Você está na página 1de 28

140 DEC :1 F RAN D' 0 A 'T ERR A

ahitamos a superffcie da Terra e dependemos, pam vivcr, dos materiais disponivcis, Estes, em sua maior parte, sao produto das transformacoes que a crnstu terrestrc 1'01"I'e na interacao com a atmosfera, a hidrosfera t' H biosfcra, ou seja, sao prudutos do inrernperisrno. Consrituern a base de importantes atividudcs 11 umanas, relacionadas, por exernplo, ao cultivo do sol, I c ;w nproveitamento dos depositos rninerais na cum,tnti\all civil c na Industria, A cxploracao :Sl~Srentavcl dcsses recursos depcndc do conhecimento de sua natureza e cia cornpreensao de sua geoese, 0 que consrirui () objetivo principal deste capitulo.

a intemperismo C 0 coniunro de modificscocs de ordem fisica (dt::>agrega<;ao) e quirnica (decornposi<;ao) qu a. rochas sofrem ao aflorar na superficie da

0
A
E
0 ~
:>
rn ::J
-'
.-<{ 0 9
[] Lf}
"'tl 0
0 B Lf}
'0
0-
[I
"8
.._
w
n,
cO
I-
:::J
0
l~ ~
u<
0""
0< Terra, Os produios do irucrnperismn, rocha altcrada e solo, estao sujeitos £lOS ourros rmcesso~ Llu CH.:Jo supcrgcno - ern ~ln. transporte, scdimeritacao - r!s quais acabarn Ievando a denudacjio continental com o consequente aplainarnento do relevo,

Os fatores gue controlam a ac;ao ill) internperisrno sao I'} clirna, qu seexpressa na variacao sazorial da temBeramra e na disrribuicao das C urvas, 1'1 relevo qUI: 100ui no regime de infiltraeio e drenager das aguas pluviais, a fauna flora, CJu Iorneccm materia urgan.ica paTa reacoes quimicas remobilizarn 111, teriais, :1 toeha parental, gue,egul1do sua natureza, aprcscnta resistencis diferenciada aus pt'OcesSos de altt:f:u;ao inrernperica e, finalmenre, 0 tempo de exposican un rocha aos lIbTt:ntes .inrernpericos.

Fig, 8.1 Perfil de olterccco au perfil de solo tlplco. consti uido, do base pam 0 lopo, pelo roche inclrerodc. scprolilo e solurn. 0 solum cornpreende as horizontes ole1ados peln pedcqenese 10, A, E e 81, 0 solo compreende a scprolito (C) e oso'orn

Descricoo dos horizcntes:

C - Horizonte de roche olterodo (soprolitol. Pode ser subdividido em soproli!o grosseira (parte inferior, onde cs estru uros e EXturoS

do roche estco conservadas) e soprollto fino [porte superior, onde a hernnco morfol6gico do roche noo e mats reconhectdo] B - Honzon e de ccumulocco oe argilo, rnoteno orgonica e oxi-hidroxidos de ferro e de oluminio.

E Honzonts mais cloro, morcado pelo remecco de poruculos orqilosos, materia org6nica e oxl-hidroxidos de terra e de clurnmic

A - Honzonle escuro, cam materia minercl e orqdruco e alta otivldode biol6gico ,

o - Horuon!e rico em restos orqdnicos 'E!IIl 'lias de decomposicco.

Perfil de solo, Fotc: Alain Ruellon.

- -

, . _ CAIPiTULO 8 • ENTEMPERISMO E FORMAf;AO DO SOLO 141

A pedogenese (formacao do solo) ocorre quando as mo dificaeoes causadas nas raffias pelo lruempcrismo, alcm de serem quimicas e rnineralogicas tornurn se sobretudo csrruturais, com irnportante remg:wi/;l\_;:lo c trnnsfcrencia dos rninerais forrnadorcs Llo sol» - principalrnenre argilnminerais e oxihidroxidos de (crtf) e de alurninio - entre os nivcis :0; llpel"H 11"(:':0; du manto de :tl reracao. - dcscmpenham papeJ fundamental a auna c a flora do solo que, ao rcalizarern suas fum;oes virais, modificame movimentam enorrnes quantidades de material, rnantendo o solo aerado e rcnovado em sua parte InIDs superficial.

o intemperisrno c a pedogene.o;e Ievarn a forma- 9ao de LIm perfil de alte[a~ao au perfil de solo. () perfil e esrrururadu vcrricalmcnrc. a partir da rocha Cre"CI. 01:1 base, sohrc a qual formam-se II saprolite e (1 saturn ,,:lue constiruem, i un iOS, 0 manto de altersc:;:ao nu regnliw (Fig. H,l). 0:;- materiais do perfil ,'ao <;c ImnaoJ(] tanto mais diferenciados com rda<;an ~l rocha p:lremaJ eL11 rcrrnos de composicao, estruturas t: rcxturus, Lju':lntt) rnais afastados se encorurarn deb. Se ndo de pcnd cnt cs do c1 irria e do re le vo, 0 inremperisrnr e n pcdllgcIl,c<;e ocnrrem de rnanei ra .Irsnnra nos difcrenres cornpartirnentos morfo-climanew; do gluho, Ievando i Formacao de perfis de alicracno cnrnpostos de horizontes de difcrcntc csrH:''i~m~1 e l'(1ll1r(lSI~:1n.

8 . .1 Tipos de lntemperismo

( )~ pn 1C:t'S~U~ interrrperieos atuam atraves de mecanis.nos modificadorcs das propriedades flsicas dos minerals e rocbas (m rfologia, resi tencia, textura, etc.) e cit' suas cnrnctcristicas quimicas (composicao qutrnica c estrutura cristalina). ~ m funryilo dos mecanisrnos

~ 4 II
1#
1# chuva t#
t#
t# II
"' II t#
II • " II
• ~ \ juntas ~

a

prcdorninantes de a tmu:;:ao, sao nrurnalrrn-nte clnssificades em internperismo flsico c iriternperismo qufmico. Quando a a<;ii.1l (flsica ou hiOLlllfmic~l) de organismos vivos au da rnarena org£mica pn rvcniente de sua dccomp o si in par ti i pa JI) pr()ce~sr" !l lnremperismo e charnado de flsico-bioJ()gico OLi quimico-biologico,

8.1.1 Internperisrno :8.sico

'Iodos os ptocessos que causam desagrcga aD das rochas com separacao dos g-riios minerals antes c c- 50S e com sua fl'agmentat;:ao, ransformando a rocha inalterada em material dcscontlnuo e fnavel, constiruem () Intemperismo flsico.

As variacoes de temperatura ao l(logo J di.is L noires e ao longn das difercrucs cstacocs dll ann l',lll sam cxpansao e conlrac;au rerrnicn Of 1:- rnareriais rochosos, levando ~l fmgmental!~(l do,; gr~f)S minentis. Alcm disso, os minerais, com diferenrcs C .eficienies de dilataciio terrnica, c()mpC}n~m-~e ell' f( rrnn drfcrenciada as variacoes de temperatura. (I LluC pn l\"nCii deslocamcnto relative cnrre I IS cnsiais, rnrnpendo it C()eS~lO inicinl entre 0:-; gram. t\ mudanca efclica ell' umidade rarnbcrn pode c. mar cxpansao c c! nrracuo c, ern associacao com a variuciio rcrrnica, prI1\'(lCl UOl efetivo en frague:cimenw c fl-agnlt"nta<;ao das rochas, Fstc mecanisme e espccialrnenre eficicrue DOS clescrrns, unde a difcrcnca de temp ratura entre n dia I: :1 noire c rnuito rnarcada.

o congelarncnto cia ~i.gua m1S fis~llras das rochas, acompsnhado pur urn nurncntu de \oJumc cit' cerca de C)"/u• exerce prcssao nas pnredcs, causando esforcos Lllle terrninarn por aumenrnr a rede de fraruras l' trag mentar a rochn (Pig~. 8.2 (:" 83).

Fig. 8.2 FrogmenloC;ao por 0<;60 do qelo. A agud liquido ocuco as fissures do roche (0). sendo pcsteriorrnente conqelcdo. expand indo e exercendo PI8SS00 nos poredes Ib},

142 DEC ,I F RAN D 0 A T £ R R A

;\ rristalizacao de sais disso lv id o s na s aguas de infilrracao tern n mesrno efeito' Com 0 passa.r do tempo, /) crescirncnto desses minentis mmbern COlma expansao d as Il ssuras e rrnp:rn ~nt:1S:ii..O das ruchaaEssa cristalizacao ['Pdt.: chcgar :1. exercer pres'''It::; en o rm c s sobre :1S parcdes das rochas, nao 50- men rc dcvido :10 proprio crescirnento dus cristais, mas rambcm I,or ~L1:-l expansao rermint, quando a temperatura au mcru n 1l:1S lio ras mais '-llJel1te~ do dia, ou pela abs"r!;au de umidade.

fig. 8.3 BIOLa de gnaissE;l [rcturcdo pelo o~60 do gelo nos lissurcs (AnIDr'ko.) , Foto: Michael Hombrey.

Este tipo de irncmperisrno fisico e um dos principais problemas \olue afetarn 0::; monumcnros. Os sais muis comuns CJI-II? se precipitarn nas fissuras das rochas "aD clOfCCtOS, sulfates e carbonatos originados da propria alrera~il.{) internperica da rocha, que ~ao dissolvidos

Superffcie

Varies quilometms

Rocha Encai:x3Jnt.e

Bat6Hto

Juntas de allvio

-_f

Erosao

Soergu.imento daregrao

Fig .. 8.4 Formccoo des [unms de alrvio em consequencio do exponsco do corpo rOC;:IKlsO suiailo 0 olivia de pressdo pelo eros60 do rnoteric] sobreposto, Estas descontinuidndes servern de corninhos perc 0 percolccco des cquns que prornovern a oherc<;fm qulrnlco. 0) onres do erosfio: b) depois do erosoo.

pel a"> solucfics pcrcclanrcs provcnicnrcs das dlU\.'I!S. Ha, atualmente, urna WaJlde preocupaeio ern prl'scrvar e rcsraurar rnonumcnros hisioricos 1':,. poru;::m razao, esses proce..~sos internpericos vem sendo intensarnente investigados,

o internperismo tI~jco rarnbem ocorrc quando <l~ partes maio; profundae dos corpus rochn:;us fi~CU1- dern a niveis crustais mais supcrficiais, Com I) all\'i'l) da pressao, os corpos rochosos expandcrn, CilU~1111dlj ~, abcrrura de fnUUf:15 gro~$cir"ment~ pnralelas a sLlrer ficie au 10llb'U da (lual a pressao fiji n.li vi sul a. ES1:l]_" rml urns rccebcm n nome de juntas de allvio (Fig. HA).

Fig. 8.5 Ar.;60 do crescimento de rnlzes, olcrqondo ns [issuros e contribuindo pora a fmgll1enlac;oo dos rochas Folo: Alain Ruellan.

· - CAPiTULO 8 • INTEMPERISMO E FORMAC;AO DO SOLO 143

Finalmente, outre efeito do intemperisrno fisico c a quebra das rocbas pela pressao causada pclo crescimento de rnizcs ern suas fissuras (J:-lig. 8 . .3).

Fragrnenraado as rochas c, ronanro, aumenrandu a supcrficic cxpmta an ar e a agu<l, 0 intemperismo FISico ubre (I carninho e facilita 0 iruernpcrisrno quimien r\ Fig-. ~.6 rnostra aumcnrn da superficie especifica de- urn bloco de rochu quandr dividido em blocos menores,

8.1.2 lntemperismo quimico

n arnbicnu- ua supcrficic da Terra, caracterizado ]l(n' pn:f.soc!-, C teLTIp~rahJras baixa e riqueza de iigua

- BloeD unil;D de oproxirnodomenie 1 m de loda

VoluI"1e - 1 rr/

- SupertrCl"I:l espedfico - 6 m~

E

l RuptlJrQ GO longo de trl'lfurns

e oxigenio, e muiro difcrente daquclc onde ~I rnarona das rochas sc formaram. Por esse rnotivo, quando )JS rochas aflorarn a supcrficic da Terra, <;CWi rninerais entram em descquilibrio e, turaves de urna :;;i':ric de rC~l(;OCS qulrnicas, transforrnarn-se em ()LlLr(I~ nuncrais, mais esuivcis nesse novn arnbrcriu-.

principal agente do rntemperismo quimico f:. a agua cia chrrva, que infiltra e perc itt as rochas, ].$S{( igLL3., rica em 02.' em intcracao com u C()~ da atmosfera, adquire carater acido, Ern contato com II ~()J!), onde a respiracao das plantas pclas ralzes a oxidac;all cia materia OIhranfca cnriquecern I arnhicnre em CO_. tern SC1.J pH ainda rnais dirninuidn,

70

00

." 50

.2

~ -1Q E

~ 30 J:

ICI

20

.-; 'il 12 15 ts 21 2~

S l.Jperfid I!! I;!spe.dfico totnl 1m)

o U,

3

- 8 tragm~nlOs. crrdo urn com cproxirnudomente O,.'J m de lodo

- Volume (O,51~)( 8 - I m

- Superfide aspecfficc = 12 m 3

Fig. 8.6 A frogmen o~60 de um bloeD de rocha e acompanhoda por urn ournento significotivD da superlicie e poslo 6 o~60 des agente5 mternperlccs. Neste exernplc, urn bloeo de rocho oproximodomente CUb,CO., de 1 rn de lodo, npresenlo urnc oreo exposte de 6m2; quando dividido em oilo volumes cubicos de O,5m de lode, pcssn a opresentnr superlicie exposlu de 12m~ 0 grc'ilico rnostro que 0 superffcie especilico ournenlo qeornetrkornerrta com 0 ournento do nurnero de lroqmentos em que e dividldo 0 bloco.

144 DECIFRANDO A T-ERRA

c\s eLILim/ie~ ahaixo rcpresentarn mi equilrbrios de H_t) 01111 ee),:

CO_ - J-l_.O -+ Il,cU) 1-1.0), ---+ I roo + 1-1CO,-

Quando !1 de.gnlda~ao da rnarena mgaruc:\1- naa e cornplera, vririos tipos de acicia:! orgRnicos sao .formados e tncorporados as aguns percolantes, tornando-as muiro acidas e, conseqiieruemenre, aumentandn sell poder d ataque em relacao aos minerals, intensificandt \ assirn t, intemperismo qufmico.

(h l'unI'LJllIil1ll.:'~ maio: s o luvc is das ro chas inrempcnzndn« ~;1.1i trans!'! )nadn~ pelas {lgLia~ LlliC di"l"- 11:1111 II pL'!:li1 .ic ,1Ikt:IC:lO (fa se SOILJVel), Em conscqucrrcia, 0 111.:..1 [l:1'I 3 1 quc rcsta no perfil de altcral,11l (fast: r c s i du al'i tnrna-~c r]T1f!""rc:>si\"lmerHt: enriquccid. lOll::. cons: i I uinres menus soluveis. Esses consut urn I c\ l'S [<)1 I nos minerais prin-.arios resid uais, LILlI;; rcsistiram il:1(;::10 internperica, enos rninerais sccundazios qw: 'it: tormararn 11n perfil, Dentre us rnncipaJo. iruncmis residuals, II rnais CC1I1lLU11 eo yuanzo. (h In]lll;r:lI~ sccundnrins SHO chamndos tie neoforrrrados LILI~111d{) resuliam dn precipiracao de suhsmncias dissnlvidns 11)10; ngu~ls l]Uf' percolarn [1 perfil, ('{Imp c () ('(ISO, PIl[ exemplo, dns oxi-hidroxidos tk fern] L: de alurninio. Quando sc formam reb l1ll~rat;:;111 entre as ~UILH;;:6cs de percolacao e \l~ mine- 1':11:' rri111:'lDrl~, modificando sua cumposiqii_n quimica, rill-em l~rt'~t'l""\':UJJ! l pdt I men: IS parcialmentc sua cstr urura, <::ltl chumados de minerals secundarios rransfor mados. \ rransformaciin ocorrc esscncial- 1lll:'1T1 c ern fl' I \~ Filo:o-siJJcnos. como no caso das micas (1111,",silica[1l I,rim;irin) alte rndas em llluas ow verrruculit.is (til!l:>silicaro~ secunrlnrios).

