Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Huni Meka
Huni Meka
Huni Meka
Cantos do Nixi Pae
Direitos autorais
Organizao dos Professores Indgenas do Acre - OPIAC
Organizao
Ded Maia
Levantamento e pesquisa
Professores Indgenas Kaxinaw (Pesquisa)
Gustavo Pacheco (Consultor Etnomusiclogo)
Ded Maia (Produo)
Apoio
Transcrio
Tadeu Mateus Si Kaxinaw
Jos Mateus Itsairu Kaxinaw
Isaas Sales Ib Kaxinaw
Reviso da lngua portuguesa
Juliana Lofego
Financiador
Realizao
Comisso Pr ndio do Acre - CPI/AC
Organizao dos Professores Indgenas do Acre - OPIAC
Os professores-pesquisadores indgenas
por eles mesmos
Histria de vida dos Txana
Msicas do Disco 1
42
49
Msicas do Disco 2
75
12
24
Diagramao
Mayara Montenegro
Apoio
Instituto do Patrimnio Histrico Nacional - IPHAN
Ministrio da Cultura - MinC
Consultoria Editorial
Tania Anaya
Fotos
Maria Mazzilo
Sumario
Realizadores
Relato da viagem
100
104
O homem respondeu:
Fui eu. Estou chamando porque estava caando, encontrei jenipapo na beira do meu caminho,
vi anta e veado comendo muitas frutas de jenipapo. Fiz tocaia para ficar esperando veado e anta. A
anta chegou e fez mgica no lago. Saiu uma mulher muito linda, eles tiveram relao, vi de dentro
da minha tocaia. Quando foram embora, a anta e a mulher, fiquei apaixonado pela mulher.
Fiz a mesma coisa que a anta fez.
O homem falou assim. Ela achou graa e respondeu para ele:
Eu sou uma mulher, mas no sou daqui, eu moro muito longe. Faz tempo que tu estas aqui?
Ele respondeu:
Faz horas. E eu vi tudo como a anta fez com a mulher. A mulher perguntou:
Tu tens mulher?
O homem respondeu
Eu tenho. E voc, tem marido?
Ela falou:
Somente tenho namorado.
Ento vamos txuta?
Ela aceitou. O homem txutou. Ela gostou muito de fazer amor. Depois disso, a mulher
no quis mais deix-lo.
Ela o convidou para morarem juntos. O homem aceitou.
A mulher pegou remdio, botou no olho do ndio, j encantado com ela. Ele foi com ela para a terra da jibia, debaixo da
gua, para outro mundo. Virou encanto de jibia.
Chegou a sua casa, entrou e ficou dentro de seu quarto. Ela falou assim pra ele:
Eu vou avisar para o meu pai e a minha me. Foi e avisou assim:
Eu j consegui marido.
Os parentes dela gostaram dele. Ele morou com ela 12 anos, fez trs filhos jibia, dois homens e uma mulher.
Um dia a mulher jibia comeou a preparar cip para tomar com o seu povo. Quando estava tirando muito cip e fazendo o
preparo, o marido chegou e perguntou:
9
O que isso?
A mulher dele explicou:
Esse cip Huni Pae. Estou fazendo ch para beber e ver coisa bonita.
Ele ficou animado e disse:
Ento eu vou tomar tambm.
A mulher disse que ele no podia beber.
Voc uma pessoa nova, que est conhecendo agora, ento voc no pode tomar
com a gente.
O homem teimou e tomou o cip preparado. A mulher, o sogro e a sogra tomaram e
veio a mirao muito forte, apresentando muita luz forte.
O homem no agentou, quando a mulher comeou a cantar, a sogra e o sogro estavam
cantando tambm. Ele comeou a gritar, pensando que no retornaria mais. Estava vendo
na mirao que seu sogro o estava engolindo, ele se viu dentro da jibia.
Quando a presso foi embora o homem parou de gritar, mas quando estava gritando
contou sobre a sua vida. E quando estava dentro da jibia descobriu que a sua mulher era
uma jibia. At ento ele no sabia que estava encantado.
Todos da famlia da mulher ficaram desconfiados, no estavam mais gostando dele.
O ndio ficou todo triste e desconfiado, se fechou com ele mesmo. Ficou pensando que estava perdido
morando muito longe de sua famlia antiga. No tinha nenhuma idia para voltar pra sua famlia.
At que um dia chegou uma mulher bem morena. O homem estava sentado l fora pensando, a mulher passou perto dele. E falou:
O que voc est pensando homem?
O homem respondeu:
A minha mulher no quer mais morar comigo.
A mulher respondeu:
Meu nome Ixk, moro perto da sua famlia, que voc deixou. Est vendo o meu cabelo todo assanhado? por causa de
voc, que deixou a sua famlia. Esto todos passando mal, eles queriam me pegar e puxaram o meu cabelo. Melhor tu ir embora,
no morar mais aqui, a tua mulher jibia est aprontando para te matar.
10
13
15
16
17
Ento em 2001, eu aprendi durante o curso de formao a fazer o roteiro da minha pesquisa e comecei o trabalho junto com
meu pai. Ele j tinha feito pesquisa com o velho Romo, pai do Ib, com o velho Miguel Macrio, tinha aprendido muitas coisas
e muitas msicas do nixi pae.
Comecei a pesquisar as cantorias do cip, de onde surgiu essa msica, quem trouxe essa msica, que momento pode usar
essa msica, quem pode utilizar: velho, jovem, mulher, criana... Foi assim que comecei a minha pesquisa.
Depois comecei a pesquisar a histria das msicas: para que servem essas msicas. Dentro dessa pesquisa eu consegui observar
e ter experincia sobre a classificao das msicas. Por exemplo: tem as msicas que servem para chamar fora, outras para
chamar a luz, a luz da floresta que a luz da natureza. So as msicas para clarear as miraes. So essas msicas que atravs do
esprito do nixi pae, da fora da Ayuaska, mostram o encaminhamento da vida dos seres humanos. So essas msicas que vo
mostrar os trabalhos, tanto do momento presente, como do futuro. E finalmente as msicas para diminuir a presso do cip.
Durante a pesquisa tambm conheci as msicas de cura. Esse trabalho muito srio. Tanto o paj como a pessoa que est
doente tem que ser pintada toda de urucum para o paj poder cantar as msicas e fazer a cura. O urucum serve para proteger o
doente e quem tiver cantando, dos maus espritos.
Sobre as histrias, aprendi que a nossa msica veio atravs da jibia. Foi ela quem ensinou o nosso povo. Aprendi tambm
o ritmo e o tom da cantoria. Tem msica que mais rpida, tem msica que a gente canta mais baixo, outras mais alto. tudo
isso que venho pesquisando.
A minha pesquisa feita na oralidade mesmo. Eu tambm utilizo a escrita. Escrevo tudo no caderno. s vezes eu convidava
meu pai para conversar e tudo que ele ia me respondendo eu ia anotando no caderno. Mas, eu tambm praticava. Acordava s
quatro horas da madrugada e ia cantar com meu pai. Isso depende muito do interesse de cada um, n? De manh cedinho a
melhor hora para gravar assuntos na nossa memria.
