do Tijuco Ulcrava-Vcrdadcira.................4 1/2
Da Ulcrava ao Fio das VclIas.................3 3/4
Do Fio das VclIas Aldcia dc S.
Anna.................1
140
Da Aldcia dc S. Anna ao EngcnIo das
Furnas.................2
Das Furnas Doa-Visia.................1 1/4
Da Doa-Visia ao Pissarao.................2 1/2
Do Pissarao Esiiva.................2
Da Esiiva ao Filcirao das Pcdras.................2 1/2
Das Pcdras a S. Doningos.................1
Dc S. Doningos ao Fio ParanaIyla.................1
1/2

Sona ioial das Lcguas dcsdc o Fio
Crandc.................34 1/2
Sona ioial das Lcguas dc S. Paulo ao
ParanaIyla.................124 1/4
Disiancias dc Pouso a Pouso, do ParanaIyla
Cidadc dc Coyaz
Do ParanaIyla aos OlIos d'gua.................2
Dos OlIos d'gua aos Casados.................1/2
Dos Casados ao Caialao.................4
Do Caialao ao Pc do Morro.................2 1/2
Do Pc do Morro ao Cano dos Duriis.................1
Dos Duriis ao Cano Lino.................2
Do Cano Lino ao Vcrissino.................2
Do Vcrissino ao Cano do Silva.................2 1/4
Do Cano do Silva ao Drao do
Vcrissino.................1 1/2
Do Drao do Vcrissino ao Driio.................3 1/2
Do Driio ao Palniial.................2 1/2
Do Palniial ao Pcdro da FocIa.................1 1/2
141
Dc Pcdro da FocIa ao Fio Corunla.................1
1/2
Do Corunla ao Drcjo.................2
Do Drcjo ao Cano Alcgrc.................1 1/2
Do Cano Alcgrc ao EngcnIo dc Migucl
Filciro.................2 1/2
Dc Migucl Filciro a Manocl Dias.................3 1/2
Dc Manocl Dias ao Dazilio.................4 1/2
Do Dazilio ao Arraial do Don Fin.................3
Do Don Fin ao EngcnIo dc S.
Doningos.................1 1/2
Dc S. Doningos ao EngcnIo dc
Piracanjula.................2 1/2
Dc Piracanjula ao Tcncnic Dorgcs.................3
1/2
Do Dorgcs ForquilIa.................3 4
Da ForquilIa ao Alranics.................1
Do Alranics s Furnas.................2 1/2
1}as Furnas ao Arraial dc Mcia Ponic.................1
Dc Mcia Ponic aos noradorcs do
Taquaral.................0 3/4
Do Taquaral ao Arruda.................5 1/4
Do Arruda a Jaraguay.................2
Do Jaraguay ao Fio dos Paios.................2
Do Fio dos Paios ao Sccury.................2 3/4
Do Sccury s Lagcs.................3 3/4
Das Lagcs ao CurralinIo.................4
Do CurralinIo aos Coquciros.................2 1/2
Dos Coquciros a S. Izidoro.................1
Dc S. Izidoro Cidadc dc Coyaz.................3
142

Sona das Lcguas do ParanaIyla a
Coyaz.................87 3/4
Sona ioial das Lcguas dc S. Paulo a
Coyaz.................212
NOMES DOS RIOS EM QUE SE PAGA A CONTRIBUIO
DAS PASSAGENS, DESDE A CIDADE DE S. PAULO AT DE
GOYAZ
ATYDAIA JACUAFI-CUA MUCI-CUA
JACUAFI-MIFIM FIO PAFDO FIO CFANDE,
ou PAFAN FIO DAS VELHAS PAFANAHYDA
COFUMD.

A csirada a ariir dc Coyaz, quc c cssina
cla naiurcza do icrrcno, c quc a Aric nao icn
nclIorado, o quc nao odc dciar dc noiar-sc,
or scr nas vizinIanas da Caiial, scguc cn
runo gcral ao Sudocsic, c a Ocs-sudocsic. A
scrra Dourada rolonga-sc csqucrda do
caninIo, a duas lcguas dc disiancia, o qual
algunas corrc aralclo, c ouiras sc inclina a cla.
Pcrio da Cidadc, assa-sc o cqucno rio da
Dagagcn, c na disiancia dc una lcgua, o Filcirao
Agayio, c alcn dcsic, ouira lcgua corrc o
Filcirao Caanlu, ncia lcgua anics dc cIcgar-sc
ao siio da Esircla. Ncsic siio Iouvc una loa
fazcnda, c Iojc csia quasc alandonado; as casas,
quc ancaan runa, ainda nosiran a grandcza
143
do scu rinciro ossuidor. Junio a csic lugar
corrc o Filcirao Foric, quc, cn ouiro icno, icvc
una loa onic dc nadcira, c c lasiina, quc
csiando ainda as vigas ncsiras, quc a susiinIan
cn nuiio lon csiado dc scrvio, sc icnIa
dcsrczado a facil rcaraao dcla, iao
inicrcssanic ao ullico! Pais quc o Filcirao
quando vai cIcio nao da vau, c c crigoso or
causa da sua corrcnic arrclaiada.
Da Esircla scguc-sc ara a Darrcada, quc fica
a duas lcguas disianic, con ouca difcrcna, c
cn cujo siio Ia algunas calanas, c una
fazcnda. O caninIo cada vcz sc vai aroinando
nais scrra Dourada, quc sc csicndc cn dircao
gcral dc Lcsic ara Ocsic. o icrrcno coniinua a
scr irrcgular, c a csirada nao ncrccc ial nonc.
Da Darrcada vai o caninIo dcscrcvcndo
divcrsos runos no Quadranic do Sudocsic, c c
cssino, nao so cla cscalrosidadc do icrrcno,
conosio dc colinas, nonics, c valcs colcrios dc
cscuras naias, cono ianlcn clo dcslcio das
cssoas, a qucn concic cuidar dclc. No fin dc
ircs lcguas c ncia dc cnfadonIa narcIa, icndo-
sc airavcssado cinco Filciros, c alguns corrcgos
dc ouca nonia, cIcga-sc ao ouso dcsaliiado
do Duriiy Fcdondo. Dcsic siio ara o Sudocsic
dcscolrc-sc una locaina, quc faz a scrra
Dourada, or ondc vai assar a csirada, junio a
un alio, c cscalvado norro, quc lIc fica dirciia.
144
Daqui ara dianic sao raros os noradorcs, or
conscqucncia dcscrios os ousos.
Do Duriiy coniinua o caninIo cada vcz ior,
fazcndo rcciidas volias, c cn arics c iao
csirciio, or cnirc as naias, quc so a nuiio cusio
odcn assar as lcsias carrcgadas. o runo gcral
c Sudocsic c cn arics scguc-sc dclc un ouco
ara o Sul. Con a narcIa dc duas lcguas
cnconira-sc o ouso do Taquaral, airavcssando-
sc anics un Filcirao dc iransiio difcil, quando
vai cIcio, c o cqucno rio dos ndios Crandcs; c
alcn do ouso, assa-sc o Filcirao Taquaral
Crandc, c vai cnirar-sc cn una conrida c
cscura florcsia. dcois csia, cn cano alcrio, o
ouso do Cuarda-Mor, quasc quairo lcguas c
ncia disianic do Duriiy, icndo-sc airavcssado ao
iodo ara cIcgar-sc a clc, ircs cqucnos rios, c
oiio Filciros, a coniar con o quc csia junio, c
aqucn do ncsno ouso.
Dcsic lugar caninIa-sc ainda ao Sudocsic,
vai assar-sc o Filcirao d'Anna Darloza, c a
csirada c assaz ascra, dirigindo-sc or grandcs
norros quc fazcn aric da scrra. ngrcncs
sulidas, c dcscidas a cada asso sc cnconiran, c
assin, con nuiio cusio, c con a narcIa dc
quasc ircs lcguas, cIcga-sc ao ouso da Docaina,
icndo-sc cnconirado cinco Filciros.
145
Esic ouso fica cn un alio da scrra, junio, c
aqucn dc un Filcirao dc loas aguas, cujo lciio c
fornado dc rocIa, con algunas cdras grossas c
solias. ali Ia ianlcn un olIo d'agua, assaz
crisialina, c salorosa, quc sc dcscnIa dc un
alio, c alcaniilado norro, quc fica dirciia, ou ao
Noric da Docaina; c c o ncsno, quc noici visio do
Duriiy Fcdondo; ao Sul da ncsna Docaina csia
ouiro norro quasc igual ao rinciro, c or cnirc
clcs corrc o Filcirao, dirigindo-sc dc Lcsic ara
Ocsic. Dcsia cnincncia sc avisian naias
cicnsas, alios nonics, valcs cscuros, c grandc
aric dos norros, quc fornan a scrra.
Pouco adianic do ouso assa-sc o Filcirao
do ncsno nonc, quc da cssino vau, or causa
das crisias dos lancos dc cdra, dc quc c
fornado o lciio, con a dircao ara a corrcnic.
dcsia forna, con nuiio iralalIo vai-sc
airavcssando a icrra, c dcscrcvcndo os runos
dcsdc Ocs-sudocsic ao Sul, aic cIcgar-sc a un
icrrcno alio, c alcgrc, colcrio dc lons asios, c
quc ofcrccc aos olIos, ja cansados dc so vcrcn
rccicios, c naias cscuras, una crscciiva
dilaiada, ornada dc viosos ialolciros, losqucs, c
scrranias ao longc, c ara o Sul, a grandc
disiancia, clcvan-sc alguns norros, quc
rcrcscnian lcn casiclos aniigos, c arruinados.
o caninIo c or aqui lon, c dcscolcrio, c oucos
sao os cancs, quc airavcssa. Coniinuando-sc a
jornada, cIcga-sc ao ouso das Manonciras, siio
146
cn lugar sonlrio, una lcgua, c ircs quarios da
Docaina. junio a clc corrc un Filciro, alcn do
qual vira o caninIo a Ocsic, scguindo ao longo
dc una conrida naia, quc lIc fica dirciia, c
conscrvando-sc scnrc a csic runo, or lon
icrrcno, cIcga-sc, no fin dc duas lcguas, a coniar
das Manonciras, ao ouso da Doa Visia, quc csia
cn icrrcno alcgrc, ccrcado, a alguna disiancia,
or cqucnas colinas colcrias dc viosos asios,
c so ara o Sul, c ao longc, c quc sc avisian
nonics nais clcvados. Para cIcgar-sc a csic siio
c rcciso airavcssar scic Filciros, dcsdc a
Docaina, cnirando alguns dclcs no nuncro dos
Filcircs.
Da Doa Visia coniinua-sc a Ocsic, cla
cncosia dc una colina; dcois icndo-sc dcscido
cn ladcira ngrcnc, cnira-sc cn una florcsia
cicnsa, c fccIada, iocando-sc o runo dc Ocs-
norocsic; o caninIo conca cniao a dcscrcvcr
divcrsas curvas, con sulidas, c dcscidas, aic
cnirar-sc cn cano, ondc o icrrcno c nais
rcgular, c colcrio dc lclos asios. a csirada
scguc dirciia ao Sudocsic, ara o rio dc Pilcs,
ondc sc cIcga icndo-sc narcIado una lcgua, c
ircs quarios, c assado cinco Filciros.
Nas nargcns do Fio, ncsia aragcn, Ia
alguns noradorcs; as casas sao colcrias dc
alIa, c consirudas dc au a iquc, colocadas
avulsancnic. Esic rio nao c nuiio largo, sua
147
corrcnic c ncdia, da vau no icno scco, as suas
nargcns sao colcrias dc arvorcdo; icn a origcn
na scrra Dourada, c vai dcsaguar no rio Claro,
duas lcguas, con ouca difcrcna, alaio dcsic
lugar. Daqui scguc-sc a Ocsic, o icrrcno c
rcgular, con ricos asios, a csirada c dirciia, c
nuiio loa, c so a algunas disiancias dcla c quc
aarcccn cqucnas clcvacs. Proino ao Arraial
do rio Claro vira-sc a Ocs-sudocsic, c cIcga-sc a
cla con ouco nais dc una lcgua dc narcIa, c
icndo-sc assado dois Filciros.