8.2 Internperisrno, Erosao e Sedimenracao

{,) internperismo C lllll do imporranre no ciclo das n xhas, estando SU;1 ilwal;au esrriramcruc relacionada a genese das rochas scdimentares,

t h proeL's:-o'i rnrernpericos atuando sobre as rocluis individualizarn umn r:1se residual que pcrmanece III srm, cnlwindo os o mrincntcs, C que e forrnada por nuneruis prirn.iri, IS innlterados (' mincrais secundarios trans! \ 1n11:Ld[)s l:' ncoforrnarlos. \:> priacipais associal,:ile~ rnincrars do muruu de altL~:ras:ilo incluern n quarrzo,

as micas rnais oumenos transforrnadas, os aq_'.iJullTincrOli:; do f-.}"fUPO da caulinita c da esrnectita e (IS oxi-hidr6xido<; de ferro ealurninio. Complemcnrarmenn- il g-er,'[(;::an do manto de ahcracdo, e prmlll7idn urnn i":lSl liquida cwnpwita de sntuc;:{)co.; aqllOsas ricas 1]00.; ck-mcntns m3JS soluvcis rias condicoes reln:lIl'tl<; Il[1 ~llpl.!d1cie tin "J crra, tais como 0 <;rlrlJO, n dki(j, () r{)!ass~1 It:O l1la/o,'1l~,;i" e, em menu!" .u;rau, n silicio,

l::<:m pcriodos de' csrabilidn.lc I t.'clr"lnlCa, quando flH corui nentes estau rec obe rn ,~ pllr Vl'.l!;(;t:l<;i'i(l, I.!.,S\lS Ml IU~()l5 san lcntamcnte drenadas dr] perfil til,) ;d1t.:t::I<;~l!. indo depositar-se n05 romp.] rnrnenrr IS rl'haixadr,~ .1:1' t)aj~agens, entre os (Iuals ! I:' mnis imprmarucs ~5" rr<; bacius de sedirnentacao marinhas. Assim, rnql1amo 0 corrrincnte sofre principalmente erosao quirniea, '-jlle leva ao rebaixamento de sua superfice, nas bacias sedimentares precipitarn-se essencial men te sed ime ntus quimicos 'guc: darao origem as rochas sedimcntares quimicas, tais como as calcarios, cberrs e evaporitos (ver C:3p. U),

;\f uclancas climaticas e fenornenos rL'CII")ll~("m rfldcrn colocar ern rlescquilibrio n rnanu» de ahLnlC~( I rlos contjnentes, removeudn n. vq,.',LULCii.< 1 e rr rm:lI1dll o mais vulneravel ?t erosdo III coinicn. I)~~,>sn I~ irmn, 1)0- minerals primarios l' sccundanos i"nrmaLio:-i nil [""lL'1'tll serao clrr(;gadDs pelas aguas e dcposiiados Il:~:-: ~Jflri~lS cit <;edlrncnta~ao,H .. ':;f;p ~t:Jpa {ll' aplalil;lmCI11~) l t( \0.; CI Inrinerues dominada pela telTIot;:aolT\t"dl1te;ll (If 'b rruueriais do manto de allC'nll;:a:n L51~ rclaciunada Ii gll-~r;.:j(l d:l:-> rochas sedimentarcs clasticas, tal:" corm I ()~ aJTllH1I'i, folhelhos C' al~gJliros (ver Car. 1~).

-vmbieotes de internperismo e urnhieutcs de scdi rncrr tacfi o pndcin SC'F v isr o s, )lllrlnlltu, CIIIllU cornplementares, sendo dominnntcs nus prinWIrrH I \~ proccssos de sllblra~~1l de materia c. Im:- ulumus, 11S pmecssos de adis;sp de materia,

8.3 As Rea~oes do Intemperismo

As rCrtyoes do inrernperisrno ljuimic!l rodC;:11l ser rcpresenradas pela seguinte ~qu~yau gcn~rica:

]\ lineral J + solucao de alreracao solucao de lix:i\'ia~"ii\l

Estas rea~i)e~ cstao suieitas as kl~ d!} cquililsno quimice e a.s oscilacocs das conclicocs ambicnrais. r\.ssim, sc cornponentes, como rt propria iigu~l, '>?in n:llradw. ou adicionados, as reacoes pr;derii.n set aceleradus uu retardadas, ou ~eguir caminhos difercnus, g'l'frrnU'i

, . CAPiTULO 8 • INTEMPERISMO E FORMA~O DO SOLO 145

diferentes nunerais secundariose difercntes solucocs de lix.i'~iac,::ll).

1\";\ maior parte dos ambicnrcs da superficie da Terra, ~I." agua:-: plTCl.l::mre::: teui pH entre 5 e 9. Ncsscs arnbienres, ,1" princip.ns "'e::l~oes do imcmpcrismo ,-an h.idrata~au, d",issuhH;ao, hidrolise e oxidacso. "[.111 nlg-l1m ambienres, I pH das <lguas roue SCI' Inferior a ~ c, ncsic cnso, uo il1YCS da hidrolise, a reacao predorrunanrc l ~1 acidolise,

Hidfalac;ao

,\ 11 idr.u nc,::l.(l rlos mincrais ocorrc pela arracao en trc 1):-' lbpt ).lo:-, dus rnoleculas de agu~1 e as carjras elet rica" n,10 ncutrnlizndas das superficies dm t,'T3.0S {Fig. S.7). Nl.1 hIJratac,:al,• rru.lcculas de agua entrarn na estru ura mineral. modi Ilc;1lldo-a c forrnando, l'(lnantIJ, UL11 110,""P rnmcra]. CIl1Jlr) excrnplo, pode-se cirar a transfOfm~l(:in Lit" anidrirn em giPS(l, scnundo :1 ["ca~3n:

+ H

ArgHomlneral

\

+

+ H

+

a

+

+

+

Molecula de agu8

(HP)

+

Fig. 8.7 As cargos ele rices inscturodos no superllcle dos groos rrunerors o lruern as molecules de oquo , que luncioricrn C:0("110 dlpolos devido 6 suo morfcloqio

Diss lus:ao

,\iKLLI1" mincrars e~t..1.\l sujeiros 6 dissolucan, que consisre nu l>ulwbiliz;'H;ii.u Illllpklil. I~. CJ caso, pur exernpIll, .In calciui c Lin halita, que enrram em solucao o mformc a~ ellli:~<;ut~ abaixo:

f\ rlis solucso intensa cas rochas, (Jlur ecorre rnsis ccmumenre em terrenos calcarios. pede Ievar a Ior~ ma-~ d relevos carstico caractcrizados pela p:resenca de caverns S • dolinas (ver Cap. I).

Hidrolise

Os principais miner-us forrnadorcs das nJcha3,llul: sao os silicatos podem scr c(lnccbidus Co( 11110 sail' de urn acido fraco (i:-I,SiO 1) c de bases r'(lI'It:!i I'Na( H--1, !:ZOH, Cl{OI J)~l ,\lg(UH)). QU:lnLln ern connu» ("I1l]l a agl.la., l)S silicates sofrcm hidroli se, resu II arulo nurna !il)lm;ao alcalina, rc.lo faw de I) III~I( ) I ('SCI r rn11 icnmente indissociado e ,,::. bases rnuitn di"''i!lCI'lLl~!>.

Pequeno prop.Qr~50 d~ rnolecules de CO, no or

dissolve em 90los de chuvo pnrn Iorrnor ccido corboruco

(HI1C°:ll·

Umo pequeno proporcco de moloculos de H, C03 .on-zo

formando fans H' e HCOJ [bicorbonclo] Iornondo as galas levst"'1enle ccides.

A aguo [evemenie ocidc dissolve potcsslo e slhce do leldsprno

que sa recernbinqm ern ccuhrulc neoiorrnodo: as lorlS hidrogenlo s50 relldos no oguo do orgllomlneral.

sr ICO. Ions polossrc I

e bicorbonclo (HCOJ) sao IIKjvlodo.s em dlrecoo cos rios.

fig. B.B Alrera.;Cio de urn Ieldsocio poicssko em presence de aguo e ncido carbonico, corn a en rodo de H' no estruturo do minerai, subsfltumdo K 0 potossro e totnlruenle ehmmcdo pelo solucoe de Ilxivim;oo e a sllico openes pnrcmlmeme, I) silica nco elirninodo recornbmc-se com 0 olurnuuo tornbern 1160 elirnlncdo, lorrnondo umo -lose secundririo orgdQso (coulinilo)

146 DEC I F RAN D'O ATE R R A

( ) roul I . rcsuluulr I d,l if1ll.lZacill da .lgLLl., cntra nas esrrurur.», 1l11IlL'I'.llS, dcsh IC1I1dn princrpalmente I is r.inons ~lk::tliLl(I~ (I-- t· .\,,1') l' ulcalino-icrrosos lea· c Mg-+) , 'Illl ""Ill hhenllit)", l1:1r.1 ,l '>IIILlt;:l!t \ estrurura (hi mineral 11.1 intcri.ice s! ')Jldl), ~oILH;:a(' de aIICr.1IY:'H) :1c;]lm scndo rom- 1'IO.l, lil-crarulo Si (' ~\ 1 \;lInn1l1t'i ISlll.ldo'i: monomeros. em ~nlr( l;-i: pllliim:rn<;) n.t fJ.SL liqwd.l. rsscs elementos pL «Icm I'L ("L Illll '1I1:H SL', rt:~ u I randn na neofnr rnaciio de mnu-nus sccurul.iru ~~. \ I~'ig. KH Ill! l<;tm II esquema de ailCr.1<;":lL I d. urn f. khp;lt\ I l'111 urn mineral sccundario ru nfllllli:ui\ I, .1 rnuhnu a. Na fo'ig. tLl) , LIm cristal cit' i"L Id"p,lt, , vrn \.-j;l~ (1_' nlterac.io pnr drssolucao, sern l'llr m,1(-;:1.(, tk rn ,dUll'';; ~J.:'L-Lln~hL1! '" lit: pn:Urit;l~jo unediata • .1.1 LII11,1 1J01~l d,l pt:nb .Ie m an. ria c tin g-era~~o de I" Pn 1~ldadl C1US,ld :L" pll L I I nterupensmo l] uiruio l.

f~g. B 9 lmoqern obudo 00 MiuDsCOPIO Elelr6nico de Varre riuro mcrstrundo leldsputc norciclrnente dissolvido 00 langa dos lliv~l!,Jells pek rruemperismo quimico Fcnx A. Alcever Neto.

\. hldn'iTlse ocorre st'mprt' n.t fai..u de pH de 5 a 9. :--c 11;1, n. I rnc io, C! l11[IIC(lL'" dL" rCJl[l\'l1.(;:a!, clas snlw;:nl?S rl.lf!:cnll<'. 1,;";1.1:-> m.III rrrn "t: st'mpre diluidas, l' ;Ui 1'\:':1- ("!-)c<, Ptldl:'n.1 l'fL !"Sl',lrtltr. chrninaruk I os C:UI11P' mentes ,nlu\I,"I". l) g r.iu lk dimmJ.(,:·~I(' dll~ elementos / suhs- 1,1n(I,I" dJ""1 d\ Ill! ts dt'llll! ... 1 i rncnsid.ule cit' hidn .lise. Por ("t mph I, I1n GI~f I Ji lo.; fdd);p~tf)s l'()[i1.~,ico<;;. Plldvm-sc Lli~tiill!;LJI j"'

HidrbJise total

J'>."I hulrolisc rorul, lUll"" dn :-;iilc;l ... Lit) pnlfl~sm ".lu llll11l11,Llil 1:-'. \ "nILI, clfll,_'::',lr de PPlU"(l suluvcl na 1.lix~1 Lk I'll J.t hulrnhsc II\~ .. !;. k.lll) !-'~Illc ser rorul

12
10
0 8
b_
,_
o 6
Q_
til
ill
d 4
E
~ 2
5i02 AIIOHI]

o

8

10

12

2

4

6 pH

Fig. 8.10 Solubilidcde do silica e do olurnlruo ern lunc;60 do pH, 0 25"C Ale volores de pH de [('ICO de 8, a silica e pouco scluvel. sua solubilidode ournento em rneros mots Cllca111105. 0 olurniruo 8 prnticcrnente msoluvsl no unervclo de pH des om bientes norrncis no superlicie (4,5 a 9,::;); 13111 mf.IOS rnurto ccidos ou rnuitc nlcolmos, e solubillzndo r.crno Ai! e AIOlr respectivcrnente.

mente climinada sc us ,nlu{/le:-o de nltrrac.io Iwrma necerern diluidas, U liLIt.' uconrccr em n lIldit;'I-)l':-' de pluviosidnrlc lll[;1 C drl'l1~lgLll1 cficlcnce duo; pl'rl-I~. o rcsjduu da hidrnlise nita] dn k fr:ld~p:l'(! t II hid rnxido de nlumirno (gihh!ii I~), insoluvv! nt.:"'i:l Faixa de P I-l (Fig. K. j( I).

KA]Si/))I + 811-,-n ---7 r\1(l ~J I) -t "II,:-'i{), + [...' + ( )11

Hidrolise parcial

Na hidrolise parcial, em ~"un~-:lp d(' nlllJlt;t)~:-. de drenugern rneno s CriCl('I1IC~, parle d.. slhc:i reI' !1l all n:e rn I pc rfi I; u p(lt;~L"~ ill 1'"1 ltk ::'1,; r I DI:\I I Ilj parcialmenre eliminudo. r:SSC'i clcrnc-ru us l"C;l.l'.em com II ,1111I1]_in10, f!lrmanJo alllm1I1n.,,~ilir:tlp~ ludrntadus (argilominerais).

r~m fUllsao dlJ gr;]IJ de l'ljmjl1:I\~il( I d~. pi ,Ias"i." duas siruacoes ~al' fl' )~si\ct'is:

2 l x, :\lSi'Oll + IIH_.P 21,+ + 2: Oil

· CAPiTULO 8 • INTEMPERISMO E FORMA~O DO SOLO 147

1\,':;:-;1;.' cuso, furl11,! SC B cnulinita, com clirninnciio til' (]f,"" d,l SllWJ l pcrmancncia de tndp (J alununio.

2) L'-'\lSI;( )~ + :-l,cI- H,( ) s. \1" 1 ( )1,-\1_ (()I I)_: k,,_ + <',2 rl"Si(), +.:'T,+ ~ 20ll

"llli r"1'I11;1 <e nurro [lrn de ,lrgihlmineral, cl csrnccut.i, cum clumnacao de ~"""" do I")ta~$i(), .j(l"'" J.I 'i[llCa l 11efmcllll11cia LIt' llldu 1\ ,i1UI11 111 III,

'-..P l".lSII d\. 11lt1I"'lllsl' 1(\1':1.1, .ilern do aluminin, tamhem I' fern, pnll1,lI1Cct' il(' pt"rfil, ia LJUl: esscs Jni~ ck nu n1(1'\ Il'll1 n 1111r"1 rrumcnru gl'llqUuniClI muu« scmclh.iru ; rw dnl1Ull.i!l hidruluico, \(1 pn1(l's:;u lit' dII111n.u.;iio t, II ~I d,l ~I'IIC,I l' l"rnytd,) lll.. flSl-bjdrll'\id"s dt .ilumfruo c Jl' fern) da-se (J nome de afitizacjio I III ferralhizas:ao.

'l,) ca~ll til: hrdrohse parcial, lui :lI(lrll1n~fio tit: -ilic.uu ... cit, .ilummro, l' 1\ prncc"slll: !-'-:Ln~[icamentt' dcnormnado siaHtiza<;ao. ',2unndu s.io 'lI"ll,ri nad 11 'I ,Irglh nntner.ns dt I «r« I d.t cnulmira. em ljUl' a rc.lac,lll ~k :11 ()III P:-' ~I; \ I ~ 1: l (urn .itul11!1 de silic1l1 pHr,l

urn Lil u l nm in m 1],1 m o l e c ul.r , r::t1,I-sc JL'

m!H1os~jalitiza~a(). Nil cas. I ih .. serern formud. IS :11)!11! .nuncrnis J!J 11"''' esmccrira, em 4UL n rclacan \1:. \ I .. 2: I 1.<1. Ii.;; :1'''lllr I!' de ... ilici: I l",ILI lim lte ulu lJl1l1Hl nu rnolecul.i), LJ pnJces~1I l" ,I bissialitizatyao,

Acidl)lisc

Net rnaror pane dn supcrficic d 11', continenres, n s JHuccssos m rc rupc.ti r o s sao de nu tu.re za hidroltti .1, Nil enr.uu o, ern ambicrucs mais rri\,~. ! Indc :1 clccomposrciio dn materia urg<lnicl nao t l\ 1 t.L1. fl rrma m -se .i(,;10 PS 'Irg;in lens '-l LIC J 1111 ll111 C111 bast.inn, II pi I cbs !If!un~, ~cndn axsim caprrze:-. de cornplcxn 1" ! I lefil I t.: u alurruruo, colt .candi I III" em ~!llll';~(), ).;nrc::, d',mfnin~ de pi 1 < :1 uall e ,l 11 I Lir()li!'t.:, nm>; n acidnlisc u p1"()Ce~Sll dorninanrc lit: dl'CI mllll!~irii[ I dl):-' miner.us rrill1;iri'ls.

N~, C1S(J Lit I fdJspa1t J Jlllms:.icI ), ocorre acidolisc tutal, <ltl<lnuo as solucoes de f1HlLjUC rivercrn pl-l menn] t.jllt 1, (:v:cmh J 01111 que tud: 1:-' os delTIL'11t( I~ entrern ern SI du(,:uu:

\:" n ichas LIUt' ~11(n,:lll :lcith"Jlj~l" total ~('ram ~pl()!Ct Ifl ,III Llldll<; prauc.uncruc ;1pLn.1~ d\l~ rrunerais prima 1'11)<' IlUJ~ i[1"!lllI\TC:l~ CPlllU II LJlI,lrt~O (solos pndzoficos).

