Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
, 2006
Faculdade de Farmcia, Universidade Federal do Rio Grande do Sul, 2Departamento de Botnica, Instituto de Biocincias, Universidade Federal do Rio Grande do Sul
*Correspondncia: S. M. K. Rates Faculdade de Farmcia UFRGS, Laboratrio de Psicofarmacologia Av. Ipiranga 2752, 90610-000 - Porto Alegre, RS, Brasil E-mail: ratessmk@farmacia.ufrgs.br
Neste trabalho foi realizado um levantamento bibliogrfico etnobotnico sobre plantas utilizadas pela populao brasileira no tratamento de sinais e sintomas relacionados s infeces fngicas. Foram citadas 409 espcies, distribudas em 98 famlias, com maior concentrao em Fabaceae e Asteraceae. Para as dez espcies mais citadas, foi realizada uma busca relativa a estudos de atividade antifngica na base de dados MEDLINE-PubMed. Somente foram encontrados estudos para Phytolacca americana L., Rosmarinus officinalis L., Mirabilis jalapa L., Schinus molle L. Entre as dez espcies mais utilizadas, seis correspondem a espcies nativas: Anacardium occidentale L., Cecropia peltata L., Schinus molle L. , Schinus terebinthinfolius Raddi, Stryphnodendron adstringens (Mart.) Coville e Tabebuia heptaphylla (Vell.) Toledo.
INTRODUO
Ao longo dos ltimos anos, a ocorrncia de infeces fngicas humanas vem apresentando um aumento expressivo, sendo as dermatomicoses as principais infeces responsveis por esse aumento. Vrios fatores esto relacionados ao crescimento dessas infeces fngicas, entre eles: o melhor diagnstico laboratorial e clnico, o aumento da sobrevida de pacientes com doenas imunossupressoras e o emprego de medicamentos imunossupressores, utilizados s vezes de forma abusiva, permitindo a instalao de microorganismos convencionalmente saprfitos (Sidrim et al., 1999). Os fungos responsveis por essas infeces so fungos patgenos ( Epidermophyton , Microsporum , Trichophyton, Paracoccidioides, Histoplasma) ou fungos patgenos oportunistas (Candida albicans, Cryptococcus
neoformans). O tratamento das micoses humanas no sempre efetivo, pois os frmacos antifngicos disponveis produzem recorrncia ou causam resistncia, alm de apresentarem importante toxicidade. Por esta razo, h uma busca contnua de novos frmacos antifngicos mais potentes, mas, sobretudo, mais seguros que os existentes. Alm das infeces em humanos, os animais tambm podem ser atacados esporadicamente por fungos muito difceis de serem combatidos. Alm disso, as infeces fngicas em plantas (espcies de Rhizoctonia, Phytophtora, Sclerotinia, Fusarium, Phomopsis, Colletotrichum, Diaphorte, Macrophomina, Cercospora) representam perdas incalculveis para a produo agrcola (Zacchino, 2001). Neste contexto, embora a maioria dos antifngicos existentes no mercado seja de origem sinttica, o estudo de produtos naturais voltou a receber a ateno dos cientistas (Yunes, Filho, 2001). Entre as principais ferramentas
370
na busca de novos modelos moleculares esto a informao de como as plantas so utilizadas por diferentes grupos tnicos e o estudo farmacolgico das preparaes utilizadas, abordadas, respectivamente no mbito da Etnobotnica e da Etnofarmacologia (Rates, 2001). A busca de novos compostos antifngicos a partir de plantas da flora latinoamericana, baseada principalmente no seu uso etnofarmacolgico, tema do projeto de pesquisa X.7 do CYTED (Ciencia y Tecnologia para el Desarrollo) Proyecto Iberoamericano de Bsqueda y Desarrollo de Antifngicos Naturales y Anlogos (PIBEAFUN). Com base nos objetivos traados pelo Projeto X.7 do CYTED (2002), este trabalho teve como finalidade a elaborao, a partir da literatura etnobotnica, de uma lista de plantas utilizadas na medicina popular brasileira no tratamento de sinais e sintomas relacionados a infeces fngicas e verificar, para as 10 espcies mais citadas com essas finalidades, se j existem estudos para a avaliao da atividade antifngica na base dados MEDLINE-PubMed.
PubMed. Os termos utilizados para esta pesquisa foram: o binmio cientfico com as palavras antifungal, antifungic, antimycotic, fungal infections e antimicrobial.
RESULTADOS E DISCUSSO
Foram encontradas 409 espcies vegetais utilizadas no tratamento de sinais e sintomas aqui considerados como relacionados s infeces fngicas (Tabela I). Essas espcies esto distribudas em 98 famlias, sendo que as duas famlias com maior nmero de representantes citados foram as famlias Fabaceae (no sentido amplo) com 30 citaes, e a famlia Asteraceae com 29 citaes. Este pode ser um resultado importante, visto que estas duas famlias seriam consideradas prioritrias em estudos posteriores de avaliao de atividade antifngica. Porm, entre as 10 espcies com maior nmero de citaes, a maioria no pertence a estas famlias. Alm disso, como essas famlias so constitudas de grande nmero de representantes se comparadas com outras famlias do Reino Plantae (Judd et al., 1999), este resultado pode ser decorrente do maior acesso da populao a essas plantas e no de uma real seleo. Estas famlias tambm so juntamente com a famlia Piperaceae as mais testadas para a atividade antifngica em um programa de screening de plantas medicinais latinoamericanas. Porm, neste screening, foi observado que o maior nmero de resultados positivos concentra-se na famlia Piperaceae (CYTED, 2003). A famlia Fabaceae foi tambm citada por Gottlieb e Borin (2003) como uma das dez famlias mais citadas em levantamentos etnobotnicos publicados no Journal of Ethnopharmacology. Desta famlia, provm, segundo Gottlieb e Borin, principalmente substncias ativas em doenas infecciosas e parasitrias. De fato, entre as duas famlias com maior nmero de representantes citados e, tambm, entre as famlias as quais pertencem as 10 espcies mais citadas, encontramos que o maior nmero de publicaes para a famlia Fabaceae (502), seguida por Asteraceae (108) e Lamiaceae (108). Para Anacardiaceae foram encontradas 17 citaes; para Phytolacaceae e Bignoniaceae, 08; para Nyctaginaceae, 04. No foram encontrados trabalhos com Cecropiaceae e Violaceae. A busca para a famlia Piperaceae resultou em 14 artigos. As 10 espcies com maior nmero de citaes esto relacionadas na Tabela 2. Observa-se que para 6 das 10 espcies com maior nmero de citaes no levantamento bibliogrfico no foram encontrados estudos de avaliao da atividade antifngica. Alm disso, o nmero de trabalhos cientficos publicados no corresponde ao nmero de citaes de uso popular.
MATERIAL E MTODOS
A busca bibliogrfica foi feita em obras publicadas a partir de 1840: Martius (1844), Oliveira (1854), Moreira (1862), (1871), Caminho (1877), Castro (1878), Oliveira (1883), Dutra (1887), Dvila (1910), Freise (1933), Orth (1937), Reitz (1950), Reitz (1954), Moreira Filho e Goltcher (1972), Cavalcante e Frikel (1973), Van den Berg (1982), Neto (1987), Santos et al. (1988), Di Stasi et al.(1989), Paciornik (1990), Agra (1996), Matos (1998), Simes et al.(1998), Lorenzi e Matos (2002).As obras mais antigas representam levantamentos originais realizados junto s comunidades da poca em que foram publicadas. A partir de 1980, constituem-se de levantamentos bibliogrficos e foram selecionadas por serem elaboradas por autores ligados ao meio acadmico e cientfico nacional. A seleo dos sinais e sintomas empregados na busca bibliogrfica foi baseada nas manifestaes clnicas de infeces fngicas relatadas por Carvalhaes de Oliveira (1999), Lacaz et al.(1991) e Edman (1998). Os sinais e sintomas considerados so os apresentados na sexta coluna da Tabela 1. A nomenclatura das espcies foi atualizada, de acordo como banco de dados W3 TROPICOS do Missouri Botanical Garden ou o banco do The International Plant Names Index. Para a descrio dos usos relatados, procurou-se manter, sempre que possvel, a linguagem utilizada pelos autores. As famlias e 10 espcies mais citadas foram submetidas busca bibliogrfica na base de dados MEDLINE-
371
TABELA I - Plantas utilizadas para o tratamento de sinais e sintomas indicativos de infeces fngicas
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Agave americana L. Nome Cientfico (Referncia Original) Agave americana Martius A. americana Anacardium occidentale L. Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Folhas Suco das folhas ou depois de fermentado Pericarpo Entrecasca Sumo da castanha Casca Folhas Casca Uso Popular Referncias
Amaryllidaceae
Piteira
Moreira, 1862 Castro, 1878 Di Stasi et al.,1989 Lorenzi e Matos, 2002 Moreira, 1862 Reitz, 1954 Di Stasi et al.,1989 Guarim Neto, 1987 Di Stasi et al.,1989 Reitz, 1954 Freise, 1933
Anacardiaceae
Anacardium occidentale L.
Anacardiaceae
Astronium orundeva Engl. Myracrodruon urundeuva Allemo Lithraea brasiliensis March. Lythraea molleoides (Vell.) Engl. Mangifera indica M. indica L.
Folhas
Feridas lceras leucorria, impingem Anti-sptica sobre lceras lceras externas Dermatose Anti-sptica sobre lceras Leucorria
n.i. Aroeira Aroeira-brava, aroeira-branca Mangueira, manga Folhas Folhas Casca, principalmente da raiz Casca, raiz, sementes, folhas e frutos Folhas Casca, frutas, gomaresina, folhas Folhas, casca, resina Planta inteira Folhas, frutos Folhas
Agra, 1996 Reitz, 1950 Freise, 1933 Oliveira, 1854 Reitz, 1950
Anacardiaceae
Schinus molle L.
Schinus molle L.
Anti-sptica, lceras Leucorria Anti-sptico Feridas e lceras lceras atnicas Anti-sptica sobre lceras Leucorria Leucorria lceras Furnculos, lceras Aftas
Freise, 1933 Reitz, 1954 Simes et al., 1998 Lorenzi e Matos, 2002 Oliveira, 1854; Lorenzi e Matos, 2002 Moreira, 1871 Freise, 1933
Anacardiaceae
Spondias lutea L. Spondias mombin L. Annona spinescens Mart. Annona squamosa L. Eryngium pristis Cham. & Schltdl./ Foeniculum vulgare Mill. Geissospermum vellosii Allemo Himatanthus phagedaenicus (Mart.) Woodson Tabernaemontana markgrafiana J.F.Macbr. Thevetia ahouai (L.) A.DC.
