Você está na página 1de 6

1.

ToaoTOv 6 ' TToAAomev r)

T T A I C

r\[xcv

neQi x

C J J Q O V E V

K a i Ayeiv

T O < ;

coaO' o xaxri; | a a 9 r ] x a l x c o v oAAcuv SibcncaAoi y^Tvaaiv, K a l x


7i7TOLr|Kv larjKxL xo yvovq,,
Tovc;

Tf\q, naibevaeoc;

( I s o c r a t i s Panegyricus

oAAa xfjg buxvoa;

6 O K L V

Tf]c, f)|axQac; f \ Tf]C, KOivf|<; (pvoEoc;

eivai,

O A A O U C

X C V

vGQCTioug

'EAAr|vu)v

K a i |j.<xAAov " E A A r ] v a < ;

vo|aa
KOeiadai

|iXxovxa;.

50, 2 )

2. { M A R C V S } E g o m e h e r c u l e e t i l l i e t m n i b u s m u n i c i p i b u s d u a s e s s e c e n s e o p a t r i a s , u n a m n a t u r a e ,
a l t e r a m ciuitatis: u t ille C a t o , q u o m esset T u s c u l i natus, i n p o p u l i R o m a n i c i u i t a t e m susceptus est, ita,
q u o m o r t u T u s c u l a n u s esset, ciuitate R o m a n u s , h a b u i t a l t e r a m loci p a t r i a m , a l t e r a m iuris; u t uestri
A t t i c i , p r i u s q u a m T h e s e u s eos d e m i g r a r e e x a g r i s e t i n a s t u q u o d a p p e l l a t u r o m n e s c o n f e r r e s e i u s s i t , e t
s < u i e>rant d e m < i > e tA t t i c i , sic nos e t e a m p a t r i a m d i c i m u s , u b i nati, e t i l l a m q u a excepti s u m u s .
( C i c e r o , De Legibus 2 , 5 )
3. D u a s r e s p u b l i c a s a n i m o c o m p l e c t a m u r , a l t e r a m m a g n a m e t u e r e p u b l i c a m q u a d i a t q u e h o m i n e s
c o n t i n e n t u r , i n q u a n o n a d h u n c a n g u l u m r e s p i c i m u s a u t a d i l l u m s e d trminos c i u i t a t i s n o s t r a e c u m
sol m e t i m u r , a l t e r a m c u i n o s a d s c r i p s i t c o n d i c i o n a s c e n d i ; h a e c a u t A t h e n i e n s i u m e r i t a u t
C a r t h a g i n i e n s i u m a u t alterius alicuius urbis quae n o n a d o m n e s pertineat h o m i n e s sed a d certos.
Q u i d a m e o d e m tempore utrique rei publicae dant operara, m a i o r i minorique, q u i d a m tantum minori,
q u i d a m t a n t u m maiori. H u i c m a i o r i rei publicae et i notio deseruire possumus, i m m o uero nescio a n i n
otio m e l i u s , u t quaeramus q u i d s i t uirtus, u n a pluresne sint, natura a n a r s bonos uiros faciat; u n u m sit
hoc q u o d m a r i a terrasque et m a r i ac terris inserta complectitur, a n m u l t a eiusmodi corpora deus
sparserit; c o n t i n u a s i t o m n i s et plena m a t e r i a e x q u a cuneta gignuntur, a n diducta et solidis inane