Como eu no tinha gravador, entreguei 34 msicas escritas no meu caderno para o professor Clio Maru, para ele gravar e a
gente poder soltar para os alunos. Tanto da minha comunidade como de outras tambm. Todos os professores vm pesquisando
com a escola tradicional, que so os nossos velhos, n? Esses velhos so os que guardam a nossa tradio. No s a parte das
msicas, mas todos os conhecimentos do povo Huni Ku . Por isso, alm do meu pai eu tambm pesquisei com Pedro Pinheiro,
que um velho que mora na minha aldeia. Eu acho a pesquisa muito importante, por que ns registramos o que ns ouvimos,
ns observamos, ns analisamos e trazemos de volta a nossa tradio, a nossa identidade. Isso serve pra ns, como professores,
por que aprendemos mais, ficamos mais fortes como professores da nossa tradio, serve para os nossos filhos e finalmente
18
serve para a nova gerao que est chegando. Se no tiver pesquisado, registrado, daqui uns poucos tempos a nossa tradio vai
embora, vai pro belelu.
Esse projeto eu acho muito importante por que veio trazer mais uma fora para os professores. No s para os professores, mas
para todas as comunidades. Eu sinto que agora foi para valer mesmo. Agora podemos mandar o resultado das nossas pesquisas
para as outras terras Huni Ku, com tecnologia avanada. Outros professores e outras pessoas vo poder ter esses conhecimentos
da nossa tradio mais perto deles.
19
21
a internet. Foi muito legal poder me comunicar com as pessoas. Vi que posso estar aqui nessa mesa, com pessoas em Braslia,
Minas Gerais, So Paulo. como emendar todas as energias atravs do computador.
Uma outra coisa muito importante, que me deu mais conhecimento, foi transcrever a fita do txana Miguel Macrio. Ele
ensina que ns no podemos cantar mais de uma msica para chamar a fora. Eu vejo que esses jovens cantam errado. Cantam
trs, quatro msicas de fora num mesmo trabalho e isso no pode acontecer. No incio voc ainda no sabe a fora do cip e se
voc fica chamando muito a fora e se a presso do cip for muito forte, voc pode at prejudicar quem est tomando o cip. Por
isso que muita gente fica gritando, ficando doido mesmo. O ritual com o nixi pae tem regra, tem disciplina que tem que seguir.
Tem que ter um coordenador dos trabalhos, tem que ter o cantor e, finalmente, tem que ter tudo organizado para poder usar o nixi
pae. No s saber fazer o cip e saber cantar qualquer msica, no. Isso foi mais uma experincia para mim.
22
23
25
toda, disse que tinha arrendado um seringal no rio Breu e queria juntar um pessoal para ir trabalhar com ele. Meu pai no quis
ir, mas eu me animei e fui com ele. Eu e mais uma turma. Ele nos deixou na boca do rio Breu e baixou para Cruzeiro do Sul,
onde ainda morava. A ficamos esperando por ele. Felizardo demorou muito nessa viagem.
Durante essa espera pelo Felizardo chegou um chefe com nome de Thaumaturgo e um outro com nome de Carlos Ferreira.
Esses chefes trabalhavam tirando madeira. Como a gente no tinha outro servio, aceitamos trabalhar pra esses homens tirando
madeira. Limpei muita estrada para a retirada de aguano. Eu fiquei trabalhando para o Carlos Ferreira. Nessa turma era eu, o
Valdemar e o Severino. Com o Thaumaturgo ficou o Dalmiro, o Joo Pereira e o Marcelino.
Lutei muito nessa vida at chegar neste tempo aqui. Muita coisa da nossa tradio ficou de lado. Mas aqui e acol, a gente
tirava tempo pra tomar o nixi pae. Os brancos tambm participavam com a gente. Havia uns que gostavam muito. Eles cantavam
as msicas deles e ns cantvamos a nossa cultura. Foi assim que segurei a minha tradio.
Tudo o que eu sei aprendi com meu pai e meus tios. As histrias, as msicas, as festas...
Ele cantava para mim e eu gravava na minha cabea. Naquele tempo no tinha essa histria de gravador, no, s na cabea
mesmo. Para ajudar na memria, meu pai desmanchava dez pimentas malaguetas em um pouco de gua, pegava um bico de
japinim, embrulhava num pedao de algodo, molhava esse algodo na pimenta e passava na boca de quem queria aprender. Foi
assim que ele fez comigo. Isso fazia a gente cuspir muito. Tirava todo o cuspe velho da boca e ficava com boa memria.
Eu comecei tomar cip com idade de 12 anos. Nessa poca todo mundo tomava junto. A pessoa que preparava o cip era
quem servia para o pessoal. Era ele o dono do cip. Todo mundo tomava a dose igual.
Existem trs tipos de msicas no Nixi Pae. A principal e a primeira que a gente canta para chamar a fora, chamar yube.
Essas cantorias so as de yube txanima.
Depois vm as msicas de mirao. Quem tiver mirao primeiro pode comear a cantar. Essas cantorias a gente chama de
dawtibuya.
E por ltimo, vem as musicas do kayatibu, que so as msicas para diminuir a presso do cip.
Todo mundo pode cantar junto. Um pode puxar a cantoria e o outro vai respondendo, repetindo. Antigamente era assim. No
tempo do meu pai, dos meus tios tambm, eles gostavam de tomar muito cip na rede. Sentavam duas ou trs pessoas em cada
rede, abraados, e cantavam junto. Quando um cantava, os outros iam respondendo, repetindo.
No outro dia, todo mundo tinha que ir tomar banho no rio, bem cedinho, antes de comer qualquer coisa.
Quem era casado, no podia sentir o cheiro da mulher. Para isso, colocavam folhas de ervas no nariz. A gente toma cip
26
para ver as doenas, para fazer cura...As msicas de cura a gente chama sh ika dewe. Essas msicas a gente canta quando vai
curar algum de alguma doena. As msicas de cura, s o paj mesmo quem pode cantar. Tudo tem uma ordem. Quando a gente
comea a cantar uma msica tem que cantar at o fim. No pode deixar pela metade. Tambm no pode pular de uma frase para
outra mais na frente. Tudo tem que seguir a ordem da msica.
A gente toma cip tambm para ver o trabalho do presente e do futuro. O tempo de durao de cada trabalho com cip depende
do tempo da mirao. Pode durar a noite inteira. E pode tambm durar umas duas, trs horas.
27
Eu sou um txana yube tapa porque canto vrios tipos de msica da minha cultura. Txana um pssaro que, em portugus a
gente chama de Japinim. Esse Japinim imita todos os pssaros. Canta tudo que canto da mata. Ento, a gente chama de t xana todo
cantador. Agora, o yube tapa aquele que s canta as msicas do Nixi pae. Ib, meu filho, um yube tapa.
Com relao s msicas, eu comecei a cantar adulto, j tinha famlia. S que eu sempre participava das festas e ouvia os
meus primos e tios cantando. Eu j entendia um pouco. Aos poucos, fui cantado e decorando as msicas do cip e do mariri.