148

MATA VIFCEM (Fugcndas}
COLEO DA DIDLIOTECA MUNICIPAL DE SO PAULO

149
Esic Arraial consia dc oucas c cqucnas
casas, siiuadas a caricIo, cn lugar lano, c
arazvcl, junio nargcn dirciia do rio. os
diananics iirados do ncsno, c o ouro dcran
rincio ovoaao, ondc Ia un Fcgisio, c un
Oficial Conandanic. Os iralalIadorcs cuidan cn
nincrar, o quc so odcn fazcr no icno dc scca,
c ja con ouca vaniagcn. nos ouiros ncscs,
cnircgan-sc ociosidadc, dcsrczando
inicirancnic o icrrcno daquclcs coniornos, oiino
ara a Agriculiura; dc nancira quc dao iodo o
inicrcssc das suas fadigas insanas, aos quc da
Cidadc lIcs conduzcn, con ouco incnodo, o
rcciso ara o susicnio da vida. As nargcns do
rio Claro sao un ouco alias, c colcrias dc
arvorcdo; o lciio c quasc iodo fornado dc
cascalIo, c cn arics dc rocIa, c arcia. corrc
ncsia aragcn ao Nor-nordcsic, icn as
calccciras na scrra dc S. MariIa, c as suas
aguas scgucn cn runo gcral ao Noric, dcois
volian ao Norocsic, c vao cngrossar o grandc
Araguay.
A csirada scguc dali ao Noric, or lon
icrrcno, quc so ao longc, ianio da dirciia, cono
da csqucrda, c nonianIoso; dcois volia-sc ao
Norocsic, c cIcga-sc a iocar Ocsic. narcIando-sc
scnrc no Quadranic do Norocsic, nais ara o
Noric do quc ara Ocsic. Airavcssan-sc cinco
naias (a icrccira, quc c a nais dilaiada
dcnoninan a do Cuarda-Mor} c scic Filciros, c
150
Filcircs, aic cIcgar-sc ao ouso, quc cIanci
Eliico, da sua figura, fornada clo arvorcdo,
quc a fccIa, c icn o cio naior na dircao da
csirada dc Lcsic ara Ocsic. Proino a csic
ouso, quc dsia ircs lcguas, c quario do rio
Claro, corrc un cqucno rio dc crisialinas c
salorosas aguas.
Coniinua-sc a jornada a Ocsic, o icrrcno c
rcgular, c o caninIo c lon, c dcscolcrio; volia
dcois ao Noric, c ao Nor-norcsic; nas, or naior
csao, scguc ao Norocsic, aic quc vai dcclinando
ara Ocsic, c a csic runo cIcga-sc ao ouso, quc
cIanci das Calcas Ncgras, orquc junio a clc
solrcssacn sucrfcic da icrra cdras ovais, c
ncgras dc scis, a oiio alnos dc alio. daqui ao
ouso anicccdcnic conian-sc cinco lcguas, c
ncsia disiancia coria a csirada novc Filciros, c
Filcircs, dirigidos iodos cn runo gcral ao Noric,
cccio o quc csia junio ao ouso, quc vai
corrcndo a Lcsic, orcn iao dcvagar, quc arccc
agua csiagnada. airavcssan-sc igualncnic duas
florcsias, c alguns cqucnos cancs. Esic ouso
ofcrccc un agradavcl onio dc visia; grandcs
scrranias sc dcscolrcn, dcsdc o Sul aic Lcsic,
clo Noric; da aric dirciia avisia-sc a scrra
Dourada, ara Lcsic ouira, quc icn o scu cunc
un norro clcvado, quc rcrcscnia roriancnic
una Foriificaao aniiga, c nais ao longc icrccira,
quc arccc nar, ianio cla cor, cono cla forna
ondcada. Dcvc-sc noiar quc iodo csic icrrcno,
151
rincialncnic o quc fica roino Cidadc c
colcrio dc un aluviao dc noscas, nosquiios, c
carraaios dc qualidadcs divcrsas, quc nuiio
aicnuan aos viajanics. Todos csics ousos, c os
quc sc scgucn sao dcscrios.
Das Calcas Ncgras scguc a csirada a Ocsic,
c vai dcois voliando aos difcrcnics runos ara
Sul aic o iocar; vira cniao ao Sudocsic, or
csao dilaiado, c dc rccnic ao Nordcsic, nas
or lrcvc icno; assa daqui ao Norocsic aic
cIcgar-sc ao ouso, icndo-sc caninIado scic
lcguas, c cnconirado scic rilcircs, dois rilciros,
c divcrsas florcsias.
O caninIo c alcrio cn lon icrrcno; os
canos, quc vai coriando, uns sao dc lclos
asios, ouiros cIcios dc arlusios dcnsos, c alios,
c ccrcados dc naicrias nais ou ncnos disianics.
Anics dc cIcgar-sc ao ouso, airavcssa-sc una
cIarncca dilaiada, or icrrcno arccnio, quc iorna
a narcIa assaz cnfadonIa. na disiancia quc
ncdcia dc un a ouiro ouso; Ia algunas
ladciras, c csaos curios colcrios dc cdra;
assa-sc or un norro alcaniilado, quc c rcciso
sulir-sc cn ziguczaguc, c nais alcn dcia-sc
ouiro csqucrda, quc or scr dc forna nui
scnclIanic ao lonlo dc un Canclo, cIanci-o
Monic Canclo, c ao ouso Sonlrio; or csiar
lordo dc una naia dc arvorcdo alio, c fccIado,
quc o circunda dc Lcsic a Ocsic, clo Noric, c
152
cono o Sol faz o scu giro or csic lado
(aconodando-nc linguagcn vulgar} scnrc ali
Ia nais, ou ncnos sonlra. o icrrcno c inclinado
ara o Filciro, quc fica cnirada da naia.
Dcsic ouso scguc-sc jornada ao Norocsic,
airavcssando a naia, c c csic o runo gcral, con
cqucnas alicracs, a quc sc caninIa aic o
ouso scguinic, disianic do Sonlrio quairo
lcguas c ncia. a csirada c loa, c, no fin dc una
lcgua dc narcIa, csia un agradavcl ouso, c un
Filciro dc lclas aguas; alcn do qual airavcssa-sc
una conrida florcsia, c vao-sc cnconirando
algunas cqucnas ladciras, aic cIcgar-sc ao
grandc norro da Faadura, lasianicncnic alio, c
dc sulida incnoda, c colcrio dc grandcs lancos
dc cdra arcnosa. cn cina olscrvan-sc largos
cncdos da ncsna cdra caidos uns solrc os
ouiros, quc lcn nosiran icrcn dcsalado do scu
lugar riniiivo, c quc o norro foi nuiio nais alio.
ouiros sc arcscnian corrodos do icno, cn
difcrcnics, c csquisiias figuras, c ianlcn
conridos lancos vcriicalncnic coriados, no quc
arccc influiu a Aric, assin cono fundas lacias
alcrias na ncsna cdra. Esic norro c cicnso, c
a sua dcscida c nais suavc, quc a sulida, c no
fin dcla csia o ouso do Faadura, junio a un
Filciro, quc sc assa duas vczcs. Ncsic ouso foi
assassinado, or ncgros, un ncgocianic or
alcunIa o Faadura c da vcn o nonc do norro,
do ouso, c do Filciro. Do alio dcsia nonianIa
153
alonga-sc a visia nuiias lcguas cn roda,
dcscolrindo-sc grandcs scrranias ao longc, c ara
o Sul fica una lcn scnclIanic scrra dc
Arralida, cn Poriugal, con o Calo do EsicIcl.
Do Faadura caninIa-sc or un arciao
cnfadonIo, aic cIcgar-sc ao ouso Luiziano,
icndo-sc ao iodo airavcssado cinco Filciros, c
cinco naias, c narcIado scis lcguas c ncia,
cono noici. Pcrniia-sc-nc dizcr, quc dci a csic
ouso o ncu nonc, nao so or icr-nc cncaniado
a sua lcla, c agradavcl siiuaao; nas ianlcn,
orquc na nargcn do lindo Filciro, quc corrc
junio a clc, Ia un lugar, quc dcsafiou ncu
cnsancnio a discorrcr solrc difcrcnics, c uicis
oljcios. o ouso c colcrio or algunas fornosas,
c coadas arvorcs, c fica no fin do grandc arciao.
Dcsic lugar scguc lano o caninIo ao
Norocsic, ora a un, ora a ouiro lado do ncsno
runo; o icrrcno c rcgular, c colcrio dc arvorcdo
ralo; c dcois dc icr-sc andado csao dilaiado,
cIcga-sc a uns anianais, ondc c rcciso fazcr
grandcs volias, corrcndo iodos os runos dc Noric
ao Sul, clo Ocsic, a fin dc fugir-sc dos aiolciros.
c grandc a cicnsao dcsics canos alagadios,
quc fornan duas lagoas visia da csirada; una
csqucrda frcqucniada or nuiios aios rcais; c
nais adianic ouira dirciia, or ccrvos
nonsiruosos. Todo csic siio c infcsiado or una
nuliidao dc nuiucas, quc insuoriavclnncnic
154
crscgucn os viajanics. Alcn dos anianos
cnconira-sc un crisialino Filciro, ianio nais
ara csiinar, quanio c grandc a falia dc loas
aguas, c or scr o unico cn ioda a csirada dcsdc
o ouso Luiziano, aic ao rio das Alnas, a quc sc
cIcga con quairo lcguas, c ncia dc narcIa. Esic
rio c cqucno, c dirigc-sc cn runo gcral ao Noric,
a confluir no Araguay, as suas nargcns sao
colcrias dc arvorcdo alio, c c nui agradavcl
visia, quc o ofcrccc no lugar do orio; ondc Ia
duas IlIoias scaradas da icrra firnc, or
csirciios canais, c cnirc clas corrc o naior cso
dc aguas.
Coniinua-sc a jornada or lon, c lano
caninIo, scguindo o runo dc Ocsic, con
cqucnas alicracs; c dciada a naia da
nargcn do rio, quc c curia, cnira-sc cn icrrcno
dcscolcrio, c so ornado dc algunas arvorcs
csaosancnic disosias; narcIa-sc dcois or
un cicnso cano, quc nosira scr colcrio dc
aguas, na csiaao roria, c con nuiias carrciras
dc arvorcs dirciia, alinIadas dc nancira, quc
arcccn laniadas; o quc rovcn dc csiarcn or
naiurcza colocadas dc icrrcno sucrior ao quc
fica cnirc clas, quc c or nuiio icno alagado. No
fin dc una lcgua dc narcIa; csia o rilcirao da
Ponic Alia, d'aguas ccclcnics, c coniinuando or
un arcal cnira-sc finalncnic na florcsia do
dilaiado Araguay, aic cIcgar-sc ao scu alcgrc
orio.
155
O Fio Crandc, ou Araguaya icn as suas
fonics na scrra Sciada, ao Sul da Provncia dc
Coyaz, no Pas dos Cayaos. os lraos rinciais,
quc lIc dao origcn, sao, a coniar do Oricnic ara
o Ocidcnic, o rio Cayao, o Doniio, o Piionlas, o
Taquaral, c o Darrciros, con as nuliilicadas
ranificacs dos rilciros, quc nclcs vao confluir.
Esic najcsioso Fio vai unir-sc ao Tocaniins, na
Laiiiudc Ausiral dc 5
o
40'; dividindo-sc anics cn
dois lraos, quc fornan a IlIa dc Si. Anna, ou
Dananal, con crio dc ircs graus c ncio dc
conrido.
No lugar, cn quc o ioca a csirada do Cuyala,
ja clc sc nosira o nais largo dc quanios sc icn
airavcssado; c aic ali icn crio dc scsscnia
lcguas dc curso. dividc a Provncia dc Coyaz da
dc Maiio Crosso, do Sul ao Noric; c dcsdc a
ovoaao do Dayao, crio dc irinia lcguas acina
da sua foz no Anazonas, c colcrio dc nuiias, c
divcrsas IlIas, aic quc ncsic vai cnirar cla sua
loca Mcridional, c con cinco, ara scis lcguas dc
largo, na Laiiiudc dc 1
o
40', Sul, c vinic lcguas a
Ocsic da Picdadc do Para, fornando as duas
grandcs DaIias, a dc Maraaic a Lcsic, c a do
Linociro, a Ocsic. O scu orio da aric do
Cuyala, c nais dcsafogado, quc o da aric dc
Coyaz. os olIos csicndcn-sc or csic Fio cn
largo csao, ianio ara cina, cono ara laio
do orio. as nargcns sao ouco alias, c o
156
arvorcdo c curio; alunda cn cic, c as aguas
sao loas.
Da aric do Cuyala, c nuiio lon o local
ara asscnio dc una ovoaao, quc scria assaz
inicrcssanic ara csia Provncia, c os scus
Ialiianics odcrian cn oucos anos ficar
alasiados, una vcz quc sc dcdicasscn
Agriculiura. o Fio c o quc da nclIor, nais curia,
c lina navcgaao dc quanios conunican csia
Provncia con a Cidadc do Para; c navcgavcl ara
Enlarcacs dc naior oric do quc as canoas dc
gucrra. scn grandcs volias, c con quaiorzc ara
quinzc graus dc curso, dcsdc o siio, cn quc o
ioca a csirada do Cuyala. A ovoaao ncsic lugar
sadio roicgcria as iroas, quc dcsccn do
Cuyala ara a DaIia, Fio dc Janciro, c S. Paulo,
cansadas dc airavcssarcn un scriao dc ianias
lcguas, ondc nao Ia noradorcs, c as quc
sulisscn ara Cuyala acIarian igualncnic os
aulios rccisos; sonlra dcsia ovoaao, nao
Iavcria duvida dc quc alguns indivduos sc
quiscsscn csialclcccr junio csirada, na ccricza
do socorro vizinIo, c dc quc o roduio do scu
iralalIo, ali scria acciio; arovciiar-sc-ian, ara
as laniacs, os grandcs iorrcs da Insua(49},
Lajcs, Darrciros, c ouiros nuiios; roscrarian
con cficacia as ninas dos Aracs, quc nao fican a
nais dc quarcnia lcguas dc disiancia,
alandonadas cn ouiro icno, nao or falia dc
ouro, nas sin or csiarcn cn un scriao
157
infcsiado clo Ccniio, aondc cqucnas, c isoladas
foras nao odian sulsisiir. O algodao, c ouiros
gcncros facilncnic sc odcrian coriar ara o
Para, c clos quc sc Iouvcsscn cn iroca, nao
icrian rccisao nuiios ncgocianics do Cuyala dc
dcsccr a S. Paulo, Fio dc Janciro, c DaIia,
rincialncnic aquclcs, quc cn lugar dc ouro,
conduzisscn ara o Fio Crandc gcncros
coriavcis dc Agriculiura. dc nais scndo
frcqucniada csia navcgaao, doncsiicar-sc-ian
as Nacs Sclvagcns, quc ovoan as nargcns
dcsic rio, c o fcrro das ninas do Cuyala icria or
clas grandc ciraao olicndo-sc or csic ncio os
divcrsos, c ccclcnics cfciios, quc fazcn a riqucza
rivaiiva do Para, c dc quc ianio alundan
aquclas aragcns; c c nui rovavcl, quc cniao
novos icsouros sc vicsscn a dcscolrir cn alguns
dos lraos Ocidcniais do Araguaya, lcn cono sc
cnconiraran nos Oricniais; c, cn gcral concluo,
quc iodos os dcsvclos c cuidados sc dcvcn
cnrcgar ara o auncnio da oulaao da
Provncia dc Maio Crosso, csalIando-a a
roosiio clas nargcns dos grandcs rios, quc
dos orios dc nar conunican aic o inicrior da
Ancrica Mcridional. nas ara csia oulaao
roscrar dcvc firnar o scu foric inicrcssc na
Agriculiura, c Concrcio, c csic scra scguro
nclIorando-sc, c frcqucniando-sc os grandcs
canais, quc a Naiurcza arcscnia, c a Mincraao,
quc ncsic caso roscraria nclIor, ionaria o
158
icrcciro lugar no inicrcssc Pullico, or scr lcn
noioria a ccricncia dc quc o ninciro, acsar dc
ossur grandcs, c ricas lavras, c quc so a clas
dcdica os scus cuidados, cono gcralncnic
aconiccc, sc nao acala olrc, cono DariIolonco
Docno, c ouiros nuiios, janais a sua casa icn
assado oulcnio a scgundo, c nuiio ncnos a
icrcciro ossuidor; a razao c clara, c nao cansarci
dc rcciir csia vcrdadc. Assin succdc a una
Provncia, quc so coria o ouro, c cn quc a
Agriculiura c fraca; a oulaao nao avulia, o
ouro c conduzido do scu scio ara irocar-sc or
cfciios, quc cn lrcvc icno dcsaarcccn; os
dcscolcrios nao sc acIan con frcqucncia; cnfin
cla vcn dc ccrio a cair no csiado dc olrcza, c a
naior aric dc scus Ialiianics fica rcduzida
niscria. c disio ccnlo claro, o quc succdc a
csia Provncia, dondc sc icn cirado nilIarcs dc
arrolas dc ouro. orcn quc icn lucrado! Esia
rcduzida ao nais dcloravcl alaiincnio; c ainda
quc cla quiscssc nclIorar as suas
circunsiancias, or ncio dos gcncros dc
Agriculiura coriavcis, nao o odc fazcr, or
falia dc foras; or nao icr onio dc aoio nos
lugarcs rorios, quc faciliicn a coriaao, c
orquc scn aulios cficazcs nunca os odcra
olicr. Eis aqui o csiado vcrdadciro do anic-nural
do Drasil; dcsia dilaiada Provncia, ondc icn
origcn as rinciais vcricnics dos nuiios, c
grandcs rios, quc vao ao Noric, c ao Sul
159
conunicar aos Porios dc nar, c a ouiras
Provncias, c quc lcn oucos acnas fracancnic
sao arovciiados; Provncia ccrcada or ioda a
aric do Ocidcnic, o Sul, or ovos, quc, scndo
originarios dc una Naao, as circunsiancias os
icn conduzido a onio dc adoiarcn rincios,
quc os conduzirao lcn dcrcssa a fornar
divcrsos Esiados, quc nao odcrao dciar dc
airair nui scriancnic a nossa aicnao; noic-sc
con nadurcza a osiao gcografica dcsia
Provncia; cncarcn-sc as rclacs oliicas dc
nossos vizinIos, s do Fcino dc EsanIa, c dc
alguns ouiros da Euroa; invcsiiguc-sc o lano
anlicioso dcssa Naao fornidavcl, quc nanda
solrc o Daliico, o Clacial, o Pacfico, o Casio, c o
Ncgro; nas quc nao sc conicnia con csics
liniics, quc narcIa con assos firncs ao zcniiI
do scu cslcndor, c quc fara ircncr as nais
Nacs, c o Mundo iniciro. con csics dados
facilncnic sc fornara a cquaao quc dcvc
rcsolvcr o rollcna.
Nas nargcns do Fio Crandc, da aric do
Cuyala, csia un Fcgisio, con un cqucno
Dcsiacancnio, quc cricncc a csia Cidadc c
alguns noradorcs olrcs. assa-sc o rio cn una
larca, c aga-sc o iriluio concicnic Fazcnda
Pullica dc Coyaz(50}. Daqui a Coyaz sao 50 3/4
dc lcguas.
160
saida do Fcgisio do Araguaya, corrc un
Filcirao con o lciio nuiio inclinado, c iodo dc
rocIa; a csirada vai assar dcois or icrrcno
laio, c alagado na csiaao roria, c nais alcn
coniinua lana, c loa; no fin dc una lcgua csia o
ouso c Filcirao da Esiiva, c dali cn dianic, cn
algunas aragcns, a un, c ouiro lado do
caninIo, c o icrrcno laio, c alagado aic cnirar-
sc cn un scrradao (assin cIanan aos canos
colcrios dc arvorcdo curio, c dcnso} dc icrrcno
arccnio; c alcn dclc, icndo-sc dciado una lagoa,
csqucrda, cIcga-sc ao ouso da onic Alia,
quairo lcguas disianic do Fcgisio. o runo gcral
da csirada c Ocsic, nas or alguns csaos,
corrc-sc a Ocs-sudocsic, c crio do ouso, a Ocs-
norocsic. lcn inrorio o nonc, quc dcran a
csic ouso; orquc a onic solrc o Filciro a clc
junio, c nuiio laia, c nui cqucna, consiruda
ligcirancnic clos Trociros.
Coniinua-sc jornada a Ocsic, or caninIo
lon, c icrrcno rcgular; c dciando, csqucrda
una lagoa, scguc-sc cniao a Ocs-sudocsic;
assa-sc o Filciro c ouso dc Josc Dias, c, alcn
dclc, rinciia-sc a avisiar, cla frcnic, un
icrrcno nonianIoso, c dirciia, c csqucrda
alguns anianais; vira-sc a Ocs-norocsic, dcois
a Ocsic, c vai-sc assar cnirc nonics, or una
laia lana, quc c alagada no icno cIuvoso;
dcscolrc-sc dcois, ao longc una scrrania
dilaiada, c icndo-sc airavcssado un Filcirao,
161
cIcga-sc ao lugar da Insua, ircs lcguas disianic
da Ponic Alia, c ondc Iouvc un Fcgisio, c alguns
noradorcs, c aiualncnic csia dcscrio(51}. iira o
nonc do E. Luiz d'Alluqucrquc, scu Fundador,
quc cra da casa da Insua, na Provncia do MinIo,
Fcino dc Poriugal.
Paric-sc daqui a Ocsic; junio ao siio corrc o
Filcirao do ncsno nonc, c nais adianic cnira o
caninIo a dcscrcvcr runos divcrsos ianio no
Quadranic do Norocsic, cono no do Sudocsic, c
ncsno cIcga a iocar o Nor-nordcsic, or scr
rcciso fugir dc alguns anianais; o icrrcno c or
ali nais irrcgular, quc o anicccdcnic, c cn arics
colcrio dc losqucs nui fccIados, c icndo-sc
airavcssado ircs Filcircs, a coniar da Insua, c
quairo Filciros, cIcga-sc ao rio Taquaral
Pcqucno, quc vai corrcndo ao Noric, c c dc
assagcn cusiosa, quando cIcio icn as suas
fonics nao longc da csirada, c conflui no Fio
Crandc. Alcn do Taquaral csia o norro do
ncsno nonc, or ondc vai a csirada, a Ocsic, cn
sulida assaz ngrcnc, c cicnsa, c o onio nais
alio dclc sc faz noiavcl clo inicrcssanic golc dc
visia, quc ofcrccc; ara o Nordcsic o icrrcno c
laio, c sc alonga alcn do alcancc dos olIos, scn
divisar-sc un so ouiciro; c o coniinuado vcrdc
das arvorcs, quc sc nosiran cn visia dc assaro,
rcrcscnia lcn un vasio, c scrcno nar
csqucrda; dirciia dcsic norro csicndcn-sc dois
Prononiorios; o da dirciia vc-sc aondc icrnina,
162
nas o da csqucrda, quc fica nais roino, nao sc
lIc dcscolrc liniic. o icrrcno laio coniinua
cnirc o norro, c a scrrania da dirciia, c cono cn
nuiias arics c alagado, cis aqui o noiivo,
orquc dciaran dc coniinuar or clc a csirada,
dirigindo-a or un lugar lordado dc rccicios
aos lados, c dc sulida, quc nuiio faiiga os
aninais.
O CaninIo vai scguindo or icrrcno clcvado,
c irrcgular, dcscrcvcndo nuiias volias nos
Quadranics do Sudocsic, c Norocsic,
cnconirando-sc a cada asso lancos dc cdra
arcnosa, c grandcs cncdos dcsalados; cnira-sc
dcois cn nclIor icrrcno, aic quc dcsccndo cn
caracol a assar o rilciro do Pouso Alio, solc-sc
a csic Pouso, quc fica cn siio arazvcl, c clcvado
cinco lcguas disianic da Insua, c duas do
Taquaral.
Daqui scguc-sc jornada a Ocsic, or icrrcno
irrcgular, sulindo-sc, c dcsccndo-sc nuiias
vczcs, cn volias rcciidas; airavcssa-sc un
rilciro, quc csicndc as suas aguas or una
grandc lajc, c nais alcn, csqucrda vai corrcndo
o rilcirao Passa-Vinic, or una vargcn dilaiada;
cla frcnic noian-sc grandcs cncdos dc cdra
arcnosa, corrodos do icno, quc lIc icn dado
fornas nuiio variadas, c curiosas. c o icrrcno c
or ali coriado dc longos lancos da ncsna
cdra; caninIando, nais dcscc-sc cn ziguczaguc
163
un dcscnIadciro alio, c a csirada scguc or
cnirc norros cscalrosos, coriando nuiias vczcs o
rilcirao Passa-Vinic, quc sc dirigc a Ocsic, aic
cIcgar-sc ao ouso do ncsno nonc. o lciio dcsic
rilcirao c fornado or grandcs lajcs, quc a
disiancias aniudadas ofcrcccn largas, c fundas
lacias, c junio ao asso csirciio cn ladcira
cIanado o Tonladouro, csia un grandc ianquc,
fornado cla Naiurcza, quc rccclc as aguas do
ncsno rilcirao dcscnIadas dc quasc irinia
alnos dc aliura; c avanando-sc nais cIcga-sc
ao ouso Passa-Vinic, ircs lcguas c ncia disianic
do anicccdcnic.
Dcsic lugar caninIa-sc ao Norocsic, cla
fralda do norro, quc sc csicndc dirciia do
rilcirao; a csirada c incnoda or scr nuiio
csirciia, colcria dc naio csinIoso, c clas suas
ladciras frcqucnics, c alcaniiladas, scndo rcciso
corrcr aos difcrcnics runos dc Ocsic-norocsic,
Noric c Nor-nordcsic, aic quc ao Nor-norocsic
rinciia cn sulida, a dciar o valc, c cniao c
dcscolcria, c vai scguir or icrrcno clcvado, c dc
visia agradavcl; assa-sc novancnic o rilcirao
Passa-Vinic, c ainda ouira vcz nais alcn, ondc
ncrccc ja o nonc dc rio, c c dc crisialina, c
salorosas aguas, dirigidas or lciio colcrio dc
scios luzcnics; sua corrcnic c raida, c dificulia
o iransiio quando vai cIcio. c ncsic quc vcn
confluir o rilcirao Pilaios, c dcois dc corrcr ao
Sul, volia a Lcsic a cnirar no Fio Crandc,
164
algunas lcguas acina do Fcgisio. Da aric dc
alcn do Passa-Vinic fica un ouso cn siiuaao
alia, c alcgrc; duas lcguas disianic do uliino.
Coniinuando-sc a jornada ainda or lon
caninIo a Ocsic, assa-sc un rilciro a Norocsic,
c cniao sc rinciia a dcscrcvcr nuiios runos,
or icrrcno nonianIoso, quc ofcrccc rcciidas, c
ngrcncs ladciras, c quasc iodo colcrio dc naias
frondosas, c cnirclcadas dc arlusios dc csinIo;
airavcssa-sc o rilcirao Pilaios, dcois o
Qucinado, c Arcas, aic quc dcsccndo-sc cn
ziguczaguc una ladcira conrida, scnrc con o
runo gcral a Ocsic, cIcga-sc ao Pouso, c rio do
Coiovclo, con a narcIa dc quasc cinco lcguas a
coniar do Passa-Vinic. Aquclc rio aric das
nonianIas, quc sc csicndcn no liniic do ais
dos Cayaos con csia Provncia, ondc icn
igualncnic origcn ouiros nuiios, c vai cngrossar
o Fio das Morics; as suas nargcns sao alias, c
sonlrias; c as aguas iurvas.
O caninIo scguc dali ao Ocs-norocsic, or
icrrcno irrcgular, aconanIando o rio, quc lIc
corrc csqucrda, volia dcois ao Noric, aic quc
assado largo csao, rinciia a dcsviar-sc do
ncsno rio, fazcndo nuiias volias, dc nancira
quc cIcgando a iocar Nordcsic, vai clo Noric, a
Ocsic; airavcssa un Filciro, c nais adianic un
Filcirao, c coniinuando or icrrcno scnclIanic
ao quc sc cnconirou aic ao ouso do Coiovclo, vai
assar o grandc Filcirao dos Darrciros, quc sc
165
unc ao Coiovclo, anlos farios dc ccclcnic cic;
c alcn daquclc c nclIor. coria nais dois Filciros
aic ao ouso do Taquaral das Vidas, quairo
lcguas c ncia do anicccdcnic. o ouso fica na
cncosia dc un nonic, quc c lasianicncnic
inclinado ara o Filcirao.
Daqui ara dianic c o icrrcno nais rcgular, c
o caninIo, con algunas ladciras, clos
cIaadcs dc nonics divcrsos, c aos runos dc
Ocs-sudocsic, Ocsic c Ocs-norocsic, vai assar
or cnirc cnIascos carconidos, c cscalvados,
quc dc longc arcccn as runas dc un cdifcio
grandc; c dcois dc airavcssar cinco Filciros,
cIcga ao Filcirao Jaluia, dc loas aguas, alcn do
qual csia o ouso do ncsno nonc, ircs lcguas,
con ouca difcrcna do anicccdcnic.
Dcsic siio, narcIa-sc ao Sudocsic, c ouco
adianic volia-sc a Ocsic, o icrrcno c nais rcgular,
c a dircao do caninIo vai scndo narcada or
lalizas naiurais, quc iodas sc avisian na linIa
dc Ocs-sudocsic, fornadas dc cdra arcnosa,
scndo una dclas o fanoso Parcdao, dc quc falarci
adianic. No fin dc duas lcguas corrc o Filcirao
dos OlIos dc gua, alcn do qual cnconiran-sc
algunas ladciras, c a un, c ouiro lado, sc
divisan, a disiancias dcsiguais, alguns norros
isolados da ncsna cdra arcnosa, aic cIcgar-sc
ao Filcirao, c ouso das Lagcs con ircs lcguas dc
jornada, a coniar do Jaiula.
166
O icrrcno coniinua irrcgular, c coriado or
largos c conridos lancos dc cdra arcnosa, c
avcrnclIada; a csiiada scguc os runos gcrais dc
Ocsic, c Ocs-sudocsic, c aic cIcgar ao Filcirao
Uanandy, assa dois Filciros, c alguns corrcgos;
iodos clcs dc iransiio nais, ou ncnos difcil, na
csiaao das guas. Alcn do Uanandy,
airavcssan-sc ircs Filciros, o scgundo dos quais
corrc or un canal fundo, c csirciio, quc a
Naiurcza alriu nun rocIcdo dilaiado; c vai sc
cnirar dcois cn icrrcno, arccnio aic o ouso do
Parcdao, quc disia crio dc cinco lcguas do das
Lagcs. Esic Pouso iira o nonc duna grandc
nuralIa naiural, quc lIc fica junio, c csqucrda,
c dc quc iirci a crscciiva (assin cono dc ouiros
nuiios lugarcs} do onio cn quc cla nc ficava ao
Sul, icndo cu cn frcnic, cnirc a nuralIa c dos
norros unidos una alcria, or ondc sc avisian
ao longc, dois nonics cn forna dc Aialaias, quc
sc lcvanian dun icrrcno alongado, colcrio dc
naio curio; a cor, c figura da grandc nuralIa,
visia daquclc onio, c inicirancnic cono
rcrcscnia o dcscnIo. O ouso fica cn siiuaao
laia c irisic, ccrcado dc losqucs cla aric
oosia ao Parcdao, c c fario dc loas aguas, c dc
caa.
O caninIo scguc dcsic lugar a Ocs-sudocsic
or icrrcno dcscolcrio, c arccnio; c dcois dc
quasc una lcgua dc narcIa, avisian-sc,
csqucrda, divcrsos, c scarados norros dc cdra
167
arcnosa; c caninIando-sc or una lonlada
conrida, airavcssa-sc o Filciro Sananlaia,
scguc-sc dcois, con oucas variacs, ao Sul-
Sudocsic, assa-sc o Filciro Tijuco Ncgro, volia-
sc a Ocs-sudocsic, c dciado o Filciro Corisco, c
nais alcn o cIanado Torrcsno, cIcga-sc ao
ouso Calca dc Doi, quc fica cn siio alcgrc, c
ccrcado dc aguas salorosas, icndo-sc andado
quairo lcguas, c ncia.
Coniinuando a viajar, a Ocs-sudocsic,
cnconira-sc un Filciro, c roino a clc, o
Filcirao Don Jardin; a csirada rinciia cniao a
scr colcria, c assin coniinua or algun csao,
assa-sc o Filcirao Couro dc Porco, c scguc-sc a
Ocsic, dcois ao Norocsic, a salvar un anianal,
iorna-sc a Ocsic, c icndo-sc caninIado quairo
lcguas, cIcga-sc ao Siio do Sangradouro; siio
alcgrc, c dcsafogado, con loas naiarias, c
icrrcnos ccclcnics ara a culiura, nuiio
alundanic dc aguas, c lons asios.
Ali Iouvc alguns noradorcs, c a naior aric
das suas casas ainda sc convcrsa cn c; orcn
viran-sc na rccisao dc auscniar-sc or falia dc
foras, c solrc iudo cla crscguiao dos ndios
doncsiicados nas Aldcias dc Coyaz, quc nclas
vivcn scn govcrno, ncn olcia, cnircgucs ao
nando dc Ioncns scn cducaao c scn os
conIccincnios rccisos ara os civilizar,
qucrcndo so iirar lucro do scu iralalIo, scn sc
168
cnlaraarcn con o rinciro fiio, ara quc as
ncsnas Aldcias foran fundadas; scguindo-sc
dcsic sisicna rcjudicial ariircn os ndios cn
nagoics, unircn-sc a ouiros do naio, c
roularcn, c crscguircn iudo o quc odcn.
Scgucn-sc dcsic siio, aic o ouso, c Filcirao
SangradourinIo, os runos gcrais Ocsic, c Ocs-
norocsic, or caninIo lon, c dcscolcrio; ncsia
disiancia quc c dc duas lcguas c ncia,
airavcssan-sc os Filcircs Corrcgo Fundo, da
Mala, c das Alnas.
Do SangradourinIo caninIa-sc a Ocsic, or
una cIaada, quc icn nais o lcgado conrido, c
no fin dcla, airavcssado o Filcirao da Pcrdiao,
cnira-sc cn un losquc, o icrrcno rinciia a scr
nais irrcgular, o quc faz scguir a csirada os
difcrcnics runos dc Ocs-norocsic, Nor-norocsic, c
Noric; narcIa-sc dcois or un cano scncado
dc naio raro, c dcscolrc-sc dirciia un Valc
rofundo, c nais adianic, cla frcnic, grandcs
coriaduras no icrrcno, c longas orcs dc cdra
arcnosa ialIadas clo icno, cn figuras
csquisiias; cIcga-sc ao fin do cano, c cniao sc
dcscoriina ioialncnic a larga c funda cscavaao,
quc as aguas icn fciio, c ara dcsccr-sc a cla,
assa-sc cla crisia da rilanccira, quc c assaz
csirciia, c cn quc nal odc caninIar una lcsia
carrcgada; scguc a csirada cla laia, c logo
adianic csia o ouso c rilcirao d'gua Dranca,
169
assin cIanado da cor dc lciic, quc icn a ncsna
agua, nao olsianic o quc c nuiio loa; daqui ao
SangradourinIo conian-sc ircs lcguas c ncia.
Airavcssado csic rilcirao, vai scguindo o
caninIo ao Norocsic, Ocsic c Sudocsic; c o
grandc valc, vai alargando cada vcz nais na
dircao dcsic uliino runo; o icrrcno c or ali
irrcgular; c dcois dc icr-sc assado un rilcirao,
c nais adianic ouiro cIanado o Caiicra, cnira-sc
cn un losquc a Ocsic, c alcn dclc caninIa-sc
or csirada dcscolcria, c arccnia. cnconira-sc
dcois una ladcira cn volias alcaniiladas, c dc
iralalIosa dcscida, c no fin dcla corrc o rilcirao
Mundo Novo; avanando nais alguns assos,
vcn unir-sc a csic, cla dirciia, ouiro rilcirao,
or lciio fornado dc rocIa, c cn grandc dcclivc,
dirigindo-sc dc Ocs-norocsic. Foi junio a csia
conflucncia, quc os ndios surrcndcran una
iroa c lIc naiaran dczcsscic lcsias. Unidas as
aguas dcsics rilcircs, scgucn ao Sul c o
caninIo a Ocsic c Ocs-sudocsic; Ia dcois ouira
ladcira ngrcnc, c assado o rilcirao do infcrno,
solc-sc or un lano assaz inclinado; o icrrcno
arcscnia-sc nais irrcgular, o caninIo ioriuoso c
dclc sc avisian grandcs norros csqucrda,
dcia-sc o ouso c Filciro do Ccncral (assin
cIanado or icr ousado ali o E. Caciano Pinio
dc Miranda Monic Ncgro, Caiiao Ccncral quc foi
dcsia Provncia} c airavcssando-sc alguns
cancs, duas vargcns, c dois Filciros cIcga-sc
170
ao ouso c Filcirao dos Dois Irnaos, quairo
lcguas c ncia do anicccdcnic.
Dcsic ouso coniinua-sc a jornada a Ocsic,
or icrrcno irrcgular, c arccnio, c airavcssado un
anianal, cnira-sc cn un losquc, ondc corrc
ouiro Filciro con o ncsno nonc do anicccdcnic
c quc a clc sc vai unir; dcia-sc dcois o rio
Vcricnics Crandcs, dccorrcnic raida ao Sul, o
caninIo dcscrcvc algunas volias, c c dcscolcrio;
c dcscida a Ocs-sudocsic una ladcira ioriuosa,
assa-sc o Filcirao Lanarao quc cnira no rio
Vcricnics, assin cono o Filcirao dc S. Joao, quc
ianlcn coria a csirada, corrcndo ao Noric; c
nais alcn una lcgua, o Filcirao Darro Prcio, quc
vai igualncnic ao Noric cnirar no Vcricnics; a
csirada scguc daqui ao Nor-norocsic, c vai assar
cla dirciia da Lagoa Fcia, c airavcssando un
anianal, c un scrradao, Ia no fin dcsic ouira
ladcira, cn volias, c colcria dc cdra solias, c a
curia disiancia dcla csia o ouso do Sccury,
quairo lcguas disianic do anicccdcnic, c ncia da
Lagoa, cn siio csaoso, c ccrcado dc nonics,
orcn disianics. junio a clc corrc o Filcirao, quc
lIc da o nonc, cn dircao ao Sul.
Alcn do Filcirao Sccury, c o icrrcno or
alguns csaos alagado c nuiio irrcgular,
caninIa-sc aos runos dc Ocsic, quc c o gcral,
Ocs-sudocsic, c Sudocsic, airavcssan-sc ircs
Filciros aic cIcgar-sc ao das LavrinIas, corrcndo
171
iodos ara o Sul; solc-sc dcois una ladcira dc
cdra solia, noian-sc, csqucrda, os icos dc
divcrsos norros. a csirada c or ali loa, c
dcscolcria, orcn nais adianic vai scguir,
dcscrcvcndo volias c algunas ladciras, clos
cuncs dc varias colinas cdrcgosas, quc
icrninan cn una sulida alcaniilada, dcois da
qual cnira-sc nuna florcsia cscssa, dcsccndo
con suavidadc aic cnconirar-sc o rio das Alnas
dc corrcnic arrclaiada, ara o Sul; dcois solc-
sc ara o siio do Alccrin, junio ao qual, ianlcn
ara o Sul, corrc o rio ParanaIyla. Ha ncsic siio,
quc disia cinco lcguas do Sccury, c ircs do
Filciro das LavrinIas, un norador, Ioncn
vclIo, filIo dc Poriugal; lania nilIo, lcguncs c
cria caados.
Paric-sc daqui a Ocs-norocsic, or icrrcno
colcrio dc arvorcdo, c assado logo o rilciro do
Alccrin, o caninIo sc dcscolrc un ouco nais
adianic. solc-sc dcois una ladcira ngrcnc con
nuiia cdra solia, narcIando-sc clos calcos
dc divcrsas colinas, dondc sc avisian nonics,
valcs, naias cscuras, c, dirciia, una cascaia,
quc dcscnIa as suas aguas alundanics dc
grandc aliura. a csirada c quasc scnrc
assonlrada dc arvorcdo alio c frondoso, c
dificuliosa cn nuiias arics, nao so clos
aiolciros, cono ianlcn clas ladciras
cscorrcgadias c dcscrcvc nuiios runos nos
Quadranics do Norocsic, c Sudocsic; aic cIcgar-
172
sc onic do rio S. Lourcno; icndo-sc anics
airavcssado os rilcircs da CacIocira, c da
Scriva, c dois rilciros nais. O ouso fica a un
iiro dc fuzil ara a csqucrda da onic, ccrcado dc
lons asios, c disianic do Alccrin cinco lcguas. o
rio icn as suas calccciras cla Laiiiudc 15 g
o
,
Sul; rccclc o Paranayla, o Piquiry, o Cuyala, c
ouiros nuiios dc ncnor grandcza, c vai confluir
no Paraguay.
Pcrio dcsic siio, solc-sc a Ocsic, c Sudocsic,
or un norro fornado dc cdra arcnosa con
nuiios salios, c arvorcs curias; c nais adianic
dcscolrc-sc csqucrda, un valc rofundo; o
caninIo coniinua ioriuoso, aic cnirar-sc cn
Cano dcscolcrio ao Nor-norocsic, dcia-sc a
Ocsic a csirada vclIa, quc vai assar cla aniiga
fazcnda do Padrc Alluqucrquc; ou Jaiula; c
iona-sc ao Norocsic ara a fazcnda aiual do
ncsno a quc sc cIcga, icndo rinciro assado
un rilciro c ircs ladciras caninIando duas
lcguas, a coniar dc S. Lourcno. Aqui Ia un
EngcnIo con nais dc ccn cscravos dc anlos os
scos, cnirc cqucnos c grandcs; as casas, quc
sao dc au a iquc, csiao cn una laia ccrcada
dc nonics, assonlrados dc lasias, c coadas
arvorcs. o rilcirao Piraiiangas, quc alunda cn
cic dcsic nonc c dourados, corrc junio ao siio.
O dcfunio Padrc, dono dcsia fazcnda, ainda vivia
quando or ali assci(52} cn dczcnlro dc |1|818,
173
coniava crio dc novcnia anos, cn nuiio loa
disosiao.
Ao largar csic siio airavcssa-sc o rilcirao
incdiaio, c sulindo-sc or cnirc una fccIada
naiaria, cnira-sc dcois nuna cananIa
dilaiada; o caninIo c lon, c o icrrcno scncado
dc curias, c raras arvorcs; anda-sc algun icno
ao Noric, dcois vira-sc a Ocsic, c a Ocs-
sudocsic, aic cIcgar-sc a assar or una onic
csirciia o Fio Manso, cinco lcguas disianic do
Alluqucrquc; o ouso fica logo alcn dclc solrc a
sua nargcn csqucrda, c o rio vai cnirar no
Cuyala.
Coniinua-sc a jornada a Ocs-sudocsic; nas
larga-sc dcois o caninIo a csic runo, c
scguindo-sc o dc Ocs-norocsic ara a Aldcia dc
Si. Anna, or un cIaadao cicnso, con
algunas caociras, c gcralncnic colcrio dc naio
raro, vira-sc a Ocsic, c cniao sc avisian alios
nonics ara a csqucrda; c no fin dc ircs lcguas
dc narcIa, volia-sc ao Nor-norocsic a salvar un
aniano, c cnira-sc nun scrradao ao Nor-
norocsic. avanando nais vai-sc volicar un
canao, ficando-lIc o icrrcno cn frcnic nais
alio, c coriado ara o lado do ncsno canao cn
cnIascos carconidos, quc nosiran figuras
clcganics, c curiosas; c logo csia o ouso das
Cavciras, disianic do anicccdcnic ircs lcguas c
ncia.
174
CaninIa-sc dali ao Norocsic, c or una
alcriura, quc forna o icrrcno, aric csqucrda,
divisa-sc ouiro cn lano nuiio infcrior, quc sc
alonga a crdcr dc visia; c quasc iocando o
Iorizonic, noia-sc o norro dc S. Aninio vizinIo
nargcn csqucrda do rio Cuyala, c quasc scis
lcguas disianic da Cidadc dcsic nonc; cnconira-
sc logo una ladcira ngrcnc, or cnirc onias dc
lancos dc cdra arcnosa, c no fin dcla cai-sc cn
icrrcno lano c lon caninIo, aic quc vai-sc
ionar o ouso da Docaina, quc fica csqucrda,
no rincio dc una grandc cscavaao, quc sc
alonga cn dcclivc. Esic ouso, dc visia alcgrc c
inicrcssanic, fica cinco lcguas afasiado do quc sc
dciou no rio Manso.
A csirada coniinua nuiio loa c o icrrcno
lano, narcIando assin cIcga-sc Aldcia dc S.
Anna, quairo lcguas disianic da Docaina. os
olIos sc rccrcian dc coninuo ara a csqucrda,
con o lindo quadro, quc arcscnia o icrrcno
laio da aric do Cuyala. Toda csia cicnsao dc
icrras, a quc cla sua grandc difcrcna dc Nvcl,
s do Cuyala, cIanan a scrra da CIaada, c
ccclcnic ara roduzir nuiias c divcrsas
qualidadcs dc lanias, c or ali quc os
Cuyalanos icn os scus nclIorcs EngcnIos c
Fazcndas, c dondc concorrc naior coia dc
vvcrcs ara alasicccr a Cidadc. o icrrcno c iodo
nui lcn rcgado or dcliciosas aguas; o ar nui
uro c saudavcl; o sol inconaravclncnic nais
175
lrando do quc nas vizinIanas da ncsna
Cidadc.
A Aldcia dc S. Anna, ou Lugar dc
Cuinaracns, csia na Laiiiudc Mcridional dc
15
o
33', c na Longiiudc dc 322
o
Fcrro; cn icrrcno
alcgrc, fcriil c csaoso, duas lcguas disianic do
c da scrra, or ondc vai a csirada ara o Cuyala
c oiio dcsia Cidadc. a Igrcja Mairiz, da invocaao
dc S. Anna do Sacrancnio, c a calca da
Frcgucsia, quc icn un Vigario Colado. Esia
Aldcia consia dc un largo conrido, con o
Tcnlo quasc no ncio, c ornado dc casas,
algunas dc iaia, orcn a naior aric dc au-a-
iquc; c or fora csiao varias casas consirudas
avulsancnic. os noradorcs, quc cla naior aric
sao ndios, ou dcsccndcnics dclcs, lanian
nilIo, fcijao, nandioca, cana dc aucar, algun
cafc c algodao. O Eccl. D. Aninio Folin dc
Moura, Condc dc Azanluja, foi o Fundador dcsic
lugar nandando ara ali dois Jcsuias, quc
vicran cn sua conanIia, Fr. Esicvao dc Casiro
c Fr. AgosiinIo Lourcno, a fin dc agrcgarcn os
ndios cn Missao, o quc cccuiaran no ano dc
1751; c, cusia da Fazcnda Pullica sc lcvaniou o
rinciro Tcnlo, dcdicado dcsdc logo a S. Anna;
con dois aliarcs colaicrais, un dc S. Inacio dc
Loiola c ouiro dc S. Francisco Xavicr. Dcois dos
Jcsuias assou a Missao a scr Frcgucsia, con
Caclacs agos cla Fazcnda Pullica, scndo dclcs
o rinciro o Padrc Sinao dc Tolcdo FodovalIo.
176
No ano dc 1779, o Douior Josc Carlos Pcrcira,
quc foi Juiz dc Fora do Cuyala, dcois
Inicndcnic do Ouro cn Coyaz, c cnfin
Dcscnlargador da Fclaao da DaIia, ajudado
con as csnolas dos ficis, crigiu un novo Tcnlo,
quc c o cisicnic; c o Eccl. Viscondc dc
Dalscnao Luiz Pinio, scndo Covcrnador dcsia
Provncia, dcicrninou quc sc dcnoninassc csia
ovoaao Lugar dc Cuinaracns c assin sc
dcnonina Iojc, ainda quc vulgarncnic icn o
nonc Aldcia dc S. Anna dc CIaada.
A csirada aric dali a Ocs-sudocsic, quc c o
runo gcral aic Cuyala; o icrrcno c rcgular c a
una lcgua dc disiancia fica o cngcnIo do Duriiy,
c junio a clc corrc o Filcirao, quc forna a
rincial calcccira do rio Cuio-Mirin, c
caninIando nais ncia lcgua, cIcga-sc ao siio
do Moniciro, ondc sc assa un Filcirao c alcn
dclcs narcIa-sc or icrrcno, quc sc clcva dc un,
c ouiro lado fornando colunas dc cdra arcnosa
c ouiras nuiias cas dc Arquiiciura dc gosio
Coiico, clcganics c curiosas, quc assaz cnircicn
a visia, iodas dcvidas cscavaao das aguas no
dccurso dc longos anos; c or aqui sc vai
dcsccndo suavcncnic aic a Docaina da scrra,
ondc rinciia una ladcira nuiio ngrcnc c cn
volias, c con a narcIa dc nais ncia lcgua,
cIcga-sc ao fin da ncsna scrra, cla raiz da qual
corrc o Filcirao das Lajcs c alcn assan-sc
varios ouiros Filciros, quc vao fornar o rio Arica.
177
Da scrra ao rio Cuio-Mirin Ia ircs lcguas dc
narcIa. csic rio, quc icn a sua origcn cono
dissc, no Filcirao do Duriiy, sc dcscnIa cla
scrra c c cngrossado clas aguas dos cqucnos
rios Claro, Muiuca, c o do Pcic, c vai unir-sc
con o Cuyala, una lcgua alaio do Porio Ccral.
do Cuio vai-sc airavcssar o Filcirao das Trcs
Darras; con lcgua c ncia dc caninIo. c daqui
Cidadc do Cuyala narcIa-sc nais lcgua c ncia.
Por iodo csic icrrcno, a un c ouiro lado da
csirada, cn naior, ou ncnor disiancia, Ia
noradorcs.
Ha ouira csirada, quc c a nais scguida clos
viajanics. vcn do cano do rio Manso, clo
cngcnIo do Don-Jardin, c dcois dc airavcssar
varios Filcircs c o rio Arica, vcn dar ao Cuio-
Mirin, quc sc assa or una loa aric dc
nadcira, c dali Cidadc anda-sc so una lcgua.
Cuyala, anicriorncnic Vila Fcal do ScnIor
Don Jcsus do Cuyala csia siiuada aos 15
o
36'
dc Laiiiudc Mcridional, c aos 321
o
35' 15" dc
Longiiudc do Fcrro; ao Norocsic ncio Ocsic da
Coric do Fio dc Janciro 281 lcguas gcograficas; a
Ocsic ncio Sudocsic da DaIia dc Todos os
Sanios 350; a Ocs-sudocsic dc Pcrnanluco 449;
ao Sudocsic dc S. Luiz do MaranIao 357; ao Sul-
sudocsic do Para 327; ao Norocsic dc S. Paulo
230; ao Noric ncio Norocsic dc Porio Alcgrc 301;
ao Noric dc Monic-Vidco 392; a Ocs-Norocsic dc
178
Vila Fica 249; a Ocsic ncio Norocsic da Cidadc
dc Coyaz 129; c a Lcsic, ncio Sucsic, con
cqucna difcrcna, da Cidadc dc Maio Crosso 76
lcguas. ao Noric ncio Nordcsic da Cidadc
d'Assunao do Paraguay 199; c quasc ao
ncsno runo dc Vila Fcal, ianlcn do Paraguay,
160; ao Noric quaria c ncia ao Nordcsic do Foric
da Durlon 114; ao Nor-nordcsic do Foric dc
Coinlra 96; quasc ao Noric do Prcsdio dc
Miranda 80; a Lcs-nordcsic dc S. Fafacl dc
CIiquiios 95; a Lcsic ncio Nordcsic dc S. Cruz dc
la Sicrra 170; c finalncnic a Lcs-sucsic ncio Sul
dc Lina 442 lcguas.
a Cidadc do Cuyala ncdocrc, nas
alasiada dc carnc, cic, fcijao, nilIo, laranjas,
linas, ananazcs c lciic; iira o nonc do rio
Cuyala, c disia da sua nargcn csqucrda una
nilIa; csia fundada cn un valc csaoso c
alcgrc, quc sc alonga na dircao do Nor-nordcsic,
ao Sul-sudocsic, fccIado ao Nasccnic clos
norros do Don DcsacIo c Fozario, c ao Pocnic
clo da Doa Moric(53} iodo o icrrcno quc a
Cidadc ocua c gcralncnic colcrio dc cascalIo c
crisial dc rocIa, quc asscnia solrc grossos, c
unidos lancos dc argila. O ouro dcu noiivo
fundaao dcsia Cidadc, c iodo o icrrcno incdiaio,
c circunvizinIo o forncccu cn grandc coia, c do
nclIor quilaic, rincialncnic o norro do
Fozario dc quc cirairan cn un so ncs,
quairoccnias arrolas, cn o rilcirao da PrainIa,
179
quc vai corrcndo ara o rio Cuyala junio c a
Lcsic da ncsna Cidadc. As casas sao dc iaia c
icrrcas, cccao dc scis, ou scic noradas, una
das quais c un nagnfico cdifcio ara a icrra c
dc gosio nui nodcrno; a Igrcja Mairiz da
Invocaao do Sr. Don Jcsus c rcgular. Ia nais
quairo Tcnlos dc ncnorcs dincnscs; o dc N. S.
do Don DcsacIo, do Fozario, da Doa-Moric, c o
do Sr. dos Passos; icn dois Hosiiais nuiio lons;
o dos Lazaros fora da Cidadc, c o da Miscricordia
ainda incrfciio. O Quaricl novo ara a Lcgiao dc
LinIa acIa-sc lasianicncnic adianiado; c un
cdifcio rciangular, con una loa raa dcniro c
quc icn dc lados cicriorcs scicnia c cinco
lraas dc conrido, c quarcnia c una dc largo,
con iodas as aconodacs ncccssarias ara a
Lcgiao, guardando ao ncsno icno a nais caia
sinciria cn iodas as suas arics.
ncsia Cidadc, quc o Eccl. Caiiao Ccncral
faz a sua naior rcsidcncia c c o asscnio do E.
Prclado Diso dc Piolonaida(54} da Junia da
Fazcnda Pullica, c do Trilunal dc Jusiia; icn
Juiz dc Fora c Profcssor Fcgio dc Laiin.
Cono iivc ordcn ara cscrcvcr una Mcnoria
Corografica accrca dcsia Provncia, o quc
cccuiarci sc a ianio nc ajudar o cngcnIo c
aric, rcscrvo ara cniao iraiar nais
anlancnic dcsia Cidadc, c sua origcn cn 1720,
a quc dcu causa o dcscolrincnio do ouro no
180
norro do Fozario or dois ndios doncsiicos dc
un Migucl Suiil, andando cn lusca dc ncl,
nudando-sc dc inroviso ara aqui o nasccnic
Arraial da ForquilIa quc cisiia na nargcn
csqucrda do rio Cuio-Mirin.


