Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
Resumo: Neste trabalho se pretende refletir sobre o corpo performtico do tango no primeiro cinema
argentino. As performances de tango constituem um locus, mbito de intercmbio de saberes e
prticas corporais, ritualizadas e espetaculares que no contexto sociocultural de emergncia opera
como um verdadeiro sistema de representao social, se tornando uma categoria de anlise esttica.
Nos seis filmes comentados se observam aspectos chaves da codificao corporal do tango dana que
compartilha procedimentos criativos com a linguagem cinematogrfica na sua composio por
cortes, dimenso que tem sido sistematicamente ignorada pela historiografia.
___________
Resumen: En este trabajo pretendemos reflexionar sobre el cuerpo performtico del tango en el
primer cine argentino. Las performances de tango constituyen un locus, mbito de intercambio de
saberes y prcticas corporales, ritualizadas y espectaculares que en el contexto sociocultural de
emergencia, opera como un verdadero sistema de representacin social y se torna una categoria de
anlisis esttica. En los seis filmes comentados se observan aspectos claves de la codificao corporal
del tango danza que comparte procedimientos creativos con el lenguaje cinematogrfico en su
composicin por cortes, dimensin que ha sido sistemticamente ignorada por la historiografia.
Palabras clave: temprano cine argentino; cuerpo; tango danza; performance; filosofia.
___________
Choreographies drawn in the light. The tango dance in the early Argentine cinema
Abstract: This paper aims to reflect on the performing body of tango in early Argentinean cinema.
Cinema tango performances are a locus, a framework of exchange of knowledge and bodily practices,
ritualized and spectacularized. In this socio-cultural context, tango already operates as a true system of
social representations becoming a category of aesthetic analysis and transmission of values. We discuss
six films of this period in which the tango dance shares with cinema some aspects of their creative
process trough cuts, a dimension that has been systematically ignored by historians.
Tentar fazer uma arqueologia sempre se arriscar a colocar uma coisa junto outra,
rastros de coisas sobreviventes, necessariamente heterogneas e anacrnicas que vem
de locais separados e de tempos cindidos por lacunas. Esse risco tem por nome
imaginao e montagem.
Georges Didi-Huberman1 Comentario: Falta nota al pie
con datos de la cita. Agregar
libro en bibliografa
O mutismo essencial do cinema (que no tem nada a ver com a presena ou
ausncia de uma banda sonora) , como o mutismo da filosofia, exposio do ser-na-
linguagem do homem: gestualidade pura.
Giorgio Agambem2 Comentario: idem
Apresentao
11
AGREGAR NOTA AL PIE
22
AGREGAR NOTA AL PIE
3
LPEZ-GALLUCCI, Natacha. Tango dana no primeiro cinema [Vdeo <https://youtu.be/1dmWY7a-
YYg>]
4
LOPEZ GALLUCCI, Natacha Muriel. Cinema, corpo e filosofia: Contribuies para o estudo das
performances no cinema argentino. Tese de doutorado do Departamento de Cinema, Instituto de Artes
da Universidade Estadual de Campinas, Campinas, 2014.
5
A idia de observao participante designa, por exemplo, a de um etnlogo que submerge em um
universo social alheio, para observar uma atividade acreditando no ideal da participao. Isso
pressupe o desdobramento da conscincia em sujeito e objeto. BOURDIEU, Pierre. Participant
objetivation. In : The Journal of the Royal Anthropological Institute. Reino Unido, vol. 9, n. 2, 2003, p. 87
6
A objetivao participante se d por objeto a explorar, no a experincia vivida de um sujeito
cognoscente, mas as condies sociais de possibilidade - os efeitos e os limites - dessa experincia,
mais precisamente, do ato de objetivao. Ela pretende uma objetivao da relao subjetiva com o
objeto. A objetivao cientfica no est completa se no inclui a reflexividade, o ponto de vista do
sujeito que a opera e os interesses que ele pode ter pela objetivao (especialmente quando objetiva
seu prprio universo), mas tambm as estruturas cognitivas comuns, pressupostas naquilo que
parece necessitar de explicao. BORDIEU, ibid.
7
Realizamos entre 2009 e 2012 entrevistas preliminares em vdeo com cineastas, historiadores,
bailarinos e coregrafos. Fragmentos das entrevistas podem ser acessados em LPEZ-GALLUCCI, N.
Entrevistas Preliminares [Vdeo <http://natachamuriel.wixsite.com/cinemaeperformance1/sobre-1>].
Walter Benjamin,8 (BENJAMIN, 1916), revelava relaes, intenses e energias dos corpos Comentario: Este libro no
est en la bibliografia. Hay uno
abraados, que foram captados com vigor pelas cmeras do perodo silencioso, fruto de de Benjamn de 1989. Es el
mismo? Agregar a nota al pie a
um exerccio de comunicao entre dois mundos heterogneos, o mundo do cinema e o la biblio y sacar parntesis
da dana. Alis, este mdium, acorde a processos em status nascendi, tornava visvel a
medialidade9 prpria de ambas as linguagens em processo de codificao. No se tratou
ento de apresentar narrativas de observao nem de um processo de hermenutica
cultural; mas de desvendar, nas imagens de tango dana, um microcosmo criativo e
sociocultural prprio dos diretores do primeiro cinema.
Observa-se que o registro flmico do corpo que dana coloca um problema formal de
primeira ordem do ponto de vista dos estudos flmicos latino-americanos. No recorte
indicado se situa um entrecruzamento de dois processos criativos e tecnolgicos que, em
princpio, poderiam ser tomados como independentes: de um lado, o processo de criao
das performances de tango dana, e de outro, os processos de criao cinematogrfica
no Cone Sul. No entanto, na Argentina, eles se confluram, gestando formas
caractersticas da mise-en-scne flmica10 e produzindo experincias artsticas significativas
para o povo atravs do corpo, em palavras de Chartier, representaes coletivas 11. O
tango, como observaremos adiante, partilha de operaes fundamentais da linguagem
cinematogrfica que sintetizamos atravs de um estudo fotogrfico12 (apresentamos
aqui alguns fragmentos em anexo) com o objetivo de visualizar diversas tcnicas
tradicionais desse baile potenciadas e adaptadas ao espao flmico.
8
BENJAMIN, Walter. Sobre el lenguaje en general y sobre el lenguaje en los humanos. In:
Iluminaciones IV. Para una crtica de la violencia y otros ensayos. Traduo de R. Blatt. Buenos Aires:
Taurus, 1989. ES ESTE LIBRO?
9
AGAMBEN, Giorgio. Notas sobre o gesto. In: Revista Artefilosofia, n. 4, Ouro Preto: IFAC, 2008, pp.
9-16.
10
BORDWELL, David. Sobre a histria do estilo cinematogrfico. Campinas: Editora da Unicamp, 2013, p.
17.
11
CHARTIER, Roger. El mundo como representacin. In: Historia cultural: entre prctica y
representacin. Barcelona: Gedisa, 1992, p. 56.
