Você está na página 1de 7

Cincia Rural, Santa Maria, v.

38,
Equilbrio
n.4, p.1003-1009,
cido-base jul,
e hidroeletroltico
2008
em eqinos com clica.

1003

ISSN 0103-8478

Equilbrio cido-base e hidroeletroltico em eqinos com clica

Acid-base and hidroelectrolytic balance in colic horses

Paula Alessandra Di FilippoI Aureo Evangelista SantanaII Gener Tadeu PereiraIII

RESUMO

the imbalances contributed substantially to the prognosis of


colic horses.

Foram utilizados setenta eqinos distribudos em


trs grupos experimentais, G1 (vinte eqinos hgidos), G2 (vinte
e cinco eqinos com clica, os quais passaram por tratamento
clnico ou cirrgico e sobreviveram) e G3 (vinte e cinco eqinos
com clica, os quais passaram por tratamento clnico ou
cirrgico e foram a bito ou foram sacrificados). Amostras de
sangue foram obtidas em dez diferentes momentos, mediante
puno da jugular, para estudo do equilbrio cido-base e
hidroeletroltico. Os eqinos com clica apresentaram
diminuio (P<0,05) nos valores do pH(v), principalmente os
animais do G3, a qual, associada com a diminuio da
pCO 2 (v), cBase(v) e cHCO - 3 (vP), confirmou a acidose
metablica, que teve como origem a produo aumentada de
lactato durante a gliclise anaerbica decorrente da
hipovolemia. Adicionalmente apresentaram hiponatremia,
hipocalemia e hipercloremia. A presena e a magnitude dos
desequilbrios contriburam substancialmente com o
prognstico dos animais com clica.
Palavras-chave: eqino, abdmen agudo, hemogasometria.
ABSTRACT
Seventy horses were distributed into three
experimental groups ad follows: G1, twenty healthy animals;
G2, twenty-five colic horses that survived after clinical or surgical
treatment; and G3, twenty-five colic horses that were sacrificed
or died after clinical or surgical treatment. Blood samples were
taken from the jugular vein to assess acid-base balance and
water-electrolyte balance. Colic horses had lower pH(v)
(P<0.05), mainly G3 animals. Acidosis was confirmed by the
lower pH(v) associated with decreased pCO2(v), cBase(v) and
cHCO-3(vP), which was probably due to an increased production
of lactate during anaerobic glycolysis as a result from
hypovolemia. Furthermore, hyponatremia, hypokalemia and
hyperchloremia were detected. The presence and the extent of

Key words: horses, acute abdomen, blood gas analysis.

INTRODUO
Por possuir peculiaridades anatmicas em
seu aparelho digestrio, a espcie eqina apresenta
predisposio a alteraes morfofisiolgicas graves,
responsveis por sinais de dores abdominais intensas,
conhecidas como clica ou abdmen agudo (PEIR &
MENDES, 2004). Apesar dos avanos em relao aos
mtodos de diagnstico, tcnicas anestsicas,
cirrgicas e acompanhamento intensivo no psoperatrio, a mortalidade permanece alta (THOEFNER
et al., 2003). Em eqinos com clica, as alteraes
ocorridas nas alas intestinais repercutem diretamente
na composio dos fluidos orgnicos (VALADO et
al., 1996), alterando-os na dependncia do tempo,
localizao e gravidade do processo obstrutivo
(NAPPERT & JOHNSON, 2001). De acordo com
JOHNSON (1995) a identificao e a caracterizao dos
desequilbrios metablicos, so importantes ao manejo
adequado do paciente sob tratamento clnico ou
cirrgico com quadro de abdmen agudo. O objetivo
do presente estudo foi verificar as alteraes no
equilbrio cido-base e hidroeletroltico em eqinos com
clica, investigando se tal conhecimento pode auxiliar
no prognstico.