FAMLIA DE FAZENDEIFOS (Fugcndas}

Foi csia Provncia, cono a dc Coyaz, sujciia
ao Covcrno dc S. Paulo, aic quc, or Paicnic dc
25 dc Scicnlro dc 1748 foi dcsacIado rinciro
c rivaiivo Covcrnador, o Caiiao Ccncral dcla o
E. D. Anionio Folin dc Moura, Condc Azanluja,
181
dc loa Mcnoria quc ionou ossc cn Cuyala cn
17 dc janciro dc 1751, c govcrnou aic o uliino
dia dc 1764 succdcndo-lIc scu solrinIo, o E.
Joao Pcdro da Canara, quc icvc a ossc cn Maio
Crosso (assin cono iodos os nais Covcrnadorcs,
quc sc lIc scguiran} no rinciro dc Janciro dc
1765, c durou o scu govcrno aic ircs dc janciro
dc 1769; icndo rincio ncssc ncsno dia o do
E. Luiz Pinio, c durou o scu lon govcrno aic 13
dc dczcnlro dc 1772; cnirando cniao o E. Luiz
dc Alluqucrquc, quc acalou dc govcrnar cn 20
dc Novcnlro dc 1789; scguindo-sc-lIc scu irnao
o E. Joao dc Alluqucrquc, quc falcccu cn Maio
Crosso aos 28 dc fcvcrciro dc 1796, c or sua
noric icvc rincio o Covcrno dc Succssao
conosio do Ouvidor Anionio da Silva do Anaral,
do Tcncnic Coroncl Ficardo Franco dc Alncida
Scrrc c do Vcrcador nais VclIo Marcclino Filciro
c durou aic 6 dc Novcnlro do ncsno ano, cn
quc ionou ossc o E. Caciano Pinio dc Miranda
Monic Ncgro, c o scu acfico Covcrno cIcgou aic
15 dc Agosio dc 1803, or narcIar ao dc
Pcrnanluco; cn conscqucncia Iouvc scgundo
Covcrno dc Succssao, fornado do Ouvidor
Manocl Joaquin Filciro, do Coroncl Anionio
Fclic da CunIa Ponic c do Vcrcador nais VclIo
Josc da Cosia Lina; c ncsic Enrcgo csiivcran
aic 28 dc julIo dc 1804, dia da ossc do E.
Manocl Carlos dc Alrcu c Mcnczcs, quc falcccu
cn Maio Crosso, a 8 dc Novcnlro dc 1805; c or
182
csic noiivo Iouvc novo Triunviraio conosio do
Ouvidor Sclasiiao Piia dc Casiro, do Coroncl
Anionio Fclic c do Vcrcador nais VclIo Josc da
Cosia Lina, o scu Covcrno durou aic 18 dc
Novcnlro dc 1807, cnirando ara csia Provncia
o E. Joao Carlos Augusio dc OcynIauzcn, quc
iao salia c fclizncnic a Covcrnou aic 6 dc janciro
dc 1819, dia cn quc finalncnic icvc rincio o
Covcrno do E. Francisco dc Paula Maggcsi
Tavarcs dc CarvalIo.(55}
Disiancia dc Pouso a Pouso dcsdc a Cidadc dc
Coyaz aic ao Fio Crandc, ou Araguaya
Da Cidadc dc Coyaz ao rilcirao
Agayio.................1
Do Agayio Esircla.................2
Da Esircla Darrcada.................2
Da Darrcada ao Duriiy Fcdondo.................3 1/2
Do Duriiy ao Taquaral.................2
Do Taquaral ao Cuarda-Mor.................2 1/2
Do Cuarda-Mor ao Pouso da Docaina.................3
Da Docaina s Manonciras.................1 3/4
Das Manonciras Doa-Visia.................2
Da Doa Visia ao Fio dc Pilcs.................1 3/4
Dc Pilcs ao Fio Claro.................1
Do Fio Claro ao Pouso Eliico.................3 1/4
Do Eliico s Calcas Ncgras.................5
Das Calcas Ncgras ao Pouso
Sonlrio.................7
Do Sonlrio ao Pouso Luiziano.................6 1/2
183
Do Luizianno ao Fio das Alnas.................4 1/2
Do Fio das Alnas ao Fcgisio do Fio
Crandc.................2

