Você está na página 1de 9

10/02/2015

Cincia&SadeColetivaReflectionsondrugpoliciesinBrazil

Cincia&SadeColetiva

ServicesonDemand

PrintversionISSN14138123

Article

Cinc.sadecoletivavol.16no.12RiodeJaneiroDec.2011

pdfinPortuguese
http://dx.doi.org/10.1590/S141381232011001300015

ReadCube

ARTIGOARTICLE

Articleinxmlformat
Articlereferences

ReflexessobrepolticasdedrogasnoBrasil

Howtocitethisarticle

CurriculumScienTI

ReflectionsondrugpoliciesinBrazil

Automatictranslation

TarcsioMatosdeAndrade
FaculdadedeMedicinadaBahia,UniversidadeFederaldaBahia.PraaXV
denovembros/n,LargodoTerreirodeJesus.40025010SalvadorBA.
tarcisio@ufba.br

RESUMO

Sendthisarticlebyemail
Indicators
CitedbySciELO
Accessstatistics

Relatedlinks
Share
More
More
Permalink

EsteartigotrsalgumasreflexessobreaspolticasdedrogasnoBrasil,
desdeosmomentosiniciaisdoenfrentamentodoHIV/AIDSentreosusuriosdedrogasinjetveis.Nosdois
primeiroscaptulos,tendocomopontodepartidaosprogramasdetrocasdeseringas(PTS),oautorabordao
percursodaPolticadeReduodeDanosnoBrasileopapelneladesempenhadopeloDepartamentodeDST,
AIDSeHepatitesVirais.OterceirocaptulotrazasaesdesenvolvidaspelaCoordenaoNacionaldeSade
MentallcooleoutrasDrogasepelaSecretariadePolticassobreDrogasSENAD,apartirdaretraodo
DepartamentodeDSTeAIDSnaspolticassobredrogas,bemcomoosurgimentodoPEADedo"PlanoCrack",
enquantoplanosemergenciaisparafazerfaceaoaumentodoconsumodecracknopas.Noquartoequinto
captulossodiscutidososdispositivosdaatualpolticabrasileirasobredrogas,suaslimitaesvinculadas,
sobretudo,fragilidadedaEstratgiaSadedaFamlia,esoanalisadascriticamentealgumasdasaes
previstasnoPEADeno"PanoCrack".Nosextocaptulooautortrsosefeitosdarepressoemnomedo
combateaotrficonapolticabrasileirasobredrogas,tendocomopanodefundoamarginalizaoeaexcluso
socialdosusurios.Porfim,soapresentadasalgumasproposiesparaaPolticadelcooleDrogasnoBrasil.
PalavrasChaves:Sadepblica,Polticasdedrogas,Reduodedanos,Brasil
ABSTRACT
ThisarticlecontainssomereflectionsondrugpoliciesinBrazil.Inthefirsttwochapters,takingtheneedle
exchangeprograms(SEPs)asthestartingpoint,theauthordiscussesthetrajectoryoftheHarmReduction
PolicyinBrazilandtheroleplayedinitbytheDepartmentofSTD,AIDSandViralHepatitis.Thethirdchapter
examinestheactionsdevelopedbytheNationalCoordinationofMentalHealth,AlcoholandOtherDrugsandthe
OfficeofDrugPoliciesSENAD,aftertheretractionoftheDepartmentofSTDandAIDSfromdrugpolicies,as
wellastheintroductionofPEADandthe"CrackPlan"inthecountry.Inthefourthandfifthchaptersthe
provisionsofthecurrentBrazilianpolicyondrugsanditslimitationsrelatedmainlytothefragilityoftheFamily
HealthStrategyarediscussed,andsomeoftheactionsforeseeninthePEADandthe"CrackPlan"arecritically
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141381232011001300015

1/9

10/02/2015

Cincia&SadeColetivaReflectionsondrugpoliciesinBrazil

analyzed.Inthesixthchaptertheauthorexaminestheeffectsofrepressioninthenameofcombating
traffickingintheBrazilianpolicyondrugshavingasbackgroundofthemarginalizationandsocialexclusionof
users.Finally,someproposalsarepresentedfortheAlcoholandDrugsPolicyinBrazil.
Keywords:Publichealth,Drugpolicies,Harmreduction

1.DrogasinjetveiseAIDS:novorumoparaaspolticasdesaderelacionadasao
usodedrogasnoBrasil
AatenoclnicaaousodedrogasnaesferapblicanoBrasil,atoinciodosanos90dosculopassado,
estavaacargodosCentrosdeRefernciaNacional.Emnmerodeseis,estescentrostinhamainflunciado
pensamentodeClaudeOlievenstein,diretordoCenterMedicalMarmotan,emParis.
Nofinaldosanosoitenta,sobcoordenaodoMinistriodaSade,particularmentedaCoordenaoNacionalde
DST/AIDS(CNDST/AIDS),hojeDepartamentodeDST,AIDSeHepatitesVirais,comearamasprimeiras
reuniesmotivadaspeloaumentodaprevalnciadeHIV/AIDSentreusuriosdedrogasinjetveis(UDI).Em
1989,deuseaprimeiratentativabrasileiradefazerfuncionarumprogramadetrocasdeseringas(PTS)entre
usuriosdedrogasinjetveis(UDI),emSantosSP,cidadecompapeldedestaquenaReformaPsiquitricano
Brasil.AbortadopelaPromotorialocal,emboraoPTSdacidadedeSantosnotenhaseefetivado,as
negociaesentreosoperadoresdaSadePblicaeosdoDireitoresultaramnasuasuspenso,mastambm
noarquivamentodoinquritopolicialcontraostcnicosenvolvidos,evitando,comisto,oprecedenteque
poderiaviraimpediroutrosProgramasdestanaturezanoBrasil 1.Em1995,foiefetivadoemSalvador,Bahia,o
primeiroPTSdoBrasilenaAmricaLatina2.
Emvriaspartesdomundo,aexemplodaEuropa,dosEstadosUnidosedaAustrlia,enoBrasilnofoi
diferente,osolharesdaspolticaspblicasdesadecomeavamasevoltarparaaspessoasqueusavam
drogas,pelaameaadequeaepidemiadeHIV/AIDSfugisseaocontroleapartirdestapopulao.Naprimeira
metadedadcadadenoventadosculopassado,umacordoentreoGovernoBrasileiroeoBancoMundial,
envolvendorecursosdaUNODCUnitedNationsOfficeonDrugsandCrime,possibilitouumasriedeprojetos
deatenoaousodedrogasinjetveis,incluindotrocasdeseringas3.Iniciouse,ento,atravsdaCN
DST/AIDSumconjuntodeaesdereduodedanosvoltadoparaocontroledoHIVedeoutrasinfecesde
transmissoparenteralentreUDI.Entre1995e2003foramabertosmaisde200ProgramasdeReduode
Danos(PRD),muitosdelesincluindotrocadeseringas,equasetodoscomrecursosdaCNDST/AIDS.Emvrios
pontosdopasleismunicipaisautorizaramofuncionamentodosPTSeostrabalhadoresdestecampo
progressivamenteforamseorganizandoemassociaes,aexemplodaABORDA(AssociaoBrasileirade
RedutoresdeDanos),criadaem1997edaREDUC(RedeBrasileiradeReduodeDanos),em1998,almde
vriasassociaesEstaduaisdeRedutoresdeDanos4.ProgressivamenteasaesdosPRDforamampliadasa
outraspopulaesquenoapenasosUDI,taiscomopresidirios,meninosderua,profissionaisdosexo,
usuriosdecrackeusuriosdeanabolizantes,tudocomintensoprotagonismodetcnicosdoGovernoFederal,
queconstituamdentrodoPNDST/AIDS,umaimportanteequipedeapoioeincentivoaestesprogramas.
DeumaprticamdicosanitriadeprevenoaoHIV/AIDS,reduzidamuitasvezesaumanicaao,ada
trocadeseringas,aolongodesuaexecuoareduodedanosevoluiparaaconcepoatualdeumapoltica
desadecujosprincpioseprticas,semcondicionarabstinncia,temcomoobjetivosreduzirosdanoseos
riscosrelacionadosaousodedrogas,pautadosnoprotagonismodapopulaoalvo,norespeitoaoindivduoe
nodireitodestessuasdrogasdeconsumo5.