Programa de Ps-graduao em Cirurgia Veterinria, Faculdade de Cincias Agrrias e Veterinrias, Universidade Estadual Paulista
(FCAV/UNESP). Via de Acesso Prof. Paulo Donato Castellane, s/n, 14884-900, Jaboticabal, SP, Brasil. E-mail:
paula_difilippo@yahoo.com.br. Autor para correspondncia.
II
Departamento de Clnica e Cirurgia Veterinria, FCAV, UNESP, Jaboticabal, SP, Brasil.
III
Departamento de Cincias Exatas, FCAV/UNESP, Jaboticabal SP, Brasil.
Recebido para publicao 29.12.06 Aprovado em 24.10.07

Cincia Rural, v.38, n.4, jul, 2008.

1004

Di Filippo & Santana.

MATERIAL E MTODOS
Utilizaram-se 70 eqinos, de diferentes
raas, idades e sexos, os quais constituram trs grupos
experimentais: grupo 1 ou controle (G1): vinte eqinos
hgidos; grupo 2 (G2): vinte e cinco eqinos com clica
que passaram por tratamento clnico (n=7) ou cirrgico
(n=18) e sobreviveram; grupo 3 (G3): vinte e cinco
eqinos com clica que passaram por tratamento clnico
(n=2) ou cirrgico (n=23) e foram a bito (n=5) ou foram
sacrificados (n=20).
As amostras de sangue foram obtidas
mediante puno da jugular, com agulha 25x8, em
seringas plsticas descartveis, em 10 diferentes
momentos, imediatamente aps a chegada dos animais
ao hospital veterinrio (T0) e, seqencialmente 6, 12,
24, 48, 72, 96, 120, 168 e 240 horas aps o trmino do
procedimento inicial de atendimento.
Para a anlise hemogasomtrica, utilizaramse amostras de sangue venoso colhidas
anaerobicamente, em seringas plsticas descartveis
de 1mL, previamente heparinizadas e acondicionadas
em gua com gelo e encaminhadas imediatamente para
a anlise das seguintes variveis: pH - pH(v), presso
parcial de oxignio - pO2(v), presso parcial do dixido
de carbono - pCO2(v), concentrao de bicarbonato
no plasma - cHCO-3(vP) e concentrao de base titulvel
cBase(v). Essas anlises foram realizadas em aparelho
de hemogasometriaa, com calibrao automtica.
Para o exame hidroeletroltico, foram
utilizadas amostras de sangue colhidas em frascos sem
anticoagulante. Ato contnuo, as amostras foram
centrifugadas a 800G por cinco minutos e, aps sinrese,

o soro obtido foi acondicionado em tubos do tipo


eppendorf, identificados e armazenados a -20oC at o
momento das determinaes. O on cloreto foi analisado
com o auxlio de reagentes para diagnsticos b e
posterior leitura espectrofotomtricac j, os ons sdio
e potssio foram determinados com o auxlio de
reagentes para diagnsticod e posterior leitura em
Seletor de onse. O volume globular foi obtido em tubos
de microhematcrito centrifugados a 14.000G por cinco
minutos com posterior leitura em escala especial. As
amostras de sangue dos animais controle foram
similarmente colhidas e analisadas.
Utilizou-se um delineamento experimental
inteiramente casualizado, com trs grupos e dez
repeties. Quando se constatou significncia entre
os grupos, dentro de cada momento, aplicou-se o teste
de Tukey (P<0,05) para comparao das mdias
(SAMPAIO, 2002), atravs do programa estatstico
SASf.
RESULTADOS E DISCUSSO
Os dados relativos aos achados clnicocirrgicos, o tratamento efetuado e os resultados em
animais dos grupos G2 e G3 esto agrupados na tabela 1.
Os resultados dos valores do pH(v), pO2(v),
pCO2(v), cHCO-3(vP), cBase(v), volume globular, sdio,
potssio e cloreto, com as respectivas mdias, errospadro e estatstica calculada esto expressos nas
tabelas 2 a 4. Nos eqinos dos grupos G2 e G3
observou-se a diminuio nos valores do pH(v), a qual,
associada com a diminuio da cHCO-3(vP) e cBase(v)
(Tabela 2), confirmou a acidose metablica, que teve

Tabela 1 - Achados clnico-cirrgicos, tratamento efetuado e resultados em 50 eqinos com clica.