12
LPEZ-GALLUCCI, Natacha. Estudo Fotogrfico [a)Eixos corporais, b) Sistemas de movimento, e
c) Clulas coreogrficas]. Pode ser acessado em vdeo tambm sob o titulo: In | CORPO | Tango
<http://natachamuriel.wixsite.com/cinemaeperformance1/pesquisa>, So Paulo, 2011-2014.
13
DI NBILA, Domingo. Historia del cine argentino I. La poca de oro. Edicin actualizada y ampliada.
Buenos Aires: Jilguero, 1998; LUSNICH, Ana Laura. El drama social-folklrico. El universo rural en el cine
argentino. Buenos Aires: Biblos, 2007.
14
PARODI, Ricardo. Cuerpo y cine. Reporte fragmentario sobre extraas intensidades y mutaciones
del orden corporal. In: YOEL, Gerardo (org.). Pensar el cine. Cuerpo(s), temporalidad y nuevas tecnologas.
Buenos Aires: Manantial, vol. 2, 2004, pp. 73-100.
15
HANNA, Judit. Dance, sex and gender. Sings of identity, dominance, defiance and desire. Londres: Editora,
University of Chicago Press, 1988. ES ESTE EL LIBRO ?
16
LPEZ-GALLUCCI, N. Tango dana no perodo clssico. [Vdeo <https://youtu.be/une82IkJQ4M>]
17
LPEZ-GALLUCCI, N. Tango dana no perodo moderno. [Vdeo <https://youtu.be/ANQyeVDRJIA>]
18
LPEZ-GALLUCCI, N. Tango dana perodo contemporneo. [Vdeo <https://youtu.be/_NCsLyHv2IA>]
19
LPEZ-GALLUCCI, N. Tango dana no documental argentino. [Vdeo <https://youtu.be/7P9p1guG3bY>]
Teorizando o corpo
No lapso que vai entre as ltimas dcadas do sculo XIX e as primeiras do sculo XX,
sucedem-se enormes transformaes tecnolgicas e socioculturais que mudam a relao
do sujeito humano com o prprio corpo. Incrementa-se o contato da pele, que, por sua
20 20
AGREGAR NOTA AL PIE
21 21
AGREGAR NOTA AL PIE
22 22
AGREGAR NOTA AL PIE
23
AGREGAR NOTA AL PIE
24
VIGARELLO, Georges, Jean-Jacques Coutrine e Alain Corbin (Orgs.), Histria do Corpo 3. As Mutaes
do Olhar. O Sculo XX. Rio de Janeiro: Vozes, 2006.
teorizar sobre as tecnologias do corpo, e coloca uma ressalva que orienta muitas das
pesquisas atuais sobre o corpo para alm da antropologia. O antroplogo sustenta que o
estudo das tcnicas corporais vivel apenas quando estas cumprem um requisito
fundamental, a saber, as de serem parte de uma tradio que as torna eficazes na
transmisso de sentido.25
Todos temos cado no erro fundamental, eu mesmo durante muitos anos, de achar que s
existe uma tcnica quando h um instrumento. Era necessrio voltar s velhas noes, s
consideraes platnicas sobre a tcnica [tekhn] e olhar como Plato fala de uma tcnica da
msica e especialmente da dana, e ento fazer mais geral esta noo. Nomeio tcnica ao ato
eficaz tradicional (vejam como este ato no se diferencia do ato mgico, do religioso ou do
simblico). necessrio que seja tradicional e eficaz. No h tcnica nem transmisso se no
houver tradio.26
25
MAUSS, Marcel. Oeuvres 2. Repressentations collectives et Diversit des Civilisations, Paris: Minuit, 1969.
pp. 13-84.
26
Todos hemos cado en el error fundamental, yo mismo durante muchos aos de creer que solo
existe una tcnica cuando hay un instrumento. Era necesario volver a las viejas nociones, a las
consideraciones platnicas sobre la tcnica y ver como Platn hablaba de una tcnica de la msica y
especialmente de la danza, y entonces hacer ms general esta nocin. Denomino tcnica al acto
eficaz tradicional (ven, como este acto no se diferencia del acto mgico, del religioso o del
simblico). Es necesario que sea tradicional y sea eficaz. No hay tcnica ni transmisin mientras no
haya tradicin. MAUSS, Marcel. Sociologa y antropologa. Madrid: Tecnos, 1979, p. 340.
27
NIETSZCHE, Federico. Ms all del bien y del mal. Madrid: Alianza, 1985.
28
Agregar nota al pie
29
Destacam-se diversas personalidades desta gerao, como Miguel Can, Eduardo Wilde, Carlos
Pellegrini, Lucio V. Mansilla, entre outros poetas e escritores.
30
Agregar nota
31
HERNNDEZ, Jos. Martn Fierro. Buenos Aires: Colihue, 1982 [1872].
32
CAMBACERES, Eugenio. Msica sentimental. Buenos Aires: Librera Espaola, E. Denn, 1884.
A dana que hoje conhecemos como tango foi resultado de uma lenta decantao das
prticas do corpo rio-platenses. Do ponto de vista da estrutura coreogrfica sua
constituio foi associada por diversos investigadores a uma forma diferenciada de
abrao praticado nos bailes pelas cuarteleras, mulheres que acompanhavam os batalhes
de mestios e pardos enviados para lutar nas fronteiras;34 e enfatizamos que esse
processo de transformao e emergncia da dana, em redor dos quartis, conflui com
os registros mais antigos de tangos danados, constatados pelas pesquisas
antropolgicas de Lamas e Binda.35 Terminada a guerra da Trplice Aliana, essas
prticas de fronteira se deslocaram para os espaos de convvio prximos aos quartis
reinstalados beira da cidade de Buenos Aires. Dessa maneira, as reunies musicais e
danantes nas regies porturias e nos cuartos de las chinas (bordis) comearam a se
chamar tambm de milongas (referenciando, mas sem se confundir com o ritmo
musical).
Todas as danas em dupla que haviam sido praticadas at ento comearam a ser
interpretadas, introduzindo novos movimentos e gestos, de acordo com a necessidade
expressiva destes grupos. A habanera, sob o influxo das duplas de bailarinos orilleros (dos
arrabaldes), impregnou-se desse abrao ntimo, produto de uma proximidade antes
impensvel entre bailarinos. Nascia, assim, um novo estilo de danar com cortes
33
Agregar nota
34
SAVIGLIANO, Marta. Tango and the political economy of passion. Oxford: Westwiew, 1995.
35
LAMAS, Hugo e Enrique Binda. El tango en la sociedad portea 1880-1920. Unquillo: Abrazos, 1998, p. 84.