Sona Toial das lcguas dcsdc Coyaz aic ao Fio
Crandc.................50 3/4
Disiancia dc Pouso a Pouso dcsdc o Fcgisio do
Fio Crandc aic Cidadc do Cuyala
Do Fio Crandc Esiiva.................1
Da Esiiva Ponic Alia.................3
Da Ponic Alia Insua.................3
Da Insua ao Taquaral.................3
Do Taquaral ao Pouso Alio.................2
Do Pouso Alio ao Passa Vinic.................3 1/2
Do Passa Vinic ao Pouso do Coiovclo.................5
Do Coiovcilo, ao Taquaral das Violas.................4
1/2
Das Violas, ao Jaiula.................3
Do Jaiula s Lagcs.................3
Das Lagcs, ao Parcdao.................5
Do Parcdao, ao Calca dc Doi.................4 1/2
Do Calca dc Doi, ao Sangradouro.................4
Do Sangradouro, ao SangradourinIo.................2
1/2
Do SangradourinIo, a gua Dranca.................3
1/2
Da gua Dranca aos Dous Irnaos.................4
1/2
Dos Dous Irnaos, ao Sccury.................4
184
Do Sccury ao Alccrin.................5
Do Alccrin, ao rio S. Lourcno.................5
Do S. Lourcno, ao Alluqucrquc.................2
Do Alluqucrquc, ao rio Manso.................5
Do rio Manso ao Pouso da Docaina.................5
Da Docaina, a Aldcia dc S. Anna.................4
Dc S. Anna ao fin da scrra da
CIanada.................2
Do fin da Scrra, assagcn do Cuio-
Mirin.................3
Do Cuio, a Cidadc do Cuyala.................3

Sona ioial das lcguas dcsdc o Fio Crandc aic
Cuyala.................93
Sona ioial das lcguas da Cidadc dc Coyaz, a do
Cuyala.................143 3/4
Sona ioial das lcguas da Cidadc dc S. Paulo, a do
Cuyala.................355 3/4
Do Coyaz ara Cuyala, aga-sc nais a
assagcn do Fio Crandc, logo dc S. Paulo ao
Cuyala aga-sc assagcn cn dcz rios.
TcnIo concludo a ninIa iarcfa, qucira a
foriuna, quc as ninIas fadigas alcanccn o
rcnio dc agradarcn, dc scrcn uicis, c dc
fazcrcn lcnlrado o scu auior, quc iodavia nao
csnorccc, or csiar ossuido dos scniincnios,
quc crincn os vcrsos scguinics. c or isso nao
dciara dc iralalIar ainda quc ouco sc
arovciic.
185
Luzcs qucr nossa Pairia, icnIa luzcs,
Sc ingraia for, faanos nais do quc cla,
Nossas viglias, nossas vidas, iudo,
Tudo Pairia sc dc
D...
FIM
Cuyala 16 dc Dczcnlro dc 1825.
Luiz Dalincouri,
Sargcnio nor cngcnIciro.
186

MEMRIA
Accrca da Fronicira da Provncia dc Maio Crosso,
organizada cn Cuiala, no ano dc 1826

A Provncia dc Maio Crosso c dc un inicrcssc
rcconIccido ara o vasio c rico Incrio do Drasil;
cla lIc scrvc dc anic-nural, or iodo o Ocidcnic c
grandc aric do Mcio-Dia; colrindo as Provncias
do Cra-Para, Coyaz c S. Paulo; dcscnvolvcndo
una Fronicira dilaiada dc nais dc 500 lcguas,
quc icn rincio na cacIocira dc S. Aninio, no
Fio Madcira, cla Laiiiudc dc 8
o
48'; c scguindo
or csic, c clos Fios Manorc, Cuaorc,
Paraguau, assa or dciras das scrras dc
Alluqucrquc c da dos liniics, aroinando-sc s
grandcs DaIias da Ulcrava, c Cala; vai loca
da DaIia Ncgra, no Paraguay, c corrc dcois clo
rio Aa aic s fonics do Fio Igaiiny, cla Laiiiudc
dc 23
o
20', ondc finda alrangcndo a Vacaria;
vindo a fornar csics rios a raia cnirc csia
Provncia, c as csanIolas do Paraguay,
CIiquiios c Moos. En iao cicnsa Fronicira,
acnas Ia ircs onios foriificados; Miranda,
Coinlra, c o Prncic da Dcira. o rinciro, c
scgundo, cn frcnic Provncia do Paraguay c o
icrcciro dc Moos.
187
O Prcsdio dc Miranda csia na Laiiiudc
Ausiral dc 20
o
50', c na Longiiudc, clo Mcridiano
do Fcrro dc 321
o
40' 32", colocado cn icrrcno
dcsafogado, rcgular c livrc dc inundacs, na
disiancia dc 247 lraas da nargcn dirciia do Fio
Mondcgo, quc conflui junio ao Fio Ncgro, dc igual
cso dc aguas, no najcsioso Paraguay. Foi
fundado o Prcsdio o ano dc 1797, or Ordcn do
Ccncral da Provncia, o E. Caciano Pinio dc
Miranda Monic Ncgro, cn conscqucncia dc Iavcr
noiicia ccria dc quc os csanIois sc rcsiavan
ara vircn csialclcccr-sc na vizinIana do
ncncionado Fio, ondc iivcran, cn ouiro icno, a
Cidadc dc Xcrcs, c Vila Fcal, quc os Paulisias
dcsiruiran, no scculo 16.
Os noiivos, quc dcran lugar fundaao do
Prcsdio, fizcran con quc acnas sc consiruissc
un rcduio quadrado, dc 45 lraas dc lado,
fccIado or una irincIcira dc icrra socada cnirc
duas csiacadas, con una cqucna lanqucia, c
con os Quaricis, c Arnazcns, fciios con ouca
csialilidadc, c disosios aralclancnic as faccs
do Fcduio, c iao roinos irincIcira, quc nao
dcian caacidadc lasianic ara nanolrarcn os
dcfcnsorcs dcsafroniadancnic. no inicrior icn
una raa ianlcn quadrada, no ccniro da qual
sc consiruiu dcois un oo. o aiol acIa-sc a
ncio da facc, quc olIa ara o Ocidcnic; c una
cqucna casa colcria dc iclIa, assin cono o
Arnazcn, Cacla, c Quaricl do Conandanic.
188
iodos os nais Quaricis sao colcrios dc cain.
Pclo icno adianic consiruiu-sc, a ncio dc cada
facc, un Fcdcnic, quc or sua cqucna
caacidadc, c quasc inuiil ara auncniar a
dcfcsa. nao icn fosso c soncnic, ara suri-lo,
Ia una cava dc 3 alnos dc rofundidadc c 12
dc largura. icn dois orics, o rincial na facc
ara a aric do Fio c o scgundo na oosia, quc
dciia ara un largo csaoso, ornado dc algunas
casas, quc iodos icn quiniais con lasianics
laranjciras; anlos os orics sao dcscolcrios.
Assin cisiiu o Prcsdio, or largo icno; c
Iojc acIa-sc inicirancnic arruinado. a irincIcira,
quc csia or icrra, cn varias arics, da livrc
assagcn ao gado; a csiacaria, quasc ioda odrc;
arics dos Quaricis icn cado, c os quc rcsian
csiao danificados; no Paiol c Arnazcn do
naniincnio cIovc cn alundancia; finalncnic
nao ncrccc ja o nonc dc Prcsdio.
Nos uliinos icnos, ficou rcduzida a
Cuarniao a ncnos do icro da quc c ncccssaria,
no c dc az; lasiara dizcr-sc, quc no ano
assado, consiava dc un Alfcrcs Conandanic, 2
Sargcnios, dos quais un scrvc dc Escrivao, 1
Furricl, 3 Calos, fazcndo un vczcs dc Alnoarifc,
c 28 Soldados da Lcgiao dc LinIa; c da
ConanIia dc Pcdcsircs 1 Sargcnio, 1 Calo, 2
Tanlorcs c 37 Soldados; ao iodo 76 Praas; o
quc c nada ara acudir ao Scrvio; ois quc dcsic
189
nuncro sc iira gcnic ara a lida da Fazcnda dc
gado vacun c cavalar, ara a Cuarda avanada,
quc c dali a scis lcguas; ara o coriunc c ouiras
cqucnas c indiscnsavcis iarcfas; dc nancira
quc, ianio o Prcsdio, cono as nais cricnas,
acIavan-sc con fora nui dcsroorcionada
quc lIc c ncccssaria; c csia ncsna nuiio nal
aga dc soldos c daias, c nuiio nal vcsiida.
scndo indiscnsavcl, ara saiisfazcr a iodos csics
scrvios, cn icno dc az, c ara o novo
csialclccincnio dc laniacs, un Oficial
Conandanic, un Sulalicrno, 60 Soldados da
Lcgiao dc LinIa c 100 Pcdcsircs, incluidos os
Oficiais infcriorcs; 10 Infcriorcs da Lcgiao dc
LinIa, ara scrvir un dc Alnoarifc, ouiro dc
Escrivao; c ianlcn or causa do cqucno
Dcsiacancnio do Corrcgo; un Caclao c un
Cirurgiao.
As Arnas rccisas cn naior fora ara a
dcfcsa daquclcs icrrcnos sao as dc Cavalaria c
Caadorcs. a AriilIaria dcvc cnrcgar-sc no
Prcsdio c ouca na CananIa.
Ha cn Miranda unicancnic 5 locas dc fogo;
2 cas dc lronzc dc Calilrc 6; 1 dc fcrro dc
Calilrc 3; c 2 dc lronzc dcsic ncsno Calilrc.
rcaros Ia so 3; lalas con iaco 445. iranidcs
29. cariucIos dc olvora 317; diios con
Lanicrncias 72. a alancnia c nais acirccIos
dc AriilIaria sao cn dininuia quaniidadc; c dc
190
olvora cncaioiada cisicn 44 arrolas, c
arruinada. Pclo quc cricncc ao Arnancnio dc
Infaniaria, icn o Prcsdio 166 Arnas do Padrao
novo; 14 isiolas, 40 csadas c 6678 cariucIos
cnlalados. c do nais, quc c rclaiivo a csic
Arnancnio, Ia grandc cscasscz.
O lugar, cn quc cisic Miranda, c rorio
ara consiruir-sc una Foriificaao rcgular; ncn
un so adrasio o donina, c dclc sc dcscoriina a
cananIa, cn iodos os scniidos, scndo
unicancnic inicrronido o golc dc visia or
alguns naios, o icrrcno dcclina suavcncnic ara
iodos os lados, c so ara N. N. O. Ia un csigao
algun ianio longo. no icno das aguas, fica
ilIado o icrrcno, cn quc csia o Prcsdio, ao qual
cIcga o rio nui crio, franqucando as suas
nargcns.
Para o Oricnic do Prcsdio, c visia dclc,
cisic un icrrcno scco, lano, c dcsafogado, quc
icrnina nuna lagoa ara o lado do Fio, con o
qual sc conunica, c c d'agua crnancnic; o
icrrcno, quc csia da nargcn dirciia a una
disiancia igual, con ouca difcrcna, quc vai do
Prcsdio aic a solrcdiia nargcn; icndo a
vaniagcn dc sc acIar junio a clc, grandcs lancos
dc cdra, ara consiruao do Foric, aguada, c
odcndo scrvir dc nolIc a ncncionada lagoa,
ara rcsguardar as canoas. cn conscqucncia
julgo convcnicnic, quc sc caninc lcn o diio
191
icrrcno ara conIcccr-sc, con cvidcncia, sc dcvc
scr rcfcrido quclc, ondc csia Iojc o Prcsdio;
ois quc aic sc cscusa, arrasar algunas casas a
clc roinas, c coriar laranjciras; o quc sc faz
nisicr, iraiando-sc dc nova c rcgular Foriificaao.
Uliinancnic ariiu dcsia Cidadc una
Conduia, cn quc foi un Caiiao da Lcgiao dc
LinIa ara Conandar o Prcsdio, c 30 Pcdcsircs;
csic Oficial lcvou insirucs c Ordcn ara fazcr
un csialclccincnio cn Miranda, quc vcnIa a
forncccr naniincnio ara a Fronicira; o quc c da
naior inoriancia, ianio ara as Cuarnics dc
Miranda c Coinlra, cono ara a Fazcnda
Pullica, quc nuiio vcn a ouar con clc.
A Foriificaao dcsic Ponio inorianic, c dc
ncccssidadc alsoluia ara o Sisicna dc Dcfcsa;
colrc or iodo aquclc lado da Fronicira, a
conunicaao con o inicrior da Provncia c con a
Cidadc do Cuyala; scrvc dc dcosiio, dc
rcsguardo a iodo o nosso Trcn dc Cucrra
cnrcgado naqucla aric, c dc lasc s nossas
ocracs, qucr ofcnsiva, qucr dcfcnsivas;
finalncnic nanicn cn c dc rcsciio as divcrsas
Trilos indgcnas, qucr Cuanas, qucr Uaicurus,
csalIadas nas suas vizinIanas.
Scis lcguas ara o Sul, a coniar do Prcsdio,
Ia un cqucno Dcsiacancnio nosso, ou Cuarda
avanada, no siio dcnoninado o Corrcgo; alcn
192
do qual c o icrrcno coriado or divcrsos norros, c
cla ouco alia scrra do Canasirao, quc ofcrcccn
alguns cqucnos dcsfiladciros, c aricn da
grandc scrra, quc do Noric ao Sul, coria a
Provncia, visia da Cidadc do Cuyala, c vai
findar no Fio Crandc, ou Paranan, quando dcois
dc icr corrido or nuiias lcguas, cn runo ao Sul,
scguc cla Laiiiudc dc 26
o
ara 27
o
, cn runo
gcral a Ocsic, a unir-sc con o Paraguay; c c da
uniao dcsics dois Fios corulcnios ara laio,
quc sc dcnonina Fio da Praia.
Dcsia Scrra noiavcl aricn nuiios ranos,
uns ara Lcsic, ouiros ara Ocsic, nais ou
ncnos salicnics, c quc cn varias aragcns sc
dcsfazcn cn norros soliiarios; c dondc icn
origcn nuliilicados c caudalosos Fios, quc
dirigindo-sc ara o Oricnic, c Ocidcnic, vao
cngrossar os ncncionados Paranan c Paraguay. A
aric dcsia scrra dilaiada, quc cnira clos
Donnios EsanIois c ainda clos nossos, icn o
nonc gcral dc Ananly.
Passada a scrrania do Canasirao, vai o
icrrcno alrindo cn cananIas visiosas c lanas,
cnirc as quais sc disiinguc o cIanado Cano-
grandc, dc 7 a 8 lcguas dc largura, scn
cnconirar-sc nclc un so arlusio; c avanando
nais, cIcga-sc ao Fio a, nossa circna con os
Paraguayanos, quc disia do Prcsdio dc Miranda
45 a 50 lcguas, c vai cnirar no Paraguay, cla
193
Laiiiudc dc 23
o
. O icrrcno dc quc vcnIo dc falar,
c coriado or divcrsos rilcircs, c rilciros, nais
ou ncnos aariados uns dos ouiros, divisando-sc
ianlcn algunas vcricnics, c olIos d'agua nui
crisialina, quc rclcnia con grandc rofusao;
divcrsos cacs c naios ornan a sucrfcic
dcsias cananIas c cn varios onios, ofcrcccn
lugarcs rorios ara cnloscadas c ara fazcr-sc
a gucrra dc cIicana, ou dc osios, unica quc nos
convcn no sisicna Dcfcnsivo. lugarcs, quc o
Conandanic dcsia aric da Fronicira
arovciiara, ara cansar c coriar as
conunicacs ao ininigo, quc, ara nanicr-sc,
ncccssiia dc lcvar grandcs loiadas c cavalIadas;
c nunca o dcvcra cscrar dcniro das irincIciras
do Prcsdio.
Aic ao a cIcgan as nossas rondas, no
icno da scca; orquc no icno d'aguas iornan-
sc iniransiiavcis aquclcs icrrcnos. Passado csic
Fio, cnira-sc cn icrras dc EsanIa, c
coniinuando a csirada scnrc cn runo gcral ao
Sul, cIcga-sc, no fin dc 10 lcguas, con ouca
difcrcna, ao Fio Aquidauanc, ondc os
Paraguayanos icn as suas rinciras avanadas;
cnirc csics dois Fios, Iouvc noradorcs, quc
foran olrigados a rciirarcn-sc cn 1809, or
causa da crscguiao dos ndios Uaicurus, c
Cuanas. Cinco lcguas alcn do Aquidauanc, csia
a rincira Fazcnda, dc nonc a Egoa, cricnccnic
ao Sargcnio-nor rcfornado Joao Manocl
194
Canarra; c dali ara dianic vao-sc cnconirando
noradorcs, a curia disiancia uns dos ouiros, aic
quc sc cIcga Vila da Concciao.
A ccn assos da nargcn csqucrda do Fio
a, iivcran os EsanIois o Prcsdio dc S. Josc,
quc lIcs dcsnaniclanos cn 1802. Esic Fio nascc
na scrra dc Ananlay dc dois a ircs dias dc
viagcn das calccciras do Fio Mondcgo,
aniigancnic Enlcicicu, o qual fazcndo una
curva, quc ofcrccc a sua convcidadc ara o
Scicniriao, vai con un curso nui ioriuoso,
confluir no Paraguay, lcn cono o a. Do
Prcsdio, ircs dias dc narcIa a cavalo, scnrc
con a nargcn do Mondcgo visia, noia-sc a
rcuniao dc 2 lraos quc fornan o diio Fio. o quc
vcn dc Lcsic c nais fundo, c d'agua nui docc, c
icn lasianics cacIociras; c o scgundo do S. E. c
dc agua salolra.
Todos os rilcircs, quc sc cnconiran, dcsdc o
Mondcgo aic ao grandc Filcirao Pcncicquc, no
caninIo do a, sao dc aguas salolras, c
crisialinas; as quais sc vao unir s do Mondcgo, c
os quc scgucn do Pcncicquc ara o Sul sao
d'aguas doccs c vao cnirar no Aa.
Para cIcgar-sc do Prcsdio dc Miranda
Cidadc dc Cuyala, or icrra, caninIan-sc 80
lcguas, airavcssando-sc os Fios noiavcis
Aquidaunc, do Darranco Alio, Daloucc, Ncgro,
195
Taquari, Iiiquira, Piquiri, con narcIa dc scis
lcguas dc un a ouiro, c S. Lourcno, alcn dc
ouiros ncnorcs, c grandc nancro dc rilcircs. As
cananIas dc Miranda, quc cn grandc aric sao
inundadas no icno rorio, alundan cn
asiagcns ccclcnics, o quc faz roduzir
culcranicncnic o gado vacun, c cavalar. A
Fazcnda Pullica ossui cn Miranda, una
Fazcnda dc gado vacun, quc nonia ja 9500
calcas, nao coniando o gado lravo, quc or icr
faliado a gcnic ncccssaria ara lidar con clc,
anda discrso cla cananIa; o cavalar cIcga a
750 calcas, dcvcndo-sc noiar, quc o
csialclccincnio dcsia fazcnda c nodcrno, ois
nao cIcga a icr 16 anos.
Poucos siios Ia nas vizinIanas do Prcsdio.
scus donos dao-sc criaao dc gado vacun, c
cavalar; orcn con oucas foras; assin ncsno
conduzcn a Cuyala loiadas c cavalIadas, quc,
cn grandc aric, conran aos ndios. Os
ovoadorcs cIcgan soncnic a 4 Ioncns lrancos
naiorcs dc 14 anos; ncnorcs dc 14 cisicn 2;
nulIcrcs lrancas naiorcs dc 14 anos 3; c
ncnorcs 4; Ioncns ardos naiorcs dc 14 anos
16; ncnorcs 9. Escravos naiorcs dc 14 anos 8.
cscravas 2; c dc 14 ara laio 2; ioial 62 alnas.
casais Ia soncnic 2.
Pariindo do Prcsdio, c scguindo a navcgaao
nui ioriuosa do Mondcgo, cIcga-sc no fin dc 3
196
dias, larra do ncsno Fio no Paraguay, quando
clc icn alundancia d'agua, or lIc iornar nais
raida a corrcnic. Logo alaio dcsia conflucncia,
c un ouco rciirada da nargcn dirciia do
Paraguay, cisic a Aldcia dc Alluqucrquc dos
ndios, Iojc Missao dc N. S. da Miscricordia, cn
siiuaao alcgrc, c dcsafogada; c dcla, a 2 iiros dc
Arcaluz, csiao algunas casas, c a fazcnda do
gado vacun, dc ouca fora, cricnccnic
Fazcnda Pullica. As aguas do Paraguay, quando
cIcio, cIcgan nui crio da Aldcia, c das diias
casas. iodo aquclc icrrcno c nuiio lon ara a
culiura; icn, a alguna disiancia, loas naicrias c
varios noradorcs ara o Ocidcnic c aric do
Scicniriao; os ndios Cuanas ali csialclccidos,
quc cIcgan a 300 alnas, crian galinIas c alguns
orcos, fazcn laniacs dc nilIo, fcijao,
nandioca, aloloras, laiaias c ouiras ara scu
consuno, c ara ircn vcndcr a Coinlra, o quc c
dc grandc rovciio ara a guarniao daquclc
Foric.
Esic lugar c inorianic, c rorio ara
csialclcccr-sc a o Quaricl do Conando Ccral da
Fronicira; donina as cniradas dos Fios Mondcgo,
c Taquary, c or conscqucncia, as conunicacs
ara Miranda, c Canauana, qucr or icrra no
icno da scca, qucr or agua, cn iodo o icno;
disia cinco lcguas dc Coinlra, quc lIc vcn scrvir
dc Posio avanado, scndo nui facil c lrcvc
conunicaao con csic Foric, or icrra na scca,
197
ou clo Fio, c cananIa, na csiaao das aguas.
Junio a csic lugar acIan-sc onios lcn rorios
ara sc dcosiiarcn as larcas canIonciras, quc
vao consiruir-sc, c quc dcvcn fazcr a dcfcsa
rincial do Fio Paraguay.
No Quaricl do Conando Ccral, dcvc Iavcr
una fora disonvcl, cn iodo o icno; no dc az
lasiara quc scja dc dois Sulalicrnos, c os oficiais
Infcriorcs rccisos ara 40 Soldados da Lcgiao dc
LinIa c, 50 Pcdcsircs.


