Você está na página 1de 39

A LIBERDADE ENTRE A UTOPIA E A HISTRIA:

LUCE FABBRI E O ANARQUISMO NA AMRICA DO SUL* MARGARETH RAGO**

Resumo Este artigo procura focalizar, atravs do trabalho da memria de Luce Fabbri,antiga militante anarquista italiana, dimenses da cultura poltica do anarquismo, tal como se manifestam em alguns pases da Amrica do Sul, especialmente no Uruguai e Argentina. Acompanhando a trajetria de sua vida, busco recuperar a experincia feminina do Anarquismo, assim como entender os desdobramentos tericos e polticos desta doutrina poltica na contemporaneidade, formulados por esta ativa militante e livre-pensadora.

Palavras-chave: Anarquismo, Memria Feminina, Liberdade, Resistncia Social.

Texto apresentado no XIX Internacional Congress of The Latin American Studies Association - LASA, realizado em 28-30 de setembro de 1995, em Washington. Esta pesquisa foi financiada pelo CNPq e FAPESP, a quem sou muito grata. Este artigo foi recebido para publicao em julho de 1997. ** Professora do Departamento de Histria do Instituto de Filosofia e Cincias Humanas da Universidade Estadual de Campinas.

cadernos pagu (8/9) 1997: pp.279-317.

A liberdade entre a utopia e a histria...

Introduo Em um livro recente sobre a histria da participao das mulheres nos movimentos sociais da Amrica Latina, Jane Jaquette, organizadora da coletnea The Women 's Movement in Latin America, chama a ateno para o fato de que at mesmo as feministas norte-americanas, profundas conhecedoras dos trabalhos de suas congneres canadenses e europias, tendem a ver as mulheres latino-americanas e as do Terceiro Mundo, em geral, como "vtimas da opresso mais do que como criadoras de teoria feminista ou agentes de mudana".1 Na verdade, a produo acadmica feminista apenas recentemente comea a questionar as categorias atravs das quais tem recuperado a histria da presena das mulheres na construo da esfera pblica.2 Procura, ento, questionar as imagens produzidas pela narrativa da Histria e reler o passado, tendo em vista no apenas resgatar a presena feminina nos inmeros momentos da ao social, mas tambm e sobretudo redefinir as configuraes discursivas atravs das quais construmos a memria, privilegiando ou esquecendo determinadas reas e questes.3 Na direo destas preocupaes, o presente trabalho procura trazer luz a experincia poltica e social de uma figura histrica bastante especial, a militante anarquista italiana Luce Fabbri, hoje com 89 anos de idade.

JAQUETTE, Jane S. The Women 's Movement in Latin America. San Francisco, Westview Press, 1991, p. 2 FARGE, Arlette. Women's History: an Overview. In: MOI, Toril. French Feminist Thought. A Reader. Basil Blackwell, 1987; PERROT, Michelle. Em que ponto est a histria das mulheres na Frana? Revista Brasileira de Histria, "Espao Plural", ANPUH, vol.14, n 28, So Paulo, Marco Zero, 1994. 3 Para as recentes discusses sobre as possibilidades abertas pela epistemologia feminista, veja-se DIAS, Maria Odila Leite da Silva. Novas Subjetividades na Pesquisa Histrica Feminista: uma hermenutica das diferenas. Estudos Feministas, CIEC/ECO/UFRJ, vol.2, n 2, 1994.

280

Margareth Rago

Mais do que a importncia da trajetria de uma vida de luta pela construo de uma nova ordem social fundada na liberdade e na justia social, Luce simboliza e resume, na sua idade, a experincia histrica do anarquismo, desde os primeiros anos de sua infncia, vividos na Itlia, nos incios do sculo, num perodo de intensa agitao poltica, passando pela violenta perseguio do fascismo, a fuga e o exlio em Montevidu, a ditadura de Terra, a esperana aberta pela Guerra Civil Espanhola nos anos trinta, a ditadura militar da dcada de setenta, at os dias atuais, em que dirige a revista Opcin Libertria, rgo do Grupo de Estudio y Accin Libertria. Clara, segura, delicada e diferente, esta senhora encarna a memria e a histria do anarquismo, emergindo como um elo vital de continuidade entre.o passado e o presente. Um passado marcado pela aposta radical nas utopias transformadoras, pela emergncia dos movimentos polticos liderados por figuras que se tomaram internacionalmente conhecidas e um presente descrente, multifacetado, temeroso dos difceis, desastrosos e trgicos passos dados no passado. Para alm do contato direto com a histria do anarquismo em seu tempo histrico forte, conhecer Luce Fabbri significa um poderoso alento para o futuro. Seguramente nos traz uma profunda energia revitalizadora e a certeza das inmeras possibilidades libertrias abertas pela criatividade humana, fundamental nos instveis e desesperanados dias de nossa poca. A tradio libertria no Uruguai: el Uruguay feliz Talvez seja um bom comeo indagar pelo pas que Luce encontrou em seu exlio poltico junto do pai, fugindo do fascismo italiano. Ou, mais precisamente, por que foi no Uruguai que encontraram receptividade e espao para desenvolverem suas atividades polticas e culturais? Para

281

A liberdade entre a utopia e a histria...

responder a estas questes, sugiro retomar alguns dados da histria do anarquismo na Amrica do Sul, lembrando que desde o final do sculo passado, as idias libertrias se difundiram na Argentina, no Uruguai e no Brasil, especialmente entre os setores populares dos centros urbanos. O intenso fluxo da imigrao italiana, portuguesa e espanhola, trazendo muitos ativistas anarquistas e socialistas fugitivos de seus pases e o processo de industrializao provocaram, sem dvida, uma movimentao social fortemente marcada pelo anarquismo e pelo socialismo, entre 1890 e 1930.4 Desde os ltimos anos do sculo passado e incios deste, os anarquistas publicaram inmeros peridicos, como La Protesta Humana (depois La Protesta), em Buenos Aires, La Federacin de Trabajadores, Solidariedad, Tribuna Libertria, em Montevideo, La Battaglia, A Lanterna, A Terra Livre e A Plebe, no Brasil e agitaram politicamente lutando pelos direitos dos trabalhadores, das mulheres e das crianas atravs de greves, paralisaes e mobilizaes populares, assim como atravs da criao de centros de cultura, de grupos teatrais, de bibliotecas libertrias e das "escolas modernas" referenciadas pelas idias pedaggicas de Francisco Ferrer.5 Em 1911, uma greve geral liderada pelos anarquistas organizados na FORU, Federacin Obrera Regional Uruguaya, fundada em 1905, paralizou a cidade de Montevideo por trs dias,pela primeira vez em sua Histria,levando s ruas cerca de
4

Veja-se a respeito RAMA, Carlos. Historia del movimiento obrero y social latinoamericano. Buenos Aires, Editora Palestra, 1967. 5 Para a histria do anarquismo na Amrica Latina ver RAMA, Carlos e CAPPELETTI, Angel J. El Anarquismo en Amrica Latina. Caracas, Biblioteca Ayacucho, 1990. Para o Brasil, veja-se RODRIGUES, Edgar. Socialismo e Sindicalismo no Brasil. Rio de Janeiro, Laemmert, I 969; DULLES, 1. W. Foster. Anarchists and Communists in Brazil (/910-1935). Austin, ] 973; FAUSTO, Boris. Trabalho Urbano e Conflito 1ndustrialno Brasil. Rio de Janeiro, Difel. 1979; RAGO, Margareth. Do Cabar ao Lar. A Utopia da Cidade Disciplinar. Rio de Janeiro, Paz e Terra, 1985, 1a ed.