2.AvanoserecuosdapolticadeReduodeDanosesuasconsequnciasparaas
polticasdedrogasnoBrasil.
ObservaesrecolhidaspelosPRDnoBrasilduranteotrabalhodecampoinformavamqueosUDIestavamse
tornandomaisseletivos,restringiamousoinjetvelcocanademelhorqualidadeemuitosmigraramparao
usodecrack2,6.Poroutrolado,moradoresdascomunidadesatendidaspelosPRD,osquaisnoincioacusavam
osredutoresdedanosdeincentivaremoconsumodedrogas,progressivamentepassavamacolaborarcom
estesProgramas.Aospoucos,noimaginriodapopulaobrasileira,inclusivedosprpriosUDI,foiganhando
corpoaassociaoentredrogasinjetveiseHIV/AIDS.
OsprimeirosPTSdoBrasilenfrentaramgranderesistnciadevriossetoresdasociedade,osquaisviama
trocadeseringascomoilegaleumaformadeincentivoaoconsumodedrogassubjacenteaestemodode
pensarestavaopreconceitocontraosusuriosdedrogasmanifestoemargumentaesdotipo"comoprover
seringasparaUDIsefaltamaopastantasoutrasaesdesadeparaapopulaoemgeral?"Contudo,se
utilizandodasexperinciasdeoutrospases,muitasdelaspublicadasemrevistasdeelevadoconceitocientfico,
trazendoevidnciasdequeosPTSsalvavamvidas,noaumentavamoconsumodedrogaseofereciamgrande
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141381232011001300015

2/9

10/02/2015

Cincia&SadeColetivaReflectionsondrugpoliciesinBrazil

vantagemnarelaocustobenefcioparagovernosepopulaes7,8,aospoucososPRDnoBrasilforamse
fortalecendo,passandoaserreconhecidosinternacionalmentecomoumaimportanteestratgiadobem
sucedidoProgramaBrasileirodeDST/AIDS,ummodeloparapasesemdesenvolvimento.
Resultadosdeestudosmulticntricos,aexemplodosProjetosAjudeBrasil 9,quemapeouasprticasde
consumoentreosUDI,bemcomooscomportamentosderiscoparainfecespeloHIV,HTLVI/IIeHepatites,e
oscuidadosadotadosemrelaoaosmesmos,quandocomparadosaestudosanteriores,revelaramaumento
dousodepreservativosereduodocompartilhamentodeseringasedaprevalnciadeHIV,oquesem
sombradedvidadevesercreditadoaoconjuntodasaesdaCNDST/AIDS,mascertamentetambm
eficciadasaesdeRD10.
Longedeserlinear,aPolticadeRDnoBrasilteveseusmomentosdeavanosederecuos,evidenciando
ambivalnciasenquantopolticadeestado.EdificadaapartirdasiniciativasdoGovernoFederal,emparticular
daCNDST/AIDS,dasuniversidadesedeorganizaesdasociedadecivil,estapolticacontavacomuma
participaobemmenosexpressivadosestadosemunicpios.Atransfernciaderesponsabilidadesobrea
disponibilizaodosrecursosparaasaesdeRDdoGovernoFederalparaosestadosemunicpios,ocorridaa
partirdoanode2003,emboraemprincpiocorreta,considerandoquecompeteaestesltimosaexecuodas
polticasdesade,foitecnicamenteinadequada,umavezque,salvorarasexcees,osestadosemunicpios
nodetinhamaculturanemoconhecimentonecessrioparaacontinuidadeeaexpansodestasaes.O
resultadofoiadesarticulaodojconstrudoeaacentuadareduodonmerodePRDnoBrasil.Um
verdadeiroretrocessodoquevinhasendoconseguidoatravsdetrabalhorduoedenegociaespolticasque
possibilitaramoavanodasaesdeReduodeDanosparagrandepartedoterritrionacional.
Em2003,segundodadosdaOMS11oBrasilcontabilizava279PRD.Comatransfernciadosfinanciamentosdo
MinistriodaSadeparaosestadosemunicpios,apartirde2004houveumrpidodeclniodonmerodestes
Programas.Dos136PRDaindaexistentesem2005,os45queresponderamaoquestionriodeumestudo
realizadoporMassardecols.revelaramgrandefragilidadeemseufuncionamento:85,8%tinhaequipetcnica
constitudaporautnomosouvoluntriosapenasametadetinhaequipescomcoordenador,supervisore
redutordedanoeaquasetotalidadeaindadependiaexclusivamentederecursosfederais12.
Nessemesmoanode2003,quasetodosostcnicosdaCNDST/AIDSquehaviamparticipadoativamenteda
expansoedaqualificaodosPRDnoBrasil,notiveramseuscontratosdetrabalhorenovados.Aescomoa
RDempresdiosidentificadascomomodelosdeboasprticasemalgunsestadosbrasileirostambmdeixaram
dereceberosuportenecessriosuacontinuidade.
Jem1993,omdicoFbioMesquita,umdospioneiros,principalprotagonistaedetentordasposiesmais
avanadasnocampodaReduodeDanos,haviasidodemitidodocargodeCoordenadordaPrevenoeda
prpriaCoordenaoNacionaldeDST/AIDS.Em1995,estamesmaCoordenaoNacional,quehaviarepassado
recursosaoGovernodaBahiaparaofuncionamentodoprimeiroPTS,tentouimpediroseuinciocomo
argumentoqueeraextemporneoequeopasnoestavapreparadoparaisto.