Achados clnico-cirrgicos (n)*
Encarceramento nefro-esplnico (3)
Compactao de clon menor (2)
Compactao de clon maior (6)
Compactao de leo (4)
Vlvulo do intestino delgado (7)
Vlvulo do clon maior (4)
Deslocamento do clon maior (9)
Sobrecarga gstrica (2)
Hrnia nguino-escrotal (6)
Deslocamento do ceco (1)
Duodeno jejunite proximal (1)
Hrnia epiplica (2)
Ruptura de reto (1)
Intussuscepo ileocecal (1)
Toro gstrica (1)
*

Tratamento efetuado
Cirrgico (3)
Clnico (1), Cirrgico (1)
Clnico (4), Cirrgico (2)
Cirrgico (4)
Cirrgico (7)
Cirrgico (4)
Cirrgico (9)
Clnico (2)
Cirrgico (6)
Cirrgico (1)
Clnico (1)
Cirrgico (2)
Clnico (1)
Cirrgico (1)
Cirrgico (1)

Resultados
Sobreviveram (3)
Sobreviveram (2)
Sobreviveram (6)
Sobreviveram (3), Sacrificado (1)
Sacrificados (6), bito (1)
Sacrificados (3), bito (1)
Sobreviveram (5), bito (1), Sacrificados (3)
Sobreviveram (2)
Sobreviveu (1), bitos (2), Sacrificados (3)
Sobreviveu (1)
Sobreviveu (1)
Sobreviveu (1), Sacrificado (1)
Sacrificado (1)
Sacrificado (1)
Sacrificado (1)

n= nmero de animais.

Cincia Rural, v.38, n.4, jul, 2008.

1005

Equilbrio cido-base e hidroeletroltico em eqinos com clica.

Tabela 2 - pH do sangue venoso - pH(v), presso parcial do dixido de carbono do sangue venoso - pCO2(v), presso parcial de oxignio do sangue
venoso - pO2(v), concentrao de bicarbonato no plasma do sangue venoso - cHCO-3(vP), concentrao de base titulvel do sangue venoso
cBase(v), em eqinos hgidos (G1), eqinos com clica que sobreviveram aps tratamento clnico ou cirrgico (G2) e em eqinos com
clica que foram a bito ou foram sacrificados (G3).

Parmetro

pH(v)

Grupos
G1 Mdia
EPM*
N0
G2 Mdia
EPM
N0
G3 Mdia
EPM
N0
G1

pCO2(v)
(mmHg)

G2

G3

G1

pO2(v)
(mmHg)

G2

G3

G1

cHCO3(vP)
(mmol L-1)

G2

G3

G1

cBase(v)
(mmol L-1)

G2

G3

----------------------------------------------------------Tempo (horas)---------------------------------------------------------T0
T6
T12
T24
T48
T72
T96
T120
T168
T240
7,41A
7,41A
7,41A
7,41A
7,44A
7,42A
7,41A
7,42A
7,42A
7,41A
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
7,14B
7,17B
7,19B
7,40B
7,19B
7,41A
7,41A
7,41A
7,40A
7,40A
0,01
0,01
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
25
25
25
25
25
25
25
25
25
25
7,10C
7,11C
7,14C
7,11C
7,10C
7,11B
7,11B
7,12B
7,11B
7,12B
0,01
0,01
0,01
0,02
0,01
0,02
0,01
0,01
0,02
0,00
25
11
10
10
10
10
10
10
10
9