Quem me ensinou mesmo foi o Pereira, ele foi meu professor. E hoje continuo cantando para os jovens aprenderem e fazerem
suas festas no tempo certo... matu yuiai nkakaw, Nar hanua kainir meniki, na habia eskati napai
Nimiski, hanush ibub ea bawanish ea kamanibur. Unu habia nuk mae kena, mae kenar, nawab kenak Arassar a pau
nibuki. Ainda habiaris amisbuki. Hanua kanir, hanush, habiaria yumei hanu xin eskawariama ibu neri maikiri hush, mae
betxi wani na hanu n hiwea, eskati habianu hiwea, hatube hiwea, na habia eskati habianu hiweaki.Hatube hiwea, maikiri
shekeimaki, habia nua mtsisir, ikaya ibu maikiri hush,mae betsa betxi wani kash nenumaki unu ma maikiri u tanai hari
n katiruki. Hm betsabu yuik ewa pamat nkak nenur ana ikama ua maikiri sheke nkaw ish ea hatube iwea huni, na
habia eskati hanush xink keyuk ma hanu mtsistani dayai hawa dayama, na habia naw daya na piti dayai, na b iki taeniki.
B wakin, burracha wakin, habu dayai. Primeiro dayair haburuk iniki.B wash, haskawash pik, hawaw piti bish pitimar,
nuk b wn; niru sheni bikin mane mapur, debeshan, hesher, haska xarabur haw yuinaka ash pitir. Haska xarabu akubaini
yumexiki. haska xina habinus hiwea, habiariki nuk maer. Unu habia ma ik kirani huni, bari dasi ikkaini kair.
Unurikai unurika, ikukuama habianu mae tuxinir na habi eskati habianu ainda habianu, hiweaki. Habia nuk maeki,
haskani mtist hanua ewak xink wai habiarish ea ayawanish.
-tsua duk m binim kuk?
-h duk bikin, shanuki 1.940 iniki kain.
-na harukt mia pashka banimam?
-har, haruk biniki.
-h haskawaimash hatiat m abiranim dewe nka taewa birkin?
Dewe nka taewa kin na habia ma bakeya, ma habia m txaibu ikai nkak wamis, hanush na habia ana ikai bu. A na
eskair mawa haw duakani kiki imis,hanush mawak tae wabainiki.Txaibur, habia haw shuta, nua hat ea bawar.
Haw shuta pereirar txair pereirar hanua tae kaini maki.
Pereirar habia haw haw shutaki. Haskaya ibu ea daya mak tae war eskakir nikitsa eskakirniki; daya menimar
28
hanur hawawa menimar, kena kaya pia besti menir, dayawe! M dayamar tsu nuku a shutimaki ea wa taewa birniki
dayar. Ikirani huir unu ma meni keyutanaya ibube hiwea dayai imis naw ea betxi tuxiniki h naw ea betxit. h unurir
nawabe dayai tae kirniki. H neririr naw ea aniki ana meniwaki pewakin. naw ea dayama, ea naw daya hariri iti ea
yunua daya kkiranaki. nawa merabewa birki na. haskakirani ruir unu habiabis mestebuki heneniki dayar. Hanush yunu
birkin nawa daya shuki wa bir pauniki. Tsa birkin,tsabirkin ewa pauniki.haskawai hiweke.h txani kani; ana (b )
tsabuma kiaki.iki b henet daya kanikiaki iki,ikaibu heneniki.
29
31
na yukakin eawa yamaki yukakin. M ea habias kaw iyama meka ea yuiwe ea wayamaki, ea haskawaya h yuimaki ep
ukeri m ma kanu ika ikaya haskamaki habianu dayawe ish yuini kais bumaki, ea mia txakabuabu hatube txakabu katsi ikamaki
habianua dayawe eawa. Ana kayamawe eawa iniki niti ikir, ea haskawa iniki niti ikir, hanu h nuku nabu bunibuki. Keyu
buimabu h ea haskawa wani kaiya iniki niti ikir, neri huir habia huni kuibe iniki,dayair ogerno ber, joca betsa iwar.
Hanu huima hanu daya kaini kair hawa dayamar, dabe iki dniki dayair; na shaubi tsabirk, na matxatuw dayai, haskakirani
huir na daya kkirani huir, txani txakai ikasmiski, daya meniwa kin ep ea akama iniki, emebi naw daya biniki, na
ikaibu ume habia ewa pamapixta iake iake kirki ibu daya ea uimak daya meniwak ibu hari ikiti ea umak eawama,
nawana aniki daya bikin. Iaket tani dakash h kupai ukeri hai hat bawa iniki kabair. Hai kaba xik ukeri kapai, hamaki
ea dauwbu ixikiaki bake ibuma kabair, ish ea yuiabu nikamis sh mia aki ikai na yukakin eawa yamaki yukakin. M ea
habias betxima dakash, ipaimanus h kupai kaiya h htxashu keska hamaki ana habauri kai ena buki nukuikai ish aniki,
irubu pewakin h pewa xina ma kanu ika ikaya. Hai nuku tuxiniki, hai hui kiaki ikaya, haskarame? ikaya huriwe, ep! wa
hui ikai, mia unu ika hui ikai eawa, huriwe habia ma kan ish ma; irubu pewaxina ikaya m hui ikair wa haskamaki
mia yuyai kayamawe, xinsh mia yuipewa katsi mia bana bimai ishuki. Na nenua hai kabayamak kiaki ber par yamabu
kiaki maweira nukuki peya maiya nuku tuxima yui paiya h ikama kaiyak hui ikair, m hauri kayu tirumakir eawa.
Habianush m hani haskatiru mekain, hanu hania m daya tiru meka iwan mia yuin ika huxikir, eawa. Haska kaya ika!
Ma habia kan ika ikaya, hush m ea akai, na m ea eska bana bimair ana kamaki.
Habianu mesti dayai hiweyuai habianua haskaira tiruki, n haska xarabuki udawe m ana hauri kayu tirumakir m hauri kaxi
mia txakabuaibu hatube txakabu katsi ikamakir. Ea aka iniki niti ikir, hanu h (cumpairi kaya ik kiraniki, ik kirani huir,
ituxiniki (ogerno be dayair.)bari dabe iniki, dayair, h ogerno inu kaya mesti iniki baxikuir har inu kaniki, hanua ikirani huir,
mae idependencia nuku tuxini ki h nua alberto carneiro daya tuxiniki, namer mae anura, h namer mae a nushun, na bixak,
na ewapama wash pik wapauniki haskat primo kiaki hari yunu n ish kiakir. Haskat alberto carneiro nukut haskarame wa
hamaki na hanu daya yamawe m ma dayaxinakir primori daya katis ikikiaki hari yunu yuair eawaniki, hawe primon alsidi
carneirur m unu mae hene keshari utiru kir, nukuaniki harish hanira namer mae matu atiru kir, nukua huniki.haskaken peki
ika hui kaya kesha huima hiwea. daya pai mashus h hai inu, haya kaniki h tseskapairai nia hawe bab iuxinar,haruk haibe
huniki, h xin kubiranima kawanir h kawsh ea aniki haskaxarabuk udawe nenur ma m huimaki na m ibu eki nukuni nuku
nabuya dakash ewa pamaira wash pimak pixtairawash pimak waya m huxiki, nenur ma ana dayamaki hati m nawa mibma
mkai putxin mia manaku shunai, hanush mtseri,manaku keyubaini m kai eawa. Haskaken peki wa habi m xin.