3.Novosatores,novasaesematenoaousodedrogasnoBrasil.
EmparaleloretraodaCNDST/AIDS,aCoordenaoNacionaldeSadeMental,lcooleoutras
Drogas/DAPES/SAS/MSeaSecretariaNacionaldePolticaSobreDrogasSENAD/MinistriodaJustia,embora
comalgumasdivergnciassobreasuaconduo,assumempapelrelevanteparaaspolticasdeatenoaouso
delcooleoutrasdrogas.EntreasaesdesenvolvidaspelaSENADestoorealinhamentodaPolticaNacional
Antidrogas,acriaodaRededePesquisasobreDrogas,emparceriacomoInstitutodeDrogase
ToxidependnciaIDTdePortugal,eacriaodoSUPERASistemaparaDetecodoUsoAbusivoe
DependnciadeSubstnciasPsicoativas:Encaminhamento,intervenoBreve,ReinseroSociale
Acompanhamento,umcursodistnciaenvolvendo5.000profissionaisdasadeedaassistnciasocial,no
momentoemsuaquartaedio.EntreasaesdesenvolvidaspelaCoordenaoNacionaldeSadeMental,
lcooleOutrasDrogasdestacaseaampliaodaredeCAPSadCentrodeAtenoPsicossocialemlcoole
outrasDrogascomodispositivosdecuidadosparaapopulaodeusuriosdedrogasapartirde2002,aqual,
emboraaindamuitoaqumdanecessidade,emdezembrode2010contavacom258Centrosdestanatureza.
Comoprogressivoaumentoevisibilidadedoconsumodecrack,cujosregistrosnoBrasildatamdoinciodos
anosnoventa13,em2009foilanadopelogovernoFederaloPEADPlanoEmergencialdeAmpliaodoAcesso
aoTratamentoePrevenoemlcooleoutrasDrogas14,seguido,em2010,pelo"OPlanoCrack"Planode
integraodasaesvoltadasparaapreveno,tratamentoereinserosocialdeusuriosdecrackede
outrasdrogas.

4.PolticasdedrogaseAtenoBsicaemSadenoBrasil
Diantedaacentuadavulnerabilidadesocialedascarnciasnocampodasade,educaoeseguranapblica
daspopulaesmenosfavorecidas,sobretudodaquelasvivendonasperiferiasdascidadesgrandesedemdio
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141381232011001300015