\ acidolise parcial, ICOln!: 'l\lallll" as SII111{ql_'<; til' LHaql1e .lpn:~Lm:l111 P Il entre ., t C, i., ncssc Cl)OI), 1 I L' 11111<;:111 do alununi» l.' ;l[1o.::n.l..; p.I1"CLlI, lcvnndo ,\ individualrzac u J de csmecttrns ,lII1l11ll10'ia"':

t) ], \J Si l1 + ~2 II -'l-"::-;1 + 1.5 \l + ,) l-, + ('. S II, II 1,

\lgLlIl.S clemenn IS P!1IiL:11I estar Pll"" T11l'~ II' , ... 1111 nerais en: 111.11 de Un1 o.::"r.idll dL "'.111 I~·,I". ~'IIIII", P'11 c.xcrnplu, II fefT". ~llIl 'It; cnointr.i 11"'" 1111110.:[.\1:-. kUlt' magne-aanos 11r1111.UI£lo.; 1.:"11111 .1 I>IIIIII,J, ,l1IJJlh,]I.I,. l'irl!"\l-11ifll' c nL\ ut.is ~Ilh ItlJ'l11,1 dl.: It:' l rl-cr.ul» till ~(lIU~',lll. !J'\ld.1 "I,_ .1 li, ,0.: r"L'l'IPIlI ("(1111') urn Ill",) mineral, :1 i1:()cl hira. ~111r: l' um 1",tIll k I I n I ll1dr.H.Il!" (liil'; . .s. J 1 J:

21't:-iU,+51It)i -. (), l2h'll(111

\ '-!;11L'111ll.1. l")~JlJt:' 11"'llslc 1111l.11-'il lin III m,II11J pnl dcsidra tac~lJ:

~T'l'()()~ I ___,. I'~ (\ + JI ()

F'iroxenio rica em terro, libarando silica e tons ferrosos para a sctucao.

iOl1'

Ferro femJso e oxldado pel as rnof e cuta s de oxigElnlO, lormarrdo ferro rerrtco.

Ferro fameo cornbma com ag,ua precioitendo produtos ferruqtnoeos,

fig, B.l1 A olterccno j rtr-rnperl CJ de Lim rlill ernl til f p

resulto par oxrdocco do ff'" roro F" 111.1 klill llc,cio de

ox-ludroxido a goel! 10

148 DECIFRANDO A TERRA

U F~ t l riao entra na estrutura da maior parte dos ;ug;ilpminer::1is. '\pen,ls em certas esrnec ritas (nnntroniras) pode SCT encontrado subsriruindo {1 AI", ,\Ia;" rnramcruc. em quanridade muiio pcqLlell:l, rode subsriruir I' \1'- nas cauliniras. De modo gcral. no dllmmH! d.t hidn·Jlisl..' total ou du hidrolisc YLIC leva :1 Il1Pl1lll.(!(I.l1Itlzayilu, II l-clTj I Co uid ivielualizadu em oxidtl:-. e o xi llidn'n:ido:; (h crnu tita c got:thitil, pnnt1r;ilmenlt.:). 'Esses minerals corrferem as coberruras intempericas tons de castanho, ... zerrnelhc, Iaranja e amnrelo, rao comuns nos solos <las zonas rropicais,

Genn:iLLrne11te, da-se (l nome de laterites i~ fOTlll(l((ll,:<; sLlp(;rtici,~is cons: ; IIJ klas ror nx~-ll idroxidos de nlumini« c de tcrro c por GILLLin.im. At] conjunto de rn ICC<;~()S n .. 'spi !Il.SJI\'(';" por essas associacoes minerais, respectivamcntc, alitizacao L mon .. issialirizacao, da-se () 111 >1111: <.k laterizaca».

T(llbs :1" rGIt:;t)e~ ch) llltl'nlrpt"11;;lllO qnimico )lCUl1- I eCC'n1 nns dt:~L-olltjnuid;1des cbs rochas. poderidn re sulmr nu fcnr)mcJ1n dcnorninado esfo.liacao esferoidal. \s uresras t· n,: vertices tins hlocos fOchnSIlS Sill mars CXPllS[lIS :In :H:1qnc du inrcrnpcrisrru: lj111mlCn LllJt: '1S tnces, I) lllit resulra 11<1 furmcll,::llU de hl"coi' de (\ q'mn~ arrc.lortdadns a partir de formas :1ng'I.IiIlS.1~ (Fig~. K 12 t: K 1.')).

.<\t:mur= ~n JITI lado

Afaque ern H~ lodos

AloC']ue <l . do':; bJU5

Pr JGrG5S;VC eel 1;00 Ju ubo ,"[rl "!sl8ra

Fig. S. 12 ,6., altel oroo esieroidol resulro no producco de formos orredondodos a portu de lormos ongulosos de blows de roche, No lomros oiredondodcs podem opresentor-se escornodos, como rnostrn e Fig 8.13. Este fen6meno deve .. se a motor rcpidez do otcque do rnternperismo nos vertices e orestes dos blocos roche- 50S, em rElIOl:;oo os icces.

8.4 Distribuicdo dos Processos de Alteras:ao na Superficie da Terra

A rlisrribuicao potencial dos [ll"()ccs:-.ns lit:' altern c;:a(1 na superficie d:l. Terra ria escala do ]'11;111(;1 ;'1, ern fun<;::lo do!> paramctros cliruaucus ar uais, C'id lTflfl s cru ada nari,g. 8.14. I~ssc C~~]l,H:.'i11;1 d;"llngLlI: basicarncruc t1()i~ dormni. ~s:

• Regj(-w" sern ,dl'enH;:~() quirnica, Ci Jrre:;rnndl'IlOU a 1--11'" da sU'pLrt~icit dll~ continentes:

• Reg1c'ies com :llicr:H;iln quimica, l'lIrn::-r(lIlllcm'lll a g(lO" da supcrhcie dns conrmcnrcs.

J\" [(:"~ri(-)es scm a.11.C'nl!;::l( I llulIlllCl S:lfJ ;lol1LJl'l:i;, C:J.racrcrizaclas pDf uma cnrencin Inlnl .II.: ,igUl] 111) L'sudll liquidu, o lJue rock rcsultar ek' duas ~i[llat;OI.:~:

>I.) as [~mperanlnlt> rcinanrcs slit) inFl'nlln:-. :1 () ( , de tal sorte que a agll!l !iC' cncunrra s~ll1rrc rlU C<;I::U]II solido: snu fl.~ 1.1'1l1<l~ pobrt:s:

b) (\ mein Co caractcrizadu pllr Wll,1 ~t:CLJr:1 extrema dcvido 3 auscnciu de chuva, ()lI PI)[- ~()rtt L:\'.;p()r:I\~Il: ><:11' 0:-; desertos verdadeiros, [limn fI :'!I:It'~I, II \1;1c:~m;1 c o Clibi.

Fig. B.13 Allerocoo esleroidol em 610[0 de rccho igneo, com esccrnos (oncemln(05, sendo as maio externos rnois olterodcs que as rnois intern cs, Fonte: Plummer & Mc:Geary, 1996,

--

_ -'. CAPiTULO 8 _. INTEMPERISMO E FORMA¢O DO SOLO 149

As rcgi()~" com alteracao quirnica correspondcm Rtl rt':':tu do gJnbn c sao caracterizadas, ao mcsrno remrlJ, r')!' LUlU. certa urnidade e pcla cxistencia de cobertura vegewl mais 01.1 lTICl10S desenvolvida, Trata.,e de Lim dnnunio hcterogeneo, 4LlC C suhdivididn em quatro zr mas de distribuican gros~t'itameme lnri rudinal, em funr;.l!1 de SWiM caracrerisncas clirnruicas:

~';'i.(l .1<:' I()ua:o; fnas do "Iubo, r ndc a ,"eneta<;iio c

M b ~

Ctlmrn:-;t:J principalrneruc pm ]iquens e conifcras, cujos

residues sc lkgnu.lam lcnramente, forncccndo corn

plexos orglli1.icos cflpaZes de (:V.rl" II nlurninir I l111p.mr POt acidolise total. Os s(ll(1~ rt'~lllr:1rllL'; :-',\11 ~pl()~ podzolicos, ricos em Lltlart7rl e ern materia nrgan1CH. A z on a da acid (.,]j S t' tn l:11 C() He ~pn rule :. /..lIll;cl circump. )lal" do h erni ~ (Cori!, I1UrLt..

• Zona da alitlZac;:au (13_5%

supcrflcie mnnerrtal)

Correspund!.:: ,1S rq.66t:s dn dnll1lnill Inlrictl, caracterizadas rill' prt'cipl'i1<;:ii'J abundanu , "ujlLrillf fl l.son rnm. I.:' yeg-eta at) cxuhcrunu.. \ ":-~il( i.lell J m: ncral carar rerjs: ica L' de I !.\.I- hid« "..;.de l~ (Ie l~crn I \.' d~ alurninio, gW.-'Li1JW t' !!ihhsil:l, rl'spt.:ClI\ arncnn .

4q:-

\

[ 150'

60·

I 30"

----------- ----------

30'"

-----------------

120'·

1 Zona do ofiliLOC;OO

2 Zona do moncsstolltizoccc 3 Zona de bl.>sialiliwc;oo

4 Zones mUI 0 ondos, sern 01 e-

rm;oo quirnico

5 Zona do ocrdohse rorcl 6 Zonas cobertcs par gelo

7 &tensile oproxlmodo des arens tectoniccmente 0 ivos (TA), nos quors os uipcs de mlernperisrnc enconrrcm-se modihcodos

Acid61ise Iptel

90"

120 150' 180'

-------- ------

-........ 16%

Sern olr<!roO:;ilo qUItT1lCO (or1dl'!l e !Jelo]

- 1;'--1

Mon ossieli lizo !Wilo

39%

BissicditiZQ~aO

Fig. 8.14 Distriburcco des princlpcis processes de mlernperisrno no superlkie do Term

1 50 DEC I F RAN D 0 A -T ERR A

• 7':11 na d,1 Ill! inossiali tizacao (18~Y.~ da superflcie conlin e n tal)

l ~sd conndu no d: rninio tropical sub-umido, com pn:cipmlc,:ii(J superior a 5()1) 111m e temperatura media anual superior a IS"C. Ch principais minerais formados sao a caulinita C os oxi-hidroxidos de ferro .

• Zona del 1 issialinzaci: (3l)lI'II da supcrficie continental)

S~\ I as zonas icrnpcradas e aridas, onde a alteracao l' lixl~'ia<;an SRj I rOLleo intensas, rcsulrando rru forma<;; (I de Llt-gilllmincrais sccundarios em sillcio, Essa zona engl'1h;1 tanto () ambient hidrolirico d formacao de esrnecritas ricas em elementos alcalinos L alcalinoICITO~U~. cornn 0 arnhienrc da acidolise parcial, oude 6e forrnarn as csmccri tas :11 uminosas,

Esse esquema, valido ria cscala do planeta, pode ser hast.irire rnodificado rill' condicoes locais de rclcvo, rmcroclirna, tipo litu16gicfl prcdorninante, etc. Na Bacia Amaz6nict par exernplo, ernbora o pmccsso dorninante seja a lateriza HD, sabre rochas ricas em quartzo pode ocorrer uma acidolise secundaria, rcsultando na perda de ar!:,riJas it; lcvando a formacao de verdadadeiros solos P' dzolicos,

8,5 Fatores que Controlam a Alteracao Internperica

Vanas caracteristicas do ambicn tc em q LlC se pro cessa II inrernpcrismo ~nilll.el1l diretamente nas rcacocs Jc ahctn~;1\ I, no llue diz respc! to it sua natureza, velocidade e irucnsi.lsdc. Sau us charnados fatorcs de conrrole dll intcmperisrno, basicarncruc repn:s ntado s pelo material parental, clirna, topografia, biosfera c tempo.

Material parental

_,\. altcracao internperica das rnchas dcpcridc da natureza dos minerais consritutintes, de Sua textura e esrrutura. POI' exemplo, uma rocha silicarica como o rranit e rnais rcsistcnre :1 alteracao gue uma rocha carbonjitica, como 0 mar more ("FiR 8.15).

Entre us minerals consti LUi rites das rochas, alf:,'1ID:> sao 111aJ~ suscctivcis ~lue utros a alreracao, A seric de G( ildicl: ahcla X,I) representa a sequencia normal de cstuhilidade dos principais mincrais frerue :1O intempcrisrno, Par;'! os rninerais silicaticos de origem rnagmatica, esta scric c cquivalente <1 serie de B wen

F~g. 8.15 Rochm diiere ntes expostus no 1118SI1Hl apncu (dt'kada. de 19601, opresento ndo dljer entes grous de ollero<;oo. A esculturo. em mormore , encorrlrc-se bcstunte olterodo , enquorito 0 urnulo, ern granito, eslo bern melhor preservodo. Foto: M. C. M. de Toledo

(ver Cap, 16)., cllle represl"nta a nrdem de cristalizaciu I dos mincrais a partir do rnagrna, A5Silll. cunsidcrando a sequencia de uiinerais rnaficos, a elivina, primeiro mineral a cristalizar-se, a cerca de 1.401 t, -, C {J mineral rnais SUSCClI\TCI a ah crucai ; em ~cgLljda vern (1:piroxenios, us anfibolios e us micas, crisral izados ~D 1 ernpcramras rnais bnixns. Consnlcrandu :1 ~clICI~ncin dns plagiuchlsius, a anortira apresenta pontu de hlsan 1l1:1 xirno c a albitn, mirumo, 15 l(-I-r.:ldsp'lftl" [urnlcrn .1 tempcraturas ainda mills bai .. ,:a~. Assirn, SaD rnais susceiivcis a alteracao inrernperica, pc: hi «rclcm, anortita, albira t' K. teldspato. 0 q uartzo {ll tim a mineral a cri c., ralizar-se, ji a remperaturs s pr 'ximas d SO~'' ,c Il mineral comurn mais rcsisicnrc ao intcmpcrisrm J. !\ian e, enrreranto, inaltenivel, pois, ern c{Jndjdll,:::' de chma tropical murre agressivas, I) iruernpcrisrnn quirnicn pode dissolve-lo.

· CAPiTULO 8 • INTEMPERISMO E FORMA~O DO SOLO 151

TClbe~a 8.1 Serie de Goldich: ordem de estobilidade f.rente 00 intemperism.o dos minerais mois comuns. Comporccao com a serie de cristolizoceo magmatico de Bowen.

[05 1 A.BI LlDAD[ DOS MINERAlS

VELOCIDADE DE INTEMPERISMO

SERlE DE BOWlN

Mois as love]

Menor

OXldm de ferro Ih.ematltul

II,d,6.,dor, de cilurnfruo Igibbsltel

Quartzo

o.\rgilofnll1e.OIs

Muscovl1o

f~rtDclas,o

o,lbiil:l

"Infibol'DS

P"oxEnlos

Halito

Menos estnvel

Maior

('nnw c, 111~cLJi.i2oci:1 dessa diferenciacao de cornP'lft:ll11l'nto d.o~ miricrais frente all intemperisrno, \l~ perfis de altera'c;ao ~et'ilo naturalmente enriquecidus nos ruincrais mais rcsistentes, C(1nlO o guanzll, e ernpobrecido s ou mesrno de sprovidos dos rninerais mais alteraveis, como a olivina.

\ IlInp0Sit;}10 mineralogica cia rocha em vias de <~ltt'nH;:5ll rnudifica [ pH das solucoes percolanre 1,.'111 hl(l~·ii.ll das reacoes quimicas que oco r rern. E!11 b II m a carga de tri ca gla b al d as es tr uru ras m inerais dcva ser nula, a superficie dos graos pode comer valencias insaruradas. Ern contato cum a

Ullimo a cristolizrn

QUartiC

o rtocIcmc'

.... Ibrio

Anlib61io

Plro~enlo

Anorttlc

Olivirlc

Prirneiro a cristcliznr

agul1.. ocnrre hidrarac;au pelu fltrru,:iio entre us lli[1( !IllS lin agua e a~ carga~ superficiuis (Fig. B.7), Plldt:I1Li(l esta atrscao ser forte 0 suficienre P:tJ'f1 ioniz.ir a llg'Ll'1. Os ions 11- assin; genldo!> subsj itucrn 0, ca[i011S nas superficies dos f,r:t:lm minerals. I) ljLH.': resulta nil aumeruo do pH da fase liquids. Assirn, a prCS(;llt,::r de mincrais portadores de elcmcnms alcalinus c .alcalino-rerrosos possibilirs a insralacfio de urn pl l mail' alcalino nas :lgua~ lJue O~ pcrcolarn, enqunrn« mmcrais scm estes elementos gcnnD condicocs de pH rnais 3crdas.