32
Ish yuiniki, nawar haskawa peki haskaken aka, h manakut kaniki hair h ea haskawash bainima, mana kuniki,
habi manakuxkes nuku tuxiniki, hair h nukut haskaram eawa haskara maki manakuxinaki shebun ewa, haskaken
nka nuwe ea waniki. Aa haskawabai h h ea yukashna hti teweki aka, h hati shaba dayaxina ea manakua haya kaniki,
h hai ea iuwa kai ikkaini.habia ma n betxi namei iki make, m hurianiki miar habia berubi m iniki ayan, habia berubi
m aiyni na habi eskatia, n habi hiwe nikapayaki, h neriri, habi m ea bestibu yukanikapai mis n hiweaki txa (haki).
Ha ipaunibu n nikakubir xina, na eskati, eskakainayar, haska n ika n ipaimanus, (critica) encontrada, sobre conhecime
nto,culturais,do velho miguel. Haskar ikumaki, h ikkemai,tsua haska miskema, nawar h abuamaki,naw, abukin b, akikiki
ikaibu aniki hene keyukin. Hakimair, ana habu mea mar, haska ana xinmar. h neriri, habi htxaibu nikak, xin kubirkna
m htxai nikashu ume, bakebur, ma meni keyubir kani kiki.hatsi hania xarabu m abirxiname dewe, biktae wakin?
Dewe bik tae wakin epa hai yanua aniki shane anur, hanush h shut ea abirk meniwa birk ea waia hanua haw
shuta mae niki. Unu maeaya, haw shut ea aniki, h haw baba dais watun, habia shanri ea aniki unu habi ma ea teni kawa
naiya ea atuxiniki m meniki (primo paulor) meniki hat ea aniki ea meni wabikin, nenuhatish depia hatish hai baibu
mawa paunibuti shun, ea depishunai habi bestibu mawa pairamis ikaya na mia yui shukiri ikaib hene ni imis bestibu
kaya mawa mis na Mia yuixina miayui ishuki h! Haska xarabuki.
Haska kirani huir na h dayama ana h hi mei na b mei ikama ituxiaya ha ea aniki hamaki m daya katsi ikair daya hayaki udawe;
na bixa kiri in, na daya kiri hayakir, daya katsi ikair habia un shubira daya shawe ishu ea yunuima. h b bai xarabu ea umakakeki
eawa, uinish tsai dakaimaki. H tsabak, tsabak waiya hamakiaki, borrachar, ana h mea bumakiaki ana ikuma kiaki ikaib
nkak heneyamaki. haska nkak hanu heneyamabu ikaini kai, na eskati nikuna nikapai miski haskai hiwek hamaki mestebur
na habu tsapaunibur, hatu manaku kanikiaki, haweri tewe bish pinun ika ikaibu,habia pe, pematu besukai iniki (aposentair).h
aposentai mash, aniki daya hene kin haneriri, ana dayai, ana bixai, iki ikama, na ana mitui iki ikama, h hene keyu birki na eskati
na habia eska beati na mimawaibuti nka birk wa pauni habi bestibu mawak wamis habi bestibu, ea yukak m eawa, mia yuik
miawamis habianuri h txai baib ea yuiyai nikariai make na txai huxish nuku akai n uyai habia ikarakash uyunw.Haska kirk
uiy kakexinaki .agostinho, petxakamaki.haskararaki ubirani,henea kake birni ikukir xinaki dayair.
Cip muito srio, no de bricadeira. Numa mirao eu vi passando o mundo com situao muito feia. Eu vi o surgimento no mundo
de muita guerra. Eu vi s capoeira (deserto), no tinha ningum. Huni me mostrou. Tudo que voc pede para ele te mostrar, huni mostra.
Miguel Macrio Iskte
33
Eu vou resumir um pouco a histria que Miguel me contou na nossa lngua. Ele veio do Peru, rio Curanja, lugar onde ele
nasceu e onde at hoje mora a maior parte de sua famlia. Ele tem 87 anos e veio para o Jordo no ano de 1969. O primeiro patro
com quem ele trabalhou do lado brasileiro foi Pedro Bil, ainda no rio Envira, cortando seringa. Depois que ele veio para o
Jordo. Ele veio embora, meio fugido, porque acusaram o Miguel de ter colocado feitio em um homem que morreu l no Peru.
Esse homem tinha tomado a mulher do seu pai e por isso culparam-no pela morte.
Miguel tinha muita vontade de voltar para o lugar onde vive sua famlia, mas o seu pessoal no queria, pois a famlia do
homem que morreu estava esperando que ele voltasse para mat-lo.
Sobre o Nixi Pae perguntei qual a diferena que ele viu quando chegou por aqui. Ele respondeu que era tudo igual. Falou a
mesma coisa que o Romo falou sobre a tradio.
Ele tambm falou que aprendeu a cantar com seu av Muru. Naquele tempo ningum tinha nome em portugus. S na lngua
mesmo. Ele aprendeu primeiro as msicas de plantar roado, de caada, de mariscada, de plantar banana, msica para construir
as casas, do Txiri que so as msicas da festa do gavio real. Depois ele aprendeu as msicas do Katxanawa que a festa dos
espritos dos legumes. Essas msicas ele aprendeu quando ainda era criana. Nesse tempo, o seu pai no deixava ele tomar Nixi
Pae. Ele dizia que o Miguel era ainda muito pequeno para entender essa cincia. Quando ele j era um rapazinho foi que seu
pai deixou ele tomar cip e foi quando ele comeou a aprender as msicas do Nixi Pae.
Agostinho Manduca Mateus Muru
34
35
Ns trs unidos: eu, txana Romo e Miguel, com quem aprendi muitos conhecimentos do meu povo, para gravar CD com as msicas
do nixi pae. Essa documentao para o nosso futuro: nossos filhos e filhas, nossos netos e netas e todos os parentes de outras terras dos
Huni Kui. Essas msicas fazem parte da nossa cultura, que estava quase finalizando, e que traz toda a sabedoria dos nossos antigos.
Fico feliz de ver os professores se interessandopor esse trabalho. Eu venho, por minha prpria conta, pesquisando e gravando
algumas coisas que vou aprendendo com esses mais velhos do que eu. Temos muita coisa para ser pesquisada e registrada. Temos
msicas do batismo (Nixpu Pima), msicas da festa do gavio real (Txirim), msicas de caada, de marisca...Temos muita coisa
que est indo embora e que precisa ser registrada, para que nossos parentes no percam essa cultura, que nossa mesmo.
37
38
39
40
41
Yube man ibubu u, u ,u u, man ibu bubet eska wak kaya wai. Kaya wai kiki e, e, e, e ikir ha hu karur man kay nua
yumeni, hanua damikaini kair, unu i uke mer sh haw kuka damiwani harish haw kuka, betsa ipais mash ha ma yubebu
ikai ha yubep, ha hu karu yuxibu yushk hari ash birana. Abirani kiaki .sh ,abirkin kaya wabir kin. Haska wabirk yuka
kin na abira nikiaki; Ha yube man ibubu,yube puke ibubu, yubekene ibubu, yube hene ibubu,yube xin ibubu,yube niwe ibubu,
yube bari ibubu,yube ushe ibubu yube bixi ibubu, yube shaba ibubu, yube yame ibubu, yube ni ibubu ,meneshuki.
Kaya waniki kai?
Kaya wanikiaki.
Haska wani ken, nix ika kayar, kayawati in yura is teneai kaya watiki. Nuku kuxipat dewe keyu yuik hawa tuk wmar.