Spondias lutea L. Spondias venulosas Martius Anona spinescens A. spinescens Mart Annona squamosa L. Cryngium lingua tucaniEryngium pristis Cham. & Schltdl. Foeniculum ufulgare Mii Geissospermum vellosii (All) Plumeria phagedaenica P. phagedenica Martius P. phagedenica Mart. Bonafousia longituba Mgf. Thevetia ahovai
Freise, 1933 Moreira, 1862 Oliveira, 1854 Moreira, 1862 Lorenzi e Matos, 2002 Oliveira, 1854 Orth, 1937 Reitz, 1950 Oliveira, 1883 Oliveira, 1854 Moreira, 1862 Freise, 1933 Cavalcante e Frikel, 1973 Oliveira, 1854
Anti-sptico Anti-sptico lceras srdidas lceras atnicas Impigens Anti-sptica e cicatrizante de feridas Feridas de m qualidade
Apocynaceae
Apocynaceae
Folhas, sementes
372
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Vallesia sp. Anthurium caule Schott. Caladium bicolor (Aiton) Vent. Nome Cientfico (Referncia Original) Vallesia inedita (Ruiz e Pav.) Aracea Anthurium caule Schott. Caladium poecile C. ercolor (Vent.), Arum vermitoxicum (Vell.) C. bicolor L. Araceae Caladium violaceum Desf. Caladium violaceum Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo n.i. n.i. Acrimnia voltil da erva Folhas Folhas, untadas com azeite de oliva Acrimnia voltil Uso Popular Referncias
Oliveira, 1883 Freise, 1933 Oliveira, 1854 Castro, 1878 Freise, 1933
Araceae Araceae
Araceae
Araceae
Araceae
Montrichardia linifera (Arruda) Schott Philodendron bipinnatifidum Schott ex Endlicher Philodendron grandifolium (Jacq.) Schott. Philodendron imbe Schott Philodendron martianum Engl. Pistia occidentalis Blume Hedera helix L. Araucaria angustifolia (Bertol.) Kuntze Aristolochia antihysterica Mart. ex Duch. Aristolochia brasiliensis Mart. & Zucc. Aristolochia cymbifera Mart. & Zucc.
Dracontium polyphyllum L. Philodendron arborescens de Kunther P. arborescens L. P. arborescens Kunth, Arum arborescens (Linn), Caladium arborescens Arum liniferum Arruda
lceras malignas, principalmente nos ps lceras lceras de m qualidade lceras atnicas Feridas e lceras
Oliveira, 1854
Suco da planta
lceras atnicas
Philodendron bipinnatifidum Schott ex Endlicher Philodendron grandifolium Schott Philodendron imbe Martius Philodendron martianum Engl. Pistia occidentalis Caladium spinescens Lacerda Hedera helix L. Araucaria brasilianaA. brasiliensis Lamb Aristolochia antihysterica Aristolochia brasiliensis Mart. Aristolochia cymbifera Mart. & Zucc
lceras
Caule
lceras atnicas lceras Queda de cabelo lceras lceras gangrenosas Ulceraes, feridas Feridas
Caminho, 1877
Folhas frescas Sumo dos bulbos Flores esmagadas Folhas Folhas, frutos Resina balsmica Brotos e serragem da madeira Raiz, haste
Moreira, 1862 Reitz, 1950 Martius, 1844 Moreira, 1862 Santos et al., 1988 Martius, 1844 Freise, 1933 Oliveira, 1854
Aristolochiaceae
Aristolochiaceae
Jarrinha
Raiz
Anti-sptica nas lceras malignas nos ps Anti-sptico, lceras Anti-sptica nas gangrenas e feberes graves Anti-sptico Anti-sptico Anti-sptico Anti-sptica nas gangrenas e feberes graves, lceras atnicas
Freise, 1933
Aristolochiaceae
n.i.
Moreira, 1862
Aristolochiaceae Aristolochiaceae
373
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Aristolochia triangularis Cham. Nome Cientfico (Referncia Original) Aristolochia triangularis Cham. et Schl. A. triangularis Cham. Aristolochia trilobata L. A. trifida Lam., A. caracasana Spreng., Howardia trifida Klotzsc Asclepias curassavica L. Acanthospermum australe (Loefl.) Kuntze Achillea millefolium L. Achyrocline satureioides (Lam.) DC. Ambrosia artemisiifolia L. Lappa minor DC. Arnica montana Linn. A. montana L. Inula helenium Linn. Baccharis dracunculifolia DC. Baccharis silvestris L. Baccharis trimera (Less.) A. P. de Candolle Baccharis vulneraria Baker Bidens bipinnata L. Bidens pilosus L. Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Caule, raiz Folhas, caules, razes Raiz Folhas Uso Popular Referncias
Aristolochiaceae
Aristolochiaceae
Aristolochia trilobata L.
Reitz, 1950 Simes et al., 1998 Van den Berg, 1982; Di Stasi, et al., 1989 Van den Berg, 1982
Asclepiadaceae Asteraceae
Asteraceae Asteraceae
Asclepias curassavica L. Acanthospermum australe (Loefl.) Kuntze Achillea millefolium L. Achyrocline satureioides (Lam.) DC. Ambrosia artemisiifolia L. Arctium minus (Hill.) Bernh. Arnica montana L.
Folhas, sumidades floridas Razes, folhas Raiz Captulos florais Raiz Folhas
Reitz, 1954 Dvila, 1910 Caminho, 1877 Moreira Filho e Goltcher, 1972 Caminho, 1877 Freise, 1933
Asteraceae Asteraceae
Aster helenium (L.) Scop. Baccharis dracunculifolia DC. Baccharis trimera (Less.) DC. Baccharis vulneraria Baker Bidens cinapiifolia Kunth Bidens pilosa L.
Enula Alecrim-do-mato
Dartro Feridas
Folhas Partes areas Folhas Parte area Planta inteira n.i. Flores Inflorescncias
Feridas Feridas, ulceraes Feridas Leucorria lceras srdidas lceras Feridas Anti-sptico, feridas, lceras, micoses lceras diversas lceras cido rico Antimicrobiano, anti-sptico Anti-sptico, lceras e feridas, micoses lceras crnicas e trpidas Feridas
Freise, 1933 Simes et al., 1998 Freise, 1933 Di Stasi et al.,1989 Freise, 1933 Orth, 1937 Santos et al., 1988 Lorenzi e Matos, 2002
Asteraceae
Calendula officinalis L.
Calendula officinalis L.
Asteraceae
Chaptalia nutans (L.) Pol. Conoclinium sp. Cynara scolymus L. Echinacea purpurea (L.) Moench Elephantopus mollis Kunth Eupatorium triplinerve Vahl Galinsoga parviflora Cav.
Chaptalia nutans Hemsley C. nutans Hemse Conoclinium sp. Cynara scolymus L. Echinacea purpurea (L.) Moench Elephantopus mollis Kunth Eupatorium triplinerve Vahl. Galinsoga parviflora Cav.
Dvila, 1910 Orth, 1937 Moreira, 1871 Santos et al., 1988 Lorenzi e Matos, 2002 Lorenzi e Matos, 2002
Asteraceae Asteraceae
Caperioba Alcachofra Flor-roxa-cnica, cometa-roxo Erva-grossa, lnguade-vaca, fumobravo, erva-do-diabo Perna-de-saracura Pico-branco, botode-couro, fazendeiro
374
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Matricaria chamomilla L. Mikania lindleyana DC. Mikania parviflora (Aubl.) H.Karst. Solidago chilensis Meyen Spilanthes acmella (L.) Murray Tanacetum parthenium (L.) Sch. Bip. Xanthium spinosum L. Xanthium strumarium L. Arrabidaea chica (Humb. & Bonpl.) B.Verl. Arrabidaea inaequalis (DC. ex Splitg.) K.Schum. Cybistax antisyphilitica (Mart.) Mart. Jacaranda caroba (Vell.) A.DC. Jacaranda copaia (Aubl.) D.Don Nome Cientfico (Referncia Original) Matricaria chamomilla L. Mikania lindleyana DC. Mikania amara Willd. Solidago vulneraria Mart.S. chilensis Meyen Spilanthes acmella Murr Chrysanthemum partenium (L.) Bernh. Xanthium spinosum L. Xanthium strumarium L. Bignonia chica Arrabidaea chica (Bonpl.) B.Verl. Arabidaea inaequalis (DC ex Splitg.) K.Schm. Cybistax antisyphilitica Mart. Jacaranda caroba (Vell.) Jacaranda procera, Bignonia capaca J. procera Sprengel, B. capaia Aub. Bignonia curialis Velloso Jacaranda pteroides Manso Jacaranda micrantha Chamisso Jacaranda oxyphylla Cham. Jacaranda paucifolialata Mart Jacaranda paulistana Manso, Jacaranda subrhombea (DC.), Bignonia obovata (Vell.) Jacaranda rufa Manso Bignonia chrysanta DC. Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Captulos florais Folha Planta inteira Folha n.i. Parte area Folhas Folhas, inflorescncias Uso Popular Referncias
Camomila Sucuriju Guaco Arnica, lanceta, arnica-brasileira, arnica-do-campo Jambu Artemsia, artimijo, artimigem Espinho-decarneiro Bardana Crajir, carajiru, carajuru -
Dermatites, feridas banais lceras crnicas Feridas e lceras Feridas furnculos lceras Feridas, furnculos Dermatoses Dartros Impigens Antimicrobiano, micoses, feridas Caspa
Santos et al., 1988 Van den Berg, 1982 Freise, 1933 Caminho, 1877 Lorenzi e Matos, 2002 Paciornik, 1990 Guarim Neto, 1987 Paciornik, 1990
Asteraceae Asteraceae
Reitz, 1950 Freise, 1933 Oliveira, 1854 Lorenzi e Matos, 2002 Cavalcante e Frikel, 1973 Reitz, 1954
Bignoniaceae
Bignoniaceae
Ip-branco
Folhas
Dartros, lceras
Bignoniaceae Bignoniaceae
Caroba Caroba
Folhas Folhas
Castro, 1878 Oliveira, 1854 Moreira, 1862 Moreira, 1862 Castro, 1878 Reitz, 1954 Castro, 1878 Martius, 1844 Orth, 1937
Bignoniaceae
Jacaranda curialis (Vell.) A.DC. Jacaranda decurrens Cham. Jacaranda micrantha Cham. Jacaranda oxyphylla Cham. Jacaranda paucifolialata Mart. ex A.DC. Jacaranda puberula Cham.
Caroba
Folhas
Impingens
Castro, 1878
Bignoniaceae Bignoniaceae
Bignoniaceae
Jacaranda rufa Silva Manso Tabebuia chrysantha (Jacq.) G.Nicholson Tabebuia heptaphylla (Vell.) Toledo
Caroba Ip
Folhas Casca
Impingens Dartro
Oliveira, 1854 Dvila, 1910 Moreira, 1862 Lorenzi e Matos, 2002 Oliveira, 1854 Moreira, 1862
Bignoniaceae
Tecoma impetiginosa
Ip-contra-sarnas, piauhy
375
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Tabebuia vellosoi Toledo Tecoma sp. Heliotropium indicum L. Nome Cientfico (Referncia Original) Bignonia longiflora Vell. Tecoma sp. Tiaridium indicum, Heliotropium indicum H. indicum L. Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Casca Crtice n.i. Folhas n.i. Decocto n.i. Folhas Folhas Razes, folhas Folhas Sementes, fruto Folhas leo-resina extrado do tronco leo-resina extrado do tronco leo-resina extrado do tronco Raminhos contusos Fruto Suco de parte no especificada Fruto Planta fresca Uso Popular Referncias
Dartro Impigens lceras Feridas Aftas Dartro Feridas, ulceraes Feridas Feridas Aftas Aftas e feridas lceras gangrenosas lceras gangrenosas lceras gangrenosas lceras fagedncias lceras srdidas lceras crnicas ou feridas lceras srdidas lceras
Moreira, 1862 Orth, 1937 Oliveira, 1854; Moreira, 1862 Lorenzi e Matos, 2002 Oliveira, 1854; Lorenzi e Matos, 2002 Lorenzi e Matos, 2002 Moreira, 1862 Simes et al., 1998 Paciornik, 1990 Simes et al., 1998 Paciornik, 1990 Reitz, 1950 Lorenzi e Matos, 2002 Reitz, 1950 Reitz, 1950
Cactaceae Cannaceae
Patagonula americana L. Symphytum officinale L. Symphytum peregrinum Ledeb. Bromelia antiacantha Bertol. Protium brasiliense (Spreng.) Engl. Protium heptaphyllum (Aubl.) March. Protium icicariba (DC.) March. Cereus stellatus Pfeiff. Cereus variabilis Pfeiff. Eriocereus bonplandii (Parm. ex Pfeiff.) Riccob. Opuntia compressa J.F.Macbr. Canna aurantiaca Roscoe Canna glauca L. Canna indica L. Lonicera japonica Thunb. ex Murray Sambucus nigra L. Carica papaya L.