Segundo os comentrios de Rossi36 (2008), podemos achar a origem desses formatos Comentario: Este libro no
est en la bibliografia. Se
criativos do tango, como foram os cortes, focos e amagues, na prpria prtica das danas incluyen 3 libros de Rossi pero
ninguno de 2008. Agregar a
folclricas, cujo exemplo mais citado a dana conhecida como gato con relacin, nota, biblio y sacar parntesis
A classe alta portenha costumava praticar todo tipo de dana de abrao como um
passeio discreto, mas no havia um verdadeiro contato corporal nem destaque pessoal;
os homens caminhavam em linha e retrocediam na pista de baile. Os fregueses dos
bailes orilleros, em contato com danarinos negros, invertem a marcha no salo, sendo a
mulher a que retrocede na pista e o homem quem avana sobre ela, tendo domnio do
espao prprio, da dupla e dos outros bailarinos37. Na pesquisa sobre os registros de
tango mais antigos verificados, Lamas e Binda nomeiam as trs referncias bsicas ao
tango danado que foram achadas a partir de 1880. Primeiro, a meno do tango dana
em obras de teatro representadas no circo criollo; segundo, textos e crnicas que
lembram situaes da guerra contra o Paraguai; e, terceiro, os comentrios jornalsticos
36
Agregar nota
37
Coreograficamente, h um antecedente dessa caminhada no pericn.
O circo encarnava o espetculo moderno por excelncia e seu sucesso era inegvel entre
as diferentes classes sociais que se dividiam nos horrios para assisti-lo; nesse mbito, o
ritual do tango ganhou um lugar preponderante. Segundo Castagnino, o palhao Pepino
el 88 (Jos Podest) danava tango como um compadre das margens que se enredava em
inmeras fintas.40 A Companhia de circo de Podest tinha uma grande versatilidade
corporal, adquirida por meio da linguagem codificada da pantomima. Esta tcnica foi
utilizada amplamente, antes de inserir os dilogos verbais na obra Juan Moreira,
estreada em 1896 (ano em que chega o cinematgrafo a Buenos Aires). Antes de Juan
Moreira, a dana e a pantomima se misturavam; a voz era utilizada somente em canes
e versos. Para Moreira, os prprios artistas tiveram que escrever roteiros e articular, de
uma maneira bem estipulada, as msicas, os versos e as danas que formavam parte
desta nova forma de diegese circense.
As prticas do tango dana foram ignoradas como objeto de estudo, tanto pelos
escritores e jornalistas que vivenciaram o processo de gestao do estilo, na virada do
sculo XIX para o XX, quanto pelos estudos histricos posteriores. Evidncia disso o
famoso livro de histria do tango escrito pelos irmos Bates, que enfatiza o
desenvolvimento da orquestra tpica e a figura do cantor de tango41 (BATES; BATES,
Comentario: Este texto no
1936), sem mencionar o impacto sociocultural da dana. est en la biblio. Agregar en
nota al pie y en biblio y sacar
parntesis
38
El dirio, de 30 de janeiro de 1888. Apud. LAMAS e Binda, op. cit., p. 99
39
PODESTA, Jos. Medio siglo de farndula: memorias. Buenos Aires: Galerna, 2003, p. 74.
40
CASTAGNINO, Ral H. Circo, teatro gauchesco y tango. Buenos Aires: Instituto Nacional de Estudios
de Teatro, 1981, pp. 8-9.
41
AGREGAR NOTA AL PIE
prticas na dependncia da
transmisso oral. Um livro El tango
argentino de saln: Mtodo de baile
terico y prctico, de Nicanor Lima42
(1916), aparece como reflexo da
consolidao de uma matriz
corporal, mas sob o tom higienista do
uso dos bons costumes na dana. Os
estudos musicolgicos de Carlos
Vega43, iniciados nos anos 1930, mas
publicados recentemente44, trataram
tambm da temtica da origem das danas argentinas e dos problemas coreogrficos do
tango, embora sejam duas excees isoladas e que revertem em parte a pressuposta
minoridade da dana na histria da cultura argentina. Segundo afirma Vega em
Danzas y canciones argentinas: o que diferencia esta espcie das demais sua articulao
coreogrfica. A msica [referindo-se ao tango at 1930] tem muito pouco a ver com sua
importncia e sua universalizao45 (VEGAS Apud KOHAN, 2007). Comentario: Es Vegas o
Vega?
Comentario: Este libro no
A chegada do cinematgrafo e o segundo nascimento do tango est en la bibliografa. Hay que
agregarlo en nota al pie y en la
biblio y sacar parntesis
Poucos meses depois da exibio dos irmos Lumire em Paris com sua cmera, o
Cinematographe, o produtor Enrique Mayrena conseguiu importar uma cmera inglesa a
42
LIMA, Nicanor. El tango argentino de saln: Mtodo de baile terico y prctico. Buenos Aires, 1916.
43
Carlos Vega (1898-1966) foi um pioneiro nos estudos de musicologia na Argentina, iniciados nos
anos 1930 (KOHAN, 2007). PONER REFERENCIA COMPLETA. FALTA TAMBIEN EN BIBLIOGRAFIA
44
VEGA, Carlos. Acerca del origen de las danzas folklricas argentinas. In: Revista del Instituto de
Investigacin Musicolgica "Carlos Vega", N. 1, 1977, pp. 9-10.
45
[] lo que diferencia a esta especie de las dems es su articulacin coreografica. La msica tiene
muy poco que ver con su importancia y su universalizacin. Agregar referencia
Buenos Aires, uma das primeiras cidades sul-americanas a conhecer o invento. Menos de
um ano depois, com uma cmera Elg (fabricada por Len Gaumont), Eugnio Py,
fotgrafo da Casa Lepage46, filmou La bandera argentina (1897), com vistas do mastro da
Plaza de Mayo 47(MARANGHELLO, 2005: 14). O primeiro filme profissional que realizou Comentario: Este libro falta
en bibliografia. Agregar en
Py cobria a chegada ao pas do presidente eleito no Brasil, Dr. Campos Salles, em 1900, nota al pie y en biblio y sacar
parentesis
nesse que foi considerado tambm o primeiro noticirio argentino. Interessado pelas
atualidades rio-platenses, Py iniciou uma srie de registros que no tinham argumento
especfico, mas que revelavam a interao dos artistas locais, atores do circo e do teatro
portenho.48
46
Lepage abriu suas portas por volta de 1890 e, alm do cinematgrafo, importou tambm o
fongrafo.
47
Agregar nota al pie
48
PARANAGU, Paulo. Tradicin y modernidad en el cine de Amrica Latina. Madrid: FCE de Espaa,
2003, p. 36.
O filme mostrava imagens coreogrficas de uma dupla nas arenas do circo; o danarino era
conhecido como o negro Agapito, que havia sido palhao assistente da Companhia de Podest.51
49
O candombe surge na Buenos Aires colonial no final do sculo XVIII; durante o sculo XIX, e diante da
enorme proliferao da cultura negra em geral, muitos sainetes retomam essa dana. FONTEVECCHIA,
Alberto (org.). La hora del cine mudo. In: Un siglo de historia (1880-1980). Buenos Aires: Perfil, vol. 25,
1979, pp. 33-48.
50
El 2 de julio [de 1906] se estren en el Saln del Sud [Buenos Aires] Tango criollo, de Eugenio Py,
primero e modesto antecedente del musical a la argentina. Citada errneamente por algunos
historiadores como Tango argentino, se le atribuy una fecha de rodaje mucho anterior, en 1901.
