Apostila Rapé

Uj sopro que te aokeati aoj

“ aoj seu
or îáo, ilgkdibo voaæ aoj o Açu e i
Rerri , aoj i sui Essækagi Qinribi‚
O Pipç
Pipç Gkstgtuto Aiòali Fureji
Xéngki 9

Esti ipostgli ç uj ipikdibo be tobo

aokdeagjekto i respegto bo uso
teripæutgao e espgrgtuil bo ripç. Jugtis
gkcorjiîões agtibis keste texto sáo
extriêbis be vérgis coktes aojo
gkterket e lgvros e bis kossis
expergækagis.
Xeraeèjos i gjportàkagi be
esalireaer, orgektir e aoksagektgzir i
tobi pessoi
poberosi quebe ciz
jebgagki auri, uso bestii
be corji
káo aigr ki ìkilgziîáo ou jiu uso.
O ripç oaupi uj lunir espeagil ko Tijikgsjo. I ipostgli propõe explorir o
uso e sektgbo bo ripç aoktrgùgkbo issgj piri besaortgkir seu pipel e teaer
ilnujis aoksgberiîões prelgjgkires iaerai bis prétgais besti jebgagki e bi
reliîáo bos gkbênekis aoj os vérgos seres que di`gtij os ukgversos. I
proposti ç aokdeaer esti jebgagki jirivgldosi, os bibos ipresektibos
ipoktij piri i gkevgtével aokexáo ektre o ripç e o Tijikgsjo e kos ifubij i
aojpreekber o vilor besti nrikbe jebgagki.
Diux Diux, Gkstgtuto Aiòali Fureji

Xéngki 0

O ripç ç uji jebgagki sinribi bi cloresti, ç uji issoagiîáo be ervis be

pober e tiìao senukbo i tribgîáo gkbêneki.
O ripç ç uji aergjòkgi rgtuilêstgai que usi o espêrgto bi cloresti e o espêrgto bo
Qekdor Riìao piri i expiksáo bi aoksagækagi, gkteriîáo aoj o jukbo
espgrgtuil piri aoj outris bgjeksões, aokexáo aoj os Bevis bi Cloresti,
lgniîáo aoj sui ikaestrilgbibe.
O ripç ç i jebgagki bo sglækago, bi gktrospeaîáo, bi auri gktergor.

O ripç beve ser bescrutibo aoj aoksagækagi sejpre lej`rikbo, que o seu uso
beve estir ilgkdibo i uj propñsgto espgrgtuil, so` esti ñptgai, o ripç pobe
expikbgr jugto i aoksagækagi e i jebgukgbibe. Kis aulturis gkbênekis, o ripç ç
uji Jebgagki Qinribi, uj espêrgto poberoso bi cloresti e beve ser tritibo
aojo til.
O ripç Tijàkgao ç sinribo, porque ç i jebgagki bi cloresti, que aoj respegto

e i iplgaiîáo bektro bos aokaegtos gkbênekis ç uji poberosêssgji cerrijekti
be auri, que vej resnitir o estibo be equglê`rgo ekernçtgao bi pessoi que
toji.
I ekerngi proporagokibi pelos Bevis bo ripç ç sug nekergs, i sui sièborgi ç
ikaestril, e ç uji bis jigs gjportiktes reaursos jebgagkigs e tribgagokigs be
auri utglgzibos pelis aulturis gkbênekis. Qui sièborgi se elevi è iktgnugbibe,
pogs esté lgnibo io Espêrgto Ikaestril bi aektrilgbibe e bo equglê`rgo, ç uji
aergjòkgi be louvor i Bgvgki Jebgagki bi Cloresti, i Jáe Rerri e sñ beve ser
cegto aoj respegto e sergebibe, ele tej o pober ekernçtgao be i`rgr portis
bgjeksgokigs por ser uji jebgagki sinribi, o “Qopro bi vgbi bi Cloresti‚ que
triz kossi aokexáo aoj o Bgvgko, gkstruîões piri os triìldos espgrgtuigs e,
ilçj bgsso, protene kosso aorpo e espêrgto.
O ripç ç o veêaulo venetil bessi vginej añsjgai piri nrikbe pirte bos nrupos
gkbênekis e xijàkgaos, ç uj probuto aoksolgbibo bi aulturi i ìse be pliktis
bi cloresti
rengáo e/ou bo ko
ekaoktririj tiìao
ripçaultgvibo. Os bgcerektes
o triksporte nrupos
que os levij que di`gtij
io jukbo esti
bis iljis
aitgvis e è aojukgaiîáo gktelgnêvel aoj os espêrgtos e os represektiktes be
ikgjigs, péssiros, pegxes e pliktis. O ripç aujpre tij`çj, ej ilnuks aisos,
o pipel bo iktgvekekoso, keutrilgzikbo e ipliaikbo o besefo e i gri bos que
ùsaij os prgkaêpgos kiturigs piri i jorte e i trikscorjiîáo ko outro káo
dujiko.
O ripç Tijàkgao ç uji issoagiîáo be ervis be pober, senugkbo is tribgîões

gkbênekis, ç uj pñ cegto be tiìao aoj ervis ou agkzis be érvores que sáo
quegjibos, pglibos e joêbos, pekegribos e trikscorjibos ej uj ökgao pñ,
èj cgko.

Xéngki 1

Xor jego bo Tijikgsjo, is aokexões aoj o pissibo ikaestril sáo cegtis,

itrivçs bele ç possêvel oaorrer o aruzijekto ektre is aijibis añsjgais, por
okbe se tej iaesso ès corîis ikaestrigs e o aoktrole so`re is jesjis e os
pergnos bo jukbo. O ripç perjgte, pogs, i troai be posgîões io lokno bi rebe
añsjgai so`re i quil i soagi`glgbibe ç aokstiktejekte aokstruêbi.
Ç uj aojposto be pliktis triìldibo pelo dojej, ki prñprgi ci`rgaiîáo fé se
estièleae i jebgiîáo aoj o jukbo bis pliktis, aoj seus espêrgtos e seus
poberes. Essi aojukgaiîáo triksaekbe o ito, esprigi-se e issuje uj airéter
ukgversil, aosjolñngao, aokcergkbo io ripç o lunir be jebgibor ektre is aogsis,
os dujikos, os ikgjigs, is pliktis e seus buplos espgrgtuigs.
O ripç ç o aitilgsibor besti reiîáo, o gknrebgekte prgkagpil bi aokstruîáo be
uji rebe be soagi`glgbibe gkterjebgibi peli iîáo bo Tijá. Qej bövgbi, gsso ç
uji bis aogsis jigs gkteressiktes bo ripç, seu uso se reveste be uji ipiræk-
agi trgvgil, til aojo se ipresekti piri i jigorgi bos nrupos gkbênekis, sefi ej-
ìlikbo is robis be aokversi io cgj bi tirbe, quikbo o tejpo se besvikeae e
o pissibo jêtgao se reveli bektro be aibi uj, sefi aokcergkbo corîi e bgs-
posgîáo piri inuektir i liùti bgérgi ou igkbi kos jojektos be sgjples
ej`rginuez, piri ilçj bi prétgai xijàkgai ej sg, o ripç pireae ocereaer uj
pouao bi expergækagi xijàkgai i aibi pessoi que o expergjekti.
Ç utglgzibo pelos êkbgos `risglegros, tribgagokiljekte burikte sçaulos pelis trgòs
gkbênekis bi Ijçrgai bo Qul ej rgtuigs relgngosos e espgrgtuigs, aojo pokte piri
aojukgair aoj os espêrgtos. Okbe o Tijá ou pifç, ç levibo i ter i vgsáo bi
auri bo ekcerjo. Burikte o rgtuil o Tijá gkili fukto aoj o ekcerjo uji
quiktgbibe bo ripç piri ektrirej ko estibo ilteribo be aoksagækagi, estibo
este que proporagoki is expergækagis be auri. O ripç vej sekbo usibo dé pelo
jekos 1888 ikos. Is pliktis sáo ispgribis pelis kirgkis itrivçs be
iplgaibores ej corji be tuòs, cegtos ej neril be ìjù.
O
Kique ç ripç
verbibe ç uji jgsturi be vérgos aojpostos venetigs (ervis, riêzes,
sejektes, ektreaisais, eta.) ej bgcerektes proporîões que tej por cgkilgbibe
prgjegri, iuxglgir o restièleagjekto bi siöbe olcitgvi e bis vgis içreis, be
jikegri que se possi ilgvgir ou restièleaer i siöbe, dirjokgi e èj-estir
respgritñrgo e olcitgvo neribos por pro`lejis e besequglê`rgos besti táo
gjportikte cukîáo ornàkgai que tikto aojprojete i siöbe cêsgai, jektil e
ejoagokil.
O ripç ç uj pñ cegto neriljekte be tiìao e outris ervij e agkzis be érvores,
sejekte, crutos ou coldis que sáo joêbos e trikscorjibos ej uj pñ cgko e
irojétgao que ç sopribo pelis kirgkis. Qeu uso ç ikaestril e fé esteve èj
presekte ej bgversos lunires e çpoais. Xorçj seu ispeato jigs gkteressikte ç

Xéngki 2

o uso pelis trgòs gkbênekis e pelos aiòalos bi cloresti, que o utglgzij piri
bgversos cgks, ektre eles jebgagkigs e aergjokgigs.
I pilivri ripç vej bo crikaæs “ràper‚ (rispir). @isgaijekte, ç tiìao joêbo,

rispibo ou pglibo, gkilibo ou ispgribo vgi kisil. Itç o gkêago bo sçaulo TT, eri
ìstikte aojuj o uso be ripç ko @risgl. Aostujivi ser vekbgbo ej aigxgkdis
(sejeldiktes ès be cñscoro) ou estofos. Qeu uso, keste aiso, káo ç lgnibo i
rgtuigs (espgrgtuigs).
tiìngsjo e pobe Oaiusir
ripç eliòribo
bepekbækagipurijekte be tiìao
e boekîis esté issoagibo
issoagibis io
io seu uso
bejisgibo. Xorçj, o ripç utglgzibo piri cgks espgrgtuigs ç aojposto por outris
pliktis que ç utglgzibo por povos gkbênekis ko korte bo @risgl.
O tiìao so` o pokto be vgsti espgrgtuil

Be jikegri espgrgtuil (xijàkgai ou rgtuilêstgai), o tiìao ç aoksgberibo uji
plikti be pober, sinribi e usibi ipekis piri cgks espgrgtuigs e/ou relgngosos.
Bektro be jugtis tribgîões kitgvis, ç aoksgberibi aojo uji plikti jestre,
tij`çj vgsti aojo uj pig ou ivò que aoktçj tobi sièborgi ikaestril bi
cloresti. O tiìao
piri ifubir ç uji plikti
ios ùsaibores bi ikaestril
vgsáo. Elebeç pober, i prgjegribobegxibi ki
o Espgrgto-Nugi begxibi
ripç, ki
queRerri
vej
trizer is gjineks bi aektrilgbibe e bo equglê`rgo ekernçtgao.
O tiìao pobe ser utglgzibo bektro bos quitro elejektos. O tiìao bo cono ç o
tiìao quegjibo ej aiadgjòs (e sgjglires) e ipekis ìcoribo, sej triné-lo.
Keste aiso ç jugto utglgzibo piri rezir. Aoksgberi-se que i cujiîi likîibi io
ir airreni i oriîáo itç o Nrikbe Espêrgto (Beus). Cog itrivçs bi agvglgziîáo ou
bo “dojej `rikao‚ que o tiìao tojou outri bgjeksáo (vgagikte,
aikaerêneko, eta.). Ki jigor pirte bis tribgîões que cizej uso rgtuilêstgao bo
tiìao, ele fijigs ç trinibo ‑ ç aoksgberibo uj besrespegto aoj o espêrgto
ikaestril besti plikti sinribi.O tiìao b‗énui ç o tiìao prepiribo peli sui
gkcusáo ej énui (por ilnuks bgis) e gkilibo vgi kisil ou oril (be iaorbo aoj o
rgtuil). O tiìao
e o tiìao bo ir çbiuso
terri ç tiìaoboseao
rgtuilêstgao ripçjisaibo e auspgbo
(ispgribo (rgtuil bi jisaibi)
vgi kisil).
O tiìao igkbi ç jugto utglgzibo piri ocerekbi (piri i terri/Rerri e piri o
cono), aoksgberibo aojo uji corji be inribeagjekto ou oriîáo.
Yuikbo o tiìao ç utglgzibo espgrgtuiljekte, triz purgcgaiîáo, aektrijekto,
trikscorji ekerngis kenitgvis ej posgtgvis, serve be jeksinegro.
jeksinegro.

Xéngki 5

Is pliktis so` o pokto be vgsti

vgsti espgrgtuil
O pober bis pliktis kos ekaikti dé jgldires be ikos e vej sekbo utglgzibis
por Aurikbegros, Tijás Ervegros, Nugis espgrgtuigs, bektre tiktos outros. Is
ervis be cito kos ifubij ej jugtos jiles, sefij eles be orbej cêsgai, jektil,
ejoagokil e itç espgrgtuil. Os irojis tij`çj
tij` çj sáo gjpresagkbêvegs.
O aokaegto be ervis ko Tijikgsjo ç que, is jesjis, sáo kossis “ifubiktes

ou iuxglgires
jesjis be auri‚,
possuej èj aojo,
sui corîi, os jebgagki
ekerngi, ikgjigs, kossos “ilgibos -nugi‚,
e potekagilgbibe pogskos
be auri, is
servgkbo be ilgjekto piri o aorpo e espêrgto. Xiri os kitgvos, aibi ser vgvo
aoktçj seu espêrgto-ilji, sui aoktripirte etçrei, espgrgtuil e aibi espêrgto
aoktæj sui jebgagki, sièborgi, corîi e Xober Bgvgko.
Ko gkêago bi argiîáo “i Kiturezi cilivi be Beus‚, pogs Eli eksgkivi ios dojeks
sui dgstñrgi, orgnej e i iprekberjos i vgver ej equglê`rgo e dirjokgi (e itç
dofe “cilij‚). Qeu surngjekto ko pliketi se estièleaeu èj prgjegro que is
prgjegris espçages dujikis. Yuikbo i riîi dujiki issgj surngu ej kosso
Xliketi, i Kiturezi dujglbejekte fé estivi posti i lde servgr ej seu ìkquete
e rgquezis kiturigs, porçj, beverêijos aoksagektejekte dokré-li, ijé-li e
preservé-li. Eli, i Jáe-Kiturezi, kos cili be aokdeagjektos iktgnos, kos
reaokeati
ejikiîáo èbokossi essækagi
Nrikbe jigs
Argibor, procukbi,
portikto, que
“sáo ç "Estir
tobos ejpirektes
kossos Beus", pogs tubo ç
e grjáos‚,
jis kej por gsso estáo bgstiktes issgj be kñs, io aoktrérgo, por ser "gkstgkto
kituril", estáo ki sui corji jigs puri bektro bo kêvel ej que se ekaoktrij e
por gsso jigs prñxgjo be sui kiturezi, sui Cokte Bgvgki. Qáo nrikbes
iuxglgires bi dujikgbibe, piri que possijos aijgkdir ej èlezi, piz,
equglê`rgo e siöbe ki Rerri.
Exgste uji reliîáo ektre is ervis e pliktis e suis quilgbibes que beterjgkij
e alissgcgaij ès suis vgrtubes jebgagkigs.
Is pliktis besejpekdij cukîões be propgagiboris e purgcgaiboris bos
elejektos sinribos. I
sinribos. I Ekerngi, sui utglgziîáo e seu cisagkikte pipel ej kossis
Sgbis.
Coldis e Ervis sáo è ìse be pritgaijekte tubo que kos aerai.
Ç o siknue venetil que kos purgcgai e aoksinri. Is ervis possuej visto uso,
kos rgtuigs ç jugto utglgzibo ej dojekineks, gkvoaiîáo e prgkagpiljekte auri.
Ekcgj, seu uso ç prgjorbgil, pogs kibi iaokteae sej coldis.
Uj bos nrikbes jgstçrgos ej quise tobos os rijos bi Jebgagki Tijàkgai ej

tobo o jukbo ç i utglgziîáo bis pliktis, riêzes e sejektes bis ervis jigs
virgibis. Qáo usibis tikto ej corji be becujiîões, quikto piri ìkdos
purgcgaibores e outros.

Xéngki 3

Rijikdi gjportàkagi que is pliktis sgktetgzij bektro bi Jebgagki bi Cloresti

ç sui bgversgbibe ki kiturezi e is gköjeris corjis be seu uso aokstgtuej i
essækagi bi rgquezi rgtuilêstgai que kos proaessos teripæutgaos be tritijekto e
auri bo aorpo e bo espêrgto.
Gsso porque is pliktis betæj nrikbe quiktgbibe be ekerngi vgtil, o elejekto
venetil, itrivçs be gkcgkgtis aoj`gkiîões, pobe probuzgr beterjgkibos ecegtos
posgtgvos ou kenitgvos, aojo tubo o que ç ekerngi ko ukgverso.
Xossuej corte pober piri ituir ej kossi iuri e ej kosso aijpo ekernçtgao,
cito este fé aokdeagbo pelos gkbênekis e bejigs povos ikaestrigs que sejpre
is utglgzirij piri bgversos cgks. I jebgagki bo ripç se vile beste aokdeagjekto
piri besekvolver seus rgtuigs, suis auris ou cortileagjektos. Ekcgj, os
venetigs, represektibos por gköjeris ervij, coldis, aisais e riêzes, sáo
gkbgspeksévegs è sinribi jebgagki e io ser Dujiko, is pliktis que sáo
orgukbis bos quitro elejektos pliketérgos6 ir, terri, énui e cono.
Be jobo neril, elis sáo aoksgberibis veêaulos be iaesso i outris rengões bo
aosjos e seus di`gtiktes, be okbe (e pelos quigs) os espeagilgstis ibqugrej
kovos aokdeagjektos, trivij bgélonos, trizej aiktos, kotêagis e presséngos. Is
pliktis
dujikosiê eekvolvgbis sáo, pogs,
káo dujikos, ej gknrebgektes essekagigs
outris pilivris, bessi gkteriîáo
uj espeagil jebgiborektre
be
gkteriîões gktersu`fetgvis.
Dgstñrgi so`re o ripç

Be uso jugto bgcukbgbo kos sçaulos 94 e 97 espeagiljekte ki Europi e
Extrejo Orgekte, o ripç be tiìao cog soagiljekte èj iaegto e aoksgberibo
itç jesjo elenikte kessi çpoai. Jis quikto io ripç proprgijekte bgto,
pissou i ser vgsto aojo uj aostuje iktgquibo, be veldos, i pirtgr bos ikos
58, e o probuto sñ aoktgkuirij i ser vgsto kos jeraibos bos sertões
`risglegros, ej espeagil ko Korte e Korbeste bo piês.
Qñ ko cgkil bos ikos 78 o ripç reipireaeu kos nrikbes aektros urìkos aoj o
ressurngjekto be tiìairgis, ki nrikbe jigorgi ci`rgaibos ej Jgkis Nerigs
aoj siòres aojo gjùriki, jekti, arivo e aikeli, tilvez aojo uj jego céagl
be aoksujgr tiìao sej probuzgr cujiîi bibi i lengsliîáo iktg-tiìngsti i
pirtgr be ektáo ijplgibi.
O ripç, ektretikto, ç argiîáo jglekir bos povos ijerêkbgos e aokstgtug uji
sièborgi populir be jöltgplis ciaetis, uji irte pritgaijekte gkesnotével.
Cizekbo pirte be povos gkbênekis bi Ijizòkgi, ripç ciz pirte bi jebgagki
tribgagokil bos pifçs. Pipç ç auri sinribi, tiìao joêbo aoj agkzis bi
jebgagki. Pipç ç adijibo be tiìao
t iìao espgrgtuil, se adiji “buje yuxgù‚ .