Mdia
EPM
N0
Mdia
EPM
N0
Mdia
EPM
N0

44,21
0,81
20
45,37
1,82
25
44,24
1,53
25

44,03
1,11
20
41,08
0,90
25
40,47
1,73
11

44,52A
1,11
20
40,52AB
0,88
25
38,77B
1,60
10

45,32A
0,72
20
40,09B
1,04
25
42,91A
2,77
10

42,66
1,31
20
40,86
1,14
25
39,52
1,26
10

44,09
0,72
20
41,28
1,34
25
43,11
1,52
10

46,77A
0,51
20
41,76B
1,02
25
41,22B
1,35
10

43,85A
0,87
20
40,24B
1,28
25
43,60A
1,44
10

43,48
0,75
20
43,52
0,96
25
42,22
1,41
10

44,18A
1,04
20
40,81B
1,05
25
39,50B
1,20
9

Mdia
EPM
N0
Mdia
EPM
N0
Mdia
EPM
N0

38,88
1,20
20
37,53
0,73
25
37,72
0,98
25

36,50B
0,92
20
39,99A
0,93
25
39,55AB
1,08
11

37,18
0,78
20
38,18
1,12
25
38,94
1,49
10

35,89
0,62
20
36,89
1,21
25
37,92
1,93
10

37,19A
0,57
20
37,58A
0,93
25
33,63B
1,27
10

38,35
0,95
20
37,89
0,92
25
36,85
1,31
10

38,09A
0,98
20
38,44A
0,97
25
34,99B
1,09
10

36,45
0,62
20
36,74
0,88
25
38,84
1,65
10

34,95B
0,52
20
37,54A
1,18
25
40,45A
1,48
10

34,82B
0,93
20
38,54A
0,80
25
38,44AB
1,81
9

Mdia
EPM
N0
Mdia
DP
N0
Mdia
EPM
N0

25,79A
0,87
20
24,98A
1,10
25
18,92B
1,30
25

24,69A
0,82
20
21,41B
0,99
25
20,17B
2,09
11

25,72A
1,07
20
21,42B
1,26
25
18,45C
1,67
10

26,15A
0,92
20
20,59B
1,01
25
19,81B
1,77
10

25,78A
0,89
20
21,23B
1,05
25
21,29B
1,06
10

25,68A
1,04
20
23,72A
1,46
25
20,53B
2,87
10

25,55A
0,65
20
23,14A
1,31
25
19,25B
2,58
10

24,28A
1,18
20
24,38A
1,29
25
17,37B
2,72
10

25,81A
1,25
20
24,65A
1,30
25
20,44B
2,17
10

25,18
0,89
20
24,01
0,85
25
22,06
1,87
9

Mdia
EPM
N0
Mdia
EPM
N0
Mdia
EPM
N0

4,81A
0,70
20
-0,54B
1,05
25
-6,19C
1,18
25

5,62A
1,14
20
-2,46B
0,95
25
-2,80C
1,79
11

10,00A
3,02
20
-1,73B
1,12
25
-5,00C
1,31
10

6,96A
0,84
20
-2,31B
0,91
25
-4,68C
1,48
10

7,27A
1,01
20
-2,08B
0,96
25
-1,99B
1,21
10

4,98A
1,16
20
0,38B
1,32
25
-3,15C
2,88
10

8,64A
0,65
20
-0,09B
1,15
25
-3,83C
2,42
10

6,02A
1,06
20
1,08B
1,21
25
-5,98C
2,58
10

7,62A
0,83
20
1,20B
1,15
25
-3,96C
2,19
10

6,14A
0,84
20
0,09B
0,80
25
-1,84B
2,06
9

Mdias seguidas por letras diferentes, na mesma coluna, diferem entre si pelo teste de Tukey, em nvel de significncia de 5% e, estabelecem
comparao entre os diferentes grupos em cada momento.
EPM= erro padro da mdia.

Cincia Rural, v.38, n.4, jul, 2008.

1006

Di Filippo & Santana.

Tabela 3 - Volume globular (VG) em eqinos hgidos (G1), eqinos com clica que sobreviveram aps tratamento clnico ou cirrgico (G2)
e em eqinos com clica que foram a bito ou foram sacrificados (G3).
---------------------------------------------------Tempo (horas)--------------------------------------------------Parmetro

Grupos
G1

VG (%)