CANETO, Guillermo et al. Historia de los primeros aos del cine en La Argentina (1895-1910). Buenos Aires:
Fundacin Cinemateca Argentina, 1996, pp. 84-85.
51
COUSELO, Jorge Miguel. El tango en el cine. In: ALPOSTA, Luis; Luis Ordaz e Jorge Miguel
Couselo. La historia del tango VIII: el tango en el espectculo I, los bailes del internado, el teatro, el cine.
Buenos Aires: Corregidor, 1977, p. 1294 e GIMNEZ, Horacio G. El Negro Ferreyra: Pionero del
tango en el cine nacional. In: Revista del Hospital J. M. Ramos Meja, 3, 2005 Disponvel em:
<http://www.ramosmejia.org.ar/r/200503/7.pdf> [Acesso: julho de 2007]
A cena coreogrfica de Agapito para a cmera fixa mostrava como se danava tango nos
espetculos circenses, geralmente soltos, mas quase sempre de maneira brincalhona.
Filmada in situ, nas arenas do circo do Teatro San Martn52 (COUSELO, 2007), a vista Comentario: Este libro no
esta en la biblio. Agregar en
reproduzia tcnicas corporais totalmente diferentes da rtmica previsvel da valsa ou da nota al pie y en biblio y sacar
parentesis
polca. A expresso corporal era inovadora e provocante para a poca. Coreograficamente,
j existia essa cadncia associada ao tango prpria da tradio gestual negra
desenvolvida amplamente no Rio da Prata; o jogo de confronto e distanciamento dos
corpos53, assim como um profundo teor ldico, no era em nada estranho s habituais
interpretaes de circo. Cativados pela maneira de danar dos orilleros e pelo alarde dos
compadritos, os atores circenses introduziram no filme o tango como jogo de pantomima.
52
Agregar nota al pie
53
Os amagues foram associados luta com facas, mas tambm procedem do prprio gesto de
iniciar a marcha dos cavalos.
O primeiro cinema de fico argentino, por sua parte, iria adotar um discurso mais
nacionalista, eco da euforia patritica dos festejos do Centenrio da Revoluo de Maio
de 1810. Cludio Espaa (2007) 56 destaca que, nos primeiros anos, o cinema argentino Comentario: Este libro no
est en la biblio. Hay uno de
no se serviu dos clssicos gneros literrios que moldaram os incios do cinema Espaa del 1984 y otro del
2000 pero ninguno del 2007.
mundial (comdia, drama, pico, etc.), mas que os diretores aproveitaram os modelos Agregar en nota al pie y en
biblio y sacar parntesis
teatrais espanhis (zarzuelas) e franceses (variets) formatados como circos criollos e
sainetes.57 (SOSA CORDERO, 1999). Comentario: Este libro no
esta en la biblio. Agregar en
nota al pie y en biblio y sacar
parntesis
Suas estrelas eram jovens artistas que migravam do variet portenho. Acostumadas a Comentario: Saque la foto 7
porque la calidad era muy baja
cenrios multiespaciais, tiveram que se adequar a um espao reduzido de trabalho frente y no consegu una mejor
cmera 58 (GIMENEZ, 2003). Surgem rapidamente os primeiros filmes musicais Comentario: Este libro no
esta en la biblio. Hay uno de
Gimnez pero de 2005. Es el
54 mismo? Agregar en nota al pie
COUSELO, El tango en el cine, op. cit. y en biblio y sacar parentesis
55
HESS, Remi. Le tango. Paris: PUF, 1996, p. 111.
56
Agregar nota al pie
57
Agregar nota al pie
58
Agregar nota al pie
59
Agregar nota al pie
60
Crtica, 1922. Apud. GOYENA, Hctor Luis. El tango en la escena dramtica de Buenos Aires
durante la dcada del veinte. In: Latin American Music Review Revista de Msica Latinoamericana, vol.
15, n. 1, 1994, p. 100.
Inmeros filmes argentinos hoje perdidos, como Gicomo (Augusto Csar Vatteone,
1939), nutriram-se do tango e seus diretores tiveram o intuito de captar essa gestualidade
Nesta seo comentaremos seis filmes argentinos, alguns deles restaurados de maneira
incompleta, nos quais achamos cenas performticas de dana destacando a gestualidade
do tango. Estes filmes formam parte de um momento prvio industrializao do
cinema, em que se colocaram as bases de dois modelos de representao na Argentina: o
modelo do drama social urbano e o modelo do drama social folclrico;63 modelos que com
a tecnologia do som sincrnico se convertem em hegemnicos.
61
Diretores do primeiro cinema europeu transitaram entre diversas experincias flmicas em redor
desta dana, como podemos encontr-las em Max, professeur de tango (1912) e O tango tem a culpa, de
Max Linder (1913); Tillies punctured romance (1914) e Tango tangles (1914), de Mack Sennet, cuja figura
era Charles Chaplin; The four horsemen of the apocalypse (1921), de Rex Ingram, em que Valentino dana
duas coreografias; Forbidden paradise (1924), de Ernst Lubitsch; The way of lost souls (1929), de Paul
Czinner. As danas flamenca e oriental entram tambm na encenao flmica em Carmen (1918), de
Lubitsch; Mania (1918), de Eugen Ills; e Eldorado (1921) de Marcel LHerbier.
62
Una historia del tango en el cine no puede tener eplogo [] en el cine el tango es um fenmeno
definitivamente estabelecido, si menos ostentoso mas conmovedor, como los amores que ya no se
proclaman a fuerza de afirmados. AGREGAR DATOS DEL LIBRO
63
LUSNICH, op. cit., p. 19.
em Las cataratas del iguaz (Ernesto Gunche e Eduardo Martnez de la Pera, 1911). Junto a
Cairo adotaram como modelo esttico e criativo a fotografia e os temas da literatura
criollista; o filme apelou ao realismo e desenvolveu o conflito entre as classes sociais no
campo e na cidade com recursos do folhetim e do melodrama. A ampla repercusso, os
ganhos financeiros obtidos na Argentina e sua exportao Espanha assentaram as
bases de uma incipiente indstria cinematogrfica, quebrando a hegemonia que os
filmes europeus tinham nas telas da Amrica do Sul.
Gacho recitando com seu violo Fonte: TRADUCIR Fotografa incluida en el programa de mano de Comentario: La descripcin
de la foto 13 no coincide con
Nobleza gaucha. Coleccin Andrea Cuarterolo la imagen concreta que
mandaste que era la imagen
del pster. Supongo que te
Foram convocados atores famosos do teatro e do circo criollo: Orfilia Rico, Celestino referas a esta imagen que
puse. Est bien? Si te parece
Petray, Julio Scarcella e Mara Padn que atuaram sem exagero.64 Parte do sucesso do bien habra que traducir al
portugus los cambios en la
filme se deveu, de um lado, diversidade de paisagens e costumes registrados em fuente
cenrios com luz natural, exceto o interior da manso na cidade, e, de outro, colocao
64
DI NBILA, op. cit., p. 18.