Patagonula americana L. Synphytum officinale L. Symphytum officinale L. Symphytum peregrinum Lebed. Bromelia antiacantha Bertol. Protium brasiliense Engl. Protium heptaphyllum (Aublet) Marchand Protium icicariba (De Candole) Marchand1 Ceri varii stantes Cereus variabilis Pfeiff. Cereus bronplandii Parm. Captus opuntia Canna aurantiaca
Guajuvira, paudarco Conslida, confrei Conslida, confrei Caraguat, carauat, gravat Almcega Almcega
Canna glauca, Canna angustifolia Canna edulis e Canna indica Velloso Lonicera japonica Thunb. ex Murray Sambucus nigra L. Carica papaya L.
Figueira-dabarbaria Mecru, albar, herva-dos-feridos, imbr Albar Caet-dos-jardins Madressilva, madressilva-dojapo, maravilha Sabugueiro Mamoeira, mamo
Moreira, 1862 Oliveira, 1854; Moreira, 1862 Martius, 1844 Oliveira, 1854 Oliveira, 1854 Lorenzi e Matos, 2002
Caprifoliaceae Caricaceae
Caricaceae
Caricaceae Cecropiaceae
Jacaratia digitata (Poepp. & Endl.) Solms Jacaratia spinosa (Aubl.) A.DC. Cecropia catarinensis Cuatrec.
Carica digitata
Jaracati
Simes et al., 1998 Moreira, 1862 Van den Berg, 1982 Oliveira, 1854
Fruto Folhas
376
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Nome Cientfico (Referncia Original) Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Suco das castanhasSuco das castanhas com leite Massa do interior do tronco Ltex Flores brancas (suco dos olhos ou gomos) Suco dos brotos Uso Popular Referncias
Cecropiaceae
Cecropia peltata L.
C. peltata
Leucorria
Moreira, 1862; Moreira, 1871 Oliveira, 1883 Moreira, 1862 Di Stasi et al., 1989 Oliveira, 1854 Freise, 1933
lceras lceras gangrenosas Leucorria, lceras rebeldes e torpes Feridas, lceras Anti-sptica em feridas e lceras lceras externas e vaginais Corrimento vaginal Anti-sptico local Leucorria
Cecropiaceae
Cecropia sp.
Cecropia sp.
Embaba, embava Concorosa, sombra-de-touro, espinheira-santa, concerosa Bom-nome, paude-colher, bomhomem Mastruz, erva-desanta-maria, ambrosia, erva-debicho, mastruo, menstrus Goajuru
Celastraceae
Folhas Folhas
Celastraceae
n.i.
Chenopodiaceae
Folhas Folhas, sementes ou partes areas Raiz, casca, folhas Folhas, raiz Toda planta Casca
Chrysobalanaceae
Chrysobalanus icaco L. Caraipa densifolia Mart. Caraipa excelsa Ducke Caraipa fasciculata Cambess. Caraipa lacerdaei Barb. Rodr. Caraipa laxiflora Benth. Caraipa melhemiana Paula Caraipa minor Huber Caraipa palustris Barb. Rodr. Caraipa psidiifolia Ducke Caraipa variabilis Cambess. Clusia purpurea (Splitg.) Engl. Hypericum brasiliense Choisy Hypericum connatum Lam.
Chrysobalanus icaco C. icaco L. Caraipa densifolia Mart.,Caraipa laxiflora Benth. Caraipa excelsa Ducke
Clusiaceae
Macucu, tamcoar, tamancoar-branco Macucu, tamcoar, tamancoar-branco Macucu, tamcoar, tamancoar-branco Tamaquar, tamaquary Macucu, tamcoar, tamancoar-branco Macucu, tamcoar, tamancoar-branco Tamaquar, tamaquary Tamaquar, tamaquary Tamaquar, tamaquary Macucu, tamcoar, tamancoar-branco Cebola-brava
Clusiaceae
Casca
Clusiaceae
Caraipa fasciculata Camb. Caraipa lacerdaei Barb. Rodr. Caraipa laxiflora Benth. Caraipa melhemiana Paula Caraipa minor Hub. Caraipa palustris Barb. Rodr. Caraipa psidifolia Ducke Caraipa variabilis Camb. Clusia purpurea (Splitg) Engl. Hypericum laxiusculum A St. Hilaire H. brasiliense Choisy Hypericum connatum Lam.
Casca
Clusiaceae Clusiaceae
Dermatoses, impingem, dartros Dermatoses, impingem, dartros Dermatoses, impingem, dartros Dartros Dermatoses, impingem, dartros Dermatoses, impingem, dartros Dartros Dartros Dartros Dermatoses, impingem, dartros Anti-sptica e cicatrizante de feridas Feridas Aftas Aftas
Oliveira, 1854 Moreira, 1862 Freise, 1933 Van den Berg, 1982
Clusiaceae
Casca
leo obtido por incises no tronco leo obtido por incises no tronco leo obtido por incises no tronco Casca
Freise, 1933 Freise, 1933 Freise, 1933 Van den Berg, 1982
Clusiaceae
Entrecasca
Cavalcante e Frikel, 1973 Orth, 1937 Lorenzi e Matos, 2002 Dvila, 1910 Orth, 1937; Lorenzi e Matos, 2002
Clusiaceae
n.i
Clusiaceae
Folhas n.i.
377
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Hypericum perforatum L. Mammea americana L. Nome Cientfico (Referncia Original) Hypericum perforatum L. Mammea americana M. americana L. Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Planta inteira Uso Popular Referncias
Clusiaceae
Clusiaceae
Anti-sptico
Clusiaceae
Vismia guianensis (Aubl.), Hypericum guianense Aubl. V. guianensis (Aubl.) Choisy Vismia japurensis Reich., Caopia japurensis Kuntze Terminalia argentea Mart. & Zucc. Commelina deficiens Hook. Dichorisandra affins Mart. Tradescantia diuretica Martius Cuscuta platyloba Progel Cuscuta umbellata, C. racemosa C. umbellata Humboldt, C. racemosa Mart. C. umbellata Humb Ipomoea pes-caprae (L.) R.Br. Bryophylum calycynum Salisb.B. pinnatum (Lam.) Oken Kalanchoes brasiliensis Camb. Trianosperma ficifolia Mart. T. ficifolia Cogn. Cayaponia tayuya (Mart.) Cogn, Trianosperma tayuya Mart.C. tayuya (Vell.) Cogn. Curcubita pepo L.
Goma-resina
Clusiaceae Combretaceae
Convolvulaceae Convolvulaceae
Vismia japurensis Reichardt Terminalia argentea (Camb.) Mart. Commelina deficiens Hook. Dichorisandra affinis Mart. Tripogandra diuretica (Mart.) Handlos Cuscuta platyloba Progel Cuscuta umbellata Kunth
Casca Casca
lceras de m qualidade Dermatoses lceras Diversas dermatoses, principalmente impingens Micoses, impingem Dermatoses Aftas
Oliveira, 1854 Lorenzi e Matos, 2002 Moreira, 1862 Van den Berg, 1982
Lorenzi e Matos, 2002 Van den Berg, 1982 Guarim Neto, 1987
Reitz, 1954 Oliveira, 1854 Moreira, 1862 Freise, 1933 Lorenzi e Matos, 2002
Convolvulaceae
Ipomoea pescaprae (L.) R.Br. Bryophyllum pinnatum (Lam.) Oken Kalanchoe brasiliensis Camb. Cayaponia bonariensis (Mill.) M. Crovetto Cayaponia tayuya (Vell.) Cogn.
Crassulaceae
Crassulaceae Cucurbitaceae
Salsa-da-praia, batata-da-praia, ipomia Folha-da-fortuna, courama, coirama, fortuna Saio Taiu, abobrinhado-mato Taiui, tajuj, abobrinha-do-mato, guardio
Folhas n.i. Suco das folhas Folhas Raiz Raiz, folhas e frutos
Paciornik, 1990 Lorenzi e Matos, 2002 Moreira, 1862 Dvila, 1910 Orth, 1937 Van den Berg, 1982
Cucurbitaceae
Cucurbitaceae
Curcubita pepo L.
Razes n.i.
Cucurbitaceae Cucurbitaceae
Freise, 1933 Moreira,1862 Di Stasi et al.,1989 Moreira Filho e Goltcher, 1972 Lorenzi e Matos, 2002
Cupressaceae Cyperaceae
378
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Cyperus sp. Curatella americana L. Davilla aspera (Aubl.) Benoist Davilla elliptica A.St.-Hil. Davilla kunthii A.St.-Hil. Davilla multiflora (DC.) A.St.-Hil. Davilla nitida (Vahl) Kubitzki Davilla rugosa Poir. Tetracera lima Willd. ex DC Drosera tenella Willd. ex Roem. & Schult. Equisetum giganteum L. Gaylussacia amazonica Huber Cnidoscolus phyllacanthus (Mll. Arg.) Pax & L. Hoffm. Croton antisyphiliticus Mart. Croton perdicipes A.St.-Hil. Nome Cientfico (Referncia Original) Cyperus sp Curatella sambaiba C sambaiba A.St-Hil. Hieronia scabra (Vell.) Davilla elliptica (St. Hill.) Davilla surinamensis (Miq.) Davilla sagraeana (A.Rich) Davilla itaparecensis (Cascaretto) Davilla brasiliana (D.C.)D. rugosa Poir.D. rugosa Saint Hilaire Tetracera lima (Willd.) Drosera tenella H. et B Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Rizomas Casca n.i. Folhas, razes Folhas, razes Folhas, razes Folhas, razes Folhas, razes Folhas, razes Folhas Caule, folha Folhas, razes Toda planta Uso Popular Referncias
Cyperaceae Dilleniaceae
Dand-africano Sambaiva, sambaiba, sambava Cip-de-carij Cip-de-carij Cip-de-carij Cip-de-carij Cip-de-carij Cip-caboclo, cip-de-carij Cip-de-carij -
Anti-sptico Feridas lceras atnicas lceras lceras lceras lceras lceras lceras
Freise, 1933 Oliveira, 1854 Moreira, 1862 Castro, 1878 Castro, 1878 Castro, 1878 Castro, 1878 Castro, 1878 Castro, 1878 Freise, 1933 Reitz, 1954 Castro, 1878 Cavalcante e Frikel, 1973 Reitz, 1950 Cavalcante e Frikel, 1973 Agra, 1996 Lorenzi e Matos, 2002
Dilleniaceae Droseraceae
lceras Feridas
Equisetaceae Ericaceae
Equisetum giganteum Milde Gaylussacia amazonica Hub. Cnidoscolus phyllacanthus (Mull. Arg) Pax & H. Hoffm. Croton antisyphiltiicum C. antisyphiliticus Mart.C. anti syphilicum (Mart.) Croton perdicipes, C. perdicipes A.St. Hil., C. perdicipes (St. Hil.), Ocalia perdicipes (Baillon) Croton urucurana Baill. Croton sp Euphorbia brasiliensis Lam. Euphorbia hupericifolia L. Euphorbia linearis Retz. Euphorbia phosphoreaEuphorbia phosphorea Mart. Jatropha curcas (Linn.), Curcas purgans (Med.), Castiglionia lobataJ. curcas L. Jatropha gossyfiifolia L. Julocroton phagedenicusJ. phagedaenicus
Rabo-de-cavalo -
Euphorbiaceae
Ltex
Euphorbiaceae
Feridas lceras
Moreira, 1862 Oliveira, 1854; Castro, 1878 Moreira, 1862 Oliveira, 1854; Castro, 1878
Euphorbiaceae
Feridas lceras
Croton urucurana Baill. Croton sp. Euphorbia brasiliensis Lam. Euphorbia hypericifolia L. Euphorbia linearis Retz. Euphorbia phosphorea Mart. Jatropha curcas L.