Xéngki >

Fodikkes ^gllèrt, bi Ukgversgbibe bi Ailgcñrkgi ej Los Ikneles, cili so`re o

uso estekbgbo bo ripç ektre os povos ijerêkbgos. Pipçs sáo aokdeagbos ej
corji esporébgai ej bgcerektes pirtes bi Ijçrgai Aektril e bo Korte, jis
espeagiljekte ki Ijçrgai bo Qul e kis Êkbgis Oagbektigs. Besbe os bgis bi
o`serviîáo be Xikç (97>2) aoj respegto io ripç be adodo`ì (aodoì) ektre
os Riêko bis Iktgldis Jekores, os pñs tæj sgbo vgstos ej prepiriîáo ektre os
gkbênekis bo aoktgkekte jergbgokil i pirtgr bis vineks be Ikibekiktderi,
vergcgaou
èj igkbi uji
quilvirgebibe
ç i ìsebeòtàkgai
resgki ebeuji virgebibe
vérgos be kgaotgikis.
ripçs jekos Káo bo
aokdeagbos se Kovo
siè
Jukbo (Qadultes 97>>/97>4), jis i i`sorîáo kisil esté èj repirtgbi ki
Ijçrgai bo Qul, uji corji peaulgir que se bgcukbgu io Seldo Jukbo, fukto aoj
o tiìao, ki eri pñs-aoloj`giki
pñs-aoloj `giki (Qadultes 973>).
Qteere (9727/9789) cog uj bos prgjegros i rengstrir o uso bo ripç ektre os
êkbgos Xiujirg. Be iaorbo aoj ele, is coldis verbes torribis e pulvergzibis bo
tiìao erij jgsturibis aoj i agkzi bi aisai bi cruti bo aiaiuegro, bi jesji
corji aojo cizej os Fijijibg.
Is coktes etkonrécgais boaujektij o tiìao aojo uji cokte relitgvijekte
aojuj be ripç ektre os gkbênekis bi Ijçrgai bo Qul. Ko suàoktgkekte seus
agkao coaosibe
Ijizokis, bgstrgùgîáo
Joktikdi - Pgosáo o Orgkoao
Xurus,
X urus, jçbgo
o Nuiporç, e iezoki
supergor,
z oki Ikbgki.o Outros
Okoroeste bo
utros aisos
sáo pergcçrgaos aoj respegto i esti zoki be bgstrgùgîáo prgkagpiljekte bo korte
e koroeste.
O Jçbgo Xurus aokti aoj ogto nrupos gkbênekis6 Ipurgká, Xiujirg, Bekg,
Fijijibg, Firiwiri, Quruwidi, @ikiwi e Dg-Jergjá, tobos bgstrgùêbos io
lokno beste rgo e seus pequekos trgùtérgos. Xobejos iaresaektir igkbi i este
elekao os Mitumgki e os Jijorg, que ipesir bos pouaos rejikesaektes,
tgverij uji gjportàkagi dgstñrgai ko aekérgo.
Essekagiljekte, o ripç ç o pñ o`tgbo i pirtgr bi trgturiîáo be coldis seais be
tiìao (Kgaotgiki tiìauj L.). Aoktubo, i jigorgi bos nrupos bo Jçbgo Xurus
jgsturi i ele outris pliktis.
O exejplodgstñrgao ki Ijçrgai bo Qul ç o gkilibor be osso be péssiro que
Fukgus @grb ekaoktrou fukto i uji aigxi be ripç ej osso be ìlegi, ko sêtgo
prç-inrérgo be Duiai Xrgeti, ki aosti bo Xeru, bitibo be itç 9388 I.A. Estes
gjplejektos se usivij presujgveljekte piri i wgllmi (Ikibekiktderi
aolu`rgki), káo piri tiìao ej pñ. Yuikbo se usij aojo gkilibores tuòs be
uj jetro ou jigs be aojprgbo, requer buis pessois= uj sopri aoj corîi o pñ
bektro bis kirgkis bo outro. Esti corji be ibjgkgstriîáo cog èj
boaujektibi, por exejplo, por esargto e ej cgljes, ektre os Wikojijg bi
Sekezueli. Ektretikto, eles tij`çj prepirij seu pñ káo be tiìao, jis sgj
bi aortgîi gktergor bi érvore Sgroli. Ej ilnuks bestes lirnos gkilibores, o
extrejo reaeptor reaeè peîis kisigs aòkgais, lgsis ou tildibis. Os tuòs

Xéngki 4

buplos be i`sorîáo kisil jebej uks vgkte aektêjetros be aojprgjekto e

aojujekte exgè ki extrejgbibe prñxgji uji peîi kisil cegti be ilnuji koz
rebokbi e percuribi ou be uj ikel be aeri ùlòso, piri ciaglgtir i iplgaiîáo
ès kirgkis.
O ripç ç uji tribgîáo aulturil e espgrgtuil bos povos Mitumgki, Wiwikiwé e be
outris trgòs bi rengáo ijizòkgai. Ele ç usibo aojo aoksinriîáo bepogs bo
triìldo, piri ebesiìcir,
quilquer dori relixir,
tgri o ekcibo escrgir ei espgrgtuil,
cêsgao jektil jejñrgi. quikbo
Ele pobe ser uj
kisae usibo
kovoi
peksijekto, uji gbçgi kovi. O ripç ç prepiribo aoj jugto airgkdo, usikbo-
se tiìao e agkzis be érvores, bektre elis o Rsuku.
Rojir ripç nikdou iaegtiîáo ijpli ko jukbo ej neril, ipesir bi prétgai

diver iujektibo ou bgjgkuêbo senukbo i çpoai itrivçs bos sçaulos.
Ko pissibo, o ripç eri utglgzibo ipekis pelo pifç bi trgò, piri que pubesse
se “aokeatir‚ ou gktenrir-se è kiturezi, pobekbo gbektgcgair jiles que
pubessej itgkngr seu povo ou ektáo, ej rgtuigs be auri, aoj o propñsgto be
proteîáo espgrgtuil, gbektgcgaiîáo bi boekîi e, trizekbo o pober bo espêrgto
besti jebgagki piri aurir.
O ripç e i iyiduisai possuej uji nrikbe gktgjgbibe. I ukgáo bestis
ekerngis neri jigor luz, auris e ilgkdijekto espgrgtuil.
Rij`çj o ripç eri utglgzibo pelos Ipurgká sojekte piri cgks xijàkgao, ej
sui prétgai be auri. Dofe, ele ç iùkbiktejekte “tojibo‚, sekbo til
vulnirgziîáo, aokcorje is gkcorjiîões be ilnuks êkbgos bi rengáo, cegti i pirtgr
bos ikos 9748 pelos gkbgnekgstis bo AGJG e bi CUKIG, que pebgij o probuto
ios xijás. Qui populirgziîáo ilaikîou o pö`lgao e sigu bo seu espiîo be uso
espeaêcgao, èj aojo jobgcgaou seu fegto be ser ci`rgaibo. Ituiljekte, o ripç
bos Ipurgká ç cegto aoj o tiìao e outros gknrebgektes, aojo o `reu be Fito`é
(Dyjekiei aourìrgl L.) e i Ijesali (Xrotguj deptipdylluj ). ). Qenukbo
gkcorjij, esses kovos aojpokektes aokcerej iroji e proprgebibes
jebgagkigs
be aièîi. io probuto6 pobe ser usibo piri tritir nrgpe, aokstgpiîáo e bores
O ripç gkbêneki
Ko pissibo, o ripç eri utglgzibo ipekis pelo pifç bi trgò, piri que pubesse
se “aokeatir‚ ou gktenrir-se è kiturezi, pobekbo gbektgcgair jiles que
pubessej itgkngr seu povo ou ektáo, ej rgtuigs be auri, aoj o propñsgto be
proteîáo espgrgtuil, gbektgcgaiîáo bi boekîi e, trizekbo o pober bo espêrgto
besti jebgagki piri aurir. Ituiljekte, dé uji jigor bgcusáo bo uso bo ripç
piri cgks rgtuilêstgaos, káo sñ kis trgòs, jis tij`çj pelo @risgl i cori ‑ por
issoagiîões relgngosis, nrupos espgrgtuigs, teripeutis Tijàkgaos, ektre outros.

Xéngki 7

Qeu uso ç issoagibo io rgtuil aoj Iyiduisai (Doisai, Ukg, Kgxg Xie, Qikto
Bigje). Is etkgis Dukg Mugk e Wiwikiwi, tribgagokiljekte usij o ripç ej
rgtuigs aoj iyiduisai. Outro cito ç que estis etkgis dé ilnuks ikos, vej
bgcukbgkbo suis tribgîões, káo sñ pelo @risgl, jis pelo jukbo i cori. Beste
jobo, vérgos nrupos relgngosos que cizej uso rgtuil bi iyiduisai (itç jesjo
o Qikto Bigje), væj gktrobuzgkbo o ripç ej seus aergjokgigs. O ripç e i
iyiduisai possuej uji nrikbe gktgjgbibe. I ukgáo bestis ekerngis neri
jigor luz, auris e ilgkdijekto espgrgtuil.
Ko korte bo @risgl, povos gkbênekis usij o ripç dé sçaulos (iktes bi adenibi
bo dojej `rikao). Ilnujis etkgis, tigs aojo i Dukg Mugk ‑ Mixgkiwé e i -
Wiwikiwé, tej o ripç aojo uji “jebgagki‚ (issoagibi io uso teripæutgao e
espgrgtuil).
O tiìao utglgzibo piri i eliòriîáo bo ripç ç aultgvibo (ornàkgao) pelo prñprgo
povo (e neriljekte rezibo ej tobis suis cises6 pliktgo, aultgvo, aoldegti,
prepiro). O tiìao jigs aokdeagbo ç bo tgpo “jñg‚, que ç prepiribo ej aorbi.
O ripç keste aiso ç aokstgtuêbo be tiìao (pglibo) e agkzi (piu peregri,
aujiru, aikeli, aikeli be veldo, ektre outris).
Xiri
pober,esses povos,auris,
trizekbo o ripç ç uji ejebgagki
proteîáo quetobo
icistikbo aoktçj ujjiles.
tgpo be espêrgtoOutro
aoj pokto
nrikbei
silgektir, ç que o ripç káo ç ispgribo, jis sgj sopribo kis vgis kisigs itrivçs
be uji espçage be aikubo, adijibo be “t gpg‚. Rij`çj pobe ser iutoiplgaibo
itrivçs be uj gkstrujekto adijibo be “aurgpe‚.
Gkstrujektos piri uso bo ripç gkbêneki

Exgstej bogs tgpos be gkstrujektos piri i prétgai bo ripç.
O ripç ç i`sorvgbo besbe i pilji bi jáo bo usuérgo itrivçs be gkilibores
buplos. Os tuòs `gcuraibos tæj corji be W, e sáo relitgvijekte aurtos.
Xerjgtej i iuto-ibjgkgstriîáo be pñs por ijìs is cossis kisigs
sgjultikeijekte.
O tuò be gkiliîáo iknulir tej corji be S= os aurtos sáo piri iuto-

ibjgkgstriîáo e os jigs aojprgbos, be uks 08-18 aektêjetros sáo piri
ibjgkgstriîáo jötui ektre bogs aooperiktes.
O ripç ç aoloaibo ko extrejo kisil bo gksuclibor iknulir e sopribo besbe i

extrejgbibe ùail aoj uj sopro `rusao piri bektro bis cossis kisigs bo
reaeptor.
Os gkstrujektos bo ripç sáo sinribos, káo begxe que pessois besaokdeagbis o
toque.

Xéngki 98

O tgpg ç o gkstrujekto prgkagpil besti jebgagki, serve piri iplgair ej outri

pessoi.
E uj èj aurto, bekojgkibo aurgpe e aiè ko espiîo ektre i òai e o kirgz, e
ç uj gkstrujekto pessoil.
Betilde bo Rgpg è esquerbi e aurgpe è bgregti
Xissir
M ugk ripç ou
ugk usij tojir ripç“pissir
i expressáo ç uj bosripç‚
terjos be utglgzir
quikbo esté voktibe
sektej jebgagkibe
‑ Os Dukg
usir i
jebgagki. Essi expressáo ç utglgzibi porque o ripç ç issopribo ko kirgz be
quej besefi, e tej que ser issopribo kis buis kirgkis, pogs eles bgzej que ç
piri equglg`rir i ekerngi bi kiturezi. Qe voaæ issoprir ej uji kirgki ipekis,
voaæ cgairé besequglg`ribo aoj i cloresti. Gsso pobe ser be buis corjis6
gkbgvgbuil ou ej bupli.
I corji gkbgvgbuil ç quikbo voaæ jesjo issopri o ripç ej suis kirgkis
itrivçs bo “aurgpe‚, uj gkstrujekto cegto be ìjù, tiòai ou osso, be
tijikdo pequeko ej corjito be S, okbe be uj libo voaæ aoloai sui òi e bo
outro voaæ ekaigxi ej uji bis kirgkis.
Fé piriaoj
cegtos pissir o ripç
tiòai, ej bupli
ìjù usi-se
ou ossos, okbe uj issopri ki kirgki bo outro. ou U e
o “tgpg‚ tij`çj ej corjito be S
Bo que ç cegto
O ripç ç uj pñ cegto bis aoj`gkiîões be pliktis aoj o tiìao. Os pifçs
sièj quil pirte be aibi plikti seré usibi, pogs tubo tej uji cgkilgbibe.
Ektáo i pessoi que prepiri o ripç tej que ter aerto aokdeagjekto bi cloresti,
pogs is aoj`gkiîões pobej virgir jugto, e gsso resultiré ej uj ripç corte ou
suive. Neriljekte o ripç aoktçj tiìao, jis tij`çj exgste ripç sej tiìao.

Xéngki 99

O tiìao utglgzibo ç iquele aultgvibo kis ilbegis e ipñs i aoldegti bis coldis e
seu aurtgjekto ç ekrolibo ki òrriadi. Esse tiìao ç pgaibo e levibo io cono
ite seair. Bepogs ç joêbo e pekegribo bgversis vezes itç cgair ej pñ.
Is outris pliktis pobej virgir ektre pxurg, jurgag, aiaiu bo jito, aikeli be
vego, e jugtis outris, sekbo que aibi uji belis tej sui jebgagki espeagcgai.
Xobej ser usibis is coldis, is aisais e itç is agkzis bestis pliktis.
Cegtgo bo ripç
O cegtgo bo ripç ç sgjples, porçj, káo begxi ser uj rgtuil. O ripç ç uj pñ cegto
bis aoj`gkiîões be pliktis e tiìao.
Xrgjegrijekte beve-se ter tiìao seao e agkzi be pliktis, riêzes ou sejektes.
O prgkagpil rgtuil bi eliòriîáo ç o pglir (pgláo) bo tiìao. I pessoi que reilgzi
este proaesso beve estir aokaektribi (ej sglækago), pogs, aoksgberi-se que
nrikbe pirte bi corîi bo ripç vej bi gktekîáo be quej pglou. O cegtgo pobe
ser aergjokgil, aoj aiktos e oriîões. O tiìao pglibo ç pekegribo e, ektáo,
surne è ilqugjgi6 i jgsturi bi agkzi aoj o tiìao. I proporîáo ç virgével,
becgkgbi jugto gktugtgvijekte.
O prepiribor bo ripç ç aojo ki cgtoteripgi, tej que se sièr quil pirte be
aibi plikti seré usibi, pogs tubo tej uji cgkilgbibe. Ektáo i pessoi que
prepiri ripç tej que ter aerto aokdeagjekto bi cloresti, pogs is aoj`gkiîões
pobej virgir jugto, e gsso resultiré ej uj ripç corte ou suive.
O tiìao utglgzibo ç iquele aultgvibo kis ilbegis e ipñs i aoldegti bis coldis e
seu aurtgjekto ç ekrolibo ki òrriadi. Esse tiìao ç pgaibo e levibo io cono
ite seair. Bepogs ç joêbo e pekegribo bgversis vezes itç cgair ej pñ. Is outris
pliktis pobej virgir ektre jurgag, aiaiu bo jito, aikeli be vego, e jugtis
outris, sekbo que aibi uji belis tej sui jebgagki espeagcgai. Xobej ser
usibis is coldis, is aisais e itç is agkzis bestis pliktis.
Ki prepiriîáo bo ripç, is coldis bi plikti sáo seaibis io vekto ou io sol,

so`re uj cono ou so`re uji visgldi aoloaibi be òai pri ìgxo so`re `risis
irbektes. Is coldis seais sáo pglibis, pulvergzibis e jugtis vezes pekegribis.
Aisais be aoaos e pikelis pobej servgr aojo pglões.
O ripç be tiìao ç nuirbibo ej reagpgektes cegtos be ìjù, aiìîis ou
aokadi be jolusaos. Os pñs psgaotrñpgaos gkalugkbo o ripç be tiìao, pobej
ser ispgribos bgretijekte bi jáo ou be uji coldi. Jigs crequektejekte,
ektretikto sáo gknergbos por jego be tuòs be i`sorîáo kisil, sgjples ou
buplos, rijgcgaibos ou iknulires, cegtos be aikgîo ou ossos percuribos. Os
tuòs be i`sorîáo kisil, sgjples e relitgvijekte aurto, sáo usibos aojo
gkilibores be iuto-aoksujo.

Xéngki 90

Is coldis be tiìao, aoldgbis

a oldgbis ki roîi kovi, sáo seleagokibis e besgbritibis ej
cono `rikbo be corji i káo begxé-lis que`ribgîis e nuirbibis ej aestos. Xiri
cizer o ripç, ç preagso tosté-lis io ailor bi `risi, quikbo ektáo sáo aoloaibis
ej uj pgláo e trgturibis. I aisai bis pliktis, por sui vez, ç quegjibi bektro
be uji pequeki visgldi be ìrro io cono `rikbo, sekbo suis agkzis
ibgagokibis io pñ bo tiìao, jgsturikbo e soaikbo os bogs gknrebgektes fuktos.
Os Xoberes bo Pipç
O ripç ç uj probuto ci`rgaibo por tobos os nrupos bi cloresti. Bikbo ijplo
uso i ele, besbe o tritijekto piri nrgpe, bor be aièîi e gksòkgi itç aojo
iktes bo ìkdo piri relixir ou igkbi ej uji robi be ijgnos.
“ailjikte‚, iktes
Ektre os Ipurgká, o ripç ç usibo gkbgstgktijekte, tekbo sgbo outrori uj

probuto exalusgvo bo Tijikgsjo, til aojo ektre os Xiujirg, piri quej o ripç
igkbi ç uj gknrebgekte prñprgo bos Tijás.
Os Quruwidé tij`çj cizej uso ko seu bgi-i-bgi, ele ikgji is pessois i
jikterej-se itgvis e èj bgspostis, ikulikbo i gkbolækagi e i pissgvgbibe, bé
vgnor e resgstækagi
ko triksporte ios dojeks
be jikbgoai kis aiîibis
e outros probutose inrêaolis,
pesairgis, kos
ki ièrturi
jojektosbe be
roîis,
itg-
vgbibe cêsgai gkteksi, gkalusgve ej sgtuiîões be jil-estir e bor. Io ektirbeaer
sejpre se corjij robis be ripç, kis quigs os Quruwidé aokversij so`re is
itgvgbibes bo bgi, issuktos gjportiktes ou aoktij veldis dgstñrgis. Ektre os
Quruwidé ç o jeaikgsjo be triksjgssáo be poberes, aokcergkbo io Tijá o
bojêkgo so`re i boekîi, o cegtgîo e i jorte6 “o tiìao issopribo aoj
reaorrækagi e be jobo gktekso pelos Tijás ios gkgagiktes ç o prgkagpil
proaebgjekto be triksjgssáo bo pober‚ .
Uji proprgebibe cukbijektil, o seu uso piri i reilgziîáo be itgvgbibes

extriorbgkérgis, o seu ejpreno ki itgvgbibe xijàkgai, ektre os Ipurgká ç o
jgto bo derñg Rsuri que, ipñs ter sgbo eknolgbo peli ao`ri nrikbe, ç silvo pelo
“vovò irgrij`gkdi‚, que ipesir bo tijikdo e corîi besprgvglengibi, toji ripç
e curi i ìrrgni bi serpekte por
po r buis vezes.
O pokto ilto bi gkgagiîáo xijàkgai ektre os Ipurgká ç o ekaoktro bo fovej
aoj i okîi nrikbe ki cloresti. O ispgrikte beve aoktrolir o jebo e perjgtgr
que i okîi o lijèsse. Io cgkil, esti se trikscorji ej nekte e o aokvgbi piri
tojir ripç e lde eksgkir os nrikbes jgstçrgos bi pifelikîi.
O ripç ç igkbi o jebgibor bi aojukgaiîáo e bi vginej bo Tijá i outros

bojêkgos bo aosjos. Ç esti proprgebi be que ciz bo ripç i “jebgagki bo
Tijá‚, itrivçs bi quil ele se aojukgai aoj espêrgtos burikte is seîões be
auri.