ENCENHO DE ACAF (Fugcndas}

198
Coniinuando a dcsccr o fanoso Fio Paraguav,
noiavcl or dar navcgaao lina, aic quasc s
suas calccciras c or scr nui saudavcl c
alundanic dc caa c cic, vai-sc cnirar no longo
c anlo csiirao da Piuva, alcn do qual c 11
lcguas alaio da foz do Mondcgo, cnconiran-sc
dois grandcs norros, or cnirc os quais cncana o
Fio. na fralda da ironla do norro da dirciia,
cisic o Foric da Nova Coinlra.
Esia csic Foric na Laiiiudc Mcridional dc 19
o

55' c na Laiiiudc dc 320
o
1' 45" clo Fcrro.
fundou-sc cn 1775, scndo Ccncral da Provncia o
Eccl. Luiz dc Alluqucrquc Pcrcira dc Caccrcs. o
rinciro csialclccincnio foi un rcduio
rciangular fciio lorda do Fio, c fccIado or
una grossa csiacada; c assin sc conscrvou or
nuiio icno, aic quc clos cuidados do Coroncl
EngcnIciro Ficardo Franco dc Alncida Scrra,
cniao Conandanic Ccral da Fronicira, sc cdificou
dc cdra c cal, aondc cisic Iojc; c foi
acrfcioado, acrcsccniando-sc-lIc una csirada
colcria, quc nao csia dc iodo acalada, clo
Drigadciro EngcnIciro Anionio Josc Fodrigucs.
Esia foriificaao c cqucna, orcn consiruda
con nuiia csialilidadc; c olra irrcgular, icn 12
canIonciras quc ofcrcccn fogos cruzados, ianio
ara o Mcio-dia, cono ara o Oricnic; csia cn
osiao solranccira ao Fio, quc laic os rocIcdos
cscarados da csirada colcria; os iiros ara o
lado do norro froniciro sao ncrgulIanics c so
199
ara o Sul, ao corrcr do Paraguay, c quc odcn
scr a iodo o alcancc; iodavia Ia una IlIa, ara
csic lado, nao longc do Foric, c quc icra 600
assos dc conrido, siia a ncio rio, quc odc
scrvir dc rcfugio ao ininigo, acsar dc scr rasa, c
inundada, no icno rorio; orcn gcralncnic
con nui ouca aliura d'agua.
O Eccl. Ccncral da Provncia nandou
cdificar csic Foric no Fco dos Morros, quc csiao
na Laiiiudc dc 21
o
22' 9" lcguas alaio do Foric
dc Durlon, Iojc Olino, quc c jusiancnic ondc o
Paraguay cncana or cnirc icrrcno alio, c
scrranias c c ali quc rcrcsando-sc o grandc cso
d'aguas, cla ouca largura do rio, quc c ainda
dividido, cn dois canais csirciios or un
cnIasco a ncio dclc, causa a noiavcl
iranslordaao do Fio, quc icn 100 lcguas dc
longo c 40 cn nuiias arics, dc largura ioial,
ara una, c ouira nargcn. sc ossusscnos
aquclc onio, inIanos fccIada a navcgaao dc
Paraguay dali ara cina, c ficavanos dc ossc dc
un naior nuncro dc lcguas dc lon icrrcno,
coriando do ncsno onio ara Lcsic; orcn a
ignorancia dc qucn foi cncarrcgado dc cunrir a
Ordcn, o fcz crsuadir, quc ondc csia Coinlra,
cra jusiancnic o lugar indicado; orquc, icndo
ido no icno da scca viu quc o Fio cncanava or
cnirc dois alios norros, c dciou dc noiar, quc
csics norros sao ccrcados or una cananIa
dilaiadssina, c rasa, quc ioda c inundada, no
200
icno das aguas, c or isso odc o ininigo
assar a scu salvo acina do Foric, scn cor-sc
a scus iiros, c vir coriar-lIc a conunicaao;
orquc nao so cla cananIa, nas aic or varias
corias, ou csgoiadoudos dc lon fundo, odc
navcgar conodancnic. os csanIois acnas
soulcran do nosso csialclccincnio dc Coinlra,
vicran fundar Durlon. O Paraguay aic a scrra
dos Dourados, c ainda acina dcla, da lon fundo
ara navcgarcn Sunacas, c aqucn dc Coinlra
odcn assar cnlarcacs dc naior oric, cono
lrigucs, c ouiras dcsic loic. dc rcsunir quc,
clo icno adianic, sc vcnIan a usar larcas dc
vaor, na navcgaao dcsic Fio, o quc faciliiarja
nuiio as condics forncccndo as suas nargcns a
lcnIa rccisa con alundancia.
visia da AriilIaria dc Coinlra odc
ianlcn assar o ininigo, sulindo o Paraguay,
orquc, icndo narcado con AgulIa a onia dc
cina do norro, quc csia na nargcn csqucrda, c
arovciiando a noiic c o vcnio Sul, quc cn ccrias
csiacs do ano c infalvcl, larga as vclas, c
navcga inuncncnic. O vcnio Sul cIcga a scr iao
foric, quc faz lcvaniar no Fio grossas narcias,
olrigando as canoas, ainda as dc najor oric, a
luscar alrigo, scn dcnora; c ao ncnor dcscuido,
as crdc, scn rcncdio; o quc icn aconiccido or
nuiias vczcs.
201
O Foric dc Coinlra csicndc-sc cla cncosia
do norro acina; soncnic as laicrias sao cn
lano Iorizonial, o rcsio da foriificaao c cn
ladcira; os Quaricis dos Oficiais, c o dos Soldados
sao inicirancnic dcscolcrios. ara a aric
sucrior do norro sao as nuralIas nui laias;
Ia ara aquclc lado dois cqucnos laluarics,
con sciciras, assin cono na coriina, quc os unc,
a ncio da qual cisic un oriao ncdocrc, c alcn
dcsic nais dois; o rincial, quc olIa ara o
Ocidcnic, solrancciro ao orio gcral, c o scgundo
no ouiro circno do Foric, ou das laicrias,
voliado ara o Scicniriao, scguindo-sc-lIc una
rana, quc vai conunicar con o lugar cIanado
a DarrinIa, ondc sc acIan as casas dc alguns
dos noradorcs, c ncsno dc varios Soldados, siias
na fralda do norro, do lado do Oricnic.
csic Foric doninado or dois adrasios,
scndo o nais crigoso, o quc csia na sua
rciaguarda, no cunc do norro, dondc o raio
visuar sc alonga a grandc disiancia,
dcscoriinando a cananIa, c o Fio ianio ara
cina do Foric, cono ara laio; o ininigo da a lci
a Coinlra una vcz quc csicja scnIor dcsic osio,
ao qual sc odc sulir or difcrcnics lados, ainda
quc con algun iralalIo. ncsic lugar, quc dcvc
scr ocuado logo, quc Iaja dcsconfiana, quc
julgo indiscnsavcl consiruir-sc rcduio circular,
ara colrir os dcfcnsorcs, quc nao odcrao scr
cn grandc nuncro, aicnia a oulaao cnrcgar
202
na fronicira. O adrasio alcn do Fio c ianlcn da
rovncia, c or conscqucncia a gcnic quc scra
ossvcl nocivo a Coinlra; csiando o ininigo dc
ossc dclc, cansara a nossa gcnic con alcrias
coninuos; c aoiara as suas conunicacs con
Durlon.
Tcn csic Foric 10 locas dc fogo, 9 cas c
un Oluz dc 6 olcgadas. dc calilrc un, Ia una
ica dc fcrro dcsnoniada, dc calilrc ircs, 4 cas
dc lronzc noniadas; dc calilrc scis, 2 dc lronzc
c una dc fcrro noniadas; orcn os rcaros csiao
lasianicncnic danificados; o Oluz nao icn lciio.
Dc ircs cisicn 159 iranidcs, 447 lalas, 131
lanicrncias, 96 cariucIos cnlalados, c scn lala
263; dc calilrc scis, Piranidcs 120; lalas con
iacos 175; diias scn iacos 223; lanicrncias 84;
cariucIos cnlalados 132; diios scn lala 50; dc
Calilrc novc, lalas 101, cariucIos 96; granadas
rcais dc Oluz 100; diias dc nao 91; diias
dcscarrcgadas 53; lalas dc cIunlo avulsas 44
lilras. olvora cncariucIada 35 arrolas; diia
solia cn caias 85 arrolas. A alancnia c nais
dccndcncia d'Arna dc AriilIaria sao cn
dininuia quaniidadc. O Arnancnio dc Infaniaria
cIcga a 343 Arnas con laioncias cn lon csiado
c 34 a rcarar; Traados 33; caias dc gucrra 2;
azagaias 23, cariucIos cnlalados 690, arrolas
26; diias dc crdigoios 113; do nais quc c
rclaiivo a csia Arna, nao Ia rovincnio
suficicnic.
203
A guarniao dcsic Foric, no ano assado dc
1826, consiava dc 2 Oficiais da Lcgiao dc LinIa,
scndo un Conandanic Ccral dc ioda a Fronicira
do Paraguay, cujo Conando csicndc-sc aic
Canaua; 12 Oficiais Infcriorcs; c 46 Soldados da
ncsna Lcgiao; da ConanIia dc Pcdcsircs, 4
Oficiais Infcriorcs, c 19 Soldados; c dc Milcias
un Tanlor; iodas as Praas fazcn o nuncro dc
84, quc nao lasian ara saiisfazcr aos divcrsos
scrvios, quc sao indiscnsavcis. Coinlra
ncccssiia cn c dc az, dc un Oficial
Conandanic, dois Sulalicrnos un Cirurgiao, 50
Soldados dc Lcgiao dc LinIa c 8 Oficiais
Infcriorcs ara scrvir un dc alnoarifc c ouiro dc
Escrivao. c dc 66 Pcdcsircs, incluidos os Oficiais
Infcriorcs. En conscqucncia vcn a icr a Fronicira
do Paraguay cn c dc az, 8 Oficiais; 3 Caclacs;
2 Cirurgics; 26 Oficiais Infcriorcs da Lcgiao dc
LinIa c 150 Soldados do ncsno Coro; c dc
Pcdcsircs 226, con os Infcriorcs; sonan iodas as
raas 415, das quais 9 nao sao conlaicnics.
Onzc lcguas ao S. O. dc Coinlra c or un
canal dc 5 a 6 lcguas dc conrido, faz larra, cla
dirciia, no Paraguay, a DaIia Ncgra, quc icn 5
lcguas dc cicnsao dc N. a S., c rccclc as aguas
dos inundados c anlos canos, quc dcnoran
ao Ocidcnic c ao Mcio-dia das scrras
d'Alluqucrquc; c c aic csia larra, quc sc csicndc
o nosso donnio no Paraguay, dondc,
coniinuando o Fio ao Sul cn runo gcral, cIcga-
204
sc, cla Laiiiudc dc 21, ao norro, cIanado, cn
ouiro icno, dc Migucl Josc, ondc cisic Iojc o
Foric Olino, dc quc ja falci, rinciro
csialclccincnio dos Paraguayanos or csia aric,
20 lcguas disianic dc Coinlra, cn linIa rcia.
Para cIcgar-sc dc Coinlra Cidadc dc
Cuiala, solc-sc o Paraguay c assada a Aldcia da
Miscricordia c as locas dos Fios Mondcgo c
Taquary, cnconira-sc a uniao do Paraguay-nirin,
quc c un lrao daquclc, con 12 lcguas dc longo
c dircao rciilnca c 19 dc navcgaao ioial dcsdc o
scu rincio; 7 lcguas alaio da scrra dos
Dourados, aic a solrcdiia uniao, cla Laiiiudc dc
19.
o
. roino a csia conflucncia, quc lcira do
Fio, cla dirciia, a ironla nais Oricnial da scrra
do Falio, quc faz aric das scrras
d'Alluqucrquc; quc nudan a dircao ao
Paraguay dcsdc a Povoaao daquclc nonc,
corrcndo cniao dirciio a Lcsic, clo aralclo dc
19.
o
, c dcscrcvcndo una grandc curva, ao Oricnic
das ncsnas scrras, as quais icn ouco nais dc
10 lcguas dc largo, scguc cn dircao gcral ao S.
O. aic a loca da DaIia Ncgra, ondc nuda ara o
S. E. O Paraguay-nirin corrc dc N. ao S.,
dcscrcvcndo nuliilicadas c cqucnas curvas;
iodavia da navcgaao nais curia do quc o
Paraguay, naqucla aragcn, quc c nisicr navcga-
lo 31 lcguas ara cIcgar-sc do rincio do
Paraguav-nirin ao scu fin; csic lrao icn, cn
205
nuiias aragcns, 40 lraas dc largo, c 18 alnos
dc fundo.
da naior inoriancia, no sisicna dc
Dcfcsa, o lugar alaio logo da uniao do Paraguay-
nirin; c ali quc sc dcvcria cscolIcr siio azado
ara un csialclccincnio Miliiar, quc scrvissc dc
dcosiio gcral, ara forncccr-sc Coinlra,
Miranda, as larcas CanIonciras, dcfcsa rincial
do Paraguay c ouiros onios, quc forcn
ncccssarios; c c ali quc, fccIada a navcgaao do
Fio, clo quc rcsciia Provncia do Paraguay.
icn-sc alcria, c franca a conunicaao con a
Cidadc dc Cuiala, Villa Maria, c Maiio-Crosso;
vigian-sc as scrras d'Alluqucrquc, iao
rcconcndadas, roicgc-sc a navcgaao clo
Mondcgo, c Taquary, assin cono o caninIo dc
icrra, quc vai ara Cuyala, cnirando no dc
Miranda, c, sc o ininigo assar acina dc
Coinlra, fica cosio a sofrcr o aiaquc dc frcnic
c rciaguarda.
Scguindo daqui, ara O. cIcga-sc cqucna
Povoaao d'Alluqucrquc, fundada no Covcrno do
Eccl. Luiz d'Alluqucrquc Pcrcira dc Caccrcs;
dirciia, cn siiuaao clcvada, junio ao angulo, quc
dcscrcvc o Fio; ois quc vindo cn dircao gcral do
N. N. E., volia ali ara Lcsic, c no lano quc
forna un norro no scu cunc, c iodo clc, lcn
cono varios ouiros, quc fazcn aric daquclas
scrras, sao dc cdra calcarca. foi olIado csic
206
onio, cono inorianic ao sisicna gcral dc
dcfcsa, considcraao quc, a ncu vcr, nao ncrccc,
or nao icr os rcquisiios ncccssarios ara iao
inicrcssanic fin, c orquc o ininigo odc
cncirar inuncncnic no inicrior da Provncia.
sulindo clo Paraguay-nirin, csia Alluqucrquc
na Laiiiudc Mcridional dc 19
o
0' 8", c na
Longiiudc dc 320
o
3' 14".
Coniinuando a navcgar clo Paraguay acina
cIcga-sc larra do Fio S. Lourcno na Laiiiudc
dc 17
o
35', con 75 lcguas dcsdc Coinlra; c
avanando or csic 26 lcguas, cnira-sc no Fio
Cuyala, clo qual, ara cIcgar-sc ao Porio Ccral
da Cidadc do Cuyala, c rcciso navcgar-sc 72
lcguas; vindo a disiar csic Porio do Foric dc
Coinlra, clos Fios 155 lcguas. Coniinuando
clo Paraguay, cIcga-sc, na Laiiiudc dc 17
o
42',
loca do canal, quc conunica, cla dirciia, a
Lagoa Caila, con aquclc Fio, c csia Lagoa,
rcndc con a dc Ulcrava dc forna circular, dc
nais dc 3 lcguas dc dianciro, or ouiro canal dc
4 lcguas dc cicnsao, quc vai da Caila dirciio ao
Noric a cnirar na Ulcrava. Da circnidadc
Ocidcnial dcsics grandcs Lagos s rinciras
Povoacs da Provncia dc CIiquiios, SS.
Coraao, S. Tiago, c S. Joao, nao Ia nuiia
disiancia, con 5 dias dc jornada cIcga-sc a clas.
Na Laiiiudc dc 17
o
33' conca a scr
nonsiruosa a nargcn Ocidcnial do Paraguay,
207
fornando-sc alias scrranias, quc do N. ara o Sul
icn os Noncs da Insua; c cn frcnic loca do S.
Lourcno, csia cnirc ouiros, o norro da Darra;
Pcdras dc Anolar, unico ouso, quc sc nao alaga
nas grandcs cncIcnics do Fio, or csiar na
cncosia da diia scrra (quc iira o nonc da
qualidadc da cdra, dc quc c fornada} c or isso
frcqucniado scnrc dos viajanics; csicndc-sc, no
ncsno rolongancnio, a scrra dos Dourados,
alaio da qual Ia una alcriura, quc vai ao Lago
Mandiorc, o naior do Paraguay, c icn ouco
nais dc 5 lcguas dc conrido. c na scrrania dos
Dourados, quc cisicn, junio nargcn dirciia,
os norros con o nonc ariicular Cavciras or
scr assassinada, junio a clc, clos ndios
Payaguas, a iriulaao dc una conduia, quc
vinIa dc Porio-Fcliz; c ali icn agora a sua
norada alguns Cuaios, scndo a rincial
Ialiiaao dcsics ndios nas nargcns da Lagoa
Ulcrava. scgucn-sc logo os norros CIcnc, Trcs
Darras, c o da Laranjcira; ncsia aragcn csirciia
nais o Fio, orcn c dc grandc fundo.
Para Ocsic dcsias scrras, quc lordan a
nargcn Ocidcnial dcsic noiavcl Fio, rolonga-sc
una grossa cordilIcira dc nonianIas, c cnirc
csias c as rinciras, Ia un grandc valc dc 20
lcguas, c o dc 3 dc largura; no qual cisicn dc N.
ara S. as Lagoas Ulcrava, Caila (quc or un
canal dc una lcgua dc cicnsao, ara O.,
conunica con a Caila-nirin}; c Mandiorc. a
208
ironla nais scicnirional da suraciiada
cordilIcira cIana-sc Ponia dc Liniics c fica 7
lcguas ao onio da Lagoa Ulcrava; or cla vai
corrcndo a nossa Fronicira.
Para o Sul da scrra dos Dourados, vao
cnconirar-sc os norros do Sccuri; froniciros a un
canal dc curia cicnsao, quc a fora da corrcnic
alriu, c c or ondc sc navcga Iojc, ouando-sc
una grandc volia do Paraguay; dcois os dc
nonc Caranda, c Casiclo; c nais alcn csicndcn-
sc as scrranias d'Alluqucrquc, c junio
Povoaao csia a loca dc un canal, quc iraz as
aguas da DaIia dc Caccrcs, siia ao N. dcsias
Scrras; crguc-sc a scrra do Falio; avisian-sc as
do Jacadigo, c dos Macacos, ara o inicrior da
cananIa, as quais fornan a aric do S. c dc O.
das Scrras d'Alluqucrquc; dcois csia junio
nargcn dirciia, o norro da Piuva, c o do
ConsclIo, aic cIcgar-sc finalncnic aos dc
Coinlra; gasiando-sc, dcsdc csic Foric aic a
larra do S. Lourcno 13 dias dc Navcgaao, no
icno cn quc a cananIa da lugar ara ianlcn
sc navcgar or cla, o quc cncuria nuiio a
disiancia, ouando-sc volias, quc faz o
Paraguay, cuja inundaao dura dcsdc Maio aic
Ouiulro; isio c quando os Fios, quc a causan
csiao laios. cn aguas do Paraguay rinciiando
a dcsccr, iorna-sc insuoriavcl a navcgaao dcsic
Fio, or causa dos nosquiios, quc, cn nuvcns,
colrcn anlas as nargcns.
209
Dciada a larra do Fio S. Lourcno, c
coniinuando a sulir o Paraguay, cIcga-sc cla
Laiiiudc dc 16
o
43' ao norro Escalvado quc
alcira no Paraguay, cla sua nargcn Oricnial, c
forna a onia Ausiral das cicnsas scrranias,
quc dirigindo-sc dali a N. N. E., assan cla
Jacolina, csialclccincnio noiavcl do Tcncnic
Coroncl Joao Pcrcira Lciic, c or ondc as coria a
csirada, quc da Cidadc dc Cuyala c do Arraial dc
S. Pcdro dc El-Fci, scguc ara a Cidadc dc Maio
Crosso c vao findar junio s nais rcnoias fonics
daquclc fornoso Fio. Coniinuando a navcgar or
nais 7 lcguas, cIcga-sc foz do Fio Jauru, junio
qual, na nargcn dirciia, c na Laiiiudc dc 16
o

24'; c Longiiudc dc 319
o
52' 30", csia o narco dc
liniics, colocado ali no ano dc 1754.
A oucas lcguas da nargcn ncridional do
Fio Jauru, icn rincio, or csia aric, a
Provncia dc CIiquiios. As coiosas salinas
cIanadas do Jauru, c do Alncida, icn rincio
no inicrior do as c scgucn ara o S. O. aic
Laiiiudc dc 16
o
19'; o icrrcno cnirc as Salinas, c a
nargcn Ausiral do Jauru, c alio colcrio dc loas
naias; c ara L. da Salina do Alncida csicndc-sc
a scrra dc Durlurcna, quc sc conunica, ara
Ocsic con a cIanada Piias, c coniinuando nais
ara o Pocnic, cnconiran-sc as scrras, quc sao
coriadas cla csirada gcral, quc, da Cidadc do
Cuyala vai ara a dc Maio Crosso, 10 lcguas
disianic dcsia. Pcla Salina do Alncida Iouvc
210
caninIo quc, do Fcgisio do Jauru, scguia ara a
Missao dc S. Joao dc CIiquiios, nais dc una vcz
irilIado.
O Ponio da uniao do Jauru con o Paraguay,
foi noiado dc grandc inoriancia, no sisicna dc
dcfcsa, clo Salio EngcnIciro, o Coroncl Ficardo
Franco dc Alncida Scrra. c o c na rcalidadc, clo
quc rcsciia nossa Provncia ara con a dc
CIiquiios, quc dclc csia nui roina; colrc a
csirada gcral, quc vai do Cuyala ara Maio
Crosso, c scus inicrncdios csialclccincnios, c
dcfcndc a navcgaao lina clo Paraguay acina,
aic quasc s suas calccciras; c sulindo or csic
Fio nais 7 lcguas, a coniar da larra do Jauru;
cnconira-sc, na Laiiiudc dc 16
o
3', c Longiiudc dc
320
o
2', Vila Maria, uiil csialclccincnio, fundado
cn 1778.
Coniinuando cla nossa Fronicira dc
Nasccnic a Pocnic c coniando do Paraguay, or
csao dc 50 lcguas c cla Laiiiudc dc 16
o
c 20'
cIcga-sc aos canos logo ao Sul do nosso Posio
avanado das Salinas. csao colcrio or
anianos, canos inundados, na csiaao roria,
scrranias, c naias; assando visia da aric
Mcridional das scrras do AgoacIy, ondc icn
origcn o Fio dcsic nonc c o Alcgrc, cujas fonics
rinciais disian, una da ouira, ouco nais dc
una lraa, c dcnoran na Laiiiudc dc 16
o
;
corrcn quasc aralclos clas diias scrras, or
211
csao dc 7 lcguas ao N. E., aic quc alrindo
algun ianio, sc rcciiian cla cscara do N. das
ncncionadas scrras, fornando cn laio a
cnirada do sino dc 3900 lraas dc largura, c
dcsdc logo ionan dirccs oosias. o AgoacIy
dirigc as suas aguas ara o Oricnic c vai cnirar
no Jauru; 3 lcguas alaio do Fcgisio, or ondc
assa a csirada ara a Cidadc dc Maio Crosso.
cnira o Jauru, cono dissc no Paraguay, c csic
dcois dc confundir as suas corrcnics con as do
Parana, iona o nonc dc Fio da Praia aic cnircgar
as suas aguas ao rofundo Occano. O Alcgrc
corrc ara o Ocidcnic; c faz larra no Cuaorc,
ncia lcgua acina da diia Cidadc, c csic corrc
ara o Fio Manorc; quc conflui no Fio Madcira,
quc vai cngrossar o naior Fio do Mundo, o
Corulcnio Anazonas; quc, lcn cono o da Praia,
vai confundir-sc no vasio Occano. Por csia
alrcviada dcscriao dos Fios, quc ccrcan o
anlo icrrcno do Drasil, vc-sc quc clc sc odc
considcrar cono una Pcnnsula, fccIada ao
Scicniriao clo Anazonas; ao Mcio-Dia clo Fio
da Praia, AgoacIy c Alcgrc; ao Ocidcnic clos
ouiros Fios; c finalncnic ao Oricnic clo Occano;
Pcnnsula, cujo sino, quc a liga Provncia dc
CIiquiios, c nuiio csirciio.
Trcs lcguas acina da larra do Alcgrc no
Cuaorc, cnira cla sua nargcn csqucrda, o Fio
Darlados, na nargcn dirciia do qual, 7 lcguas
disianic da Cidadc dc Maio Crosso, cla csirada,
212
c 10 clos Fios, cisic a Povoaao dc Casal-
Vasco, cn icrrcno lano, nas inundado quasc
iodo, no icno das cIuvas, na Laiiiudc
Mcridional dc 15
o
-19'-46", c Longiiudc dc 317
o
-
42'. Foi fundada clo Sargcnio-nor EngcnIciro
Joaquin Josc Fcrrcira, c or Ordcn do Ccncral,
da Provncia, o Eccl. Luiz d'Alluqucrquc, no ano
dc 1781. Tcn csia Povoaao un alaccic ara os
Covcrnadorcs da Provncia, Cacla, Casa dc
Alfandcga, Quaricis, Arnazcns, algunas casas dc
ariicularcs c 2 raas nuiio loas, iodos os
cdifcios sao disosios sinciricancnic; c as ruas
nui dirciias, c dc loa largura. Ia ali un
Dcsiacancnio conosio ianio dc Soldados da
Lcgiao da rincira linIa, cono da ConanIia dc
Pcdcsircs. o lugar c inicirancnic alcrio, c vcn a
scrvir cono dc Posio avanado ara a Cidadc dc
Maio Crosso; dclc sacn as airulIas ara
guarncccrcn os Ponios dc S. Luiz, Salinas c
Fonda do Sula o rinciro disia dc Casal-Vasco, 4
lcguas c un quario; o scgundo 7 c un quario, c c
a nossa uliina avanada; c dcsic, corrcndo
dirciio ao Sucsic, or csao dc 10 lcguas,
cnconira-sc o osio dcnoninado a Fonda do Sul,
disianic dos norros do AgoacIy 4 lcguas. En
frcnic a Casal-Vasco, na nargcn oosia dos
Darlados, c o icrrcno clcvado, c assin vai
coniinuando colcrio dc dcnsa naiaria aic ao
Posio inorianic dc S. Luiz, junio ao qual sc
forna una locaina or csic icrrcno, c naio; c do
213
ouiro lado, ou a Lcsic, clo longo c fccIado
Caao dc Joao da Fosa.
Todas as cananIas dc Casal-Vasco, c das
Salinas, sao inundadas na csiaao roria,
ccciuando alguns csaos un ouco clcvados
or ondc cisicn difcrcnics cacs, caociras c
dcnsas naiarias; c nao so csics olsiaculos
dificulian viajar-sc or aquclcs icrrcnos, nao
Iavcndo lon raiico; nas ianlcn o scrcn
coriados dc anianais, corias, csgoiadouros,
lagoas c alguns Fios; orianio saindo da csirada
gcral, vc-sc o Ioncn ccrcado dc incnsas
dificuldadcs ara odcr viajar; o quc c ara nos
dc grandc inicrcssc, a fin dc cansarnos o
ininigo, c crscguirnos os scus conloys,
inuiilizando dc alguna soric a vaniagcn, quc clc
icn dc olicr socorros ronios das Misscs dc
CIiquiios; nuiias das quais fican a oucas
lcguas da nossa raia. Das salinas rincira
avanada dos CasiclIanos, cIanada a Cacinla,
conian-sc 2 lcguas, c 3 dali a Pcruio, ondc clcs
icn un cqucno Dcsiacancnio; a csirada, quc
vai assando or csics onios, corrc dirciia ao
Sul, aic quc airavcssando a grandc florcsia dc S.
Anna dc 8 ara 9 lcguas dc largura, c dc
conrincnio nui dilaiado, cIcga-sc no fin dc 2
lcguas alcn dcla Missao dc S. Anna, asscnio do
Covcrno daqucla Provncia, dc 2.000 alnas, c quc
dcnora ao SS. O. da Cidadc dc Maio Crosso, 31
lcguas.
214
A Cidadc dc Maio Crosso, csia cono sc
acalou dc noiar, nui roina Fronicira, na
Laiiiudc Ausiral dc 15
o
, c na Longiiudc dc 317
o