1 52 DEC I F RAN D 0 ATE R R A

1 'rnn lLkloi dt~l,l dlftl"t:nl.,-d e d,ld.-L pda t'~GLl<1 de pH de abrasao ([',lhllfl t-l.21, ( ) pi 1 de nbrasao t' de

1 l'rlllI11,lll() expcruncntalmentc atraves cia lllcdiJa Jll I,ll d,l ~Ll'pCll~.1P 1"!lrlll:ld::L por ,igll:1 destilada e ,ic;du (~lrI11 )111l' I l'lll l"IIIlJ:U,), J LI Ll rue Lim, ccr: (' [['mill I, C( im :1 (.1",' 1l1111t.:(",,1 punt 111' IIlLI. ~H natureza. onde ratamente ;1~ ruclras "?in lnllnominl:r.iIIC:J.S \.I:, \ ,th,rt:~ ..II;' pi J rl"1I1'.1111!.:,, d'l cunt.ttu delus CuL1l as .igU:l' Sat I J 111Ldi.1 1'" 1m In.a i.l di I" I .ik '1''::-' rd.ltil I ,:,. ;l~ f~l::.t~ mint' 1'.1'" l'I·l' .. i nu v, (l 1111 derl'ndl: UlllhLI1l dt! ILlll]1U (k ('11111.1111 d.I" ~I,hlrl)l.·" rt un U" gra\l" miuerai ... e _rodt' v.nutr JUlm I till pl'rlit, tk .lel !I'dll COi11 I I~ rmner.u ... 11 n .. ' SLl1 Ie .... \ hi hi u"(lIl<lt;~(, Lb, ~\ IiUt;'(-ll''> 1111 l'l:'rt"i1 leva ] hl'IlllJ_L:.L'nll/.IS"~I'1 du 1)1-1, \'~UI1, lla'" p.u:tt'~ dns per(,,, I .nd, ,I .rln r.ic.u. ';'c pI"! ICC,';,l 1;1 h.i .11f-,'i.lll1 IL11ll'll •• 1 t.:In:l1L~\;',lLI dol" ;ll2;ll:l:- I;.. rnuis tnteu-a I.:: \J pH da~ solun"Jl''' c nUJ.,. IH!I1l~ 'gL'11Lil. ·''.is /(ma~ 111;11<; pnl[Ulld,lS ti" p,'rlll, I,,,dk.. :1 .rln r:lt;~~j 1 ~ incipiente pel» fato de fl.!_, dl"C' 1111 mUiJ~dc:i SCITIll Ilui.;; l"cC'h<1d,,'>. resrnnuinclo .1 __ ,rL,d:I~',i'\ J'l:'> .1i'!\J~-t~.:1 v.lri<1<;")1ll JIII,I j Ll~5 SllILL<;"[)CS ~ l11L1HLI 111:1" \I', \Ii I-L'['1!ldll cle l1l11 pontn .1 l1L1tfO, em fun(Ju IT'1 l'nllI,LtrI com urn nu uurro mineral.

A rcxrnra da rocha ucigjnru influencia o mternpensrno, Of! medida em "-[Lie perm][(' maim UL! mcnor inlihrac; V cia <igUl1, Lntre I)S rnareriais scdirru-ntares, (J~ ;1,n.:l1IlSIl;' tendem <l ser rnais permeaveis que os argiJot\us. COIN dcrando ~ wtl'O:' cip(ls de rocha ..... :lLjul:h<; corn ,11'1-,1111' ) 111;j1~ C1)111r:lCIiJ ~. rcxruras mom. e;r(),),I~ (ml'll'W "lI]"'l'fHc1l' l" ro.:Clilca dl IS- gr:'lrI"') altcmru-sc nu.m '" r,'pid:ll1k'llll L]Ul: us 'Il1t'lllh cUll1paC1.1$ l! dL IL':-"I urux 11l.u~ lil1;1"" , )lllnl:-' dcsconuruudades, l', 11lI!) iLI111,1!'o l' 1 h:id:l~l'''', r.unlx.n: l.ni litam a pcrcolacfin d.l~ igU~l~ L, pnrl unt», ,L :lhcr:wii,1, I' nCSSl' <;l'110lill que q Il m'lllrer1~IIl(l 1;<;1("1). ('11m "CLI L'tl'll'l I dc~agrt"g:.td(lr d'l m.u. .. rt~ll 111"1,011:11. o mrribui ["1,1'-;1 ,It dl' rar Il lmcmpe.n<;mtl qUJJ1110 '.

i\.a£ig. l'l.! G, pi ide-sc uhscrvnr 11 l'fICIlO, apos I.'rll~flll, J~ I chsrnadn inrcmpcrisrun difereraaal, ,\ 1"II("h,1 d.l hi:';\. da ,t',-]LltllCI:l f~JI mars mrempcrizru]u, Lo IHhUlU' 1-\(' rim ~·I '- o.cndo mai.., e.rlllljdii L]L1L :-l 'l'oeil" d.l I)arll "ulwrtl,r, qm' t1C;1 su~pens:.J, alilch covsa, n~c) ,dcl:1da ]ldm a.l'.CI1I\. ... en 15i\'1 IS <ill!,; niunram na area. Et-l:llr 1 scmelhanr« ! Il"nITCLl nas n .chns Hli.G'mi'CI]S \:: sedirnerunrcs dol Bnd] I.h) Ihr.ln"ri, onde as ramadas de dcrramcs lm:·dJlJnJ" fill"llni rlllCi1r'S

Tabela 8,2 Vclores de pH die cbrcscc pare as principois rninerois

Mineral CQmpQsi'lraQ pH de abrasao

loll· e "C

l<

-0

VJ o

~ IU U

dlopsldlc ouvina

hernblenda leucita albita biotita

mlcroolinlc

anortita hiperstenio rnuscovlta ortcclasic

rnontrnnrtllonita cautlnlta

{Il'

gib.bsita quartzo HelTlatita

iii o

....

1;111 e o ..c ...

fII o

Magnesita Dalomita Calcita e araqonita

CaMg(SiOJh (MgfehS104 (CaNa}2(M'gFeAI)s(A1Si)!Pn(OHh KAISizOa

NaAISi30fl

K{M 9 F eh(A I) ShOlo (OH)2 KAIShO"

CaAI2Si 2 Os (MgFe);,S120s KAb(AI)SI]Olo(OH) 2 KAISIJO~ A~S[4010(OHh.nH:p

A ~SI;;05( 0 H)~

10 - 11 10 - '1 10

10

9 - 10 B - 9 B - 9 B

8

7 - 8 B

6 . 7 5 - 7

AI{OHh SiO:.. Fe,zOJ

6- 7 6 . 7 6

MgCO, CaMQ(C03l2 CaCOJ, .

10 - 11 9 • 10 8

. ". CAPiTULO 8 • -INTEMPERISMO E'FoRMA~O DO .sOLO 153

- -

II1lCnlI'Lll.Z;ld:I' e. :1)-,:-1111, m.us prc"Cl'" JJ~ Ltl efl )~.1.l). Ljlll' ,l~ n u.:h,!" ~l'dilll['Ill~11TS .,r ,IXl' l suhl~iCLllte~, t I rcsulrad.. l (I rLk \ " ern f Irma de (/fl.lttl.r.

Fig., 8.160 mternpeusmc, cJe"iogregClrao e dec ompondo as .or hos plf'fJClrU 0 ruoleuol palo a sr05UO. AsSI 111 , roches rne- 110S tnternpeuzodcs seico menos cletcdus pelo erosco No ologlollo. observe se Que U ('[0500 uirid LJ mors fonernerl\e no rot.hu inicurn. mrus olelooo pelo In ernperisrno. Fonj~ PIUlllmel, C & [) MLGsr.ry. rom peurussco do McGraw Hili Companies,

1uJ""uL
U
.=.
0 ,1
0
-.-.,
'-
c,
E
G
"6
E
~ Qu IIf
od"rod. Plu iosido e cnuc] (ern)

Frg. 8.17 a ,101'1"1 do dl111U Q preponderrmle no deteurnnucco 00 11pU e ein;u; Itl do rnternpeusmo 091"0111..0 mosiro as vanac,ass des u_lIldlLues de mternpeusrno em luncoo do pluvrcs.dcde onuol lu tell1~eluluro 11'1E'(JIO onucl 0 irnernpensmo Hsic.o pracomino nus UI ens onda lernperuturo e pluviosiclcde 60 boi us Ao (1rmo " , ieuu. e rulur o e pluvrosrdode rnuis 01105 [ovorecem 0 Inl . '" 1 TTl" qLllmlc.u N, fl1U1Kl estoo I epl ese'lIIl(IDS os cJlteIEJr'df' mrs 11D81 srno t> 1 vor us re oes do CLlnlll1el1te

.\ \Tl(ICI{i<ltiC da :111l'raCa() dl urn nll'~11111 uJ1!! dl material ["'lode rnodtlica r-se cr 111, I) 11I1l1'( J, Pllr cxcrn pl( I, lim dcrr.unc \ ulcanicr I rccern f. irm.ul» :tpn':'L 1] ram, 1'1() jruciu de SlI,lt':-..rH l'iI(;::111 :11 I" rrglfHl..'s 1I1H.:m[1l'rllIJS, UJlD nlrcrac.io 111al';; k'nl,l, tin Itl, 1 .1 lII111l.tel.1 IIlli111 :u".lll d.l<; ngll~I", (:'Jm I) dt.:<.;,'IWIlI\ i m cu l o dl 111,\\lri.1I Inn:,nr..-rll.ltln 1l,1 ~LlIX.,-rIC1l dl) dcrramc, h.1\ L'LI Pi'! I I!rcs<;I\'.ln1l1l1C n indio ,e.:" J1;1L1'llil ,I" .igll.l:- "t' 1I111JI1 Ull cada \~% n1:1J" e pC'I'm.IIll:C::l.m mars 11l1lpll U11 UI111,1[(. c. un . I" mat, ri.li~ olHllL. in.ilu'r.uk IS, 1"'11 .1111 i\ l'nd'l.1 rc .1(lll!', yU111i1Cll'i de fL Inl1:1 I11.U~ r:lilll:ll1l.: '1IIl' 11. I l11te11 L.

Clima

U clim: l [J f.ltor lJW':, tsolad.uncntc, rmus illtlut:n cia nu i(1ll'tI1j1l.:nSI11I) n Ig. K I~J. 'l..ll.., dll LILll' qu.rlqucr o ut rr: r:![lJr, clcrcrrnma II "po L ,I \ LII )ll~1.ltle do jlln.'l111K'ri~I1l~) num.i ~I:lJ:J n.'l!,I:!I) (h dl.l<; 111.11" 1111 P() l-t:11HC'S panimL..I rus clirnat icus, p1 C I [1 Tr.l(,';ll I e tcrnper.ttura, n:gllhlm ,1 narurevu l' ,I Il,ltKld,lLk ll,i" n::flt;l-,e; lILUl1liGI:'. \-,..,im, J Llu.111UlLld .. d .... FI,l;u.1 -11"1'"

o

_!I





• •



20"



- 0" __ Eqllador---l.--~~-----..,.-



20"



40

6G

" ""-" """"-"" "--":~- "-"-""""" ""-"""" ""-"-"""" """" """""l

1 54 ID Eel F RAN D'O ATE R R A

nivel nos perfis clt, altcrncao, fornecida PChU1 chuvas. 1)(."111 como a I em pera tura, agem no senti do de acclerar ()U rerardar as rcacoes du intempcrisrno, ou ainda modificar a natureza dos produros neoforrnados, se~'1.Uld() :l possibilidndc de eliminaciio de componenres P' I rencinlmcn ~ e sol li veis,

uanro maim a drsponibilidsde deigtla (pluviosidade total) e mais requente for SU:1 renovacio (distribui~ao das chuvas), mai~ completas serao as reacoes qufrnicas do iruemp erisrno, i\ l";'lg: N. ~ 8 mostra lllH~ a quanudade t' a natureza dos produros do iruernperismo cst:'i.o muim bern c(Jridnciuh:ldas cum ;1 precipitacao media annal.

[\ temperatura desempcnha urn pard duple. condicionnndo a as;ao da igua: ao mcsrno rempo em que acelera as rea oes quimicas aumenra a cvaporayao, diminuind a qu ntidade de :igua disponivel para a lixJn:a'tiio dos produms soluveis, 1\ cada l11r!C de n u merit. ~ ria rcrnperarura, a vclocidade das reacoes llLUll1lCRS aurnenra de JUHS-:I tres vezcs.

:\ rig. H.I () mostra o efcito cornbinado cia prccipita~'ii.ll, [em per. iruru e \'cgcUl~fiu sobre II descnvolvimeatc

_Q 80 o

V)

o 60

c:

.~ 40 t!l o 20 ill

U

~

oxj·hidro»;ldo~ de ferro £L de nllJtl1 II uo

1 8f)O 2 ClOO 1 000

Pluviosidcde anual ( rnrn )

Fig. 8. T 8 A lntensldcde do inlemperismo ournanto com a ploviosldode, resullondo nurn solo COrTI meier proporcco de rninerois secund6rios (lroc;oo orgllo) A coda lotxo de pluvlosidcde corresponds U010 cornposicco preponderorne des rnlnerois secundorlos: esrnecllto paro pluviosidude nno rnuito elevodo (blsslchnzccco), coulmllo para pluviosrdode media (monossiOli izoc;oo) e oxl-hidroxldos para pluviosrdode rncis alia [ollthocoo e ferralitrwr;6o).

Tundro

Zone de pOdlOliZcO~60

Estepe Deserto e sem i- deserto

Savona Floresla tropical Savona

o c a

<,

E ') 100 E

Zona do AllliLO~6o

lone de MOr'lossjaliji20~6o

u

"

Rocho Inalfsrodo

Rocha PQUCO cllercdo

Fig. 8.19 0 ripe e 0 inlensidode do intemperismo podern ser relocioncdos com 01 femperaturo, pluviosidcde e vegeto<;f1o_ 0 In emparisrno qufrnico e rnois pronunciodo nos tropicos, onde temperatura e pluvrosldnde sao rnciores. Ao contrnno, nos regroes polores enos deserros, 0 rnternperisrno e rninirno.

· " '. CAPiTULO 8 • INTEMPERISMO E FORMAf;AO DO SOLO 155

do ptd;1 de alrcracao. 0 inremperismo c mais pronunciado nos tropicos, onde R alteracao e intense, afetando todos (IS rninerais altcraveis ao mesmo tempo. que deS;lrarCCCll1 ral idarnenre, dando Jugal' a produtos secundarios ncoformados, l-:m geml, os rnincrais prim:lrll S cHin ausentes, corn xccc;an daqueles mais resisrcnres CUITlU, £1' If excrnplo 0 quartzo e a rnuscovira. Ut. perfis ~pn:R(;_'!1LaLl1 t-,'Tande espessura de saprulito e de .ro/lIl1J .

.._ T s clirrras mars frins, a H:ltera~ao afeta apenas os minernis pt1manClJ.l menus resistentcs \.pnt f:Xcnw1o, nas r cha mais orrum da crosta, I S ferrornagnesianos, delxando Inalterados us alumiaossilicaros). hsta altera~"ao e dift:!'eJ.'Clal n 1 tempo, resultnndo em mveis alrerados que conrem UDU crta quanridade de minerals primarios nao rlccnrnpostns,

m tern In classico da ac;:ao do clirna na veloci-

dade do intemperi rna t.jUlt1lJC . dado pelo caso 1

urn ibelisco e¢pci I corn idade de mais de 3.0(l() anos e que se nc ntrava ainda bern preservado em seu local de origem: quando Ern .rerirado e exposto em re 's rnais iimida va.Iorque, U J, sofreu tamanha altcraciio ue p . s pouco tempo, 3S insc:rll;:Oes on inais i.a nao erarn mais legive:is (Fi,l!,. S.2Lr).

Topog_rafia

\ topograr:ia regula II v zclocidade d escoamenm 51.1- perficis I das H.gll'il~ pluviais (Gue tambern depende da cohertura vegetal) e.portanro, contrnla a c.]uan-

trdude dt." .if-,"lJ;l L!U\. sc infiltt:l nos perfil>. de

Uifll'liclC:i1Cm t_kpendG: tl elirninacso dos camPI mentes soltrveis, As 'cac;;6es quirnicas do int mperismo ocorrem mais irrrensamerue nos compammento do relevn onde e pos {vel boa mfilrracso da agua. pcrcola ao pm: tempo

uficientc p-ara a c nsurnacao das f'C~l.!;O • e drenagem para ]b;il.j,·l.l_;ao dos produtos solu\~eJS. t im ,I rcpclli:;iin dcsse processu, os cornponcnres soluveis sao eliminados e U

perfil se aprofurula.

1\ foil-T. I.~ I rnnsrra diferernes si tuacoes

~ ,

de relevo que influern dirctarnenre na infil-

rr::lc;.2!l das j~1_].i:' (:' nu drenagem intcrna dos pc: fis, 1'.rn cncostas rnuito ingrernes, 0 pe1'Iil de ;Jlerfl~ln IlflO sc aprofunda porclue ,15 ;:tgllaS cscoarn rapidameutc, niln Iicand ) em "lnt.H'1 corn ()S mareriais tempo suficicntc

Fig. 8.20 A uquiho de Cleo polru, um obehsco eglpclo de granito, sofreu nllerccrio rncis intense em 75 enos em Nova lorqus do que t;lm 35 seculos no Egito, sob chrno rnurlo I11C11~ seeo Foto: M_ C M. de Toledo-

!

B

c

A

Fig. B.21 lnfluendo do. topoqrolio no intensldcde do trtternpertsrno.

Selor A: Boa Infiltra~6o e boa draneqern Iovorecem 0 internpausmo QLJI1"I11CO Setor B; Boa infiilroq)o e rna drencqem deslovorecern 0 internperisrno qurrruco Seier C: Ma illfiltrm;olo e ma drenagem desfovorecern 0 lnternperismc qutrruco e Favor-eeem a erosrio.