282

Margareth Rago

50.000 a 60.000 trabalhadores. Nas palavras de um jornalista contemporneo: "todo sinal de atividade desapareceu da cidade como se esta fosse completamente varrida por uma peste - e de fato foi."6 Em julho de 1917, as trabalhadoras do Cotonifcio Crespi, desencadearam a primeira greve geral da cidade de So Paulo, responsvel pela mobilizao de aproximadamente 50.000 pessoas e por manifestaes que duraram cerca de oito dias, resultando em muitas perseguies, prises e mortes.7 Nestes movimentos, os anarquistas tiveram uma atuao de destaque, tendo um de seus lderes assassinado pelas foras policiais. No raro, os anarquistas circulavam entre Brasil, Argentina e Uruguai, escapando de um pas para o outro em funo das constantes perseguies polticas e da violncia policial. Desde 1907, no Brasil, a lei Adolfo Gordo legalizava a deportao dos "indesejveis", acusados de participarem de uma suposta "conspirao estrangeira".8 Nestes casos, os anarquistas procuravam refgio nos pases vizinhos, onde encontravam a solidariedade dos ativistas libertrios. Oreste Ristori ilustra, com sua intensa militncia poltica, o nomadismo dos anarquistas na Amrica do Sul.9 Aps ter emigrado da Itlia no final do sculo, refugiou-se na Argentina, de onde foi deportado. Tentando escapar, pulou do navio em um pequeno barco, quebrando as duas pernas. "Seus poderes de persuaso eram to grandes", explica Paul Avrich. "que, ao final do tratamento, o mdico
6

ROSENTHAL, Anton. Streeetcar Workers and the Transformation of Montevideo: the General Strike of May 1911. The Americas, 51 (4), April 1995, p.471 7 Sobre a greve de 1917 em So Paulo, veja-se KHOURY, Yara Aun. A greve de 1917. So Paulo, Cortez, 1981. 8 Veja-se a respeito MARAM, Sheldom Leslie. Anarquistas. Imigrantes e o Movimento Operrio Brasileiro,1890-1920. Rio de Janeiro, Paz e Terra, 1979. 9 Veja-se ROMANI, Carlo. A aventura anarquista de Oreste Ristori. Revista Brasileira de Histria, ANPUH. (no prelo)

283

A liberdade entre a utopia e a histria...

havia-se convertido ao anarquismo."10 Posteriormente, Ristori dirigiu-se ao Uruguai, e da para o Brasil, fundando em So Paulo um jornal semanal - La Battaglia - que redigia em italiano. Em 1936, aps sua segunda expulso do pas, foi lutar na Guerra Civil espanhola. Com a vitria de Franco, Ristori retomou Itlia, lutando com a resistncia anti-fascista e aps 4 anos de luta, foi capturado e fuzilado pelos alemes, em 1944. Em relao a outros pases da Amrica Latina, onde a questo social era vista como "caso de polcia", segundo a conhecida afirmao de Washington Lus, no Uruguai, os anarquistas e os trabalhadores em geral gozavam de maior grau de liberdade poltica e haviam adquirido algumas importantes conquistas sociais. Durante a presidncia de Jos Battle y Ordnez (1903-7 e 1911-15), por exemplo, foi criada uma legislao trabalhista capaz de garantir o direito de greve, as 8 horas de trabalho, salrio mnimo e penso para os idosos.11 H, tambm, importantes registros da participao feminina nos movimentos sociais, operrios, sindicais e femininos do perodo, mesmo porque, bom lembrar, o proletariado era, ento, constitudo em grande parte por mulheres e crianas.12 No Brasil,j se tornou bastante conhecido o nome de Maria Lacerda de Moura, militante feminista e anarquista, autora de inmeros livros, ao lado de muitas militantes anarquistas menos famosas, como Matilde Magrassi, colaboradora dos jornais Terra Livre e O Amigo do Povo; Isabel Cerruti, colaboradora de A Plebe, Josefina Stefani, Maria Antonia Soares, Maria Angelina Soares, Maria de Oliveira, Tibi,

A VRICH, Paul. Anarchist Portraits. Princeton University Press, 1988, p.256. Veja-se BETHELL, Leslie. Urban Labor. Latin America Economy and Society1870-1930. Cambridge, Cambridge University Press, p.190. 12 PENA, Maria Valria Juno. Presena das Trabalhadoras na Constituio do Sistema Fabril. Rio de Janeiro, Paz e Terra, 1984.
11

10

284

Margareth Rago

ativas militantes do meio operrio.13 No Uruguai, surgem os nomes de Virginia Bolten, Juana Casas, as irms Cossito e especialmente o de Maria Collazo. Nascida em 1884, conhecida como ativa militante anarquista, oradora em inmeras movimentaes, diretora do jornal La Battaglia, entre 1917 e 1924, fundadora da Unin Sindical Uruguaya, em 1921.14 Juana Buela, nascida em 1889, em Madri, viveu entre Buenos Aires e Montevidu, onde integrou o movimento anarquista e se tornou redatora de jornais operrios e feministas. Nas memrias que deixou, ela relembra sua atuao nas campanhas de agitao pela morte de Francisco Ferrer, em 1909, quando "le dijo a Ia multitud que haba un representante de Espana en Uruguay, y que era a l aI que haba que pedirle cuentas de Ia vida de Francisco Ferrer". Aps seu discurso inflamado, a multido avanou contra as foras policiais, resultando muitas mortes e sua condenao como asonada15. ainda em suas memrias que se encontra evocado o ambiente da bomia literria anarquista nos comeos do sculo em Montevidu, atestando a constante presena feminina ao lado de inmeros companheiros. Estamos aqui longe do modelo familiar e materno de feminilidade valorizado pelos mdicos, que ter grande difuso nas dcadas seguintes:

Sobre a presena feminina no anarquismo no Brasil, vejam-se: LEITE, Miriam Moreira. Outra face do feminismo: Maria Lacerda de Moura. Rio de Janeiro, tica,1984; BARROS, Monica Leite. Mulheres trabalhadoras e o Anarquismo no Brasil. Dissertao de mestrado, UNICAMP, 1978; CORREA, Francisco. Mulheres Libertrias: um roteiro. In: PRADO, Antonio Amoni. Libertrios no Brasil. Memria, Luta, Cultura. So Paulo, Brasiliense, 1986. RAGO, Margareth. A Experincia Feminina do Anarquismo no Brasil. 1995. (no prelo) 14 SAPRIZA, O. Graciela. Memrias de Rebeldia. Sete histrias de vida. Montevideo, Pintosur, Grecmu, 1988. 15 RAMA Carlos M. Historia Social dei Pueblo Uruguayo. Uruguai, Editorial Comunidad deI Sur, 1971, p.111.

13

285

A liberdade entre a utopia e a histria...

Nos reunamos a la salida de reuniones y conferencias, en un caf de la Plaza Independencia que fue clebre: se llamaba El Polo Bamba. Nos sentbamos en sus mesas gran nmero de compafieros, y a su alrededor se vean figuras de un gran valor intelectual e ideolgico, como Leoncio Lasso de Ia Vega, Florencio Sanchez, Herrerita, Acha y muchos otros. De all salan muchas veces manifiestos y artculos para peridicos que se escriban y publicaban en esos momentos, mientras se discutan todos los problemas sociales entre caf y caf, se ac1araban conceptos y se pasaban momentos de franca camaradera y afecto. En el Centro Internacional se realizaban actos casi diariamente. Este era un gran saln con un escenrio adecuado para estos actos y algunas habitaciones que eran destinadas a las secretarias. Se encontraba este saln, al que se llamaba la Casa de los Anarquistas, en pleno centro de la ciudad, esto es, en la calle Ro Negro y Maldonado. Por all desfilaron con sus conferencias, controversias y actividades, todos los anarquistas del Uruguay y de la Argentina, intelectuales o no. La Federacin Obrera Regional Uruguaya, que en el ao 1909 tena un movimiento obrero bien organizado, realizaba sus funciones y grandes actos en el Centro Internacional, y all diariamente nos encontrbamos los obreros, los anarquistas y los intelectuales.16

BUELA, Juana Rouco. Historia de um ideal vivido por uma mujer. Buenos Aires, Reconstruir, pp.27-28, citado por RAMA, Carlos y CAPPELLETTI, Angel. Op.cit., p.LXXIV.