41', cn icrrcno lano, ccrcado dc anianos,
fornados clo Fio Cuaorc, cn cuja nargcn
dirciia cisic, c clo Sararc, quc conflui naquclc
cla dirciia, 3 lcguas alaio da cidadc na
Laiiiudc dc 14
o
51'. O icrrcno ondc cla csia
cdificada, inunda-sc quasc iodo, con a cncIcnic
do Fio, nao olsianic disiar dclc algunas lraas;
dc nancira, quc cIcga-sc a navcgar cn canoas
clas ruas, quc sao largas, c nui dirciias. O
Condc dc Azanluja, D. Anionio Folin dc Moura,
quc foi o rinciro Covcrnador, c Caiiao Ccncral
dcsia Provncia, lanou os fundancnios a Maio
Crosso cn 13 dc Maio dc 1752.
O Fio Cuaorc nascc nos dilaiados canos
dos Paricis, nui crio das calccciras do Jurucna,
grandc conflucnic do Taajos, na Laiiiudc dc 14
o

39' 48", c Longiiudc dc 318
o
39'; c o Sararc icn
rincio nas scrras daqucla dcnoninaao, cla
Longiiudc dc 318
o
25' 30". o Jauru, Paraguay, c
ouiros nuiios rios, icn igualncnic as suas
calccciras nos ncsnos canos.
Na Laiiiudc dc 16
o
21' icn rincio as scrras
noiavcis, quc, dirigindo-sc dali a N.N.O., vao
icrninar 2 lcguas a O. do Arraial dc S. Viccnic,
con 40 dc cicnsao ioial; scndo airavcssados,
215
clos Cuaorc c Sararc. as grandcs naicrias, quc
as colrcn, dcran o nonc Provncia.
Alcn dc Cuaorc, nao longc da sua nargcn,
c frcnicando a Cidadc ara O., csicndc-sc o
norro do Crao-Para, c or dciras dclc, scguindo o
runo N.N.O. rolonga-sc una conrida
cordilIcira, quc aconanIa o Cuaorc, a 2 c 3
lcguas disianic da sua nargcn csqucrda, c
icrnina, alcirando a diia nargcn, cn frcnic
larra do Fio PiolIo, na Laiiiudc dc 13
o
39', c no
siio cIanado as Torrcs, nonc quc rovcn dc un
norro dcsiacado c liniic daquclas scrras, quc dc
longc arcscnia una ilusao oiica, dc aniigas, c
arruinadas nuralIas, c fica 11 lcguas alaio da
larra do Fio Vcrdc, quc vai coriando a
ncncionada cordilIcira, clo ncio do scu
rolongancnio, aic indirciiar ara o Cuaorc. as
Torrcs disian da Cidadc, cla navcgaao dc Fio,
48 lcguas, c daqui ara laio 33 dc navcgaao,
cnconira-sc cla csqucrda, a foz do Fio Paragau,
na Laiiiudc dc 13
o
33' quc vcn da Provncia dc
CIiquiios c nascc cnirc as Misscs dc S. Ignacio c
Concciao na Laiiiudc dc 17
o
; corrc aralclo ao
Cuaorc, aic dcscair ara cnirar nclc con 60
lcguas dc curso; c forna a nossa raia, dcsdc a
Laiiiudc 14
o
11', aic a dc 15
o
48'.
Da conflucncia do Fio Paragau, con o
Cuaorc ara laio, aic 3 lcguas do nosso
Dcsiacancnio das Pcdras, sonos scnIorcs
216
rivaiivos dc anlas as nargcns do Cuaorc;
nais daquclc onio cn dianic, isio c, do Fio
Mcdocrc, ou laa dc S. Sinao Pcqucno ara O.
(quc cnira no Cuaorc cla csqucrda} ossunos
soncnic a nargcn dirciia, cricnccndo a
csqucrda Provncia dc Moos; c dcsia forna
coniinua a raia clos Fios Manorc c Madcira, aic
a CacIocira dc S. Aninio, ondc icrnina.
A laa dc S. Sinao Pcqucno, corrc a S. O. N.
E., or csao dc 5 lcguas c da sua loca larra
do Fio Daurcs Ia 40 lcguas dc navcgaao clo
Cuaorc, anlos dc igual volunc d'aguas; aquclc
vcn da Provncia dc CIiquiios c nascc cla
Laiiiudc dc 17
o
. A disiancia cnirc csics dois Fios,
or csao assaz longo, c nuiio curia, ois nao
disian cnirc si nais dc 6 aic 9 lcguas, o quc faz,
quc, nas suas cIcias, sc ossa navcgar clo
cano conodancnic dc un a ouiro Fio, scrvindo
dc nuiio ara csic fin, o Fio dc S. MariinIo, quc
ianlcn cnira no Cuaorc, cla csqucrda, alaio
do S. Sinao Crandc, quc faz larra no ncsno,
cla dirciia.
Trcs lcguas c ncia alaio da foz do Daurcs
conflui no Cuaorc, ianlcn cla csqucrda, o Fio
Iionanas c sulindo or clc 30 lcguas, cIcga-sc
noiavcl Missao da Magdalcna, siiuada na sua
nargcn Ocidcnial, na Laiiiudc dc 13
o
21' 40", c
Longiiudc dc 313
o
13' 30"; scus Ialiianics
217
cIcgan a 9000. c csic Fio nui frcqucniado clos
csanIois.
Una lcgua c un icro, dcois da larra do
Iionanas, na nargcn dirciia do Cuaorc, 190
lcguas alcn da Cidadc dc Maio Crosso, cla
navcgaao dcsic Fio, c na Laiiiudc dc 12
o
26'; c
Longiiudc dc 312
o
57' 30", cisic o Foric do
Prncic da Dcira, concado cn 1776, a fin dc
roicgcr a navcgaao dc Maio Crosso ara o Para
clo grandc Madcira, c sulsiiiuir o Prcsdio da
Concciao, quc Iouvc cn ouiro icno, un ouco
alaio, solrc a ncncionada nargcn; csia
fundado cn icrrcno csaoso, quc dcclina
suavcncnic ara iodos os lados, c livrc da
inundaao, quc ncsic lugar, cIcga a 45 alnos
dc aliura. Ia una lagoa roina ao Fio, quc
rinciia 27 lraas disianic do fin da cslanada,
na dircao da caiial do laluaric, quc olIa ara o
S.S.O.
O Foric do Prncic c Foriificaao rcgular, a
nclIor quc icnos cn ioda a Fronicira; consia dc
un quadrado dc 60 lraas dc lado cicrior,
foriificado scgundo o sisicna do cclclrc Mr. dc
Vaulan; icn fsso, csirada colcria, 4 raas
d'Arnas, c cslanada, cnira-sc no Foric or dois
orics, un quc csia cn frcnic ao Fio c ouiro a
ncio da coriina, quc olIa ara o N.N.O., quc c
rincial; cada laluaric 14 canIonciras, 6 nos
flancos, 8 nas faccs c 10 lraas dc gola. As
218
caiiais scgucn a dircao do N. 1/4 N.E., ao S.
1/2 S.0.; c dc O. 1/2 N.O., a E. 1/2 S. E.. os
Quaricis, Arnazcns c Hosiial csiao osios cn
ordcn sincirica, ao longo das faccs do quadrado
inicrior; c cn frcnic dcsic cisicn os Quaricis do
Covcrnador, Oficiais, a Cacla, quc fccIan a
raa inicrior, quc icn 24 lraas dc lado, c no
ccniro a cnirada dc un aqucduio, quc vai ara o
Fio, scguindo a caiial do laluaric, quc olIa ao
O. 1/2 N.O. as sadas da raa inicrior sao iodas
dc loa largura ara nanolrarcn os dcfcnsorcs,
ianio clos angulos da ncsna raa, cono clas
ruas a ncio dos lados; igualncnic sao csaosas
as conunicacs cnirc o icrralcno, c os
Quaricis. O Cuaorc forna, cn frcnic ao Foric,
una cnscada nao cqucna.
Tcn csia Forialcza 6 cas dc calilrc 6 cn
lon csiado, c 7 dc calilrc alaio dc lilra, quc
julgo scrvircn dc lcn ouco, ou nada ara a
dcfcsa; a rcarar cisicn 3 cas dc calilrc 3, c 5
dc calilrc infcrior a un, carrcias Ia 12, cscqucs
107, cs dc calra 8, soqucics c lanadas 40,
cuaras 14, diananics 52; olvarinIos 35;
sacairaos 20; lusca-vida 1, alanqucias 208,
lalas 1802, laias con nciralIa 222, oria-
cariucIos 3, cariucIos 816, olvora cn lon
csiado 56 arrolas c cn ioial runa 63.
Pclo quc cricncc ao Arnancnio dc
Infaniaria, icn o Foric 375 Arnas, 393
219
laioncias, 51 landolciras, 159 cariucIciras, 240
loldrics, 118 csadas, 126 faccs, 3 caias dc
Cucrra, 9223 cariucIos, 183 arrolas c ncia dc
lalas dc cIunlo c 43 dc crdigoios; os nais
uicnslios sao oucos.
A Cuarniao consia dc 5 Calos da Lcgiao da
Princira LinIa, 3 Anscadas c 18 Soldados. da
ConanIia dc Pcdcsircs, c Agrcgados Ia 5
Anscadas c 22 Soldados. da scgunda LinIa
cisicn 2 Sargcnios, 2 furricis, 6 Calos, 3
Tanlorcs c 56 Soldados, sonan iodas as Praas
dcsia Cuarnicao 122. Cunrc noiar quc quasc
iodos os Milicianos sao noradorcs no Disiriio do
Foric. a Fazcnda Pullica ossui ali 21 cscravos
dos quais csiao 5 no Dcsiacancnio do Filcirao; c
dos ariicularcs Ia 25.
Do nuncro 122, ioial das raas da
Cuarniao, cisic 1 calo dc la. LinIa scrvindo dc
Escrivao c 1 Soldado or scu Ajudanic; 1 Soldado
scrvc dc Enfcrnciro, ouiro dc Fciior do cqucno
EngcnIo; c 1 Anscada dc Fazcndciro. cn
diligcncias nas Fondas, Ia 1 Anscada, c 4
Soldados. da ConanIia dc Pcdcsircs c
Agrcgados csiao cnrcgados, nas Olras Pullicas,
1 Anscada c 1 Soldado; or Fciior 1 Soldado,
na Horia 1 diio; no Curral 3 diios, c na Fcrraria 1
diio. cn diligcncia nas Fondas 1 Anscada c 7
Soldados. clo quc cricncc Scgunda LinIa
scrvc dc Alnoarifc 1 Tcncnic; nas Olras
220
Pullicas 3 Soldados; cn diligcncias nas Fondas
2.
Tcn csic Foric dclaio da sua dccndcncia 2
Dcsiacancnios, anlos na nargcn dirciia. o das
Pcdras csia acina do ncsno Foric 48 lcguas,
cla navcgaao do Fio; consia a sua Cuarniao
dc 3 Soldados da Lcgiao dc LinIa c 4 Pcdcsircs, c
Agrcgados. O do Filcirao cisic na nargcn
dirciia do grandc Fio Madcira, junio cacIocira c
ao Fio do ncsno nonc, quc c aurfcro c vcn das
scrras dos Paricis. csia a calca dcsia cacIocira
na Laiiiudc dc 10
o
4', c icn 1 lcgua, c quasc ncia
dc conrido. as cnlarcacs sao aqui ioialncnic
dcscarrcgadas, c o varadouro c dc 750 lraas. A
Cuarniao dcsic Posio, quc disia do Foric do
Prncic 66 lcguas, clos Fios, c cqucna, consia
dc 1 Furricl, c 3 Soldados da Lcgiao dc LinIa. da
ConanIia dc Pcdcsircs, c Agrcgados 5
Soldados; c 5 cscravos da Fazcnda Pullica c un
ariicular. Esia csic Dcsiacancnio una lcgua
alaio da junao do Manorc con o Madcira, a
quc os csanIois cIanan Dcny c 45, a coniar da
conflucncia do Cuaorc no Manorc.
A uniao do Manorc con o Madcira csia na
Laiiiudc dc 10
o
22' 30", c daqui aic cnirarcn as
suas aguas no Anazonas, conian-sc 245 lcguas;
c cacIocira dc S. Anionio, liniic da nossa
Fronicira, or csic lado, sao 57; cla c a rincira,
quc sc cnconira, sulindo o Madcira, quc icn s
221
suas calccciras cla Laiiiudc dc 13
o
, assando
una das rinciais cla Cidadc da Paz c junia-sc
ao Manorc, con 250 lcguas dc curso; c csic
nascc cla Laiiiudc dc 18
o
nas scrranias cnirc
CocIalanla c a Cidadc da Paz. En frcnic
junao dcsics 2 corulcnios rios Ia siio azado
ara a consiruao dc un Prcsdio, quc scria dc
grandc vaniagcn, fccIando or clcs a navcgaao.
O Foric do Prncic, cono dissc csia cnirc as
conflucncias dos Fios Daurcs, c Iionanas, 5
lcguas alaio daquclc, c lcgua c ncia dcsic. c
acina da larra do Manorc 21, c or icrra 12;
osiao roria ara sc ccdircn Fondas, a fin
dc vigiarcn as sadas dos ncsnos Fios, dcvcndo-
sc orcn consiruir Prcsdio, aondc cisic o
Dcsiacancnio das Pcdras, na Laiiiudc dc 12
o
52'
35", c Longiiudc dc 314
o
37' 30", lugar, quc sc
nao alaga; ara dali incdir-sc a sulida clo
Cuaorc ao ininigo, quc odc cncirar nclc,
cono sc viu navcgando clo cano, c dcois clo
cqucno Fio dc S. MariinIo; Iavcndo nais un
Dcsiacancnio dc olscrvaao, no lugar das
Trrcs, quc fccIa a navcgaao sucrior do
Cuaorc, c disia da Cidadc dc Maio Crosso, cla
navcgaao do Fio, 48 lcguas.
Dividc-sc a Provncia dc Maio Crosso, cn
dois grandcs Conandos Miliiarcs. o Princiro icn
or lugar rincial a Cidadc do Cuyala; c
cricnccn-lIc os Conandos dc Coinlra,
222
Miranda, Povoaao d'Alluqucrquc, Fcgisio dc
Canaua, Fcgisio do Fio Crandc, ou Araguaya,
Diananiino, Vila Maria c Fcgisio do Jauru.
O Scgundo Conando Miliiar, c o scu lugar
rincial a Cidadc dc Maio Crosso, ao qual csiao
sujciios os Conandos dc Casal-Vasco, Foric do
Prncic, Dcsiacancnio das Pcdras, o do Filcirao
c o dc S. Luiz, junio da Caiadua dc S.
TIcoionio, na nargcn dirciia do Madcira c
Laiiiudc dc 8
o
52'; ouco acina da cacIocira dc
S. Anionio.
A Fora Miliiar do Princiro Conando consia
dc un Tcncnic Coroncl do Esiado Maior do
Ecrciio; c da Lcgiao da Princira LinIa un
Tcncnic Coroncl, quc a Conanda, un Major-
graduado, 2 Caiiacs cfciivos, 2 diios graduados,
3 Tcncnics, 7 Alfcrcs, c 1 agrcgado, 12 Sargcnios,
8 Furricis, 16 Calos dc Esquadra, 1 Corncia-
nor, 4 Corncias, 1 Tanlor, Anscadas c
Soldados 173; sonan iodas as raas 232.
Da ConanIia dc Pcdcsircs, Alfcrcs 1;
Sargcnios 4; Calos dc Esquadra 15; Anscadas
8; Pifanos 1; Tanlorcs 2; Soldados 180; iodas as
raas sonan 211.
Da Lcgiao da Scgunda LinIa, Tcncnic-
Coroncl 1, Ajudanic 1, Sargcnio 1, Poria-
Esiandaric 1, Calos dc Esquadra 6, Tanlorcs 8,
Soldados 33, sonan iodas as raas 46.
223
Sona ioial das raas quc guarncccn os
divcrsos onios Miliiarcs do Princiro Conando
849.
O Scgundo Conando Miliiar, con os
Dcsiacancnios da sua dccndcncia, icn a fora
dc 1 Tcncnic da Lcgiao dc LinIa, 1 Sargcnio, 9
Calos, 51 Anscadas c Soldados; iodas as
raas sonan 62.
A ConanIia dc Pcdcsircs, icn 3 Sargcnios,
21 Calos dc Esquadra, 21 Aiiscadas, 1 Pifano,
2 Tanlorcs, 210 Soldados; sonan iodas as
raas 258.
Todas as raas cricnccnics ao Scgundo
Conando Miliiar, sonan 320.
Toial gcral da Fora Miliiar cnrcgada cn
ioda a Provncia. clo quc cricncc Lcgiao dc
Princira LinIa 293.
ConanIia dc Pcdcsircs 469.
scgunda LinIa 46.
Toial da Fora Miliiar cfciiva cnrcgada nos
difcrcnics Dcsiacancnios dc ioda a Provncia 809
cnirando o Tcncnic Coroncl dc AriilIaria, adido
ao Esiado Maior do Ecrciio.
O ioial do Esiado cfciivo da Lcgiao dc
Milcias, cricnccnic ao Princiro Conando
224
Miliiar, conrccndido o Esiado Maior c as ircs
Arnas dc AriilIaria, Cavalaria c Infaniaria, c dc
1365 raas.
O ioial, ianlcn do Esiado cfciivo da Lcgiao
dc Milcias, quc cricncc ao scgundo Conando
Miliiar, ou da Cidadc dc Maio Crosso,
conrccndcndo o Esiado Maior c as ircs Arnas, c
dc 521 raas.
Todo o Coro Miliciano, das duas Lcgics dc
Cuyala, c Maio Crosso, con 287 raas das 4
ConanIias dc Milcias do Paraguay, scndo 1 dc
Cavalaria, c 3 dc Infaniaria; c ianlcn con as
conanIias avulsas dc Alluqucrquc, Casal-
Vasco, c Foric do Prncic, quc fazcn o cnuio
dc 163 raas, fornan, una fora ioial Miliciana
dc 2336 raas; as quais junias s 293 da Lcgiao
dc la. LinIa, c s 469 da ConanIia dc
Pcdcsircs, fazcn una sona ioial dc 3.098
raas, cn ioda a Provncia dc Maio Crosso.
A ariilIaria, quc cisic no rinciro Conando
Miliiar, consia dc 2 Oluzcs dc 6 olcgadas, c 1 dc
4; 2 caronadas dc calilrc 12,5 cas dc fcrro dc
calilrc 6, 12 diias dc lronzc dc calilrc 3, 1 diia
dc fcrro dc calilrc 3, 6 diias dc fcrro dc calilrc 1;
sona ioial das locas dc fogo 42.
O Arnancnio dc infaniaria consisic cn 909
Arnas ronias, 1351 a rcarar, 2284 laioncias,
118 icrados dc Caadorcs cn lon csiado, c 70 a
225
rcarar, folIas dc icrados 59, granadas dc nao
1204.
A Cavalaria icn 22 clavinas cn lon csiado c
a rcarar 119, isiolas 284, c 58 a rcarar,
csadas dirciias 298 c a rcarar 34, csadas
curvas a rcarar 119 c finalncnic lalas dc
cIunlo ara nosquciaria 89 arrolas.
As nunics dc Cucrra consisicn cn 200
granadas ara Oluzcs dc 6 olcgadas, 25
lanicrncias ara Oluz dc 4 olcgadas, 101 lalas
dc calilrc 9, 1.700 dc calilrc 6, 816 dc calilrc 3,
900 lanicrncias dc calilrc 6, 397 iranidcs dc
calilrc 6, 292 lalas dc 8 onas, 8196 cariucIos
cnlalados ara Infaniaria, 434 lanicrncias dc
calilrc 3, 159 iranidcs dc calilrc 3, 96
cariucIos dc olvora ara ca dc calilrc 9, 588
cariucIos dc olvora ara ca dc calilrc 3, 184
arrolas dc olvora cn lon csiado, nao
cncariucIada c 44 arruinadas.
FIM
Cuyala 16 dc fcvcrciro dc 1826.
N. D. Nao iraio da AriilIaria, Arnancnio c
nunics dc Cucrra do Conando Miliiar dc Maio
Crosso, or nao Iavcrcn cIcgado ainda os
Maas concicnics.
226