p e r m i x t u m ; q u a e sit d e i sedes, o p u s s u u m spectet a n tractet, u t r u m n e extrinsecus illi c i r c u m f u s u s sit a n
toti inditus; inmortalis sit m u n d u s a n inter caduca et a d tempus nata numerandus. Haec q u i
contemplatur, quid deo praestat? n e tanta eius opera sine teste sint.
( S e n . , D e o/o, I V , 1 - 2 )
4. H i c t i b i q u i e s e x o p t a t a e t v o t i v a t r a n q u i l l i t a s e t , q u a n u l l e s t u d i o s o a n i m o d i v i t i e c a r i o r e s , l i b r o r u m
copia ingens adest f i d e l i u m q u e convictus atque o b s e q u i u m a m i c o r u m . Versaberis c u m sanctis c u m
p h i l o s o p h i s c u m p o e t i s c u m o r a t o r i b u s c u m historiis; n o s d o q u a n t u m s i n e s a t i e t a t e t u a ftierit, l a t u s
tibi utrunque cingemus; nos tibi i a m nunc animis occurrimus et ab occupate vite tempestatibus redeunti
portum hunc quietissimum preparamus.
( P e t r . Famil. X V , 6 )
5. H i c o m n e s q u o s h a b e o a m i c o s v e l q u o s h a b u i , n e c t a n t u m f a m i l i a r i c o n v i c t u p r o b a t o s e t q u i m e c u m
vixerunt, sed q u i m u l t i s ante m e seculis obierunt, solo m i c h i cognitos benificio literarum, q u o r u m sive
r e s g e s t a s a t q u e a n i m u m s i v e m o r e s v i t a m q u e s i v e l i n g u a m e t i n g e n i u m m i r o r , e x mnibus l o c i s a t q u e
o m n i e v oi n hanc e x i g u a m vallera sepe contraho cupidiusque c u m illis versor q u a m c u m h i sq u i sibi
v i v e r e v i d e n t u r , q u o t i e n s r a n c i d u m n e s c i o q u i d s p i r a n t e s , glido i n a e r e s u i h a l i t u s v i d e r e v e s t i g i u m .
( P e t r . Famil. X V , 3 )
6. N e g a r i a u t e m n e q u i t q u i d d a m s i n g u l a r i u s e m e r g e r q u o t i e n s , c o m p o s i t i s p r i m u m a n i m i m o t i b u s ,
quibus estuantibus nichil feliciter e v e n t u r u m sperare licet, eloquentie studio terapus impenditur. Q u e s i
nobis necessaria n o n foret et mens, suis v i r i b u s nisa b o n a q u e s u a i n silentio explicans, v e r b o r u m
suffragiis n o negeret, a d c e t e r o r u m s a l t e m utilitatera, q u i b u s c u r a v i v i r a u s , l a b o r a n d u m erat; q u o r u m
nimos n o s t r i s c o l l o c u t i o n i b u s p l u r i m u m a d i u v a r i p o s s e n o n a m b i g i t u r .