156 D IE c r s RAN D 0 A -T ERR A

r.lr.ll'r!11110\'lT ,l~ rl',It;'(1e~ t]1I11l11ClS, _\1\:111 JI!',~n, 11 rnarenal 'llc"ngrt',~'adl) em inicu I tkL alrcrncao e fllcilmt'me ca rrl'gJdl I 11l'1;1 LT[l~.I( I, PI 11" outro LlL 10, nus baixadas, :1~ :'l)o.,TU.I" fi(",1I11 mUltI] 1t'1ll]'!) ern cururuo cnrn as roch rs C I. irrtam-sc C! .ncentr.ulas 111 IS cumpr mentes snILIVCIS" per dendn ,1'>:-;1111 -uu c,[ucid:Hlc d 0 continuer prum(l\ endo a" rL',I~'\-H:''' JL .1 I.lLILll' :ll)~ mmcrais, ~e;;;se~ 11lt'I(J~ t'l 111 fi n, mrcs, prn~L11li I~ ~Ill nivel [rc.u i ClI L sern escourncnh) suficicntc, ,I perfil rnmhcm nan se aprofunda rnuuo e II PI"IlCl'S"11 aruanre e o( irrnalrncnte a hJssinlinza\;;1o.

o relcvo Ide411 _p:tnl II dcscrrvolvtrncntn de pcrfis de altcrnco r1'"()f~mdu" L' evoluidos, ou !icla, porradnres de rruner.us sccund.irius de CflnlJ)IISid() hem disrnntc ria queb liDS mmcrais primarios e pnhres em c()mpnnenrcs 1DtenCl:lllllenre soluveis C () de plaros dt' enCOSIHS SLl:1Ve5. NC$"l'~ Clllllp,Htlmentm; [PP' '.£;1·.llirn~, hi desruvel o msidcr.u cl rrn rt'I<IC:i.~ I ,lfI nl\ el dt: hase lT~r]nn:ll, pcrrmnndo hila tnlihr,l<;.l<l .lns agU:15. drl'[),1,c:C:111 inn-rna do" perfi=cl-Itlt,ntl' t: n inscqucntc ehrrunuca» dll'i prndut: I~ dl~~.r 11- ndll." (.orn I escoamcnro superficial reduzido, os perfis

orrnados sao poupados de urna emsiln mtensa, podcnc.l'l t lesenvolver grn_m!c!' espe..Ilsura..<;, de dczenas 0.1 mesmo de ccnrenas de merrn . ()" 111InCr;1ll, sccundnnos ,11 fOlr Ill:ldn.., terulcm :1 u m.i CI)[llp(lSI~fttl mais simples: nsl-hldrO);"llim de fcrrn l' dl' .rlurrunin C CW11r11tl onde ~I <,111 .1 11:11' tl\ cr ~ld, 0 n .ralmcnu. Iixiv 1,llLI; em I )lHf:1S p.d,l'T'oL' .. , IIt"nITl: ;111I1/,1(,lU (rill fefLl.!to;:at;:11IJ l' I11lln()S:;l.1!illL1CII),

Biosfera

\ qualidaclc del ,l"U'l 1.1ue prom \'C () mrernpensrno

'I L 1111110 \ ~~ h:\~I:l11te influcnciada reb acao da biosFcm, \ m.m n.i I q'g:mlcl 1111lrL1 111' s{')i{) decornpoc-sc, hber,lmlo C( ) • cuj., 0 H1C~'f1t r:u;,-LI) 110S PllfDS do solo rode "C!" ,1[(' 1(1(1 \t'7C .... 1ll:1HI1" Ljuc na atmosfera, o 4LlC diminut II pl l das ,1gU:1S de mfilrracao. Frn rorn» das raizes d.h plumas, IJ pi 11. ainda mcnor, 11:1 fal'\,1 dt' :2 ,1 +, e C rnanndo In'lu:IIHrI n mrtahnlrsmn d.l planta crmunun (I Ig. )i,22). I ~""II C parnrulnrrnente Hnpl1n:lrll c r,na t1 ClI111Pllrt,11l1t.'nnl till nlurnini, I lllll', ~cf1d,) mum • 1'11\1- l"Il..,tllll\-L! nos llll'L,)<; norrn.ns, rorna :--c hasr.uue ~Idlln:,l ern [111 .ib.ux.: .Ie ~,

\ hli)~fl'r:l 1,1Illhi.;'111 PdroClp.l mars drrernmente no rrrln'-""'1 111IUllllt'ncn atr~Yc., d:, fnrma~jll de molecul.t- nrg:llllc.i" que ",1(1 C1P:l7t" de c: implcxar ',In,I[1<; .l.« rmner.u-. CIIJI IC:lI1dll n., ern "I II w;:ii 1 1, ()<; ACID":,'rg,inicrl:i. rnldLi/IJll'> I" . .'lIIS rrucroorgarusrnos s3n C]r,IZl'," de t"\1 r.ur .ue mil \ LlC~ rn.us ferrn e alurmnio

'"
H ROiz
, c.>
K"
Argilom merol
K" Fig, 8.22,"'.. concentrccco hidroqen 0111 [J 1'(15 lined (1~(Je, des rOlles nos plantas node SE'I rill 110 gl'lllrle (1IClI~n pr1) Iociluondo lr oco s 11:'(11(05 (om DS gni['ls rrunerrns

elliS :'lllC.itll~ C1Ui..: as ,1gld:l~ da chuv ,1 .• upcrficx s rr ichosas Cloh m izadas pIll" Iiqucns, 'ILlC' secretum aculu oxalicn L ~Cldns t'cnllllCflS, lln!l :1t.IC~ILla~ ill I I intcmperismo quinuco multo mats rapld.lnltc"nlc Ill' "U perficlC''i rochusas nua-, drretarncnte outrus agerlte. do mtcmpcrisrno

Tempo

() 1,"l1lr'l n,'ct'S~,1nll r.ir:l !n1'-'l11r\.rl/,lr um.i <ltl.:rnuna.l.irucha dcpcntk' d()"",utT()" Eli! ITl'", 'IliL cIlntrol.lll1 (l intempensrno, pnnrrpnlrru-nrr d,l ..;u"n __ '111Il 1111\ 1.11 k dr,,, C! H1SIl ill I III cs rrunerats t: dn chrnn. l-rn ("I mdlt,:1 ies de intemperivrno l"II)LlCll .It!,-rl"''~l\;l''. L' 11L'Cl"'~,lr11' um u.m pn 111.11'i Inng'\ de l'Xrll~H:)(} as JrUl:ITq"KTIl''i ra1'3 ha\ CI' n de:-;cllYfll\ imcnu: de urn perfil de 'Ilrlr:t~,ll'.

(.,llcul.I-SC: " taxa .irual lie II1Il'Ill['I'I'r"mll ,llr,I\'l''> Lk esrudos de balance de rrmssa em hlCLl~ llL'LllI~ n.r-. me LI1I1dr I .1 ~.1irla de subsranrias di~..,nl\ I[b, nn dn'n:lg'l'm. \ ;l\',ili:H,:;lll e1:1 n.::I{Jcilhdc dn 1111C'lllrl'n"ll111 rr,<;~;)d(l p'llk se.r renhzada on Cl~() de h.u cr, P(I[ l'\lI11pl(), 1,1\ ,IS cnpt':mdD !l perf I dl: :111c:r:l~'III: ,1 Il.ll:1~",11) .1h·;nllJt:l !I,I rocha rarelll,tJ dl) perti! L .1:1" 1.1\,1" cdl'('.1 um inurvnh . maximo lit: tempo P,ll':1 Cl dl''il'!l\,c,h 111WI1 II til) perti!. h,lli.l-:o.l' rarnhcrn () 1('1111,1) .1 p.irur till '111:11 .1" 1'11111 I"

fll[am Sllien"as an Illll'l11pCl1~[ll(1 pl'Ll d;H,[\,;111 ..\,lS Slljll'!' flL1es dl:' aplamarncruo 'lTldc (j~ pl'lii" ~<: rk"',·I1\ Ilh l m,

\',111 m:~ ria nrdcrn de ~[I :1 'in III pm 1111111 .ill lie nrms pndclll scr cnn sirlcr.ul. I, l'l'l'r~ "CIl,:1I1 \'()e, 11:1 r.t .l velncidade de apJll lundarncru I I till l1l'rfil dl.. ,Jillr,1 c.io, scnclo rllw o (,'>lr('11111 'illpCrl11r dcsn, inrcr« .I]! I referc-sc aris clirnus 1ll<lIS agrt''''''!\ C I..,.

, . - CAPiTULO 8 • INTEMPERISMO E-FoRMA~O DO SOLO 157

~m clirnas rnuiro frin , cnnv~ na Fscnntiin:1'-1::t, superfl[ie~ grarutica5 de cobertas pelt) gdn hit ccrca de 10.111 III :1 nos aprcscntam II m TIl, rrto de alteraciio de p ucosmilirnerros de t:5pt's~ura. Por nurrn lado, sob clima tropical, na India, cinzas vulcdrucas datadas de .t.ll!)() anox dcsenvolveram WIlla ('{lmad'.! de solo argjloso de I,K rn de espe~slln1. Em rcgio('s rnuiro urnidas como nn l-lay_ I, IOlrmpcnSll1o de lavas basalucas recentcs PCrtllltlU a forma 'ao de 5010 suficicntc para Il culnvo em apeni1S urn ann,

r)~ l'<;ludIIS rl;t dec( IlllP( ISll_;":tO d.is rnchns em Ill! 1- numen tn:- t: t'di fki(lS t.tm hem l LLLil 11.1 cnmpl'een~J! I d( I f.Hnl' ~"Illpn fl(l ft'n~'Jtnen' 1 d<l alrera\':l11 1T1[('Tll[1C)'IC1, _ \ 'I._']\ 11'iJ;lde do internperism: I el,):, mnnumcntox P' Ide scr Il1L111. I pCL1LlCIU, da ordern de al.ulln~ milimc: roo; [li II' uno. ( ) cxernpl» j:i CI taJ" cin ohelisrr: (Fi~, '.20) llLlc f!ll r.lpld.ll11l'Jlk :11Icr.ldn ern 1 ova I. HT]Ue, 51)11 clrrn.: m.u-, umnl.- LIUl' II reinanre nr: 1-::)..':1[11, ondc I-III n.itur.ilmentc prt'~l'rI ,Idl) p()r cerc-i de ,1,'i scculos, de- 1111111"11':111 I (('ill I 11lIl'J':lil\l) i ntrc clim.t L: tempo l1n pro ICl',""I) dL' 111 tt'lllperbnl I I.

8.6 Produtos do Internperisrno

{) 111;111111 dl in u rn [llTt srnu geLLI III e n II? e vului, ern ~LI.l~ j1llrc;pl;,:::, 111.11, ::-upcr(iC1:1I~, :11]':1\'(,.;0.; dpo., rr!l l"L "~d" Pl'( il)gl'nCIICI 1'\ pa.ra :1 f( )rm~l~Jn dos solos. l un condicoes c'\ce1'CIC'Il.llo." tiLIt: exi,~cm UIlU CI\I1- llrnc.lfl ,1(.' \'.lri.)~ 1":11111'C", entre n<; CILl.11S condicoes T'L 1,11 i I .uru.ru L ;lgrl'~~ I I d~ de I nternpe ns 1111 '. fe) r marn..,e IlO 111,1nr(\ de .tltl'ra~'~11 hi II'l7011'IC<i crmquccrdns 1:'111 uunc r.ux de inll'''C<;~l ccorinrnico. Sal~ II.., depositos Iatcriricos.

8.6,1 Solos

(Is produtus [n.ivcis c muvers forrnados 1l.1 SLlpnf1CIl J.l Terra como n::;ulliHlll .la lie<iagrL:gac;Jo t: d .... c()illpDSI(:lli d:1~ rochas pcla ac;-all dn inremperisrno I" 'ckm n~l) StT rrnedraturnenre erndidos c Ir,lJ1s!"llrradns pLI(\~ ;1!!;t'l1tes d.l di 1itnica exrerna (n:THO. geln, :i.guas; p.U<1 bacias de sedirnenr,rc .'ill CI Inti ncnrnis ou rnannhas i t';(Il1a ... deprurudns IlI)~ cnn rincnrcs, rii IS, !ago", marl" L t)CC:1I1DS), Quando forrnados en') regioes planas on de reJ YO <;U:L\-e f)U, ainda, quando c _rao [lmtegidns po1' cobettunl \'egctnl~ snCrClll POl1CO .a a<;:aD da t"ITISaQ, <;1 )1 l1'C I Lldn a crusan HsiGl (Ill mcc.iniGl. 1\ esta ,II u~~iiu, () "-apn !liro l'Yolui arran',s de r"Clrg'1I11i'.1~OCS l .. .,trt1tllral~ efnu;:Jd.ls p(lr PI'{ )C["SOS J1lclllgeol:Ul-"<;, d:Ir1cJP ori,~\:,fll ;HlS solo:,_

()~ rnl(C's"no,; r)L'do)..:t'Ill'IIC'I , .. till Jt.: frIl"l11:1t,:,](1 lit ':'l solos ~,lr) csrudndns 1"'111' Lim r.mro n l.uiv.uru-ruc rc ccnt« d,I' Ciencias tin Terra, ,I Pl'cinlogl;1 cup" Ilm;~ 'l'~ b:i<;IC.1S L cnnceiu I" flJlld,lllll nl.ns ff )L1111 dclillldlls ~'1l1 ni'7;, pdn ClL'lltl"ta russn DI )kllllCh,I!;\, ,\ partir dl',>,,1 (tun, (I <;nlll de~'" III ell- ~~.,- n /Il'iHict-alh I ~11111'k· ... menu:

LJ1ll cllrpo inerre, (1~1.1' rcflcu, unnamcruc ,I l'1l In 1'"" I <;iiu da n lI.:h,l Lllll' lhc dell nngl'111 (r<llh.l. p;m.~lllal), pm.l ser id\,;111111C1dll C()tl1~) tim m.ucnal tlLll' l'III1L11 1111 11Ili pll. H~h aC;~I(\ cio" lat!llTS atJ\()~ dll ciclo SUpi~\I!;\nIJ (chma, \'qz;clar;ao. tnpngt~ti~l c hlusfeta,_

N:'u C' lhcil defirur f I !"!llll, pel. I i~H! I de "(;1' LUll mall n ill cornplcxo, [Lqll cn!KCII" vnrm l'111 t 1111ci. I d ,I ~lla urih i:a~~1Ci, ,\~<1I11l. par;]: f) ,1).!TI'11l111ll0 I III I"'>: I r:1 II .urncultnr, o solo i: (l mck I neCe<;S:1!1( I para I I dl':il'!l\ ( .lvirncnu: d,l" plantas, cnquanro para (I t'llgl..nhcll'Ill" i J rnnrcn.il que ~Lr \ e 1':11'a Oi hn:«: 111I fundaC;:111 dl' (~[,r;:t~ ClII"; P;H;lIl.~I.J)I! 1,l(O, o solo ~ ''l5r() como n prnduro cia .Jrer,\(;~I) d.-If; rnCh,I'i na superfioc, l'llqllnl1tt) p:w:J (I .lrLJUt;~ Ilc I,LtI1 l !l m.ucnal fundamental para :1'- ~1I<l" rt·~LILlJ":l~. flilf "'L 1'\11 (k- I'q_;htro de (I\ihz;1C/~C~ prcteriras: ,n para!, hldml()gn, II soln ~ sirnplesmente 0 rncio rUmSI) "JUt' l'lhn,l;H IT"'t·" atorrr» de aguas subterraneas, I')c~I:1 l;lm10l. CIILI urna ciao; ~~1'L ciahdadcs P()~~l1I Lima lillin](;-;]!) I;,IUl' :11I.ndL' .1 "'1.:11'nhletl\-f IS. r.r1ITctamn, e,\l~rL' 11111.1 ddil1lLlI. ~llllpll'''' LillI. !'e adapra [lL>rfl:jl~lnlCntl:' ,1(1~ rPlr(I"llfl!< d I", ( unrr.r« d:l Terra c lJ,Ul' CflI1S1tit:r:l ! j solo ("I .m: I 'I P"" II lur» d~. in empcrismu, dl) rcmanrjnmcuto L' d.l nrg:I11I/,!C 11 I dns carnnd.is Sllpel'lDrL'<\ ..1,\ crll~l;1 rcrrc-rre. Sill, ,1~,1" d:1 armr )~fera, dil hidl'fJ!'Jc!',I. da Ill! .:-tcr;1 L d:,.., 1 n )(',1, de Vllcrgia tU\-OhlJ,I',