3/9

10/02/2015

Cincia&SadeColetivaReflectionsondrugpoliciesinBrazil

porte,emparticulardaspessoasquefazemusodedrogasilcitas,umapolticadeEstadoqueintegrassea
atenoatodasestasdeficinciasseria,semdvida,umelementoimportantenaresoluodoproblema.Com
estepropsito,foramconcebidosoPEADeoPlanoIntegradodeEnfrentamentoaoCrackeoutrasDrogas
PlanoCrack1416.Entretanto,estesPlanosforaminstitudosnumcontextodepnicosocialrelacionadoaouso
decrackedegrandefragilidadeestrutural,hajavistaacarnciadeaesdecomunitriasjuntoaosusurios
dedrogas.OsProgramasdeAtenoBsicaemSade,cujoprincipalmotoraEstratgiadeSadedaFamlia
(ESF),apesardesuaexpanso,aindaapresentacoberturainferiora20%emalgumasgrandescidades
Brasileiras,eaquasetotalidadedestaEstratgianoincluiaatenoaousodedrogasnoroldesuasaes.A
baixacoberturadaESFtambmumproblemaparaosCAPSad,umavezquecomprometeaessnciada
funoparaaqualestesCentrosforamconcebidos,ouseja,prestaratendimentoclnicoemregimedeateno
diria,evitandoasinternaeseserocoordenadorearticuladordasaesdesadementalnaatenoaouso
delcooleoutrasdrogasemumdeterminadoterritrio17.Funoestaquedependemuitodaarticulaocoma
ESFedainclusodeaesdeRDcombaseterritorial.FicaevidentealacunaexistentenaaindafrgilESF,e
tambmopreoelevadopagopeloBrasilpornoterasseguradoasustentaoeaexpansodasaesdeRD
entreusuriosdedrogasnosltimosoitoanos.
Almdabaixacobertura,algumasdascaractersticasdaESFjustificamassuasdificuldadesdeintegraraes
deRDemsuasprticascotidianas:1.anfasenaatenobsicasadenoBrasilaindarecenteeapresenta
umaestruturaorganizacionalemconstruo2.osprofissionaisdesadedestaEstratgiatmdificuldadesde
lidarcomquestesrelacionadasaousodedrogas,sejapelodesconhecimentodosfatoresbiopsicossociais
relacionadosaoseuconsumo,reproduzindopreconceitosdosensocomumacercadosseususurios,sejapelo
medodeexposioprofissionalviolnciadotrficoe3.ospreconceitosquantolegitimidadedasprticasde
reduodedanos,aindaalimentamaresistnciasmesmasapesardelasfazerempartedoSUS.
AsfragilidadesdasaesterritoriaisdesenvolvidasnombitodaESFsomaisacentuadasnascomunidades
socioeconomicamentemenosfavorecidasecommenoracessoaosserviosdesadeedesuportesocial,no
poracasoasmesmascomunidadesondeousoeotrficodedrogas,eseusefeitosnegativos,aexemploda
elevadataxadehomicdioseoutrasformasdeviolncia,somaisintensos.Sendoassim,aspessoasque
fazemusodedrogasdeformamaiscomprometedorae,emparticular,asquefazemusoabusivodecrack,oxi
eoutrasformasdeapresentaodecocanaparaconsumofumado,principalpopulaoalvodo"PlanoCrack",
naprtica,tmmuitadificuldadedeserincludasnasaesgovernamentaispropostasnestesPlanos.Neste
contexto,afaltadepercepopelosgestoresdaimportnciadeintegraraatenoaousodedrogasnaticada
RDESF,cujasequipesmuitasvezescarecemdevnculosestveis,salriosdignosetreinamentoadequado,
temseconstitudonamaiordificuldadeparaqueasaesdepromoosade,prevenoeassistncia
alcancemestaspopulaesdeusuriosdedrogas,asquaisnotmosserviosdesadecomoreferncia.
Peloexpostoacima,aatuaodosCAPSad,quedeveriaterporbaseaesterritoriais,ficareduzidaao
atendimentonoprprioservio,oqualmesmosituadoemterritriodeelevadaprevalnciadeconsumoe
trficodedrogas,subutilizadoumavezqueapopulaoalvonootemcomoreferncia.Tratasedepessoas
marcadaspelafaltadevnculosinstitucionais,aqualnamaioriadasvezesseoriginajnosmomentosiniciais
desuaexistncianoconvviocomasfamliasparentaisdesestruturadas,ratificadanarelaocomescolasque
tambmnoestopreparadasparalhesacolher,aoquesesomaoenvolvimentocomprticassocialmente
descriminadase/ouilegais,condiesestasquedesfavorecemoencontroentreestesusurioseosserviosde
sade.Poroutrolado,osserviosdesadeemgeral,emesmoalgunsCAPSad,nolevamemconsideraoas
pautasculturaiseomododevidadestaspessoas.Achancedequeum(a)profissionaldosexoouusurio(a)de
drogas,apsumanoiteacordado(a),sedirijaaumserviodesadenasprimeirashorasdamanh,buscando
senhaparaumatendimentoquesefarquatroacincohorasdepois,muitopequena.Ficaparaestesservios
avisocmoda,masequivocada,dequeestapessoanoquersecuidar,oqueratificaaexclusosocialea
precariedadedaassistnciasadeemqueelavive.Someseaistoadificuldadedeacessoaestesservios,o
quemuitasvezesdemandacustoscomtransporte,noprevistosentreosparcosrecursosdisponveis.
Umfatorecentequeexemplificaoquevemsendodescritonestecaptulofoiofrgilfuncionamentodamaioria
dosprimeiros14ProjetosdeConsultriodeRuadoSUS(PCR),financiadospeloMSnoanode2010e
supervisionadospelaAlianadeReduodeDanos,ServiodeExtensoPermanentedaFaculdadedeMedicina
daBahia/UFBA.OsPCRseconstituemnumaestratgiacomoobjetivodefornecercuidadosbsicosdesade
parapopulaesvulnerveis,comnfaseparacrianas,adolescentesejovensusuriosdelcool,cracke
outrasdrogasvivendonasruas.Duranteasupervisoforamdetectadasasseguintesdificuldades:1.faltado
conhecimentonecessrioabordagemdapopulaoalvopelasequipes2.dificuldadesjurdicase
administrativasparaacontrataoderedutoresdedanos,comprometendoasatividadesdecampo,3.faltade
repassesdosrecursosrecebidosdoMSaoprojetoporalgunsgestoresmunicipais4.faltadoveculonecessrio
saesdecampo,fundamentalparaodeslocamentodaequipeeparaaconduodosusurioscom
necessidadedeencaminhamentoaoutrosserviosdesadee5.faltademateriaisparaotrabalhodecampo18.

5.AnlisecrticadealgumasdasaesprevistasnoPEADenoPlanoCrack.
Criaodeleitosemhospitaisgeraisehospitaispsiquitricosparapessoasquefazemusoabusivoou
sodependentesdelcool,crackououtrasdrogas,umadasaesprevistasno"PlanoCrack",paraaqual
foramalocadosR$208.632.000,00(52,65%dototaldosrecursos),seconstituinumaestratgiaimportantepara
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141381232011001300015