[...]

A d d e quod h o c studio multis i n longinqua regione degentibus prodesse permittimur; a d quos e n i m


nostri copia et convictus n u n q u a m forte venturus est, sermo perveniet. I a m vero q u a n t u m posteris
collaturi simus, optime metiemur, si quantum nobis contulerint m a i o r u m nostrorum inventa,
meminerimus.
(Petr. F a w . , 1 , 9 )
7. F r u m e n t a m e r c a n t i b u s s a t i s m o d i c u m p u g n o e x c i p e r e , i l l u d e x a m i n a n t , i n d e n o t i t i a m t o t i u s c a p i u n t
acervi. N o n est opus oras ultimas rimari et t e r r a r u m abdita penetrare: lingue, habitus, vultusque alii,
v o t a , a n i m i , m o r e s q u e a d e o smiles, q u o c u n q u e p e r v e n e r i s , u t n u n q u a m v e r i u s f u i s s e v i d e a t u r i l l u d
Satyrici u b i ait:
H u m a n i generis m o r e s tibi nosse volenti, sufficit una domus.
( P e t r . Contra quendam magni status hominem)
8. Q u a n t a , o r o t e , g r a t i a , c l a r i s e t p r o b a t i s s c r i p t o r i b u s e s t h a b e n d a , q u i m u l t i s a n t e n o s s e c u l i s i n
terram versi, divinis ingeniis institutisque sanctissimis nobiscum vivunt, cohabitant, colloquuntur
i n t e r q u e p e r p e t u o s a n i m o r u m fluctus, c e u t o t i d e m l u c i d a s i d e r a e t f i r m a m e n t o v e r i t a t i s a f f i x a , c e u
totidem suaves ac felices aure, t o t i d e m industrii ac experti naute et p o r t u m nobis quietis ostendunt ete o
v o l u n t a t u m n o s t r a r u m l e n t a c a r b a s a p r o m o v e n t e t fluitantis a n i m e g u b e m a c u l u m r e g u n t , q u o a d t a n t i s
p r o c e l l i s a g i t a t a c o n s i l i a tndem s i s t a t a c t e m p e r e t ?
( P e t r . De remediis utriusque
fortunae,praef.)
9. V o s [ . . . ] q u i d n o n e s t i s c o n s e c u t i , c u m O r a t o r e s , P o e t a s , H i s t r i c o s , A s t r n o m o s , G r a m m a t i c o s , q u i
j a m sine ulla dubitatione deleti erant,restituissetis? Profecto n o n usitatus honos ac pervuigatus vobis
tribuendus est, s e d n o v i singularesque debentur. I g n o m i n i a econtra notandi sunt illi G e r m a n i , q u i
clarissimos v i r o s , q u o r u m vita a d h o r u m m e m o r i a m sibi c o m m e n d a t a esse debuit, q u a n t u m i n se fuit,
v i v o s d i u t u m o tempore sepultos tenuerunt: q u o d s i prudenter f a c t u m est, quid negligentius? S i e x
sententia, q u i d c r u d e l i u s ? A n q u i s q u a m ita i n v i d u s esset, u t v o s e x o m a r i n i m i u m a m e censeat? Q u o s
autem orno? E o s nempe, q u i huius litterariae reipublicae p l u r i m a adiumenta atque ornamenta
c o n t u l e r u n t . L i b e r o p a t r i v e t e r e s a r a m d i c a r e , t e m p l a c o l l o c a r e , e t h e c a t o m b a s facer v o l u e r u n t , q u i
r e p e r i u n d i v i n i u s u s a u c t o r ftiisset, q u o d p l e r u m q u e l i b i d i n i s , f u r o r i s , i n s a n i a e i n s t r u m e n t u m e s t . N o s
vero praestantissimorum librorum tnventoribus vel mediocrem honoris gradum negabimus? Profecto si
maiores nostri novitati invidissent; n e c virtutem, n e c industriara m u l t i s ac praeclaris m o n u m e n t i s
honestassent, nobis tot bene dicendi praecepta, tot bene v i v e n d i e x e m p l a defuissent.
(F. B a r b a r u s a d P o g g i u m B r a c c i o l i n i , die 6 l u l i o a. 1 4 1 7 )
10. A m i s i m u s R o m a r a , a r a i s i r a u s r e g n u r a a t q u e d o m i n a t u r a ; t a m e t s i n o n n o s t r a s e d t e m p o r u m c u l p a ;
v e r u m t a m e n p e r hunc splendidiorera d o r a i n a t u m i n m a g n a adhuc orbis parte regnamus. N o s t r a est
Italia, nostra Gallia, nostra Hispania, G e r m a n i a , Pannonia, D a l m a t i a , I l l y r i c u m , multaeque aliae
nationes. I b i naraque r o m a n u m i m p e r i u m estu b i c u m q u e roraana l i n g u a dominatur.
( L . V a l l a , Praef. A d I l i b r u m Elegantiarum

linguae

Latinae)

11. N o n h o m o , u t i t a l o q u a r , f l i i t e r o , s e d raonstrura q u o d d a r a p e l l e h o r a i n i s i m i l e : s i e n i m r e v e r a
iisset h o m o , c e t e r o s h o m i n e s t a n q u a r a m e m b r a q u e d a m e i u s d e m c o r p o r i s d i l e x i s s e t . S i n g u l i n a n q u e
h o m i n e s s u b u n a idea et i n e a d e m specie sunt unus horao. O b hanc, u t arbitror, r a t i o n e m sapientes
solara illam e x o m n i v i r t u t u m n u m e r o h o m i n i s ipsius n o m i n e , i d est humanitatem, appellaverunt, q u e
o m n e s h o m i n e s q u o d a m m o d o ceu fratres e x u n o q u o n d a m patre l o n g o ordine natos diligit atque curat.
[ d a t a : ra. A p r i l i a . 1 4 7 5 ] * m s . R i c c a r d i a n o 7 9 7 . ]

( M . F i c i n o , De humanitate, i n Lettere, 1 , Epistolarum familiarum liber I , a c u r a d i S . G e n t i l e , F i r e n z e


