Você está na página 1de 3

11/05/2016 OscaminhosdadominaoburguesanoBrasil

Segunda,28deabrilde2014

Oscaminhosdadominaoburguesa
noBrasil
Aburguesiabrasileiranuncateveimpulsosrevolucionriospararealizararevoluonacionaledemocrtica.Tratase
deumaburguesiaquearticulaoarcaicocomonovo,quedisseminaaideiadoBrasilcomopasdemercadomoderno,
massemabandonaracondiodedependncia,pautadanaexperinciadeumcapitalismodeperiferiaavanada,
destacaKarenAlbini(foto),daequipedoCEPAT/CJCIAS,emsnteseelaboradadaobraARevoluoBurguesano
Brasil,deFlorestanFernandes,apresentadanodia24deabrilde2014,emCuritibaPR,comopartedaprogramao
doProjetoAbrindooLivro.

Eisasntese.

AolereinterpretaraobraARevoluoBurguesano
Brasilpossvelcompreenderclaramenteosmotivos
dessaobraserreconhecidacomoessencialparaa
compreensodarealidadebrasileira.Elapartedaanlise
dasociedadebrasileira,pautandoaconstituiodo
capitalismodependentee,emseguida,ocapitalismo
monopolistaqueculminounogolpecivilmilitarem1964.

Oautor,FlorestanFernandes,professoresocilogo(1920
1995),noprefciodesuaobraesclarecequetratasede
umensaiolivre,quenopoderiaescreversenofosse
sociolgico(p.26).Tambmexpressaosdesejosdeum
socialistacontraaordemsocialcompetitiva.

Noensaiocitado,Fernandesexpressaseusestudose
reflexescomoaluno,professoremilitante,querefleteosconhecimentosacumuladosaolongodetodacarreira[...]
(p.425).umensaiosociolgicocompleto,quepermiteacompreensodarealidadebrasileiraecomoaburguesiase
aproprioudessahistria.

Iniciadaem1966econcludaem1974,aobranoapenasumaanlisedomomentopolticovivenciadonosanos
1960e1970noBrasil,umainterpretaosciohistricadaconstituiodaburguesianoBrasil.Oautorlembraque
[...]aoseapelarparaanoodeRevoluoburguesa,nosepretendeexplicaropresentedoBrasilpelopassado
dospovoseuropeus.Indagase,porm,quaisforamecomosemanifestaramascondieseosfatoreshistricosociais
queexplicamcomoeporqueserompeu,noBrasil,comoimobilismodaordemtradicionalistaeseoriginoua
modernizaocomoprocessosocial(p.2021).

ParaFernandes,aRevoluoBurguesanoBrasilfoiconstitudadequatromomentossciohistricosdistintosque
antecederamaogolpede1964:a)AIndependnciaseguidadosacontecimentosdaaboliodaescravidoeda
proclamaodaRepblicab)Apresenadosnovosatoresquepermitiramgrandesmudanasnarealidadeeconmica,
socialepolticadopasc)Amudananarelaoentrecapitalinternacionaleaorganizaodaeconomiainternad)A
expansoeuniversalizaodachamadaordemsocialcompetitivadocapitalismodependentenoBrasil.

Seuensaioorganizadoemtrspartes:naprimeira,asorigensdaburguesia,abordaainterpretaosociolgicada
independnciadoBrasilsorigensdarevoluoburguesa,aimigrao,osfazendeirosdocafeaindustrializaono
BrasilNasegundaparte,aformaodaordemsocialcompetitiva[fragmento],Fernandesabordaaordemsocial
competitivadocapitalismodependenteenaltima,Revoluoburguesaecapitalismodependente,interpretaa
concretizaodarevoluoburguesa,comomercadocapitalistamoderno,aexpansodocapitalismocompetitivoeo
capitalismomonopolista.

ParaesclareceraRevoluoBurguesanoBrasil,Fernandesanalisaquehouveumanteseumdepois,porisso,na
primeirapartetrazelementosquepermitemapercepodaconstituiodocapitalismoeopassadocolonialdoBrasil.
Esclarecevriosconceitos,porexemplo,distinguindosenhordoengenhodeBurgus,burguesiadearistocraciaagrria.