Hanua is bani,is hariria huai yuka keyushk hanu xin shka waba m akar haska biama, hai ea eskawawe miawab itanaki.
Haskayar, na habia tae wakin ma yuishuki, na dewe haska nir, ha is kaya wak hari abiti, ak kayawani kakiaki, na dewer.
Haska ika, kaya wanika ika, man ibu yuber una numasma ika, nkai.
Una numasmaki. Nuk dewer una numasmaki,haw miyui haya iba bainaki. Haska in yumebu dewe hatu yuskin hatu
tapima bainaki.Yumeb mimawa tapin ika ikair hatu mawasht, hawe miyui hatu tapma biranaki. Ha ma dewe meni xara
buai yukashri, haw miyui yuipewa diakin,haskawa biran kaw.
Na dewer haw is kayawatiki, na htxa yuikin haska akiki ish yuik, dewer unanumas makir nkaira kaw hatua kin.
Ha dewe tese xarabu ixin matu yus kin haska xarabu matu tapma tiruki. Hska in dewe txaxi bir katsir nkak tapk pewa
birnaki.Haskai na dewe yui kubiranair, habia ibubu xarabu kena biranikiki,h kena birk, haskawa birk kuxu akuba tiki.
Ha abikin, yube puke ibubu, u ,u ,u , puke ibubu bet eskawash kayawai kiki,e ,e, e kuxu ak sh akn ma m yubebu keyutn.
Ha yura is teneayar, ha nixi pae m akar miki tari ibiranayar, haska yar ha m dumew sh sh ikar, ma m ishuki damir.
Haskat m akar, men ea haskawariwe m imatanai, haskawakin ha yubebu xin itxa waba m akai sh akin. Haskawa
katsir, hu sinai pet, xin datba m akai.
Dewe menet miyui ki ki
Pae miki tsekea dabi tiki, peka shti kiaki yumana tanayar;
Haska wak, KUXUU, KUXUU! Haskawa tiki.
Kaya tibuki, haw shaba ubiran atiki.Hanu shaba kainn, Kuka hai naki, habia haw awa kaya Mana n kapau niki. Habe duk
iki tae niki hiwei taeir. Hat ea imash ea haw htxa ea in keyuniki. Habia habe hiwek abake kaimak kaniki pashka
bakin, hatuna iniki menir txa pke duaki,kaya tibuki.
43
Txa pke duar ba n pimis haw nis yuk ati kiaki,kut kin.Hatuna iniki mimawa xarabu menir, ham na betsa xar
butunar hun meka besti iake iake xiki.
Miguel- marun mene shuki.
Na dewer matsi dau payati kiaki.
Ma 61 ano bari hayaki.
Na nenu m nukukun xina, na nuk dewe kiri n meni kake xi.
Hara kiri kaya ikirana mki, h dewe takuir, tapimati yui biranainu matu miyuiyai n kaira kaw.Na dewer habia hat
nuku bawai huait, benianu yui biranikiki. Ha haw htxa kiri:
Matsi dau payati haia ee ee.
Ikair ha mexuk matsi shku ikiranaya htxai inikiaki.
Ha in ikir, huni ku bariama,mai bai taei, shaba bai taei, shaba bai taei,
Shaba taeir, ushe bai taeir, bari bai taeir, huni ku hiwe diama h n haw.
Hiwe tiru duk, bakiranaya; huiruku bakiranaya abu in, huni hui bai, h banibu.
N hiwen barin bakatsi; iki- hai!, e! ikiaya h yuxibu kawk exe ika banai kiaki.
Hawa anime banakin? Banakina xin hanu n bai anikiaki. Hanu h yuibaik exe ika banani h ia ea! Akair, banakina xin
anikiaki.Mai bemaki xin banakina.
H xina wena hanua n hunikiaki damir, h yube bau dautir h yube nawa abu ma mai baxina dakak haw dauti, haw xin
duk peshei yube ba dauti. Hanua h ikiranai haw dautibuyar hanush h bata ha yubeba dautir na n sawear maner, mane teuir,
haskaken haw sik puketi sik puketiar, h yu birani ikikiaki h nuku bata haw dau tibuw n dau kirani h yuibir katsir.
Exe ik banani, hai ee ee.
Bananibi ptek, hai ee ee.
Uke hamera nua, hai ee ee.
Yube ba daut,i hai ee ee.
Haw dau tibuya, hai ee ee.
Haw sik puketi, hai ee ee.
Sik puke tibuya ikar ha abir shuki, ha yube ba dautir,hanu bai tae kiranir hanua, hanush haw dau tibuya ha yube
ba dauti, ha nan kenea unk mane saweau nk ikirani.
44
HANUA HA;
Hiri shubu meranu, hai ee ee
Uke hamera nua, hai ee ee
Hiri shubu meranua, hai ee ee
M besu atunu, hai ee ee
Haw turu taria, hai ee ee
Ikar h inu ash daxpesh pte abuk ha inur mai bake
Ha mai damir inu it ha mai kainik haskat hanu ha inu yuxibu dete tanabu haw bitxi, haw turu tari pteabuk haskayar;
bair habia dabe n ini, ha yuxibu bani detesh puteabu, ha dewe buk hene tanaya hanush txanima
hatu umanikiaki. Hanu deskei kakatsir, yube nawa abur tsuam, yube nawa abur na habia n haki payamaki, haruk
bani bakeumar. Haskaya hakia habia hati htxa hab nkai, Bari in, Bixi in, Ushe in, Mai in, henewash, ha shuku ikak
bepbainai yanu a in ik benab ik hanu anikiaki, huni in abu bawak taewakin.
Haskani ha yube nawa abu dakak n bani,ha yube nawa bani dakak. Nuku bani dakash yubeb banani.
Hanu depiaka, ha miyuir tae kiranir, hanua unurir hanu yubeb unani, yube in, manani ha yube in baker ha inikiaki,
yube inuir yube nawa abu bake ha yube yuxibu baker yube inur ha inikiaki haska in, mae yuka ikai ariai kiki, ha ana
ikiranair,hanu unurir ma hanu un baini depiaki.