1990, p . 107 [ =E p i s t o l e M a r s i l i i F i c i n i , Capcasa, V e n e z i a 1495, f X V I r])
12. S i t a n t a m v i m h a b e t p r o b i t a t i s e t e r u d i t i o n i s a d m i r a t i o u t t o t o f e r e o r b e d i s i u n c t o s a r c t i s s i m a
caritatis copula coniunctissimos esse v i d e a m u s , e g o v i r i t a m m o d e s t i , t a m studiosi, t a m candidi
b o n a r u m litterarum admiratoris et t a mvicini gratiam n o nquavis etiam ratione conabor
aucupari?
eque v u l g a r i m o r e t e c u m h a n c m u t u a m b e n e v o l e n t i a m i n i r e e s t a n i m u s . S a n c t a q u a e d a m r e s e s t
e r u d i t o r u m societas et n o n nisi sancto aliquo pignore sancienda.
( E r a s m u s a d G r e v e r a d u m , e p . d a t a d i e 1 8 m . D e c . A . 1 5 0 0 : Opus epistolarum, e d . A l i e n , I , p p . 3 3 1 332)
Q u o d v i v i s , q u o d v a l e s , i l l u d m x i m e e x repblica n o s t r a literaria e s t , c u m p e r s p i c u u m s i t N a t u r a m t e
o m n i u m u n u m a d e a m < r e m publicam> locupletandam peperisse.
D e s i d e r i i E r a s m i Opus epistuL, e p . 1 3 6 6 , t o m . 5 , p . 2 8 9 , v v . 8 - 1 0 .

13. " O g n u n o d i n o i h a d u e p a t r i e : l a trra c h e g l i d a i l n o m e e l ' A n t i c o . P e r e n u n c i a r e l a c o s a i n u n a


breve f o r m u l a , m i permetto d i s e r v i r m i dell'antica dottrina d e i teologi greci, c h e distinguevano
n e l l ' u o m o t r e e l e m e n t i : i l c o r p o , l ' a n i m a , l o s p i r i t o ( a o j p x x , \|/uxn, Twena) e d i c o : l a n o s t r a p a t r i a
n e l l ' a n i m a e n e l c o r p o p e r i l r u s s o l a R u s s i a , pe t e d e s c o l a G e r m a n i a , pe francese l a F r a n c i a : l a
patria del nostro spirito p e r tutti n o i l ' A n t i c o . Questa patria c o m u n e lega i p o p o l i d ' E u r o p a c o n u n
vincolo superiore a d ogni distinzione d inazione e d i razza."
" Q u a e c u mi t a sint, profecto dici potest, idque servata historiae fide, u n u m q u e m q u e n o s t r u m duas
patrias habere: alteram scilicet, unde n o m e n g e n t i c l i c i u m habet, alteram vero, quae i n A n t i q u i t a t e
consistit. U t a u t e m clarius et apertius loquar, liceat adhibere v e t e r e m G r a e c o r u m
doctrinam
theologicam, iuxta q u a m h o m o tribus elementis inter se cohaerentibus i n u n u m conformatur. Haec
e l e m e n t a s u n t a c o ^ a , yuxn, 7rve))xa. Q u o d a d a n i m a m e t c o r p u s a t t i n e t , p a t r i a R u t e n o R u t e n i a ,
G e r m a n o G e r m a n i a , G a l l o G a l l i a est; p a t r i a a u t e m s p i r i t a l e mnibus s i t a e s t i n A n t i q u i t a t e . Q u a q u i d e m
E u r o p a e p o p u l i a r t i s s i m o v i n c u l o i n t e r s e s e c o n i u n g u n t u r , e a d e m q u e p h y l e t i c a e t poltica d i s c r i m i n a
facile superantur."
( T . Z i e l i n s k i , L'Antico
1905, p. 67.)

e noi, V i v a r i u m , N a p o l i 2 0 0 4 , p . 7 9 - 8 0 ( = Die Antike und wir, L i p s i a , W e i c h e r ,