APNDICE
SODFE O FECONHECIMENTO DA FFONTEIFA
DE MATO CFOSSO, PAFA O LADO DE S. ANNA
DE CHIQUITOS; O QUAL TEVE PFINCPIO NA
CIDADE; FEITO NO ANO DE 1820, POF LUIZ
D'ALINCOUFT, SAFCENTO MOF ENCENHEIFO

PAFA, da Cidadc dc Maio Crosso, sc cnirar
no Fio Alcgrc, solc-sc o Cuaorc, c a ncia lcgua,
con cqucna difcrcna, disianic do Porio da
Cidadc, csia a larra daquclc Fio, quc vcn coriar
a nargcn csqucrda dcsic. O Alcgrc c csirciio, c
suas nargcns ouco alias c colcrias dc arvorcdo,
o scu curso nui ioriuoso; dc nancira quc cIcga a
dcscrcvcr iodos runos dc Lcsic a Ocsic clo Sul,
cn csaos curios; navcgando-sc or clc acina
lcgua c ncia, cnira-sc cn un ianquc csaoso, c
dc vagarosa corrcnic, no icno da scca, a ncio
do qual, c na nargcn dirciia, csia o cqucno
EngcnIo dc Luiz Pcrcira, csic rio corrc cn dircao
gcral ao Noric, c do EngcnIo ara laio, c o
icrrcno nais alagado do quc ara cina, no icno
das cIuvas. O grandc anianal do Pcr, quc fica
da aric dirciia do Cuaorc, vai dcsaguar ncsic
rio, un quario dc lcgua acina da larra do Alcgrc,
c so nos ncscs dc julIo, agosio, c scicnlro da
227
assagcn, cn ccrio lugar, cn alguns anos, aic
ncado dc ouiulro.
Pariindo da Cidadc or icrra, no icno da
scca, vcn airavcssar-sc o anianal do Pcr,
assa-sc o Cuaorc c na nargcn oosia, csia a
Fazcnda c EngcnIo dc Francisco dc Dasios
Fcrrcira, ondc rinciia a csirada ara Casal-
Vasco, quc scguc cn runo gcral ao Sul, c corrc
junio das casas do Tcncnic Ignacio dc Dasios
Fcrrcira, quc disian das do anicccdcnic, coisa dc
800 lraas. daqui vai ara a Fazcnda do dcfunio
Daraia, siiuada na nargcn dirciia do rio Alcgrc,
quc na disiancia dc ircs quarios a una lcgua, sc
junia ao rio Darlados. a casa do Daraia fica cinco
lcguas disianic da assagcn do Dasios. O
icrrcno, or ondc sc dirigc a csirada, c
gcralncnic alagado, no icno rorio, c a naior
disiancia a quc sc aaria dcla o rio Alcgrc, icn
ircs quarios dc lcgua. dirciia, c csqucrda da
csirada, c o icrrcno coriado or alguns fccIados
cancs, quc cIcgan, da aric dirciia, a findar
na nargcn do Alcgrc, c os da csqucrda, quc sao
nais longcs, vao fccIar alguns no Cuaorc c nas
scrranias a Lcsic; orianio fica o icrrcno dcsic
lado coriado or csias naias. a csirada icn ircs
assos csirciios, fccIados dirciia c csqucrda
or dcnsos cancs; c vcn a scr o 1.
o
TraIiras,
2.
o
Calca dc Prcio, c o 3.
o
CIaco dc Sol. Todo
csic icrrcno c scncado dc gado vacun, c algun
cavalar.
228
Ha ouira csirada, quc sc cosiuna scguir no
icno das aguas, c sc dcsrcza no icno da
scca, or scr nais longa, c icr duas assagcns aic
ao Daraia. assa-sc o Cuaorc dcfronic da
Cidadc c scguc, aconanIando a nargcn
csqucrda do ncsno, aic ouco acina dos Paiois
do EngcnIo do Caiiao Vclloso, c dcfunio Caiiao
Vicira; c logo acina dcsic siio vai aconanIando
a nargcn csqucrda do Alcgrc; c iocando o
EngcnIo do Caiiao Joaquin Vicira, vai
airavcssar csic rio no siio, quc foi do Tcncnic
Coroncl Donin gos Mcndcs, coria os canos dc
Luiz Pcrcira c vai unir-sc csirada ja
ncncionada, junio ao grandc caao das TraIiras,
dondc scguc ara o Daraia, cono fica diio. Esia
csirada c inundada, no icno dc aguas, quc
cIcgan aic as larrigas dos cavalos; o icrrcno nao
aiola, cccao do quc fica junio da Calca dc
Prcio.
Acina dos cacs ja ciiados, ara a aric do
Oricnic, Ia una cicnsa cananIa, coriada or
cqucnas caociras, c alguns ouiros cacs, c
gcralncnic alagada, no icno da csiaao roria
c fccIada ao Noric clo Fio Cuaorc, ao Sul clo
rio Alcgrc, c ao Oricnic cla conrida scrrania,
quc iira o nonc dcsic rio, orquc ncla icn suas
calccciras, na Laiiiudc dc 16
o
. Ncsic ncsno
icrrcno, a nargcn csqucrda do Cuaorc c
colcria dc arvorcdo; nas, na disiancia dc 5
lcguas da Cidadc, rinciia una larga, c cicnsa
229
naia quc vai unir sc cscssa Florcsia, quc
aconanIa ioda a laia dos norros do Alcgrc;
Florcsia quc scguc da nargcn csqucrda do
Cuaorc ara o Sul, aconanIando os diios
norros c scrranias; afasiando-sc dcla una lcgua
cn arics ncnos, aic cnirar clas icrras dc
Casicla; alcn do norro dc nonc AgoacIy,
dcrivado do rio, quc faz conira-vcricnics con o
Alcgrc, c quc vai dcsaguar na Jauru, 3 lcguas
alaio do Fcgisio dcsic nonc. As nargcns do
Alcgrc, quc dcsdc a larra do Darlados iona a
dircao gcral ara o Sucsic, sao colcrias dc
naios, quc aconanIan aic as suas calccciras,
scndo nais cscssos c largos os da nargcn
csqucrda.
Passado csic rio, junio s casas da Fazcnda
do Daraia, airavcssa-sc o naio da sua nargcn
csqucrda, quc c una ccclcnic larrcira, c vai-sc
uando un ouco ao Sudocsic ara Casal-
Vasco, aroinando-sc cada vcz nais nargcn
dirciia do Darlados. o icrrcno c iodo lano, c
alagado, na csiaao roria, cccio naquclas
aragcns, ondc Ia cacs, dos quais os noiavcis,
quc iocan a csirada, sao o da Funaa dirciia c
nais alcn una lagoa, con ouca difcrcna, o do
Corrcgo do Cagado, quc vcn findar na csirada
cla aric csqucrda c c nuiio nais conrido, quc
o anicccdcnic; dali a Casal-Vasco a disiancia c
curia. Conian-sc duas lcguas c ncia, dcsdc o
Daraia aic csia Povoaao, c alcn dcla lcgua c
230
quario, assa-sc o rio Darlados, no lugar
cIanado a Passagcn, dirigindo-sc aic aqui a
csirada roina nargcn dirciia do ncsno rio,
o qual, aic csic onio, corrc cn dircao gcral do
Sucsic, dcsdc quc assa a ircs lcguas c ncia,
ouco nais, ou ncnos, dos norros do Alcgrc, c
nascc nos norros, c naiarias do AgoacIv, da
aric dc CIiquiios.
Enirc o rio Alcgrc, c o Darlados Ia una
cicnsa cananIa, quc icn rincio na grandc
naiaria dos norros do Alcgrc, c quc c or ali nui
lana, c dcscolcria; c dcsia forna vcn uando
ara os canos dc Casal-Vasco, quc sao
scncados dc alguns cacs. cn ncio dos diios
canos icn rincio o rilciro DarladinIo, quc
vai fazcr larra no Darlados un ouco acina da
Passagcn. csia cananIa cn gcral c alagada, no
icno das aguas. dirciia c csqucrda do
Darlados, c junio a clc, fornou a naiurcza
unidas lacias naiorcs, ou ncnorcs, divididas c
ccrcadas or linIa dc arvorcdo, quc igualncnic
as scaran do cano, c quc arcccn disosias
cla aric; as quais sc cncIcn dc agua, no icno
rorio, c a conscrvan aic cnirar nuiio cla
scca, csgoiando ouco a ouco ara o rio; c
acsar dclc dar vau ncsia coca, c nisicr scr
nuiio raiico, ara cnirar-sc nos lugarcs, cn quc
clc da assagcn, quc sao nui oucos. cn iodos
os nais onios c dificulioso o iransiio, or causa
dos aiolciros, quc ofcrcccn as lacias.
231
Da Passagcn scguc-sc ara o Posio dc S.
Luiz, a csirada dcia csqucrda o rio Darlados,
vai assar a Lcsic do caao do Lolo; c dciando,
csqucrda, a aniiga, quc corrc dirciia ao osio
das Salinas, inclina a nova un ouco ao
Sudocsic, c nio fin dc ircs lcguas, con ouca
difcrcna, cIcga-sc a S. Luiz, caninIando or
un icrrcno lano, c coriado or nuiios, c
cqucnos scrrados, cacs, c caociras; c ao
Sucsic dcla icn rincio o grandc c cicnso
caao dc Joao da Foza, quc anics ncrccc o nonc
dc una conrida naia, quc sc alonga na dircao
do ncsno runo, c vai findar lcgua c ncia ouco
nais ou ncnos, a Ocsic do Fio Darlados. No
Posio inorianic dc S. Luiz, rinciia ouira nui
dilaiada naicria, c cnirc csic onio, c o caao dc
Joao da Foza, Ia una locaina dc facil dcfcsa.
Junio a S. Luiz assa o Sangrador da DaIia
Crandc, quc icn o nonc dc Pcri, c vai unir-sc,
corrcndo a Lcs-nordcsic c coriando csics canos,
grandc cinza, quc c ouiro csgoiadouro da
cananIa, quc vai corrcndo junio ao caao dc
Joao da Foza, clo Norocsic, c conflui no
Darlados, acina do curral do DarladinIo.
sangradouros, quc sc iornan cn caudalosos
Fios, no icno das aguas. Dc S. Luiz scguc-sc
ara as Salinas, uliino Posio das nossas
avanadas, c quc fica ircs lcguas disianic do
anicccdcnic; a csirada coniinua nuiio lana, or
una cananIa dilaiadssina, c clara, ianio ara
232
a csqucrda, cono ara a dirciia, c alagada ioda,
no icno rorio; airavcssa-sc o sagradouro da
cinza c narcIando crio dclc faz-sc una cqucna
volia, carrcgando csqucrda, cnira-sc cn un
scrrado, c cosicando-sc o naio das Salinas,
cIcga-sc a csic Posio, cujo naio sc csicndc do
ncsno Posio ara o Sucsic, ou ara o lado da
Fonda do Sul, na disiancia dc 4 lcguas, ouco
nais ou ncnos, c vai findar cn un scrradao, quc
sc alonga ara a aric dc Casicla, na dircao do
Sudocsic; no qual icn rincio ouiro naio, ja
cn icrras dc CIiquiios, quc sc dirigc ara o
Susucsic
Enirc o caao dc Joao da Foza c o naio das
Salinas, Ia un cano claro, c dilaiado, ianlcn
colcrio dc aguas, nas cIuvas, quc vai findar ao
Sucsic, na locaina quc fornan csics naios quc c
un lanlurral alagadio c alcn dcla novos
canos sc arcscnian da ncsna soric alagados,
quc vao icrninar, naiizados dc algunas
cqucnas caociras, no Fio Darlados, Fonda do
Sul c dali sc csicndcn ara CIiquiios.
Das Salinas nossa Fonda do Sul, a runo do
Sucsic, conian-sc 10 lcguas c da Fonda ao
calco do norro do AgoacIy 4; dcsic norro ao
norro dc Casicla, assin cIanado, quc fica ao
Sul, Ia una grandc locaina colcria dc naio
virgcn, c or dciras dclc csicndc-sc un scrradao,
aondc cisic junio ao norro dc AgoacIy, un
233
alojancnio dc ndios Dororos. a Fonda do Sul
csia nui roina nargcn csqucrda do
Darlados. A csirada das Salinas, ara a Fonda
do Sul, corrc no rolongancnio do naio das
Salinas, quc lIc fica csqucrda c dirciia scguc
o sangradouro da cinza, quc, a ncia disiancia do
conrincnio do diio naio, sc lIc vcn unir un
rano, corrcndo da grandc naiaria dc S. Anna dc
CIiquiios, c cosicando a csirada Ccral, cla aric
csqucrda aic Pcrulio, dondc ionando a dircao
quasc ao Nor-nordcsic, vai cnirar na Cinza no
solrcdiio onio. a Cinza, aconanIa a csirada
da Fonda do Sul, cla dirciia, dcsdc o fin do
naio das Salinas, c aic ali corrc dos canos dc
CIiquiios, airavcssando divcrsos scrradcs, c
scguindo runo gcral da S.S.E. a N.N.O.
Das Salinas scguc a csirada ara a Caiial dc
CIiquiios, dirciio ao Sul, c na disiancia dc 2
lcguas, fica a Cacinla rincira avanada dos
CasiclIanos, c coniinuando a caninIar ao
ncsno runo, cIcga-sc no fin dc 3 lcguas a
Pcrulio, scgunda avanada c alcn nais una
lcgua Esiancia dc S. Lourcno; dali a ouira
lcgua dc S. Aninio, c avanando ouira dc S.
Firnino; dcois dc S. Migucl, adianic nais
lcgua c ncia, c coniando ouira lcgua c ncia dc
S. DclcIior, c dcsia 2 lcguas dc S. Joaquin.
finalncnic avanando nais 2 lcguas cIcga-sc
cnirada do fundo c cicnso naio, grandc larrcira
dos CasiclIanos, or csic lado. Todas csias
234
Esiancias so icn valor clo nonc c ncnIuna
cla fra clas sao ocuadas or ncia duzia dc
ndios c ncsno algunas csiao aiualncnic
alandonadas.
A grandc florcsia, cIanada dc S. Anna,
csicndc-sc ira Oricnic, c Ocidcnic, a crdcr dc
visia; c icn dc fundo, no lugar, cn quc airavcssa
a csirada Ccral dc Noric ao S., 8 lcguas, c no fin
dc una, a coniar da csirada, cisic una
arruinada csiacaca, quc fccIava o caninIo.
acaladas as 8 lcguas dc naio, cnira-sc cn
canos, c da a 2 lcguas csia a grandc Missao dc
S. Anna asscnio aiual do Covcrnador dc
CIiquiios. O icrrcno iodo, or ondc csiao
colocadas as solrcdiias Misscs, c lano, c
alagado no icno rorio, c sc alonga ara a
dirciia, c csqucrda da csirada, scndo coriado or
divcrsos cacs c scrrados.
TcnIo dcscriio as ariicularidadcs do icrrcno
do lado do Oricnic do rio Alcgrc aic fazcr larra
con o Darlados c clo ncsno lado, dcsdc csic rio
aic a assagcn acina do Casal-Vasco c dali, cla
aric csqucrda da csirada Ccral aic S. Anna dc
CIiquiios; icrrcno fccIado ao Nasccnic, clos
grandcs norros dc Casicla, AgoacIy c rio Alcgrc;
ao Noric clo Cuaorc; c clo Sul vai confinar
con a grandc naia dc S. Anna. Dcsia nosirar a
qualidadc do icrrcno, quc fica ao Pocnic dcsia
ncsna dircao gcral.
235
Para Ocsic da Cidadc dc Maio-Crosso, na
disiancia dc 2 lcguas, rolonga-sc o norro do
Crao Para do Sul quaria dc Sudocsic ara o N.
quaria dc Nordcsic; forna un grandc calco ao
Sul, c da aric ouiro rano ao Pocnic; csic norro
c assaz clcvado, c clo lado oosio, no inicrior
dos dois ranos, icn una lagoa c c o icrrcno
colcrios dc naio. Alaio da Cidadc faz o
Cuaorc un coiovclo, ionando a dircao quasc
dirciia ao norro; c voliando logo assa clo
EngcnIo dc Manocl Caciano, quc fica na nargcn
csqucrda c vai-sc dirigindo ao Noric
aconanIando o rolongancnio do diio norro.
Acina da assagcn, dcfronic da Cidadc, scguc
un caninIo, quc adianic dividc-sc cn dois; un
vai ara o EngcnIo dc D. Luiza c ouiro ara o
EngcnIo do Vcloso; iodo csic icrrcno c colcrio
cla grandc naiaria, quc icn rincio cnirc o
norro do Crao-Para, c o Cuaorc, c quc cla
aric do Oricnic, csicndc-sc nuiio roina
nargcn csqucrda do Alcgrc, colrc a DaIia Fica,
clo lado dc Ocsic, scguc cla csqucrda do
Darlados aic a assagcn; c cniao coria dirciio
DaIia do Scrro c dcscrcvcndo una curva, vai
fccIar no Posio dc S. Luiz, dondc inclina ara a
DaIia Crandc, c accrca clo Oricnic; dcois
dirigc-sc a findar na ironla dc norro do Crao-
Para c alcn do cIanado MorrinIo, Florcsia assaz
cscssa c iniransiiavcl. Scguindo a nargcn
csqucrda do Alcgrc, icnos, alcn do siio dc
236
Doningos Mcndcs c acina do Sangradouro das
Trairas, o siio dc Maria Ursula, dcois o dc
Morccgo; scguc-sc a csic o dc Joaquin Concs; c
nais adianic csia dirciia a DaIia Fica, c
csqucrda a larra do Darlados, c alcn nais
afasiado un un ouco dcsic rio, cisic o
EngcnIo do Daraia. narcIando or csic icrrcno,
cnconira-sc a Foa da Fazcnda Pullica c a dos
ndios dc Casal-Vasco; dali aic a assagcn
coniinua o icrrcno a scr clcvado, c nui colcrio dc
naio, fornando una curva ara o Pocnic, aic
quc dcois vira findar cn S. Luiz. Dcsdc a
Passagcn aic S. Luiz, ara a dirciia da csirada, c
o cano iodo coriado or cacs c vai icrninar
na grandc naiaria dc S. Luiz; dcsic Posio ara a
Passagcn Ia ouiro caninIo nais curio, quc vcn
coriando o icrrcno dirciia da csirada aiual c
scguc junio do Lolo cla aric dc Ocsic. Logo
acina dc S. Luiz vcn corrcndo o sangradouro do
Pcri, scguindo o rolongancnio do grandc naio,
icndo rccclido as aguas da DaIia Crandc, na
disiancia dc una lcgua, da qual ara o Sudocsic,
a duas lcguas c ncia dc S. Luiz, ara Ocs-
norocsic, fica o norro da DaIia Crandc, ondc
rinciia ouira cicnsa naiaria, dc nonc S. Joao,
quc fornando una cnirada noiavcl, crio daquclc
norro, avana dcois, c sc dirigc ao Sul ara o
norro dc S. Foza, ja cn icrras dc Casicla c 6
lcguas disianic do da DaIia Crandc. Dcsic
grandc naio aic a csirada das Salinas c Pcrulio,
237
Ia una cananIa larga c alagada, na csiaao
roria, coriada or difcrcnics cacs c scrrados.
En iodo o rolongancnio da solrcdiia naiaria,
corrc o sangradouro cIanado o Corrcgo Crandc,
aic ao lugar, cn quc o naio faz cnirada ara
Lcsic, c cniao vira dirciio a fazcr larra no Pcri un
ouco ao Pocnic dc S. Luiz.
Casal-Vasco csia na Laiiiudc dc 15
o
19' 46" c
Longiiudc dc 317
o
42'. c Povoaao fundada cn
1781; clo Sargcnio-nor EngcnIciro Joaquin
Josc Fcrrcira, or Ordcn do Eccl. Luiz
d'Alluqucrquc Pcrcira dc Caccrcs. Iavia ali anics
da fundaao c iinIa a sua norada no lugar aondc
csia Iojc o Palacio, o Alfcrcs DariIoloncu da
Cruz, naiural do Cuyala c sua nulIcr Anna
Aniuncs Dclcn, quc falcccu no ano dc 1819, con
90 anos dc idadc; igualncnic cra norador ncsic
siio Cusiodio Josc da Silva, naiural dc Poriugal,
c nclc ossua una fazcnda dc gado; daqui
assou a fundar a grandc Fazcnda da Cuiia, quc
ainda cisic Iojc, crio do Cuyala.
visia da dcscriao dcsics icrrcnos, fica facil
ao Oficial cnicndido conIcccr quais sao os Ponios
Miliiarcs nais inorianics, ara o sisicna dc
dcfcsa, quc dcvc adoiar.
NOMES DOS COMANDANTES, QUE TEM
HAVIDO NESTA POVOAO AT 1821
238
1 Sargcnio-nor EngcnIciro, Joaquin Josc
Fcrrcira
2 Tcncnic dc AriilIaria Ignacio Josc Nogucira.
3 Alfcrcs Francisco Pcdro dc Mcllo.
4 Alfcrcs Joao Pcrcira Lciic, quc c Iojc Tcncnic
Coroncl
5 O Alfcrcs dc Pcdcsircs Joaquin Vicira Passos,
caiiao Iojc dc Milcias.
6 O Tcncnic dc Pcdcsircs Manocl Filciro Lciic,
quc cIcgou a Tcncnic Coroncl.
7 O Ajudanic dc Milcias Alcandrc Docno Lcnos
dc Mcnczcs.
8 O Caiiao Francisco Pcdro dc Mcllo, cla
scgunda vcz.
9 O Caiiao Flaviano Josc dc Maios CoclIo.
10 O Tcncnic Luiz Anionio dc Souza.
FIM
239