16

286

Margareth Rago

Estas informaes sugerem, portanto, que Luce Fabbri e seu pai, o lder anarquista, escritor e jornalista Luigi Fabbri (1877-1935) encontraram, em Montevidu, um ambiente bastante propcio para abrig-los enquanto exilados polticos e enquanto militantes anarquistas fortemente vinculados figura e s idias de Malatesta. Lembre-se que este havia vivido na Argentina durante cinco anos, durante os quais organizara politicamente vrios grupos de estudo e de agitao, atuara no interior de vrias categorias profissionais como os padeiros, sapateiros, mecnicos, estabelecera ligaes com o movimento anarquista espanhol, francs e belga, publicara La Question Sociale (1885-1886) em italiano e em espanhol e atuara como ativo propagandista no movimento dos trabalhadores locais, especialmente entre os padeiros. Em janeiro de 1888, por exemplo, ao lado de Ettore Mattei, fundador de um crculo anarquista em Buenos Aires, Malatesta liderou uma greve dos padeiros que durou dez dias e resultou num aumento de 30 por cento dos salrios.17 Enfim, Malatesta conseguiu uma penetrao bastante grande nos grupos anarquistas da Amrica do Sul, onde predominou o anarco-sindicalismo, o que evidentemente facilitou a receptividade que Luigi, discpulo e bigrafo de Malatesta, e sua filha Luce tiveram na Argentina, no Uruguai e no Brasi1.18 Em se considerando um perodo mais recente, de se notar ainda que, no Uruguai, desenvolveu-se uma das mais importantes experincias comunitrias da histria do anarquismo: a Comunidad del Sur. Fundada em 1955, por um grupo de intelectuais ligados Escuela de Bellas Artes, em
Veja-se PERNICONE, Nunzio. ltalian Anarchism. 1864-1892. Princeton University Press, 1993, p.244. 18 Luigi Fabbri publicou inmeros artigos de Malatesta e dedicou-lhe uma biografia intitulada: Malatesta: L'Uomo e il Pensiero. Napoles, R.L., 1951. Em espanhol Vida y pensamienlto de Malatesta. Barcelona, editorial Tierra y Libertad, 1938.
17

287

A liberdade entre a utopia e a histria...

Montevidu, sobreviveu ao exlio poltico de dez anos, entre 1975-85, forado pela violenta represso da ditadura militar. Instalando-se na Sucia, os lderes da Comunidad dei Sur publicaram por muitos anos uma prestigiosa revista, de circulao internacional, significativamente chamada Comunidad. Retomando em 1986 a esta capital, Rubem Prieto, Silvia Ribeiro e outros integrantes do grupo instalaram-se numa chcara, que pudemos visitar em janeiro de 1995, onde desenvolvem um projeto social auto-gestionrio: a trabalham e vivem em comum, dedicando-se fundamentalmente s questes da militncia anarquista e da ecologia social. Enfim, diferena de outros pases da Amrica Latina, como o Brasil, onde uma cultura autoritria predominou desde os anos trinta com uma violncia e um poder de silenciamento indescritveis, eliminando todas as possibilidades de experincias comunitrias e autogestionrias e mesmo impedindo a preservao de uma memria viva das idias e prticas operrias e anarquistas, no Uruguai, constituiu-se indiscutivelmente uma tradio libertria forte ao longo da Histria, que praticamente no teve soluo de continuidade. 19 Ao contrrio do Brasil, onde o anarquismo foi e continua sendo visto, atravs das representaes construdas pelo discurso comunista, como um exotismo, ou associado idia de nostalgia de um passado romntico, no Uruguai, os anarquistas so bastante respeitados, valorizados e tm relativamente um poder de penetrao entre os jovens maior do que em outros pases. Assim sendo,se Luce tivesse se exilado no Brasil, muito provavelmente teria restringido progressivamente sua militncia poltica, submergindo diante do peso crescente do autoritrio Governo Vargas ou do restritivo e excludente Partido
19 Sobre o perodo Vargas, veja-se LENHARO, Alcir. Sacralizao da Poltica. Campinas, Papyrus, 1986.

288

Margareth Rago

Comunista. Ao contrrio, no Uruguai, tanto ela quanto o pai encontraram espao suficiente para desenvolver sua militncia poltica, com todos os conflitos, represses e torturas que isto implicou. Tambm no demais lembrar que, no Brasil, uma histria do anarquismo comeou a ser produzida, com algumas rarssimas excees, apenas em meados dos 1970, isto , num momento marcado pela profunda derrota das organizaes polticas de esquerda. J no Uruguai, ainda hoje, existem vrias organizaes e grupos anarquistas no pas, como a FAU Federao Anarquista Uruguaia, atuante nos meios operrios e estudantis, ou a prpria Comunidad deli Sur, bastante conhecida e respeitada pela populao, como pudemos constatar em entrevistas e conversas informais na cidade. Em suas inmeras entrevistas, a metfora que Luce utiliza para referir-se ao pas que encontrou a de "osis". No apenas pelo contraste entre a situao poltica dos pases da Europa, no final dos anos vinte e incios dos trinta, com guerra, fascismo, nazismo, mas pela prpria tradio libertria que se constituiu nesse pas. "Este pareca ser el pas de la eterna primavera", diz ela, procurando explicar historicamente este fenmeno:

El Uruguay, como 10 vemos, nace de una confluencia de vrias corrientes que tienen en comun la valoracin de la persona humana y de su libertado Fue 10 primero que sent al desembarcar en el puerto, un 18 de mayo de 1929. Esa sensacin, que no sent en Francia ni en la Argentina, se confirm luego en 64 anos de vida uruguaya.20 Entonces, usted no sabe lo que era el Uruguay en ese momento. Aqu se poda llegar, desembarcar, nadie
20

El aire de la libertad. La Brecha, 30 de dezembro de 1993.

289

A liberdade entre a utopia e a histria...

preguntaba nada, Ia gente era acogedora, cordial. Pero, adems, un espritu increiblemente abierto hacia el mundo. Una ausencia total de ese nacionalismo cerrado, mezquino, que era Ia nota dominante en todas partes, incluso en Ia Argentina.(... ) Una mentalidad muy particular que constituye, a mi entender, la esencia del Uruguay y que permiti, precisamente, ciertos logros del battlismo. El sentido de la libertad y de la dignidad personal, la falta de trabas, el espirtu abierto, la naturalidad de la vida. Cosas que en Europa ya se haban perdido y que le daban a este pas una profunda originalidad en el contexto de Amrica. (...) Un sentimiento de la autonoma de los distintos estamentos de la sociedad que me parece enormemente positivo y que constituye, para m, la esencia del Uruguay. (...) Y tambim esa espcie de socialdemocracia que fue el battlismo. Pero que recoge elementos esenciales que vienen de ms atrs, del princpio, porque hunden sus races en el artiguismo y en su idea de federacin con fuerte sentido de autonoma local. Aunque le parezca extrafio, yo me entusiasm con la figura de Artigas leyendo a Mitre. Sin embargo, cada una de las crticas que Mitre formulaba contra Artigas, se tornaban para m en virtudes de aquel fastidioso insumiso que entorpeci, durante afios, las aspiraciones centralistas. Creo que por ah empec a entender al Uruguay.21

21 "Este pareca ser el pas de la eterna primavera", entrevista com Luce Fabbri publicada no jornal uruguaio La Brecha, 22 de julho de 1988.

290

Margareth Rago

Vale ainda observar que Luce ainda hoje considerada uma intelectual e militante anarquista de grande destaque, aparecendo frequentemente em entrevistas e reportagens publicadas nos jornais de grande circulao no Uruguai e na Argentina. Do mesmo modo, continua escrevendo para estes peridicos, debatendo questes candentes da atualidade, de autogesto ecologia e polticas pblicas, de feminismo globalizao. Atualmente, participa da direo de um jornal alternativo intitulado Opcin Libertria, assim como da revista Garibaldi, dedicada ao tema da imigrao italiana, enquanto que, no ano passado, publicou a biografia de seu pai.22 Em 1994, participou do Congresso Internacional Anarquista, realizado em Barcelona, na mesa que significativamente discutia as "Perspectivas para o ano 2000". Luce Fabbri, una "donna d'oro" Meu primeiro encontro com Luce Fabbri se deu em So Paulo, em 1992, por ocasio da realizao do congresso "Pensamento Libertrio Internacional", na PUC/SP, do qual eu participava na mesa-redonda destinada s "Mulheres Anarquistas". L, encontrei uma figura histrica viva que evidentemente me surpreendeu muito mais do que todas as apaixonantes personagens da minha documentao. Uma figura histrica viva inesperadamente emergia minha frente. Iniciamos a gravao em casa de outro anarquista histrico, o professor Maurcio Tragtenberg. Trs anos depois, encontrava-a em sua casa situada num bairro popular de Montevideo, rua Jean-Jacques Rousseau, onde pude continuar a srie de entrevistas iniciadas no primeiro contato no Brasil.