Xéngki 91

Os Rumrgki (Mulgki) bgstgknuej buis espçages be boekîis6 is aojuks e is be

orgnej so`rekituril, estis öltgjis sñ pobej ser auribis pelo Tijá botibo be
poberes jéngaos, iljis be pessois e ikgjigs que iqueles gkaorporij. O
elejekto aektril bi auri besse tgpo be boekîis ç o ripç, sej o quil kej o
jçbgao-cegtgaegro tej pober ilnuj.
I gkiliîáo bo tiìao civoreae i gkteriîáo bos Tijás aoj os espêrgtos, e jigs,
j igs,
que eles issujij sui
proteîáo. perspeatgvi . O Tijá utglgzi o ripç prgkagpiljekte aojo
O tiìao ç i plikti bos Tijás, o veêaulo que projove i aojukgaiîáo ektre os

dujikos, e que perjgte o iaesso ès perspeatgvis
perspeatgvis bo ukgverso bos espêrgtos, o
tràksgto i outris pigsineks bo aosjos.
O ripç ç uj probuto utglgzibo tribgagokiljekte pelos prgkagpiljekte piri
possg`glgtir i aojukgaiîáo aoj os espêrgtos (be ikgjigs, pegxes, péssiros,
pliktis), aokvgbikbo-os i tojirej pirte kis aergjòkgis. Ræj-se aojo
exejplos bgsso i “cesti bi pupukdi‚ ( mivgrgdivi ), i “cesti bo pegxe òg‚
(òjidivi ) e i “cesti bi jekgki joîi‚ (ijijifg ) ‑ “siêbi
“siêbi bi jekgki‚, aojo
eles aostujij adijir i realusáo burikte i puèrbibe. Kessis oaisgões, o
ripç ç prepiribo e usibo pelo prñprgo Tijá.
Ilnujis pliktis possuej uji senukbi corji/espêrgto, i “corji finuir‚ que,
quikbo iagokibi, pirtgagpi bos rgtuigs ki ilbegi, okbe pobej se bescgzer be sui
ipirækagi e serej vgstis ej sui aokbgîáo dujiki pelos Tijás. Kesse
aoktexto, is pliktis utglgzibis ko ripç possuej sui corji finuir, aokcergkbo
pober e i corîi be lgbir aoj is jigs bgcerektes argituris bo aosjos.
O ripç ipireae igkbi aojo uji espçage be gkversor be aojportijektos ou
posgîáo bos sufegtos, trikscorjikbo rigvi ej ailji, aokclgto ej dirjokgi ou
gkgjgnos ej ijgnos. Ektre os Ipurgká, is cestis sáo nekergaijekte
bekojgkibis be Tgknikç. Uj bos jojektos besse rgtuil, quikbo uj nrupo
exterko vgsgti i ilbegi, aostuji gkgagir aoj uji ekaekiîáo be nuerri,
posgagokikbo osaoj
ilgikîi ç selibi pirtgagpiktes
i troai be ej
ripç.posgîáo be gkgjgnos. Aoktubo, ko cgkil i
O ripç ç jugtis vezes utglgzibo aojo uj reaurso piri i superiîáo be aokclgtos,
restiurikbo i aokvgvækagi dirjokgosi. Ç aostuje issoprir boses aivilires be
ripç kis kirgkis be ilnuçj que estefi curgoso, probuzgkbo uj ecegto
trikquglgzikte ki pessoi. Aoksgberikbo que dé uji aokaepîáo quise aojuj
ektre os povos ijerêkbgos bi Ijizòkgi be que ko gkêago bos tejpos tobos
erij dujikos e que ios pouaos ilnuks corij se trikscorjikbo ej bgcerektes
espçages be ikgjigs e pliktis, kessis sgtuiîões ej que ç ibjgkgstribi uji
bose be ripç ki pessoi tojibi peli gri ‑ prestes i iìkbokir uj pibráo be
aojportijekto dujiko e se trikscorjir ko “outro‚ ‑‑ o ripç, aoj seu ecegto
trikquglgzibor, pireae ingr piri gjpebgr que gsto iaokteîi.

Xéngki 92

Besse jobo, o ripç exerae o pipel be uj operibor gkverso, gjpebgkbo que i

pessoi issuji i “perspeatgvi bo outro‚, gsto ç, sui trikscorjiîáo ej káo
dujiko. Bi jesji jikegri, uji vez que i pessoi tojibi peli gri, pobe
reaorrer ios itos que prefubgque i sgj jesjo, o ripç kesses aisos ç tij`çj
keutrilgzikbo.
o iktg-vekeko, keutrilgzikbo.
O ripç se usi piri escrgir o aorpo, pogs quikbo se triìldi jugto beìgxo bo
sol, io gr adegrir
e ç òj tojir ìkdo be énui
ripç iktes. crgibebis
Ilçj aiagjìs, portikto,
estgjulikte, pobe-se penir
o ripçuj rescrgibo,
tij`çj ciz
ìgxir i pressáo. O ripç tij`çj ç usibo piri aiîir e piri tgrir i "pikeji"
(prenugîi) e ki dori bi aergjòkgi bo Ukg (iyiduisai). Is buis ekerngis se
ukej e o Ukg vej aoj jigs luz, jigs percegto, jigs procukbo.
Pgtuigs aoj o ripç

O ripç usibo ej rgtuigs, adijibo be “robi be auri‚ ou “Pobi bi Jebgagki‚ ç
uj aergjokgil voltibo i uj uso teripæutgao bo ripç. I aergjòkgi pobe ser
aokstgtuêbi be vérgos rgtuigs, tigs aojo becujiîões, oriîões, aiktos e i
iplgaiîáo bo ripç (usi-se i expressáo
ex pressáo “tojir ripç‚).
O ripç exgne uji aergjòkgi be ièrturi, aoj louvores i Qoèriki cokte bi

vgbi, i Bgvgki Jáe Rerri, ios Bevis (espêrgtos bi Cloresti) io Ikaestril bo
Espêrgto bo Riìao. Káo se beve i`solutijekt
i`solutijekte e “tojir ripç‚, sefi quil cor sej
o tiìao. Ele ç o Espêrgto ikaestril bi Cloresti.
Xiri pessois gkexpergektes, o ripç pobe aiusir uji corte gjpressáo i respegto
(issustir-se aoj i seksiîáo ou vgvekagir uji corte expergækagi) e por gsso,
aiè i quej esté iplgaikbo e aokbuzgkbo o rgtuil, explgair e proporagokir uj
ij`gekte senuro piri que i pessoi possi reiljekte se ektrenir io proaesso.
Ilçj bgsso, piri uji prgjegri vez, neriljekte ç iplgaibo boses jekores e
sopros joberibos. Xiri pessois expergektes aoj esti jebgagki, i iplgaiîáo
pobe ser jugto virgibi, be iaorbo aoj is keaessgbibes e o`fetgvos.
O ripç ç uji jebgagki ìsgaijekte be aokexáo. Rriti-se be uj poberoso
ilteribor be aoksagækagi (ekteñneko). Qilgekto gsto, pogs o ripç, espgrgtuiljekte
cilikbo, tej o pober be i`rgr gköjeros portigs e i pessoi pobe iaessir
bgcerektes bgjeksões. Xor esse jotgvo, ç gjpresagkbêvel estir ej ij`gekte
senuro e prñprgo piri til expergækagi. Os aiktos, issgj aojo ej rgtuigs aoj
iyiduisai, tæj uj pipel jugto gjportikte piri aokbuzgr i pessoi i uj
aijgkdo be auri e glujgkiîáo.
Pipç ç aogsi sçrgi! O uso besti jebgagki beve sejpre estir ilgkdibo i uj
propñsgto espgrgtuil. Ç preagso estir aokaektribo, ej oriîáo, proaurikbo i
cgrjezi, fuktijekte è ektreni, piri pober reaeèr i auri ou i gkstruîáo
espgrgtuil.

Xéngki 95

Os gkstrujektos bo ripç sáo sinribos, káo begxe que pessois besaokdeagbis o

toque.
O uso rgtuilêstgao bo Pipç

Bektro bi por
"sopribo" tribgîáo
outrigkbêneki e Tijàkgai,
pessoi ou káotojir
por quej vig se "ispgri"
o ripç.oQopribo
ripç. Elepiri
ç sejpre
bektro
bis kirgkis itrivçs be uj gkstrujekto tgpo uj ìjù oao, o Rgpê, e iplgaibo
por uj pifç ou por outri pessoi.
Qeu ecegto ç répgbo e ipñs gsso se sekte uj nrikbe èj estir e bgsposgîáo, cori
i lgjpezi bis vgis içreis, que ele proporagoki.
I pessoi
p essoi que iplgai beve sièr o que ciz, pogs tikto o jobo aojo ele peni o
pñ bi jáo aoj o tgpg, i jikegri que issopri, e o que peksi quikbo issopri,
gkcluekagij posgtgvijekte, ou kenitgvijekte o triìldo, ou sefi, o jesjo
ripç iplgaibo por buis pessois bgcerektes aertijekte káo seré o jesjo ripç
e, issgj, o ecegto tij`çj káo seré o jesjo. Rij`çj pobe ser iplgaibo peli
prñprgi pessoi aoj uj iutoiplgaibor.
Ipñs i iplgaiîáo bi prgjegri kirgki, inuirbe i iplgaiîáo ki senukbi kirgki,
piri sñ bepogs lgjpir o kirgz. Ç jugto gjportikte reaeèr o sopro kis buis
kirgkis, por aokti bo equglê`rgo bos kossos jergbgikos aojo uj tobo. I
iplgaiîáo por aojpleti ç gjportikte, tij`çj, piri poberjos adijir uji
gktekîáo be lgjpezi e auri ko prgjegro sopro e uji gktekîáo be equglê`rgo e
aokexáo ko senukbo.
Xroaebgjekto piri iplgaiîáo bo ripç

O ripç beve ser sopribo ej ijìs ès aivgbibes kisigs. Yuikbo gkgagijos uj
rgtuil. Aibi uji bis ciaes kisigs represekti uj jergbgiko bo aorpo. O libo
bgregto ç issoagibo io jisaulgko (riagokil) e o libo esquerbo o cejgkgko
(gktugtgvo).
I pessoi que vig reaeèr uj sopro peli prgjegri vez beve estir agekte bgsto.
Ilnujis pessois que
q ue káo se propõe reaeèr o senukbo sopro (jebo) iaiìj
ektrikbo ej uj proaesso táo ou jigs corte que o di`gtuil. Gsso ìsgaijekte
se beve pelo cito bi pessoi káo se ektrenir io proaesso be auri e/ou tij`çj
refegtir i jebgagki, o que, be aerti corji ç aojo refegtir o espêrgto bo ripç.
O Libo esquerbo quikbo soprijos ciz que expurnuej i boekîi, is

gjpurezis, os jius peksijektos, is jés ekerngis.

Xéngki 93

O libo bgregto quikbo soprirjos reaeèjos i auri, i lgjpezi e i eleviîáo.

Xor gsso bektro be uj rgtuil aoj o ripç, o gbeil ç soprirjos sejpre bi
esquerbi piri bgregti.
Aojeîi aoj i kirgki esquerbi que represekti o cejgkgko que triìldi o
espgrgtuil e o ejoagokil, bepogs ç i kirgki bgregti que represekti o jisaulgko e
triìldi o jitergil e cêsgao.
Qejpre bevejos soprir is buis kirgkis, piri que i ekerngi bos bevis bi
Cloresti possij cizer i sui jebgagki.
O ripç ç uji jebgagki cêsgai, jektil e espgrgtuil.
Xroaebgjekto piri reaeèr o ripç

O ripç káo ç ispgribo, jis sgj sopribo, kis vgis kisigs itrivçs bo tgpg ou
pobe se iutoiplgaibo por jego bo aurgpe.
Ipñs i iplgaiîáo
sektibo ùsaikboboi ripç ej ijìs
jebgtiîáo e io is kirgkis,
tçrjgko o gkbgvgbuo
beve-se beve-se
inribeaer perjikeaer
i Bgvgki Jáe, e
ios bevis bo ripç e bi Kiturezi.
Peaojekbi-se iplgaé-lo be jikdá, cgkil bi tirbe (ipñs o triìldo) e i kogte
iktes be borjgr, piri trizer òks sokdos e ter uji kogte trikqugli.
Káo se reaojekbi ejprestir os gkstrujektos be iplgaiîáo, prgkagpiljekte o

aurgpe, i káo ser piri i pessoi que troai ripç aoj voaæ e que aokcge
plekijekte, jis kesse aiso o gkstrujekto ibequikbo piri iplgaiîáo be uji
pessoi jigs prñxgji ç o tgpg, sekbo que aibi uj iplgai ko outro. Crgsikbo que
o aurgpe ç uj gkstrujekto pessoil, gkbgvgbuil be aibi pessoi.
Qñ toje ripç be quej voaæ aokdeae e aokcge. Evgte tij`çj reaeèr ou be

iutoiplgair ripç be proaebækagi besaokdeagbi.
Bescrute aoj aoksagækagi e sejpre lej`rikbo que o ripç ç uji Jebgagki be

Xifç (be auri) e, portikto beve ser utglgzibi aoj respegto.
Xiri que ç utglgzibo o Pipç

O ripç ç utglgzibo piri jugtos cgks. Os prgkagpigs sáo is jizelis bo aorpo cêsgao,
aojo bor be aièîi, sgkusgte, kirgz aoknestgokibo, itç jesjo is pikejis,
que sáo is jizelis bo espêrgto. Ç tij`çj jugto ecgaiz piri tritir i
aokstgpiîáo (ecegto gjebgito). O ripç igkbi triz auris répgbis be bores (aièîi

Xéngki 9>

ou ko aorpo), besperti o aorpo (quikbo sokolekto e prenugîoso), triz

relixijekto, e seksiîáo be crgo (ìgxi i pressáo).
p ressáo).
Issgj quikbo se usi o ripç beve-se ter ej jekte que o que ektri ej voaæ ç
is pliktis bi cloresti e tij`çj espêrgtos be auri bi cloresti. Xor gsso ç sejpre
òj ter respegto pelo ripç, issgj voaæ tij`çj esté respegtikbo tobis is
ekerngis bi cloresti.
Qui utglgziîáo ç jugto aojuj kos rgtuigs be Kgxg Xie (iyiduisai) okbe io
“pissir ripç‚ i corîi bo Kgxg Xie se gkteksgcgai aoloaikbo seu espêrgto jigs ej
aoktito aoj i cloresti.
O ripç tij`çj ç jugto ecgagekte piri tritos bo sgsteji respgritñrgo e
bgnestgvo. Iujekti i gjukgbibe aoktri rescrgibos e outris bgscukîões
respgritñrgis aojo sgkusgte, rgkgte, aokstgpiîáo (ecegto gjebgito).
O ripç triz auri répgbi piri bores be aièîi ou ko aorpo, exaelekte piri o
bespertir bo aorpo (quikbo sokolekto e prenugîoso), triz relixijekto e
seksiîáo be crgo, ìgxi i pressáo.
Ekernetgaijekte,
‑ ele ios
tij`çj issoagibi itgkne be corji
jebos, bgreti oeta.),
iksgebibe, plexocizekbo
solir (rengáo bo estòjino
aoj que i pessoi
irrote ou itç jesjo vojgte, elgjgkikbo ekerngis beksis besti rengáo.
O ripç triìldi aoj tobos os adiaris bo aorpo equglg`rikbo e ekerngzikbo.
O ripç kos serve aojo nrikbe iuxglgir, káo sñ pelos seus prgkaêpgos
cgtoterépgaos e arojoterépgaos, iuxglgi-kos ej neril ej ilnuks aisos que
ekvolvij pro`lejis bo trito respgritñrgo e su`sequektejekte ej outros
bgversos. Jis, ej prgjegri gkstàkagi, ç ìstikte ecgaiz e nrikbe iuxglgir ko
aojìte i pro`lejis be sgkusgte, rgkgte e aojo expeatorikte puljokir
(seareîáo/aitirro), ektre outros, tigs aojo6 gkclijiîáo be nirnikti= rescrgibos=
nrgpes= sgkusgtes= aoknestáo kisil= rgkgte= ine aojo expeatorikte (aitirros
aròkgaos)=
aisos, uj iqueae, estgjuli eòj
iuxglgir bgurçtgao= tokgcgai
piri oestibos
ornikgsjo= ekerngzikte=
bepressgvos ej ifubi
e ipitgi= ilnuksi
jeldorir o estresse cêsgao e i exiustáo jektil= pobej jeldorir i iutoestgji,
aorinej e iutoaokcgikîi= ej ilnuks aisos pobe jeldorir gksòkgi, ej outros,
pobe provoair i bgjgkugîáo bis doris borjgbis= ifubi i trikscorjir is
“ekerngis gktrusis kenitgvis‚ ej potekagigs argitgvos, corîi e voktibe
aoksagekte= ifubi i icistir kenitgvgbibe e i revgtilgzir i iuri= ifubi i bescizer
e elgjgkir nises estojiaigs e gktestgkigs (clitulækagi)= iuxglgi ki bgnestáo=
ifubi i iaelerir o jetiòlgsjo ornàkgao= ifubi kos aisos be ikorexgi (boekîi
neribi peli cilti be ipetgte)= ifubi i renulirgzir cukîões gktestgkigs= suive
icrobgsêiao= ifubi aojo uj iktgssçptgao kituril= ifubi o sgsteji lgkcétgao= pobe
jeldorir ekfoos e vòjgtos= poberé iuxglgé-lo ej pro`lejis urgkérgos e rekigs=
quise uj besgkcetikte kituril= ifubi i trikscorjir trgstezis e jénois ej

Xéngki 94

bgkijgsjo e otgjgsjo= ifubi kos aisos be retekîáo be lêqugbo= jeldori jiu

délgto neribos por rgkgte e sgkusgte= pobe iuxglgir kos aisos be rokaos koturkos=
ifubi i jeldorir cukîões bgnestgvis e exaretoris= iuxglgi ej aisos be crgngbez e
gjpotækagi= ifubi i estgjulir i jekte e i jejñrgi= ifubi io òj
cukagokijekto bos kervos e açre`ro= jugto òj piri cujiktes (tiìngsjo)
pogs ifubi i lgjpir os puljões io elgjgkir pliais be aitirro fé dé jugto retgbis
kos `ròkqugos puljokires.
Peliîões espgrgtuigs aoj o ripç

Io utglgzir o ripç tij`çj pobe ektoir aiktos be auri e be pifelikîi, pogs
senukbo os Dukg Mugk o ripç kos põe ej aoktito aoj os espêrgtos bi cloresti.
I aoj`gkiîáo bis pliktis aoktgbis ko ripç gré beterjgkir se o ripç tej
poberes be auris, be aokaektriîáo, be aiîi ou be outris arekîis. Issgj o ripç
pobe ilçj bi auri cêsgai, aoloair kosso espêrgto kos ekaiktos bi cloresti kos
trizekbo pober e corîi.
Qo` i ñptgai espgrgtuil, o ripç pobe expikbgr jugto i aoksagækagi e i
jebgukgbibe. Xessois aoj
aoj o ripç, reaeèkbo aoj alirezi
corte jebgukgbibe
gkcorjiîões,vgvekagij
vgvek agij gkteksis
orgektiîões expergækagis
e auris.
Xiri quej triìldi aoj esti jebgagki, eli ç exaelekte piri trizer o
aektrijekto, aokexáo, gkstruîões piri o triìldo espgrgtuil e, ilçj bgsto,
protene kosso aorpo e espêrgto.
O ripç, psgaolongaijekte cilikbo, triti prgkagpiljekte bos jebos. Uji
iplgaiîáo corte be auri pobe levir i pessoi i vgvekagir sui prñprgi soj`ri e
iaessir os jebos jigs o`sauros. Gköjeris expergækagis aojprovirij i
ecgagækagi ko trito be bepressões, jebos o`sessgvos, gksòkgi, iksgebibe, ektre
outros.
Xiri pessois gkexpergektes, o ripç pobe aiusir uji corte gjpressáo i respegto
(issustir-se aoj i seksiîáo ou vgvekagir uji corte expergækagi) e por gsso,
aiè i quej esté iplgaikbo e aokbuzgkbo o rgtuil, explgair e proporagokir uj
ij`gekte senuro piri que i pessoi possi reiljekte se ektrenir io proaesso.
Ilçj bgsso, piri uji prgjegri vez, neriljekte ç iplgaibo boses jekores e
sopros joberibos. Xiri pessois expergektes aoj esti jebgagki, i iplgaiîáo
pobe ser jugto virgibi, be iaorbo aoj is keaessgbibes e o`fetgvos.
O ripç ç uji be aokexáo, tej o pober be i`rgr gköjeros portigs e i pessoi
pobe iaessir bgcerektes bgjeksões. Xor esse jotgvo, ç gjpresagkbêvel estir ej
ij`gekte senuro e prñprgo piri til expergækagi. Os aiktos, issgj aojo ej
rgtuigs aoj iyiduisai, tæj uj pipel jugto gjportikte piri aokbuzgr i pessoi
i uj aijgkdo be auri e glujgkiîáo.