NOTAS
|| Nota do EdItor: Acnas os ioicos cn
naiusculas consian do ndicc da cdiao cn
acl, colocado no fin do ccnlar digiializado, o
dc nuncro 97, da iiragcn csccial cn acl
vcrgc", consianic dc 100 ccnlarcs. Os
ioonnios, os conscrvanos, scguindo o
roccdincnio da cdiao dc 1953, na grafia
original. Cono sc roccdcu a acnas una
rcvisao, rovavcis crros dc digiializaao
(cscranos quc facilncnic dcicciavcis} odcn icr
ocorrido cDoolsDrasil
(1} Do volunc ullicado na Tiografia Incrial
c Nacional, cujo icio sc rcroduz aqui, nao
consian os ancos c ilusiracs ncncionados
clo auior. N. da F.
(2} Toda a cal da Provncia, quc c nuiio loa, sai
das Osirciras dc S. Viccnic, c dc Sanios,
Concciao, Iguac, c Canancia; as quais foran
fornadas clos ndios Maranoncs; quc vinIan,
cn ccrios ncscs do ano, fazcr a csca dc varias
qualidadcs dc narisco, con o qual sc
susicniavan, fornando nonics das concIas,
quc, con o icno sc dcsfizcran, c cirificaran
grandc aric dclas, iornando-sc cn una nassa
nui rija, dc nancira quc c rcciso usar-sc dc
240
narrcs, c alavancas ara sc quclrar, a fin dc ir
aos fornos.
(3} Con nuiia facilidadc sc odcn conscrvar
or largos anos, c cn csiado dc scrvio, as cas
dc fcrro; ois quc icnos junio Vila dc Alranics,
na Provncia da DaIia, una ccclcnic nina dc
Craniio, dcscolcria cn 1816, quando fui con o
Sargcnio Mor CuilIcrnc CIrisiiano Fcldncr,
cloraao do carvao dc cdra, c c o sciino lugar
do Mundo, ondc sc salc quc cisic o diio nincral;
con clc faz-sc una ccclcnic conosiao ara
conscrvar c rcscrvar das injurias do icno, ioda
a olra dc fcrro. os Inglcscs icn dclc iirado
grandcs vaniagcns, c lIc dcvcn o lon csiado dc
sua AriilIaria, cla uniura, quc dc ncscs cn
ncscs dao s cas, c a iodas as naquinas dc
fcrro; o quc aic dininui considcravclncnic o
airiio. do ncsno nincral sc fazcn lais dc
divcrsas qualidadcs c unia-sc cdaos dc couro,
ara asscniar o fio s navalIas dc larla, c a
ouiros insiruncnios corianics.
(4} Qucr dizcr, cn linguagcn Indiana, lugar
dondc sc vc o nar.
(5} Mirin, significa cqucno. Cuau, grandc.
(6} noiavcl o auncnio, quc icn
ccrincniado a ovoaao da csirada do Culaiao
a S. Paulo. cn 1818 cran raros os noradorcs; no
rincio dcsic ano, 1823, cnconiran-sc a cada
241
asso. Enlora iralalIcn nossos ininigos or
fazcr rcirogradar os rogrcssos do Drasil, nao o
conscguirao dc ccrio, iransiornar o quc a rodiga
naiurcza nos conccdcu, nao c olra dos Ioncns.
Nao nuiio disianic da Cidadc cisic o cclclrc
lugar cIanado Piranga, quc scnrc scra
dccaniado nos Anais Draslicos or scr ondc o
Crandc, Inorial Pcdro Princiro roclanou cla
rincira vcz a nossa Indccndcncia diiosa.
(7} Hojc Incrial Cidadc do Ouro Prcio, 1823.
(} cutuco na fonic digiializada. (N.E.}
(8} Os inciros Viccniisias dcran o nonc dc
cano ao icrrcno da scrra acina, ara o
difcrcnciar das icrras do lcira-nar, aos quais
acIaran nuiio colcrias dc arvorcdo, o quc nao
aconiccia cn iodas as vizinIanas dc S. Paulo,
quc or naiurcza cran dcscolcrias, c unicancnic
cqucnos cacs, ou caociras (assin
dcnoninan os losqucs curios, c fccIados} sc
divisavan.
(9} Nasccu AncIicia cn 1533 na IlIa dc
Tcncrifc, filIo dc ais nolrcs c ricos, c dcsdc scus
icnros anos rinciiou a alrasar-sc no Sagrado
fogo da vcrdadcira Fcligiao; vcio ara o Drasil,
con ouiros Missionarios da sua Ordcn, cn 1553,
na conanIia dc D. Duaric da Cosia, scgundo
Covcrnador Ccral, quc foi do Esiado.
242
(10} As infornacs dc AncIicia solrc a casa
dos jcsuias nao consian dc caria a Sanio Inacio
c sin da Quadrincsirc dc naio a scicnlro dc
1554 c vcn rcroduzida na quc cndcrcou cn
1555 aos Padrcs c Irnaos da ConanIia cn
Poriugal. C. AncIicia, Cartas. InIormaes.
Fragmentos HIstrIcos e Sermes (Fio dc
Janciro, 1933}, . 43 c 73. O A. cngana-sc ainda
na rcroduQao dcssas infornacs cscrcvcndo
cs ondc dcvcria csiar assos N. da F.
(11} A caria rcgia clcvando S. Paulo caicgoria
dc Cidadc iraz a daia dc 24 dc julIo dc 1711. O
ano da criaao do Disado icn sido naicria
conirovcriida, ronunciando-sc alguns clo ano
dc 1745. En favor da daia dc 6 dc dczcnlro dc
1745 cnconira-sc dccisiva docuncniaao cn J. P.
Lciic Cordciro, A CrIao da DIocese de S. PauIo
(S. Paulo, 1945}, . 56, ss. N. da F.
(12} Pcqucno aninal da Ordcn Enionologica,
quc vivc nancira das fornigas.
(13} Hojc acIa-sc dcslasiado o arvorcdo aos
lados do caninIo.
(14} En Sorocala c ondc sc faz grandc ncgocio
nas lcsias lravas quc vcn do Sul.
(15} Hojc Ia quasc o irilo. (1823}.
(} Fondc na fonic inrcssa. Fonic? |N.E.|
243
(16} Enirc csias duas conflucncias icn o Ticic
grandc nuncro dc cacIociras.
(17} A caivara c un aninal anflio, do
iananIo dc un caado dc duas arrolas, con o
focinIo scnclIanic ao da aca, c o coro cono o
da ania, sua cor c russa, nao icn cauda; a sua
carnc c insida, c nuiio carrcgada, orcn o
couro csiinado.
(18} Dcsdc Scicnlro dc 1818, aic o rincio dc
1823 icn crcscido considcravclncnic cn
roricdadcs. o ncgocio c a grandc; a cada asso
cnconiran-sc arnazcns dc iudo quanio sc
rccisa, algunas lojas dc lclidas, c un lilIar;
noian-sc nuiias casas acaladas dc frcsco, c
ouiras a consiruir-sc, os Ialiianics iraian-sc
con nuiio luo, c gosio cn scus vcsiiarios;
finalncnic ja nao ncrccc o nonc dc cqucna
Vila.
(} Huo na fonic digiializada. Dairro? |N.E.|
(19} Hojc cisic grandc nuncro dc casas
arruadas, 1823.
(20} Esics rcos csiao nais alicrados con o
auncnio da oulaao.
(21} Esic siio, quc disia da Vila lcgua c ncia,
iira o nonc dc un rilciro, quc lIc assa junio, a
244
quc os aniigos cIanaran AnIunas, dc unas
avcs dcsic nonc quc ali aarccian.
(22} ja falccido.
(23} noiavcl o csiraiagcna, dc quc usou o
rinciro AnIangucra, quando sc viu acriado
clos ndios no Fio Crandc; clc os ancaa quc ia
lanar fogo a iodo o as, sc lIc fizcsscn o ncnor
dano, do quc lIcs nosirava a rova; cniao lana
cla icrra a aguardcnic dc un larril, conunica-
lIc fogo, c con isio fican asnos, c sujciios os
ndios os quais, or causa dcsic, c dc ouiros
csiraiagcnas, c or clc scr vclIo, o aclidaran
AnIangucra, quc significa dialo vclIo.
(24} grandc o rcjuzo ullico, quc julgo
rcsuliar dc iao avuliadas agas dc assagcns,
rcciidas cn ianios rios. induliiavcl quc a
Agriculiura, csialclccida dclaio dc un sisicna
dc racionavcis rincios, forna a vcrdadcira
fclicidadc, c riqucza dos Esiados. As Nacs
nodcrnas concn-sc dc ircs grandcs classcs dc
Ioncns; Agriculiorcs, Falricanics, c daquclcs,
quc dcsiinados a ouiros iralalIos c cnrcgos do
Esiado, consoncn o cccdcnic das duas
rinciras classcs; orianio dccndcn dclas, lcn
cono a dos Falricanics da dos Culiivadorcs, ou
fonic rinaria dc sulsisicncia. Logo odc dizcr-
sc, quc nciadc dc una Naao dccndc do
iralalIo dc ouira nciadc, ara nanicr-ac, c csia
245
nciadc nunca odcra arcscniar naior
sulsisicncia do quc a Naao rccisa, dciando-sc
dc crniiir-lIc a livrc coriaao do sucrfluo; o
quc sc nao dcvc olIar sinlcsncnic cono un
rano lucroso dc concrcio, nas ianlcn dclaio
dc visias nais cicnsas, quais sao as dc scgurar
Naao sua lcna sulsisicncia, c icr scnrc
rcscrvas ronias ara o auncnio fuiuro dc
oulaao. Porianio, nao so sc dcvcn franqucar
aos Culiivadorcs as orias das Provncias, nas
aic as do Incrio, ara a vcnda do scu cccdcnic;
c cono o naiural inicrcssc dcsia classc, c dc
aurar a naior quaniidadc dc gcncros na ccricza
dc vcndc-los con lucro, nunca faliara a
sulsisicncia s ouiras duas classcs, or naiorcs
quc scjan as suas ncccssidadcs. Ora, sc quanio
afirno c vcrdadc, scguc-sc quc iodo o ncio, quc
iolIcr aos Culiivadorcs fazcrcn naiorcs
laniacs do quc as ncccssarias ao scu rorio
consuno, c rcjudicial Naao, c ao Esiado.
Naao orquc lIc iolIc a rccisa sulsisicncia;
orquc nao dcia rcinar a alundancia, c orquc
rccniinancnic faz scniir os crucis cfciios dc un
ano csicril, o quc a ccricncia iao rcciidas
vczcs icn nosirado. ao Esiado orquc o riva dos
inosios razoavcis, quc ianio nais sc
nuliilicarao, quanio naior c a quaniidadc dos
gcncros, quc sc vcndcn; ou scja no rorio as,
ou ara fora dclc. As avuliadas agas, rcciidas
nas assagcns dc ianios rios, fazcn un nal rcal,
246
cnfraqucccndo a culiura cn iodos aquclcs ovos,
quc dcnoran alcn dclcs; orquc nao odcndo
rcuiar os scus cfciios, cono ouiros culiivadorcs,
quc nao icn a agar iais assagcns, cuidan so
cn laniar o ncccssario sua roria
sulsisicncia; o quc aconiccc cn nuiias arics do
inicrior do Drasil, ianio or csias, cono or
ouiras razcs. do quc rcsulia finalncnic un
considcravcl airaso, assin Agriculiura, c ao
Concrcio, cono oulaao do inicrior. O
dcscnvolvincnio dcsic assunio inicrcssanissino
c iao cicnso, iao conlicado, quao ncccssario dc
rofundar-sc. assunio, quc vcrdadcirancnic so
cricncc aos gcnios raros, c quc icn dado ianio
quc cnsar aos naiorcs Poliicos. Porianio
iornarci ao onio, dondc nc disira, coniinuando
o irilIo ordinario da ninIa Mcnoria, quc forna
un oljcio nais aroriado s ninIas foras.
(25} Agora Ia ircs noradorcs (1823}.
(26} Tanio csia, cono a do Tylaia, csiao Iojc
cn nclIor csiado, c con orics fccIados. Daqui
ara Mugi icn-sc nuliilicado os noradorcs
(1823}.
(27} Ncsic lugar olscrvci, cla rincira vcz, o
nodo dc rcduzir o nilIo a farinIa, or ncio da
sinlcs naquina, a quc cIanan nonjolo cla
consia dc una conrida Iasic dc nadcira, icndo
nuna das circnidadcs una csccic dc gancla
247
alcria na ncsna Iasic, con a lorda circna
inclinada ara fora. quasc na ouira circnidadc
icn un grosso oniciro cla aric dclaio unido
crcndicularncnic Iasic, a qual c suscnsa
or una cavilIa, quc a airavcssa
Iorizonialncnic, da aric do ccniro dc gravidadc
ara o lado da gancla, c a cavllIa roda solrc
duas linIas firnadas no icrrcno, c vcriicalncnic
lcvaniadas; csia naquina c novida or agua,
quc, cncIcndo a gancla, faz, con o scu cso,
inclinar a Iasic ara csic lado, c lanando fora a
agua, cla circnidadc, olriga o lado do oniciro
a ir alaio, c dar ancada no nilIo, quc sc dciia
cn un ilao, cniranIado na icrra, c colocado na
dircao do oniciro. con a coniinuaao das
ancadas forna-sc a farinIa.
(28} Acsar dos noiivos ondcrados, c ial a
fora quc gcralncnic inclc iodos os onios do
Incrio Drasilicnsc a cngrandcccrcn-sc, quc, no
rincio dcsic ano dc 1823, acIci csia Vila
Iasianicncnic auncniada, or Iavcr concorrido
a csialclcccr-sc ncla grandc nuncro dc cssoas
vindas aic dc Minas Ccrais, con alguns fundos, a
fin dc arovciiarcn as grossas naias das
vizinIanas, ara as laniacs.
(29} Uliinancnic icn-sc consiruido casas no
icrrcno alio junio csirada.
248
(30} A scrra Ncgra, quc finda no Cuau, a das
Caldas, c Doa Visia, quc vao acalar no Fio
Crandc, fornan una ncsna CordilIcira con o
nonc dc Mugiguau, quc liniia a Provncia dc S.
Paulo, ao Nordcsic; c ao Sul cga con a grandc
Maniiqucira.
(31} Modcrnancnic consiruiran solrc clc una
onic.
(31-A} Esic Lugar csia Iojc nuiio nais
auncniado, c a Igrcja acalada, 1823.
(32} inconicsiavcl quc a oulaao do Drasil,
c niniancnic cqucna cn rclaao aos nui
disianics liniics dcsic Incrio; c igualncnic
vcrdadc quc do grandc nuncro dc lraos rcsulia
a vcrdadcira fora dos Esiados, una vcz quc sc
disonIan, c arranjcn dc nancira a iirar dclcs a
naina vaniagcn, logo iodos os ncios, quc
udcrcn airair Sudiios ao Augusio Solcrano, sc
dcvcn r cn raiica; ncios quc nao sao
dificuliosos dc alcanar, norncnic cn un Pas,
ondc a naiurcza rodigalizou scus dons; un Pas
quc alunda cn ccnicnarcs dc gcncros rinciros,
c quc or scus divcrsos clinas c caaz dc
roduzir ianio quanio roduz o Aniigo Mundo.
nuiias lcguas dc nossas csiradas acIan-sc
dcscrias, c ovoando-as, rcsuliava a dolrada
vaniagcn do auncnio da oulaao, c da
facilidadc no concrcio. As Nacs nais odcrosas
249
icn sido aquclas, quc sc Iao dado con
ariicularidadc ao ncccssario cuidado do
auncnio dc sua oulaao, rcariindo, c
cnrcgando aroriadancnic os lraos
Iunanos, c csic dclicado iralalIo icn fciio a
vcrdadcira gloria dc nuiios, c grandcs Ioncns dc
Esiado. A Prussia, Fcino, quc acnas conia
ouco nais dc ccn anos, ofcrccc un noiavcl
ccnlo, no auncnio, dc suas foras clos
dcsvclos a quc sc icn dado na sua oulaao, c a
Fussia, quc dcsdc Pcdro, o Crandc, vc nasccrcn
cada ano novas Vilas c Cidadcs, caninIa con
assos agiganiados a ionar a rcondcrancia da
Euroa. Porcn, scn sairnos da Ancrica, icnos o
ccnlo dos Esiados Unidos, Naao
nodcrnssina quc arovciiando-sc dos
iransiornos da Euroa, c acsar da nolcsiia
cndcnica daquclc Pas, icn auncniado
rodigiosuncnic a sua oulaao con
inuncravcis Cidadaos uicis cn iodas as arics, c
cicncias. O Drasil Iavcndo igual cuidado, scra
grandc cn fora, cono o c cn cicnsao dc
icrrcno, cn nagnficos orios, dclicioso clina c
rodigiosas riquczas naiurais cn iodos os rcinos;
o quc consiiiui ja os scus Ialiianics una das
rinciras Nacs do Mundo.
(33} Anics dc cIcgar-sc a cla, c un ouco
afasiado do caninIo ara a dirciia Ia una
Cacla nova c junio a cla alguns noradorcs, o
quc nao Iavia cn 1818.
250
(34} Hojc sao raras as quc cisicn colcrias dc
alIa, c Ia loas roricdadcs; dcsdc o ano dc
1818, cra quc csiivc ncssc Arraial, aic o rincio
dcsic dc 1823, quc or ali iornci a assar, icn-sc
auncniado o nuncro dc Fogos
considcravclncnic, nao so dcniro do Lugar, cono
fora junio dos rilcircs, or ondc Ia siios nui
arazvcis; igualncnic Ia crcscido o concrcio, c
agriculiura, o ali concorrcn da FarinIa Podrc, c
ouiras arics a luscar sal, c nais alguns
gcncros.
(35} A csirada da Franca ao norador do
MonjolinIo nao assa Iojc clo MacIado, orcn
sin nais csqucrda, cn dircao nais curia, or
nclIor icrrcno, c con irilicados noradorcs,
(1823}.
(36} Anics dc cIcgar-sc ao Calao dc Coiro,
ouco nais dc lcgua, cisic agora una Cacla,
siia cn icrrcno dcsafogado, con nais dc quinzc
noradas dc casas, o quc nao Iavia cn 1818;
cIanan a csic Lugar sinlcsncnic a Cacla.
(37} Quando uliinancnic (no rincio dc
Janciro dcsic ano dc 1823} airavcssci o icrrcno
alcn do Fio Crandc, vi quc scus Ialiianics sc
ajuniavan ara alrircn una nova csirada dcsdc
o Arraial da FarinIa Podrc aic o da Franca; quc
dcvc scguir cla dirciia da aiual, cn dircao nais
curia; c algunas cssoas nc afirnaran, quc sc
251
oua scic lcguas dc caninIo, quc o icrrcno, or
ondc clc dcvc corrcr, c nclIor, o iransiio do rio, c
livrc dc anianais no lugar, quc indican roor-
sc o ovo a alrir a csirada sua cusia, a
consiruir a larca dc assagcn, c a ofcrcccr csic
scrvio ao Esiado, or ja nao odcr sofrcr a aga
corliianic da assagcn aiual, c na
adninisiraao da ncsna.
(38} Causa razcr noiar o quanio csic Arraial
icn auncniado no curio csao dc icno, quc Ia
dccorrido dcsdc 1818, aic csic ano dc 1823! A
oulaao da Frcgucsia anda cn duas nil alnas
dc confissao; o ncgocio c grandc, vao-sc fornando
ruas, as casas sao cn nuiio naior nuncro, c
quasc iodas colcrias dc iclIa; c os siios, c
fazcndas das circunvizinIanas, icn-sc
nuliilicado; nuiias fanlias dc Minas, aqui sc
icn vindo csialclcccr.
(39} Hojc csia nuiio nais olido, c civilizado,
1823.
(40} Esic siio csia Iojc nui auncniado (ano dc
1823} clos casancnios dos filIos, c filIas do
dono da fazcnda, vclIo dc nuiia idadc, quc icn
as suas noradas unidas unas s ouiras, c vivcn
cn grandc Iarnonia; Ia nais un cngcnIo. a
coriaao c ara Minas. A oulaao c culiura
dc iodo o icrrcno, nas circunvizinIanas do
caninIo icn crcscido adniravclncnic, con
252
csialclccincnios novos, fornados or nuiias
fanlias vindas das Ccrais.
(41} Ao lado dirciio do caninIo, ouco nais dc
ncia nilIa Ia Iojc una Cacla cnirc o siio do
Caialao, c o Pc do Morro, c os noradorcs vizinIos
sao cn grandc nuncro (1823}.
(42} Prcscnicncnic c or aqui a csirada gcral.
(43} Esic lugar csia na grandc cordilIcira, quc
assa junio ao Arraial dc Mcia Ponic, ao Siio das
Arcias, c ao do Caviao; disosias cn dircao gcral
dc Oricnic ara o Ocidcnic, c quc vai unir-sc,
cla aric do Sul, con a scrra dc S. Maria c clo
Noric con a cicnsa cordilIcira dc Talaiinga,
quc liniia as Provncias dc Coiaz c DaIia fornan
dcsia nancira una grossa nuralIa, ondc icn
origcn nuiias iorrcnics, quc iornando-sc cn
caudalosos rios, vao cn dircao gcral ao Noric, c
ao Sul confluir nos grandcs c najcsiosos
Anazonas c Praia.
(44} A csirada nao assa agora, 1823, or csic
siio.
(45} Algun ianio adianic do Dorgcs Ia agora
ouira csirada, quc aric csqucrda ara Coyaz, c
c nais curia, c lcn ovoada; airavcssa a florcsia
dc Maio-Crosso, nas nao assa ncn or Mcia-
Ponic, ncn clo Corrcgo dc Jaraguay (1823}.
253
(46} digno dc noiar-sc, quc cnirando o ouro
ara o Cofrc Pullico o nais aurado, quc c
ossvcl; scn o quc nao c ali rccclido, alcn dc
scr dc laio ioquc, saia das naos do Pagador
inicirancnic falsificado con grandc orao dc
csncril, o quc faz quc iodo o ouro cn giro, scja
nau, orquc ncccssariancnic os ariicularcs o
iniroduzcn con igual rcaraao. vcrdadc assaz
ullica, c cscandalosa, quc arrasia as ncsnas
conscqucncias dc sc clcvar o valor nocda, c
ouiras ainda nais irisics, nui faccis dc sc
iirarcn. (Assin aconiccc aic 1818, agora nao sci
sc coniinua, 1823}.
(47} O cclclrc Colonlo, doiado dc un gcnio
raro, c dc un caraicr sao, foi viina da calunia, c
da invcja. csic Ioncn ilusirc, a qucn a EsanIa
dcvc iao dilaiados Donnios, iania riqucza, c o
Mundo Aniigo o conIccincnio dc un ouiro
Mundo; csic Ioncn ilusirc, quc or sua
dcscolcria inicrcssanic lcvou os Salios a ouiras
nulias dcscolcrias, con quc cngrandcccran as
Cicncias, icvc cn rcconcnsa dc scrvios iao
rclcvanics a rivaao dc scus cnrcgos, a risao,
os fcrros, c una vclIicc olscura, c dcsgraada! E
aic ara cunulo dc sua na foriuna, a ncsna
Euroa foi con clc injusia, roulando-lIc a gloria
dc ficar o scu nonc a iodo o vasio Coniincnic,
quc s suas conlinacs, sua acicncia,
sofrincnio, csforos c iralalIos, dcvc a
dcscolcria! Assin csia ncgra, Infanc, c rincira
254
injusiia foi o rcssagio faial dc iodas aquclas, dc
quc csic ancno, rico c or iodas as razcs,
adniravcl Pas vcio a scr o icairo.
(48} Maio Crosso cIana-sc a grandc florcsia,
quc airavcssa dc Noric a Sul a Provncia dc
Coyaz, novc lcguas disianic da Caiial, icndo dc
Lcsic a Ocsic novc lcguas dc largura, c cn arics
nais; csicndc-sc nuiio ara o Noric, c ara o Sul
ainda nao sc lIc conIcccu o fin. Ia ncsia florcsia
nuiios csialclccincnios, c roados; c c dondc sai
a naior quaniidadc dc naniincnio ara a
Cidadc.
(49} Hojc Ia na Insua un norador, orcn dc
oucas foras, 1823.
(50} Nao sci quc Iaja noiivo jusio, ara cnirar o
roduio das assagcns do Fio Crandc no Cofrc dc
Coyaz, c nao no do Cuyala; as dcscsas con o
Dcsiacancnio, c ouiras, sao fornccidas cla
Fazcnda Pullica dcsia Cidadc, c a cla cricnccn
os Ncgocianics, c nais cssoas, quc agan as
assagcns; adcnais Coyaz ja sc suliraiu dc
forncccr a Maio Crosso a orao dc oiiavas
anuais, quc fornccia; acsar do quc ainda
conscrva a ossc dc colrar iriluio dc iodos os
gcncros, quc cniran ara Cuyala! 1823.
(51} Tcn agora (1823} un norador, cono dissc.
255
(52} Pouco icno dcois da noric do Padrc
Alluqucrquc ficou alandonado csic siio, dc
iania convcnicncia ara os viajanics; os cscravos
foran raa, or causa do inicrcssc rorio da
naior Auioridadc da Provncia.
(53} Os Cuyalanos inroriancnic dao o nonc
dc norros s cnincncias do Fozario c Doa-Moric,
ois quc cn rigor sao icrrcnos, quc sc lcvanian
da aric do valc c cla oosia vao-sc alongando
irrcgularncnic.
(54} O rinciro, quc icvc o Cuyala, c o unico
falcccu ali no 1o. dc agosio dc 1823.
(55} Esic Eccl. Caiiao Ccncral foi dcosio no
ncnoravcl dia 20 dc agosio dc 1821, clo Clcro,
Troa, Nolrcza c Povo do Cuyala, c criado o
Covcrno Provisorio, conosio dc novc Mcnlros.
256

2001 Luiz D'Alincouri
Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil

__________________
Novcnlro 2001
Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos
CFTIS
dircio na fonic.
cDoolsDrasil.org
Edics cn df c cDoolLilris
cDoolsDrasil.org
__________________
Maro 2006

Você também pode gostar