22 FABBRI Luce. Luigi Fabbri. Storia d'un uomo libero. Pisa, Biblioteca Franco Serantini,1996.

291

A liberdade entre a utopia e a histria...

Na silenciosa biblioteca de sua casa, entre inmeros livros de Proudhon, Bakunin, Kropotkin, Malatesta, Maquiavel, Marx e Dante Aligheri, Luce contou-me calma e reflexiva suas experincias polticas, pessoais e emocionais, totalmente marcadas pela forte figura do pai, que dedicou toda sua vida luta pelos ideais anarquistas e, especialmente, contra o fascismo italiano. Principal discpulo de Errico Malatesta, Luigi teve como horizonte maior de suas preocupaes a luta contra as vrias formas de manifestao do poder e do autoritarismo e, nesse sentido, podemos imaginar o que significou a emergncia do fascismo para sua gerao, radicalmente comprometida com o movimento autonomista dos trabalhadores e com a experincia dos conselhos de fbrica, na Itlia. Em seu depoimento, Luce afirma que seu pai morreu em 1935, portanto poucos anos antes da emergncia da Guerra Civil Espanhola, grande esperana para os anarquistas naqueles anos e nos seguintes e da derrota do nazi-fascismo, acreditando que este duraria ainda pelo menos mais 50 anos. Embora Luigi Fabbri aparea como um personagem constante e de destaque nos estudos sobre a atuao dos anarquistas na Itlia,apenas em 1994,foi publicado um trabalho acadmico sobre sua obra,intitulado LUIGI FABBRI. L Mouvement Anarchiste Italien et Ia Lutte contre le Fascisme.23 Neste, Gaetano Manfredonia apresenta suas principais problematizaes e reflexes,assim como seus textos de anlise da Revoluo Bolchevique,do fascismo italiano e do fenmeno do totalitarismo. Nascida em Roma, em 1908, Luce chegou ao Uruguai em 1929, aos 21 anos de idade, fugindo juntamente com a famlia das perseguies polticas de Mussolini. Nossas
23 MANFREDONIA, Gaetano. Luigi Frabbri. Le Mouvementt Anarchist italien et la Lutte contre le Facisme. Paris, Editions du Monde Libertaire 1994.

292

Margareth Rago

conversas comeam pela lembrana dos dias longos e solitrios passados em Roma, quando seu pai j havia iniciado a fuga e a famlia se dispersara. Em seguida, recorda-se da fuga pelos Alpes, do passaporte falsificado, do embarque no navio cargueiro que a trouxe para a Amrica do Sul, auxiliada pelos grupos anarquistas dos vrios lugares por onde passou. marcante em suas lembranas das experincias de infncia, decisivas em sua fonnao pessoal e poltica, a figura carismtica de Malatesta, principal referncia e amigo pessoal do pai e responsvel pela carinhosa expresso a ela dirigi da una donna d/oro -, como afinna Diego Santilln no prefcio ao folhetim La libertad entre Ia historia y Ia utopia, escrito por Luce. Malatesta frequentava sua casa nesta primeira dcada do sculo, quando lhe ensinava muitos jogos e canes. Diz ela: no recuerdo tanto lo que haca l cuando iba con mi padre a Ia ciudad deI congreso. Nosotros quedvamos em casa; pero me recuerdo quando (yo) estaba debajo de Ia mesa (...), indirectamente influy mucho. Doutorando-se em Letras pela Universidade de Bolonha, em 1928, Luce foi professora de Histria no ensino secundrio no Uruguai, entre 1933 e 1970, enquanto que de 1949 a 1991, ocupou a Ctedra de Literatura Italiana na Facultad de Humanidades y Cincias de Ia Educacin. De 1975 a 1985, porm, foi afastada pela ditadura militar, que ocupou o poder no Uruguai nesta dcada. A produo poltica e intelectual de Luce Fabbri orientou-se para dois eixos privilegiados: de um lado, a critica ao fascismo e ao totalitarismo, tendo em vista a valorizao da liberdade e dos ideais democrticos e a efetivao do projeto anarquista; de outro, a literatura italiana e questes culturais

293

A liberdade entre a utopia e a histria...

afins. Vrios de seus livros, folhetos e artigos publicados na imprensa procuram explicar o fenmeno do fascismo, que marcou sua vida com tanta intensidade, como Camisas Negras, de 1933, Los anarquistas y la revolucin espano/a, El totalitarismo entre dos guerras, La libertad entre /a historia y /a utopa. Alm destes, destacam-se o livro de poesias I canti dell 'attesa, de 1932, "livro de exlio e desterro", como ela define; uma Antologia de la revolucon espaola, organizado sob pseudnimo de Luz de Alba, de 1937; um estudo sobre Maquiavel, apresentado como prlogo da traduo que fez para o espanhol de O Prncipe; um imenso estudo sobre La poesa de Leopardi, de 1971; o folheto de 1983 intitulado E/ anarquismo, ms ali de /a democracia e, finalmente, em 1994, publica um estudo sobre os cantos de Dante Alighieri. Dentre os inmeros folhetos de sua autoria, distinguemse os relativos a estudos literrios, como "Las corri entes de crtica e historiografia literrias en Ia Itlia actual" (1955); "La poesa deI 'Paraso' y Ia metfora de Ia Nave", de 1960; "Alegora y profeca en Dante" (1962) e os opsculos polticos, vrios dos quais foram publicados pela revista Studi Sociali: "La Libert nelle crisi rivoluzionarie", de 1947; "La Strada", de 1952; "L'Antiimperialismo, l'Anticomunismo e la Pace", de 1949; "El fascismo. Definicin e historia"; "Sotto la minaccia totalitaria", de 1962, entre outros. Ativa militante do movimento anarquista, Luce lutou contra o fascismo italiano e contra a ditadura no Uruguai; escreveu para vrios peridicos anarquistas como o Solidariedad, de Montevidu, ou La Protesta, de Buenos Aires. Atualmente, integra a redao do grupo Opcin Libertria, de Montevidu. Tem participado de vrios encontros libertrios, nacionais e internacionais, a exemplo do encontro "Outros 500. Pensamento Libertrio Internacional", realizado em agosto de

294

Margareth Rago

1992, na PUC, de So Paulo, ou do Congresso Internacional Anarquista, organizado em Barcelona, em 1993. Luce nasceu e viveu sempre convivendo com a liderana anarquista italiana, espanhola e posteriormente tambm com a latino-americana, pela prpria posio de destaque que seu pai tinha no movimento e que, aos poucos, ela tambm adquire. Este, aps ter participado diretamente do movimento sindicalista de ao direta, na Itlia e de ter sido preso por vrios anos, foi perseguido pelos fascistas, fugiu para a Blgica e posteriormente para Buenos Aires, acabando por se instalar em Montevidu, em 1929. A fundou o peridico Studi Sociali, escrito em italiano, que Luce dirigiu depois de sua morte, em 1934, por um perodo de aproximadamente dez anos, entre 1935 e 1945. Sem dvida, sua formao terica e poltica est diretamente ligada experincia de Luigi Fabbri, considerado um dos mais importantes ativistas anarquistas italianos do comeo do sculo. Fortemente influenciado por Malatesta, Luigi se formou politicamente prximo a gerao do dramaturgo, poeta, advogado e criminologista Pietro Gori, responsvel pela difuso do anarquismo na Amrica do Norte e do Sul, na dcada' de 1890.24 Luigi Fabbri escreveu inmeros textos tericos e polticos destinados anlise do fenmeno do fascismo e questo do poder, como o livro La contre-rvolution preventive, de 1921, em que condena os rumos tomados por Lenin durante a Revoluo Bolchevique.25 Dos vrios escritos em que se refere a Malatesta, que o chamava de "meu filho", destaco um pequeno trecho em que registra a emoo do primeiro encontro com o grande terico do anarquismo, quando era bem jovem e quando
24 Sobre o anarquismo na Itlia, veja-se PERNICONE, Nunzio. Op,cit., referncias a Luigi Fabbri, p.232 e 238. 25 Veja-se MANFREDONIA Gaetano. Op.cit., p.6; GURIN, Daniel. Anarchism. From Theory to Practice. New Y ork, Monthly Review Press, 1970, p.113.