14. D o c t r i n a e s t u d i o s i h o m i n e s s u n t c i v e s d u a r u m c i v i t a t u m : p o p u l a r i s , i n q u a q u i s q u e v i v i t : e t
litteratae, dispersae a c diflftisae p e ro m n e s p o p u l a r e s civitates, q u a e t o t sunt, q u o t sunt p o p u l i d i v e r s a a b
alus s i b i q u e p r o p r i a o r a t i o n e e t l i n g u a u t e n t e s . L i t t e r a t a e c i v i t a t i s u n a e s t c o m m u n i s l i n g u a L a t i n a .
H a n c l i n g u a m ita tenere, u th u i u s civitatis q u a m v i s late patentis v i n c u l u m contineatur, u tt e o m n e s cives
et i n t e l l i g a n t , e t c u m delectatione, a n i m i afifectu, d o c t r i n a e a c v i r t u t i s f r u c t u , legant e t audiant; n o r m e
praeclara quaedam est facultas?
( D a n i e l i s W i t t e n b a c h i i Vita Davidis Ruhnkenii, L u g d u n i B a t a v o r u m e t A m s t e l o d a m i , a p u d A . e t I .
H o n k o o p et R den Hengst, 1799, p. 226.)
15. I t a l i c e l o q u e n t e m s o l i I t a l i i n t e l l i g e n t ; q u i t a n t u m H i s p a n i c e l o q u a t u r i n t e r G e r m a n o s p r o m u t o
habebitur; G e r m a n u s inter Italos n u t u ac manibus p r o lingua u t i cogetur; q u i Gallico sermone
peritissime ac scientissime utatur, u b i e G a l l i a exierit, saepe u l t r o irridebitur; q u i Graece Latineque
sciat, is, q u o c u m q u e t e r r a r u m v e n e r i t , n o n i n t e l l i g e t u r t a n t u m , s e d a p u d plerosque a d m i r a t i o n i erit [...]
U t igitur peregrinantibus optabile esset reperire genus a l i q u o d n u m m o r u m , cuius eadem apud o m n e s
a e s t i m a t i o esset; m u l t o q u e l i b e n t i u s uterentur iis, q u a m illis, q u itertio a u t quarto q u o q u e die, c u m
d e t r i m e n t o e t c u m m o l e s t i a m u t a n d i s u n t , c u m i b i t a n t u m tiles s i n t , u b i i m p e r a t i s P r i n c e p s , c u i u s i n

d i c i o n e c u d u n t u r , ita n e m o n o n v i d e t , q u a n t o c o m m o d i u s sit, u t i e a l i n g u a , q u a e i n o m n i gente a c


natione reperit aliquos, e t q u i d e m n o n e x faece v u l g i , sed e x quaque h o n o r a t i s s i m o s quosque, a quibus
sine interprete intelligatur, q u a m iis, quae s i m u l atque p e d e m e x hac aut illa p r o v i n c i a extuleris, alios
atque alios interpretes requiruntur.
( M . A . M u r e t i Oratio de libris Aristotelis de moribus,
i n Opera omnia, c u m a r m o t a t i o n e D a v i d i s
Ruhnkenii, L u g d u n i B a t a v o r u m apud Sam. E t loh. Luchtmans, 1789, p. 332-333.)

16.
S e d q u u m i a m L a t i n a lingua prope tota interiisset, viderentque plausibile, et venerandum,
magnique a d o p i n i o n e m ingentis eruditionis m o m e n t i horrenda barbarie, et soloecismis orationem
c o n s p u r c a r e , u n u s q u i s q u e a d e x p r i m e n d u m q u o d v o l e b a t , v e r b u m d e s e r m o n e vernculo m u t u a b a t u r ,
alias q u o d d e c o r u m crederetur, s i q u a m pessime L a t i n e loqueretur: alias q u o d expeditius: i n t e r d u m
q u o q u e q u o d m e l i o r e q u i d e m v o c e n o n carebat q u i d e m , sed n o n esset intellecta. Itaque m a l e b a n t aliqui
i u x t a vetus d i c t u m i m p e r i t i u s l o q u i , m o d o apertius: nata e s t h i n c barbaries n o n una, sicut u n a erat
L a t i n a l i n g u a , v e r u m s u a c u i q u e n a t i o n i e t g e n t i . A l i a m e x s u o vernculo i n v e x i t H i s p a n u s , a l i a m I t a l u s ,
a l i a m G a l l u s , a l i a m G e r m a n u s , a l i a m B r i t a r m u s , n e c h i m u t u o i n t e l l i g e b a n t . ( L . V i v e s , De disciplinis
libri XX, t o m u s L De causis corruptarum artium, l i b e r s e c u n d u s . De corrupta grammatica,
Lugduni,
apud l o a n n e m Frellonium, 1551, p. 78.)
16. " T h e a l a r m i n g e x t e n t t o w h i c h l a n g u a g e d e c a y a n d c o r r u p t i o n h a d d e v e l o p e d b y t h e t i m e o f t h e
early humanists m a y b e seen i n t h e disturbing barbarization o f t h e vocabulary, w h i c h seriously
e n d a n g e r e d t h e u n i v e r s a l u s e f u l n e s s o f L a t i n , a n d t h e a p p a l l i n g d o g g e r e l w r i t t e n b y s o raany a u t h o r s o f
the late scholastic age. H e r e I ara n o t referring, o f course, t o the technical scholastic t e r m i n o l o g y , but t o
t h e i n t r o d u c t i o n i n t o L a t i n o n a m a s s i v e s c a l e o f v e r n a c u l a r t e r m s a n d w o r d p a t t e m s s u c h a s bunios
tabardos a n d ventus sum ( i n s t e a d o f veni) w h i c h y o u f m d i n t h e ffteenth c e n t u r y S a x o n h i s t o r y o f
Werner R o l e v i n c k a n d w h i c h y o u cannot understand unless y o u r
raother-tongue
i s Germn." ( J .
I J s e w i j n , Companion
to neo-Latin studies, p a r t I ( H i s t o r y a n d d i f f t x s i o n o f n e o - L a t i n l i t t e r a t u r e ) ,
L e u v e n university Press Peeters Press, L e u v e n / L o u v a i n 1990, p . 4 1 )