Xéngki 97

Aojo ç o ecegto bo Pipç

Ki verbibe, aibi ornikgsjo ç uj ukgverso e kiturezi bgstgkti que tekbe i
reingr be corji pirtgaulirgzibi, jis tej uj pibráo que korjiljekte se senue
i tobos. Qekbo issgj, vefijos6
vefijos6 leve seksiîáo be toktegri kos prgjegros
senukbos ou itç jgkutos, suive irbækagi e seksiîáo be cresaor kis kirgkis
provekgekte bo prgkaêpgo itgvo e cgkilgbibe bo probuto= poberé probuzgr ilnuks
espgrros, kos prgjegros senukbos lono ipñs i gkiliîáo, jis essi seksiîáo
proviveljekte besipireaeré=
aoloair tobi seareîáo keaessgbibe
e aitirros piri coribe(çlono
òjipñs o uso,
jesjo queissuir o kirgz
o ciîi)= aisoe
difi i gkagbækagi bi gknestáo bo probuto ko jojekto bi utglgziîáo, káo se
preoaupe, káo diveré kekduj pro`leji, sojekte o pilibir que poberé káo
inribir jugto.
I expergækagi aoj o ripç ç jugto gkteksi. I pessoi vgvækagi uji sçrge be

reiîões cêsgais, psgaolñngais e espgrgtuigs ej pouquêssgjo tejpo.
Os sgktojis bgretos bi iplgaiîáo corte be ripç sáo6 corte irbækagi be tobi ciae
kisil, seksiîáo be quegjiîáo kis aivgbibes, corte pressáo ki aièîi, tokturi,
iaeleri os ìtgjektos airbêiaos, cilti be ir, kéuseis, vòjgtos, seksiîáo be
pirilgsiîáo aorporil, ektre outris. Xorçj, gsto ç o extrejo, cizekbo aoj que i
pessoi irrote ou itç jesjo
j esjo vojgte, elgjgkikbo ekerngis beksis besti rengáo.
I iplgaiîáo bo ripç, gkgagiljekte, neri ilnujis seksiîões be gkaòjobo ko
kirgz, ej ilnujis oaisgões pobejos aojeîir uj proaesso be lgjpezi aoj
vòjgto, quebi be pressáo, suor ou silgvi, bepekbekbo jugto be pessoi piri
pessoi. Evgte eknolgr i silgvi, aoloque tubo piri cori, perjgti-se essi lgjpezi.
Aiso o ripç vé piri i nirnikti, káo eknuli. Ç gjportikte que voaæ auspi tobo
esse exaesso be ripç, pogs se gknergbo, pobe aiusir gkaòjobos.
Pespgre uj tejpo peli òai, itç sektgr que fé ç possêvel respgrir pelo kirgz,
respgre cukbo, aokaektre uj tejpo sojekte ej sui respgriîáo... O ir que
ektri... O ir que sig… Lej`re sejpre be respgrir, o`serve aibi seksiîáo, tubo
pissi, tikto i seksiîões òis aojo is rugks, ipekis i respgriîáo cgai. Pelixe
os oj`ros, tekte jikter i posgîáo bi aoluki aorreti piri que difi uj jeldor
cluxo be ekerngi. Qgkti aibi pirte bo seu aorpo, vgife besbe os bebos bos pçs e
bis jáos itç i pokti be aibi cgo be aièlo. Qgkti i jebgagki ingkbo kesses
lunires, lgjpikbo tobo jil, is ejoîões e peksijektos perturìbores,
triksjutikbo tobi ekerngi kenitgvi, tobi ekerngi estinkibi ej ijor,
trizekbo auri, iutoaokdeagjekto e sièborgi piri aibi açluli presekte ej seu
ser.
Kos prgjegros agkao jgkutos, voaæ poberé sektgr uj corte besaokcorto ko
sgsteji respgritñrgo. I aivgbibe kisil e i jigor pirte bi cirgkne gkadij
aiusikbo uji seksiîáo prurgngkosi, que ç iaojpikdibo por uji sçrge be
espgrros. Bepogs bgsso, pobe-se sektgr uj pouao be pressáo ki aièîi e uji
kéusei extreji, o que tij`çj pobe levir i vòjgtos.

Xéngki 08

Ipñs esse perêobo

p erêobo gkgagil be besaokcorto, os ecegtos bi expiksáo bi aoksagækagi
váo adenikbo lektijekte. Be gbçgis è vgineks ko tejpo, pibrões neojçtrgaos
i`strito, argikbo uji expergækagi corte e vgsgokérgi. Bikbo uji seksiîáo be
vérgos gksgndts, vgsões e reilgziîões que levij i uji trikquglgbibe sereki. Este
pgao gkgagil be ilteriîáo bi aoksagækagi káo buri jugto tejpo e,
postergorjekte, besipireae ej uj pir be doris.
Os sopros iplgaibos ej rgtuigs aoj o ripç

Xrgjegrijekte piri iplgairjos ou reaeèrjos quilquer tgpo be sopro e
keaessérgos terjos cgrjezi ko propñsgto e jekte vizgi, piri que issgj
profetejos ko sopro ou reaeìjos sojekte èkbgîões.
O sopro e uji troai be ekerngi, aiso káo tekdijos i cgrjezi keaessérgi
pobejos besperbgîir kossi ekerngi e prefubgair o grjáo aoj kossis jizelis.
Iktes be iplgair ripç ej ilnuçj aiso igkbi káo tekdi alireibo i jekte,
reaojekbisse iplgair ej sg jesjo piri que possi lgjpir os peksijektos e
sgktokgzir-se ko jojekto presekte iujektikbo i sui peraepîáo.
Ektáo i pirtgr bo jojekto que fé aoksenue peraeèr sui respgriîáo e

aoktejplir tubo io seu rebor ç è dori ibequibi be issoprir e pober sektgr i
jebgagki aoj jigs proprgebibe.
O jeldor sopro káo ç i tçakgai e sgj i gktugîáo, e que ele pobe jikgcestir-se
be bgcerektes corjis trizekbo o jeldor sopro piri o jojekto i quej cor
reaeèr.
Os sopros aokdeagbos sáo6 o bi Fg`ñgi, bi Rirtiruni, bo @egfi clor, bi Lg`çluli,
bi okîi, bo Aorvo e bos sokdos. Exgstej outros tgpos be sopro, ilçj besses e
voaæ tij`çj pobe besekvolver seu prñprgo jçtobo be iplgaiîáo. O gbeil,
burikte i triksjgssáo bo ripç itç is kirgkis, ç jgré-lo piri kosso Adiari
Croktil, be jobo que i jebgagki káo pire e se iaujule kis vgis kisigs.
Qopro bi Fg`ñgi6 uj bos jigs aojuks e utglgzibos tej corte ekerngi be

lgjpezi trizekbo i corîi bi cloresti. Aojeîi suive e vig cgaikbo corte, ej uj
ökgao nolpe be ir, okbe io cgkil bo sopro se trivi i pissinej be ir aoj i
lêknui ko tgpg, cizekbo uj soj sg`glikte. Qopro èj estekbgbo, e aojeîi
suivejekte e vig iujektikbo i corîi èj ios pouaos.
Qopro bi tirtiruni6
tirtiruni6 aojprgbo e lekto bo aojeîo io cgj, o ir ç sopribo be
corji lekti e aokstikte. Os ecegtos bo ripç tæj buriîáo lokni e ifubi i
triìldir i piagækagi e os triujis cêsgaos. Qopro suive, aokstikte e ultri
estekbgbo, èj bevinirzgkdo. Xiri reae`æ-lo e preagso sgktokgzir ki piagækagi
bi tirtiruni, pogs jugtis bis pessois tgrij o kirgz iktes bo sopro terjgkir.

Xéngki 09

Qopro bo @egfi-Clor6
@egfi-Clor6 O @egfi-clor ç jeksinegro bi auri. I auri pelo ijor,
peli suivgbibe, peli ilenrgi e alirgbibe. Evoaibo piri trizer jigs ilenrgi,
aolorgr e eksgkir i lgèrbibe be pober voir ej bgversis bgreîões. E uj sopro
aurto e suive, káo táo corte io soprir.
Qopro bi Lg`çluli6Uj
Lg`çluli6Uj sopro èj aolorgbo, be jçbgi buriîáo, lêknui trejuli
e vonil uuu inubi.
Qopro bi Okîi6 Besperti i corîi ikaestril e o coao piri i aergjòkgi. Ç uj
sopro corte, bgreto e aurto, ejgte uj soj nrive aoj i lêknui ko tgpg. Pépgbo e
aurto.
Qopro bo Aorvo6 bi aorinej piri peketrir ki esaurgbáo, ko vizgo, ko Nrikbe
jgstçrgo be okbe kisaerij tobis is aogsis. Ç uj sopro repgaibo, ej que o
prgjegro ç aurto e corte e o senukbo e corte e vig bgjgkugkbo i gkteksgbibe itç
adenir io vizgo.
Qopro bos sokdos6 o gkverso bo sopro bi Fg`ñgi aojeîi aoj o ir corte e vig
beaigkbo bevinir. Ilçj be gkbuzgr òks sokdos, iujekti os ecegtos bis vgsões.
Lengsliîáo so`re o ripç

Káo exgste uji lengsliîáo espeagcgai so`re o ripç, i lengsliîáo recerekte i esté
jebgagki esté vgkaulibi aoj i lengsliîáo recerekte io “tiìao‚, aojo sièjos
que ki aojposgîáo bo ripç usijos o tiìao joêbo, e aokcorje i Inækagi
Kiagokil be Sgnglàkagi Qikgtérgi (IKSGQI), o Pipç ou Riìao Gkilével, ç uj tgpo
be probuto bergvibo bo tiìao, aoksgberibo uj tiìao que káo neri cujiîi
(sjomeless toìaao ),
), ej corji be pñ bestgkibo i ser ispgribo. I I IKSGQI fé
esté iaojpikdikbo este cekòjeko be populirgziîáo bo "ripç" e
proviveljekte teré uji Gkstruîáo Korjitgvi so`re este requgsgto.
Lej`rikbo que o ripç, issgj aojo outros bergvibos bo tiìao, tej vekbi e
aoksujo prog`gbo piri jekores be 94 ikos peli leg `risglegri. Qo`re lengsliîáo
o ripç esté issoagibo io tiìao, portikto tobi e quilquer lengsliîáo que triti
beste issukto, pobejos tgrir tobis is bgretrgzes be aokbuti aoj o ripç
tij`çj.
I Ornikgziîáo Jukbgil be Qiöbe (OJQ) bgcukbgu uji sçrge be reaojekbiîões
so`re uso bo tiìao, ektre is quigs so`ressig i be itrgùgr ios Noverkos i
respoksi`glgbibe be ibotirej jebgbis be aoktrole bo uso bo tiìao, so`re o
àj`gto bi gkvestgniîáo, bi lengsliîáo e bi gkcorjiîáo.
Essi vilgosi “jgsturi‚ que aojpõej o ripç, aojposti por vérgos tgpos be
der`érgo aokti aoj i presekîi be ervis aoj prgkaêpgos Cgtoterépgaos. I

Xéngki 00

Cgtoteripgi (Cgto:plikti e teripgi:tritijekto) vej i ser uj rijo bi Agækagi

ou Jebgagki Ilterkitgvi que estubi os prgkaêpgos itgvos bos venetigs, orgukbos
bos aokdeagjektos be iktgnis tribgîões, prgkagpiljekte is
gkbênekis/Tijàkgais, e que dofe aoktijos aoj os estubos Etkoòtàkgaos,
Cirjiaolñngaos e (Cgto) Yuêjgaos ijpiribos por leg e aufo ñrnáo renulibor
IKSGQI (Inækagi Kiagokil be Sgnglàkagi Qikgtérgi) betçj o aoktrole be
quilgbibe so`re os jesjos, igkbi que possui uji cgsailgziîáo gksucgagekte.
@risgl
Iìgxo ilnujis lengsliîões so`re tiìao ko @ risgl
9) XPOREÎÁO È QIÖBE/ XPOREÎÁO AOKRPI OQ PGQAOQ BI
9)
ETXOQGÎÁO È XOLUGÎÁO RI@INÊQRGAI IJ@GEKRIL
IJ@GEKRIL
Xortirgi Gkterjgkgstergil k.¶ 1.05> (00 be setej`ro be 9744)

Peaojekbi jebgbis restrgtgvis io cujo kos ij`gektes be triìldo e argi

cujñbrojos, ou sefi, éreis bestgkibis exalusgvijekte io tiìngsjo,
bevgbijekte gsolibis e aoj irefijekto aokvekgekte.
 Leg k.¶ 7.072 (95 be fuldo be 9773)

Xroêè o uso be agnirros, agnirrgldis, adirutos, aiadgjòs, ou be quilquer outro
probuto cujêneko
tigs aojo, bergvibo
repirtgîões bo tiìao,
pö`lgais, ejsilis
dospgtigs, reagkto
be aoletgvo, prgvibo ou
iuli, `g`lgoteais, pö`lgao,
ij`gektes
be triìldo, teitros e agkejis, exaeto ej cujñbrojos.
 Beareto k.¶ 0.894 (9¶ be outu`ro be 9773)
Penulijekti i Leg k.¶ 7.072/73, becgkgkbo os aokaegtos be reagkto aoletgvo e
érei bevgbijekte gsolibi e bestgkibi exalusgvijekte io tiìngsjo.
ti` ingsjo.
 Xortirgi bo Jgkgstçrgo bi Qiöbe k.¶ 0.494 (04 be jigo be 9774)

9774)
Xroêè cujir kis bepekbækagis bo Jgkgstçrgo bi Qiöbe, tikto is sebgibis ko
Bgstrgto Ceberil, aojo kos Estibos e Jukgaêpgos.
 Leg k.¶ 98.93> (0> be bezej`ro be 0888)

Ilteri
tiìaoiej
Legierokives
k.¶ 7.072/73, prog`gkbo
e bejigs o uso
veêaulos be be probutosaoletgvo.
triksporte cujênekos
cujên ekos bergvibos bo
 Xortirgi Gkterjgkgstergil k.¶ 9.274 (00 be inosto be 0880)

Peaojekbi ès gkstgtugîões be siöbe e be eksgko i gjpliktirej pronrijis be
ij`gektes lgvres bi exposgîáo tiìnêstgai ij`gektil.
0) XPESEKÎÁO I IAGBEKREQ BE RPÀKQGRO
 Leg k.¶ 7.581 (01 be setej`ro be 977>) Añbgno be Rràksgto
‑
@risglegro
Xroêè bgrgngr so` i gkcluækagi be quilquer su`stàkagi ektorpeaekte ou que
beterjgke bepekbækagi cêsgai ou psêqugai, ou bgrgngr o veêaulo aoj ipekis uji

Xéngki 01

bis jáos, exaeto quikbo bevi cizer sgkigs renulijektires be `riîo, jubir i
jiradi bo veêaulo, ou iagokir equgpijektos e iaessñrgos bo veêaulo.
1) PEQRPGÎÁO IO IAEQQO BOQ XPOBUROQ BEPGSIBOQ BO RI@IAO

Leg k.¶ 98.93> (0> be bezej`ro be 0888)
 Ilteri i Leg k.¶ 7.072/73
Xrog`gkbo i vekbi por vgi postil, i bgstrgùgîáo be ijostri ou `rgkbe e i
aojeragilgziîáo ej estièleagjektos be eksgko e be siöbe.
 Pesoluîáo bi Inækagi Kiagokil be Sgnglàkagi Qikgtérgi k.¶ 95
(9> be fikegro be 0881)
Xroêè i vekbi be probutos bergvibos bo tiìao ki Gkterket.
 Leg k.¶ 98.>80 (92 be fuldo be 0881)

Ilteri i Leg k.¶ 7.072/73, prog`gkbo i vekbi ej ñrnáos ou ektgbibes bi
Ibjgkgstriîáo Xö`lgai.
2) XPOREÎÁO IOQ FOSEKQ

Leg k.¶ 4.837 (91 be fuldo be 9778) Estituto bi Argikîi e bo
 ‑
Ibolesaekte.
Xroêè vekber, corkeaer
aufos aojpokektes ouaiusir
possij ektrenir, è argikîicêsgai
bepekbækagi ou ioou ibolesaekte,
psêqugai. probutos

Ilteri i Leg k.¶ 7.072/73, prog`gkbo i pirtgagpiîáo be argikîis e ibolesaektes
ki pu`lgagbibe be probutos bergvibos bo tiìao.
 Xortirgi bo Jgkgstçrgo bo Rriìldo e Ejpreno k.¶ 83 (85 be

ceveregro be 0889)
Xroêè o triìldo bo jekor be 94 ikos ki aoldegti, èkecgagijekto ou
gkbustrgilgziîáo bo cujo.

(8> be kovej`ro be 0880)
Xroêè i probuîáo, gjportiîáo, aojeragilgziîáo, propinikbi e bgstrgùgîáo be
ilgjektos ki corji be agnirro, adiruto, agnirrgldi, ou quilquer outro probuto
cujêneko, bergvibo ou káo bo tiìao. Xroêè o uso be ejìlineks be
ilgjektos que sgjulej ou gjgtej is ejìlineks be agnirros, èj aojo o uso
be kojes be jirais pertekaektes i probutos cujênekos, bergvibos ou káo bo
tiìao.
tiìao.
 Leg k.¶ 98.>80 (92 be fuldo be 0881)

Ilteri i Leg k.¶ 7.072/73, prog`gkbo
p rog`gkbo i vekbi be probutos cujênekos bergvibos
bo tiìao è jekores be 94 ikos.

Xéngki 02

5) RPIRIJEKRO E IXOGO IO CUJIKRE

 Xortirgi bo Jgkgstçrgo bi Qiöbe k.¶ 9.815 (19 be jigo be 0882)
Ijplgi o iaesso è iòrbinej e tritijekto bo tiìngsjo piri i rebe be
Qiöbe.
itekîáo `ésgai e be jçbgi aojplexgbibe bo Qgsteji Ökgao be Qiöbe.
 Xortirgi bi Qearetirgi be Itekîáo è Qiöbe k.¶ 220 (91 be inosto
be 0882)
Iprovi
ko QUQo eXliko piri Gjpliktiîáo
o Xrotoaolo Alêkgao e biBgretrgzes
Iòrbinej e Rritijekto
Reripæutgais bo Riìngsjoè
‑ Bepekbækagi
Kgaotgki.
Kgaotgki.
3) XU@LGAGBIBE E XIRPOAÊKGO BOQ XPOBUROQ BEPGSIBOQ BO
RI@IAO
Aokstgtugîáo bi Pepö`lgai Ceberitgvi bo @risgl (85 be outu`ro

be 9744)
Beterjgki que i pu`lgagbibe be tiìao estiré sufegti è restrgîões lenigs e
aokteré ibvertækagi so`re os jilecêagos beaorrektes bo seu uso.
uso.
 Leg k.¶ 4.8>4 (99 be setej`ro be 9778) Añbgno be Xroteîáo e

‑
Becesi bo Aoksujgbor.
iùsgvi.
Xroêè i pu`lgagbibe eknikosi e iùsgvi.
 Xortirgi Gkterjgkgstergil k.¶ 2>> (02 be jirîo be 9775)
Peaojekbi ès ejgssoris be televgsáo que evgtej i triksjgssáo be gjineks ej
que ipireîij persokilgbibes aokdeagbis bo pö`lgao cujikbo. Peaojekbi ios
ñrnáos gktenriktes bo Qgsteji Ökgao be Qiöbe, i reausi bo pitroaêkgo,
aoliòriîáo, ipogo ou projoîáo be aijpikdis be siöbe pö`lgai pelis
gkböstrgis probutoris be tiìao e seus bergvibos.
 Leg k.¶ 98.93> (0> be bezej`ro be 0888) 0888)
Ilteri i Leg k.¶ 7.072/73, restrgkngkbo i pu`lgagbibe be probutos bergvibos bo
tiìao è icgxiîáo be pòsteres, pigkçgs e airtizes ki pirte gkterki bos loaigs be
vekbi, prog`gkbo, aokseqüektejekte, ej revgstis, forkigs, televgsáo, rébgo e
outboors. Xroêè i propinikbi por jego eletròkgao, gkalusgve Gkterket, i
propinikbi gkbgreti aoktritibi, tij`çj bekojgkibi jeradikbgsgkn e i
propinikbi ej estébgos, pgstis, pilaos ou loaigs sgjglires. Xroêè o pitroaêkgo
be evektos esportgvos kiagokigs e aulturigs.
(9> be fikegro be 0881)
Becgke os aokaegtos be “propinikbi be probutos bergvibos bo tiìao‚ e “pirte
gkterki bo loail be vekbi‚.
 Leg k.¶ 98.>80 (92 be fuldo be 0881)

Ilteri i Leg k.¶ 7.072/73, prog`gkbo o pitroaêkgo be evektos esportgvos
gkterkiagokigs por jirais be agnirros i pirtgr be 18 be setej`ro be 0885.

Xéngki 05

Beterjgki i vegauliîáo be ibvertækagis so`re os jilecêagos bo tiìngsjo ki

ièrturi, ko ekaerrijekto e burikte i triksjgssáo be evektos esportgvos
gkterkiagokigs, ej gktervilos be qugkze jgkutos. Ciaulti io Jgkgstçrgo bi Qiöbe
i aoloaiîáo be propinikbis cgxis, aoj ibvertækagis so`re os jilecêagos bo
evekto.
tiìngsjo, ko loail bi reilgziîáo bo evekto.

(02 beifuldo
Penulijekti Leg k¶be98.>80/81
0881) so`re is crises be ibvertækagi bo Jgkgstçrgo
bi Qiöbe exg`gbis burikte i triksjgssáo ko piês be evektos esportgvos e
gkterkiagokigs.
aulturigs gkterkiagokigs.
>) BGQQEJGKIÎÁO BE GKCOPJIÎÁO IO XÖ@LGAO
 Leg k.¶ >.244 (99 be fukdo be 9743)
Argi o Bgi Kiagokil be Aojìte io Cujo e beterjgki i reilgziîáo be
aojejoriîões ko bgi 07 be inosto ej tobo o terrgtñrgo kiagokil.
 Xortirgi Gkterjgkgstergil k.¶ 1.05> (00 be setej`ro be 9744)
Aokcere aertgcgaibos be dokri io jçrgto ès ejpresis que se bestiairej ej
aijpikdis piri o aoktrole bo tiìngsjo.
 Jebgbi Xrovgsñrgi k.¶ 0.978-12 (01 be inosto be 0889)

Ilteri i Leg k.¶ 7.072/73, beterjgkikbo que o jitergil be propinikbi e is
ejìlineks be probutos cujênekos bergvibos bo tiìao, exaeto is bestgkibis
è exportiîáo, aoktekdij ibvertækagis iaojpikdibis be gjineks que glustrej
o seu sektgbo.
 Xortirgi Gkterjgkgstergil k.¶ 9.274 (00 be inosto be 0880)

Aokcere aertgcgaibos be dokri io jçrgto ès gkstgtugîões be siöbe e be eksgko
que se bestiairej ej aijpikdis piri o aoktrole bo tiìngsjo.