G2

G3

Mdia
EPM*
N0
Mdia
EPM
N0
Mdia
EPM
N0

T0

T6

T12

T24

T48

T72

T96

T120

T168

T240

35.65C
0,69
20
40.72B
1,63
25
47.32A
1,93
25

35.15B
0,65
20
35,72B
1,42
25
37.90A
1,81
10

35.20B
0,60
20
34.48B
1,73
25
36.40A
2.45
10

35.00A
0,59
20
33.55A
2,21
25
34.00B
2,29
10

34,60B
0,69
20
33,68B
1,25
25
35,10A
1,61
10

34,80B
0,59
20
33,84B
1,10
25
40,10A
1,85
10

34,80B
0,54
20
33,12B
1,22
25
40,00A
1,67
10

33,85B
0,60
20
31,84B
1,18
25
40,77A
1,91
10

35,05A
0,50
20
31,88B
1,16
25
34,50C
1,36
10

34,25B
0,49
20
34,04B
1,13
25
34,33A
1,55
9

Mdias seguidas por letras diferentes, na mesma coluna, diferem entre si pelo teste de Tukey, em nvel de significncia de 5% e estabelecem
comparao entre os diferentes grupos em cada momento.
*
EPM= erro padro da mdia.

como origem a hipovolemia (Tabela 3). A hipovolemia


decorrente da desidratao induz a baixa perfuso
tecidual, resultando em limitado fornecimento de
oxignio aos tecidos e diminuio na excreo de on
H+ pelos tbulos renais. A hipxia tecidual aumenta a
biossntese do cido ltico originrio do metabolismo
anaerbico (gliclise), liberando-o mais rapidamente
do que ele pode ser oxidado ou reconvertido em glicose
ou glicognio pelo fgado (NAPPERT & JOHNSON,
2001).
Os resultados obtidos corroboram os
resultados de LARSEN (1994), que verificou acidose
metablica, relacionada hipovolemia, em 66,7% dos
eqinos com clica. No entanto, os resultados diferem
dos resultados de DATT & USENIK (1974) e de
SVENDSEN et al. (1979), que observaram alcalose
metablica em eqinos com clica induzida
experimentalmente e justificaram este quadro pelo
seqestro de cido clordrico no estmago. Entretanto,
esses autores verificaram que, com a evoluo do
quadro, os animais passaram a apresentar acidose
metablica decorrente do agravamento da hipovolemia.
No presente trabalho, acredita-se que a
alcalose metablica no tenha sido detectada em
funo do grau de evoluo da clica. Adicionalmente,
observou-se que os animais do G2 e do G3 passaram a
aumentar a taxa de reabsoro do bicarbonato, visando
correo da acidose metablica, porm, com marcante
diferena entre os grupos, o que, segundo GRULKE et
al. (2003), pode ocorrer por comprometimento da funo
renal e/ou pancretica, comum em eqinos com clica
em funo da hipovolemia e da absoro de toxinas.
De acordo com esses autores, a injria pancretica,

alm de alterar a produo e a liberao da insulina,


libera tripsina, para a cavidade peritoneal e para o
plasma. A tripsina por ativar ainda mais a cascata
inflamatria e os leuccitos, facilita a ocorrncia de
falncia mltipla de rgos, o que pode ter contribudo
para a no-recuperao dos animais do G3.
Na tabela 2, constatam-se valores baixos na
pO2(v) nos animais do G3, nos T48 e T96. Esses valores
baixos foram conseqncia da hipovolemia. Nos T168
e T240, apesar dos animais continuarem desidratados
(Tabela 3), os valores da pO2(v) elevaram-se. Segundo
HOGMAN et al. (1986), quando o pH do sangue atinge
determinado grau de acidemia, diminui a afinidade da
hemoglobina pelo oxignio e, se esta afinidade diminui,
ocorre maior liberao de O2 (efeito Borh), ocasionando
aumento da pO2(v), o que justifica os resultados obtidos
nos eqinos desse grupo.
Observou-se, nos momentos T12, T24, T96,
T120 e T240, nos animais do G2 e G3, diminuio da
pCO 2(v), caracterizando a presena da alcalose
respiratria. Corroborando essa afirmao, havia
acidose metablica confirmada pela cHCO-3(vP) e
cBase(vP) (Tabela 2). Segundo JONHSON (1995), a
alcalose respiratria geralmente ocorre como
mecanismo de compensao imediata da acidose
metablica ou como alterao primria nas afeces
pulmonares. Os pulmes, juntamente com os rins, so
os principais rgos envolvidos na regulao do
equilbrio cido-base. No entanto, a resposta
respiratria compensatria ocorre por curto perodo
de tempo e a correo a longo prazo requer a excreo
de ons H+ e a reteno de bicarbonato pelos rins
(CARLSON, 1989).
Cincia Rural, v.38, n.4, jul, 2008.