295

A liberdade entre a utopia e a histria...

este parecia ter pela sua avaliao aproximadamente 40 anos. Este encontro com Malatesta, refugiado ento em Ancona, na Itlia, ocorre em 1897 e marca definitivamente a formao poltica de Luigi. Malatesta se torna para sempre seu grande mentor. Tuve Ia sensacin de que, en aquellargo colquio de ms de 24 horas, mi cerebro hubiese sido tomado y dado vuelta en Ia caja craneana. Recuerdo, como si fuese ayer, que sobre muchos argumentos, de los que antes me pareca estar tan seguro discuta, discutia, discutia... (...) La Libertria, que era Ia f radiosa de mi primera juventud, desde entonces ya no fue solamente f, sino conviccin profunda.26 Cette premiere rencontre, crit-il fut celle qui dcida de toutes mes orientations mentales et spirituelles et, je peux dire, de toute ma vie.27 Referindo-se a esta ligao, diz Luce, em suas memrias: Foi o comeo de uma amizade muito grande. Meu pai era muito jovem e disse que Malatesta mudou sua mentalidade, desde aquele dia teve incio uma dessas amizades que so em si mesmas uma histria interessante. Os discursos pronunciados por ocasio da morte de Luigi Fabbri, em junho de 1935, em Montevidu e em Buenos Aires, exaltam o smbolo moral e poltico que ele representou para mais de uma gerao e fazem crer que era uma figura
26 27

La Protesta, Buenos Aires, 10. de maio de 1936. GAETANO. Op.cit., p.13.

296

Margareth Rago

extremamente prestigiada nos meios revolucionrios de ento. Para conhecermos um pouco mais do ambiente em que Luce se formou, gostaria de apresentar um trecho de um artigo escrito por Luigi e publicado no jornal La Protesta, de 1934, que encontrei no Arquivo Edgard Leuenroth da Unicamp. Neste, o lder anarquista expe suas idias acerca da "Libertad y Soldariedad" :

Es um trabajo mltiple e multiforme que corresponde al anarquismo, y no bastaria para ejecutarlo una sola corriente, una sola organizacin, una sola forma de movimento. Escoja cada uno su prprio campo de accin, el campo ms adaptado a su temperamento, a sus tendencias, a sus capacidades y desarrolle all toda la energa de que es capaz. Pero no caiga en el grave defecto de creer que solo su actividad especial es til, que solo ella es anarquista o revolucionria. La anarqua, como la revolucin, no ser la resultante de una sola actividad, sino de todas; no de un solo tipo de organizacin, sino de los tipos ms diversos: sindical e ideolgica, permanente y transitria, nacional o internacional y local, para la propaganda y para la accin, pblica y clandestina. Y cada forma requiere aptitudes personales diversas y por lo tanto estar compu esta de elementos diversos.28 Toda a experincia vivida por Luce ao longo de sua existncia esteve radicalmente impregnada pelo anarquismo, encarnado na figura do pai,o que certamente no pouca coisa e explica muito do sentido que ela mesma conferiu ao anarquismo
28

La Protesta, setembro de 1934.

297

A liberdade entre a utopia e a histria...

e sua prpria vida. A fora do movimento anarquista nos lugares e nos perodos em que viveu, especialmente nos anos vinte, seguramente marcaram de modo indelvel sua experincia, de tal modo que Luce impensvel sem o anarquismo e com ela a prpria doutrina que se personifica. Lutar contra todas as formas de manifestao do autoritarismo, contra quaisquer relaes de poder, contra regimes polticos totalitrios, contra o fascismo italiano e a ditadura militar uruguaia, contra os partidos hierrquicos de esquerda ou de direita tomou-se o sentido maior de sua vida, seu grande ideal. Deste ideal origina-se muito da fora pessoal que caracteriza a personalidade decidida e positiva de Luce Fabbri, que dificilmente algum poderia ver como uma mulher vitimizada do Terceiro Mundo, no passado e no presente. A resistncia anarquista ao fascismo no Uruguai Ao lado de seu pai e mesmo aps sua morte, Luce esteve profundamente engajada na luta contra o fascismo, seja o de Mussolini, responsvel por seu exlio no Uruguai, seja contra a ditadura de Gabriel Terra (1933-42), neste mesmo pas, seja contra o regime franquista, sobretudo por ocasio da derrota dos anarquistas na Guerra Civil Espanhola. Em primeiro lugar, no demais lembrar que o anarquismo emerge, no sculo passado, como uma doutrina e tambm como um movimento poltico e social fundamentalmente voltado crtica do poder e do Estado. Desde suas primeiras formulaes, os tericos do anarquismo acenavam para os perigos do fortalecimento do Estado, condenando radicalmente a teoria liberal burguesa, segundo a qual o Estado aparece como necessidade para a prpria sobrevivncia da sociedade, tanto quanto a teoria marxista da

298

Margareth Rago

ditadura do proletariado.29 Como lembra Luce, em suas entrevistas: Ya Bakunin haba previsto lo que le iba a suceder al marxismo, durante las discusiones que mantuvo com Karl Marx. l haba senalado que la centralizacin y la politizacin del socialismo iba a llevar a un mundo burocratizado, centralizado y autoritrio. No se puede imponer la justicia social a expensas de la libertad, por el contrrio, justicia social y libertad se condicionan mutuamente.30 No entanto, estas constataes no a levam a acreditar na possibilidade da absoluta eliminao do poder: Yo no pienso que se pueda eliminar el poder, pero pienso que se puede luchar contra l y concebir la vida, sobre todo la vida poltica, como una lucha contra el poder y no por el poder. Esta es Ia postura bsica de todo anarquismo. A experincia da asceno do fascismo na Itlia, no comeo dos anos vinte, foi vivida de maneira trgica, levando a famlia e os amigos ao exlio: Las persecuciones contnuas nos obligaron a salir del pas. Humos cruzando fronteras hacia Francia, con distancia de un ano para cada uno de nosotros. Luego de una corta estancia en Paris, decidimos
Para esta discusso, sugiro ANSART, Pierre. Marx y el anarchismo. Barcelona, Barral, 1972; ARVON, Henri. El anarchismo en el siglo XX. Madri, Taurus, 1979, entre outros 30 De toda Ia Vida, entrevista publicada em CNT, julio de 1993.
29

299

A liberdade entre a utopia e a histria...

venir a Uruguay. No tenamos documentos, slo aquellos certificados que otorgaba el gobierno francs: "Dice llamarse..." Era el afio 1929. Mi hermano qued en Italia, desplegando una actividad opositora. Fue llamado a filas y pudo escaparse de que 10 llevaran a Alemania. Finalmente me reencontr con l despus de Ia guerra, cuando vino a Uruguay. No Uruguai, a influncia poltica dos fascistas italianos exerceu-se atravs da ditadura de Gabriel Terra, que ps fim a muitas das conquistas sociais realizadas desde as primeiras dcadas do sculo. Luigi Fabbri era, ento, encarregado da direo da Escuela Italiana, controlada em seguida pelos fascistas atravs de subsdios. Luigi teve que sair novamente e passou a vender livros. "La persecucin dictatorial dispers el cuerpo de redaccin de la revista que sacbamos. Hubo deportaciones a Italia, entrega a las crceles del fascismo."31 Neste pas, a luta antifascista foi liderada pelos anarquistas italianos e latino-americanos, entre os quais ganham destaque Luigi e Luce Fabbri. Os imigrantes italianos contrrios a Mussolini organizavam vrios ncleos, onde discutiam os acontecimentos do dia e as estratgias de atuao. Havia grupos libertrios, socialistas e comunistas, sendo que no Crculo Italiano, importante ncleo que conseguiu escapar da influncia fascista, estavam os mais velhos, garibaldinos, afirma ela.

La posicin antifascista encerraba muchos matices. Me acuerdo cuando, dando clases de italiano en preparatrios (hacia 1940 o 41), me escribieron
31 FABBRI, Luce. Con los Pueblos, Contra la Guerra. La Brecha, Montevideo, 1 de setembro de 1989.