17. S i c o m n i a f a t i s i n p e i u s r u e r e , e t r e t r o s u b l a p s a r e f e r r i . N e c m i h i s o l u m q u o m o d o c e c i d e r i n t , a c
corruptae sint v i d e o d i c e n d u m , sed etiara q u o m o d o i nipsis o r i g i n i b u s , e t quasi inter ipsas f o r m a n t i u m
raanus
d e t o r t a e s i n t , a c d e p r a v a t a e . S i c e n i m a p e r t i u s c o r r u p t e l a e o m n e s patefent, n o n t a n t u m
recentiorum h o m i n u m , sed veterum quoque, quibus tamen artium exordia debemus: non quod author
sira c u i q u a m , u tingratus sit illis, quibus acceptura f e r i m u s i n g e n i o r u m cultura, e thuraanitatera oranera:
v e r u r a agendi gratias alius erit locus: nec p r o b e n e f i c i o n o n habebiraus gratias, e t quidera seraper, etiara
c u m illorura indicabiraus peccata: nara q u o d falsi, q u o d lapsi sunt, ignoscemus c o r a m u n i sorti, ac
naturae. Lapsus t a m e n a d nostrara cautionem detegemus: quantura quidera fuerit v i r i u m nostrarum. ( L .
V i v e s , De disciplinis libri XX, t o m u s L De causis corruptarum
artium, l i b e r p r i m u s . De artibus in
universum, L u g d u n i , a p u d l o a n n e m F r e l l o n i u m , 1 5 5 1 , p . 9 . )
18.
Q u o apparet n o n d e suis artibus sententiam illos dicere, s e d d e existiraatione s u i . E t
q u e r a a d r a o d u m c i r c u l a t o r e s n o d o s q u o s d a m fciles a l i t e r t a m e n e t i n v o l v u n t , e t e v o l v u n t , q u a m i n
corarauni u s uconsueviraus, q u ores videatur difficilior, ac proinde admirabilior: i t aq u i d a m quae
facilia, quae prorapta, aperta, dilucida sunt i ndisciplinis, quas norunt, i n v o l v u n t , e t intricant, n e r e s
s c i l i c e t v e l v i l e s c a t faciltate, v e l e t i a m fat v u l g a r i s , m u l t i s s p e s u c c e s s u s a d e a m c a p e s s e n d a m
invitatis. (ibi.p . 14)