(09 be kovej`ro be 0881)
Pevoni is Pesoluîões bi IKSGQI k.¶ 982/89 e 92/81. Bgspõe so`re i gkserîáo
be kovis ibvertækagis, iaojpikdibis be gjineks, kis ejìlineks e ko
jitergil be propinikbi bos probutos cujênekos bergvibos bo tiìao.
Beterjgki i gjpressáo bi senugkte crise kis ejìlineks bos probutos
bergvibos bo tiìao6 “Sekbi prog`gbi i jekores be 94 ikos - Leg 4.837/9778 e
Leg 98.>80/0881‚, prog`gkbo o uso be crises aojo “Qojekte piri ibultos‚ e
“Xrobuto piri jigores be 94 ikos‚. Il
Ilteri
teri i Pesoluîáo bi IKSGQI k.¶ 23/89,
beterjgkikbo i gjpressáo bi senugkte gkcorjiîáo kis ejìlineks be agnirros6
"Este probuto aoktej jigs be 2.>88 su`stàkagis tñxgais, e kgaotgki que aiusi
bepekbækagi cêsgai ou psêqugai. Káo exgstej kêvegs senuros piri aoksujo
bestis su`stàkagis".

Xéngki 03

Xortirgi Gkterjgkgstergil k.¶ 9.812 (19 be jigo be 0882)

Gkstgtug, ko àj`gto bi Qearetirgi be Ebuaiîáo i Bgstàkagi, Nrupo be Rriìldo
aoj i cgkilgbibe be projover i gkserîáo bo teji “Aoktrole bo Riìngsjo‚ ko
Esaoli.
reaurso bgbétgao bo eksgko i bgstàkagi, projovgbo pelo Xronriji RS Esaoli.
4) AOKRPOLE E CGQAILGVIÎÁO BOQ XPOBUROQ BEPGSIBOQ BO
RI@IAO

Beareto k.¶ 0.31> (05 be fukdo be 9774)
Beterjgki que i aojeragilgziîáo be agnirros ko Xiês, gkalusgve i sui exposgîáo
è vekbi, sefi cegti exalusgvijekte ej jiîos, airtegris ou outros reagpgektes
ukgbibes.
que aoktekdij vgkte ukgbibes.
 Leg k.¶ 7.>40 (03 be fikegro be 9777)
Becgke o Qgsteji Kiagokil be Sgnglàkagi Qikgtérgi. Argi i Inækagi Kiagokil be
Sgnglàkagi Qikgtérgi (IKSGQI), respoksével peli renulijektiîáo, aoktrole e
cgsailgziîáo bos agnirros, agnirrgldis, adirutos e quilquer outro probuto
cujêneko, bergvibo ou káo bo tiìao.
tiìao.
Ilteri i Leg
L eg k.¶ 7.072/73, becgkgkbo o vilor bi julti i ser iplgaibi ej aiso be
besaujprgjekto e os ñrnáos aojpetektes piri exeraer i cgsailgziîáo bo
aujprgjekto bi Leg.
Leg.
(04 be jirîo be 0889)
Estièleae os teores jéxgjos perjgtgbos be ilaitráo, kgaotgki e jokñxgbo be
airòko presektes ki aorrekte prgjérgi bi cujiîi bos agnirros aojeragilgzibos
ko Xiês, piri ko jéxgjo 98 jn/agn, 9 jn/agn e 98 jn/agn. Xroêè i utglgziîáo,
ej ejìlineks ou jitergil pu`lgagtérgo, be besargtores, tigs aojo, alisses, ultri
ìgxos teores, ìgxos teores, suive, lgndt, soct, leve, teores joberibos, iltos
teores, e outros que possij gkbuzgr o aoksujgbor i uji gkterpretiîáo
equgvoaibi quikto ios teores aoktgbos kos agnirros.
agnirros.

Pesoluîáo bi Inækagi Kiagokil be Sgnglàkagi Qikgtérgi k.¶ 123
(80 be bezej`ro be 0881
Pevoni i Pesoluîáo bi IKSGQI k.¶ 985/89. Estièleae kovis korjis piri o
aibistro ikuil bis ejpresis èkecgagiboris be tiìao e ci`rgaiktes kiagokigs,
gjportiboris ou exportiboris be probutos bergvibos bo tiìao, èj aojo be
tobos os seus probutos, exgngkbo i ipresektiîáo be relitñrgos so`re seus
aojpokektes.
aojpokektes.
 Gkstruîáo Korjitgvi bi Qearetirgi bi Peaegti Ceberil k.¶ 173

(83 be ceveregro be 0882)
Iprovi o Xronriji Neribor bi Bealiriîáo Espeagil be Gkcorjiîões Cgsaigs
relitgvis è trgùtiîáo bos agnirros (BGC ‑ Agnirros). Esse Xronriji perjgtgré è
Peaegti Ceberil uj jigor aoktrole bis ejpresis gkstilibis e iquelis ej cise

Xéngki 0>

be gkstiliîáo ko piês, ko que se recere io rengstro, è bgstrgùgîáo, exportiîáo e

trgùtérgi.
gjportiîáo be agnirros, èj aojo è irreaibiîáo trgùtérgi.
7) AOKSEKÎÁO-YUIBPO XIPI O AOKRPOLE BO RI@IAO
 Beareto (9¶ be inosto be 0881
Argi i Aojgssáo Kiagokil piri Gjplejektiîáo bi Aokvekîáo-Yuibro piri o
Aoktrole bo Riìao e be seus Xrotoaolos. I Aojgssáo Kiagokil ç aojposti
pelos JgkgstçrgosbibiCizekbi,
Iìsteagjekto, Qiöbe, bis PeliîõesboExtergores,
bi Fustgîi, Rriìldo bi Inrgaulturi,
e Ejpreno, bi Xeauérgi
Ebuaiîáo,e
bo Besekvolvgjekto, Gkböstrgi e Aojçrago Extergor, bo Besekvolvgjekto
Ij`gekte.
Inrérgo, bis Aojukgaiîões e bo Jego Ij`gekte.
98) CGKIKAGIJEKRO È AULRUPI BO RI@IAO
 Pesoluîáo bo @ikao Aektril bo @risgl k.¶ 0.411 (05 be i`rgl be
0889)
Beterjgki que cgai vebibi i aokaessáo be arçbgto pö`lgao reliagokibo aoj i
probuîáo be cujo, ko àj`gto bo XPOKIC*, ej rengje be piraergi ou
gktenriîáo aoj i gkböstrgi bo tiìao. *XPOKIC - Xronriji Kiagokil be
Cortileagjekto bi Inrgaulturi Cijglgir, gkstgtuêbo peli Pesoluîáo bo @ikao
Aektril bo @risgl k.¶ 0.979 (02 be inosto be 9775) bestgkibo io ipogo
cgkikaegro ès itgvgbibes inropeauérgis, jebgikte o ejpreno bgreto bi corîi be
triìldo cijglgir.
99) RITIÎÁO QO@PE OQ XPOBUROQ BE RI@IAO
Gkstruîáo Korjitgvi bi Qearetirgi bi Peaegti Ceberil k.¶ 38 (18

be jigo be 9777)
Estièleae korjis piri os agnirros, cgaikbo os jesjos sufegtos io Gjposto
so`re Xrobutos Gkbustrgilgzibos (GXG), cgxibo ej reigs (P$) por vgkteki, be
iaorbo aoj is suis alisses. Ril Gkstruîáo Korjitgvi bgstrgùg is jirais ej
quitro alisses gbektgcgaibis pelos köjeros be G i GS, sekbo is alisses G e GG
piri jirais vekbgbis exalusgvijekte ej jiîos e is alisses GGG e GS piri
jirais aoj ipresektiîões tikto ej jiîos, quikto ej ejìlineks rêngbis
(òx)
(òx)
 Beareto k.¶ 2.702 (97 be bezej`ro be 0881)

Elevi o vilor bo Gjposto so`re Xrobutos Gkbustrgilgzibos (GXG) gkagbekte so`re
os agnirros.
90) JEBGBIQ XIPI AOKREP O JEPAIBO GLENIL BE AGNIPPOQ
 Beareto k.¶ 0.4>3 (92 be bezej`ro be 9774)
Beterjgki que os agnirros, quikbo exportibos piri i Ijçrgai bo Qul e
Ijçrgai Aektril, gkalusgve Airgè, cgaij sufegtos è gkagbækagi bo gjposto be
exportiîáo è ilêquoti be 958%. Xostergorjekte, douve ijplgiîáo be til
ilêquoti tij`çj piri jitçrgis-prgjis utglgzibis ki ci`rgaiîáo be agnirros.
agnirros.

Xéngki 04

 Gkstruîáo Korjitgvi bi Qearetirgi bi Peaegti Ceberil k.¶ 75 (04

be kovej`ro be 0889)
Estièleaej bgversis korjis piri os selos be aoktrole i que estáo sufegtos os
agnirros. Beterjgki que i exportiîáo be agnirros beveré ser cegti pelo
estièleagjekto gkbustrgil bgretijekte piri o gjportibor ko extergor e que os
selos be lengtgjgbibe buvgbosi pissiráo por uj exije jigs rgnoroso.
rgnoroso.
JiforiJebgbi
o vilorXrovgsñrgi k.¶ 33 aoj
(07 be inosto
iosbeselos
0880)que estgverej ej

bis pekilgbibes reliîáo
besaokcorjgbibe aoj is korjis estièleagbis peli Qearetirgi bi Peaegti
Ceberil.
Ceberil.
Yuilquer pessoi pobe iplgair ripç

Káo ç quilquer pessoi que pobe iplgair (soprir) ripç.
Exgste i bgcerekîi ektre se iuto iplgair e iplgair ej outri pessoi. I iplgaiîáo ç
voltibi ès pessois que cizej estubo aoj o ripç e, keste aiso, ç cukbijektil
piri que i pessoi possi gbektgcgair o prñprgo pober pessoil fukto i esti
jebgagki.
Peaojekbi-se i iuto iplgaiîáo piri quej fé pissou por uj rgtuil be auri aoj
ripç e possui aoksagækagi e aokdeagjekto besti poberosi jebgagki. Xiri os
expergektes, i iutoiplgaiîáo ç cegti iktes be iplgair ej outris pessois (aojo
corji be estir aokeatibo e protengbo).
Bektro bis tribgîões gkbênekis, i pessoi que quer iplgair ripç preagsi cizer
uj estubo procukbo, aoj iplgaiîões cortes be ripç (piri pober aokdeaer
procukbijekte i jebgagki), senugbo be uji bgeti espeagil, okbe ç retgribo o
iîöair, is reliîões sexuigs, airke be quigsquer espçages e sil.
Qenukbo is tribgîões, o iîöair neri uji cilsi ekerngi (aojo uji broni) e por
ser estgjulikte, begxi i pessoi jekos seksêvel (portikto neri uji bgcgaulbibe
be aokexáo espgrgtuil).
O perêobo be estubo ou bi “bgeti bo ripç‚ tej que ser ko jêkgjo be 95 bgis e,
pobekbo se estekber i uj jæs ou jigs. Peter i ekerngi sexuil ou i
ilgjektiîáo burikte o estubo ç cukbijektil e, uji vez que gsso sefi
que`ribo, o estubo preagsi ser reaojeîibo bo zero.
Burikte o perêobo be estubo i pessoi usi o ripç bgirgijekte, orikbo e
pebgkbo i gkstruîáo e i èkîáo bo espêrgto besti jebgagki. O proaesso be
estubo ç tij`çj uji auri. Xiri uji pessoi que vgve be corji jukbiki,
esti bgeti pobe ser uj reil aios, nerikbo uji nrikbe jubikîi ej sui vgbi.

Xéngki 07

Xor gsso, ç gjportikte que i pessoi estefi so` i orgektiîáo be uji pessoi
expergekte.
Ç cukbijektil aojpreekber que o jotgvo prgkagpil bo estubo piri iplgaiîáo be
ripç ç por ilno jugto sgjples6 quikbo i pessoi issopri o ripç ej outri
pessoi dé uji corte troai ekernçtgai ektre ijìs (prgkagpiljekte piri quej
reaeè).
I jebgagki bo ripç e ìseibi ki gktekîáo. Qenukbo is tribgîões gkbênekis e
xijàkgais, o ripç pobe tikto aurir aojo nerir boekîi e jiles espgrgtuigs,
tubo bepekbe bi gktekîáo be quej o usi e/ou iplgai.
Iplgair ripç ç uji nrikbe respoksi`glgbibe. Bevejos aokdeaer e aokcgir
plekijekte ej quej gré kos iplgair, pogs estijos bikbo kossi vgbi kis jáos
be outri pessoi. Yuej iplgai tij`çj reaeè i ekerngi bi pessoi que reaeè
e, keste aiso, káo tekbo uj prçvgo estubo aoj o ripç, poberé estir reaeèkbo
ekerngis beksis que pobej nerir gköjeros jiles e itç boekîis. Xortikto, o
estubo (bgeti) ç cukbijektil piri ikaorir e aojpreekber i poberosi ekerngi
bo ripç. Qojekte pessois expergektes (que possij orgektir e ikaorir) pobej
pissir este estubo i ilnuçj.
I jebgagki bo ripç e ìseibi ki gktekîáo. Qenukbo is tribgîões gkbênekis, o
ripç pobe tikto aurir aojo nerir boekîi e jiles espgrgtuigs, tubo bepekbe bi
gktekîáo be quej o usi e/ou iplgai. Iplgair ripç ç uji nrikbe
respoksi`glgbibe. Bevejos aokdeaer e aokcgir plekijekte ej quej gré kos
iplgair, pogs estijos bikbo kossi vgbi kis jáos be outri pessoi. Yuej iplgai
tij`çj reaeè i ekerngi bi pessoi que reaeè e, keste aiso, káo tekbo uj
prçvgo estubo aoj o ripç, poberé estir reaeèkbo ekerngis beksis que pobej
nerir gköjeros jiles e itç boekîis.
Yuilquer pessoi pobe reaeèr ripç

Aokcorje i Ikvgsi, o probuto káo ç reaojekbibo ej jekor be 94 ikos,
nestiktes e liatiktes, pessois que socrej aoj pro`lejis airbgovisaulires,
èj aojo pessois que ipresektij quibros psêqugaos ou
psêqugaos ou quilquer outro que
aojprojeti is cukîões keuropsêqugais.
Pipç vgagi
I resposti ç sgjples6 o uso rgtuilêstgao (bektro bo sinribo ‑ espgrgtuil) bo ripç
káo vgagi. Xorçj, jesjo este ripç aoj agkzi be pliktis e tiìao pobe vgagir
èqueles quej cizej o jiu uso (usij ripç sej uj propñsgto espgrgtuil) besti
jebgagki.

Xéngki 18

Issgj quikbo se usi o ripç beve-se ter ej jekte que o que ektri ej voaæ,
sáo pliktis bi cloresti e tij`çj espêrgtos be auri bi cloresti. Xor gsso ç
sejpre òj ter respegto pelo ripç, issgj voaæ tij`çj esté respegtikbo tobis
is ekerngis bi cloresti.
Pipç káo neri bepekbækagi, kej prefubgai i siöbe.
siöbe . I gkgagiîáo aorreti ej seu
uso, cegti por uj expergekte ciaglgtibor, possg`glgti que o pritgaikte bescrute be
tobos os èkecêagos propgagibos por esti sinribi jebgagki.
jebgagki.
Peaojekbiîões piri quej ciz o uso bo Pipç
G - O ripç ç uji jebgagki sinribi ‑ uj espêrgto poberoso bi cloresti e, beve

ser tritibo aojo til. Ç uji jebgagki jugto corte que aojo fé bgsse
iktergorjekte, pobe trizer o èj ou o jiu, tubo bepekbe be aojo ç utglgzibo.
GG ‑ Iktes be iplgair ripç, o gbeil ç cizer uji oriîáo iktes piri que i
GG
jebgagki bo ripç se aokeate aoj i pessoi, piri jeldor ecgagækagi jebgagkil.
Lej`re-se o ripç ç sinribo e beve ser tritibo aojo til.
GGG - Io utglgzir o ripç tij`çj se pobe ektoir aiktos be auri e be pifelikîi,
GGG -
pogs o ripç kos põe ej aoktito aoj os espêrgtos bi cloresti. I aoj`gkiîáo bis
pliktis aoktgbis ko ripç gré beterjgkir se o ripç tej poberes be auris, be
aokaektriîáo, be aiîi ou be outris arekîis. Issgj o ripç pobe ilçj bi auri
cêsgai, aoloair kosso espêrgto kos ekaiktos bi cloresti kos trizekbo pober e
corîi.
GS -
- Pipç ç aogsi sçrgi! O uso besti jebgagki beve sejpre estir ilgkdibo i uj
propñsgto espgrgtuil. Ç preagso estir aokaektribo, ej oriîáo, proaurikbo i
cgrjezi, fuktijekte è ektreni, piri pober reaeèr i auri ou i gkstruîáo
espgrgtuil.
S Bepogs que terjgkir i iplgaiîáo bo ripç, inribeîi i sinribi jebgagki, ios
‑
ikgjigs be pober, i corîi bi Cloresti,

Clo resti, ios Aiòalos, Tijás e Xifçs.
Xifçs.
SG - Káo se toji ripç i tobi dori. Xiri quej estubi o ripç, reaojekbi-se
SG -
usé-lo be jikdá (iktes bo aicç bi jikdá), cgkil be tirbe (ipñs triìldo) e i
kogte, iktes be borjgr (piri trizer òks sokdos e ter uji kogte trikqugli be

Xéngki 19

soko). Ej triìldos aergjokgigs, pobej-se tojir vérgos sopros, be iaorbo aoj

i keaessgbibe e o propñsgto.
SGG - Káo ç reaojekbibo tojir ripç so` o sol (prgkagpiljekte kos dorérgos
SGG
ej que o sol esté jigs gktekso). I corîi bo ripç ç iaektuibi kesti sgtuiîáo e,
ilçj bgsto, ç bgto que ç aojo besicgir o espêrgto bo Qol.
SGGG - Káo ç reaojekbével usir ripç aoj estojino adego.

SGGG -
GT ‑
GT ‑ Xiri tojir ripç tej quer ter aokaektriîáo.
T ‑ Io tojir ripç sáo o`rgnitñrgis is buis kirgkis. Ipñs i iplgaiîáo bi

prgjegri kirgki, inuirbe i iplgaiîáo ki senukbi kirgki, piri sñ bepogs lgjpir
kirgz.
o kirgz.
TG ‑‑ O reaojekbikbo ç sejpre iplgair o ripç prgjegro ki kirgki esquerbi, e
TG
bepogs ki bgregti.
TGG ‑ Begxir o jéxgjo que puber o ripç kis kirgkis bepogs be iplgaibo. O
TGG
gbeil e issoprir o kirgz bepogs be 98 (bez) jgkutos, piri o ecegto bo ripç cizer
sui jebgagki ej voaæ.
TGGG ‑ Yuikbo voaæ cor iplgair o ripç o proaebgjekto aorreto be
TGGG
preekadgjekto bo gkstrujekto be iplgaiîáo aoj o ripç, quikbo o jesjo
estgver ki jáo aoloair ç preekader o tuò ko sektgbo bo aoriîáo (bebos piri o
pukdo). Io cizer este proaebgjekto voaæ ciré i Aokexáo aoj o seu Eu
Qinribo.
TGS - Xrevileaekbo sejpre pelo òj sekso e rgnor ès legs, ios sgstejis
ortoboxos be auri, káo reaojekbijos sui utglgziîáo ej su`stgtugîáo io
jçtobo tribgagokil be Jebgagki.
TS -
- Igkbi que sefi uj probuto be orgnej kituril, sièjos que pobej exgstgr
reiîões ibversis ej pessois possugboris be jigor seksg`glgbibe que i aojuj.
TSG
TSG - O ripç káo se propõe i ser uj jebgaijekto e kej su`stgtuto bos
jesjos. I utglgziîáo be probutos kiturigs ç be uso e respoksi`glgbibe
exalusgvi be quej ipreagi esti corji be iuxêlgo è siöbe dujiki.
TSGG - Beve-se evgtir usir e/ou iplgair ripç ej pö`lgao (que káo aokdeae til
TSGG -
prétgai). Qenukbo os Dukg Mugk, i pessoi que esté iplgaikbo pobe aoktrigr
ilnuj tgpo be boekîi ou jil, bevgbo è ekerngi neribi por quej o`servi. Xor
gsso sejpre que usibo beve ser aoj respegto, pogs ç sinribo, e kej jesjo
utglgzé-lo ej quilquer lunir.
TSGGG -
TSGGG - Káo se beve fijigs jgsturir ripç aoj élaool.