300

Margareth Rago

cosas en el pupitre contra el ejrcito italiano, por ejemplo que los soldados robaban o eran cobardes, con la idea de fastidiarme. Eran los primeros das de clase, no me conocan. Y entonces yo no tuve ms remedio que decirles: "Muchachos, yo vine aqu para buscar libertad y comprensin." Bueno, contentsimos los muchachos. Y al da seguinte me encuentro en el pizarrn: "Viva Italia Libre", "Viva De Gaulle", "Viva Churchill". Me d cuenta en ese momento que dificil era hacerme entender. Nosotros tratbamos de lo popular en todas partes, evitar el resultado desastroso, que tiene toda guerra, de envenenar a la gente con el sentimiento nacionalista. Por ejemplo, tenamos que salir a defender al pueblo alemn, que se viera que pueblo y gobierno eran cosas distintas: cuantos alemanes haban muerto, no slo judos, en los campos de concentracin? Desde que chegou em 1929, Luce passou a participar de um grupo de mulheres anarquistas, que se reunam no sindicato dos padeiros, onde alis tinha aulas de espanhol noite, juntamente com outros exilados polticos. Procuravam arrecadar fundos para o Comit dos presos, organizavam picnics, faziam volantes. Muitos refugiados polticos chegavam a Montevidu naquela ocasio, deportados de Buenos Aires pelo governo do general Jos F. Uriburu, que os devolvia Itlia e Espanha.32 Graas ao apoio dos companheiros, podiam ficar naquela cidade, encontrar algum trabalho e escapar dos ditadores.
32 Sobre a luta antifaseista na Argentina, veja-se NEWTON, Ronald. Ducini, Prominenti, Antifascisti: Italian Fascism and the Italo-Argentine Collectivity, 19221945. The Americas, vol.51, n 1, July 1994, pp.41-66.

301

A liberdade entre a utopia e a histria...

A resistncia fascista se manifestava, ainda, atravs da publicao de artigos de esclarecimento e crtica dos acontecimentos na Itlia. Como explica Luce:

Desde 1930 sacbamos una revista - Studi Sociali destinada fundamentalmente a inmigrantes italianos en Amrica, la cual, con alguna interrupcin, sali hasta 1946. La redaccin, las pruebas de galera, la compaginacin, el acarreo de los ejemplares, los paquetes, estaban a mi cargo. Me ayudaban mi compafero y mi madre. La revista se sostena con la colaboracin de los obreros y refugiados de distintas partes de Amrica, especialmente Estados Unidos y Argentina. Hacan picnics, por ejemplo, y enviaban los cheques por tres dlares o cifras as. Hacia 1943 surgi una experiencia muy interesante, de trabajar juntas personas que pertenecamos a tendencias distintas, socialistas, anarquistas, republicanos. La idea era que en todos los pases los refugiados europeos tenan que juntarse con miras a una Europa unida. Lo que queramos demostrar era que, an pensando distinto, cuando haba una preocupacin bsica comn, se poda lograr una convergencia de esfuerzos. Editamos un peridico - Socialismo y Libertad - donde cada uno escriba desde su posicin, y nos preocupbamos por presentar la guerra desde el punto de vista de la resistencia, de las corrientes internacionalistas y anticapitalistas dentro de la resistencia. Ao final da guerra, houve uma euforia ao se pensar que o fascismo estava derrotado, porm, tambm muita desiluso, pois

302

Margareth Rago

sabia-se que Roosevelt ou Churchill no fariam a revoluo na Europa. Luce escreve vrios textos, muitas vezes em tom apaixonado e indignado, em que procura explicar o fenmeno do fascismo. Dentre eles, destacam-se: "Fascismo en el Uruguay', , (Cuadernos de Marcha); "El Fascismo. Definicin y Historia", (Universidad de Ia Repblica); e o livro Camisas Negras, publicado em Buenos Aires, em 1935. No primeiro destes textos, "Fascismo en el Uruguay", Luce se coloca como uma observadora direta da emergncia do fascismo, que "comienza en un saln de Ia Presidencia del Crculo de los Intereses Industriales y Comerciales, cuyas ventanas daban a la plaza milanesa deI Santo Sepulcro, el da 23 de marzo de 1919.": Asist a ese nacimiento, y mis pocos afios de entonces, que podran invalidar mi testimonio, estaban compensados por una ubicacin excepcional, tanto desde el punto de vista geogrfico, como desde el social y el cultural: Boloa, la ciudad donde resida, fue considerada siempre el principal centro de irradiacin del fascismo y, si com mi padre frecuentaba a la vez los ambientes relacionados con Ias tres ramas de la ensefanza, con el periodismo, con los partidos de izquierda y con los sindicatos obreros, por mi condicin de estudiante de Gimnsio, tena contacto con las familias de esa pequea y media burguesa provinciana, cuyos hijos, junto con elementos obreros desocupados, formarn los primeros contingentes de "camisas negras". Mi material informativo, fijado en mi memoria por un apasionado inters, se renovaba a dirio y a dirio

303

A liberdade entre a utopia e a histria...

era sometido a un proceso de crtica y discusin a todos los niveles. Senta alrededor de m mucho odio y mucho amor; se viva entre mal entendidos y se buscaba la verdad. La calle, tumultuosa y exasperada; mi casa, cruce sereno (aunque por momentos dolorido o entusiasta) de comentes encontradas; las casas de mis compaeros de clase, en su mayora sumidas en un silencio reticente, rencoroso, despreciativo, que de pronto encontr su grito cuando las primeras "expediciones punitivas" esgrimieron puales y machetes. (p.6) A partir de uma leitura classista, observa que ao contrrio dos intelectuais iludidos com as primeiras manifestaes do fascismo, os operrios das fbricas e os camponeses entenderam desde o incio, embora de maneira elementar e esquemtica, o carter conservador e antisocialista do movimento em curso. Para estes, os "camisas negras" apareceram desde sempre como os principais inimigos das cooperativas, dos sindicatos, das autonomias municipais e do socialismo, em geral. O fascismo surgiu, na verdade, como "uma contrarevolucin preventiva", diz ela, invocando o ttulo do livro escrito por seu pai em 1921. "A la hoz y el martillo opuso el machete y la cavalera, en consciente desafio. "(p.l0) A crtica ao fascismo e ao autoritarismo em suas diversas modalidades e nos diferentes momentos histricos em que tem vivido levou-a a ampliar a prpria doutrina do anarquismo, tal como havia sido transmitida pelos primeiros tericos e pelo pai. Assim, de grande interesse perguntarmo-nos, mesmo que brevemente, pela maneira como Luce pensa o anarquismo na contemporaneidade, principalmente quando, no senso comum, acredita-se que esta doutrina poltica j no capaz de reatualizar-se e de propor novas alternativas para o mundo atual.

304

Margareth Rago

Luce e o anarquismo contemporneo Anarquista socialista, como ela se define, Luce capaz de propor uma utopia para o sculo 21, reatualizando sua maneira o pensamento anarquista no mundo contemporneo. Num discurso moderno, desconstri a tradicional identificao entre centro e ordem e entende, esperanosa, que a nova organizao social deva construir-se "desde abajo", a partir da livre associao dos indivduos em cooperativas de produo, de consumo, de habitao, de educao, como tem visto crescer no Uruguai e em muitas partes do mundo ocidental. EI centro crea cierto orden, aparentemente muy slido y en realidad muy endeble: basta atacar ai centro para que el orden se convierta en caos. Existe otro orden mucho ms vital que se crea desde abajo, por asociacin, y que subsiste en las otras partes si una parte es dafada. Por las mismas razones es slo aparente la identificacin dei orden con el centro y con el poder central. Este caos prevalece no mundo atual, profundamente hierarquizado e centralizado, onde se assiste a um momento de refluxo, de frustrao e descrena, diz ela, em que se proclama a morte das utopias, do "socialismo real" e da prpria Histria. Contudo, continua, o capitalismo no pode ser pensado como uma utopia, j que no surgiu de um programa, mas de los hechos, aprovechados, sin mucha autoconciencia, por una clase social en ascenso que, para ascender, necesitaba enriquecerse. No tiene otro programa que el de llegar ai poder por medio de la riqueza. Por eso puede cambiar de forma y de

305

A liberdade entre a utopia e a histria...