1007

Equilbrio cido-base e hidroeletroltico em eqinos com clica.

Tabela 4 Concentrao srica de sdio (Na+), potssio (K+) e cloreto (Cl-) em eqinos hgidos (G1), eqinos com clica que sobreviveram aps
tratamento clnico ou cirrgico (G2) e em eqinos com clica que foram a bito ou foram sacrificados (G3).
--------------------------------------------------------Tempo (horas)-------------------------------------------------------Parmetro

Na
(mmol L-1)

Grupos
G1

G3

G1

G2

G3

Cl(mmol L-1)

T6

T12

T24

147,85A

150,85A

146,65

149,65

EPM
N0
Mdia
EPM
N0
Mdia
EPM
N0

3,43
20
142,52AB
2,82
25
139,28B
2,19
25

4,76
20
138,88B
2,37
25
136,54B
3,87
11

2,30
20
140,96
3,49
25
136,80
3,67
10

2,98
20
142,72
3,38
25
140,50
7,23
10

Mdia
EPM
N0
Mdia
EPM
N0
Mdia
EPM
N0

4,25A
0,13
20
3,84B
0,11
25
4,58A
0,27
25

4,02AB
0,14
20
3,68B
0,10
25
3,77A
0,15
11

4,11AB
0,06
20
3,82B
0,14
25
3,96A
0,16
10

4,38AB
0,10
20
4,01B
0,10
25
4,38A
0,19
10

3,97
0,09
20
4,01
0,10
25
3,86
0,32
10

Mdia
EPM
N0
Mdia
EPM
N0
Mdia
EPM
N0

84,80B
2,39
20
89,88AB
1,97
25
90,16A
2,15
25

84,20B
1,90
20
93,12A
2,27
25
94,45A
3,66
11

84,45B
2,21
20
91,64A
2,59
25
95,10A
3,77
10

86,50B
2,22
20
93,88A
2,88
25
95,50A
3,87
10

85,20B
1,98
20
93,88A
2,88
25
97,10A
2,22
10

Mdia
*

G2

K+
(mmol L-1)

T0

G1

G2

G3

T48

T72

T96

T120

T168

T240

150,85A

146,65

149,65

150,75A

4,76
20
141,96B
3,16
25
140,80AB
4,93
10

2,30
20
142,36
3,71
25
132,66
2,20
10

2,98
20
141,84
2,26
25
147,50
5,84
10

3,24
20
139,68B
2,78
25
132,22B
4,45
9

4,25
0,13
20
4,06
0,14
25
3,86
0,25
10

4,02
0,14
20
4,00
0,08
25
3,87
0,19
10

4,11
0,06
20
4,04
0,12
25
3,56
0,13
10

4,38
0,10
20
4,19
0,07
25
4,45
0,94
10

3,97
0,09
20
4,02
0,13
25
3,33
0,35
9

84,80B
2,39
20
90,48A
2,55
25
95,20A
3,40
10

84,20B
1,90
20
90,88A
2,18
25
87,30AB
4,45
10

84,45B
2,21
20
87,28AB
2,39
25
92,55A
2,05
10

86,50B
2,22
20
92,16A
2,10
25
95,30A
5,32
10

85,20C
1,98
20
92,60B
2,86
25
104,55A
3,36
9

150,75
147,85A
A
3,24
3,43
20
20
142,72B 139,24B
3,38
3,94
25
25
135,50B 136,30AB
2,51
5,38
10
10

Mdias seguidas por letras iguais maisculas, na mesma coluna, no diferem entre si pelo teste de Tukey em nvel de significncia de 5% e
estabelecem comparao entre os diferentes grupos em cada momento.
*
EPM= erro padro da mdia.