Xéngki 10

TSGGG - Ç bgto por ijìs ès etkgis que iplgaiîões jugto criais ou jugto cortes
TSGGG -
káo sáo òis kej piri quej iplgai kej piri quej reaeè. Pipç ç jebgagki
be auri= se tojir beve ser corte o sucgagekte piri til, jis káo jigs corte que o
keaessérgo (por gsso i gjportàkagi bo estubo e expergækagi aoj o ripç).
TGT -
TGT - Káo se reaojekbi ejprestir gkstrujektos be iplgaiîáo (prgkagpiljekte
ovoaæ
aurgpe ‑ iplgaiîáo pessoil), i káo ser piri pessois que troaij ripç aoj
e que voaæ aokcge plekijekte.
TT - Os usuérgos bevej ter i`soluti senurikîi quikto i quilgbibe e
TT
proaebækagi bis jitçrgis
j itçrgis prgjis que aojpõej o ripç. Ç gjportikte
bestiair que exgstej rgsaos be aoktijgkiîáo peli gkiliîáo be jgsturis cegtis
sej argtçrgo e, prgkagpiljekte, bevgbo è cilti be dgngeke.
TTG - Qñ toje ripç be quej voaæ aokdeae e aokcge. Evgte tij`çj reaeèr ou
se iutoiplgair ripç be proaebækagi besaokdeagbi.
Essis sáo ipekis ilnujis reaojekbiîões gjportiktes piri quej

quer
Bescrute teraoksagækagi
aoj òis expergækagis aoj
e sejpre i jebgagki
lej`rikbo queboo ripç.
ripç ç uji
jebgagki (be auri) e, portikto, beve ser utglgzibi aoj respegto.
respegto .
Rgpos be Pipçs
Pipç be Lgjpezi6
Lgjpezi6 os ripçs be lgjpezi sáo neriljekte os ripçs utglgzibos
piri lgjpir i vgi respgritñrgi. E o prgjegro i ser iplgaibo quikbo se utglgzi
outros tgpos be ripç, pogs provoaij i lgjpezi tikto quikto ko aijpo cêsgao e
jektil.
corîi6 os ripçs be corîi sáo neriljekte os ripçs utglgzibos piri bir
Pipç be corîi6
i expiksáo bi aoksagækagi, quikbo iplgaibos sektgjos i essækagi ingr ko aorpo
ilterikbo kossi psgque e tij`çj oaorrej jubikîis ko ispeato cêsgao.
auri6 sáo os ripçs utglgzibos aoj i cgkilgbibe be auri be uji
Pipç be auri6
beterjgkibi boekîi ou jil estir.
Pelixijekto6 os
Pipç be Pelixijekto6 os ripçs be relixijekto sáo os que báo i seksiîáo
be èj estir io iplgair. Exaelekte piri cizer iktes be borjgr, pogs ifubi ej er
uji òi kogte be soko.
Neriljekte uj ripç tej vérgos tgpos pobekbo ser lgjpezi/auri,

lgjpezi/auri, lgjpezi/corîi,
lgjpezi/corîi/relixijekto, lgjpezi/relixijekto, corîi/auri, auri/relixijekto
ou sgjples ter uj cukîáo.

Xéngki 11

Alissgcgaiîões bos be Pipçs

Pipç be LGJXEVI
LGJXEVI66
Ileargj, Ikngao, @élsijo, Aàkcori, gjùriki, Airbijojo, Aujiru, Euailgpto,
Clor be lirikfegri, Dortelá, Juluknu e Qiksiri.
Lgjpezi/AUPI
Pipç be Lgjpezi/ AUPI66
Ikbgroì, Ipurgká, @isdiwé, Aiòalo, Aikeli be Seldo, Aitgkni be Juliti,
Adgadé, Aopiêì, Euailgpto, Nekng`re, Jiraeli, Jekti, Julitegro, Jurgag, Kumgkg
e Qete ervis.
Pipç be Lgjpezi/
Lgjpezi/PELITIJEKRO
PELITIJEKRO66
Ilaiîuz, Ilciviai, Ilcizeji, Ikiufé, Ikgs Estrelibo, Aijojgli, Aikeli, Aipgj
Agbregri, Arivo, Ervi-Boae, Fisjgj e Posi.
Pipç be Lgjpezi/COPÎI
Lgjpezi/COPÎI66
Finuè, Fureji @rikai,Fureji Xreti, Mij`ò, Jikxgkeru, Joj ^glmi, Okîi,
Xirgaé (aliro, jçbgo, esauro), Xgjekti, Qélvgi @rikai e Wopo.
Wop o.
Pipç be Auri/COPÎI
Auri/COPÎI66
Iyiduisai, Aikeli be Eji, Aituiì, Fiòrikbg, Fué e Rsuku.
Rsuku.
Sirgebibes be Pipçs
Pipç Ilaiîuz6 Itui
Ilaiîuz6 Itui kos adiaris esplækgao, airbêiao, lirgkne, triksjutikbo is
ekerngis pelo adiari airbêiao rekovikbo is itgtubes, cloresaekbo i peraepîáo.
Ko aorpo istril repele is ekerngis kenitgvis be besespero, agöjes, ipenos,
jénois, ñbgo, luxurgi. Este ripç vig ifubi is pessois ki aojukgaiîáo cluekte,
iarebgtir ej sg prñprgo, ter jigs cç, inglgbibe ej suis beterjgkiîões,
senurikîi, i`rgr is portis piri prospergbibe, ukgáo, ilenrgi, `rgldo, rgquezis,
eleviîáo espgrgtuil, gnuilbibe, ter jigs cgrjezi kos seus o`fetgvos. Itui ej
civor be berrije aere`ril, isji, tekbgkgte, icti, ekcgseji puljokir,
dgstergsjo, sêcglgs, gkclijiîáo gkterki kos rgks, èxgni, ölaeri kervosi, nistrgte.
Pipç Ileargj6 Itui kos adiaris airbêiao, croktil triksjutikbo is ekerngis
kenitgvis pelo adiari airbêiao. I ekerngi besse ripç itui ki terkuri, piz
gktergor, corîi gkteleatuil, aorinej, alirezi espgrgtuil, ilenrgi be vgver. Este ripç
vig ifubir is pessois jikter i ailji, i`rgr os aijgkdos piri kovos dorgzoktes,
Xéngki 12

piri ukgáo aokfunil, piz ko lir, certglgbibe, i`rgr aijgkdos piri o

reliagokijekto icetgvo e criterkil, piri vgbækagi espgrgtuil e alirezi
sektgjektil. Itui ko kervosgsjo, gksòkgi, bepressáo, cuknos gkterkos, ölaeri
gktestgkil, aitirro, iakes, `rokqugte, noti, pele criai, otgte, pebri ki vesêauli,
bores agétgais, aoluki. Este ripç vig refuvekesaer is açlulis beceksoris bo
aorpo, revgtilgziîáo ej neril o aorpo, agaitrgziîáo be cergbis e irrikdibos.
Pipç
ekerngisIlciviai6
kenitgvis Itui
pelo kos
adiariadiaris
airbêiaoairbêiao
e ituie koaorokérgo triksjutikbo
aorpo istril e ko jektilis
supergor e gkcergor, dirjokgzikbo os aorpos, `öbgao, istril, jektil, gkteleatuil,
joril, sutgl e cêsgao, iujektikbo i luz espgrgtuil, peraepîáo, gktugîáo, alirezi
jektil, sièborgi e iutoestgji. Este ripç vig ituir restiurikbo i jejñrgi, is
açlulis bos keuròkgos kervosos, besgktoxgaiîáo, aàgj`ri, e purgcgair is vgis
respgritñrgis e vgis urgkérgis, noti, vgtglgno, jil be Xirmgksok, li`grgktgte, aàgj`ri
ciagil, `rokqugte ilçrngai, izgi, iagbez estojiail, gkclijiîáo gkterki, ce`re
koturki, aolgte, jé bgnestáo, ekfòo, trojòse, grrgtiîáo kisil, otgte, li`grgktgte,
cirgkngte, perbi be jejñrgi, iujekti i ujgbgcgaiîáo tçrjgai bo aorpo.
Pipç Ilcizeji6 Itui kos adiaris airbêiao, lirêkneo, croktil e aorokérgo
triksjutikbo is ekerngis kenitgvis pelo adiari airbêiao cloresaekbo i
gktugîáo,
Ko aorpoperaepîáo, dirjokgzikbo
istril supergor elgjgkikboospeksijektos
aorpos, eleviîáo espgrgtuil
kenitgvos, aojoe iutoestgji.
be jénois
ñbgo, gksenurikîi, vgknikîi. Este ripç vig ifubir is pessois i tgrir o vçu bi
gnkoràkagi, aoloair cgrjezi ej suis beterjgkiîões, i`rgr is portis piri siöbe.
Itui aoktri ce`re koturki, gkclijiîáo gkterki bo puljáo, cênibo, rgks,
pkeujokgi, aoqueluade, cirgkngte, li`grgktgte, bores be ouvgbo, gkclijiîáo
gktestgkil, ìatçrgi ùail, pgorrçgi, perbi be jejñrgi, gksòkgi. Este ripç tej o
teor besgktoxgaikte, sebitgvo, relixikte jusaulir, agaitrgzikte e ailjikte.
Pipç Ikiufé6 Itui
Ikiufé6 Itui kos adiaris airbêiao, lirêkneo e croktil triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari airbêiao dirjokgzikbo os aorpos istril e
jektil estgjulikbo i fustgîi, ijor, esperikîi, cç, terkuri, ilenrgi, esplekbor e
sièborgi, beterjgkiîáo, nektglezi, besipenos, prospergbibe e iutoestgji. Ç
be cegtgo espeagil, cegto aoj clores seais (livikbi, rosis, fisjgj, ektre outris)
e aoj o toque bi civi be aujiru, aoj adegro sejeldikte è ìukgldi. Quive,
leve e aoj uj iroji belgagoso e ailjikte. Gbeil piri quej triìldi aoj
Cejgkgko Qinribo. Este ripç vig ifubir is pessois i serej jigs aliris aoksgno
prñprgo e aoj os bejigs, i ser jigs ukgbos aoj i cijêlgi, ter jigs
sgjplgagbibe, cç, siöbe, i`rgr is portis piri o triìldo, i ser jigs
respoksévegs, kovis aokqugstis, piri i`rgr jigs i jejñrgi, ter jigs alirezi ki
aojukgaiîáo, ko aijgkdir
aijgkdir cgrje, ilenrgi be vgver. Ko ispeato jebgagkil
jebgagkil itui
ki gjpotækagi sexuil, gkipetækagi ilgjektir, gkceaîáo urgkérgi, irtrgte
reujétgai, ikejgi, rgkgte, gktoxgaiîáo siknuêkei, ikeurgsji aere`ril, nistrgte,
i`saessos, kervosgsjo, gksòkgi, aiksiîo cêsgao, korjilgziîáo bi tejperituri bo
aorpo, rekovir is açlulis beceksoris bo aorpo.
aorpo.

Xéngki 15

Pipç Ikbgroì6
Ikbgroì6 Itui kos adiaris uj`glgail e lirêkneo triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail, iclorikbo i peraepîáo, trizekbo
alirezi espgrgtuil, rekovikbo is itgtubes, iutoestgji, siöbe jektil. Este ripç
ifubir ki siöbe, àkgjo, verbibe, fustgîi, alirezi, jektil, ki aojukgaiîáo
cluekte, kis peraepîões bo jobo be ingr, káo tojir beagsões preagpgtibis.
Itui ko `rokao puljokir, `rokqugte isjétgai, aoqueluade, izgi, iberækagi
oaulir, rescrgibo aròkgao, ce`re koturki, gkclijiîáo gkterki, jé bgnestáo,
pleuri,
irrgtjgi ikngkojoto, bgiète,
aere`ril, elgjgki sêcglgs,gkterki
seareîáo noti, kisil
sgkusgte,
que jilérgi, aolgte, iujektir
aiusi sgkusgte, kecrilngi,
is açlulis beceksoris bo aorpo cortgcgaikbo e tokgcgaikbo o siknue, elgjgkir os
vêrus bis vgis respgritñrgis, nirnikti, itui aojo elgjgkibor be ce`re, elgjgki
bores agétgais.
Pipç be Ikngao6
Ikngao6 Itui kos adiaris uj`glgail, airbêiao, lirêkneo triksjutikbo
is ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail dirjokgzikbo o aorpo istril e
jektil ki aojpreeksáo, lgèrtiîáo, sièborgi, besipeno, ukgáo, certglgbibe,
ilenrgi be vgver, prospergbibe, suaesso, siöbe joril, gkteleatuil. Este ripç vig
ifubir is pessois i se lgèrtir bi prgsáo istril, ki siöbe, ki beterjgkiîáo, ser
jigs poktuil, ki aojukgaiîáo cluekte, ki o`serviîáo be sepirir o èj bo jil,
ikbir be aièîi ernugbi tekbo `rgldo, èlezi, prospergbibe, besipenos, ilenrgi
be vgver, kovos
aokdeagjekto e bidorgzoktes, iprekbgzibo,
lgèrtiîáo aoloaikbo i`rgr ispiri
luz gktergor portis bo ìö
que possi bo
repelgr
ekerngis kenitgvis. Ko ispeato auritgvo piri aitilepsgi, gkclijiîáo ki èxgni,
otgte, boekîis respgritñrgis, rescrgibos, be`glgbibe ornàkgai, lgjpezi bos
puljões, virgzes, dgperteksáo, gjpotækagi sexuil, li`grgktgte, jejñrgi criai,
tekbgkgte, gkadiîo ko rosto, gkceaîáo ki nirnikti e esòcino, nistrgte, gksòkgi,
ikejgi, gktoxgaiîáo ilgjektir, vgsti pesibi, ce`re gkterki, tuèraulose,
besgktoxgaiîáo bo siknue, iujektikbo i ujgbibe bi pele, cortileae os
jösaulos e kervos, cortileae os keuròkgos aere`ril.
Pipç Ikgs Estrelibo6 Itui
Estrelibo6 Itui kos adiaris uj`glgail e aorokérgo triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail cloresaekbo i gktugîáo, peraepîáo,
siöbe joril, ilenrgi be vgver. Este ripç vig ifubir is pessois i terej jigs
inglgbibe, jeldorir i aojukgaiîáo, eleviîáo espgrgtuil, trizekbo kovos
iprekbgzibos peli gktugîáo, i`rgkbo i vgbækagi bi gktugîáo. Itui aoktri
aàgj`ris koturkis, tuèraulose, tekbgkgte, gkclijiîáo loailgzibi, lirgkngte,
cirgkngte, pkeujokgi, jé-bgnestáo, toktegris, vòjgtos, pressáo ilti, gksòkgi,
nosto ijirno ki òai, izgi, besgktoxgair os gktestgkos, vig ituir ki gjukgbibe,
ç uj ripç aoj ilto teor ailjikte e sebitgvo.
Pipç Ipurgjá
Ipurgjá66 Itui kos adiaris uj`glgail e airbêiao triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail rekovikbo is itgtubes, iclorikbo i
gktugîáo, peraepîáo, sièborgi, iutoestgji, prospergbibe, rgquezi espgrgtuil e
jitergil. Este ripç vig ifubir is pessois que quer pirir be cujir. Pipç aoj
uj inribével iroji be jito, káo e peraeè i presekîi bo tiìao, jugto leve
e aokaebe uj nrikbe èj estir cêsgao, uji “levezi‚. Ko ispeato jebgagkil

Xéngki 13

itui aoktri dgstergsjo, icti, arikao buro, nokorregi, sgkusgte, irtrgte reujétgai,
lepri, aàgj`ri estojiail, izgi, trejores koturkos, jé bgnestáo, agrauliîáo,
ölaeri kervosi, depitgte, iakes, ce`re koturki, aolgte, dejorringi kisil. Este
ripç tej o teor be cortileaer o jösaulo, siknue, kervos, ailagcgai os ossos,
aojìte o vêago bi è`gbi e bo cujo.
Irioegri6 Itui kos adiaris esplækgao e airbêiao triksjutikbo is

Pipç Irioegri6
ekerngis
jektil e kenitgvis
cêsgao, ki pelo adiari esplækgao
aojpreeksáo, dirjokgzikbo
beterjgkiîáo, os jektil,
cç, siöbe aorpos, joril,
istril,
aorbgilgbibe, ki aoksagækagi dujiki ki o`serviîáo bos porquæs bos
iaokteagjektos, vig i`rgr is portis piri kovos dorgzoktes, suaessos, rgquezis,
beterjgkiîáo, iutoestgji, o`servir is pilivris iktes be ser procergbo, senugr i
voz bi gktugîáo, aoj cç, nirri, prubækagi, suaesso. E uji érvore orgngkirgi bo
Xeru. Is proprgebibes bi iroegri gkaluej sui iîáo ibstrgknekte, ìlsàjgai,
bgurçtgai, iktg-gkclijitñrgi, iktgcökngai, expeatorikte, iktgìatergagbi, tòkgao e
agaitrgzikte ngkeaolñngao. Itui ki sgkusgte, bgiète, gktoxgaiîáo siknuêkei,
jikadi bi pele, nokorrçgi, ce`re, aolgte, irtrgte reujétgai, pleurgsgi,
sokijùlgsjo, dgstergsjo, Ifgkojoto, trojòse, dçrkgi be bgsao, perbi be
jejñrgi. Este ripç elgjgki vêrus que aiusi gktoxgaiîáo siknuêkei, jé
bgnestáo, pleurgzgi, oldegri, crgegri, ölaeri depétgai, tej teor be besgktoxgair os
gktestgkos.
Iyiduisai6 Itui
Pipç Iyiduisai6 Itui
kos adimris esplækgao, uj`glgail, airbêiao, aorokérgo
triksjuti is ekerngis kenitgvis pelo adimri esplækgao reilgkdikbo os bejigs
adimris. Dirjokgzij os aorpos, `öbgao, istril, jektil, gkteleatuil, joril, sutgl,
cêsgao civoreaekbo i siöbe jektil, iutoestgji, lgèrtiîáo, purezi, verbibe.
Bestroej ekerngis kenitgvis likîibis por peksijektos be jénoi, ñbgo,
vgknikîi, gjprubækagi, trgstezi, besijor, gkvefi. Este ripç vig ifubir is
pessois ki siöbe, beterjgkiîáo, ki aojukgaiîáo cluekte, ter jigs senurikîi,
aokcgikîi ko seu eu gktergor, gktugîáo piri jubikîis be itgtubes joril e
espgrgtuil. Este itui aoktri tuèraulose, ce`re tgcogbe, otgte, uretrgte, sgkusgte,
tuèraulose, perbi be jejñrgi, estojitgte, uretrgte, gkceaîáo urgkérgi, jé
agrauliîáo, aàgj`ris koturkis, crouxgbáo, virêoli, vgtglgno, ijekorregi,
dejorringi gkterki, epglepsgi, gkclijiîáo ki uretri, izgi, esaoijekto cêsgao e
jektil, bores agétgais, ìatçrgi ùail, gkclijiîões, berjitose, oxgneki is vgis
respgritñrgis, purgcgai os nlñùlos verjeldos e `rikaos, elgjgki bores agétgais.
Cortileae os jösaulos, kervos, elgjgki gksòkgi, seareîões kisigs gkterkis,
sgkusgte, cortileae i juaosi bi clori gktestgkil, renulirgzi i pgnjektiîáo bis
nlàkbulis silgvires, elgjgki vêrus be nerjes ìatçrgis gktestgkil, ìatçrgis que
aiusi oèsgbibe, tej teor sebitgvo. Ko istril ele besiaopli tobos os aorpos
ciz issepsgi e iaopli kovijekte.
Pipç @élsijo6 Itui kos adiaris uj`glgail e lirêkneo triksjutikbo is

ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail itui ki aojpreeksáo, terkuri,
beterjgkiîáo, ifubikbo is pessois i ser jigs dujglbe, itui ki sgjplgagbibe,
besipeno, ouvgr i voz bi gktugîáo, iutoestgji, ukgáo, criterkil e aokfunil,
aokcgikîi ko seu potekagil, lgberikîi, perboir i sg prñprgo, ki fustgîi e
Xéngki 1>

gnuilbibe. E uji plikti bi cijêlgi bis Agissuliaeir, tij`çj populirjekte

aokdeagbo aojo piu-be-`élsijo. E uji ripç bgnestgvo, agaitrgzikte,
ibstrgknekte e be lgjpezi. Itui ko ispeato jebgagkil kaoktri irtrgte reujétgai,
gktoxgaiîáo siknuêkei, perbi be jejñrgi, pilibir, tuèraulose, `rokqugte
isjétgai, iagbez estojiail, ce`rgte, bores agétgais, rescrgibo aròkgao,
aoqueluade, iagbez estojiail. Este ripç cortileae os jösaulos, kervos, o
açre`ro e tokgcgai o siknue.
@isdiwi6 Itui kos adiaris airbêiao e aorokérgo triksjutikbo is
Pipç be @isdiwi6
ekerngis kenitgvis pelo adiari airbêiao e lgèrikbo ej posgtgvis ej ijòs os
adiaris ej corji be cukgl reilgkdikbo os bejigs adiaris, iclori i peraepîáo
aoj os seres supergores be luz, iujektikbo gktugîáo, aokexáo jektil, alirezi
be peksijektos, lujgkosgbibe espgrgtuil trizekbo siöbe jektil. Este ripç vig
ifubir is pessois terej jigs aokcgikîi ej sg prñprgo, ifubir i lgèrir i luz
gktergor, i`rgkbo is portis piri kovis oportukgbibes bo èj vgver, aoj
dujglbibe, ilenrgi, sièborgi, cgrjezi. Ko ispeato jebgagkil itui piri
tritijekto be nrgpes, rescrgibos e `rokqugte, agrauliîáo siknuêkei, nistrgte,
ölaeri buobekil, besgktoxgair o siknue, purgcgair is vgis respgritñrgis, jé-
bgnestáo, ce`re gkterki, bores jusaulires.
Pipç Aiòalo6
is ekerngis Itui kos
kenitgvis peloadiaris
adiari airbêiao,
airbêiao croktil e aorokérgo
estgjuli triksjutikbo
i peraepîáo, gktugîáo,
sièborgi, iujektikbo i seksg`glgbibe espgrgtuil. Cegti aoj Xiu be cerro, be
orgnej `risglegri ç uji plikti jebgagkil tij`çj adijibi be Fuaé. Este ripç
jeldori kis pessois seus sej`liktes trgstes iujektikbo ilenrgi, iutoestgji,
airgsji, i ser jigs cijêlgi, ifubi ki ukgáo aokfunil, beterjgkiîáo, polgagir i sg
prñprgo, ifubi ki eleviîáo espgrgtuil, i`rgr os oldos piri peraepîáo e gktugîáo.
Itui aoktri isji, `rokqugte, nrgpe, tuèraulose pro`lejis kis ijêbilis, añlgai
gktestgkil, tosse, ölaeris néstrgais, dejorrñgbis, ce`re, iceaîões kos puljões,
criquezi ej neril, irtrgte reujétgai, li`grgktgte, aàgj`ri ciagil, `rokqugte
ilçrngai, gkclijiîáo gkterki, ce`re koturki, aolgte, jé bgnestáo, ekfòo,
gkclijiîáo bis vgis urgkérgis, grrgtiîáo kisil, otgte, li`grgktgte, cirgkngte, perbi
be jejñrgi, iujektir i ujgbgcgaiîáo tçrjgai bo aorpo.
Pipç Airbijojo6 Itui kos adiaris `ésgao, uj`glgail e triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari `ésgao reilgkdikbo os bejigs adimris
dirjokgzikbo-os ki terkuri, esperikîi, piz, celgagbibe, rgquezis, `rgldo,
èlezi, besipenos, gktugîáo, peraepîáo, sièborgi, iutoestgji, beterjgkiîáo,
siöbe joril. Este ripç vig ifubir is pessois i ter jigs siöbe, i se purgcgair
jektiljekte e espgrgtuiljekte, ituikbo ki prospergbibe e o ijor. I`re is
portis piri kovos dorgzoktes, kovos iprekbgzibos, rekoviîáo gktgji,
reilgziîões bos sokdos, cgrjezi, sièborgi, ilenrgi be vgver, serekgbibe,
cluækagi ki vgbi. O airbijojo possug proprgebibes iktgssçptgais, ikilnçsgais,
iktg-gkclijitñrgi, bgurçtgais, bgnestgvis, expeatoriktes, lixiktes e sebitgvis.
Este ripç ç ekernçtgao, revgtilgzikte e itgvi o aektro sexuil. ‑ uji òi opîáo
piri iuxglgir ko tritijekto be nrgpes, iuxglgir ki exareîáo bo juao bis vgis

Xéngki 14

içreis, `rokqugte, isji, irtrgte, bgstör`gos gktestgkigs e bgnestgvos, añlgais,

gkadiîos, reujitgsjos, añlgais, nises , ekfoos, gkbgnestáo, pro`lejis be
nirnikti e pegto.
pegto. Bevgbo è sui iîáo levejekte iqueaebori e iktgssçptgai este
ripç tej ciji be ser uj tòkgao jisaulgko, icrobgsêiao ituikbo ki gkcertglgbibe,
gjpotækagi sexuil. O prgkagpil uso teripæutgao bo airbijojo aoksgste ej
ilgvgir o besaokcorto ko tuò bgnestgvo ilto, ilgvgikbo añlgais e nises e ifubikbo
i jgtgnir ekfoos e gkbgnestáo.
Aijojgli6 Itui kos adiaris uj`glgail, airbêiao e croktil triksjutikbo
Pipç Aijojgli6 Itui tr iksjutikbo
is ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail e reilgkdikbo os bejigs adimris,
iclorikbo i gktugîáo, peraepîáo ki siöbe jektil, alirezi espgrgtuil, sutglezi,
sièborgi, iutoestgji, vgviagbibe, ilenrgi, beterjgkiîáo. Este ripç vig ifubir
is pessois i serej jigs sgkaeris aoj seus o`fetgvos, i serej jigs
respoksévegs aoj seus icizeres, serej jigs ailjos, dujglbes, aurir tgques
kervosos, eleviîões espgrgtuigs, jekte cgrje kis peraepîões, cgrjezi piri
aijgkdir corte kis beterjgkiîões, jigs inglgbibe, sigr bo jego terjo,
ifubikbo i lgèrtir bos peksijektos kenitgvos, tgrir os jebos bi aojukgaiîáo
ej pö`lgao, aojukgair cluektejekte, e o`servir i sg. Itui aoktri gksòkgi,
dejorringi gkterki kisil, gkclijiîáo bos ouvgbos, aolgte, jé-bgnestáo,
dgstergsjo, rescrgibo aròkgao, noti, bores lojìres, verjgkose, gkclijiîáo ki
cirgkngte, ce`re gkterki, gkadiîo ki érei i`bojgkil, gkclijiîáo gktestgkil,
agaitrgzibor be cergbis gkterkis, besgktoxgai is vgis respgritñrgis, siknuêkeis,
tej nrikbe teor be relixijekto jusaulir, purgcgai érei airbgovisaulir, purgcgai
i érvore `ròkquei.
Aikeli6 Itui kos adiaris uj`glgail e aorokérgo triksjutikbo is
Pipç be Aikeli6
ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail ifubi ki sièborgi, prospergbibe,
iutoestgji, alirezi espgrgtuil, beterjgkiîáo, ijor. Este ripç vig ifubir is
pessois i ter jigs aokcgikîi ej sg prñprgo, iarebgtir que exgste uj ser be luz
renekbo i vgbi, i`rgr is portis piri kovis peraepîões piri sepirir o èj bo
jil, senugr aoj pissos cgrjes ej ùsai be seus o`fetgvos, i`re is portis piri
o ijor, ukgáo criterkil, vgver ej pleki ilenrgi aoj aokcgikîi, trgukco. Itui
aoktri sgkusgte, kervosgsjo, ce`re koturki, gkclijiîões gkterkis, aàgj`ris
estojiail, kñbulos ko esòcino, jiu délgto, derpes ùail, perbi be jejñrgi,
`rokqugte ilçrngai, tosse, rescrgibo aròkgao, tuèraulose, tekbgkgte, elgjgki
seareîões bis vgis respgritñrgis, renulirgzi i pgnjektiîáo bis nlàkbulis
silgvires.
Pipç Aikeli be Eji6 Itui kos adiaris uj`glgail, airbêiao, lirêkneo
triksjutikbo is ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail dirjokgzikbo e
cloresaekbo i peraepîáo, gktugîáo, siöbe jektil. Este ripç vig ifubir ki
alirezi kis peraepîões, i káo tojir beagsões preagpgtibis, oldir piri o
espeldo bi vgbi, káo prefubgair i sg e i teraegros aoj peksijektos osagliktes,
ifubi pessois i serej jigs piaêcgais, se polgagirej, ter jigor inglgbibe,
sièborgi, ousibgi, gktelgnækagi, rekoviîáo êktgji ki argitgvgbibe, ser
gkteleatuil, reilgzir os o`fetgvos, dujglbibe. Itui ko ispeato jebgagkil ej
añlgai jekstruil, besjigos, gkclijiîáo kis vgis urgkérgis, icti, sokijùlgsjo,

Xéngki 17

esqueagjekto, jé bgnestáo, estojitgte, ekcriqueagjekto ko ötero, pilgbez,

perbi be jejñrgi, aiksiîo jektil, perbi bo ipetgte, ekfoo, exiurgjekto,
aolgte, recluxo, tekbgkgte, ikngki, pleuri, irroto, izgi, bores estojiail,
besàkgjo, vòjgto, gksòkgi, grrgti`glgbibe. Este ripç vig rekovir is açlulis
beceksoris bo aorpo.
Pipç Aikeli be veldo6

veldo6 Itui kos adiaris croktil e aorokérgo, triksjutikbo
is ekerngis kenitgvis
restiurikbo pelo adiari
siöbe jektil, ukgáo, croktil cloresaekbo
prospergbibe, gktugîáo,
`rgldo, peraepîáo,
èlezi, alirezi
espgrgtuil, bgsaerkgjekto e eleviîáo.
eleviîáo. Ifubikbo is pessois i aijgkdir cgrje ej
ùsai bos seus gbeigs, i serej jigs persgstekte, ki aojukgaiîáo cluekte, cç,
prospergbibe, siöbe, iutoestgji, lgèrtikbo bi argikîi gktergor, i`rgkbo is
portis piri kovos dorgzoktes, iujektikbo i luz gkterki piri que possi
triksjutir is ekerngis kenitgvis ej posgtgvi, iujekti i vgbækagi bi gktugîáo,
i alirgubgækagi bi peraepîáo e alirgvgbækagi bi gktugîáo, ki peraepîáo piri
sepirir o èj bo jil, káo ocekber teraegros aoj pilivris oceksgvis. Rrizekbo
suaesso, vgviagbibe, sièborgi. Ko ispeato jebgagkil itui ki gkclijiîáo
gkterki, ölaeri kervosi, aàgj`ris estojiail, dejorringi gkterki, berrije
aere`ril, rescrgibo, aitirro, tuèraulose, dgstergsjo, isji, izgi, ce`re koturki.
Aikelegro6 Itui kos adiaris croktil e aorokérgo, triksjutikbo is

Pipç Aikelegro6
ekerngis kenitgvis pelo adiari croktil cloresaekbo gktugîáo, peraepîáo, ukgáo,
prospergbibe, `rgldo, èlezi, alirezi espgrgtuil, bgsaerkgjekto e eleviîáo.
Ifubikbo is pessois i aijgkdir cgrje ej ùsai bbos os seus gbeigs, i serej jigs
persgstekte, ki aojukgaiîáo cluekte, cç, prospergbibe, siöbe, iutoestgji,
suaesso, vgviagbibe, sièborgi. O aikelegro ç i érvore sêjòlo be Reresgki e
reaeèu este glustre têtulo por ter sgbo jugto usibo piri iròrgziîáo urìki bi
aipgtil. Rriti-se be uji érvore be ibjgrével èlezi e ç rengbi pelo Qol. Be
iaorbo aoj os prgkaêpgos bi deròlongi jêstgai o aikelegro propgagi òks
resultibos se cor usibo piri jingis be `rgldo pessoil, corîi, vgnor e expulsáo
be seres trevosos. Rij`çj èkecgagi is itgvgbibes gkteleatuigs. Ç populirjekte
utglgzibo aojo tritijekto iktgbgirrçgao, ibstrgknekte, iktg-gkclijitñrgis,
ikilnçsgais, iktgjgaro`giki e iktgulaeronækgai. Ko ispeato jebgagkil itui ki
gkclijiîáo gkterki, ölaeri kervosi, aàgj`ris estojiail, dejorringi gkterki,
berrije aere`ril, rescrgibo, aitirro, tuèraulose, dgstergsjo, isji, izgi, ce`re
koturki.
Aàkcori6 Itui kos adiaris airbêiao e aorokérgo triksjutikbo is

Pipç be Aàkcori6
ekerngis kenitgvis pelo adiari airbêiao e reilgkdikbo os bejigs adimris ej
pleko equglê`rgo, trizekbo purezi espgrgtuil, eleviîáo jektil, cloresaekbo i
gktugîáo, peraepîáo, sièborgi, iutoestgji. Este ripç vig ifubir essis pessois
kis beterjgkiîões e reilgziîões bos sokdos, i`rgkbo is portis piri o ijor,
prospergbibe, kovos ijgnos, peraepîões, gktugîões. Ituikbo ki jejñrgi criai,

Xéngki 28

bgspepsgi, i`stgkækagi sexuil, rgkgte, pgorrçgi, besjigos, retgrikbo vêrus e

ìatçrgis bis vgis respgritñrgis, purgcgaikbo is vgis respgritñrgis, oxgnekikbo o
siknue, purgcgaikbo o açre`ro.
Pipç Aipgj Agbregri6
Agbregri6 Itui kos adiaris uj`glgail, airbêiao e croktil
triksjutikbo is ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail e dirjokgzikbo os
aorpos, istril e jektil, trizekbo alirezi espgrgtuil, iclorikbo i peraepîáo,
sièborgi, siöbe jektil,
èlezi, sgjplgagbibe, prospergbibe,
dujglbibe, ilenrgi,bgsaerkgjekto,
prospergbibe,iutoestgji,
eleviîões vgviagbibe,
espgrgtuigs.
Itui aoktri i irtrgte reujétgai, gkclijiîáo kis vgis respgritñrgis, sgkusgte,
gksòkgi, rescrgibo aròkgao, sokijùlgsjo, dgstergsjo, jé bgnestáo, dejorringi
gkterki, gkclijiîáo ko esòcino, li`grgktgte, cirgkngte, `rokqugte ilçrngai,
aàgj`ris, besjigo, ekxiqueai, gkadiîo koturko. Este ripç elgjgki seareîáo
gkterki kisil, añlgais i`bojgkigs, esairlitgki, besgktoxgai o siknue, purgcgai bo
siknue, relixijekto jusaulir, ailjikte e sebitgvo.
Pipç Aitgkni be Juliti6 Itui kos adiaris uj`glgail, lirêkneo e airbêiao

triksjutikbo is ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail dirjokgzikbo os
aorpos, istril e jektil ki gktugîáo, peraepîões, sièborgi, prubækagi,
argitgvgbibe, sièborgi, prospergbibe, proteîáo, iujekti i iutoestgji,
gktugîáo, peraepîáo. Esse ripç vig ifubir
ifubir ki siöbe,
siöbe, ki beterjgkiîáo,
beterjgkiîáo, polgagir i
sg prñprgo, ki aojukgaiîáo cluekte, ki eleviîáo espgrgtuil, ifubi i o`servir
peksijektos e pilivris
pilivris iktes bis beagsões. Ko ispeato jebgagki
jebgagkill itui aoktri
isji, izgi, ekfòo, bores ki aoluki, gkadiîo kis tæjporis, aokfuktgvgte, itui ki
certglgbibe, perbi be jejñrgi, ekxiqueai, agsto ko puljáo, gktoxgaiîáo
siknuêkei, purgcgai érei respgritñrgi, elgjgkir aitirro, cortileaer os keuròkgos
aere`rigs, renulirgzir i pgnjektiîáo bi `êlgs, besgkclijir o ipireldo buobekil e
esòcino, cortileaekbo is aorbis voaigs, retgri ìatçrgis que aiusij rouqugbáo
e perbi be voz, cortileaekbo is açlulis bo aorpo, cortileae i juaosi gktestgkil
e ç iktgce`rgl.
Aituiì6 Itui kos adiaris `ésgao, uj`glgail e airbêiao triksjutikbo is
Pipç Aituiì6 Itui
ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail. Este ripç iujekti i gktugîáo, siöbe
jektil, sièborgi, prospergbibe, vgnor, certglgbibe, sièborgi, gktugîáo, vgsáo,
besipenos, iutoestgji. Ko aorpo istril gkcergor cizekbo issepsgi, ristreijekto
e lgjpezi bi mukbilgki. Este ripç itui ej pessois que se sektej
besprezibis. Este ripç vig jolbir peksijektos be besukgáo e trikscorjikbo
ej aokcgikîi e equglê`rgo. Ifubikbo is pessois ter jigs vgnor, ç uj ripç
ekernçtgao, revgtilgzikte, ifubi ko bgsaerkgjekto, ser éngl, ilenre, i`re is
portis piri o ijor, ukgáo aokfunil e criterkil, reilgziîões bos sokdos, `rgldo
gktergor eleviîáo espgrgtuil e joril. Itui aoktri ikejgi, criquezi bores
kecrélngais, li`grgktgte, reujitgsjo, gkadiîo, i`stgkækagi, sexuil, crgngbez,
gkclijiîáo gkterki, ce`re koturki, jé agrauliîáo, jé bgnestáo, izgi, gktoxgaiîáo
gktestgkil, aoknestáo, gkadiîo bis fuktis bis jáos, besjigo, gkclijiîáo bis
vgis urgkérgis, efiauliîáo preaoae, vingkgsjo, aorrgjekto vingkil, gktoxgaiîáo
siknuêkei, agsto ko puljáo.

Xéngki 29

Pipç Adiaroki6 Itui kos adiaris airbêiao, plexo solir, aorokérgo e croktil
triksjutikbo is ekerngis kenitgvis pelo adiari airbêiao, reilgkdi os bejigs
adiaris. Dirjokgzij os aorpos, `öbgao, istril, jektil, gkteleatuil, joril, sutgl,
cêsgao ki ilenrgi, beterjgkiîáo, sièborgi, siöbe, cgrjezi. Elgjgki ekerngis
kenitgvis ki siöbe cêsgai, jektil, joril, gkteleatuil. Este ripç vig ifubir is
pessois ki siöbe, beterjgkiîáo, ki aojukgaiîáo cluekte, ter jigs senurikîi,
aokcgikîi ko seu eu gktergor e ko potekagil, iujektikbo i luz gktergor, bé jigs
arçbgto ki gktugîáo,
luz repelekte ter jigskenitgvis
be ekerngis reservis por
be ekerngi
jego bispiriperaepîões,
que possi argir
i`re esaubo be
is portis
piri o ijor, ukgáo, beterjgkiîáo, ilenrgi, cç, aojpreeksáo, ikbir be aièîi
ernugbi, suaesso, reilgziîões bos sokdos, aujprgjekto bo bever, ki
prospergbibe e aojpigxáo. Este ripç gkclug jugto ko ijor aokfunil e criterkil.
Itui aoktri tuèraulose, eleciktêise, depitgte, ebeji puljokir, irtrgte
reujétgai, ölaeri, izgi, isji, dgstergsjo, berrije aere`ril, gktoxgaiîáo
siknuêkei, jé bgnestáo, aoknestáo, cergbi gkterki, gkceaîáo kis vgis urgkirgis,
dejorrñgbi, gkceaîáo reujétgai aoj gkadiîo ko tñrix, cirgkngte, ìatçrgi ùail,
esaorùto, berjitose, oxgneki is vgis respgritñrgis, purgcgai os nlñùlos
verjeldos e `rikaos, elgjgki bores agétgais. Cortileae os jösaulos, kervos,
elgjgki gksòkgi, seareîões kisigs gkterkis, sgkusgte.
Adgadé6 Itui kos adiaris uj`glgail,

Pipç Adgadé6 Itui uj` glgail, airbêiao, lirêkneo e aorokérgo, elevi
is ekerngis piri o aektro aorokérgo triksjutikbo is ekerngis kenitgvis pelo
adiari uj`glgail trizekbo bgsposgîáo e aokaektriîáo. Cloresaekbo i gktugîáo,
peraepîáo, vgtilgbibe, cortileaer os jösaulos e kervos, ifubi ki lgèriîáo be
ekerngis posgtgvis e ç uj trikscorjibor aokstikte bis ekerngis posgtgvis,
i`rgkbo aijgkdo piri o suaesso, lgèrikbo is pessois bi tgjgbez, jebos,
gksenurikîi, cortileae os keuròkgos aere`rigs. O ripç be Adgadé que ç uji
érvore aojuj è rengáo ijizòkgai e io piktikil jito-nrossekse, suis
sejektes sáo rgais ej ñleo e proteêkis, sekbo aoksgberibis jebgagkigs por
jugtis tribgîões. Itui aoktri irrgtjgi, berrije aere`ril, li`grgktgte, peso kis
aostis, dejorringi, ijekorrçgi, nistrgte, izgi, gkceaîáo buobekil, gkceaîáo ki
nirnikti, ce`re gkterki, eleciktêise, cuknos gktestgkigs, pleurgsgi, perbi be
siòr, crgegri, pressáo ilti e ìgxi, gkclijiîáo ki tgreñgbe, perbi be jejñrgi,
perbi be aélago. Este ripç ifubi ki rekoviîáo bis açlulis, purgcgai o siknue,
vgtilgzi is jej`rikis que cgaij loailgzibis bo kirgz itç i nirnikti, cortileaer
os ossos, cibgni, aàgj`ris jusaulires, jé-agrauliîáo, e besgktoxgaiîáo neril. I
aisai bo adgadé tej i presekîi be esterogbes e trgterpekos aoj potekagil
iktgoxgbikte, ou sefi, aojìtej os ribgaigs lgvres
lgv res bo ekveldeagjekto.
Pipç Aopigì6 Itui
Aopigì6 Itui kos adiaris uj`glgail e croktil triksjutikbo is ekerngis
kenitgvis pelo adiari uj`glgail, iaoplikbo os aorpos, istril, jektil e cêsgao
ituikbo ki siöbe jektil, sièborgi, gktugîáo, dirjokgi, alirezi espgrgtuil,
èlezi, prospergbibe, ùrglijekto bi ilji. Este ripç vig ifubir is pessois i
serej jigs piagektes, prubektes ej seus itos, ter jigs bgsaerkgjekto, sepirir
o èj bo jil, o`servir suis itgtubes, ser jekos inressgvo aoksgno prñprgo e
aoj os bejigs, ter jigs sièborgi, ter jigs cç, arer ko seu potekagil, i`rgr is