45
46
47
Huni Meka
Cantos do Nixi Pae
48
Disco 1
49
1
Yube Txanima Pasha Dume Pae
Cantores: Romo Sales Tu, Miguel Macrio Iskete e Agostinho Mateus Muru
Msicas para chamar a fora do huni quando inicia o ritual do nixi pae
50
51
52
2
Pae Txanima
Txai Shenibu
3
Yube Txanima
Nai Mapu Yubeka
A a e e a a e e e e
A a e e a a e e e e ya
Nai mpu yubek, a a a e e e
M yube txanima tk, a a a e e e
Nai duniw tk, a a a e e e
yuxi hutu yubek, a a a e e e
M yube txanima tk, a a a e e e
Dau tun mushaw, a a a e e e
Dau tun mushaw, a a a e e e
Dautxatximatanamanik,aaaeee
Nai mane shumushw, a a a e e e
Nai mane shumushw, a a a e e e
Hushu yum txike, a a a e e e
Bake berun bu, a a a e e e
Pae yu shunun, a a a e e e
Haux haux haux pae se se iwa pae
temashkari kawanai pe
53
4
Yube Bau Dauti Hawe Dautibuya
Cantor: Romo Tu
5
Dautibuya Ni Hewa Peime
Cantor: Miguel Macrio
Ni,ni,ni,ni, ni,ni,ni,ni
Ni,ni,ni,ni, ni,ni,ni,ni
Ni hew peibu, ni,ni,ni,ni,
Nume haki bani, ni,ni,ni,ni,
Haki ba kauni, ni,ni,ni,ni,
Haki ba kauni, ni,ni,ni, ni,
Ni hew shtxuku, ni,ni,ni,ni,
Nume haki shuni,ni, ni,ni,ni,ni,
Haki shubi kauni, ni,ni,ni,ni,
Ni pei nawaya, ni,ni,ni,ni,
Shuku ka net, ni,ni,ni,ni,
Shuku ka net, ni,ni,ni,ni,
Banu nawa awani, ni,ni,ni,ni,
Ha keme bitpu, ni,ni,ni,ni,
Nub haki bani, ni,ni,ni,ni,
Uke nai kame, ni,ni,ni,ni,
Uke nai kam, ni,ni,ni,ni,
56
57
6
Yube Bau Dautibuya Hawetxi
Cantor: Isaas Sales Ib
Era era ne ne
Era era ne ne
58
Haux
Kuxuu Kuxuu
59
7
Kayatiby Matsi Dau Paiati
Cantor: Agostinho Muru
8
Shuyti Dewe Yube Kayawaikiki
Cantor: Txana Agostinho Muru e Mazenilda Mateus Dani
62
63
9
Kayatibu na henewakame
Cantor: Txana Romo Sales Tu
Na henew kam, e
Henew katanai, e
Baka txunu peruai, e
Peruai kirim, e
Hene bewax bewaxi, e
Hene bewaix pakei,
e h ee haeee eee ya
Na henew kam, e
Henew ka nemaki, e
Kaya Isa batxiri, e
Sabi sabi dunut, e
Sabi dunupakei,
e haeee haeee eee ya
Na henew kam, e
Henew ka nemaki, e
Himi nuxa newan, e
Kusm nunu nuni, e
Kusm nunu pakei,
e haeee haeee eee ya
Na henew kam, e
64
Henew ka nemaki, e
Himi meshku newan, e
Kusm nunu nunui, e
Kusm nunu pakei,
e haeee haeee eee ya
Na henew kam, e
Henew ka nemaki, e
Himi mi newan, e
Kusm nunu nunui, e
Kusm nunu pakei,
e haeee haeee eee ya
Na henew kam, e
Henew ka nemaki, e
Himi tun newan, e
Ts e n u n u b e i m , e
Ts e n u n u p a k e i ,
e haeee haeee eee ya
Na henew kam, e
Henew ka merabi, e
A niba huiri, e
Hui ht karam, e
Hui bi tiruma,
e haeee haeee eee ya
Ani ba kemuri, e
Puxpu puxpu iwan, e
Mia hami txutani,
e haeee haeee eee ya
Na henew kam, e
M besua tri, e
Himi san mixtin, e
Sti sti Ouani,
e haeee haeee eee ya
Na mai turum, e
M besua tri, e
Sheke sheke buani, e
Sheke beiranim,
e
haeee haeee eee ya
Haux haux
65
10
Hawe Nisu Kayatibu
Cantores: Txanas Miguel Macrio Iskti, Romo Sales Tu, Agostinho Muru
nini
nini
nini
nini
nini
nini
nini
nini
nini
nini
nini
nini
nini
nini
nini
nini
11
Kayatibu Yuta Isinipatu
Cantor: Romo Tu
69
12
Kaiatibu mi muka awara
Cantores: Miguel Macrio Iskete, Romo Sales Tu , Agostinho Mateus Muru
M muka awa, hi e hi e ee
muka awa bener, hi e hi e ee
ha pik ani sh, hi e hi e ee
M naw nisun, hi e hi e ee
Naw nis deama, hi e hi e ee
nis dea mashunu, hi e hi e ee
Haw nis tsakani, hi e hi e ee
Nis kayawa tana, hi e hi e ee
Ha pik ashu, hi e hi e ee
Haw xin kayawa, hi e hi e ee
M muka yawar, hi e hi e ee
Mia buru tsakani, hi e hi e ee
Xin kayawa mak, hi e hi e ee
Aki kayawa mak, hi e hi e ee
Ben xin kayawa, hi e hi e ee
M muka yawar, hi e hi e ee
Muka yawa bener, hi e hi e ee
Yawa bene pit, hi e hi e ee
Ha pik anish, hi e hi e ee
M yawa nisun, hi e hi e ee
70
M muka kumam, hi e hi e ee
Muka kumam, hi e hi e ee
H pik anish, hi e hi e ee
M naw nisum, hi e hi e ee
dau kuma nisum, hi e hi e ee
Mia buru tsakani, hi e hi e ee
Xin kaya wamak, hi e hi e ee
M bene xinn, hi e hi e ee
Bene xin kayawa, hi e hi e ee
M muka hasim, hi e hi e ee
Muka has benem, hi e hi e ee
Has bene pit, hi e hi e ee
M naw nisun, hi e hi e ee
Mia buru tsakani, hi e hi e ee
Xin kayawa mak, hi e hi e ee
M ben xinm, hi e hi e ee
Xin kayawa tk, hi e hi e ee
mia eskawa, hi e hi e ee
M yura xinw, hi e hi e ee
M muka kebur, hi e hi e ee
Kebu pita, hi e hi e ee
H pik anish, hi e hi e ee
M naw nisun, hi e hi e ee
Mia buru tsakani, hi e hi e ee
Hanu xin kayawa mak, hi e hi e ee
13
Kayatibu Txashu Bake Nisuri
14
Kayatibu Biru Biru Nenane
72
eae
eae
eae
eae
eae
eae
eae
eae
eae
eae
eae
eae
eae
eae
eae
eae
eae
eae
eae
N n n n n n n n
Biru biru ken n n n n n, n n n n
Natsa natsa kenan, n n n n n, n n n n n
Data ini buat, n n n n, n n n n
Ha kam kebiri, n n n n, n n n n
M bene mestti, n n n n, n n n n
Iti biri kata, n n n n, n n n n
Dume ba shuburi, n n n n, n n n n
Awe dani katima, n n n n, n n n n
Miki shewe shean, n n n n, n n n n
Pae shewe shea na, n n n n, n n n n
Yube ba shuburi, n n n n, n n n n
Nai basn purubu, n n n n, n n n n
Miki shewe shean, n n n n, n n n n
Awe dani katima, n n n n, n n n n
Hunu yawa txiburu, n n n n, n n n n
Miki txishu tuan, n n n n, n n n n
Shuy tya makari, n n n n, n n n n
Kaya kaya nikaw, n n n n, n n n n
Miw dua dayusu, n n n n, n n n n
Haw atsa kabiri, n n n n, n n n n
Ashta kabi nikaw, n n n n, n n n n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
73
Huni Meka
Cantos do Nixi Pae
74
Disco 2
75
1
Yube txanima e a Buru Yubeni
Cantor: Miguel Macrio Iskti
2
Yube Txanimai Yube Nawa Aibu
Cantor: Cleber Pinheiro Sales Bane
80
81
3
Pae Txanima Dautxikui Iya Iya ee
Cantor: Francisco Sabino Ix
iy e e hi e hi e e e
iy e e hi e hi e e e
Dau txiku,
Ha kam ku, iy e e hi e hi e e e
hepeya baim, hi e hi e
ktaya baim, e e e hi e hi e e e
sha iki manik, iy iy iy e e iy iy e e,
Iy iy iy e e iy iy e e
Dau txi kuwai, iy iy e e iy iy e e hi e hi e e e
Sha iki beim, hi e hi e e e hi e hi e e e