FernandesdefinequenoBrasilnohouvefeudalismoenemburgo,opaseraumasociedadecolonial.Paraoautor,o
burgusjsurge,noBrasil,comoumaentidadeespecializada,[...](p.34),quefoiseestabelecendolentamentedentro
daordem.Aburguesiautilizousedoestatutocolonialparaordenarsualgicadedominao,nessesentido,as
categoriasdepensamentoinerenteaoliberalismopreenchiamumafunoclara:cabialhessuscitareordenar,apartir

http://www.ihu.unisinos.br/noticias/530685oscaminhosdadominacaoburguesanobrasil 1/3
11/05/2016 OscaminhosdadominaoburguesanoBrasil
dedentroeespontaneamente,atravsdoestatutonacional,mecanismoseconmicos,sociaisepolticosque
produzissemefeitosequivalentesaosqueeramatingidosantes,apartirdeforaecompulsoriamente,atravsdoestatuto
colonial(p.54).AssimqueforamcriadasascondiesparaoinciodaRevoluoburguesanoBrasil.Oliberalismo,a
ideologiadedominaodaburguesia,adaptousedominaoestamentalepatrimonial,aotradicionalismoe
mandonismopresentenaaristocraciaagrria.Emais,agregouemsuaformaotodosessestraosdopassado
colonialbrasileiro,comasualgicadedominaoeopresso.

AIndependnciapermitiuosprimeirostraosdasociabilidadeburguesa,bloqueadaatentopeloestatutocolonialeo
grandesenhordoengenho.claraarelaodecomoosideaisdejustificaodocapitalismovoseestruturando
dentrodaordemdoestatutocolonial,constituindolentamenteumanovaordemsocial.Nessamesmalgica,asclasses
sociaisvopressionandoaestruturaestamental,aparecendonomercado,nascidadeseexportaes,pormeiodas
atividadesmercantisedapresenadenovospersonagensosbanqueiros,ofazendeirodocafeoimigrante.O
trabalhoassalariadoeaconsolidaodaordemeconmicacompetitivasointroduzidosnocontextosocial,
econmicoepoltico,emfinsdosculoXIX.

Paraoautor,oqueimportaassinalar,emtermosdaanlisesociolgica,oquerepresentamessasfuneshistrico
sociaisdaacumulaoestamentaldocapitalparaodesenvolvimentointernodocapitalismo(p.99).Almda
acumulaocapitalistacontertraosdaacumulaoestamental,noqueserefereaoprivilgiodeapenasum
segmento,aburguesiasejustificoudentrodaordemantigamantendosuaestruturadesigualenadademocrtica.

Aointroduzirasegundapartedo
livro,Fernandesexplicaqueemtodasasrelaesde
trocaeproduosedesenvolveumaordemsocial,
quepermiteamanutenodosistemadessas
relaes.Asrelaescapitalistassocompreendidas
comoordemsocialcompetitiva.Fernandesesclarece
quenassociedadesdependentes,ocapitalismo
introduzidoantesdaordemsocialcompetitivae,
assim,aideologiavaiseadaptandoordemanterior.
Achamadarupturasedpelasestruturasde
dominao,demaneiragradual,pormeioda
economiamundial,oquecondicionaatransio.No
Brasil,asestruturaseconmicas,sociaisepolticas
dasociedadecolonialnosmoldaramasociedade
nacionalsubsequente:determinaram,acurtoea
largoprazos,asproporeseoalcancedos
dinamismoseconmicosabsorvidosdomercado
mundial(p.180).

Nessecontexto,anovaordemsocialcompetitivafoi
sendointroduzidaapartirdebrechasencontradasnaorganizaoestamentaleestatutocolonial,ganhandoforapara
extinodaordemsocialcolonialnosentidodealteraroregimesenhorial,oquefavoreceuagrandeburguesia.Mesmo
assim,aordemsocialcompetitivacarregatraosdaordemsocialanterior,porisso,Fernandesaesboacomo
fragmentada.Acompetiocapitalistadaburguesiabrasileiravinculadaaosvaloreseaosprocessosqueconcorreram
paraamanutenodopassadocolonialdomandonismo.issooquejustificaocapitalismobrasileirovinculadoao
passadopatrimonialistaeautocrtico.