Neste ensaio a restaurao hdrica e


conseqentemente do equilbrio cido-base foi
observada somente nos animais do G2, provavelmente
em funo da integridade e da perfuso renal.
Corroborando estes achados, NAPPERT & JOHNSON
(2001), verificaram que os eqinos que foram a bito
ou foram sacrificados apresentaram maior dificuldade
em corrigir a acidose metablica.
Os animais do G3 apresentaram azotemia
pr-renal persistente (concentrao da creatinina srica
>2mg dL-1) mesmo sob constante correo do dficit
hdrico que, segundo SOUTHWOOD (2006), pode ser
indicativa de prejuzo renal.
A regulao do equilbrio cido-base
intimamente dependente do balano de fluidos e
eletrlitos, em que os rins possuem funo significativa

na manuteno da concentrao fisiolgica de vrios


eletrlitos plasmticos. Dentre estes eletrlitos,
destacam-se o sdio, o potssio e o cloreto (ROSE,
1981).
Na tabela 4, constata-se diminuio nos
valores do sdio nos animais dos grupos G2 e G3, que
teve como provvel origem a perda de fluidos contendo
sdio, via gastrintestinal ou renal, como foi descrito
por ROSE (1981).
Observou-se aumento no teor srico do
cloreto, nos animais do G2 e G3 (Tabela 4), que,
segundo JOHNSON (1995), uma desordem metablica
comum em eqinos com acidose metablica, oriunda
da perda de bicarbonato via gastrintestinal ou renal, a
qual promove aumento nos teores de cloreto visando
manter o equilbrio de cargas negativas.
Cincia Rural, v.38, n.4, jul, 2008.

1008

Di Filippo & Santana.

Constatou-se diminuio nos valores do


potssio (hipocalemia) nos animais do G2, nos T0 e T6
(Tabela 4). Segundo FETTMAN (2004), a hipocalemia
pode estar associada concentrao de hormnios
como a insulina e as catecolaminas. A excitao, a dor
e o estresse, comuns em eqinos com clica,
desencadeiam a liberao de catecolaminas levando
hiperglicemia. A hiperglicemia induz a hiperinsulinemia
e conseqente hipocalemia. Corroborando esses
mecanismos, observou-se hiperglicemia (P<0,05) nos
animais do G2, nos T0 e T6.
Ademais, como o potssio absorvido por
processo ativo principalmente no intestino delgado,
se existir quantidade elevada de sdio no intestino
grosso, decorrente de processos patolgicos, pode
ocorrer absoro compensatria deste on associada
secreo de potssio no clon, resultando na perda de
potssio nas fezes (FETTMAN, 2004).
No mesmo sentido, a reabsoro de sdio
pelo epitlio do tbulo renal distal se associa a
secreo de potssio e o aumento de sdio no tbulo
distal tambm pode aumentar a perda urinria de
potssio. A presena de nions no-absorvveis no
fluido do tbulo distal (incluindo sulfatos, fosfatos,
ou lactato) diminui a absoro de potssio (FETTMAN,
2004).
A atividade mineralocorticide constitui um
dos principais mecanismos reguladores da dinmica
do potssio pelos rins, sendo que a secreo de
aldosterona pode ocorrer em resposta hipovolemia e
perda de on sdio ou ser mediada pela liberao de
renina e ativao da angiotensina. A diminuio do pH
sangneo pode estimular diretamente a secreo de
aldosterona pela adrenal. O aumento da concentrao
dos mineralocorticides necessrio para promover a
reabsoro renal de sdio e a secreo de prtons pelos
tbulos distais, restaurando o equilbrio cido-base
(FETTMAN, 2004).
CONCLUSES
Os eqinos com clica desenvolvem acidose
metablica decorrente da hipovolemia. A magnitude e
a persistncia das alteraes relacionam-se
negativamente com a recuperao dos animais com
clica. Os resultados mostram que a avaliao seriada
dos parmetros do equilbrio cido-base e do
hidroeletroltico podem ser teis na definio do
prognstico dos animais com clica.