Para urn 0.,,1pro1l1 1 1 It nnar-vc lim '"~ ,It.) l prl·l·] .... I, ern prunt'Lrr) lugar, clLle nC'';~L: 1111:11.,.1 aI!1llCnU\.11 1 IllI11LT;J ,[,1\ nrglllll"mll~ \ i\ (I" autorn It; I ... c , em p.uticul.rr, <.111' \'l'gL' rais SlIpcrH Ires, esteja a:-;:-,~'gLlr.ld'l. \ \ lli:1 nn·c'''''!I.1 til' ,1,l.!;U:~ e dl' clerncnn IS lJtllmlG )", L[UL" <",ll' l'nC! lmr:1t II ,,, 11' I 11- 1)11 clissolvidos na {1,L,rua c qu~ tern CI JI11I) I'rllllt: I,nllurt,j ,l~ rochas e, secundnnarncntc, .)~ rl'('ldl'~ ~lr.~:lnIC(I" [')I'( L"l~ tcntcs, ::\as 1'1 )('1'l<1~, l''iSt.:~ L'IVll1elll(1)o. c!'[iil I dl:-pIIIlCnl ... 1',11',1 f I~ t Irgn.J1ISIT1( I' ern C. mccm 1';1 rl 'e,", rnuno 11:ll\'l1~ l:. na~ :,oJlICllCS, em Cfmcentr:I~'r-ll'" dt:r:n,I~I.ld,llnlllll' elc\.J d:l~, r:1ra .1'\"e,!,_,'UnlJ' urnu ahrncnruca« connn ua L" SII Ficil.·mo.: para !)~ ()rh'"::lI-USllln~ \ il r I";, :"-kste p~Jrtlnlbr, ~) '1111~ rlc sempenha urn rape! fundamental por sc rratar de' urn mcio illtermedi,ll;o cnlJ'C' .1 f:l.e snlicb (tTlcha) e liLIUltla (rr,!.,"lla) No f':nl(l, ess:1. fum;a11 \ 11.11 11:lnl "" rlrg,lIll~mn, \-1\'( I~ e lk5.CIll Jlcllh m-la Pfil- um:l (r.1C'~11 (11')!,.lJ 11 II11r1wr.li tiL 111l1ll1l'lad:l plasma arh..j]o-h,'lmico. ~)Il!- '-IT Cl1n.,JIIllld,l l'cln inum;] a~~ncjadi() Lit: :li'g!lc>mllltTm~ L' I!Ull1U<;. \ .1'"

158 D IE c r s RAN D 0 A T· ERR A

sociacao dcstc plasma a:rg-ilo-humico cum rninerais residUf:bis,herdadu,; da rocha parental COnlO, pOI' exernplo.xi quartzo, C\ iruecc :l orgunizacao estrurural e textural do solu

Em fUll<;:3o lias condicoes ambienrais, qUE envol"em rorha parental, clima, mga.nismos 'vivos (flora e Iauna, inclui ndo C) ser humane). relcvo e tempo, os solos podern aprcscntar caractcrisricas e propriedades fi~IC:1S, Lluim.icnst: H~ico-CJLlillljcM di fc:rcnciad'ls. AssTm, us solos podcm ser argilosos au arenosos (variat;6es texturais), podern scr vermclhos, amarelos ou cinza esbranquicados, podem ser rlCOS ou p(lbrcs em materia orgi,tnica, podcm SCI' espessos (algumas dezenas de metros) au rasos (alguns pOlleo centimetros), podcm ~presentar-se hornogeneos au nitidarnenre difercnciadoscm horizcntes.

A forrnacao do solo

:l"'\m prm;:.ao Inai:; superficial do perfil de alteracao, o saproliro, sOD a :1\"ao dos farores que controlam a UilCJ'at;:an intempetica, sofre profundas c irnportantcs modi fica~()ec:, caractcrizadas ror; (j) perda de materia, 1'1'1 !\"ncad~ pcla lixiviacao tanto fisica (em particulas) como quimicu (em solucao), (ii) adis;a.o de materia, pro, enierue de funtes externas, incluindo materia or~lniGI de origem animal OLi vegetal, pociras minerais vindas d:a arrnosfern e sais minerais trazidos pur fluxu nsccnderue de sulucoes, (iii) translocacao de materia, ism ~, rernobilizacao atraves dos fluxes de solucoes no interior do perfil (rnovimeruos vcrricais e larerais) [)U pcla 11<_;::11l cla I:luna e (iv) trarisforrnacfio de rnateria, em contaro corn os produtos da decomposicao /J(I.r! !NorM;! In materia 'v"egt' tal e animal.

Esses rnecanisrnos :_;;au ccntrolados pelas solu(JlI.:~:; que percolarn D perfil vertical e lateralmenre ,HI 1Iln.~{) da vcrtcnre c pelos organisrncs . .l coberrura vegetal, dj ficultando a erosao, tern urn papd mats proteror que desrruidor das cstruturas dos 5010s.

:\um,1 escaln gL'lbal, os l'rlllClpalS agcrues de rernobilizncfio dos mater-his do 501u (bioturbacao) sao os animals. Os vermes san ns rnais importances bioturbadores, seguido'l pelns formigas. Os cupins L outms invcrtebrados 'l(~m papel rnenos importanre. 0 impacro desscs varios p;rupos nao e uniforrne no ~ob() rorque habirarn arnbienres especificos, ()~ cupins atuam princip:t.lmente lLl faL"o::a tropical, cnqunnto a atLl:lt;~~O dos

vermes se estendc ror ~ndo n planets, JT1~L" concentm-sc preferencialmenre nus ambienres urnidos das rnst';l,g-<:ns e tlorestas, I:c:m terrnos geogrit6co~, as fnrmig::ls 'lan rnais disseminadas gue qualquer outro animal, A atuR~-?tP d~1 fauna nos 50:105 podc aOJ"lgJr profundidades de at(: ;Jf_,'1.IOS metros, corn a escavacao, t J"allSP0rt.C c redcposicio de consideniveis quanridades de rnarerial, rnisrurandn q~ varioscornponentes do solo e prornovendo a r(lI"1n~ls:iin de csrrururas cipica~ de biorurbacao, ;\ impon(ulcul ria biorurbacao pode scr avaliada pela velocidadc de O)Il:i tru\?io de cupinzeiros, ~lue se cl~ ~ln ra~ii.n de al~tn!i gnuna, a alt,'J-m:-; quilograrnas de material pi Ir nr' pm ano,

Os horizontes mills superficiais do perfil, pm conrerem quantidades maiores de materia mganica apresentam urna tonalidade rnais escura, enquanto os horizontes inferiores, rnais ricos em argilominerais e oxi-hidroxidos de ferro e de alurninio, sao rnaisclaros (regiues remperadas) ou mais averrnelhado-amarelados (em regi.oes tropicais).

Classificacao dos solos

Os solos encontrados na superficie d:1. Terra l1ptesenram t-,'1.-al1cie diversidade (;:'1l1 funGH() d:l<; d i I"cn:nl c<; COll1 hi nal10cs de scus fatorcs de forni :t<;"au_ [1;11";1 <1 re ali/'il<;,an r1:1 carwgrallrt do:" solns, erap:1 essencial t' necessaria para SLLtl correta utili7~1c;::i.n nus difcrcnte" d()rninios de aplicacao, ~ de fundamental imporrarrcur <;UOJ clasvi ricac;:ao.

Class: ficar urn solo, cntrcrann I, niio (__. iarc{a faeil, pais eles formam Lim rneto COI1LIIltlO no lung!! df) rt' levo, sendo yuc n passag-cl11 lateral de urn cip{) a outro sc faz de forma )i,Tadual, (J tillt' dificulra 1,;11) multo a colocacso de urn limite entre os variostipos,

A classificaoio dos solos pude ser feit::1 f'q.,rundn difcrenres critcrios, /\ cnfasc n a urilizaca« J~ criterios geneticos, rnorfologicos ou morfogcncticm, varia ell, pais para palo;, 0 que dii origem 11 difererncs classificncoes pedo16gicas. SaD bastante conhecidus a classifi[ll\i'io I"ranccsa, largamcn tc utilizada pant GU1:0b,rafar I )~ ~r !lo:-. rropious da ,~fricH, 2 classificaciio adcuada pcla l)\() (Food and Agri.cultural Organizatinn) na sisrcmatixaoiu da carta rnundial de solos, e aclassi fiGl\;;1n pUr! Ltg-Ll~:o;a, t::h11Jbcm largamemc utilizada na Africa. Entretanro, scm du vida, a classificaciio rnais di fllnJida c: a ·'51); I T:t.xUI](11ny", desenvolvida nus EL';\, clllt' cr msidcra J 2 ordcns de solos, subdivididos em "lIb-< .rdcns, ,l';r,~[ldi;~ wupos, grupos. Elm~lias (_' sCI-ies.

- CAPiTULO 8 • INT'EMPERISMO E-FoRMA~O DO SOLO 159

AlF1SSQlO

Solo gefioresias daciuuas, de cor rnarrnrn, relativarnente fellil, ~~o em alurnlnio e ferro

D

A'RID!SSOLO

5010 de regi6es secas, de COl pal~da, aranoso, com pOYCilmaleri:<! organica

D

ENTISSOLO

Solo [overn de regiOes secas gy frras, corn cores paJldas e rnalena organica

HISTOSSOLO

Turfa oryaillca muito]ovem, de cor s=ura e froqilenlemenle acida

INCEPT ISS 0 I,.,Q

Soto jovern de regioes <'!r1rcas e rnentanhnsas, fcrmadc par material Fnicamenie In lempe n23 do

'.' MOLISSOLO

Solo ascum e maCID, lonnadc sob gramine;os, eorn <!!lto rcor1teydo ern mall'ma mgilnlc:a

OXtSSOLO

Solo de regi0e5 Impicais urrOOas, i!lii!rnenla inlemperl· -I'OIdo, Rcndo e pouco fellil (equlValsrlle BO lalossolo)

D

ESPOOOSSOlO

Solb jovern, acido, das Ilore~~i!s de c;;oniferas., roberto par urna cernada pal Ida acinz:enl:ada

D

ULTISSOLO

Solo vethe, pobre em f'!vlnenles, de regi6es rnontanhosas e outras areas afi:amemte Intemperizadas

IDI

V'E'RTISSOLO

Solo de klads interm&dial'ia com a.l1Iltas uxpansivas

SOLOS DE A.R,EAS MONTANI'IOSAS

REGIOeS GELAOAS

Fig. 8.23 Mapa de 50 los do continenle americana.

160 DECIIFRANDO A TIERRA,

,\ Chl"~111("il()(\ e inlrurta11t1:: c cssencial P;U3 .1 carL! l,L',r;1Ii.1 dll <'11111, rlll<; perrnin, ntahdecer c()n'ebr;:r-)l''i L'mre '" lin" cno mtl'ad,)~ em tillL:fcm('s n:'~rl(-leS dn glo hll. '\1) 1l1~11),l liL .,!II!IS d" cr mnnenre arnencanu (hg. K._~ ~L Tr'1clli., CI ~1l1 base 11:1 r1.i~slfinll;:,I[p fIGHT!: LU1H:"ri"'-:111.:1, fici l'\ Ilki1t~ llue.l disrnburcao dl1S :-;qlI1'i c ;:nn::Li, till flint, ,11 1 d.1 LIlli Udl " d:l .ilnrude, esrando rclacn ina\b, JiI,r1.11111~ •. 11) chrna .l_' ;! ITE:'cla~~( I.

S(l~OS Tropicais

:"\.1' r(._'.~II'c" Tr(Ij11l.11>. ("j'llll, l (I ("1"'1 dl' Brusil, cld.l Ilpl' dt: ." do rll~~lll ,'n'lp1'1e.-1ade~ fl;.icl-;, quirrurus l: ml)rl~,Jp!!IC.I~ I;.·~renficl'" n121" wu CL)nI1lll1L~ "I'~l",·rll.1 11m ('{'Tt\l nurncro de at nbun is cornuns U um i, pI If cxrrnplo, ('.l)rnr)(!SI~an mineralogica '<101- rlt·~ (lluartzil .• auhrula, nxi-hldrn"ldn~ de ferro e cit!' alurrnni- J~. gf:lndt: C'"~pt':-;su["a e honzonrcs com cores duminaruernerue ,1I11:Helns j')~1 verrnelhas (rIg. K ~--1).

r f11 11l1'H;,II) Li,,'i j"n I"'e;;,,o'i til'nc lin!" c (II; h Ing< J ti:lllpll nW01h id" n.l sun t<lrm:1~;'inr uS :-Illll~ rropicais <;.11 J ,~I.. rulrn.-nte emp' lj,n:cl~ I~ I" '"-Illi m irnmc nrc. o 111,f, I"llic,q dl LlT11:1 lnmpLl:->t(;;i.11 durninada 1111)" J1l1lJ<.:1':1J:, de"l,r"I\ ILl"" dl ," 1.:kmr..lltll<: 1ll.IIS soluvers, ~:lP ",111" ,k tn.IIS 11:11.\..1 f~rnll(hl~k, L]L1andll cornp:lmd11$ n H11 , , .. sfJlu" de chrna rernpcrado, Dens em argilumine.rais cil".lze:. de rcrer ns elementos quirnicos necess.iru j~ .111 mctaholisnio n::,~t:IaJ.

t h; solos tJ I l"J]OUS rcpresenmm ecossisremas fr:\.j.!n.., exrremumeute vulnersveis 3..., m;:(1e,i aruropicas, c que s\ ,~rLT1l d. rnMlln ,lc(,!1tu:lda I"~ ('rem":" de urna UtiJIZ,IC;lIJ L1lH.: ~, d,1 r'l)r H:cnIC1" ill mancjn ni'ill ~deyutldw;. /\ degmda

t;no dos solos bi)pJCHS, guc podc leva-it s a des trLU Cal " c urn d()~ rnab Irnportantes pr()hll'rlJa:. ambrentars qLle a hurnanidade tern de en frenrar nesre seculo,

Solos brasilejros

() Rm:;!1 sirua lie LIlhlSI: 'Illt.. rructrurncuu. 111) til 11m I1II! tfoPIC:iI urn«l» (I_-"CL'i'rl .1 rl;gJ.lIl ~LlI \_ '" '1IIlk~ll: semi ,lndo). Lsta ,llUrtt;::11I, :llladJl il L'!>L:lhllldilLk l',,1 r u Hirai de vcu cmhasarnent- I, llLlL Jl·'iLk· f) I-m:d lill Cntr:lcEn n.ir . S( .Ircu rnr 1\' I 111l'Jlr :lU',I.:'!> lk !,!,'-:lr1da.: [" II n., leva a preduminaucta III urn.t 1.::1 rherruru rl'd, I~I ,giLl 'Ill[;. refletc, dt: t11.lnt:irii :ICnllll.HI,I. r, 1.111 H clirmiuco ((In), I rn'l'nndt::r:'lil,e 11:l ~l1\1 h lnl1.i~"111 ',,":'1'01 I.:'>LIJ.I de anahsc, rocha Ilrlg"ll1:111.:' ["< IlldlCJ)l'o, Il1rllgr,ificl~ I" cal" r~'ln I mrnnrulCI:1 sccun.Ianu.

(1.., "ollIS hr:hlll'ln l"l "'.11 ~ hl'111 t'o[ull,ld, I,>, l\I!'illlil]' i LI111 ~t:r\'l~I' cartr,'i-:LItICIJ d,l I ,\mH \P\ r lrnprcs.t Hr:l"dclr:i de Pr"(~Ulsa \gnll'(·cu;m.1) 'll1l' \~'1l1 n.111 z arid». dc:>clL" a lkcld:l dt" J 1)(111. k, urn ,1'I11l nr. ,,, carrr'!<;r;iIICI'-' 'r~ll'IlU[lC!I" d~l Ilrntllrll; l'r,,"llllf". I " .. t'~ rrabalhr» perrninr.un (1 d.:~~n\ I ,h rm, nil) Ik l!rn,1 C1.I~"lticlC;,lt! I"n Irna, ruhllcLllu ern I {)I)I), "uhdl\ u lm dD 0, !itl,lns e m Cl.~":;l'''', (om ,(.-1' .. drkrLllll'" nl\L'I ... Incr.uquu r 's_ () pnm!.. irto Illl:ll c. Jmp' 11".1 1--1 cl.i-vcx, rrlcnt ificlJas pili' caractcri).L1LI)' L"r'l"t.l~ Ihl Tlll'!.1 ~ ~.

!\ill Pira"ll, 1Jo:-. I.ltl).,..,~"l!l~ <Ill. LIl- 1liI1!-!l, II" ~III, I" 111,11~ i1ill-",n.1nte.; JI' [l<'lntn dl' \'hl~l d,1 l'qw,-scHCl 1,.11 I ,I!t"fl)!r:inr',l. P1c:-. I Ie; Ir1"L'111 L 111 pr,IIILdn1\_'n n, II ,lidO; :1:' rC'g-~I"11 s hlflclllll;1I1C.l!- lill P~I<;, sllhre dl [l-rUltl" Irpr)" dl ror hus. (,om(l prnlc scr l'I'iI'11 nt 1 i.l'.. ;';.2'. uutrus [IP05 dt" suh I~ flCllrJTtn ern t-UllCIII dl Pl'ClI

11.lr1\Jadt;'.., d.I" l"Ill1dl~-")~'" d!.: 1-lll"lll.lCIf' t' 1:\ nlucl.lJ r'l'dl)I')f-\'io. CflllltJ II ell m a "CIl1J-.lrilh) dll t\«,,.de<;t;: hr,l"IiL'll"Il.

lill L' C Jl n c] r ell J n ~l J r- 1 I r III u c .1. 1 elL: vcrnssul. I!. l Ul n ..... lilIIP,. ;;;q!;und" ,1 "Sod Taxnnurnv". i.l me ncu m.ulu.

fig. R24 Periil de solo lotermco, [om cores overnelhodos corccleristicos Foto Alum Rup.llon

Irnportancia do solo e de sua preservacf 0

() sl,I'1 l', 'l-m dlll·lll.l, II recur» \ natural m.us Imrllrl:HllL' ell Lim pars, pi II., t· dele lILIL' dem :1n1 I), I'fi lJlIlrl'i i1.11".1 ahrncru ar sua [~IIi"Ul:H;::iIJ, '\]<1" n:).!.J~)I.:" inrertropir.us.vssuimpunmcm c.: rn.uur arnda, r1lf dll:l" r:~Zl-)I,:'~ princtp.u-«

. CAPiTULO 8 • INTEMPERISMO E FORMA9\,O DO SOLO 161

Tabela 8.3 Clossificcceo de solos utilizoda pelo EMBRAPA

Neossolo

-

Solo Caracteristicas

Solo POLUCO evoluidc. com ausencta de horizonte B. Predominam as caractertstlcas herdadas do material original.