65
HERNANDEZ, op.c it.
66
Agregar nota al pie.
67
Agregar nota al pie.
68
TRANCHINI, Elina. El cine argentino y la construccin de un imaginario criollista, 1915-1945. In:
Entrepasados (Revista de Historia), Buenos Aires, N 18-19, 2000, p. 118.
69
CUARTEROLO, Andrea. De la foto al fotograma. Relaciones entre cine y fotografa en la Argentina (1840-
1933). Montevideo: CdF Ediciones, 2013, p. 145.
Pericn Nacional. Fonte: TRADUCIR Fotografa incluida en el programa de mano de Nobleza gaucha.
Coleccin Andrea Cuarterolo Comentario: La foto 14 del
pericon tambin est hiper
borrosa. La cambi por una del
Como foi mencionado, na primeira dcada do sculo XX, o cinema ficcional argentino programa de mano. Habra
que traducir los cambios en la
havia se alinhado ao projeto da classe dominante, que necessitava criar um sentimento fuente
Temos] que entender a rivalidade que se tratou de estabelecer desde os setores de poder entre os
gachos e os imigrantes; como se reinventou o gacho que havia sido excludo em seu primeiro
momento e foi colocado como o paradigma do ser nacional em oposio nova imigrao que
70
era a que, agora, incomodava; e isso se v refletido muitas vezes no tango e no cinema.
70
[Tenemos] que entender toda esa rivalidad que se trat de establecer desde los sectores de
poder entre gauchos y el inmigrante, como reinvent al gaucho que habra sido excluido en su
primer momento y lo estableci como el paradigma del ser nacional en oposicin a la nueva
inmigracin que era la que ahora molestaba y eso se ve reflejado muchsimas veces en el tango y
en el cine. KALLER, Lautaro. In. LPEZ-GALLUCCI, Natacha. Entrevistas Preliminares [Vdeo
<http://natachamuriel.wixsite.com/cinemaeperformance1/sobre-1>], 2011.
Quando o gacho e seu amigo italiano viajam a Buenos Aires para resgatar a camponesa
(china), percorrem essa capital cosmopolita dirigindo o olhar do espectador pelos trilhos
do progresso. A complexidade da vida moderna foi representada por planos de conjunto
da estao de trens de Retiro e o Congresso da Nao. Maravilhosos travellings filmados
desde o trem e desde o tranvia (bondinho), apresentam orgulhosamente os caracteres
urbansticos europeus da capital portenha.
71
CUARTEROLO, Andrea. Los antecedentes del cine poltico y social en la Argentina (1896-1933). In:
LUSNICH, Ana Laura e Pablo Piedras (eds.). Una historia del cine poltico y social en Argentina. Formas,
estilos y registros (1896-1969). Volumen I, Buenos Aires: Nueva Librera, 2009, p. 151.
72
Agregar nota al pie
Tango dana no Salo Armenonville. Fonte: Fotografa de una escena perdida incluida en el
programa de mano de Nobleza gaucha. Coleccin Andrea Cuarterolo Comentario: La foto 17
tambin estaba muy mala, la
cambi por una de mi
A burguesia da cidade est representada neste filme pelo tango danado no Salo programa de mano. Habra
que corregir fuente
Armenonville73, primeiro cabar portenho estilo francs, inaugurado em Buenos Aires em
73
O Salo Armenonville ficava ao lado do Pabelln de las Rosas (onde atualmente funciona o Canal 7
da televiso pblica). Nesses sales atuaram orquestras e figuras do tango, como Greco, Firpo,
Arolas, Canaro e Carlos Gardel.
Nesse sentido, Nobleza gaucha mostra como Buenos Aires arbitrava uma tenso ao
inclinar seu tango para o formalismo, o racionalismo e o mecanicismo, sem perder, no
entanto, o gesto que, ainda assim, escapa ao controle dos atores. A pista de baile coloca
em evidncia aquilo que Rodolfo Dnzel retoma acerca da controvrsia entre forma e
contedo. O coregrafo afirma que o estudo profundo das danas populares argentinas
revela que as coreografias esto divididas em dois estgios diferenciados: a forma
coreogrfica e a maneira coreogrfica. Forma so os desenhos da dana, figuras e
74
Anexos, Estudo fotogrfico, Imagem 42: Piv.
75
Anexos, Estudo fotogrfico, Imagem 33: Sistema H.
76
Anexos, Estudo fotogrfico, Imagem 35: Sistema V.
O filme Juan sin ropa, cujo subttulo La lucha por la vida, de 1919, foi dirigido por Georges
Benot81 e teve roteiro de Jos Gonzlez Castillo. O ttulo, assim como o preldio do filme,
traa relao com o argumento do livro Santos Vega, de Rafael Obligado82. Nesse livro o
77
DINZEL, Rodolfo. El tango. Una danza. Esa ansiosa bsqueda de la libertad. Buenos Aires: Corregidor,
2011, pp. 13-14.
78
Ibid.
79
Anexos, Estudo fotogrfico, Imagem 30: Eixo 0.
80
Anexos, Estudo fotogrfico, Imagem 31: Eixo +1.
81
Ex-operador da casa Gaumont de Paris e da Fox nos Estados Unidos, viajou para a Argentina em
1917, contratado pela Platense Film.
82
OBLIGADO, op. cit.
payador (poeta repentista e cantor) era vencido em um duelo lricopelo imigrante Juan
sin ropa, smbolo do progresso e do triunfo da civilizao. Encontramos cenas dos
trabalhos no campo que se realizaram na fazenda La laguna, de San Miguel del Monte;
e cenas das tarefas com o gado, no frigorfico La negra.83 Este filme coloca em relao,
por meio da dana, duas culturas argentinas: a cultura branca, hegemnica e capitalista,
e a aborgene, dominada e dizimada. A dana simboliza duas realidades, a dos povos
originrios na primeira cena e a da vida rural no final do filme. Por esse motivo o
comentamos, sendo que no possui cenas de tango, apesar de seu roteirista Gonzlez
Castillo ser o precursor da letrstica tanguera na Argentina nos anos 20.
O argumento narra a histria de Juan, gacho que viaja para a cidade em busca de
melhores condies de vida e comea trabalhar no frigorfico. Percebe a avareza do dono
e se transforma em lder de uma greve que termina com a represso da policia84.
Enquanto ele foge, Elena, a filha do dono do frigorfico, d-lhe refgio no seu carro e ele
se apaixona. Juan volta ao campo para fugir das autoridades e ali se torna dirigente
agrrio; com outros trabalhadores resiste aos especuladores no mbito rural.
No campo, nas ltimas cenas do filme, Juan encontra um territrio propicio para exibir
seus talentos fsicos enlaando os cavalos na doma. A potncia corporal dos gachos se
83
CUARTEROLO, Los antecedentes del cine poltico y social en la Argentina, op. cit., p. 156.