Seiva Raiz Suco Suco Suco Leite escorrido dos raminhos Raminhos novos leo
Anti-sptico lceras lceras crnicas lceras crnicas lceras crnicas lceras srdidas lceras Dartros
Lorenzi e Matos, 2002 Freise, 1933 Moreira, 1862 Moreira, 1862 Moreira, 1862 Oliveira, 1854 Moreira, 1862 Castro, 1878
Euphorbiaceae
Euphorbiaceae Euphorbiaceae
379
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Phyllanthus niruri L. Ricinus communis L. Abarema cochliacarpos (Gomes) Barneby & J.W. Grimes Bowdichia major (Mart.) Mart. ex Benth. Caesalpinia ferrea Mart. Cajanus cajan (L.) Millsp. Cassia medica Forssk. Cassia purpurea Roxb. Copaifera coriacea Mart. Copaifera langsdorffii Desf. Copaifera multijuga Hayne Copaifera reticulata Ducke Dalbergia nigra (Vell.) Allemo Desmodium adscendens (Sw.) DC. Dialium guianense (Aubl.) Sandwith Diplotropis purpurea (Rich.) Amshoff Eriosema simplicifolium (Kunth) G.Don Erythrina cristagalli L. Nome Cientfico (Referncia Original) Phyllanthus niruri L. Ricinus communis L. Mimosa cochliacarpus Gomes Martius Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Planta inteira Partes areas, razes leo leo das sementes n.i. Uso Popular Referncias
Paciornik, 1990 Simes et al., 1998 Castro, 1878 Lorenzi e Matos, 2002 Moreira, 1862
Fabaceae Fabaceae
Adenanthera thyrsosa Sebipira majorBowdichia major Mart. Caesalpinia ferrea Mart. Cajanus cajan (L.) Millsp. Cassia medicaC. medica Velloso Cassia purpurina L. Copaiba coriacea (Marte) Ktze Copaiba langsdorffii (Desf.) Ktze Copaifera langsdorffii Desf. Copaiba multijuga Ktze. Copaifera reticulata Ducke Dalbergia nigra Fr. All. Desmodium adscendens (Sw.) DC. Dialium guianense (Aubl.) Sandw. Diplotropis purpurea (Rich.) Amsh. Eriosema simplicifolium (H.B.K.) Walp. Erythrina crista-galli L.
Juqueria-assu Sicupira
n.i. n.i. Caule Folhas Folhas e flores Folhas Folhas, vagens Suco recente leo obtido por ferimentos nos troncos leo obtido por ferimentos do tronco leo leo obtido por ferimentos no tronco leo resina obtido do tronco Folhas Folhas secas
Corrimentos Impigens Dartro Feridas lceras lceras, feridas lceras Anti-dartroso Feridas, lceras Feridas, lceras Antimicrobiano Feridas, lceras Leucorria, lceraes Feridas Leucorria
Moreira, 1862 Oliveira, 1854 Caminho, 1877 Di Stasi et al.,1989 Lorenzi e Matos, 2002 Oliveira, 1854 Moreira, 1862 Moreira, 1862 Freise, 1933 Freise, 1933 Lorenzi e Matos, 2002 Freise, 1933 Van den Berg, 1982 Freise, 1933 Lorenzi e Matos, 2002
Juc, pau-ferroverdadeiro, ibir-obi Guandu, andu, ervilha-de-angola Mamang Pajomarioba Copahiba, copahiva Blsamo, blsamode-copaba, copaba, copaba Copahiba, copahiva Copba, copbamarimari Caviuna Amor-seco, pegapega, carrapicho
Fabaceae
Sumo da haste ou entrecasca Fava, favinha, sucupira-da-terrafirme, cutiba Semente ralada misturada com enxofre Sumo da casca e casca
Fabaceae
Fabaceae
Feridas
Cavalcante e Frikel, 1973 Dvila, 1910 Orth, 1937 Reitz, 1950 Freise, 1933
Fabaceae
Corticeira
Fabaceae
Indigofera lespedezioides Kunth Machaerium sp. Mimosa tenuiflora (Willd) Poir Mimosa verrucosa Benth. Myrocarpus frondosus Allemo
Indigofera lespedezioides H.B.K. Machaerium sp. Mimosa nigra Hub. Mimosa verrucosa Benth. Myrocarpus frondosus Fr. Al.
Anileira, anileiro
Feridas recentes
Folhas Casca Casca Serragem da madeira n.i. Resina, seiva, serragem, casca leo resina extrado por incises feitas no caule
Freise, 1933 Freise, 1933 Freise, 1933 Dvila, 1910 Orth, 1937 Reitz, 1950 Santos et al., 1988
Fabaceae
Balsamo-de-tol
380
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Myroxylon peruiferum L.f. Piptadenia rigida Benth. Pterocarpus amazonum (Mart. ex Benth.) Amshoff Senna alata (L.) Roxb. Senna occidentalis (L.) Link Nome Cientfico (Referncia Original) Myroxylon peruiferum L.f. Piptadenia rigida Benth. Pterocarpus ulei Harms Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Folhas, frutos e resina Uso Popular Referncias
Fabaceae
Fabaceae
Feridas, lceras
Casca, goma
Leucorria
Reitz, 1950
Fabaceae
Kino
n.i.
lceras trpidas
Freise, 1933
Fabaceae Fabaceae
Cassia herpetica Cassia occidentalis L.Senna occidentalis (L.) Link Cassia rugosa Vogel C. rugosa Cassia sericca Sw.
Fabaceae
Fabaceae
Fabaceae
Senna rugosa (G.Don) H.S.Irwin & Barneby Senna uniflora (Mill.) H.S. Irwin & Barneby Stryphnodendron adstringens (Mart.) Coville
Fedegoso
Flacourtiaceae
Carpotroche brasiliensis (Raddi) Endl. Casearia decandra Jacq. Casearia javitensis Kunth Casearia sylvestris Sw.
Stryphnodendron barbatimo Martius, Acacia adstringens ReiseS. barbatimo Mart.S. adstringens (Mart.) Coville Carpotroche brasiliensis Endl.C. brasiliensis (Raddi) A. Gray Casearia adstringens Casearia javitensis H.B.K. Casearia sylvestris Swartz C. sylvestris Sw.
Leucorria Feridas Feridas e lceras Corrimento vaginal Dartro Impingem, caspa, dartro lceras srdidas Frieiras lceras, feridas Aftas, feridas na boca lceras Molstias dartrosas Molstias dartrosas
Moreira, 1862 Lorenzi e Matos, 2002 Freise, 1933 Guarim Neto, 1987 Lorenzi e Matos, 2002 Freise, 1933 Lorenzi e Matos, 2002 Moreira, 1862 Cavalcante e Frikel, 1973 Reitz, 1950 Lorenzi e Matos, 2002
Sapucainha, canudeiro, pau-deanjo Quina-do-par Taiu, abobrinhado-mato Guaatonga, apiacanou, bugrebranco, caf-bravo Casearia Batatinha-docampo Mariri
Casearia ulmifolia Vahl. ex Vent. Morea aphylla Manso Poarchon fluminensis (Vell.) Allemo Sisyrinchium bermudiana L Sisyrinchium galaxioides Gomes
Casearia ulmifolia Morea aphylla Manso Sisyrinchium fluminensis (Vell.), Poarchon fluminensis (Freire Alemo) Sisyrinchium bermudiana (Riedel) Sisyrinchium galaxioides Gomes S. galaxioides (B.A.Gomes) Sisyrinchium palmaefolium (V.Gomes) Hyptis canescens Lamium album L.
Iridaceae Iridaceae
Mariri Mariri
Iridaceae
Mariri
Fcula Fcula
Castro, 1878
Lamiaceae Lamiaceae
Urtiga-branca
n.i. Flor
381
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Lavandula angustifolia Mill. Nome Cientfico (Referncia Original) Lavandula angustifolia (L.) Miller, L. spica L., L. vera De CandoleL. angustifolia Mill. Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo n.i. Uso Popular Referncias
Lamiaceae
Anti-sptico
Lamiaceae
Lamiaceae
Lavandula officinallis Chaix Leonitis nepetaefolia (L.) R. Brown L. nepetaefolia Hort. L. nepetaefolia (L.) R. Br. Marrubium vulgare L. Mentha piperita L. Ocimum gratissimum L. Ocimum micranthum Willd. Peltodon radicans Pohl
Alfazema
n.i.
Moreira Filho e Goltcher, 1972 Reitz, 1950; Di Stasi et al., 1989 Lorenzi e Matos, 2002 Lorenzi e Matos, 2002 Di Stasi et al.,1989 Matos, 1998 Di Stasi et al.,1989 Freise, 1933 Lorenzi e Matos, 2002 Lorenzi e Matos, 2002
Cordo-de-frade, catinga-de-mulata
lceras cido rico Anti-sptico Anti-sptica Fungicida Anti-sptico da regio ocular Dartros Dermatoses Anti-sptica
Marrubium vulgare L. Mentha x piperita L. Ocimum gratissimum L. Ocimum micranthum Willd. Peltodon radicans Pohl Plectranthus amboinicus (Lour.) Spreng. Rosmarinus officinalis L.
Marroio, malvo, bom-homem Hortel-pimenta, hortel, menta Alfavaca-cravo Alfavaca Paracari, horteldo-mato, rabugemde-cachorro Malvarisco, hortel-grada, malva-de-cheiro Alecrim, alecrimde-cheiro, rosmarino, alecrimde-jardim, alecrimverdadeiro, alecrim-do-sul Tomilho Louro-inhamu, louro-mamri, paude-gasolina, safrs Puchury-miri, pichurim-bastardo Canela, canela-dandia Louro-puxuri, puxuri, pichurim
Erva Folhas Folhas ou toda parte area Sumo das folhas Talo, folhas Folhas, ramos Folhas
Lamiaceae
Lamiaceae
Folhas
Lamiaceae Lauraceae
Thymus vulgaris L. Acrodiclidium elaeophorum Barb. Rodr. Aniba puchuryminor (Mart.) Mez Cinnamomum zeylanicum Breyn. Licaria puchurymajor (Mart.) Kosterm
Feridas Caspas e preveno da calvce Antimicrobiana Anti-sptico Dartros, Dermatoses ou parasitoses do couro cabeludo Leucorria
Guarim Neto, 1987 Paciornik, 1990 Matos, 1998 Simes et al., 1998 Lorenzi e Matos, 2002 Moreira Filho & Goltcher, 1972 Van den Berg, 1982
Lauraceae
Lauraceae
Lauraceae
Lauraceae Lauraceae
Nectadra puchuryminorNectandria pychurim minor Cinnamomum zeylanicum Breyn., Laurus cinnamomum L. Nectandria pychurim major Ness Licaria puchury-major (Mez) Kost, Acrodiclidium puchuri-major Mez Mespilodaphne pretiosa Nectandra elaiophora Barb.