Noexistiamrelaesdetrabalhonosestamentos,eraaescravido.Jnanovaordemsocialcompetitivafragmentada,
apesardaexistnciadotrabalholivre,configurasedemodomaiscnicoebrutal,comopuroinstrumentode
espoliaoeconmicaedeacumulaotointensivaquantopossveldecapital(p.232233).Maisainda,oelemento
ouadimensohumanabemcomoapazsocialsofigurasderetrica,deexplcitamistificaoburguesa,equando
precisamiralmdisso,omandonismoeopaternalismotradicionalistascedemseulugarrepressopoliciale
dissuasopolticomilitar(p.233).dessemodoqueFernandesencerraasegundapartedolivro,retratandoelementos
paracompreensodecomofoiaRevoluoburguesaealgicacrueldedominaodocapitalismonoBrasil.

Naintroduoterceiraparte,Fernandesexpequenohumperodoexatoquemarcaofimdoregimesenhorialeo
inciodadominaoburguesa,masesclarecequeoinciodessatransiosedaindadentrodeoutraordemsocial:na
tradiocolonial.Apsaaboliohouveumacrisedopoderoligrquicoecomeamasurgiroutrossetores,comoos
industriaisdoRiodeJaneiroedeSoPaulo,queFernandesretratacomosetoresinsatisfeitosdagrandeburguesia.
Assim,aforapolticadavelhaoligarquiacomeaaperderecederespaoparaumanovaforapoltica.nesses
choquesdeconflitosenasconvergnciasquerepousaoquesepoderiachamardeconsolidaoconservadorada
dominaoburguesanoBrasil(p.245),queirseculminarnoqueafacemaiscrueldesseprocesso.

Tratasedeumalgicaqueprevrelaesdedominaoeacumulaoequepreservaascondiesdeacumulao
herdadasdacolnia,naformadeacumulaodecapitaleapropriaodariquezasocialmenteproduzidainerentesao

http://www.ihu.unisinos.br/noticias/530685oscaminhosdadominacaoburguesanobrasil 2/3
11/05/2016 OscaminhosdadominaoburguesanoBrasil
capitalismo.Nesseaspecto,quesefunde,naspalavrasdeFernandes,ovelhoeonovo,aaristocraciacomercial
comseusdesdobramentosnomundodosnegcioseaselitesdosimigrantescomseusdescendentes,prevalecendo,
noconjunto,algicadedominaoburguesadosgruposoligrquicosdominantes(p.247).

Dentrodessalgica,separaaaristocraciaoinimigoeraoescravo(liberto),paraaburguesiaoassalariado.

AburguesiainstaurounoBrasilumarevoluodentrodaordem,comojdestacado.Issoimps,nadcadade1930,
comoEstadoNovo,pressesparaaconcretizaodocapitalismocompetitivonoBrasil.Nessaseara,destacamse
elementoscomoaspressesexternasdocapitalismomonopolistamundial,oproletariadonacional,asmassas
populareseaintervenodiretadoEstado.Pressesquepermitiramaconsolidaodocapitalismocompetitivoea
aproximaocomomercadoexterno.

Nessalgicadeacumulaoedominaoburguesa,oprocessodeindustrializaofoirealizadosemrompercoma
dependnciaeasinflunciasexternas,ocorrendoacrisedopoderburgusapartirdatransiodocapitalismo
comercialparaocapitalismoindustrial.OproblemacentraldainvestigaohistricosociolgicadaRevoluo
BurguesanoBrasilconsistenacrisedopoderburgus,queselocalizanaeraatualeemergecomoconsequnciada
transiodocapitalismocompetitivoparaocapitalismomonopolista(p.252).