84
Este filme foi realizado em 1918. Muitas das suas imagens parecem prenunciar as manifestaes da
Semana Trgica argentina, a partir dos conflitos nas oficinas metalrgicas de Pedro Vasena, em
janeiro de 1919, durante o governo de Irigoyen.
85
Juan sin ropa es la simbolizao diablica del vencedor de Santos Vega. Es el capital nuevo, el ideal
moderno desnudo, que viene a desvirtuar la falsa versin de la indolncia criolla.
86
Dana individual com intenso sapateio com reminiscncias do solo ingls.
87
Segundo anuncia a revista argentina La Pelcula, de 12 de novembro de 1925, estreia-se em Buenos
Aires La mujer de medianoche produzida por Federico Valle. O nome do filme no Brasil foi A esposa do
solteiro, assim aparece divulgada no Jornal de Recife, de 13 de julho de 1929. Segundo referencia o Banco
de Conteudos Culturais da Cinemateca Brasileira <http://www.bcc.org.br/fotos/galeria/002769>,
teria sido uma produo s brasileira da Benedetti Filme; e, provavelmente, Valle teria realizado um
acordo de distribuio na Argentina, atribuindo a si prprio tambm a produo. Os protagonistas
eram italianos: Letizia Quaranta e Carlo Campogalliani (Jorge Peirada), que tambm se ocupou da
realizao do filme.
Nas imagens conservadas observamos tomadas areas de Buenos Aires que situam o
espectador temporalmente na histria: panormicas dos Lagos de Palermo, o
Monumento aos dois Congressos e o Congresso Nacional trazem esse tom das
atualidades, associadas na Argentina aos jornais de Valle.
O tema trata de um profundo drama passional, uma mulher, nobre e generosa, que chega a
roubar para salvar a um irmo em desgraa e vergonha, e um homem que loucamente se
apaixona por essa mulher, que aos seus olhos se apresenta enigmtica e misteriosa88 .
88
La Pelcula, 12 de novembro de 1925. Traduo nossa
89
Buenos Aires la reina del plata, Buenos Aires mi tierra querida. [] Y decir toda la vida, antes
morir que olvidarte.
90
Anexos, Estudo fotogrfico, Imagem 33: Sistema H.
91
Anexos, Estudo fotogrfico, Imagem 30: Eixo 0.
Graas altura dos braos, a cmera consegue captar o perfil de ambos os danarinos,
dando nfase ao olhar entre eles. A cadncia e as pausas que prope o bailarino so
acentuadas por cortes92 de salo, isto , sem agachadas; por breves invases93 que realiza
com o p no espao da bailarina. Observamos leves vaivns do torso, para transferir o
peso da parceira antes da sada lateral94; as mudanas de frente no espao reduzido da
cena mostram grande domnio da conduo. Os amagues (rebotes curtos) que realiza o
cavalheiro para frente so correspondidos pela moa, permitindo que ambos mudem de
direo repentinamente, com leves cunitas95 (bero: movimento de vaivm). Caminhadas
em diagonal so caractersticas do estilo milonguero, que permitem ao cavalheiro solicitar
96
os oitos milongueros, curtos e rtmicos, sem piv, e cruzar parceira
intempestivamente, em avano e retrocesso.
Orquestra de Tango. Fonte: Fotograma de La vuelta al Buln (Argentina, Jos Agustn Ferreyra, 1926).
92
Anexos, Estudo fotogrfico, Imagem 37: Corte.
93
Anexos, Estudo fotogrfico, Imagem 38: Invases.
94
Anexos, Estudo fotogrfico, Imagem 39: Abertura.
95
Anexos, Estudo fotogrfico, Imagem 40: Cunita.
96
Anexos, Estudo fotogrfico, Imagem 41: Cruze.
A comdia La vuelta al buln97, dirigida por Jos Ferreyra, foi realizada em 1926. Este curta de
20 minutos havia sido concebido para o espetculo de variedades de seu protagonista, o
ator Albaro Escobar. A histria transcorre no bairro de La Boca e recria com humor o tango
La vuelta al buln, de Pascual Contursi e Jos Martinez, pea que Gardel gravou em 1919.
Segundo Couselo,98 Ferreyra ativa uma linguagem cinematogrfica que ele mesmo cria. O
diretor aplica conhecimentos em pintura e cenografia, potica e msica; sua virtude nesse
perodo incorporar uma viso plstica, uma materialidade imagem atravs de tcnicas
aperfeioadas que transformam as situaes e os personagens do tango no apenas em
ilustraes das histrias, mas em mote de toda sua esttica flmica.
O enredo de La vuelta ao buln conta a histria de Pulguita, uma moa do bairro pobre de La
Boca que decide abandonar seu marido para tentar a sorte. Cansada dos alardes machistas
do marido Mucha espuma (Albaro Escobar) -, se entrega ao sedutor Laucha colorada,
que a convida a viver no centro da cidade, tomar champagne e usar vestidos de seda para
trabalhar no cabar. Entre borrifos de fumaa, o animado cabar abriga um pblico de alto
nvel social que dana graciosamente pelo salo. Uma orquestra de tango bem estruturada
com piano, dois bandoneones e dois violinos toca elevada em um palco por trs das ltimas
mesas.
97
Buln significa em lunfardo (jargo portenho associado ao tango): quarto, local para citas ou
apenas moradia.
98
COUSELO, op. cit., p. 1299.
Tango dana. Fonte: Fotograma de La vuelta al buln (Argentina, Jos A. Ferreyra, 1926).
Ocho cortado Fonte: Fotograma de La vuelta al buln (Argentina, Jos A. Ferreyra, 1926).
O primeiro casal que dana usa abrao alongado estilo europeu; a dana lisa e sem
adornos dinmica e rtmica, com amagues, cunitas e ochos cortados, produzindo o cruze
dos ps da parceira. Entre as cenas de baile, longe dos prazeres banais da pista, o cafeto
se preocupa com os negcios e repassa dinheiro para uma moa, mas, quando Pulguita
se acerca, ele a maltrata. Ela reclama descontente, pois nesse ambiente sente-se mais
uma moa e, na verdade, no est ganhando o que esperava. Curiosamente, quando
comea novamente a tocar a orquestra, vrios homens se levantam das mesas para
convid-la para danar. Chama a ateno essa atitude, pois uma das tradies que
caracteriza os tangueiros, a partir dessa poca, usar o cabeceo (gesto com a cabea). Esse
gesto - distncia - utilizado para tirar para danar e se torna um cdigo nos sales
sociais; o cavalheiro, sem se aproximar, devia aguardar a aprovao da dama com outro
gesto de aceitao.