4/9

10/02/2015

Cincia&SadeColetivaReflectionsondrugpoliciesinBrazil

selidarcomsituaesmaiscomplexas,paraalmdacapacidaderesolutivadosCAPSad.Nacontramodeste
dispositivo,aproposiodehospitaisecentrosmdicosespecializadosedeComunidadesTeraputicaspara
usuriosdedrogas,preconizadospelosqueseopemReformaPsiquitrica,eemparticularaodispositivo
CAPS,encontraeconoimaginriopopular,oqualsonhacomsoluesrpidas,enoincomumcomo
afastamentodoconvviosocialdestesusuriosalgumasvezesportadoresdecomorbidadeseenvolvidosem
situaesconstrangedoras,socialmentemarginalizadase,mesmo,ilegais.Ointernamentonestesserviosvai,
portanto,nadireocontrriadasubjetivaodasprticasdessesusuriosdedrogas,dificultandoa
possibilidadedeumnovopercursoporviesessocialmentemaisaceitveiseprodutivos.Sendoassim,osleitos
emhospitaisespecializadosssejustificamemcasosdesituaesquefogemaocontroledosCAPSadedos
outrosserviosdisponveisnarededecuidados.Numhospitalgeralcomleitosparausuriosdelcooleoutras
drogasdiferentedoshospitaisespecializadosedascomunidadesteraputicassepreservamaisaidentidade
docliente,umavezqueaatenoaousodedrogasseconstituiapenasnumdosvriosserviosoferecidos.
Umavantagemadicionalcolocaraatenoaoabusoedependnciadedrogasnomesmonveldeoutras
prticasdesade,oquecontribuiparaareduodoestigmaquerecaisobreosusuriosdedrogasilcitas,
fortalecendoestacondiocomoobjetodasprticasdesadesemelhanadasdemaiscondies.
Entretanto,temseverificadoresistnciadosdirigentesdoshospitaisgeraisdestinaodeleitosparao
atendimentodepessoasquefazemusoabusivoousodependentesdeSPA,umavezqueaquelesreproduzem
osensocomum,emgeraltambmcompartilhadopelocorpotcnicodestesservios,quenoincomum,se
declaraincapazdeatenderestespacientes.Maspossvel,luzdaapreensodostemoresquejustificamtal
recusaeatravsdeumdilogofrancoecientificamentefundamentadocontandocomainterlocuodetcnicos
quedetmexperinciacompessoasquefazemusoabusivoe/ousodependentesdedrogas,que,em
contraposiosfantasias,desinformaoeatodaideologiarepressivaquepermeiaestecampo,sepossa
construirprticasmaishumanizadaseigualitriasparaestapopulao.Umdosaspectosquetraduzoquanto
deideologiapermeiaaassistnciasadespessoasqueusamdrogas,ouviralgunspsiquiatrassedizerem
despreparadosparataltarefa.Sabemosquetomamaosseusencargosotratamentodestapopulaoqueuma
dasprincipaisdificuldadesdizrespeitoelevadaprevalnciadecomorbidadescomtranstornosmentais,
terrenoporexcelnciadaatuaodopsiquiatra.
Implantaodepontosdeacolhimento(Casasdefuncionamentodiurnoparaacolhimentodecrianase
adolescentesejovensusuriosdedrogas,especialmentecrack,emcondiesdeextremavulnerabilidadedas
cidadescommaisde500milhabitantes).OvalordeR$1.372.000,00destinadosa70serviosdestanatureza,
conformeprevistono"PlanoCrack"13implicaemR$19,600,00paraaimplantaoeocusteiodecadauma
dessasunidades.Habitualmenteosmunicpiosnodispemdeimveispblicosadequadosaofuncionamentode
projetoscomoestes,bemcomodetcnicoshabilitadosaoacolhimentodestapopulao.Poroutrolado,alm
daprovisodecuidadosprevistosnestedispositivocomolanche,banho,lavagemderoupaeoutroscuidados
pessoais,noincomumsefaznecessriooencaminhamentodosacolhidosaoutrosserviosdaredede
cuidados.Acontecequeeleshabitualmentenotmdinheironemculturaparapriorizarestanecessidadeepor
istosefaznecessrioainclusodeumveculocomcombustvelemotoristanestesservios.Estas
necessidadescolocamooramentoanualdecadapontodeatendimentonumpatamaracimadeR$100.000,00.
Implantaode195novospontosdearte,culturaerendanarededeatenoaosusuriosdelcoole
outrasdrogas.OrecursofinanceirodefinidonoPlanoCrackdeR$1.510.000,00.Amdiadeinvestimentopor
ponto,portanto,deR$7.743,00,oquedeixaevidenteapobrezadehorizontes.necessrioquesemudea
mentalidadededestinaraospobres,coisaspobres.reduzidaapossibilidadedeseinserirnomercadoatravs
daproduodealgocommuitopoucovaloragregado.Oquesevernosserviosdeatenoaousodedrogas
soproduessimplriasseutilizandodepalitosdefsforos,reciclagemdepapeleobrasdeartespobresdo
pontodevistatcnicoe/ouesttico.Dispositivoscomoestes,portanto,implicamnoenvolvimentodetcnicos
especializados,natransmissodesaberesquesubsidiemaproduo,nocontroledequalidadedoquese
produz,naarticulaocomomercado,nacriaodecooperativasoudeoutrosmeiosdesustentabilidade,de
formaafacultaraosusuriosaconstruodeumnovopercursoeoreconhecimentosocial.
AcriaodeCAPSadIII24horasComoafirmadoanteriormente,omaiorpercalodosCAPSad,
semelhanadosCAPSemgeral,aausnciadeterritorialidade,levandoosaseremconfundidos,oumesmoa
efetivamentefuncionarem,comopequenasunidadespsiquitricas.Estascondiesostornamalvosdascrticas
ferrenhasadvindasdosqueseopemReformaPsiquitrica,osquaisdesprezandoofatodoCAPSserum
modeloemconstruoedependentedobomfuncionamentodeoutrosdispositivosdaredebsica,aexemploda
ESF,dosNcleosdeApoioSadedaFamlia(NASF)edetodaarededecuidados(CRAS,CREAS)16o
comparamsunidadespsiquitricastradicionais.Someseaistoavulnerabilidadedaspolticaspblicasanvel
municipalesuasrepercussesdiretassobreofuncionamentodosCAPSad,asquaisincluemdificuldadesna
aplicaodosrecursosdeincentivoecusteioparaestesservios,aexistnciadevnculosprofissionais
precrioseosbaixossalriospagosaosseustcnicos,estesltimoscomimplicaesdiretanocumprimentoda
cargahorriaprevistanoscontratosdetrabalho.Estascircunstnciasdificultamaintegraodasequipes,
sobretudoemrelaoaosprofissionaismaisescassosnomercado,aexemplodospsiquiatras,levandoaque
ummesmoprofissionaltrabalheemvriosmunicpios.Someseaisto,outraslimitaesdenaturezaideolgica
comoanomeaoparaachefiadestesserviosdepessoassemperfiltcnicoadequadoeasdificuldadesde
naturezaadministrativooperacionais,aexemplodarestriodoshorriosdousodoveculo,decombustvel,
dosmateriaisnecessriosrealizaodasoficinasteraputicasemesmodealimentao.Outradificuldadea
integraodosclientesdosCAPSadcapacitadosemoficinascomoculinriaejardinagemapenasparacitar
doisexemplosnaprestaodeservioscontratadospelosmunicpios,atmesmoaquelesdestinados
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141381232011001300015