19. P u e r a d s c h o l a m d e d u c t u s p r i m o c o n f e s t i m d i e i u b e t u r d i s p u t a r e , e t d o c e t u r i a m r i x a r i , q u i f a r i
n o n d u m p o t e s t . I d e m i n g r a m m a t i c a , i n p o e t i s , i n historiis, i n dialctica, i n r h e t o r i c a , i n o m n i p r o r s u m
disciplina. M i r e t u r aliquis, q u i possint i n rebus apertissimis, simplicissimis, primis? N i h i l est t a m
liquidum, t a m clarum, quod quaestiuncula aliqua velut vento excitato n o n perturbent. Inertissimae datur
torpedini, nihil invenire, etiam fulgore solis, quod obscures i n rebus explicatissimis, quod involvas i n
durissimis ac inflexibilibus, q u o d plices et replices. [...] S i c sunt tyrones isti assuefaciendi, n u m q u a m
tacere, fortiter asseverare q u i c q u i d i n b u c c a m , nequando v i d e a n t u r cessisse. N e c u n a disputatio u n o
sufficit d i e , a u t gemina, sicut refectio. S u b p r a n d i u m altercantur, pransi altercantur, sub c o e n a m
altercantur, coenati altercantur. A g u n t haec, u t discant, a n u t concoquant? D o m i altercantur, foris
altercantur. I n c o n v i v i o , i n balneo, i n laporario, templo, urbe, agro, i n publico, i n privato, o m n i loco,
o m n i tempore altercantur: n o n toties s u b lenone rixantur meretriculae, a u t s u b lanista dimicant
g l a d i a t o r e s a p p e t e n t e muere, q u o t i e s i s t i s u b m a g i s t r o p h i l o s o p h i a e . [ . . . ] Q u a n t a n a s c i t u r h i n c
corruptela et moribus et disciplinis, inflammatis animis et a d pertinaciam obfirmatis? Clamores p r i m u m
ad r a v i m , hinc improbitas, sannae, m i n a e , convicia, d u m luctantur, et uterque alterum tentat
prostemere. [...] Estne haec exercitatio sapientiae? Estne haec professio venerandae disciplinae?
Egressi illinc, quae scripta, maledicta, invectivae m u t u a e et o d i u m inexstinguibile? Victoris gloria et
arrogantia, t a m q u a m i n cruento bello, et victi pudor atque invidentia. (ibi.p. 39-40)
20. Q u o c i r c a n o n s o l u m a r t e s , s e d p r o f e s s o r u m q u o q u e m o r e s s u n t c o r r u p t i . V e t u s e s t h a c d e r e
insectatio i l l o r u m q u i adversabantur philosophiae et querela e o r u m , q u i faverent. Rhetores, poetae,
c o m i c i et satyrici philosophos m o r d e n t et lacerant, q u o d h o m i n e s sapientiae praeceptis instructi, leves
se p r a e b e a n t , i n e p t o s , a s s e n t a t o r e s , m e n d a c e s , a d m i n i s t r o s sceleris c u i u s l i b e t a c f a c i n o r i s , i n t e r d u m
e t i a m duces: praecipiebant d e prudentia, nihil erat illis imprudentius; de legibus et iustitia, nihil
iniquius; de temperantia, erant ad voluptates omnes proiectissimi; de contemnendis
opibus,
indignissima faciebant et patiebantur unius n u m m i gratia; d e veritate, n u m q u a m v e r u m dicebant; de
librtate, n i h i l e r a t a b i e c t i u s ; d e m o d e s t i a , n i h i l a r r o g a n t i u s . ( i b i . p . 5 8 )
21. S e m o t a u t i l i t a t e a b a r t i b u s e t a p r o f e s s o r i b u s r e m o t i s a n i m i s s u a e r u d i t i o n e d i g n i s , h o n o r o m n i s e t
ab artibus e t a m a g i s t r i s e s t excussus: q u i p p e q u u m n e c ullis prodessent artes, n e c suis ipsis
p r o f e s s o r i b u s , v e l a d b e n e v i v e n d u m e s s e n t tiles, v e l a d b e n e s e n t i e n d u m . ( i b i . p . 6 1 )