Solo com desenvolvlmentto rastrlto: apresenta expansao e ccntracao pela presence de arqllas 2:1 expanslvas.

Cambissolo Solo pouco desenvolvlde, com horlzonta B inc pienle.

Vef~issolo

Chernossollol8010 com desenvolvimento media; atuacsc de processes de blasletltlzecao, podendo ou nao aprasentar acumutacao de carbonate de calclo,

Solo com horizonte B de acumulacao (8 textural), farmada per argila de atividade alta (bisaialltlzaqao]: horizonle superior lixlviado,

Solo com horlzonte B textural, com alto conteudo de aluminlo extralvel:

solo acldo.

Solo bem evoluldo. arglloso. apresentando rnobillzacao de arglla da parte mals superficial.

Solo bern evoluido (arglla caulinltlca - oxt-tnnroxtoosj, fortamente estruturado (estrutura em blocos), apresentando superficies brllhantes (cerosldade) -

Solo altarnente svoluldo. taterlzado. rico em argilominerais 1.1 e oxlhldr6xidos de ferro e alum tnto.

Espodossolo 8010 evidenclando a atuac;;!io do processo de podzolizar;;ao; forte aluvlacao de compostos aturnlncsos, com ou sern ferro. presence de humus acldo.

Luv ls s ol c

Alissolo

Argissolo

Nitossolo

Plal1ossol,o Solo com forte perda de argile na parte, superficial e concentracao lntensa de argila no ncrtzcnte subsuperfictal

PlintossoJo

Solo com sxpresstva pliruttlzacao (segregacao e concantracao locallaada de ferro),

t

Solo hidrom6rfico (saturado em agua), rico em malaria organica. apresentando intense re ducao dos compostos de ferro.

OrganQssol0 Solo eseenclatmeote organico; material original eonstltul 0 proprio

Gleissolo

• III '~.1 II '!l.1 chm.iuca, enrornra H' J l]UJ<;C I, ,1:111 d,ld.: dn:- p~lbL"" ern (k-~c'llYllh imento, nll.1 1;"(",111011'11:1 ,lLl'cndt' d.l u;rll1r;lC;Jo d .. , <eus i"l"CLlr"ll-; n.1hILlI~, l''' pn'l,llnll nrc ,I;,::n("r 01,1 :

• '" prl I("\:"c."~ (IU~ 11.'\ :111l .1 1'\ \)'01 ;lein ,I"" ~"In" plllkl1l, 11,1 11'11.1 mrcrrn IrILII. k\ ,11" tumbern ',i 1"ll"m,l ell] Lie IlllrflrL111tl_'~ r .. -cur-« ... miner.us.

1 .ntrct.mn I, ()" ~I I)')~ clc'"".l.., rc'>;l(-'~'''' ~.lr " ern (_It'Lll, ell scnv r d\ Id, ,., ern arl'l' llTIIIIlIC;lt1WIlH' L''il;l\'l'i' l' ~llhrt· ~upc '(Inc" de ,1pl:l1 11 arne 11 It ) L'~ ulpid.«, ,1 p,mlr till final ..11 \1l"~,,/(lIC( I. :"'11111. Pl\ rJnt". <;"1,,, \ L'lh,,::., fr;I)2:l"1S. ern- 1'1lhrlCJJ(I~ quimic.imr ntc l ljllt' :-L l"1ll"I,nrr,ln1 ern t"(1111111L1,1 l'\1 Illl<;":11 I. r::\I~tt'm (;'111 ~lW,lC:lr 1 I k· l:"Juilthno prl'rJno. de tal f\lrllU qut' 11:-; imp;l("lll' P1""\ I ,c;1d,,~ ppr C.lll'.l~ n.irur.us IIlI [l111" :lTl\ Ill.tdr~ ,ITHn T'Ll',l" pl1Clt:"1ll d""('~tilhiJI7,lr 11 ~1,tel11:1, Dcsmuramcn« I. rulnv.: d~' tcr

solo.

1".1'-, 1I,n de :1f!"I'( H.11lI111]("(1'i l t'\)'11 'rJC1~) 111111C'I.11 S:1I) .111\ 1 d,ldl''i que, sc 1l~1) fl11"t.'111 h~'111 (I IIlllu/',d I' •• 111'01\ ( .... Ill' recrucus desenv I h lc1,I'i CIII11 crucrx I~a h.J~l cll'nM!i\ .1. P" i lcm Ic\':l!",i l"rn~a( I L' a ("I In tanun ;l~';ll I d. I' ~IIJI ".

Pur <;er urn rlTLII"-''' [lllll.' L n:ll' I'l'I1(I\.J\'d, [llllkil d" ~ 11.:'\ .tr milhnrc ... (k ani, ... raLl I. Ifll~lr ... ~. 11"!'!";1 r'I"I,dllnl .1, II ,,,I,l. 11111:1 \T" d .... ""'llhlil• n.: l"[-i111 do.: IlnlP" Lit .11 g1l1l1.1:- gt:'r:l~'I-ll""" d"',IP,lT"lT": p.II,1 ... tll'rl Ill" ,le']1"I11) (ll;')l "'~lltn.1ll\ ;1" rL'CL'lltl·,'. ,) ... \ 111." il ;["111.1'" I k ell',!!r Id.1 cj" d(l~ ~,,11" 1t:'111 It \ ,1111) ,I I" rd.", IlL:;, ,I - 1111111"" de hl'cr;1 rc< dl' 1 L rr:i-, culm ,1\ l'I" [llll" ,11111. P II' I cr I 111 I""l nx.tr l"'d'i perd.is, ~ .... ·II nt't\; ~,ln.l .! .11"P"LlI1'lh/,ICI,j dl.",",,1 I1lC~Il1,l supnflciL.1 lolli.1 :111l1 p.11".1 fill" til 0111111), II Cl\'~ 0.: cld,1 \ ~'I m.ii-, lilCictl

.\ ill'rd.l du~ :-."I,!" l il ('I'C"t 1111l11[c' dllnl)_l\I·.lliClI, ll\h.' ,L',l'f.1 ,t!".l!1llt'" l'i'l'~~lI!.·'" 1",,11",[ .1 rrl1lIIII.I" d c Ill.WI!'

162 DEC I F IR AND 0 ATE iii: R A

YU>1!ludade de al imcn t o s, tern rc s u l ra do no dCSll1::tI-~Il1C!110 de .ireas floresradas para expansjio ciao; .-in;'f!$ agriculturavei..<;, Essa c uma solucao ilusoria, pais n:- snips das florcsras rcprcscnram sistemas muito fnigel", l]uC' acnbarn sen do de st r u idos com f) clesrn.u.unenr«, Na ;\mazonia, por cxcmplo, a raxa .inunl de dl"SmallU111,;'nlu p:lra fins a,g;ricolas esta ern I II I"Il 0 LIt, 1 . .3 111ilh(lt':-' de- bectares, c na.1) tern resolvido s.uisfaroriarncntc () problema. 0 uso aclequado dos :O>t .IIIS 1:1 cxts: cures, rre\'erundu-se sua destruicao, e a rnelhor ,uluc;::lJl. Alcl11 disso, SOIDS dc cui ros arnbjcntcs. crimn f) cer rado, cum a :lplic<'l~a{) cit, fo.rma:;; ,lIk'l]w1.d~lS de Lrriga(,:iio, poderiam contribuir de forrn.i rnais concrcta l' pcrmanente p,Lra 0 aumento da I'rt ldLL~fi.ll dl' alirnenros,

P:ILI I--.rnrt:ger I'~ nTL1I<:O!i dl) solo, csr:i_ disponivcl hOlt: urn cOlli unto de l~'cnic<ls de manejo 'llie incluem a identificacfio eo mapcamcmo dos solos vulneraveis, :1. implementacao cle sulucocs alrernativas a forte depcndencia de agrrJljLumlcm; c, fiualrnenre, 0 refloresramento.

8.6.2 Depositos lateriticos

()..; pn)ccss[)S !-!cncIlCos llUC su uarn na forrnacdo d!. urn Jer!\1iit{l lareruico classificam-sc em 1 gmpos,:

• P'r~~cn'a\=ao dn mineral primsrio de interesse e su.: cnnCLntJ'nt;"fln pur ,lC11l1ll1la~'dO relativa devida a perda de mau-na dll pl:rfil durante a alrcracao. NC58C C3,>(), () mineral portador do elemento de interesse ['0 lIH')lllICII l' rclnrivamcntc rcsisrcntc ao inrempcrismo l' perm .m L ce III 1 perfil, i.:IKluiwtn os outros minerais ;;:lO ;!It,:r:ldf):-,. L pelo rnenos pane da materia r lixiviada lin rer111 L~ () caso, pO_[ cxcrnplo, dos depositos de i"ll:-;f,ll n, j1Pj" concentrncao de apatita, de cromio, pm cnncI."1lIr:I(;,10 de crornira, estanho, pC1l' concenrracao rk cassitcru :1, rl r n t, pOl' concentracao de hematira.etc.

• Dl·"l.ruic;:J.1 ~ d(] mineral primarin c rnrl11u<;:iio de nunerais scrurulnrio= mais rices que 0 mineral primano nn l'i erne 11 I n de I ntcrcssc, lsso ocorre com elementos de b.ux.i <;nluhdidadl' COIllO (1 Al e a Ti, liue formam rnincrais sccundariris ~hbstl:1 C anarasio, respecrix a- 1I1CJ1ll') irncdraiamcnu. apos O:U.3 Iiberacao dos rninerais primirill'i portaLinrcs, ~Ias rambern pode ocorrer corn dl'I1Jl1HI)S I11:US soluvcis, que migram no perfil de alre- 1':1(,-,111 c 1':11) precipirar cornu EISI::S secundarias 110~ hml?UfIICS LILL!.' npresentem condicoes propicias p,Lnl LI1. 1, p CaSI), pnr t'};.:"mplo, do LTlil1er.io de nfquel (garnJt:TI1:1 e goc[hita nkllH:~Llfera) e de mangane;;. (psilfllllt:Llnu t: pirniusit::I).

b:m algumas situacoe» ocor re urn prnO:S!iO I11J.'to, p clo qual (1 mi ne ral pr irmiri» l'ort:ltiur do clcmcnro de interesse pnmanece inalrcr.ido ill) !.Jue diz re spe i to a sell arcabouco essen rial, mas S( Jrrl' transformacfics quI;:' podern melhorur II~' pillr:H SWI qua lidade cornu mineral de rnine rio, 11m hom cxernplo dcssa situacao Sau U~ der,)~iiO:' I.JJ(:rIL1Clh de niobio, onde n pjroc!nn) du m:mIII InrL'rHIC1J nan e mais 0 Ca-pil'()dmo da rochn parentul, mas s i m f) Ba-pirllcluro rru n s Fo r ma d o pcll) in rcmpcti srrio.

NI I Gl.SCl de algu!l<; dcposiins la tcrtticus, l'fllllll IlS de Duro, (j rninerio e formado pcla illu;u;:all conjunta dos duis pn .cessos: 0 mineral lit.: tntn crio c uma rnistura de par uculas de OLin) prim,irill mais qU menos preser vadas tla :lltlra~:ln t: de par riculas de uuro secundurio pn:Tipltadu ~I ]"1:111 ir dL snlu~Ae~.

Como coriscqucrtcia de sell modo ell' flmn:1 c;ao, pOl' proce s sos dl' aCl,JlHlI:I6i1l rcla: i\ ,I c] (Ill abs: dum de elementos no perfil dl' aitt'r:u;ii.lJ, em nrnbierite de aburulsncia de ligua l' de q-';X,l4rl1lfl, ,I,> [aziclas lateriticas Hpre~el1ral11 alg-uma~ carucrcristicas comuns, Ocorrem semprc na ~lIpcT{klt: J:I t er ru CIt] proximo dcia, s()b forma de b{)/!;(lc:; 11~1 mantos, U Clue perrnire a ~;lI'e,1. a CrLI ,1hcl'l(l, Nq C~~~I' de elementos LjUl' aclrn: tern mais de Lim numc rr I dl' oxidacao, estes 51:" encontrurn com ~cu<; nurncros lk oxld-a~a() ruuis al lO5, De modo geml, jJ~ dqll'I:-'lrI)~ larcrincos rfl~Sl1Cm rcore« relativarncntc lunxos, II que e cornpensado jl(lf ronel.igens t"'_prC>;";iv:H,. FInalrncrirc, dada ~l dificuhl ade de prest:r\'a~:l\J dL .foro:ns(Jc::; superficiuis p~a urn pefll1dll de It'lllplJ muito extenso, os dcp6siln:- !:1lcrhic( ''_ .:~t:\O limit» dn:; ail:'; [tempos gelll('lgll"!l~ m a ts r cc e n r c s. princip.ilmenre r en: )2.oicu!>.

Para que urn dep,i:o)iw lateriricu SI:; I·()rllle. c: riccessririo Clue ocorra uma convergeucia de F;IJon:s de- ordem litllll}glca, cJ imaricu c muriOil:cti'mJCa. PilI" falor liiologicn. cntcndc-:,e 'il natureza d,l rocha sobre a qual u inrernperismo val arua r, De mmhl ger:ll, nas [azidas lareriticas, bil,L.I!TI enriquccimcrn (l pn':vil' do clemente em qucsrao na rocha parental que, 111.:!>'lC crrntextu, e denominada protominerio, A':. vczes. o proprio rrnwmi~lcdo podt" sc r exp lo raclu, c, nesse casu, \) minerio lutcritico c_ arena, L!m:1 CI I bertu r:li e nriqucci da dn m.i l1~ri() prim{uiu< en nV) t'xemplo, podem-se menCil)n~H al[{umas jaz.iJ'Ls dl' apalita e d ... m:Jngane':.. Em OUI-fIIS r:l~O". u

, 'CAPiTULO 8 • INlEMP,ERISMO E FORMA~O DO SOilO 1,63

pr o t nrni n c r io c r o c h a c s ~ cr:i I, como asrc;chHfi ultramufica s (_lue d:ill urigem ~l:-; jazidas de riiquel lutcruico, rHL rochns de quulqucr [la! lI.fC<::1, LluC dan uriw:m ;1$ hauxiras (minerio de alurninio).

o clirna I-ClTl urn papd imporraruc nn genese dos dCpL \~lI!lS Iuteri ticos, De ruodo gemi, sao necessari,l!' [( mdlc;rlc:-i de :1l1 ,1 piuviosidadc c I ('111 pcratura par:1 til-Ie ,I ,I.~ter:j(;:l, I re nha natureza lateritica, caracteri/:,111:1 pcl« l!HenSI J :naque :HJ~ minerals primaries e lixiviuca» dr~>; j(111~ mais <;nlun:'i.s, POT esse rnotivo, :1 rnuinr pane das i:tzida~ luteriticas do mundn enco ntra-sc na raixH rrripical du glnbo, subrcrudo IHIS rt'f':j~)es umidas, Depositos lareriticos siruadns fora dcsra ~~li'\..:l ror;l1n ()riginadus ern ourras epocas geo lU,ldc;l" quando, ern :fun(_;::in da rlcriva continental, csrnv arn sujeiros ~I condicoes climaricas rnais favornvcts.

P!~r b[(lre~ ITllH"-' .tectonicos fayonivei5 :1 genese Ill: lill'Jdas latcritiras. enrendern-se as caracteristicas do relcvo cille pcrmircm lima boa ol"cnagcm, possihiluanrlo 1\ escuarnento das soiuS:()t::'i de at;:Lque das rIJCh,"~ 1',1[3 '-jUl' (J intcmpcrisrno scjairucnso, AJem di~:,o. t: necessario gue u perfil sc]a prcscrvado cia er. ~S;l_1I rafa rnJe1- apt-(}fllrtdar-~c., Silo, dc:~~n forma, ,I~ .In'[l~ bern drcriadas l' rccmrurarncnrc csravcis as rnnis f,l\ ornveis rat,i a formac;.:1() de dep(:'stto:; esPI:~SI):-' ~ evoluido s.