Uram beim, hi e hi e e e hi e hi e e e
kapa yuxibu ikai, hi e hi e e e
Haw txai kuani, hi e hi e e e hi e hi e e e
Dau txi kuai, hi e hi e e e hi e hi e e e
Hem nua kuani, hi e hi e e e hi e hi e e e
Uta hana bash, hi e hi e e e hi e hi e e e
Bexmu daka tanim, hi e hi e e e shea niakirani
hi e hi e e e
Banuka nuaki, hi e hi e e e
82
4
Pae Nama Kayashu
Cantor: Paj Nilo Pereira Bisku
Ni era ne,ne,ne
84
86
87
5
Yube Bau Dauti e Ya ee
Cantor: Tadeu Mateus Si
88
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
h,
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
h,hr
89
6
Kayatibu Pae Betse kame katsi
Cantor: Francisco das Chagas
Baixar presso
90
Huiyai kirim,
pae betse kame katsi, ni er ni ni ni er ni ni
Yum an buani,
pae betse kame katsi, ni er ni ni ni er ni ni
Huiyai kirime,
pae betse kame katsi, ni er ni ni ni er ni ni ni er ni ni
Dau shw huiyai,
pae betse kame katsi, ni er ni ni ni er ni ni
Huiyai kirime,
pae betse kame katsi, ni er ni ni ni er ni ni
Huiyai kirime,
pae betse kame katsi, ni er ni ni ni er ni ni
91
7
Kayatibu Txai Puke duaki
Cantora: Maria Dalva Mateus Ayani
92
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
93
8
Kaiatibu Uuke Manana Ai e
Cantor: Norberto Sales Tene
uke mann, ai e
Nai kui mann, ai e
Nawa huni banani, ai e
Nawa huni paer, ai e
Bene shk namaki, ai e
Nawa huni sheani, ai e
Hanu puxmu amak, ai e
Pae puxmu amak, ai e
uke mann, ai e
Nai ku mann, ai e
Hanu betsa banani, ai e
Hanu bana nikuni, ai e
Bene tae nmri, ai e
Nawa huni kekuw, ai e
Hanu sheka akek, ai e
Pae sheka akek, ai e
Han shaba kaini, ai e
Pae shaba kaini, ai e
Haya awa minat, ai e
94
Nuawaka nakia, ai e
Himi nuxa keneya, ai e
Nenu manu kwki, ai e
M pae netsua, ai e
Hanu shaba kawani, ai e
Pae shaba kaini, ai e
Hanu nawe atk, ai e
Pae nawe atk, ai e
Nawe apabik, ai e
Kuru paka takur, ai e
Kuru kirni kir, ai e
Kuru shunik, ai e
uke mann, ai e
Shapu beru teuwa, ai e
Beru nasaweke baik, ai e
Ti ika nawar, ai e
Inuberu shtuk, ai e
Par par ninu, ai e
Shw nawa tenam, ai e
95
9
Kaitibu Bene Shakini
Cantor: Miguel Macrio
ha nuku yumewa
bir ki aki na nu isi tenei ikaia dau bishu nuku naxi maki nuku htsik
nuku shete maki nuku haia bi ushk abir paunibu kiri itanaia atiki nar
nikashhame hara kiri kai mekain.
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
10
Kayatibu Yube Txi Keneya
Cantores: Miguel Macrio e Romo Sales
Ni,ni,ni,ni
Ni, ni,ni,ni
Yube txi keneya, ni, ni, ni,
Kuke kiranaiy, ni, ni, ni,
Haya bime munu, ni, ni, ni,
Mun kira naiy, ni, ni, ni,
Mun kiranaiy, ni, ni, ni,
Ni hew pei bu, ni, ni, ni,
Nume haki bani, ni, ni, ni,
Haki ba kauni, ni, ni, ni,
Ni hew shtxuku, ni, ni, ni,
Nume haki shubini, ni, ni, ni,
Shubinibi kaini, ni, ni, ni,
M ni pei nawaya, ni, ni, ni,
98
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
ni
99
As Gravaoes
Toda gravao envolve escolhas. Gravar no s ligar o gravador e pronto. Antes de gravar, importante responder a algumas
perguntas, como por exemplo: Por que gravar? Quem vai ser gravado? O que vai ser gravado? Onde vai ser feita a gravao?
A resposta a cada uma dessas perguntas vai determinar um resultado final diferente. Neste trabalho, todas as escolhas foram
discutidas e decididas por consenso em reunies com os professores/pesquisadores, os txanas e a equipe de produo.
100
101
A primeira pergunta por que gravar j foi respondida acima: para registrar os Huni Meka e facilitar seu aprendizado pelas novas
geraes. Assim, foi decidido que o foco do trabalho seria os cantos de cip, e que as gravaes seriam feitas com as pessoas que mais
conhecem esses cantos: em primeiro lugar, os txanas, e em segundo lugar os professores/pesquisadores que aprenderam comeles. Ao
longo de dez dias de trabalho na Aldeia So Joaquim, foram gravadas cerca de 20 horas de cantigas, entrevistas e comentrios.
As gravaes foram realizadas principalmente noite, em uma casa afastada do centro da aldeia, beira do rio Jordo.
Esse horrio e local foram escolhidos por serem mais tranqilos, sem barulhos que pudessem atrapalhar a gravao, e tambm
por se aproximarem da situao em que normalmente os cantos de cip so cantados. Os cantadores foram gravados no s
individualmente, mas tambm em duplas e em grupos de trs a dez pessoas.
O equipamento usado para a gravao foi um gravador DAT porttil Sony TCD-D8 e microfone estreo Audio-Technica AT
822. Para gravao das entrevistas e comentrios, foi tambm usado um gravador de Mini-Disc Sony e microfone estreo Sony
ECM-MS907. Ao longo do trabalho, procurei transmitir aos professores/pesquisadores informaes bsicas sobre o manuseio do
equipamento e, de forma mais geral, sobre aspectos tcnicos, metodolgicos, ticos e polticos do processo de gravao e edio
de udio e produo de material fonogrfico.
No ltimo dia de trabalho, foi feita uma reunio na qual todos os participantes ouviram trechos das gravaes e escolheram os cantos
que entrariam nos dois CDs. Foi decidido que o primeiro CD teria apenas gravaes dos trs txanas e do professor Isaas Sales Ib. No
segundo CD, foram includas tambm gravaes de cantores da nova gerao: os professores/pesquisadores Norberto Sales Tene, Tadeu
Mateus Si, Francisco das Chagas Tene e Cleber Sales Bane; os convidados Francisco Sabino Ix e Nilo Pereira Bisku, filho do clebre
txana Joo Pereira, j falecido; e, embora os cantos de cip no sejam tradicionalmente cantados por mulheres, decidiu-se incluir tambm
uma gravao da cantora Maria Dalva Mateus Ayani. Depois da escolha dos cantos, foi decidido que a ordem das msicas em cada CD
deveria seguir a ordem em que so cantadas durante os rituais de cip, conforme o tipo de canto: 1) pae txanima, os cantos de abertura,
para chamar a fora do nixi pae; 2) dautibuya, os cantos de mirao; e 3) kayatibu, os cantos para baixar a fora e fechar os rituais.