AGRADECIMENTO
A Fundao de Amparo Pesquisa do Estado de So
Paulo (FAPESP), pelo financiamento integral a esta pesquisa
(processos no. 03/09844-5 e 04/08662-3).

COMISSO DE TICA
Aprovado pela Comisso de tica e Bem-Estar
Animal (CEBEA), protocolo no 013332-07.

FONTES DE AQUISIO
a

AGS-12 - Drake - Soluo Cal I, Cal II, soluo de limpeza, gs


alto (CO2) e gs baixo (O2).
b
Labtest Labtest Diagnstica S.A., Lagoa Santa MG.
c
Labquest - CELM, modelo E-225-D.
d
ISELAB - Drake.
e
Seletor de ons Iselabe.
f
Statistical Analysis of System - verso 8.

REFERNCIAS
CARLSON, G.P. Fluid, electrolyte, and acid-base balance. In:
KANEKO, J.J. et al. Clinical biochemistry of domestic
animals. 4.ed. San Diego: Academic, 1989. Cap.18, p.543572.
DATT, S.C.; USENIK, E.A. Intestinal obstruction in the horse.
Physical signs and blood chemistry. Cornell Veterinary,
Ithaca, v.65, n.2, p.152-172, 1974.
FETTMAN, M.J. Fluid and electrolyte metabolism. In:
THRALL, M.A. et al. Veterinary hematology and clinical
chemistry. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2004.
Cap.22, p.329-355.
GRULKE, S. et al. Pancreatic injury in equine acute abdomen
evaluated by plasma trypsin activity and histopathology of
pancreatic tissue. Veterinary Pathology, Belgium, v.40, n.1.
p.8-13, 2003.
HOGMAN, C.F. et al. Effects on oxygen on red cells during
storage at 40 C. Vox Sanguinis, Athens, v.51, n.3. p.27-44,
1986.
JOHNSON, P.J. Electrolyte and acid-base disturbances in the
horse. Veterinary Clinics of North America: Equine
Practice, Philadelphia, v.11, n.3, p.491-514, 1995.
LARSEN, J. Acid-base and electrolyte balance in horses with
various gastrointestinal disorders. In: EQUINE COLIC
RESEARCH SYMPOSIUM, 5., 1994, Athens, GE.
Proceedings Athens: University of Georgia, 1994. p.9.
NAPPERT, G.; JOHNSON, P. Determination of the acid-base
status in 50 horses admitted with colic between December 1998
and May 1999. Canadian Veterinary Journal, Ottawa,
v.42, n.9, p.703-707, 2001.

Cincia Rural, v.38, n.4, jul, 2008.

Equilbrio cido-base e hidroeletroltico em eqinos com clica.

1009

PEIR, J.R.; MENDES, L.C. Semiologia do sistema digestrio


eqino. In: FEITOSA, F.L.F. Semiologia veterinria: a
arte do diagnstico. So Paulo: Roca, 2004. p.139-175.

SVENDSEN, C.K. et al. Colic in the horse: a clinical and


clinical chemical study of 42 cases. North Veterinary Medice,
Vanlose, v.31, n.10, p.1-32, 1979.

ROSE, R.J. A physiological approach to fluid and electrolyte


therapy in the horse.
Equine Veterinary Journal,
Newmarket, v.13, n.1, p.7-14, 1981.

THOEFNER, M.B. et al. Diagnostic decision rule for support


in clinical assessment of the need for surgical intervention in
horses with acute abdominal pain. Canadian Journal
Veterinary Research, Ottawa, v.67, n.1, p.20-29, 2003.

SAMPAIO, I.B.M. Estatstica aplicada experimentao


animal. 2.ed. Belo Horizonte: FEPMVZ, 2002. 265p.
SOUTHWOOD, L. Acute abdomen. Clinical Techniques in
Equine Practice, New York, v.5, n.2, p.112-126, 2006.

VALADO, C.A.A. et al. Aspectos bioqumicos do plasma e


fluido peritoneal de eqinos com clica. Brazilian Journal
Veterinary Research Animal Science, So Paulo, v.33, n.1,
p.32-35, 1996.

Cincia Rural, v.38, n.4, jul, 2008.

Você também pode gostar