estructura, colarse por las rendijas, acomodarse a los distintos regmenes polticos, proclamar la absoluta libertad de mercado o burocratizarse alrededor de un Estado protector, segn los momentos. Su forma actual son las multinacionales, verdaderos estados internacionales invisibles que estn tejiendo sus redes sobre el mundo. Assim, o nico limite explorao capitalista dado pela resistncia dos oprimidos e, portanto, no acredita que o socialismo tenha morrido, porque la solidariedad es a nica respuesta a la crisis y donde ha prevalecido la solidaridad sobre el afn de lucro, siempre han surgido formas de socialismo espontneo, como antao en las comunidades cristianas del siglo I de nuestra era. Ha muerto, s, el socialismo estatal en su doble forma totalitaria y socialdemcrata; ha muerto el de las revistas y de los libros, pues en realidad nunca existi. Luce considera que o socialismo libertrio, federalista, autogestionrio possa ser a utopia para o futuro. Apesar das conturbaes do "atormentado siglo XX", afirma que importante valorizarem-se as conquistas democrticas da Revoluo Francesa, que no incio do sculo pareciam "puras mentiras" at que o fascismo, o nazismo e o estalinismo revelaram sua importncia e que foram condio de possibilidade do surgimento do socialismo. Gracias a estas pobres libertades "formales" (...) el socialismo creci y ech races en el corazn de los pobres y en las expectativas de los socilogos. Ha

306

Margareth Rago

realizado su doble experiencia estatal: la dictatorial y la democrtica. En ambas ha fracasado. Pero no ha fracasado en todo lo alternativo que multiplica silenciosamente en la base social. Portanto, aqueles que esto na luta no abandonaram as solues baseadas na solidariedade e na ajuda mtua, o que faz com que ainda busquem o socialismo, o qual ainda tem realizaes capilares nas colectividades, comunidades, cooperativas e kibutzim. Alm do mais, os avanos tecnolgicos favorecem a descentralizao, a iniciativa e criatividade individual e de pequenos grupos, alm de maximizar a produo e facilitar a comunicao entre os povos das mais distantes regies.

La revolucin espaola del 36 nos ha enseado una cosa importantsima: slo controla una situacin de crisis quien puede asegurar la continuidad de la vida diria, dominando los resortes del transporte, de la alimentacin y, en un segundo momento, de los dems sectores del trabajo productivo. Desarrollar de antemano ganglios de autogestin en esos resortes - que ignoran los ministros - significa preparar un mundo libertrio para mafiana. Las transformaciones que se han producido en las condiciones de convivencia ( desde el telfono, la fotografia, el cine y la aviacin de principio de siglo, hasta la radio, la televisin, la astronutica, las comunicaciones por satlite y, por fin, la informtica en nuestros das), tienen todas doble signo. Pueden ser instrumentos de opresin o de liberacin, segn quines y cmo los usen. Lo cierto es que pueden

307

A liberdade entre a utopia e a histria...

aumentar enormemente el radio de accin de la persona individual; se trata, pues, de conquistarlas. Na entrevista, "Una Mirada Libertria", afirma: Hay en la nueva tecnologa mltiples factores favorables a la descentralizacin, a la iniciativa y creatividad individual y de pequenos grupos. Creo que se han hecho prioritrios Ia lucha antitotalitria, antimilitarista, ecolgica; han perdido importancia la lucha contra ciertas formas burguesas de la democracia (las campanas abstencionistas, por ej.) pues frente a los peligros que nos amenazan, aqullos han perdido entidad. Pero siempre contrapondremos, a las formas representativas de la democracia, las formas de la democracia directa y federativa y de las delegaciones revocables. Luce critica a objeo normalmente feita aos anarquistas de que o anarquismo no seria possvel no mundo contemporneo, onde predominam sociedades de massa, extremamente burocratizadas e centralizadas, enquanto este prega a descentralizao e a multiplicao de pequenas comunidades capazes de tomarem suas decises em assemblias plenrias: Naturalmente, el federalismo es la respuesta a esta objecin. Solo la comunidad pequena es natural y en su mbito el individuo se desarolla libremente. Estas comunidades se pueden articular flexiblemente entre s en una gran variedad de unidades mayores, segn los distintos intereses, hasta llegar a relacionarlas en

308

Margareth Rago

escala mundial. La nueva tecnologa facilita enormemente estas relaciones, as como posibilita una descentralizacin . que puede llegar a 10 molecular y al trabajo a domiclio en la produccin industrial. Tal tendencia se est observando ya hoy en el mundo capitalista, que tiende a achicar las empresas y a multiplicarlas, empleando el lenguaje de la horizontalidad. Valoriza enquanto anarquista as novas modalidades de democracia direta que vem se desenvolvendo no mundo, ademais facilitadas pelo desenvolvimento tecnolgico capitalista: Los medios mal llamados de "comunicacin" (digo "mal llamados" porque transmiten mensajes en un nico sentido, desde los pocos que as dominan Ia informacin, a los muchos que ven y escuchan pero no interrogan ni responden ni emiten mensajes proprios), tienen, sin embargo, la posibilidad de desarrollar una tecnologa que les permita funcionar en los dos sentidos. Por primera vez se vislumbra la posibilidad de la intervencin de un nmero grande de individuos (todos los directamente interesados) en la toma de decisiones colectivas y en las discusiones previas. (...) Los mass-media, pues, pueden transformarse - si 10 queremos en los instrumentos de autodemasificacin de la base social (empleo esta horrible palavra, porque es de las que ahorran tiempo). Para eso hay que quebrar los poderosos monopolios que los dominan.

309

A liberdade entre a utopia e a histria...

La autogestin cultural tiene una importancia enorme. Es parte integrante de todo proceso de cambio autntico, es decir impulsado y vivido por la sociedad entera. No es tarea especfica de los gremios de la enseanza, de la comunicacin y del espectculo, pues, antes de llegar a la autogestin, que, s, recaera naturalmente en ellos, hay que llevar a cabo la lucha contra el monopolio estatal capitalista. Y esta lucha es de todos, pues se trata de la conquista popular de la voz, que es el punto de partida de la socializacin del poder. Para ela, estamos atravessando "un perodo opaco de estancamiento" que, no entanto, no pode nos impedir de estudar e de "crear espacios fuera de los moldes del sistema, para aprovechar, en beneficio de todos, la tcnica ahora monopolizada por los poderosos. Da a necessidade, na Amrica Latina, de preservarmos Ias autonomas universitrias, para Ias que tanto han luchado en nuestro pases, a partir del movimiento de Crdoba de 1918, el estudiantado y gran parte del profesorado. Conquistar la autonoma de la investigacin cientfica y tecnolgica es primordial. El socialismo libertrio es acaso la nica utopa que no ha sido derrotada, en terreno terico, por los acontecimientos. En la prctica, en lo concreto del acontecer diario, el proyecto libertrio est acostumbrado a las derrotas. Los dems proyectos estn planeados para su realizacin desde posiciones de gobierno y los respectivos partidos consideran como victoria la conquista del poder. Claro que se trata, cada vez, de

310

Margareth Rago

la victoria del partido y no del proyecto, que nunca se realiza. La historia del ltimo siglo es bastante ilustrativa al respecto. (...) La creacin de una red de organismos autogestionarios y una obra de capacitacin capilar, tcnica e ideolgica, constituirn -creo- el ncleo de la militancia futura. La tcnica est creando las condiciones de la abundancia. El capitalismo, al usarla con fines de acaparamiento en beneficio de pocos privilegiados, nos est preparando un porvenir sombro, de desocupacin de grandes masas, que el aparato productivo ya no requiere, de catstrofes ecolgicas, de luchas feroces por el mendrugo, de las que los fenmenos de xenofobia que enlutan en este momento Europa no son ms que un anuncio. El siglo XXI no va a ser fcil. Desde estos ltimos aos del milenio, los que no hemos perdido la f en la solidaridad le lanzamos este mensaje de socialismo en la libertad, que viene de una experiencia muy amarga y muy larga, pero que d frutos de serenidad interior y de esperanza, la esperanza que se necesita para afrontar los desafios que se acercan.33 Finalmente, Luce procura reatualizar o anarquismo em relao s questes colocadas pelo feminismo contemporneo. Embora tradicional e historicamente os anarquistas tenham se preocupado com a emancipao feminina e discutido temas como o casamento, amor livre, divrcio, prostituio e aborto,
33 Palestra proferida na Exposicin Internacional Anarquista de Barcelona, 27.9.199310.10.1993.