Leucorria
Leucorria
Lauraceae
Pichurim
n.i.
Freise, 1933
382
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Ocotea barcellencis (Meisn.) Mez Nome Cientfico (Referncia Original) Ocotea barcellencis (Meiss) Mez, Nectandra barcellensis Meiss Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Resina oleosa do tronco Uso Popular Referncias
Lauraceae
Lauraceae
Lecythidaceae
Cariniana estrellensis (Raddi) Kuntze Cariniana legalis (Mart.) Kuntze Allium cepa L. Allium sativum L. Aloe africana Mill.
Persea gratissima Gaertn,P. americana Mill., P. persea (L.) Cackerell, Laurus persea L.Persea gratissima Gaertn Couratari estrellensis Raddi Couratari legalis Mart. Allium cepa L. Allium sativum L. Aloe africana Mill.
Abacateiro, abacate
Dartros, dermatoses ou parasitoses, principalmente do couro cabeludo cido rico Prevenir queda de cabelo, anticaspa
Jequitib-vermelho
Leucorria Feridas em putrefrao Anti-sptico Anti-dartroso/ impingem, queda de cabelo Anticaspa Anti-dartroso/ impingem, queda de cabelo Caspas, calvce Anti-dartroso/ impingem, queda de cabelo Anti-dartroso/ impingem, queda de cabelo Furnculos Caspa, calvce Anti-sptico, antialopcico Anti-dartroso/ impingem, queda de cabelo lceras Leucorria Eritema, intertrigo cido rico Anti-sptica, anti-infecciosa/ feridas Anti-sptica, anti-infecciosa/ feridas Feridas crnicas, corrimento vaginal
Liliaceae Liliaceae
Babosa loes
Folhas Folhas
Liliaceae Liliaceae
Babosa loes
Folhas Folhas
Liliaceae
Babosa, loes
Folhas
Reitz, 1950
Liliaceae
A. succotrina Lam. Aloe barbadensis Mill.A. vera (L.) Burm.27 Aloe vulgaris DC.
Babosa, loes
Liliaceae
loes
Reitz, 1950
Loranthus sp. Struthanthus sp. Lycopodium clavatum L. Cuphea calophylla Cham. & Schltdl. Byrsonima coccolobifolia Kunth Byrsonima coriacea (Sw.) DC. Byrsonima intermedia A.Juss.
Loranthus sp. Struthanthus sp. Lycopodium clavatum L. Cuphea calophylla Cham & Schlech. Byrsonema coccolobifolia Kunth Byrsonema coriacea (Sw.) Kunth. Byrsonima intermedia A.Juss.
n.i. Planta inteira, menos os haustrios Esporos das ramificaes frteis Planta inteira Haste
Moreira, 1862 Freise, 1933 Reitz, 1950 Paciornik, 1990 Cavalcante e Frikel, 1973 Cavalcante e Frikel, 1973 Lorenzi e Matos, 2002
Malpighiaceae
Muruci
Haste
Malpighiaceae
Razes
383
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Gossypium barbadense L. Nome Cientfico (Referncia Original) Gossypium vitifolium Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Planta fresca machucada Folhas Uso Popular Referncias
Malvaceae
Malvaceae
Gossypium hirsutum L.
Algodoeiro, algodo, algodoherbceo, algodomoc Malva, malva-alta, malva-silvestre Relgio, malva-deespinho Agutiguepo-obi -
Malva sylvestris L. Sida spinosa L. Thalia geniculata L. Comolia veronicaefolia Benth. Lasiandra mutabilis Riedel ex Naudin Loreya mespiloides Miq. Melastoma pauciflora Lam. Miconia aplostachya (Bonpl.) DC. Carapa guianensis Aubl.
Malva sylvestris L. Sida spinosa L. Thalia geniculata L. Comolia veronicaefolia Benth. Lasiandra mutabilis
lceras malignas crnicas lceras srdidas lceras Micoses: frieira, panobranco, impingem Furnculos lceras lceras Anti-sptica e cicatrizante de feridas lceras
Martius, 1844
Lorenzi e Matos, 2002 Lorenzi e Matos, 2002 Agra, 1996 Moreira, 1862 Cavalcante e Frikel, 1973 Moreira, 1871
Melastomataceae
Cui-peuna
n.i.
Melastomataceae
Loreya mespiloides Miq. Melastoma parciflora Lamarck Miconia aplostachya (Bonpl.) DC. Carapa guaianensis, Xilocarpus carapaC. gujanensis Aubl. Martius
Sumo da entrecasca
Melastomataceae Melastomataceae
Aninga-pari -
Folhas Folhas
Anti-sptica e cicatrizante de feridas lceras Anti-sptica e cicatrizante em ulceraes lceras, impingem, feridas Feridas lceras, impingem lceras Feridas Leucorria Dermatoses
Cavalcante e Frikel, 1973 Moreira, 1862 Cavalcante e Frikel, 1973 Oliveira, 1854
Meliaceae
Moreira,1871 Moreira, 1862 Reitz, 1950 Freise, 1933 Moreira, 1862 Lorenzi e Matos, 2002
Cedrela fissilis Vell. Cedrela sp. Cissampelos parreira Vell. Brosimum gaudichaudii Trcul Dorstenia arifolia Lam. Dorstenia brasiliensis Lam. Dorstenia cordifolia Lam. Morus nigra L. Moringa oleifera Lam. Musa paradisiaca L. Musa sapientum L.
Cedrela fissilis Vell. Cedrela sp Cissampelos parreira Vell. Brosimum gaudichaudii Trcul Dorstenia arilifolia Lam. Dorstenia brasiliensis Lam. Dorstenia cordifolia Swartz Morus nigra L. Moringa oleifera Lam. Musa paradisiaca L.
Cedro Cedro Mamica-de-porco, algodo-do-campo Carapia Ca-pi, carapia Contraierva Amora Moringa, cedro, quiabo-de-quina Bananeira-de-sothom Bananeira
Raiz Raiz n.i. Raiz Suco de amora, fruto, casca da raiz Sementes Folhas Suco da raiz e tronco, folhas, frutos e flores Folhas, tronco
Leucorria Leucorria Leucorria Aftas Antimicrobiana Aftas, leucorria Flores brancas lceras, feridas, sapinhos das crianas
Moreira, 1862 Moreira, 1862 Castro, 1878 Moreira, 1862 Reitz, 1950 Lorenzi e Matos, 2002 Moreira, 1862 Reitz, 1954 Reitz, 1954
Musaceae
Musa sapientum L.
384
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Virola oleifera (Schott.) A.C.Smith. Virola sebifera Aubl. Nome Cientfico (Referncia Original) Virola oleifera (Schott.) A.C.Smith. Virola sebifera Aubl., Myristica sebifera Sw. 21 Virola suma (Vell.) Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Casca, semente Folha, seiva da casca, casca e semente Raiz Uso Popular Referncias
Myristicaceae Myristicaceae
Leucorria Feridas
Myristicaceae
Myristicaceae
Myrsinaceae Myrtaceae
Myrtaceae Myrtaceae
Virola surinamensis (Rol. ex Rob.) Warb. Cybianthus detergens Mart. Blepharocalyx salicifolius (Kunth) O.Berg Campomanesia aurea O.Berg Eucalyptus citriodora Hook. Eucalyptus globulus Labill.
Virola surinamensis (Rol. ex Rob.) Warb. Cybianthus detergens Eugenia depauperata Camb. Campomanesia aurea O.Berg Eucaliptus citriodora HookerEucalyptus citriodora Hook Eucalyptus globulus La BillardireEucaliptus globulus Labill. Eucaliptus sp. Melaleuca leucadendron L. Psydium pomiferum L. Psidium guajava L.
Casca
Castro, 1878
Raiz Folhas
Impingens Leucorria
Guabirobeira Eucalipto-limo
Folha e casca n.i. Folhas Folhas n.i. Folhas Folhas n.i. Frutos Casca n.i. Casca
Flores brancas Anti-sptico Anti-sptico local Leucorria Anti-sptico Anti-sptico Anti-sptico urinrio Leucorria Aftas lceras, irrigao vaginal Anti-sptico
Reitz, 1950 Moreira Filho e Goltcher, 1972 Matos, 1998 Reitz, 1950 Moreira Filho e Goltcher, 1972 Simes et al., 1998 Freise, 1933 Moreira Filho e Goltcher, 1972 Moreira, 1962 Di Stasi et al., 1989 Guarim Neto, 1987 Di Stasi et al., 1989
Myrtaceae
Eucalipto
Myrtaceae
Nyctaginaceae Nyctaginaceae
Syzyguim aromaticum (L.) Merr. et Perry Boerhavia diffusa L. Mirabilis dichotoma, M. dichotoma L., M. jalapa L. Nymphea neumbo Pison Nymphaea amazonum Hort. Nymphaea rudgeana G. F. W. Meyer Jasminum angustifolium
Cravo-da-ndia
leo
Moreira Filho e Goltcher, 1972 Guarim Neto, 1987 Oliveira, 1854; Moreira, 1862; Castro, 1878 Lorenzi e Matos, 2002 Moreira, 1862 Van den Berg, 1982
Nymphaeaceae Nymphaeaceae
Nymphaeaceae
Nelumbo nucifera Gaertn. Nymphaea amazonum Mart. & Zucc. Nymphaea rudgeana Mey. Jasminum angustifolium Willd. Oenothera affinis Cambess. Raimannia mollissima (L.) Sprague & L. Riley
Amarra-pinto, pega-pinto Batata-de-purga, belas-noites, jalapa, bonina, maravilha Aguap Aguap, aguapda-meia-noite, golfo, murur, uap Aguap, aguapda-meia-noite, golfo Jasmim-de-italia
Razes Raiz
Folhas Flores Toda planta, s raiz ou as folhas Toda planta, s raiz ou as folhas Raiz
lceras
Oleaceae
Moreira, 1871
Onagraceae Onagraceae
Herva-minuana Minuana
n.i. n.i.
385
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Argemone mexicana L. Petiveria alliacea L. Phytolacca americana L. Nome Cientfico (Referncia Original) Argemonia mexicana Argemone mexicana L. Petivera alliacea L. Phytolaca decandraP. decandra L. Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Folhas Uso Popular Referncias
Papaveraceae
Cardo-santo, argemonia Mocura-ca, tipi, amansa-senhor Curur, curur-decacho, cururbravo, herva-doscachos-da-ndia, tintureira-vulgar, cuarur-gua Erva-de-soldado
Phytolaccaceae Phytolaccaceae
Folhas Folhas, frutos, razes n.i. Folhas Folhas Folhas, frutos, razes Folhas, inflorescncias
Queda de cabelo lceras externas Anti-sptica lceras de m condio lceras lceras malignas Leucorria
Moreira, 1862 Agra, 1996 Di Stasi et al.,1989 Oliveira, 1854 Moreira, 1871 Orth, 1937 Dvila, 1910 Reitz, 1950 Van den Berg, 1982
Piperaceae
Piper aduncum L. Piper mikanium (Kunth) Steud. Piper umbellatum L. Pothomorphe peltata (L.) Miq. Pothomorphe umbellata (L.) Miq. Plantago australis Lam. Plantago major L. Limonium brasiliense (Boiss.) Kuntze Plumbago scandens L. Coix lacryma-jobi L. Gynerium sagittatum (Aubl.) P.Beauv. Saccharum officinarum L. Coccoloba crescentiaefolia Cham. Coccoloba uvifera (L.) L. Polygonum acre Lam. Rumex crispus L. Rumex obtusifolius L. Portulaca oleracea L. Portulaca pilosa L. Talinum paniculatum (Jacq.) Gaern.