5/9

10/02/2015

Cincia&SadeColetivaReflectionsondrugpoliciesinBrazil

prpriarededeCAPS,habitualmenteexecutadosporempresasterceirizadas.Percebesea,maisumavezo
fossoexistenteentreoqueconcebidonvelfederaleoqueefetivamenteacontecenaponta,aonveldos
estados,massobretudodosmunicpios.Estepareceserumdospontoscrticonaexecuodepolticaspblicas
paraatenoaosusuriosdedrogasemnossopas.
AsEscolasdeRedutoresdeDanosdoSUSseconstituemnumaestratgiaderesgatedotrabalhodecampo
realizadopelosredutoresdedanos,faceafacecomaspessoasqueusamdrogas.Ostcnicoscapacitadospor
estaestratgiapodemexercersuasatividadesdiretamentejuntopopulaoalvoatravsdosProjetosde
ReduodeDanos,nosConsultriosdeRuadoSUS,nasaesterritoriaisdosCAPSad,nassalasdeespera
destesCentrosedeoutrosServiosdeSadee,ainda,participandodomatriciamentodaESF.AsEscolasde
RedutoresdeDanos,bemcomoofinanciamentodeProjetosdeReduodeDanos,representamuma
contribuioefetivanaatenoaousodedrogas,iniciandoarecuperaodotempoperdidocoma
descontinuidadedamaioriadosPRDdoBrasil,apartirdoanode2003.Oxitodestaestratgia,mesmono
melhordoscenrios,ouseja,comoseufuncionamentoplenoeefetivo,dependedacontrataodosredutores
dedanos,oquepassapeloreconhecimentodestacategoriaprofissional.Emboraprevistoanvelfederal,por
razes,administrativae/ouideolgicas,osredutoresdedanostmencontradodificuldadesparauma
vinculaoformalnosCAPSad,nosConsultriosdeRuaenosprpriosPRD.

6.Drogas,imaginrioSocialePolticasPblicas
Mesmotcnicosespecializados,queemsuasproduesoraisouescritasenfatizamqueasdrogasmais
consumidasequeacarretammaioresprejuzossadesoolcooleotabaco,vezporoutrausamotermo
"lcooledrogas"e/ounaprticanodoadevidaimportnciaaousodestasduasdrogas.Istotambmsefaz
presentenalacunaexistentenosPRDnoquedizrespeitoatenoaosconsumidoresdelcooletabaco.Outro
enganoacontecenaspolticasdesadedirigidassoutrasformasdeapresentaoeconsumodecocanaque
noacocanaempusadaporaspiraonasal.Ocrack,emaisrecentementeooxi,emboratenhamcomo
princpioativoacocana,soapresentadoscomonovasdrogasambasmencionadas,cadaumaaoseutempo,
comoadrogadamorte19.Tratasedeummesmoprincpioativo,cocana,apenascomviade
administrao/absorodiferente,sendoaviafumadaaquepossibilitamaiorintensidadeerapidezdeefeitos.
Nocasodooxi,adiferenaparaocrackasubstnciautilizadaparaaobtenodabaselivre(freebase)que
possibilitaavolatilizaodacocanamedianteaquecimento.Avolatilizaonopossvelcomcocanapura
(hidrocloridratodecocana),poissobaquecimentosedegradaantesdesevolatilizar 20.Nocasodooxi,o
bicarbonatodesdio,amniaouhidrxidodesdiousadoparaaobtenodocracksubstitudoporxidode
clcioque,semelhanadosanteriores,tambmumasubstnciaqumicasempropriedadespsicoativas.O
xidodeclciotempropriedadesirritativasparaotratorespiratrio,masistonolheconferepoderpsicoativo,
comotemfeitocreramdia.Mesmoostcnicosquemilitamnaatenoaousodedrogas,semseaperceberem
doparadoxodesuasafirmaes,mencionamqueooxiumadrogamaispotenteemaisbarataqueocrack.
Como,seoprincpioativoomesmo?Certamenteosquetraficamgostariamdeteracessoaestafrmula
mgica:umprodutocommaisprincpioativoemaisbarato.
Poroutrolado,asdemaissubstnciasmencionadascomofazendopartedopreparodooxi,aexemplode
queroseneegasolina,sovelhasconhecidasnosambientesdeconsumodedrogasenoapenasnoNortedo
Brasil.NoCentroHistricodeSalvador,porexemplo,desdeofinaldosanos90dosculopassado,quando
houveumabruscamudanadousodecocanainjetvelparaousodecrack2osusuriosdedrogasjfaziam
refernciaaumcrackdecormaisescura,preparadoartesanalmentemedianteousodestassubstnciasepor
istoconhecidocomo"Crackfundodequintal".Ideologicamente,passaseadianteaconfusoentreuma
substnciamaisnocivaaoorganismodopontodevistafsico,oxidodeclcio(calvirgem)tempropriedades
irritativasqueobicarbonatodesdionotemeoprincpiopsicoativo,acocana,cujaintensidadedeefeito
pelamesmaviadeconsumodependeapenasdesuaconcentrao.Emsendoooximaisbarato,oesperado
quecontenhamenoscocana,aocontrriodoquesetemdivulgado.
Diariamentenasgrandescidades,emesmonasdemdioporte,pessoassoassassinadasemnomedo
combateaotrficodedrogasmortesestasque,habitualmente,nofazemmarcas,excetonaquelesque
perderamseusfamiliareseamigos.Nosomenteamdiaestabeleceaassociaodrogasemorte,mas
possvelouvirdosfamiliaresdomortoalgoassim"maselenousavadrogas",oquesignificaqueseusasse
poderiatersidoassassinado.Comojustificativapartesignificativadestasmortesatribudatrocadetiros
comapolcia,osconhecidos"autosderesistncia".Algumasvezesacomunidadecontestaestaafirmaoevez
poroutrapoliciaisvoajulgamento,acusadosdeexecuo.Nascomunidadesdemaiorprevalnciadetrficoe
consumodedrogasmuitaspessoassoassassinadasantesdos25anosdeidade,sejapordesavenasentre
paresoupelaaopolicialedegruposdeextermnio.
Emlinhasgerais,ascondiesdevidadaspessoassocialmenteexcludas,entreelasaquelasqueusamdrogas,
sopoucoconhecidaspelosprofissionaisdesade.Poroutrolado,aqualidadedaassistnciasadepara
pessoasqueusamdrogasdepende,emmuito,daclassesocialaquepertencem.Dessamesmaforma,o
prognsticodeumapessoaquedesenvolveinfartoagudodomiocrdiodependedoacessoemumcurtoespao
detempoaumserviodesade,oquedificilmenteocorreentreaspessoasmaispobres,peladificuldadede
acessoaestesservios.SegundoBaratta21enquantoosjovensdeclassemdiasomedicalizadosemclnicas
particulares,ospobressocondenadosaocumprimentodemedidassocioeducativas.NoBrasilasituao
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141381232011001300015