As gravaes escolhidas para entrar nos CDs foram mixadas no Rio de Janeiro pelo tcnico de som L. C. Varella e masterizadas
pelo engenheiro de som Oswaldo Vidal, sob minha superviso. Uma primeira verso da matriz dos CDs foi submetida aos
comentrios dos professores/pesquisadores que se encontravam em Rio Branco para a transcrio (Isaas Sales Ib, Jos Mateus
Itsairu e Tadeu Mateus Si). Aps algumas correes, ficou pronta a verso final. As gravaes completas, incluindo todo o
material sonoro registrado, formam uma coleo de 21 CDs que est arquivada na sede da OPIAC, em Rio Branco.
Gustavo Pacheco
102
103
Relato da viagem
Na primeira etapa do Projeto de Registro das Tradies Musicais Kaxinaw, tivemos como objetivo principal realizar
gravaes dos cantos relacionados s cincias do Nixi Pae, como os Kaxinaw chamam o ritual com o huni, conhecido tambm
como cip. E tambm registrar visualmente esse evento e introduzir a capacitao de tcnicos indgenas para o manuseio de
equipamentos de gravao.
Foi um privilgio ter a oportunidade de vivenciar o universo to especial dos Huni Ku. Nesse contexto, novamente, fui
aluna e os Huni Ku, os professores.
As atividades aconteceram na aldeia So Joaquim, a primeira da Terra Indgena Kaxinaw do Baixo Rio Jordo, cuja
comunidade tem como liderana, Agostinho Manduca Mateus Muru, nosso principal anfitrio juntamente com sua esposa Dani
e sua extensa famlia: filhos, filhas, genros, noras e netos.
Apesar das profundas mudanas territoriais, polticas e culturais ocorridas durante os anos de contato desse povo com a
sociedade no indgena, permanece, todavia, o mesmo jeito atencioso, dedicado, gentil, e a fina educao com os quais as famlias
Huni Ku recebem seus visitantes.
Alm dos professores/ pesquisadores e de minha assessoria, atravs da parceria CPI/AC - OPIAC, a equipe foi composta pelo
etnomusiclogo Gustavo Pacheco e Maria Mazillo, fotgrafa, ambos do Rio de Janeiro. Eles foram contratados para realizar as
atividades de gravao e documentao visual, previstas para a primeira etapa, que reuniu quatro geraes de descendentes dos
Huni Ku que primeiro conheceram os brancos, no incio do sculo passado.
Com esse objetivo, samos de Rio Branco no dia 6 de maro de 2006, com destino cidade de Tarauac. Ali nos aguardava
uma equipe de seis professores indgenas, todos idealizadores do projeto, para subirmos o rio Tarauac rumo ao nosso destino,
o Yurai (Rio Jordo). Eram eles: Isaas Sales Ib, Rufino Sales Maya, Jos Mateus Itsairu, Tadeu Mateus Si, Norberto Sales
Tene e Francisco das Chagas Medeiros Mana. Este ltimo irmo, mais novo, do nosso saudoso professor Edson Medeiros Ix,
falecido em 24 de maro de 2006, que tambm participara ativamente da concepo do projeto.
Como convidados dos idealizadores do projeto, participaram tambm dois professores e um agente agroflorestal da Terra
Indgena Kaxinaw do Seringal Independncia, dois professores da Terra Indgena Kaxinaw do Rio Breu, trs professores e um
agente agroflorestal da Terra Indgena Kaxinaw do Rio Humait e, ainda, um professor e duas mulheres artess da Terra Indgena
104
105
Igarap do Caucho, alm dos participantes, observadores, alunos e familiares dos professores das aldeias mais prximas.Estiveram
presentes ainda outros representantes Huni Ku das trs terras Kaxinaw de Jordo: o vice-prefeito Jos Osair Sales Si, o Secretrio
Municipal de Transporte e Comunicao, Francisco Sabino Ix e o Secretrio Municipal de Cultura, Nilo Pereira Bisku. Este ltimo
tambm gravou algumas msicas do Txirin, ritual do gavio real, aprendidas com seu finado pai, o txana Pereirinha.
106
107
As Transcries
Na segunda etapa do projeto, que aconteceu logo aps as gravaes, foi realizado o trabalho de transcrio das fitas gravadas,
no Centro de Formao dos Povos da Floresta, pelos professores Isaas Sales Ib, Tadeu Mateus Si e Jos Mateus Itsairu, sob a
assessoria e superviso da equipe de educao da CP/AC, durante dois meses.
Com essa atividade, os professores tiveram a oportunidade de aprofundar seus conhecimentos quanto ao uso do computador,
tcnica utilizada para as transcries das fitas e que atualmente faz parte da formao dos professores indgenas. A atividade da
transcrio, especificamente, propiciou aos professores indgenas uma experincia enriquecedora na sua formao, como afirma
o professor Jos Mateus Itsairu:
Agora chegou mais essa experincia da transcrio. Vi que a pesquisa isso: voc tem que organizar as idias para poder
repassar para os leitores. Ver antes quais msicas nos interessa gravar, quantos minutos tem cada uma... Os instrumentos violo,
flauta e marac temos que aprender mais, afinar para poder gravar . Nesse trabalho gravamos muita coisa, mas no vamos usar
tudo. Ento, melhor s gravar o que vai ser usado mesmo. Esse trabalho de trnascrio me deu idias para organizar melhor
o registro das nossas pesquisas. Tambm me deu mais conhecimento sobre a escrita em htxa ku. O Joaquim Mana me ajudou
um pouco sobre o ritmo daspalavras, acentuao... tudo isso foi importante, porque a gente ta organizando no s pra gente, mas
principalmente para os nossos leitores que so os nossos alunos. Uma outra coisa importante foi aprender mais sobre utilizar o
computador. Isso para minha formao foi muito importante. Agora eu sei ligar, digitar, salvar, desligar. Fiquei encantado tambm
com a internet, foi muito legal poder me comunicar com as pessoas. Vi que posso estar aqui nessa mesa com pessoas que esto
em Braslia, Minas Gerais, So Paulo. como emendar todas as energias atravs do computador.
Uma outra coisa muito importante que tambm me deu mais conhecimento foi transcrever a fita do Txana Miguel Macrio. Ele
ensina que ns no devemos cantar mais de uma msica para chamar a fora. E vejo que os jovens cantam errado: trs, quatro msicas
de fora num mesmo trabalho. No incio voc ainda no sabe a fora do cip e se voc fica chamando muito a fora e a presso do
cip for muito forte, pode at prejudicar quem est tomando . Por isso que muita gente fica gritando, ficando doido mesmo. O ritual
com o nixi pae tem regra, tem disciplina. Tem que ter um coordenador dos trabalhos, tem que ter tudo organizado pra poder usar
o Nixi Pae. No s saber fazer o cip e saber cantar qualquer msica, no. Foi uma experincia muito rica pra mim.
108
109
110