Peperomia elongata H.B.K., P. myriocarpa C. DC., P. controversa C. DC., Piper extensum Roem Piper aduncum L. Piper parthenium Piper umbellatum Vell. Piper peltatum Pothomorphe umbellata (L.) Miq. Plantago australis Lam. Plantago major L. Statice braziliensis Boiss Limonium brasiliense (Boiss.) Kuntze Plumbago scandem L. Coix lacryma-jobi L.
Aperta-ruo Periparoba Pariparoba, aguaxima, caapeba Tanchagem, tanchs Tanchagem, tanchs Baicuru, guaicuru
Folhas, frutos, razes Leucorria (raiz)7 Raiz Raiz Folhas Folhas Folhas Raiz
lceras rebeldes
Freise, 1933 Oliveira, 1854 Moreira, 1871 Oliveira, 1854 Lorenzi e Matos, 2002 Freise, 1933 Paciornik, 1990 Freise, 1933 Simes et al., 1998
Leucorria lceras Furnculos Feridas Feridas lceras rebeldes Leucorria Unheiras Micoses, antisptico das vias urinrias Queda de cabelos Aftas Leucorria
Plumbaginaceae Poaceae
Poaceae
Gynerium parviflorum G. saccharoides Bompl. Saccharum officinarum L. Coccoloba crescentiaefoliaC. crescentiaefolia Cham Coccoloba uvifera L.
Raiz
Oliveira, 1854 Moreira, 1862 Di Stasi et al.,1989 Oliveira, 1854 Caminho, 1877 Caminho, 1877
Poaceae Poligonaceae
Poligonaceae
Fruto
Leucorria
Polygonaceae
Erva-de-bicho
Planta inteira
Rumex crispus L. Rumex obtusifolius L. Portulaca oleracea L. Portulaca pilosa L. Talinum paniculatum (Jacq.) Gaern.
Folhas, razes Folhas, razes Folhas,caule, sementes Folhas Folhas, hastes e raiz Folhas
Aliviar corrimentos nas mulheres Dartros Dartros lceras Feridas lceras Feridas
Paciornik, 1990
Freise, 1933 Freise, 1933 Reitz, 1950 Freise, 1933 Van den Berg, 1982 Lorenzi e Matos, 2002
386
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Punica granatum L. Anemone decapetala Ard. Anemone pulsatilla L. Ranunculus apiifolius Pers. Nome Cientfico (Referncia Original) Punica granatum L. Anemone decapetada L. Anemone pulsatilla Linn. Ranunculus apiifolius Pers.Aphanostemma apiifolium (Pers.) A St. Hilaire Ziziphus joazeiro Mart. Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Flores e casca do fr n.i Folha n.i. Uso Popular Referncias
Moreira, 1862 Orth, 1937 Caminho, 1877 Dvila, 1910 Orth, 1937
Rhamnaceae
Ziziphus joazeiro Mart. Rhizophora mangle L. Rosa alba L. Rosa centifolia L. Rosa damascena Mill. Rosa gallica L. Chiococca alba (L.) Hitchc. Posoqueria latifolia (Rudge) Roem.B.Schult. Citrus limon (L.) Burm. f. Citrus limonum Risso Citrus medica L. Esenbeckia intermedia Mart. ex Engl. Pilocarpus jaborandi Holmes Pilocarpus microphyllus Stapf ex Wardleworth Pilocarpus pennatifolius Lem.
Juazeiro, enjo, ju
Rhizophora mangle L. Rosa alba L. Rosa centifolia L. Rosa damascena Miller Rosa gallica L. Chiococca anguifuga C. alba (L.) Hitchc. Posoqueria latifofolia (Rudge) R. et S. Citrus limon (L.) Burm. f. Citrus limonum DC Citrus medica efferata vel spinosissima Esenbeckia intermedia
Cascas Entrecasca, folhas Cascas, folhas Casca n.i. n.i. n.i. n.i. Raiz n.i. Hastes finas
Dermatoses Caspa Leucorria Anti-sptico Anti-sptico Anti-sptico Anti-sptico Leucorria Micoses Anti-sptica e cicatrizante de feridas cido rico, furnculo, aftas, feridas Anti-sptico Anti-sptico Impingens
Agra, 1996 Matos, 1998 Lorenzi e Matos, 2002 Freise, 1933 Moreira Filho e Goltcher, 1972 Moreira Filho e Goltcher, 1972 Moreira Filho e Goltcher, 1972 Moreira Filho e Goltcher, 1972 Freise, 1933 Cavalcante e Frikel, 1973 Lorenzi e Matos, 2002
Rutaceae
n.i.
Rutaceae Rutaceae
Rutaceae
Pilocarpus jaborandi Holmes Pilocarpus microphyllus Stapf. P. microphyllus Stapf ex Wardleworth Pilocarpus pinnatifolius Lem. P. pennatifolius Lem. Pilocarpus racemosus Vahl Zanthoxilum sp Iodina rhombifolia Hook et Arn.
Jaborandi Jaborandi
Calvice Calvice
Freise, 1933 Freise, 1933 Moreira Filho e Goltcher, 1972 Moreira Filho e Goltcher, 1972 Santos et al., 1988 Freise, 1933 Moreira, 1871 Simes et al., 1998
Jaborandi
Folhas
Pilocarpus racemosus Vahl Zanthoxylum sp. Jodina rhombifolia (Hook. & Arn.) Reissek Sapindus saponaria L. Serjania erecta Radlk.
Sapindaceae Sapindaceae
Leucorria lceras
387
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Pradosia lactescens (Vell.) Radlk. Scoparia dulcis L. Selaginella pedata Klotzsch Smilax papyracea Duhamel Smilax siphilitica Humb. et Bonpl. ex Willd. Cestrum laevigatum Schltdl. Cestrum salicifolium Jacq. Cestrum stipulatum Vell. Lycopersicum esculentum Mill. Solanum americanum Mill. Solanum cernuum Vell. Solanum dulcamara L. Solanum jubeba Vell. Solanum nigrum L. Solanum paniculatum L. Solanum tuberosum L. Guazuma ulmifolia Lam. Nome Cientfico (Referncia Original) buranhemC. buranhem RiedelLucuma glycyphlola Mart e Eiche Scoparia dulcis L. Selaginella pedata Klotz. Simarouba officinalis Smilax papyracea Smilax siphilitica Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo n.i. Casca Casca Toda planta Folhas n.i. Fcula Fcula Uso Popular Referncias
Sapotaceae
Leucorria lceras cutneas Corrimento vaginal Feridas, antisptica Leucorria Molstias dartrosas Molstias dartrosas Anti-sptico Anti-sptico lceras e feridas Anti-sptico Antifngico local lceras, feridas, furnculos lceras Dartros Furnculo Dartro Feridas e lceras Leucorria lceras Feridas lceras, feridas lceras da pele Queda de cabelos ou molstias parasitrias do couro cabeludo Flores brancas Feridas
Oliveira, 1854 Moreira, 1862 Freise, 1933 Di Stasi et al.,1989 Cavalcante e Frikel, 1973 Moreira, 1862 Castro, 1878 ou Oliveira, 1854 Castro, 1878 Ou Oliveira, 1854 Freise, 1933 Freise, 1933 Oliveira, 1854 Freise, 1933 Matos, 1998 Lorenzi e Matos, 2002
Solanaceae Solanaceae
Cestrum laevigatum Schltdl. Cestrum salicifolium Jacq. Cestrum bracteatum, C. stipulatum C. bracteatum Link Lycopersicum esculentum Mill. Solanum americanum Mill. Solanum cernuum Vell.
Tomate Maria-preta, ervade-bicho, ervamoc Panacia, brao-depreguia, ervacarneira Dulcamarca, doceamarga Juripeba, jurepeba Herva-moura, herva-de-bicho Juripeba, jurubeba Batata-inglesa Embir
Solanaceae
Solanum dulcamarca Linn. Solanum jubeba Solanum nigrum L. Solanum paniculatum S. paniculatum Solanum tuberosum L. Guazuma ulmifolia Lam.
Folhas, flores Raiz, folhas Folhas Caule Folhas, frutos Planta inteira Folhas, frutos Frutos Tubrculo, folhas frescas, flores Cascas Entrecasca
Moreira, 1862 Freise, 1933 Lorenzi e Matos, 2002 Caminho, 1877 Oliveira, 1854 Freise, 1933 Oliveira, 1854 Moreira, 1862 Reitz, 1954 Dvila, 1910 Orth, 1937 Freise, 1933
Sterculiaceae Sterculiaceae
Helicteres sp. Waltheria douradinha A.St.Hil. Styrax benjoin Dryand. Styrax ferrugineus Nees & Mart. Styrax paralleloneurus Perkins
Styrax ariculatum Styrax benjoin Dryander Styrax ferrugineum Martius Styrax paralleloneurus Perkins
Raiz Folhas, flores ou toda planta Folhas Planta inteira florida Blsamo Resina Blsamo Resina
Freise, 1933 Dvila, 1910 Orth, 1937 Simes et al., 1998 Simes et al., 1998 Moreira, 1862 Moreira Filho e Goltcher, 1972 Moreira, 1862 Moreira Filho e Goltcher, 1972
388
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Styrax tonkinensis (Pierre) Craib ex Hartwich Daphne gnidium L. Luehea grandiflora Mart. Tropaeolum brasiliense Casar. Tropaeolum majus L. Tropaeolum pentaphyllum Lam. Trema micrantha (L.) Blume Urtica dioica L. Nome Cientfico (Referncia Original) Styrax tonkinensis (Pierre) Craib Daphne gnidium Linn. Luhea grandiflora Luehea grandiflora Mart. Tropaeolum brasiliense Cas. Tropaeolum majus L. Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Resina Uso Popular Referncias
Styracaceae
Benjoim-do-sio
Anti-sptico
Moreira Filho e Goltcher, 1972 Caminho, 1877 Oliveira, 1854 Moreira, 1862 Orth, 1937 Lorenzi e Matos, 2002
Thymelaeaceae Tiliaceae
Dartro Leucorria
Tropaeolaceae Tropaeolaceae
Tropaeolaceae
Razes
Certas dermatoses Anti-sptica, previne queda de cabelos Certas Dermatoses Aftas Anti-sptica
Dvila, 1910
Ulmaceae Urticaceae
Urtica urens L. Bouchea pseudogervao (A.St.-Hil.) Cham. Lippia aff. gracilis Schauer
Leucorria lceras Antifngico local, caspa, fungicida, impingem, dermatoses Anti-sptico local, antialopcico/ caspa, fungicida, impingem, dermatoses Anti-sptico local, antialopcico/ caspa, antifngico local, impingem, dermatoses lceras srdidas lceras Feridas Manifestaes herpticas de natureza dartrosa Manifestaes herpticas de natureza dartrosa
Verbenaceae
Alecrim-dachapada
Folhas
Matos, 1998
Verbenaceae
Alecrim-pimenta, estrepa-cavalo
Folhas
Matos, 1998
Verbenaceae
Verbenaceae Violaceae
Verbena jamaicensis7V. jamaicensis L. , Stachytarpheta jama censts Verbena officinalis L. Anchietea pyrifolia (G.Don)
n.i. Folhas
Oliveira, 1854 Moreira, 1862; Moreira, 1871 Freise, 1933 Castro, 1878
Folhas n.i.
Violaceae
Cip-sum
n.i.
Castro, 1878
389
TABELA I - cont.