Essacriserelacionadaaopapeldesetoresexternosdocapitalismoealianafeitacomforaspolticasretrgradas
alcanaseupicededominaoem1964,quandoomodelodeburguesiabrasileirapassaaserautocrtico
burgus.Oresultadofoiainstauraodeumaditaduraaltamenteopressoraedominadora,quemostrouaverdadeira
facedaRevoluoburguesanoBrasil,nodemocrticaeantipopular.Pormeiodaalianacomocapitalestrangeiro,
atravsdocapitalismomonopolista,constriseaimagemdomodernonomesmoespaodoatrasado.Da,a
manutenodaeconomianacionalnacondiosubalterna.

Naverdade,em1964houveumacontrarrevoluoautodefensiva,marcandoascaractersticasdadominao
burguesanoBrasil.Aburguesiaganhava,assim,ascondiesmaisvantajosaspossveis(emvistadasituaointerna):
1)paraestabelecerumaassociaomaisntimacomocapitalismofinanceirointernacional2)parareprimir,pela
violnciaoupelaintimidade,qualquerameaaoperriaoupopulardesubversodaordem(mesmocomouma
revoluodemocrticoburguesa)3)paratransformaroEstadoeminstrumentoexclusivodopoderburgus,tantono
planoeconmico,quantonosplanossociaisepoltico(p.255).

ARevoluoBurguesanoBrasilocorreudecimaparabaixo.Tratousedeumarevoluoinstitucionaldedominao
poltica,econmicaesocial.Odesenvolvimentodocapitalismocontoucomtrsfasesdiferenciadas:a)fasedeecloso
deummercadocapitalistaespecificamentemodernob)fasedeformaoeexpansodocapitalismocompetitivoc)fase
deirrupodocapitalismomonopolista(p.263).

Emsualtimapartedolivro,Fernandesdefiniucomomodeloautocrticoburgusdedominaocapitalistaoprocesso
queidentificoucomoumacontrarrevoluoprolongada.EnxergaoBrasil,apartirdeumalgicadedominao
mundial,comopasdeperiferiamoderna,oqueacentuaeintensificaaindustrializaoeurbanizaoemfavorda
promoodomercadocapitalista.Aburguesiavista,assim,comoclassepossuidoraeprivilegiada,bemcomo
instituiodirecionadoradalutadeinteressescapitalistasqueconverteoEstadoemeixopolticodarecomposiodo
podereconmico,socialepoltico(p.309)damesma.

Aburguesiabrasileiranuncateveimpulsosrevolucionriospararealizararevoluonacionaledemocrtica.Tratase
deumaburguesiaquearticulaoarcaicocomonovo,quedisseminaaideiadoBrasilcomopasdemercadomoderno,
massemabandonaracondiodedependncia,pautadanaexperinciadeumcapitalismodeperiferiaavanada.

Diantedaexposiodasideiasdoautor,cabemalgunsquestionamentosoutalvezreflexes.Como,percebendoessas
peculiaridadesdadominaoburguesanoBrasil,podemospensaremumaorganizaodasmassaspopulares?Est
claroquesetratadeumaburguesiaquesemoldouapartirdasmaisarcaicasformasdedominaoeopresso,
preservandoomandonismoeopaternalismo,perpetuandoemmuitoscasosaescravidonaaparnciadetrabalho
livre.Talburguesiaconsegue,pormeiodeseupoderdedominaoeopresso,manipularosaparelhosdoEstado.

Umavezsubmetidasdominaoburguesa,asmassaspopularessovtimasdeespaosdeorganizaosucateados
eduramentereprimidos.Osespectrosdopassado,infelizmente,aindaimpedemqueossetorespopularesrompamcom
aconciliaoporcima,formacostumeiraemqueaburguesiabrasileira,nadademocrtica,costumatomarasdecises
emnomedosinteressespessoais,disfaradoscomointeressesnacionais.

Referncia

FERNANDES,Florestan.ARevoluoBurguesanoBrasil:ensaiodeinterpretaosociolgica.5ed.So
Paulo:Globo,2005.

http://www.ihu.unisinos.br/noticias/530685oscaminhosdadominacaoburguesanobrasil 3/3

Você também pode gostar