311

A liberdade entre a utopia e a histria...

de modo geral subordinaram a questo sexual questo social, assumindo que a resoluo desta ultima implicaria a resoluo da primeira. E, embora no se considera uma feminista propriamente dita, no deixa de ser sensvel s questes colocadas por este movimento. Assim, possvel observar em seu pensamento uma flexibilizao em relao ao feminismo e s relaes de gnero. . Num artigo publicado no jornal Arista, de Rosrio, em 5 de maro de 1933, em que debatia o "Feminismo", ela reconhecia o valor da conquista do direito de voto pelas mulheres apenas enquanto este lhe era negado enquanto direito, e no por acreditar em sua eficcia poltica mais geral. Sustentava, ento, que as mulheres seriam capazes de trazer muitas contribuies ao mundo masculino objetivo, em termos muito semelhantes aos defendidos pelo filsofo alemo Georg Simmel, em 1902.34 Segundo Luce, La mujer, por las condiciones de sua existencia, est general mente ms que el hombre en contacto con la realidad concreta, no solo porque est ms cerca de las fuentes de la vida, sino tambin porque generalmente es ella la que administra el hogar, la que se encarga de las pequeas cosas, de los detalles ms humildes y ms indispensables. Contudo, vindo de uma tradio anarco-sindicalista, militando todo o tempo nos meios operrios, ao lado de companheiros dedicados, os conflitos entre as classes e a luta ideolgica contra a ditadura assumiram uma primazia em relao s questes do feminismo. Apenas mais recentemente,
Veja-se SIMMEL. Georg. Filosofia do Amor. So Paulo, Martins Fontes, 1993; LE RIDER, Jacques. Identidade sexual na Modernidade vienense. So Paulo, Cia das Letras, 1992.
34

312

Margareth Rago

Luce reconsidera estas posies, procurando alargar o anarquismo enquanto uma doutrina capaz de incorporar as demandas feministas. Em seus diversos artigos e entrevistas mais recentes, Luce passa a valorizar de forma mais efetiva a cultura feminina, muito embora em nenhum momento refira-se a conflitos nas relaes de gnero entre os anarquistas. Muito pelo contrrio, afirma que suas constataes sobre o machismo, por exemplo, foram pautadas muito mais pelo que assistiu fora dos meios anarquistas do que dentro. Evidentemente, muito de suas opinies se baseiam em sua experincia pessoal, marcada por um casamento feliz, com a vida ao lado de um companheiro anarquista, que a respeitava enquanto lder, assumindo as tarefas domsticas para que ela tivesse tempo livre para dedicar-se militncia poltica. Luce acredita que as mulheres tm algo de especial, de pessoal que ainda no foi plenamente incorporado pela cultural ocidental, pois no administraram o mundo pblico, nem planejaram as guerras. Mais ligadas vida e s questes da sobrevivncia, as mulheres desenvolveram uma experincia pessoal extremamente importante, como vem sendo observado e enfatizado pelo "feminismo da diferena". Las mujeres tienen algo de suyo para aportar, algo de gnero, una experiencia nica de una economa no competitiva : La economa domstica, en que los ninos tienen precedencia, en que los viejos estn asistidos porque son viejos, em que cada qual aporta lo que puede y consume lo que necesita, esto es la economa domstica. En los ltimos tiempos he pensado que vale la pena ocuparse con el problema de la mujer, sobretodo en ese sentido. Ha habido una revolucin, . una integracin maciza. Si la mujer aportara (al mundo

313

A liberdade entre a utopia e a histria...

pblico), pues tuvo la suerte de no haber sido con soldado, ministro o presidente, con algunas excepciones. Concluso Vrios dos estudos dedicados ao anarquismo no apenas privilegiaram a atuao masculina, como centraram-se nos perodos em que o movimento anarquista teve seu maior impacto poltico e ideolgico, ou seja, nas primeiras dcadas deste sculo, na Amrica do Sul e nos Estados Unidos, e nos anos da Guerra Civil Espanhola. Disso resulta que muitas experincias histricas foram deixadas de lado, especialmente as femininas e as que se desenvolveram em perodos mais recentes. A historiografia dos movimentos sociais esteve, ainda, mais voltada para os momentos de maior visibilidade da luta operria, como as grandes greves e manifestaes, do que para outros aspectos do cotidiano da vida social e poltica. Trazer luz a experincia da anarquista histrica Luce Fabbri tem como objetivo romper este silncio e, ademais, alterar a prpria imagem que se construiu historicamente em tomo do anarquismo e do lugar poltico ocupado pelas mulheres na Amrica Latina. Luce refugiou-se no Uruguai, juntamente com o pai e a famlia, fugindo das perseguies do fascismo italiano. Tanto neste pas quanto na Argentina, encontrou grande receptividade entre os vrios grupos anarquistas e socialistas existentes, para alm dos imigrantes italianos, com os quais pode desenvolver inmeras atividades e continuar lutando ativamente contra as violentas formas de manifestao do fascismo e do autoritarismo em geral, no mbito pblico e privado. Assim, desenvolveu suas reflexes em inmeros livros, artigos e folhetins publicados ao longo de sua vida, a partir de

314

Margareth Rago

dois direcionamentos privilegiados: os estudos tericos e polticos e os trabalhos de crtica literria. Atuou, portanto, no apenas enquanto militante anarquista extremamente fiel aos princpios do anarquismo, mas como professora no ensino secundrio e superior profundamente engajada nas questes educacionais. Para alm da militante anarquista, radicalmente comprometida com as questes de seu tempo, vale dizer, de nosso tempo, ela aparece como uma livre-pensadora capaz de tecer reflexes criativas e sofisticadas, alargando as problematizaes do pensamento libertrio, sobretudo na medida em que integra as demandas contemporneas do feminismo e que se abre para pensar os difceis temas referentes massificao e globalizao, ou perda da esfera pblica. Desconstri por si s as tradicionais imagens que reifica(ra)m as experincias de sua gerao, ou que as fazem esquecidas no ba da Histria. Alm do mais, num momento de profunda descrena em relao sobrevivncia do mundo pblico e dos princpios que fundam a sociabilidade e a interao social no mundo contemporneo, Luce emerge como uma luz muito poderosa, indicando que o anarquismo enquanto proposta de construo da solidariedade, da justia social e da liberdade urna alternativa possvel, por mais que as experincias histricas conhecidas tenham demonstrado imensas dificuldades de sua realizao. Muito recentemente, um jovem militante uruguaio disseme, referindo-se a Luce Fabbri com grande admirao, que a diferena entre os intelectuais e os sbios era que os segundos sempre sabiam o que fazer corri toda a erudio e conhecimento que haviam acumulado e que Luce certamente se encontrava no segundo grupo. Sorri contente com este discernimento.

315

A liberdade entre a utopia e a histria...

O jornal anarquista Ao Direta, dirigido por Jos Oiticica e publicado no Rio dr Janeiro, noticia, cm 7-5-1 1946, a vinda de Luce Fabbri ao Brasil: "A conhecida anarquista italiana Luce Fabbri, atualmente fixada no Uruguai e editora do Studi Sociali, esteve no Rio e, de passagem, em So Paulo. Infelizmente seu estado de sade obrigou-a a afastar-se do Rio e pouco esteve no nosso convvio. A fotografia acima nos mostra a querida Luce ao lado de Edgard Leuenroth (...) Luce a todos encantou com sua sensibilidade feminina e admirou com seu pasmoso conhecimento dos problemas anrquicos em todo o mundo."

316

Margareth Rago

LEEWAY BETWEEN UTOPIA AND HISTORY:


LUCE FABBRI AND ANARCHISM IN SOUTH AMERICA

Abstract

This article focuses on some aspects of the political culture of anarchism in Argentina and Uruguay, revealed by the memories of an elderly italian anarchist militant, Luce Fabbri, who has lived in Uruguay since 1929. In following the path of her life and getting to know her political thought, my purpose is to reconstruct the feminine experience of Anarchism and to understand the different ways in which this political doctrine has been updated in order to cope with contemporary issues.

317

Você também pode gostar