Famlia Vegetal Nome Cientfico Vlido Anchietea salutaris A.St.- Hil. Nome Cientfico (Referncia Original) Anchietea salutaris St. Hilaire, A. salutaris St. Hil. Nome Popular Parte Vegetal Utilizada/Produto Extrativo Raiz Caule, casca da raiz Raiz Raiz Viscaceae Vitaceae Winteraceae Phoradendron sp. Vitis vinifera L. Drimys winteri J.R.Forst. & G. Forst. Xyris indica L. Alpinia humilis Vell. Alpinia japonica (Thunb) Miq. Alpinia spicata Jacq. Costus spicatus (Jacq.) Sw. Renealmia alpinia (Rottb.) Mass Renealmia aromatica (Aubl.) Griseb. Zingiber officinale Roscoe Phoradendron sp. Vitis vinifera L. Drimys granafensis S. Hilaire Xiris indica L. Alpinia humilis Alpinia japonica Miq. Alpinia spicata Jacq. Costus spicatus Sw. Alpinia pacoseroca A. paco-seroca Alpinia aromatica Jacq. Velloso Zingiber officinale Roscoe Alasi jobini Velloso Caviuna legitima Cecropia artocarpeas Cordelestrys syphilitica Goanea apendiculata Laurinea sp. Molouetia sp. Nymphea tropalolifolia Lehn. Pamphilia acurata Pyxidaria macrocarpa Schott Herva-de-bicho Uva, videira, parreira Casca-danta Planta inteira, sem as razes n.i. Casca Uso Popular Referncias
Violaceae
Cip-sum, piraguaia
Caminho, 1877 Freise, 1933 Reitz, 1950 Reitz, 1950 Castro, 1878 Freise, 1933 Lorenzi e Matos, 2002 Moreira, 1862
Suco Raiz Folhas, flores Raiz Caule Razes e radculas Sementes Raiz
Dartros lceras malignas Corrimento vaginal Leucorria Leucorria Feridas lceras malignas lceras
Moreira, 1862 Oliveira, 1854 Di Stasi et al.,1989 Moreira, 1862 Caminho, 1877 Martius, 1844 Oliveira, 1854 Moreira, 1862
Zingiberaceae
Cuit-au
Zingiberaceae -
Gengibre, mangarataia Jaracati Caviuna Abiegna Caaroba, piso Jacarey-atanua Tamacoar Cururu Aguap, aguapda-meia-noite, golfo, murur, uap Estoraque Jiquitiba
leo essencial Fruto Folhas Licor oleoso Folhas n.i. leo Folhas Toda planta, s raiz ou as folhas Blsamo Casca
Antimicrobiano Feridas, lceras Feridas Feridas Impingens Caspa Impingens Feridas contusas lceras
Lorenzi e Matos, 2002 Oliveira, 1854 Freise, 1933 Moreira, 1862 Oliveira, 1854 Moreira, 1862 Moreira, 1871 Freise, 1933 Van den Berg, 1982
Com relao aos dados publicados, destaca-se a atividade antifngica dos leos volteis, presentes em Rosmarinus officialis e Schinus molle e a atividade de defesa contra fitopatgenos encontrada para protenas de Phytolacca americana e Mirabilis jalapa. Os leos volteis tm sua atividade anti-sptica reconhecida e normalmente atribuda presena de compostos fenlicos, aldedos e lcoois: citral, geraniol, linalol e timol tm
alto poder anti-sptico, superior ao do prprio fenol (Simes e Spitzer, 2003). Os leos volteis da famlia Lamiaceae, a qual pertence R. officinalis, apresentam grande importncia econmica e vrias espcies so cultivadas para utilizao na indstria de alimentos, cosmticos e, tambm, para fins medicinais (Simes et al., 2003). O fato de as protenas de Phytolacca americana e Mirabilis jalapa apresentarem sequncias homlogas
390
TABELA II - Espcies mais citadas como teis em sinais e sintomas indicativos de infeces fngicas.
Espcie Famlia Botnica N citaes referentes ao uso medicinal como antifngico 5 5 5 Publicaes sobre a comprovao da atividade antifngica Referncias
n.c. n.c. Lectinas no diagnstico de fungos (in vitro); Fitolacosdeo B ativo contra Cladosporium herbarum; Protena antiviral isolada (PAP) em espcies mutantes ativa contra fungos fitopatognicos; Peptdeo de P. americana (PAP-s) exibiu amplo espectro de atividade antifngica; Protena rica em cistena (Pa-AMP) inibiu o crescimento de alguns fungos fitopatognicos; protena possui seqncia de aminocidos homloga a uma protena de Mirabilis jalapa; As razes secretam um exudato que contm uma protena inativadora de ribossomos, e esse tem atividade (in vitro) contra fungos fitopatognicos. leo voltil ativo contra Saccharomyces cerevisiae e Candida albicans (in vitro); Atividade contra fungos filamentosos e leveduras; Efeito (in vitro) contra fungos que infectam alimentos e cosmticos; Atividade contra Penicillium digitatum, um fungo patgeno de espcies de Citrus (in vitro); Inibio do crescimento de Aspergillus niger e A. flavus (in vitro). n.c . Dois peptdeos isolados (Mj-AMP1 e Mj-AMP2) de M. jalapa exibiram atividade contra 13 fungos patgenos de plantas (in vitro). Esses peptdeos tm semelhana na seqncia de aminocidos e o mesmo resduo de cistena de um peptdeo de Phytolacca americana (PAFP-s), que exibiu largo espectro de atividade antifngica; Uma isoflavona e um diidrorotenide isolados de uma cultura de clulas de M. jalapa foram identificados como substncias antifngicas principais, em ensaios in vitro contra Candida albicans. leo voltil apresentou atividade fungitxica mxima contra fungos patgenos de animais (Microsporum gypseum, Trichophyton mentagrophytes, T. rubrum) e atividade moderada contra fungos oportunistas (Alternaria alternata, Aspergillus flavus, Penicillium italicum); Espcies de Aspergillus ochraceus, A. parasiticus, Fusarium culmorum e Alternaria alternata mostraram-se sensveis ao leo voltil de S. molle. n.c.
Karayannopoulou et al., 1988 Kobayashi et al., 1995 Zoubenko et al., 1997; Zoubenko et al., 2000 Sha et al., 1999 Liu et al., 2000
Rosmarinus officinalis L.
Lamiaceae
Panizzi et al., 1993 Larrondo et al., 1995 Mangena e Muyima, 1999 Daferrera et al., 2000 Shin, 2003
Violaceae Nyctaginaceae
4 4
Schinus molle L.
Anacardiaceae
Gunzidza, 1993
Schinus terebinthifolius Raddi Stryphnodendron adstringens (Mart.) Coville Tabebuia heptaphylla (Vell.) Toledo
Anacardiaceae
Fabaceae
n.c.
Bignonaceae
n.c.
e atividades biolgicas semelhantes muito interessante, visto que as famlias Phytolaccaceae e Nyctaginaceae so filogeneticamente relacionadas e ambas pertencem ordem Caryophyllales (Judd et al., 1999). No entanto,
no foi possvel estabelecer a partir deste trabalho, uma relao entre a constituio qumica das plantas e os usos populares indicativos de atividade antifngica. Isto no surpreendente, visto que a atividade antifngica tem
391
sido documentada para vrias classes de metablitos secundrios vegetais, na maioria das vezes sem um alvo especfico (Zacchino, 2001). Entre as dez espcies avaliadas, seis correspondem a espcies nativas: Anacardium occidentale L., Cecropia peltata L., Anchietea salutaris A.St.-Hil., Schinus molle L., Schinus terebinthifolius Raddi, Stryphnodendron adstringens (Mart.) Coville e Tabebuia heptaphylla (Vell.) Toledo. A. occidentale ocorre em campos e dunas da costa norte do Brasil, especialmente nos estados do Maranho e Piau (Lorenzi, Matos, 2002; W3 TROPICOS, 2006); Cecropia peltata, na Amaznia e mata atlntica (Di Stasi, 2002); Schinus molle, no sul do Brasil (Lorenzi e Matos, 2002; W3 TROPICOS, 2006). Schinus terebinthifolius, ao longo da mata atlntica, desde o Rio Grande do Norte at o Rio Grande do Sul (Lorenzi, Matos, 2002; W 3 TROPICOS). Stryphnodendron adstringens, nos cerrados do Sudeste e Centro-Oeste (Lorenzi, Matos, 2002; W3 TROPICOS, 2006) e Tabebuia heptaphylla, em Santa Catarina, So Paulo e Bahia (W3 TROPICOS, 2006). Essas espcies so ainda preservadas, no sendo vulnerveis ou ameaadas de extino (BIODIVERSITAS, 2006). Apenas para Schinus molle foram encontrados dados de atividade antifngica, indicando que, apesar da diversidade de espcies do nosso pas, a grande maioria ainda no foi objeto de avaliao de um potencial efeito antifngico.
ABSTRACT
Plants with potencial antifungal activity employed in brazilian folk medicine The aim of this work was to draw up a list of plants used by Brazilian population for the treatment of signs and symptoms related to fungal infections and to verify the existence of scientific data related to the antifungal activity in the databasis MEDLINE-PubMed. Four hundread and nine species were listed, which are distributed in ninety eight families, mainly Fabaceae and Asteraceae. Among the more frequently mentioned species (10), only four were evaluated regarding to the antifungal activity: Phytolacca americana L., Rosmarinus officinalis L., Mirabilis jalapa L. and Schinus molle L. From those ten species, six are native (Anacardium occidentale L., Cecropia peltata L., Schinus molle L., Schinus terebinthifolius Raddi, Stryphnodendron adstringens (Mart.) Coville e Tabebuia heptaphylla (Vell.) Toledo. UNITERMS: Medicinal plants. Antifungal activity. Folk medicine.
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
AGRA, M. DE F. Plantas da medicina popular dos Cariris Velhos, Paraba, Brasil. Joo Pessoa: Ed. Unio, 1996. 125 p. BIODIVERSITASDisponvelem:<http://www.biodiversitas.org.br> Acesso em: 18 out. 2004 CAMINHO, J.M. Elementos de botnica geral e mdica. Rio de Janeiro: Typographia Nacional. 1877. CAMMUE, B.P.; DE BOLLE, M.F.; TERRAS, F.R.; PROOOST, P.; VAN DAMME, J.; REES, S.; VANDERLEYDEN, J.; BROEDAERT, W.F. Isolation and characterization of a novel class of plant antimicrobial peptides form Mirabilis jalapa L. seeds. J. Biol. Chem., Baltimore, v. 267, p. 2228-2233, 1992. CARVALHAES OLIVEIRA, J. Micologia mdica. Rio de Janeiro: Ed. Control Lab. 1999. 225p. CASTRO, J.M. Purgativos indgenas do Brasil. Rio de Janeiro: Typ. de Moreira, Maximiano & C. 1878. 186p. [Dissertao de Mestrado. Faculdade de Medicina do Rio de Janeiro].
CONCLUSES
Neste trabalho foi encontrado um nmero significativo (409) de espcies mencionadas na literatura etnobotnica brasileira como teis para o tratamento de sinais e sintomas indicativos de ao antifngica, distribudas principalmente em duas famlias: Fabaceae e Asteraceae. Porm, entre as 10 espcies com maior nmero de citaes, a maioria no pertence a estas famlias. Considerando a necessidade premente de novos antifngicos eficazes e que, reconhecidamente, o estudo da utilizao popular de plantas medicinais uma ferramenta importante no descobrimento de novos frmacos, estes resultados apontam para a flora brasileira como alvo para pesquisa e desenvolvimento de novas substncias com atividade antifngica. No entanto, os dados publicados sobre avaliao da potencial atividade antifngica destas espcies ainda escaro, sendo que entre as espcies nativas mais citadas, apenas uma foi investigada.