22. [ 1 4 ] N a m n i s i m u l t o r u m p r a e c e p t i s m u l t i s q u e l i t t e r i s m i h i a b a d u l e s c e n t i a s u a s i s s e m , n i h i l e s s e i n
vita m a g n o opere e x p e t e n d u m nisi l a u d e m atque honestatem, i nea a u t e m persequenda o m n i s cruciatus
corporis, o m n i a pericula m o r t i s atque exsili p a r v i esse ducenda, n u m q u a m m e p r o salute vestra i n tot ac
t a n t a s d i m i c a t i o n e s a t q u e i n h o s p r o f l i g a t o r u m h o m i n u m c o t i d i a n o s mpetus o b i e c i s s e m . S e d p l e n i
o m n e s sunt libri, plenae sapientium voces, plena e x e m p l o r u m vetustas: quae iacerent i n tenebris o m n i a ,
nisi litterarum l u m e n accederet. Q u a m multas nobis imaginesnon s o l u m a d i n t u e n d u m , v e r u m etiam
ad i m i t a n d u m f o r t i s s i m o r u mv i r o r u m expressas scriptores et Graeci et Latini reliquerunt? Quas e g o
m i h i semper i n administranda r e publica proponens a n i m u m et m e n t e m m e a m ipsa cognitatione
hominum excellentium conformabam.
[15] Q u a e r e t q u i s p i a m : " Q u i d ? Illi ipsi s u m m i viri, q u o r u m virtutes litteris proditae sunt, istane
d o c t r i n a , q u a m t u e f f e r s l a u d i b u s , e r u d i t i f u e r u n t ? " D i f f i c i l e e s t h o c d e mnibus c o n f i r m a r e , s e d t a m e n
est certe q u o d r e s p o n d e a m . E g o m u l t o s h o m i n e s e x c e l l e n t i a n i m o ac v i r t u t e fuisse, et sine doctrina
naturae ipsius habitu prope d i v i n o p e r se ipsos et moderatos et gravis exstitisse, fateor: etiam illud
adiungo, saepius a d laudem atque virtutem n a t u r a m sine doctrina q u a m sine natura valuisse doctrinam.
A t q u e dem e g o c o n t e n d o , c u m a d n a t u r a m e x i m i a m a t q u e i n l u s t r e m a c c e s s e r i t r a t i o q u a e d a m
c o n f o r m a t i o q u e d o c t r i n a e , t u m i l l u d n e s c i o q u i d p r a e c l a r u m a c s i n g u l a r e soler e x s i s t e r e .

[16] E x h o cesse h u n c n u m e r o , q u e m paires nostri viderunt, d i v i n u m h o m i n e m A f r i c a n u m ; e x h o c C .


L a e l i u m , L . F u r i u m , m o d e r a t i s s i m o s h o m i n e s e t continentissimos; e x h o c f o r t i s s i m u m v i r u m et illis
temporibus doctissimum, M . C a t o n e m illum senem: qui profecto si nihil a d percipiendam [colendam]
v i r t u t e m litteris adiuvarentur, n u m q u a m se a d e a r u m s t u d i u m contulissent. Q u o d s i n o nh i s tantus
fructus
ostenderetur, et s i e x h i s studiis delectatio sola peteretur, t a m e n ( u t o p i n o r ) hanc a n i m i
a d v e r s i o n e m h u m a n i s s i m a m a c l i b e r a l i s s i m a m i u d i c a r e t i s . N a m c e t e r a e eque t e m p o r u m s u n t eque
a e t a t u m o m n i u m eque l o c o r u m : h a e c s t u d i a a d u l e s c e n t i a m a l u n t , s e n e c t u t e m o b l e c t a n t , s e c u n d a s r e s
ornant, adversis p e r f u g i u m ac solacium praebent, delectant d o m i , n o n impediunt foris, pernoctant
n o b i s c u m , p e r e g r i n a n t u r , r u s t i c a n t u r . ( C i c e r o n i s Oratio proArchia,
14-16)

22. N u m q u a m m i h i p l a c u i t a n t i q u i t a t i s s t u d i u m , n i s i q u o d s u b l i m i o r i b u s s c i e n t i i s l u m e n p r a e f e r r e t .
N o n e r g o v u l g a r i a a c t r i t a h i c q u a e r e s , n o n A^TtxoXoyaq i l l a s , q u a s p l e r u m q u e i n a n t i q u i t a t u m
s c r i p t o r i b u s r i d e n t , q u o t q u o t s u n t c o r d a t i o r e s e r u d i t i . N o n h i c d e v e t e r u m calcis, n o n d e e o r u n d e m
tricliniis, epulis, ianuis, ludis, hastis, tibiis, coronis, laruis, thermis, torquibus, lucemis agitur (cui e n i m
n o n dictus H y l a s ? ) , sed de iis, quae a d statum reipublicae R o m a n a e , a d l e g u m origines et rationes, ad
ritus, f o r m u l a s et s o U e m n i a p o p u l i R o m a n i verba, ipsumque v e t e r u m i u d i c i o r u m o r d i n e m pertinent,
s i n e q u i b u s i n t e l l i g i h a u d p o s s u n t l e g e s R o m a n o r u m . ( J . G . H e i n e c c i u s , Antiquitatum
Romanarum
iurisprudentiam
illustrantium syntagma, s u m p t i b u s l o . D a n i e l i s D u l s e c k e r i , A r g e n t o r a t i , 1 7 5 5 , f 13)

Você também pode gostar