Em Ferreyra tambm h uma crtica pela via das cenas de dana burguesia; essa que
transformou os saberes gestuais e cdigos do tango em uma dana harmonizada com o
salo e longe da exibio pessoal dos compadritos. O cinema de Ferreyra apela tambm a
uma moral com humor contra as milonguitas, mulheres que comeam a se liberar a partir
dos anos 1920, e ter uma vida mais independente. No desenlace do filme, Pulguita,
decepcionada, retorna ao buln que seu verdadeiro lar; um quarto pobre todo
bagunado. Ali est Mucha Espuma, que, apesar de malandro, tem um vis bondoso e a
aceita de volta.
anel, para no fazer sofrer a me de Carlos pelos erros de Elena; sai da casa de Dona
Camila e volta a cantar tango no bar noturno. Quando Carlos vai busc-la no bar, Gaviln
o ataca e Nora recebe um disparo. Na cena do retorno de Nora ao cabar, o interttulo
descreve as queixas sonoras do melanclico bandoneon, [...] choraram em um tango a dor
das almas torturadas pelo destino.99
Nora cantando tango. Fotografa de Perdn viejita (Argentina, Jos Agustn Ferreyra, 1927). Fonte:
Coleccin Andrea Cuarterolo TRADUCIR
99
Y los rezongos de un melanclico bandonen, lloraron en un tango el dolor de las almas torturadas
por el destino.
cantora moldado por um ris, assim como os interttulos, ressalta a voz de matizes
tristes, parecendo, s vezes, lamentos e, outras vezes, oraes.
Este filme, que no possui imagens de baile, apresenta vrios momentos de tenso
dramtica de acordo com o clima vivenciado pelas mulheres fundamentalmente nos
subrbios de Buenos Aires. Tambm se expe o desenvolvimento do tango cano, sob a
forte inovao das cancionistas, como parte de um ambiente urbano que permitiu
msica circular por fora do circuito da dana. Nesse momento, as manifestaes do
tango estavam se bifurcando e crescendo amplamente graas ao fongrafo, ao rdio e ao
cinema. O hbito de escutar discos e orquestras ao vivo se populariza cada vez mais com
o surgimento do tango cano e a conformao do sexteto tpico.100 (SIERRA, 1997: 56) Comentario: Este libro no
esta en la bibliografa. Agregar
en nota, biblio y sacar de
parntesis
Orquestra de tango no radio.
Fonte: Fotograma La borrachera
del tango (Argentina, Edmo
Cominetti, 1928) Comentario: Saqu una de las
fotos que mandaste y
reemplac la de la radio por
Outra classe social advm una ma un poquito ms ntida
100
Agregar nota al pie
Durante uma festa animada pelo som do rdio, amigos danam foxtrote. No meio da
buzina do rdio, uma montagem em veladura faz aparecer a imagem da orquestra de
jazz; e logo, subitamente, a imagem de uma orquestra tpica tocando um tango. O
interttulo anuncia: Tango!, Tango!; a dinmica na pista de baile muda drasticamente
quando todos se abraam e danam suavemente. O filme traz o olhar da burguesia que
faz do tango mais um gnero de consumo em disputa pelo mercado de consumo
emparelhado ao foxtrote. O abrao de um casal colocado em destaque do grupo e
acompanhado de um olhar entre eles em pose. Esse tipo de atitude cnica mostra a
profuso deste tipo de mise-en-scne, no realizada por bailarinos profissionais, mas por
atores que danam prenunciando a estilstica do cinema industrial argentino.
Algumas concluses
Nossa tentativa neste percurso foi a de fundar uma discusso esttica a partir da relao
entre o primeiro cinema argentino e as performances de tango dana. Nos filmes do
perodo que compem o corpus aqui abordado se observa claramente a codificao
corporal do tango e a gestualidade diferenciada com relao s coreografias de folclore
argentino, das danas aborgenes e do foxtrote. A cmera no teve inteno explcita de
filmar os ps dos bailarinos, como aconteceu no decorrer da histria flmica argentina
aps os anos de 1950, mas de exaltar o status do abrao e seu contexto social. Houve um
trabalho colaborativo de adaptao ao espao por parte dos bailarinos, e a preocupao
dos diretores em colocar a dana no centro do quadro. As duplas se mantiveram no
sistema H e produziram pausas, amagues, cortes, oitos, foco no torso (salvo o Cachafaz,
que insistiu no seu famoso chute, a patadita), no olhar ou no contato; os bailarinos
desvalorizaram como uma forma de crtica, o sistema V e H invertido, prprio das
coreografias de tango no cinema europeu.
101
FUSTER, Sergio Luis. Tango y Cine Nacional. Una fusin de origen. Rosario: Ciudad Gtica, 2007.
102
MOLINA, Eber. Entrevistas preliminares. In: LPEZ-GALLUCCI, N. Entrevistas Preliminares
(Fragmentos) [Vdeo <http://natachamuriel.wixsite.com/cinemaeperformance1/sobre-1>], 2011.
Anexos
Fonte
Imagem 35
Fonte
Imagem 36
Fonte
103
Ficha Tcnica. Fotografia: Bruno Martn. Cmera: Cnon EOS REBELT3i. Tempo de Exposio:
1/125. ISO: 1600. Distncia: 2 m.. Flash: No foi utilizado. Pesquisa e edio: Natacha Muriel Lpez
Gallucci. Estdio de Fotografia: Bruno Martn. Campinas, 2013 .
Comentario: idem
Imagem 37
Fonte
Imagem 38
Fonte
Imagem 39
Fonte
Imagem 40
Fonte
Imagem 41
Fonte
Referncias
AGAMBEN, Giorgio. Notas sobre o gesto. In: Revista Artefilosofia, n. 4, Ouro Preto: IFAC,
2008, pp. 9-16.
BADIU, Alain. El cine como experimentacin filosfica. In: BADIU, Alain. Pensar el cine.
Comentario: No encontr
Imagen, tica y filosofa. Buenos Aires: Manantial, 2004, pp. 23-81. este libro mencionado en el
BAECQUE, Antoine de. O corpo no cinema. Vol. 3: As mutaes do olhar: o sculo XX. texto. Si no se nombra sacar
de la bibliografa.
In: COURTINE, Jean-Jacques (dir.). Histria do corpo. Petrpolis: Vozes, 2009, 3 ed., pp.
481-507.
BENJAMIN, Walter. Sobre el lenguaje en general y sobre el lenguaje en los humanos.
In: Iluminaciones IV. Para una crtica de la violencia y otros ensayos. Traduo de R. Blatt.
Buenos Aires: Taurus, 1989.
BOURDIEU, Pierre. Participant objetivation. In : The Journal of the Royal Anthropological
Institute. Reino Unido, vol. 9, n. 2, 2003, pp. 281-294.
BORDWELL, David. Sobre a histria do estilo cinematogrfico. Campinas: Editora da
Unicamp, 2013.
FONTEVECCHIA, Alberto (org.). La hora del cine mudo. In: Un siglo de historia (1880-
1980). Buenos Aires: Perfil, vol. 25, 1979, pp. 33-48.
Comentario: idem
_____. La oportunidad del cine sonoro. In: Un siglo de historia (1880-1980). Buenos Aires:
Perfil, vol. 34, 1979, pp. 529-539.
_____. Predominio del baile. In: Un siglo de historia (1880-1980). Buenos Aires: Perfil,
Comentario: idem
1979, pp. 465-475.
FOUCAULT, Michel. Arqueologa del saber. Buenos Aires: Siglo XXI, 1997.