AGRADECIMENTOS
Este trabalho foi realizado com apoio do Projeto X.7 do CYTED e AUGM ( Associao das Universidades do Grupo Montevidu).
392
CAVALCANTE, P.B. E FRIKEL, P. A farmacopia tiriy/ Estudo tno-botnico. Belm: Grfica Falangola Editora LTDA. 1973. 157 p. CYTED SUBPROGRAMA X. Pryecto X.7: Bsqueda y desarrollo de antifngicos naturales y anlogos. Rosrio: CYTED-PIBEAFUN. 2003. 181 p. DAVILA, M.C. Da flora medicinal do Rio Grande do Sul. Porto Alegre, 1910; 155f. Dissertao Faculdade Livre de Medicina e Pharmacia de Porto Alegre. DAFERERA, D.J.; ZIOGAS, B.N.; POLISSIOU, M.G. GCMS analysis of essential oils from some Greek aromatic plants and their fungitoxicity on Penicillium digitatum. J. Agric. Food Chem., Washington, v. 48, p. 2576-2581, 2000. DI STASI, L.C.; SANTOS, E.M.G.; SANTOS, D.M. DOS; HIRUMA, C.A. Plantas medicinais na Amaznia. So Paulo: Editora Universidade Estadual Paulista, 1989. 194 p. DI STASI, L.C. & HIRUMA-LIMA, C.A. Plantas medicinais na Amaznia e na Mata Atlntica. 2. ed. So Paulo: Editora Universidade Estadual Paulista, 2002. 604p. DIKSHIT, A.; NAQVI, A.A.; HUSAIN, A. Schinus molle: a new source of natural fungitoxicant. Appl. Environ. Micrbiol., Washington, v. 51, p. 1085-1088, 1986. DUTRA, J. Anthelminticos brazileiros. 1887. Dissertao, Faculdade de Medicina do Rio de Janeiro, Rio de Janeiro. EDMAN, J.C. Micologia Mdica. In: BROOK, G.F.; BUTEL, J.S.; ORNSTON, L.N. Microbiologia mdica. 20 ed. Rio de Janeiro: Guanabara Koogan, 1998. cap. 45, p. 420-443. FREISE, F.W. Plantas medicinaes brasileiras. Boletim de Agricultura, v. 34, p.252-494, 1933. GOTTLIEB, O.R.E.; BORIN, M.R.DE M.B. Quimiossistemtica como ferramenta na busca de substncias ativas. In: SIMES, C.M.O.; SCHENKEL, E.P.; GOSMANN,G.; MELLO, J.C.P.; MENTZ, L.A.; PETROVICK, P.R. Farmacognosia: da planta ao medicamento. 5 ed. Porto Alegre: Editora da UFRGS, 2003. cap. 5, p. 91-105. GUARIM NETO, G. Plantas utilizadas na medicina popular do estado de Mato Grosso. Braslia: CNPq. 1987. 58 p.
GUNDIDZA, M. Antimicrobial activity of essential oil from Schinus molle Linn. Cent. Afr. J. Med., Harare, v. 11, p. 231-234, 1993. IPNI. The International Plant Names Index. Disponvel em: < http://www.ipni.org >. Acesso em: 01 out. 2004. JUDD, W.S.; CAMPBELL, C.S.; KELLOGG, P.F. Plant Systematics/ A Phylogenetic Approach. Massachusetts: Sinauer Associates, 1999. cap. 8, p. 161-419. KARAYANNOPOULOU, G.; WEISS, J.; DAMJANOV, I. Detection of fungi in tissue sections by lectin histochemistry. Arch. Pathol. Lab. Med., Chicago, v. 112, p. 746-748, 1988. KOBAYASHI, A.; HAGIHARA, K.; KAJIYAMA, S.; KANZAKI, H.; KAWAZU, K. Antifungal compounds induced in the dual culture with Phytolacca americana callus and Botrys fabae. Z. Naturforsch., Tuebringen, v. 50, p. 398-402, 1995. LACAZ, C.S.; PORTO, E.; MARTINS, J.E.C. Micologia mdica: Fungos, actinomicetos e algas de interesse mdico. 8 ed. So Paulo: Sarvier, 1991. 695 p. LARRONDO, J.V.; AGUT, M.; CALVO-TORRAS, M.A. Antimicrobial activity of essences from labiates. Microbios, Cambridge, v. 82, p. 171-172, 1995. LIU, Y.; LUO, J.; XU, C.; REN, F.; PENG, C.; WU, G.; ZHAO, J. Purification, characterization, and molecular cloning of the gen seed-specific antimicrobial protein from pokeweed. Plant. Physiol., San Diego, v. 122, p. 1015-1024, 2000. LORENZI, H. E.; MATOS, F.J. DE A. Plantas medicinais no Brasil/ Nativas e exticas. Nova Odessa: Instituto Plantarum. 2002. 512 p. MANGENA, T.; MUYIMA, N.Y. Comparative evaluation of the antimicrobial activities of essences oils of Artemisia afra, Pteronia incana and Rosmarinus officinalis selected bacteria and yeast strains. Lett. Appl. Microbiol., Oxford, v. 28, p. 291296, 1999. MARTIUS, C.P.V. Natureza, doenas, medicina e remdios dos ndios brasileiros. So Paulo Rio de Janeiro Recife Porto Alegre: Companhia Editora Nacional, 1939. p. 233-269.
393
MATOS, F.J. DE A. Farmcias vivas. 3 ed. Fortaleza: Edies UFC, 1998. 220 p. MEDLINe - PubMed. Disponvel em: < http://www.ncbi.nlm.gov/ PubMed >. Acesso em: 18 set. 2004 a 18 out. 2004. MOREIRA FILHO, H.E; GOLTCHER, A. Plantas medicinais I. Curitiba: Imprensa da Universidade Federal do Paran, 1972. 103 p. MOREIRA, N.J. Diccionario de plantas medicinaes brasileiras. Rio de Janeiro: Typographia do Correio Mercantil. 1862. 144p. MOREIRA, N.J. Supplemento ao diccionario de plantas medicinaes brasileiras. Rio de Janeiro: Typgraphia Gonalves Dias. 1871. 57p. OLIVEIRA, F.M.M. Vegetaes tonicos. Rio de Janeiro: Typographia da Revista do Exrcito Brasileiro, 1883. 142 p. OLIVEIRA, H.V. Systema de materia medica vegetal. Rio de Janeiro: Eduardo e Henrique Laemmert. 1854. 284 p. ORTH, P.C. A flora medicinal do herbrio Anchieta na exposio farroupilha. Porto Alegre: Globo. 1937. 58p. PACIORNIK, E.F. A Planta nossa de cada dia; Plantas medicinais Descrio & Uso. 2 ed. Curitiba: Grfica Copygraf. 1990, 92 p. PANIZZI, L.; FLAMINI, G.; CIONI, P.L.; MORELLI, I. Composition and antimicrobial properties of essential oils of four Mediterranean Lamiaceae. J. Ethnopharmacol., Lausanne, v. 39, p. 167-170, 1993. PARK, S.W.; LAWRENCE, C.B.; LINDEN, J.C., VIVANCO, J.M. Isolation and characterization of a novel ribosome-inactivating protein from root cultures of pokeweed and its mechanism of secretion from roots. Plant. Physiol., San Diego, v. 130, p. 164-178, 2002. RATES, S.M.K. Plants as source of drugs. Toxicon, Oxford, v. 39, p. 603-613, 2001. REITZ, R. Plantas medicinais de Santa Catarina. Anais botnicos do herbrio Barbosa Rodrigues. Itaja, v. 2(2), p. 71-116, 1950.
REITZ, R. Plantas medicinais de Santa Catarina. Anais botnicos do herbrio Barbosa Rodrigues. Itaja, v. 6(6), p. 259-300, 1954. SANTOS, C.A. DE M.; TORRES, K.R., LEONART, R. Plantas medicinais/ herbarium, flora et scientia. 2 ed. So Paulo: cone, 1988. 160 p. SHAO, F.; HU, Z.; XIONG, Y.M.; HUANG, Q.Z.; WANG, C.G.; ZHU, R.H.; WANG, D.C. A new antifungal peptide from the seeds of Phytolacca americana characterization, amino acid sequence and cDNA cloning. Biochim. Biophys. Acta, Amsterdam, v. 1430, p. 262-268, 1999. SHIN, S. Anti-Aspergillus activities of plant essential oils and their combination effects with ketoconazole or amphotericin B. Arch. Pharmacol. Res., Seoul, v. 26, p. 389-393, 2003. SIDRIM, J.J.C.; DIGENES, M.J.N.; PAIXO, G.C. Dermatofitose. In: SIDRIM, J.J.C.; MOREIRA, J.L.B. Fundamentos clnicos e laboratoriais da micologia mdica. Rio de Janeiro: Guanabara Koogan, 1999. p. 108-131. SIMES, C.M.O. E SPITZER, V. leos Volteis. In: SIMES, C.M.O.; SCHENKEL, E.P.; GOSMANN,G.; MELLO, J.C.P.; MENTZ, L.A.; PETROVICK, P.R. Farmacognosia: Da Planta ao Medicamento. 5 ed. Porto Alegre: Editora da UFRGS, 2003. cap. 18, p. 467-495. SIMES, C.M.O., MENTZ, L.A.; SCHENKEL, E.P.; IRGANG, B.E.; STEHMANN, J.R. Plantas da medicina popular do Rio Grande do Sul. 5 ed. Porto Alegre: Editora UFRGS, 1998. 173 p. VAN DEN BERG, M.E. Plantas Medicinais na Amaznia/ Contribuio ao Seu Conhecimento Sistemtico. Belm: CNPq, 1982. 223 p. W3 TROPICOS . MOBOT. Missouri botanical garden. Disponvel em: < http://www.mobot.org >. Acesso em: 01 out. 2004. YANG, S.W.; UBILLAS, R.; MCALPINE, J.; STAFFORD, A.; ECKER, D.M., TALBOT, M.K.B. Three new phenolic compounds from a manipulated plant cell culture, Mirabilis jalapa. J. Nat. Prod., Columbus, v. 64, p. 313-317, 2001.
394
YUNES, R.A. E FILHO, V.C. Breve anlise histrica da qumica da Plantas Medicinais: Sua importncia na atual concepo de frmaco segundo os paradigmas ocidental e oriental. In: YUNES, R.A. E CALIXTO, J.B. Plantas Medicinais sob a tica da qumica medicinal moderna. Chapec: Argos, 2001. p. 17-44. ZACCHINO, S. Estratgia para a descoberta de novos agentes antifngicos. In: YUNES, R.A. E CALIXTO, J.B. Plantas medicinais sob a tica da qumica medicinal moderna. Chapec: Argos. 2001. p. 435-479.
ZOUBENKO, O.; HUDAK, K.; TUMER, N.E. A non-toxic pokeweed antiviral protein mutant inhibits pathogen infection via a novel salicylic acid-independent pathway. Plant. Mol. Biol., Dordrecht, v. 44, p. 219-229, 2000. ZOUBENKO, O.; UCKUN, F.; HUR, Y.; CHET, I.; TUMER, N. Plant resistance to fungal infection induced by nontoxic pokeweed antiviral protein mutants. Nat. Biotechnol., New York, v. 15, p. 992-996, 1997. Recebido para publicao em 29 de novembro de 2004. Aceito para publicao em 07 de junho de 2006.