Depositos lareriticos do Brasil

"'0 Hr:1~ij, siruado cluase todo na laixa tropical do glohf), as cl'lndi~-iICS pxr:1 0 inrernperisrno lareritico vern exisrindo pclo monos desde o Terciario, u gut' resulLl)U numa area de '7311,1' do rcrrirorio nacional coberto por fmmflt;:[}CS Iatcrincns, Tssas formacoes estao au scrucs a.[1cna~ Il~ regiao Nordeste, de clima serni-arido, C l1arq!"ian SLd, de clirn~l sub-tropical. As forrnacoes larcrfncas cn11lpnnam inurneras in.zicias, l)LlC contribuem rr irn ccrca tie 30el,", dOl producao mineral brasileira, cxcluindo ("I C!1rV:lO e Il petrcleo

():-; principais hens minerals concentrados put hteriza<;a!, 110 Brasil sao Fe. I\1n, AI, Ni, Nb e fosfatcs (Fig, ~,.2.'i), (h depositos forrnaram-se a parnr de ptl1 to mine ri m, de itiad"s yue vao do AI;yueano au Tercmno, mas a jarcri%:1010 e sempre relarivarnenre recente, csrarulo rclacionndo principalmenre ::lS superficies de nplamamcnro Sui Americana» (Eoctl1o) e Velhas (Plillcello) ,

Depositos lareriticos de ferro

Ern todas as [azidas de ft:r'l"l 1 li! ~ Brasil, :1 PnI'ICtnl o .ncenrracao C de I !rig-em scdirnentar quimicn, n'Ill" no Quadrilan.:ru ['ercifern (i'vll;) e ern (,~U:11~l.s (p \), l parcialrnente delrilica, como ern l 'rucu III (,'\1:-1), (I!i sedimentos dcpositaram-se 1:n1 b:1(1:1~ pl'rlCrar,'\llIGl' vulcanu-sedimenta res que S! ) rr~ram pe l~rL'ril irrneru e WIT!"" DU mais l:asL's ,1; mctarnorfismo, ( ) pl'l'lummnHJ qut' resulta (!:-:::-',,\::$ pnlcl'~sOS C' p iruliiriu r, r( ,ell:) (II. estrurura bandadn cnracrcrt s rica, cr nn .iI It rll:'lll cia til-: leito s Ccrrugjnl's(,~ (hem:1tira rrnlnllli!l~l!1ILJ l' silicoses (tlWlrtzl l).

() processD IllLempencu lcvou ,i di"~I'~Uc:l.ll J(~ Ljilltl'tZ(I cum :1 cnnsequcnrc c(JllccnLr<lt;~lll rdClt!\ n cia hernarira (mineral de l11incrin) n<1 pertll, pllr uma t;Spesslira (lue pude ulrrapassar ")lIH Ill, '\,J'J rnpn dll perfil desenvolvcu-se Lim hurizcuuc endurcculu dl ct iuraca fctruginos.a [orm:1J:l l,rincir~ln'l'mL: fHlf g:oethit<l (cang~I), 1.1~le imperliu a U'~ I~~.II L pnmlj-ltJ () aprofundamcruo dn perfil. Lrn (a'-;'i~'" l' 111) !211~1- d.ril a tern Fer r ifcr o, l'~~L: hi I ri :((Jlll L.: lk ~i!ng:l corresponde ~l Superflcic Sul'-Amcrlcan'l, ir]di(_-~lIld, ~ W11 pcriodo de tl:mpo nuuro Illng!l (dl.:"dL 11 1·'ilCl"llIl) pam a formacao dos dep~.)sit( I~,

No caso dlls dep(')siru~ dt' ferrll 1;11l',-{1 icos, 11:-, con troles preponclerantcs na )J:0nt.:"c LIIl mincrio SJI. Llv ordern lit"olr'igica C rnorfi uccronica.

Depos1tos lateriticos de manganes

() Bras i I puss u] n UIllt.:fl/SI):- ~,kJ1('l:-ltll~ LJ L mangancs, para os quais ;~ btl Iril':lc:1u (I III rrihuiu decisivamenre. Os princi p,I1S s i1 uu m-sc n (, 1\ 101 ,I J C rrrsso do Sui (llrucurn) l' na l\nl<lz/l[l;~1 (ScrT~1 In ~:3xi{), Azul, Buntirarna). J\,LStiCS t'l1tillll )~, fl ['rlLTIt'1 ra acurnulacao cit: manj:!;<lf1cs C (k- nngcm sediment ,Jr ouvulcano-scdimcntar, xnb .1 F! lrillil de lI!11;] rl)[[l., rica em carbo nutos (rodl)crrJ:,i,I~I) I.: "lilic:Ju" J~' m ang an.c s (i\ln-gi':ln:lllah, 1\111-I)Ii\'llla~ L \111- pi ro xenio s). o n d e es te e lern en m ,Iparce!.:: [1111] ruimero de oxiclilc;:iio 1-, nr-ornpanhadns de ULII m~ mincrais tais como micas, LIU:Ht'lO etc, Qtundll .1 proporc-io de rninerais de 1ll~llg:HlCS iii e cle vada no prot omincriu, CO:;fC pode $(:'1' l'Xp!~ ir.ul» l'C.'I1IImicarncn tc, c o rru : c r : c a s o du d(;po:;·il,) ~k Conselheiro Lafaiere (i\ICi), 1'I)1"l:m, ern ,lo!cral, c ,J laterizacao l.jLle, aumcruando u rcrrr de l11;lIl,l(,lnl':' no rnincrio, torna eCOnl'llillC<l "U:'l !."rl!lrM,:.l,Il.

164 DECIFRANDO A TERRA

--- --- ---

J A

t

A -Amazonas

Baclas B - Parnalba

C - Parana

Escudos

G) - Guianas o - Brasil - Central @ - Atlantica

OAI • Fe OMn Ni .<) Pe Nb
1 - Trombetas , - Caralas 1 - Arnapa 1 - Carajas 1 - Catalao
2 - Jan 2 - Urucum 2 - Carajas 2 - Santa Fe :2 - Araxa
3 - Paragominas 3 - Ouadrilatero 3 - urucurn 3 • Niquel2mdria 3 - Tapira
4 - P090S de Caldas Ferrifero 4 - Ouadrrlatero 4 - Barro Alto
Ferrifero Fig. 8.25 [" .IJliwUJI' I Ie S 11(1IS rrnportontes depusros lulollltl...C,)" do Brusd de AI Mil, Fe N, P e Nb

· . CAPitULO 8 • INTEMPERISMO E'FoRMA9\O DO SOLO 165

,\ ,11IL'r.l(:II' 1111CmpCnC<l r'l"l ),"1 ICOl ,1 diss: ,Iu~'jn Jl), rmncrrns LJlIL ucornpanhum r is l1liIlC,.:US de IllIl1Jh:H I l:' pn irn: '\ t· n 1 ):\ld:lt;;U) til I:; mincrais Jt l11angal1l.~. (( I III a ~'r I rrnnca ( 1 de II:"_LJII~ Jc :\ Ill' (h:\li~m:lnit:l c manuanitn, ['liT l'\~'mr'll)) l \111' IrllpdU<;lr.l, crll~t()i11d:111I,1 l_ 1i lilli, )111:1. I'" I,. l'\L mpllll, mais ell'! 1', ~ m 1l1,l!1g:lJl~:- ,[Lie II" 11l1l1L r:w. I Iri~II1:11 ". \qui r.unhcrn II CI -ntn II~ princ: par 11.1 .l~l.'llt ~l til \ il11I1l;rr,. ~ li.t{\II\~!,;i.'II. Pun.rn, :Jj I (I Inlr:11"I11 til I C1511 J( I fl'rnl, 1~.HTCl' n:10 L,I"rJr Lima as'1ICl.\C~'1 i.Ltra c ntrv II" dll,,'I:;IIII" C 3S ~Ul'l'i-fJCIt'.., Lk ,11,LIII1.ILlll'll11I,

Depositos Iateriticos de niguel

( h 111"IOI,;I)S ultr:lI1,i~IC(l~ J,l Brasil. y~lC' >',111 ,I" 1"11- rh.lo.; Ill"lgll1.1J., do" JCfli 1~1t( IS lk· 11 I l.] uc 1 larcnuco, soil! nurncroso-, de tirn:, v.tri.uh», l" di~pl'r~u:-, Jllir Lillias ;1> /['11.\0; LiII11;111C:1-;. t )0; dl:p' )~Itt \~ muis 1111r( In:lIH~<; l:statl ~lllI.ldll" 1111 ( 1"I1tn'·( JOLt' Gillueb'i.ntli.l e B.t1T1l /\Jtl I), fl',!.';1.ll' IlL- rhma IrflplclJ de lSl;1C(lCS CI)l1tr:LS1·:ld.1S c. em I11ll1l1l ,!!;t',UJ, n:1 \ m.L7(\m.1 (YU"I1lC1111 \), ~I ,11 clirn.i l1'()I'Jc.il unudo.

() "'.1 eq:l pre";'l'lltl" 11;] ruchil llL'iy;inill ultrnh.isrc,i.

IIlU "T" mIdI' :11' n:11 'ull) en "1 alino (131- IIb\·Ill.I .... Sl rpcnrin.is c, em 1lll"l1L)fgrau, J~l~ rirq;,.enjll~, f'.:,~\.'"s miner-us s.u ~ f;'lC"llll1t'llIt· (III erud. 1<;, d:mdo (lngl'tl1 11 nt I\,' '" mine r.li" (111111) :1 \l'I"Pl~I'I1n:l, f) talco, ~l t:!( 11';1,1 C .1 ,l:1 le~hiGj_, llll"ILllIl'ClLio'i em :'\JI. () CI mrrole 1ilO11 ',8CfI C muiro 1111- jl11rt,11l1(: llt'SSl' L";l~' I, 1'" I~ as n ichas ultrab.isicas ,~, I as UllICLS I"Ilch,u; qUL ["IIS<;lll'D1 [I."I In::' de IlIL]ucl SLLtIC!Cl1- Il ram ,~l'['.ll· dcp: \0.1 ellt> pn!" intempcrisrm l. 1\.c:-;se GISIl, enrrct.mn I, (I rill >I' climai in) tnmbcrn conta nruito, S "tI( I as l'e.0' )1.':'\ Jl" clun .. L rnais l'( mtrusraclu as mais t'3n lLl\'t'IS para a genc~l.:' de Lk P('ISll(l~ d .... nique] lareritico.

Depositos Iateriticos de alurninio

( ) Bra:,i1 r[!~:'lli t:1l( rrrucs rcscrva» de buuxua (Ill; ncru. .II;.' .rluuuni: ,), CI rnccntradas pnncipalrncruc ria \ 1l1:l/11ll L:l (p;lragiliniml:', Trombetas. cl c.), nm1c derivum dl sedimcm- ," ;HCllll-.11'gJ!w;o IS. Pr rem, e~paJhad .s 1'111" tlltlll II P.u:-.. 11,\ [It:llllel1!)~ dt'I~I'1"llI1" de G"LLxi1r1 rclacn Hl"J(1S P Llllcipn lrnc nl C' :1 rochas alcalmas ([1'1'<;'1):; lil( .tld,IS" )"l!II ..:.'\empll')" lJlfcn:ntt'l11enrt' d..s uuuos miIltTH1S hLCrlDCO.." qunlqurr 1"IlCh;1 pl.de gr:rar buuxit,t. ],,(11<; (I \1 l' lim l·kllltll1 I I ahurulanu: L1:1<; ruchrrs (_II I1)LLLlS , muu.: I" ILiCII :oi1.lun.'1 11,1 ,,-lq',l'fi il.·, de L1111(11' Lllll,: <;l llmn'lllr I r,lu~mvl1tt.: coin ,I I!:o..i\ ~,l~JI' inn.n .... 1 J,,~ ,IUII"," nl"lJ~lIlh.'I1lI·", () 1"'11 inclp.tl l11il1t,,'1'<11 l.k 1111 nc rn , I.' lim Illdn "Ull' I, :1 ,~lhh"'Il.l.

~ ,Ill h.i, pi Ift'Ultll, n »u 1'1 Jk H',II,"h"CI, 11:1 gLr 11;,111 (hi" i:lIloa, lie h.ruvua, ~LlllllJ ,,,\ 1.1I11Il'" 111:11" mfluc rues .1" CI 111lLi~'{ic~s morforcctonicas, LIUl' lin em ~)I r 'l,lel,11 unir: nhcraoio ern ,1 III l-ien ll' de drl11.1,l!Clll II vrc 1',lr,1 que ,I

11\:J\ Ja(,:,il) d(l~ IILlm I~ dU'1l'IlI',,> [1' 1,,:-',1 " I11Tn. l ch

m.ir ica s clnlnl'l'Ind,l~ ]l'I1" l'rl'lll'II,ll.I') uucnvn l' n, mpcr:lt:ur.ls ;'1 lias.

Depositos lateritico de niobio e fosfatos

() Br.u.il ]lll.,.,Ul gralllk" l't 'l1'\ ,1'" LIl- 1111.1111 j l f()~L1to<;, cLlla nnuern c<;I;1 rL'i,KirJllad.1 :', :llrlr:Il;,11I dl 111acis:ps carh: 111.1 ltlC< I~, I "S"'IS 1"1 'lh:I'; tern Iln~1I1.dl1lt.:t1 te tcprc'i clcvadus de '\.11 L' P,l' .... 111 t,Il'lllll~'nll' ,drt r;II'L'j', rHll~ o.l'LI:' c. msururinn-, 1'J'l11(1]1.1I" ..,:11) t .ul» 11Ul' I, \ g(>l]l'''C cbs 1:1/:id:]~ c, JlllrWT1I!1, cl'rril.llll1,,'l1ll e.t ill In ,Lid.1 [ld,' f.lto tf lrn ,11')~lC( I.

() Nb e cnriqucculo a p'lr1Ird.1 o II Ite.nlJ';Jt;.JI 1 rl."1 dual JII P1TOcillCi I, sua rnnclp:II1:t~t [1111-1 \.1 ll·.1. :\r'l~.lr

dcssc nunernl rmdC'1" Sl)frel 11111:1 cvn.i ,lit 1\,.101 .luitn

tc (I in tcmpcrisrn: ), <cu n mll'lldl) en 1 !lit illi. I tlCI m.in Illl! I. \:; mau ircs [azidss l1c IlHlhil1 JII I"klstl V..;f,lfl ~1IL1;id,l~

ern \ra~:i c Ca[al~l). /\ 'pnml'u',l, \r~Lx:i, i"'IIl"UIIlI :1 Il1~' or re},U\.l dl; nj('lhll ) til \ muru]«,

D,I musrna 1!)[,I11<1, II ~()"l!1r<) L 1'1ll'lllL1lntl, 'lxl.1 o III Cl'l1tr,ICUL' residual daapatill1. I .m ;L~L~n"llI:ll'It;'I"', LPll1(' Jacurir:lI1).J;a (SP). II teor de npnl'il., nil (",11111\11,1111" I,ll suficu-nrcrnentc allrl para llLI( :1 n 1(-11;1 ["'an.l1ul 11, I~",I scr cxphl,r'l&\ rlll11(1 mmlTI<I. pIJ!"l.'IT1, n.1 In;lIllr I"'~lfit tins ;:Lt.iJn:-: dt' fllS(IJr I, como. rill' cxcrnpl«, ( .H.II.h' C

\ !";LX:1, 1." (I man [(I de ;LIt cnl~j_ll, 1111, k ,I ,~r.l I I [,1 ;':"1 :-1 Cl I'll' ccntruda, LJuc cuusriun IJ 11l11lLriU.

166 DECIFRANDO A TERRA

Leituras recomendadas

l\fL!RCK~ B. Wi, h.l:N . R, B, J; PORTER.,' S.

C. }:.'m)iraftl1llNltai Ge()/Wl}'. New York: J. Wiley & s nus, j ()9(1.

PRESS F.: I VER. R. IIdtJt:dalldi~'Ig Eattb. New York: W: It. Freeman, 1998.

g,KINNER, B. J.; PORTER, S., C. The D)'ttaTllic Ear/ll. New York: J. Wlley & Sons 1995.

T f\ RBUK .. , E. j., LPTGEN , F.K. & '1:\ ,'A, D.

Earth: A'JI In/radJictioll to Pb)'S£m/ Gl!o/r:;g)'. NC'i.'\T Jersey: Prentice HaU. 1996.

THOJ\U\ ,j\1. F. ;f()rJlolpho/I{f/;J' it! the Tropics. New York: Joho 'X.'iJer & ons, 1994.

TVlhLEI, A J; TRHSCt\SES, J. J.; CARVALHO, A_; OLfVEIRA, S.:i\1.B.· RIBEIRO FILHO, E.; F()~vK)SO, M, L. L. The Lateritic Ore Deposits of Brazil, Jejmcl!J Gi%!!,iqlt(:.r Bit/Min, vo1.41, 1988,

'TRAIG-IO ,N. 1\/1. Pr'il1fip!es of U/hOJ!j:)lt'Jj_ .. LonIres: Oliver & Buyd, 1967. vol.l ,

RUEliAN, .: DOSSO, M. K\~aJ'dr Stir Ie Jol.

Paris: Les E,dicioml Foucher, t993.

Você também pode gostar