6/9

10/02/2015

Cincia&SadeColetivaReflectionsondrugpoliciesinBrazil

maisgrave:asprincipaisvtimasdaguerraaotrficosoosusuriospobres,negrosevivendonosbairros
maisdesfavorecidosdasgrandescidades22.Istonoslevaapensarqueotermo"adrogadamorte"atribudaao
crack,emaisrecentementeaooxi,estejaaserviodestadiscriminaoaqualvaiaoencontrodaconcepode
umavidamatvel,ohomosacerdoDireitoRomano,transpostaparaaatualidadecomooparadigmapolticodo
contemporneopelofilsofoGiorgioAgamben,descritaporDias23.Aadjetivao"drogadamorte"pareceestar
afavordareduodoimpactodoassassinatodousurio,jqueporsimesmoeleestariabuscandoamorte.Se
avidadestesjovensusuriosdedrogasvaletopouco,oquevaleavidadasvtimasdosquedentreelesse
envolvemcomprticasilegais?Ouavidadopolicialqueexecutaessapolticarepressiva?Asituaodos
policiaisagravadapelofatofatode,comumente,habitaremestasmesmasreasondeatuamemnomedo
combateaotrficoeemdecorrnciadisto,temsidocomumoassassinatodestesprofissionaismesmoquando
foradeservio.Tratase,portanto,deumaguerraondetodosperdem:ostraficantes,osusuriosdedrogas,os
policiais,osfamiliares,asociedadecomoumtodo.Seestaguerrainteressaaalgum,comcertezaesse
algumnoseencontrano"front".Estasreflexesnosfazempensarsobreoqueestamosconstruindocoma
repressoaotrficodedrogasnosmoldesquetemsidofeito.Ummonstrosocial?

7.AlgumasproposiesparaaPolticadelcooleDrogasnoBrasil
Proposio1:ToimportantequantoofinanciamentopeloGovernoFederaldeaesvoltadasparaapopulao
usuriadedrogasparanosrestringiraouniversodoqualestamostratandooacompanhamentoda
aplicaodosrecursosnasfinalidadesaquesedestinam.Istonosignificaqueestesrecursosestejamindo
paraoutrasfinalidades,oqueeventualmenteacontece,masqueofinanciador,dentrodosprincpiosderespeito
autonomiadosestadosemunicpios,precisaserinformadodasdificuldadesvivenciadasparaoalcancedos
objetivosestabelecidos,sobretudoaquelasdenaturezalegaiseadministrativasedasfalhase/ounoutilizao
dosrecursos.Estassituaes,medidaquedificultame,mesmo,inviabilizamocumprimentodasmetas
pactuadasdevemestarnapautadossupervisoresdestasaes,sejamelestcnicosdosquadrosdoGoverno
Federalououtros,queemseunome,sejamcontratadoscomestafinalidade.
Proposio2:Toimportantequantooaperfeioamentodasprticasdesadeparaaspessoasquetm
problemascomousodedrogas,sobretudoassocioeconomicamentemaisdesfavorecidas,soossuportes
sociais,comdestaqueparaosprojetosdegeraoderenda.Estesltimosconcebidoscomreaisperspectivas
desustentabilidadeatravsdainserodosseusprodutosnomercado,planejadoseexecutadoslevandoseem
contaaspautasculturais,osvaloreseaspossibilidadesdaspopulaesatendidas.Caminhoesteoriginalmente
jpostonosprincpiosenasprticasdaRD.Concebidainicialmentecomoumamedidamdicosanitriade
prevenodoHIV/AIDS,atravsdatrocadeseringasentreUDI,jnoseuincio,aRDesbarrounaenorme
distnciaentreasprticasdesadecomoconcebidasnosintramurosdasinstituiesearealidadedasruas
ondeaspessoasemsituaodegrandesadversidadesso,decertaforma,antroplogosdesimesmas.Neste
contextoopapeldotcnicoemsadeodefacilitadordeumasubjetivaoatentorelegadaeda
consequentereconstruodepercursoembuscadepapeissocialmentemaisvalorizados.
Proposio3:Oaperfeioamentodaspolticaspblicasematenoaousodedrogas,emsintoniacomos
princpiosdaRDedaReformaPsiquitrica,incluindovivnciasemcampoediscussesdassituaes
vivenciadascomgraduandosdareadesade,comnfaseparaosfuturosmdicos,noincomum,osmais
distantesdestereferencialeosmaisarraigadosaoaprendizadodeprticascentradasemserviosdesadee
exercidasdeformaverticalizadas.OsProgramasdeEducaopeloTrabalhoPETSade/SadeMental/Crack
2011PortariaInterministerialMS/MECn422/2010,jemcursoemvriasuniversidadesbrasileirasse
constituemnumaformadeviabilizarestepropsito.Aindadentrodestaproposioestainclusonagrade
curriculardecursosafinsdecontedosrelacionadosatenoaousodedrogas.Empelomenosuma
universidadebrasileira,aUFBA,noDepartamentodeSadedaFamliadaFaculdadedeMedicinadaBahia,a
ReduodeDanosjdisciplinaobrigatriaparaalunosdostimoeoitavosemestre.Osrelatosdecampo
produzidospelosalunosdestadisciplina,aotempoquedenunciamadistnciaexistenteentreaacademiaeas
ruas,apontamestaprticacomodegrandeimportnciaparasuasvidasfuturascomoprofissionais.

Agradecimentos
AtodostcnicosatuaisequejpassarampelaAlianadeReduodeDanosFtimaCavalcantiatodosos
colaboradoresspessoasqueusamdrogas.Enfim,atodosaquelesquedealgumaforma,aolongodosanos,
possibilitaramasreflexespresentesnesteartigo.