_____. El cuerpo utpico. Las heterotopas. Buenos Aires: Nueva Visin, 2010.
FUSTER, Sergio Luis. Tango y cine nacional. Una fusin de origen. Rosario: Ciudad Gtica,
2007.
GIMNEZ, Horacio G. El Negro Ferreyra: Pionero del tango en el cine nacional. In:
Revista del Hospital J. M. Ramos Meja, n. 3, 2005 Disponvel em:
<http://www.ramosmejia.org.ar/r/200503/7.pdf> [Acesso: julho de 2007]
GOYENA, Hctor Luis. El Tango en la escena dramtica de Buenos Aires durante la
dcada del veinte. In: Latin American Music Review Revista de Msica Latinoamericana, vol.
15, n. 1, 1994, pp. 93-109.
HANNA, Judit. Dance, sex and gender. Sings of identity, dominance, defiance and desire.
Londres: Editora, University of Chicago Press, 1988.
HERNANDEZ, Jos. Martn Fierro. Buenos Aires: Colihue, 1982 [1872].
HESS, Remi. Le tango. Paris: PUF, 1996.
KALLER, Lautaro. In. LPEZ-GALLUCCI, Natacha. Entrevistas Preliminares [Vdeo
<http://natachamuriel.wixsite.com/cinemaeperformance1/sobre-1>], 2011
LAMAS, Hugo e Enrique Binda. El tango en la sociedad portea 1880-1920. Unquillo:
Abrazos, 1998.
LIMA, Nicanor. El tango argentino de saln: Mtodo de baile terico y prctico. Buenos Aires,
1916.
LOPEZ GALLUCCI, Natacha Muriel. Cinema, corpo e filosofia: Contribuies para o estudo das
performances no cinema argentino. Tese de doutorado do Departamento de Cinema,
Instituto de Artes da Universidade Estadual de Campinas, Campinas: 2014.
LUSNICH, Ana Laura. El drama social-folklrico. El universo rural en el cine argentino. Buenos
Aires: Biblos, 2007.
MAUSS, Marcel. Sociologa y antropologa. Madrid: Tecnos, 1979.
_____. Oeuvres 2. Repressentations collectives et Diversit des Civilisations, Paris: Minuit, 1969.
pp. 13-84.
MILLER, J. Alain. El juego de Michel Foucault. Entrevista traduzida por Javier Rubio.
Comentario: idem
Diwan, Paris, n. 2-3, 1978, pp. 171-202.
NIETSZCHE, Federico. Ms all del bien y del mal. Madrid: Alianza, 1985.
PARANAGU, Paulo. Tradicin y modernidad en el cine de Amrica Latina. Madrid: FCE de
Espaa, 2003.
PARODI, Ricardo. Cuerpo y cine. Reporte fragmentario sobre extraas intensidades y
mutaciones del orden corporal. In: YOEL, Gerardo (org.). Pensar el cine. Cuerpo(s),
temporalidad y nuevas tecnologas. Buenos Aires: Manantial, vol. 2, 2004, pp. 73-100.
PEA, Fernando Martn. Mosaico criollo. Primera antologa del cine mudo argentino.
Biblioteca Nacional, 9 de maro de 2010. Disponvel em:
Comentario: idem
<http://www.bn.gov.ar/noticia/mosaico-criollo-primera-antologia-del-cine-mudo-
argentino> [Acesso: janeiro de 2012]
PODESTA, Jos. Medio siglo de farndula: memorias. Buenos Aires: Galerna, 2003.
PODEST, Martha Morando. Don Pepe Podest. A 145 aos del natalicio de un cono
del teatro. Dirio Hoy, La Plata, 6 de outubro de 2003. Disponvel em:
Comentario: idem
<http://pdf.diariohoy.net/2003/10/06/pdf/11.pdf> [Acesso: janeiro de 2012]
MOLINA, Eber. Entrevistas preliminares. In: LPEZ-GALLUCCI, N. Entrevistas Preliminares
(Fragmentos) [Vdeo <http://natachamuriel.wixsite.com/cinemaeperformance1/sobre-1>],
2011.
ROSSI, Vicente. Cosa de negros. Buenos Aires: Taurus, 2001.
_____. La milonga La academia El tango. Disponible em: <http://pt.scribd.com/doc/6887186/Vicente-
Rossi-La-milonga-La-academia-Elhttp://pt.scribd.com/doc/6887186/Vicente-Rossi-La-milonga-
Comentario: Ninguno de
La-academia-El-tangotango> [Acesso: janeiro de 2014] estos libros se menciona en el
______. Teatro nacional rioplatense. Contribucin a su anlisis y a su historia. Buenos Aires: texto. Se menciona un texto
de Rossi pero de 2008 que
Hachette, 1969. habra que agregar
Comentario: No encontr
SABATO, Ernesto (org.). Tango, discusin y clave. Buenos Aires: Losada, 1963. este libro mencionado en el
SAVIGLIANO, Marta. Tango and the political economy of passion. Oxford: Westwiew, 1995. texto. Si no se nombra sacar
de la bibliografa.
TALLON, Jos Sebastin. El tango en sus etapas de msica prohibida. In: Cuadernos del
Instituto Amigos del Libro Argentino, Buenos Aires, 1959, pp. 28-29.
Peridicos
Crtica
El Diario
La Pelcula
Revista Cine Argentino
Web sites
www.cinemateca.gov.br
www.cinenacional.com
Videos
____________________________
LOPEZ GALLUCCI, Natacha Muriel. Coreografias traadas na luz: O tango dana no primeiro
cinema argentino, Vivomatografas. Revista de estudios sobre precine y cine silente en Latinoamrica, n. 2,
diciembre de 2016, pp. 1-28. Disponible en:
<http://www.vivomatografias.com/index.php/vmfs/article/view/67> [Acceso dd.mm.aaaa].
*
Natacha Muriel Lpez Gallucci doutora e mestre em Filosofia pelo Instituto de Filosofia e
Cincias Humanas (IFCH) da Universidade Estadual de Campinas, Brasil. Doutora em Multimeios
pelo Instituto de Artes (IA) da Universidade Estadual de Campinas, Brasil. Licenciada em Filosofia
pela Universidade Nacional de Rosario, Argentina. Desenvolve estudos em filosofia contempornea;
linguagem e sujeito; filosofia do corpo e das artes, com foco em produes da Argentina, Brasil e
Amrica Latina. Desde 2014 desenvolve pesquisa no Grupo de Documentao e Experimentao em
Sistemas Audiovisuais do Instituto de Artes da UNICAMP, Brasil. Atualmente realiza pesquisa em
cinema comparado; rea: Representao das artes populares nos cinemas clssicos de Brasil e
Argentina. Participa do Conselho Editorial de diversas revistas sobre cinema e filosofia. Atua como
diretora artstica e docente no Conservatrio Carlos Gomes, Campinas, Brasil. docente convidada
na Extecamp, no Memorial de Amrica Latina. E-mail: natacha_muriel@hotmail.com.