Referncias
1.RibeiroMM.PolticasPblicaseaQuestodasDrogas:Oimpactodapolticadereduodedanosna
legislaobrasileiradedrogas[dissertao].SoPaulo(SP):FaculdadedeDireitodaUSP2007.[Links]
2.AndradeTM,LurieP,MedinaMG,AndersonK,DouradoI.TheopeningofSouthAmericasfirstneedle
exchangeProgramandanepidemicofcrackuseinSalvador,BahiaBrazil.AidsAndBehavior20015(1):5164.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141381232011001300015

7/9

10/02/2015

Cincia&SadeColetivaReflectionsondrugpoliciesinBrazil

[Links]
3.DonedaD,GandolfiD.OinciodaReduodeDanosnoBrasilnaPerspectivagovernamental:Aolocalcom
impactoNacional.In:SilveiraDX,MoreiraFG,organizadores.PanoramaAtualdeDrogaseDependncias.So
Paulo:Atheneu2006.p.358360.[Links]
4.AndradeTM.PrincpiosePerspectivasdaReduodeDanosentreUsuriosdeDrogasnoBrasil.lcoole
Drogas,RevistadaABEAD19981(12):5158.[Links]
5.FernandesL.Oqueadrogafaznorma.Toxicodependncias200915(1):318.[Links]
6.MesquitaFC.AidsentreusuriosdedrogasinjetveisnaltimadcadadosculoXX,naregiometropolitana
deSantosEstadodeSoPauloBrasil[tese].SoPaulo(SP):FaculdadedeSadePblica(USP)2001.
[Links]
7.WattersJ,EstiloMJ,CrarkGL,LorvickJ.SyringeandneedleexchangeasHIV/AIDSpreventionforinjecting
drugusers.JAMA1994271(2):115120.[Links]
8.LurieP,DruckerE.Anopportunitylost:HIVinfectionassociatedwithlackofanationalneedleexchange
programmeintheUS.Lancet1997349(9052):604608.[Links]
9.CaiaffaWT,ProettiFA,MarquesLF,CarneiroProiettiAB,MingottiAS,DeslandesS.ProjetoAjudeBrasil.
PrevenodoHIVempopulaesemIDIeProjetoAjudeBrasil.In:MesquitaF,SeibelS,organizadores.
Consumodedrogasdesafioseperspectivas.SoPaulo:Hulcitec2000.p.101121.[Links]
10.Brasil.MinistriodaSade(MS).AContribuiodosestudosmulticntricosfrenteaepidemiadeHIV/AIDS
entreUDInoBrasil:10anosdePesquisaeReduodeDanos.SrieAvaliao.Braslia:MinistriodaSade
(MS)2001.[Links]
11.WorldHealthOrganization(WHO).PolicyBrief:ProvisionofSterileInjectingEquipmenttoReduceHIV
Transmission).[serialontheInternet].2004.Availablefrom:http://www.unodc.org/documents/hiv
aids/provision%20of%20sterile%20injecting%20equipment.pdf [Links]
12.MassardEF,RibeiroJM,BertoniN,BastosFI.SyringeexchangeprogramsinBrazil:preliminaryassessment
of45programs.CadSaudePublica200622(4):761770.[Links]
13.NappoSA,GaldurozJCF,NotoAR.UsodecrackemSoPaulo:fenmenoemergente?Rev.ABPAPAL1994
16(2):7583[Links]
14.Brasil.MinistriodaSade(MS).Portarian1.190,de4dejunhode2009.InstituioPlanoEmergencialde
AmpliaodoAcessoaoTratamentoePrevenoemlcooleoutrasDrogasnoSistemanicodeSadeSUS
(PEAD20092010)edefinesuasdiretrizesgerais,aesemetas.DirioOficialdaUnio200905jun.
[Links]
15.Brasil.PresidnciadaRepblica.Decreton7.179de20demaiode2010.InstituioPlanoIntegradode
EnfrentamentoaoCrackeoutrasDrogas,criaoseuComitGestor,edoutrasprovidncias.DirioOficialda
Unio201021maio.[Links]
16.Brasil.MinistriodaSade(MS).SadeMentalnoSUS:asnovasfronteirasdaReformaPsiquitrica.
ConsolidaodoModelodeAtenoIntersetorialidadeDrogas&Vulnerabilidade,FormaoeProduode
ConhecimentoparaSadeMentalPblica.RelatriodeGesto20072010.Braslia(DF):MinistriodaSade
(MS)2011.[Links]
17.Brasil.MinistriodaSade(MS).SadeMentalCAPS.[acessado2011jun16].Disponvelem:
http://portal.saude.gov.br/portal/saude/visualizar_texto.cfm?idtxt=29797&janela=1.[Links]
18.UniversidadeFederaldaBahia(UFBA).RelatriodeAtividadesdoProjetodeMonitoramentoeSuperviso
dasExperinciasdeConsultriodeRuaparaPopulaesusuriasdeDrogasem14MunicpiosBrasileiros.
Salvador:AlianadeReduodeDanosFtimaCavalcanti,FaculdadedeMedicinadaBahia(UFBA)2011.
[Links]
19.Oxi,umadrogaaindapior.Revistapoca201114(678).[Links]
20.MorganJP,ZimmerL.Thesocialpharmacologyofsmokeablecocaine:notallIt'scrackedtobe.In:
ReinarmanC,LevineHG,organizadores.CrackinAmerica:demondrugandsocialjustice.Berkeley:University
ofCalifrniaPress1997.p.131170.[Links]
21.BarattaA.Prefcio.In:BatistaVM,organizador.Difceisganhosfceis:drogasejuventudenoRiode
Janeiro.2ed.InstitutoCariocadeCriminologia.RiodeJaneiro:Revan2003.p.1533.[Links]
22.SoaresLE.Portrsdeumaarmaapontadaparaalgumestumamoestendidaparaalgum:entrevista
concedidaaAnaCristinaPereira.Pblico200920jul.(CadernoP2):0607.[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141381232011001300015

8/9

10/02/2015

Cincia&SadeColetivaReflectionsondrugpoliciesinBrazil

23.DiasRF.DoasiloaoCAPSad:lutasnasade,biopoderereduodedanos[tese].Niteri(RJ):Institutode
cinciasHumanaseFilosofia(UniversidadeFederalFluminense)2008.[Links]

Apresentadoem08/09/2011
Aprovadoem30/09/2011
Versofinalapresentadaem05/10/2011

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedundera
CreativeCommonsAttributionLicense
ABRASCOAssociaoBrasileiradeSadeColetiva

Av.Brasil,4036sala700Manguinhos
21040361RiodeJaneiroRJBrazil
Tel.:+552122904893/38829151
revscol@fiocruz.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141381232011001300015

9/9

Você também pode gostar