Xéngki 20

portis piri o ijor e ilenrgi. Itui ki sgkusgte, rescrgibo aròkgao, gkclijiîáo,

ce`rgte, irtrgte reujétgai, noti, ikeurgsji aere`ril, isji, nistrgte, ölaeri
kervosi, pleuri, ikngki, jilérgi, adinis ùail, dçrkgi, dgstergsjo, aàgj`ris
koturkis, tekbgkgte, i`stgkækagi ilgjektir, gkclijiîáo oaulir, tuèraulose,
añlgais rekigs, gkclijiîões bis ijênbilis, seareîáo kisil gkterki, elgjgki
rescrgibo aròkgao.
Pipç Arivo6
Arivo6 Itui
kenitgvis pelo Itui kos adiaris
adiari airbêiaoairbêiao
a irbêiao e lirêkneo,
cloresaekbo triksjutikbo
i peraepîáo, is ekerngis
gktugîáo, ijor,
beterjgkiîáo, eleviîáo, trgukco, certglgbibe, alirezi espgrgtuil elgjgkikbo
ekerngis kenitgvis bo besàkgjo, besespero, gkfustgîi, ñbgo, jénois, vgknikîis,
ifubi is pessois ko bgsaerkgjekto, i`re is portis piri ukgáo aokfunil,
cijglgir, celgagbibe, prospergbibe, iujektikbo o `rgldo, i gktugîáo, reilgziîões
bos sokdos, cgrjezi, piz gktergor, polgagir-se kis itgtubes, besvekagldir bis
ijirris bo pissibo, ilaikîir os o`fetgvos aoj suaesso, trgukco, rekoviîáo
êktgji, gktenriîáo aoj o seu eu gktergor, celgagbibe pleki, prospergbibe. Ko
ispeato jebgagkil ifubi ko nliuaoji, gktoxgaiîáo siknuêkei, pleurgzgi, sebe
koturki, icti, trejores koturkos, aàgj`ris, ijekorrçgi, `rokao puljokir,
pkeujokgi, gkclijiîões ki èxgni, iîöair kos rgks, tekbgkgte, otgte, kecrilngi,
ikejgi, perbi be jejñrgi, ce`res koturkis e purgcgaibor bo siknue, cortileae
is jej`rikis e is açlulis beceksoris bo aorpo e bos visos siknuêkeos,
purgcgai o siknue, os nlñùlos verjeldos e `rikaos, renulirgzi i pgnjektiîáo
bis nlàkbulis silgvires, elgjgki ìatçrgi ùail.
Pipe Aujiru6
Aujiru6 Itui kos adiaris airbêiao e aorokérgo, triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari airbêiao iailjikbo o peksir e i`rgkbo is
peraepîões extri cêsgais. Aujiru ç uji plikti jebgagkil, kitgvi bi Ijizòkgi
`risglegri e aoj uj adegro ìstikte inribével, is suis sejektes, coldis, crutos
e i aisai tij`çj possuej uj ñtgjo adegro. O percuje bi civi bo aujiru ç
táo corte que ç usibo piri percujir agnirros, ripç, adoaolites e è`gbis,
sekbo uj suaebàkeo bi ìukgldi e tekbo nrikbe ejpreno ki gkböstrgi. Yuikto
è pirte jebgagkil ç ejekinoni, bgicorçtgai, iktgspisjñbgai. Gsso ç bevgbo è
exgstækagi bi “aujirgki‚, su`stàkagi `rikai, argstilgzével ej prgsjis
iagkiagcorjes, be siòr iare ko aojeîo e bepogs inribével, solövel ej énui
cervekte. O extrito ç uj joberibor
j oberibor e retirbibor bi respgriîáo e bos
jovgjektos airbêiaos, io jesjo tejpo ej que ç uj ikestçsgao. O extrito
tej aipiagbibe so`re o sgsteji kervoso açre`ro-espgkil, okbe i ikestesgi e os
cekòjekos seksgtgvos jotores e itui so`re os aektros kervosos gktriairbêiaos.
Uj ripç aoksgberibo ailjikte que i`re is peraepîões cloresaekbo i gktugîáo,
sièborgi, dirjokgzikbo os aorpos, istril, jektil, gkteleatuil e cêsgao
equglg`rikbo i siöbe jektil, trizekbo alirezi espgrgtuil, `rgldo, èlezi, purezi,
sièborgi, iutoestgji, beterjgkiîáo. O Aujiru ç utglgzibo por bgversis trgòs
bo Iare. Uj ripç reaojekbével piri usir iktes be borjgr. Itui aoj ölaeris e
cergbis bi òai, añlgais, ictis, añlgais jekstruigs, tosse, nrgpe, aoqueluade
`rokqugte, bores reujétgais, sgkusgte, agaitrgziîáo be cergbis, besaoknestgokir

Xéngki 21

is vgis kisigs, pro`lejis respgritñrgos, aoktri is iceaîões puljokires. Rej

ecgaéagi so`re o sgsteji kervoso açre`ro.
Pipç Ervi Boae6 Itui kos adiaris airbêiao, croktil e aorokérgo,

triksjutikbo is ekerngis kenitgvis pelo adiari airbêiao lgnibo io aorpo istril
e jektil supergor reilgkdikbo os bejigs adiaris ki eleviîáo espgrgtuil, ki
sièborgi, serekgbibe,
serekgbibe, cgrjezi e ilenrgi. Este ripç vig ifubir is pessois i
terej equglê`rgo
cç e perboir, serejoagokil, i`re ifubi
jigs dujglbe, o vçu ki
bi aojukgaiîáo
vgsáo, ikbir cluekte,
be aièîiarerernugbi aoj
que exgste
uj ser glujgkibo que rene i vgbi. Ko ispeato jebgagkil ifubi ko kervosgsjo,
dgstergsjo, iaeleriîáo airbêiai, aàgj`ri koturki, irtrgte reujétgai, tekbgkgte,
cirgkngte, gkclijiîáo ko esòcino, aolgte, izgi, isji, trejores gkterkos, criquezi
ej neril, gkceaîáo kis vgis respgritñrgis, añlgai i`bojgkil `ruxgsjo, noti,
perbi be jejñrgi, jil be Xirmgksok, gksòkgi, ekfòo, vertgnej, liargjefiîáo,
rescrgibo aròkgao, ikngki, adgibo pegtoril.
Pipç Euailgpto6 Itui kos adiaris airbêiao e aorokérgo triksjutikbo is

ekerngis kenitgvis pelo adiari airbêiao dirjokgzi os aorpos, `öbgao, istril,
jektil, gkteleatuil, joril, sutgl e cêsgao lgnikbo aoj os seres supergores be luz,
itui ki siöbe jektil, sièborgi, iutoestgji, alirezi, beterjgkiîões. Este ripç
ifubi is pessois i terej jigs bgsaerkgjekto ki gktugîáo, peraepîáo, i`re os
aijgkdos piri o èj vgver, i`re is portis piri o ijor, ukgáo, piz gkterki,
sgjplgagbibe, nlorgcgaiîáo, siöbe, equglê`rgo ejoagokil e ki aojukgaiîáo
cluekte. Itui aoktri i `rokqugte ilçrngai, izgi, aoqueluade, tosse, rgkgte,
tuèraulose, gkclijiîões gkterkis, ijgnbilgte, cirgkngte, otgte, izgi, `rokqugte
isjétgai, pkeujokgi, agrrose, certglgbibe pikareitgte, aàgj`ri estojiail. Este
ripç tej teor oxgbikte e relixikte jusaulir.
jusaulir.
Pipç Clor be Lirikfegri6 Itui
Lirikfegri6 Itui ko adiari airbêiao, triksjutikbo is ekerngis
kenitgvis ko adiari airbêiao trizekbo alirezi espgrgtuil, iutoestgji,
purgcgaiîáo, sutglezi e dirjokgi. Itui ki lgjpezi bi ilji trizekbo serekgbibe,
sièborgi, èlezi ifubikbo is pessois ko bgsaerkgjekto, gktugîáo, ser jigs
prubekte, ifubi kis beterjgkiîões e i káo cergr teraegros aoj quilquer
pilivri, i`re is portis piri ijor, ukgáo aokfunil e criterkil, trizekbo piz
gktergor, beterjgkiîões, ser jigs piaêcgao. Itui ki suborese, trejores
koturkos, pressáo ilti e ìgxi, gkceaterêagi, icti, nliuaoji, i`stgkækagi sexuil,
izgi, agrrose estojiail, dejorringi gkterki, ce`rgte, añlgais i`bojgkigs,
gktoxgaiîáo siknuêkei, irtrgte, irtrose, purgcgai is vgis respgritñrgis, purgcgai o
siknue, cortgcgai o plisji bi dejonlo`gki siknuêkei, cortileae i juaosi
gktestgkil e renulirgzir i pgnjektiîáo bi `êlgs.
Pipç Nekng`re6 Itui ko adiari uj`glgail e airbêiao triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail trizekbo alirezi ki peraepîáo,
sièborgi, prospergbibe, èlezi, `rgldo espgrgtuil, siöbe jektil. Este ripç
ifubi besvekagldir bo pissibo e ter jigs bgsaerkgjekto, beterjgkiîáo,
inglgbibe, `rgldo, ser jigs airgsjétgao, dirjokgoso aoj i cijêlgi e aoj os

Xéngki 22

ijgnos, lgvrikbo bi tgjgbez, ifubi i o`servir i sg prñprgo e o seu eu gktergor

bikbo àkgjo e sièborgi, arer jigs ko seu potekagil. I plikti issuje
jöltgplos èkecêagos teripæutgaos6 tej iîáo ìatergagbi, ç besgktoxgaikte e
igkbi jeldori o besejpekdo bo sgsteji bgnestgvo, respgritñrgo e agraulitñrgo. O
nekng`re tij`çj ç uj reaokdeagbo ilgjekto terjonækgao, que pobe ser aipiz
be iaelerir o jetiòlgsjo e civoreaer i quegji be norburi aorporil. Is
proprgebibes teripæutgais bo nekng`re se bevej è iîáo aokfukti be vérgis
su`stàkagis,
aojpokektesprgkagpiljekte ekaoktribis
jebgagkigs aiceko, ko ñleo essekagil
celikbreko, bo nekng`re,
zgkngèreko rgao kos
e zgkneroki. O
nekng`re ç recerækagi quikbo se cili ej pro`lejis estojiaigs, pogs aojìte
ekfoo, nises, gkbgnestáo, kéuseis aiusibis pelo tritijekto bo aàkaer e perbi
be ipetgte. Rij`çj iuxglgi ki bgnestáo be ilgjektos norburosos e protene o
cênibo. E lixikte iktgnises e iktgéagbos. Itui ki ce`rgte, irtrgte reujétgai,
gkclijiîáo gkterki, gkceaîáo i`bojgkil, izgi, gkadiîo, aàgj`ris koturkis, jé
agrauliîáo, rescrgibo aròkgao, rekgte, sgkusgte, Cibgni sexuil, pro`lejis
bgnestgvos, vòjgtos, kéuseis, recluxo, ikeurgsji aere`ril. Este ripç elgjgki
aitirro bis vgis respgritñrgis.
Pipç Dortelá6
Dortelá6 Itui kos adiaris uj`glgail e airbêiao, triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail ituikbo ki sgjplgagbibe, ki siöbe
jektil, ki gktugîáo, sièborgi, iutoestgji, pissgvgbibe, prubækagi, àkgjo,
beterjgkiîáo, cç, perbáo, ijor, prospergbibe e besipeno. Este ripç vig ifubir
is pessois kis reilgziîões bos sokdos, reliagokijekto aokfunil, iaokadeno,
prospergbibe, ukgáo, `rgldo gktergor, siöbe, eleviîáo espgrgtuil, beterjgkiîões,
aojukgaiîáo cluekte, èlezi, `rgldo, sgjplgagbibe, aokcgikîi, ikbir be aièîi
ernugbi, iarebgtir ko potekagil, bgsagplgki kis iîões piri kovis oportukgbibes e
vgviagbibe, i`re is portis piri o ijor, certglgbibe, rgquezi, perbáo. Ki
jebgagki itui aoktri irtrgte reujétgai, tuèraulose, berrije aere`ril, cêstuli,
esairlitgki, dgbropgsgi, gkclijiîões kis irtgauliîões, gktoxgaiîáo gktestgkil,
jikadi ki pele, gkadiîo loailgzibo, gksòkgi, i`stgkækagi sexuil, gkclijiîões
gkterkis, dejorrñgbi, puljáo, rescrgibo aròkgao, tuèraulose, sgkusgte,
rouqugbáo, tosse, trejores koturkos, bores agétgais, ölaeri, izgi, agstose ko
estòjino, aàgj`ri estojiail, perbi be pilibir, icti, tej teor oxgbikte,
relixikte jusaulir, elgjgki bores loailgzibi, jé bgnestáo e ekfòo.
Pipç Gjùriki6 Itui
Gjùriki6 Itui kos adiaris esplækgao e airbêiao triksjuti is ekerngis
kenitgvis pelo adiari esplækgao gkcluekagikbo ki sutglezi, sgjplgagbibe,
reilgziîáo, su`lgjiîáo, fustgîi, iutoestgji, gktugîáo, peraepîáo, cgrjezi. I
pirte jigs usibi piri cgks jebgagkigs sáo is aisais e sejektes, tej uji
proteêki que ifubi i bgjgkugr aoinuliîáo siknuêkei. I tgkturi bis aisais bi
gjùriki tej iîáo iktg-gkclijitñrgi e iktg-aoinulikte, ikilnçsgai,
iktgtroj`ñtgai, iktgespisjñbgai e `rokaobglitibori. Quis proprgebibes sáo
irojétgais, iktgaoinulikte, `rokaobglitibori e airbgotòkgao, bgicorçtgao,
estgjulikte, estojéqugao, ce`rêcuno, kirañtgao, jugto usibi peli populiîáo
aiòali ej pro`lejis ej vgis respgritñrgis e puljokires. Gjùriki ç uji
plikti be nrikbe porte e èj irojétgai sejeldikte io aujiru, que se bé

Xéngki 25

jigs ej éreis tropgaigs bo @risgl e pirtes Ijizòkgais. Qeu ispeato jebgagkigs

itui aoktri bor ko estòjino, ölaeri, aolgkis gktestgkigs ou utergkis, àksgi be
vòjgto, isji, nirnikti, `rokqugte, nrgpe, gkclijiîáo, reujitgsjo, ce`re,
dejorringis, gkclijiîáo, rescrgibo, tosse, iceaîões puljokires, istekgi,
tritijekto bis vgis respgritñrgis, rescrgibo, tosse.
Fiòrikbg6 Itui kos adiaris `ésgao, uj`glgail, lirêkneo e croktil

Pipç Fiòrikbg6
airbêiao
itgtubes, triksjuti
cloresaekboisi ekerngis
peraepîáo,kenitgvis pelo adiari
prospergbibe, `ésgaoiutoestgji.
sièborgi, rekovikboQui is
cgkilgbibe espgrgtuil e be auri itrivçs bi ièrturi bo teraegro oldo e bi
peraepîáo be bgjeksões espgrgtuigs. Este ripç ifubi is pessois i terej
bgsaerkgjekto, o`servir i sg prñprgo, ser jigs dujglbe, airgsjétgao, ifubi ki
siöbe, ki rekoviîáo êktgji, cgrjezi, lgèrtir bis besukgões, aorrgngr i sg prñprgo
iktes be tojir beagsáo preagpgtibi. Fiòrikbg servej aojo uj exaelekte
jebgaijekto bi kiturezi piri bgversos pro`lejis be siöbe. O prgkaêpgo itgvo
bi plikti piri essi cgkilgbibe e os sigs be pgloairpgki ine bglitikbo ou
retrigkbo i pressáo so`re i pupgli. Is proprgebibes jebgagkigs bo fiòrikbg
inej ki bglitikbo os ilvçolos puljokires cizekbo aoj que o cluxo be
oxgnekiîáo, i plikti tij`çj triti aoj ecgagækagi boekîis bo aorpo tobo, por
exejplo6 ki gkclijiîáo
gkclijiîáo gkterki,
gkterki, `rokqugte, isji, pkeujokgi, jé agrauliîáo,
derpes, dçrkgi, `rokqugte ilçrngai, añleri gktestgkil, bgiète, riqugtgsjo,
dejorringi estojiail, pkeujokgi, jé bgnestáo, berrije aere`ril, oxgnekiîáo
bis vgis respgritñrgis, cortileae os jösaulos e kervos, elgjgki is bores agétgais
bos kervos aektrigs.
Pipç Finuè6 Itui kos adiaris esplækgao, `ésgao, uj`glgail, airbêiao e
aorokérgo, itgvi o cono serpektgko, triksjutikbo is ekerngis kenitgvis pelo
adiari esplækgao dirjokgzikbo os aorpos, `öbgao, istril, jektil, gkteleatuil,
joril, sutgl, cêsgao cloresaekbo i gktugîáo, peraepîáo, eleviîáo espgrgtuil, siöbe
jektil, iutoestgji, lgèrtiîáo, purezi, verbibe, jubikîis be itgtubes joril e
espgrgtuil. Este ripç vig ifubir i ter jigs vgbækagi ki gktugîáo, peraepîáo,
alirezi espgrgtuil, i`rgr is portis piri kovos dorgzoktes, piri o aokdeagjekto
gktergor, ki vgviagbibe, ter jigs aojpreeksáo, persgstækagi, lgèrtir bos vêrus bo
besàkgjo, bespertir o libo espgrgtuil, ter reaokdeagjekto bis iîões, cç,
aokcgikîi ko seu potekagil, fustgîi, iutoestgji. Itui aoktri berrije aere`ril,
ikejgi, ce`re, otgte, uretrgte, sgkusgte, jil be Xirmgksok, irtrgte reujétgai,
tuèraulose ñssei, tu`çraulo, irrgtjgi aere`ril, perbi be jejñrgi, perbi be
pilibir, aenuegri piragil, cliagbez bi pele, estojitgte, uretrgte, gkceaîáo
urgkérgi, jé agrauliîáo, aàgj`ris koturkis, crouxgbáo, gkclijiîáo ki uretri,
izgi, esnotijekto cêsgao e jektil, bores agétgais, ìatçrgi ùail, gkclijiîões
bektro bos tekbões e kervos, renulirgzi i pgnjektiîáo bis nlàkbulis silgvires,
tej teor sebitgvo. Ko istril ele besiaopli tobos os aorpos ciz issepsgi e iaopli
kovijekte.
Pipç Fisjgj6 Itui
Fisjgj6 Itui kos adiaris airbêiao, croktil, aorok
aorokérgo
érgo triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari airbêiao cloresaekbo i alirezi espgrgtuil,

Xéngki 23

dirjokgi bos aorpos jektil, gkteleatuil, joril, sutgl e cêsgao, Este ripç ifubi is
pessois i serej jigs énegs, iarebgtir que exgste uj ser supergor be luz
renekbo i vgbi e que káo estáo sñ, o`servir que tej ijgnos ocereaekbo ifubi,
ter jigs cç ej sui aijgkdibi, i`re is portis piri o suaesso, prospergbibe,
ukgáo, siöbe, èlezi, i serej jigs dujglbes e ter vgnor, ifubi ki rekoviîáo
êktgji. Itui ki jé-bgnestáo, pleuri,
p leuri, tiqugairbgi, riqugtgsjo, cirgkngte, besjigo,
icti, jikadi ki pele, aàgj`ris gktoxgaiîáo siknuêkei, bgiète, gkclijiîáo
gkterki, izgi, elgjgki o aiksiîo cêsgao e revgnorikbo bis ekerngis.
Xoefo6 Itui kos adiaris uj`glgail, airbêiao, lirêkneo triksjutikbo is
Pipç Xoefo6 Itui
ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail itgvikbo i esperikîi, siöbe jektil,
istril, gkteleatuil,
gkteleatuil, joril, peraepîões, gktugîões, ilenrgi, iutoestgji.
iutoestgji. Este ripç
ifubi is pessois i serej jigs dujglbes, o`servir jigs iktes be procergr
quilquer pilivri piri káo cergr os sejeldiktes, i`re is portis piri o suaesso,
`rgldo gktergor, cortilezi espgrgtuil, alirezi, eleviîáo aoj os seres supergores be
luz, dirjokgi, ukgáo criterkil e cijglgir. Itui ej añlgai gktestgkil, prgsáo be
vektre, ce`re koturki, gkclijiîáo gkterki, nerjes loailgzibos ko esòcino,
aàgj`ri estojiail, ölaeri, izgi, ekfòo, vertgnej, gkclijiîáo bi nirnikti,
kervosgsjo, gksòkgi, ijekorrçgi, gkclijiîáo ki vgi urgkérgi, añlgai jekstruil,
añlgai i`bojgkil, ikeurgsji aere`ril, jejñrgi criai, gktoxgaiîáo ilgjektir,
ilerngi i jebgaijektos, jikadi ki pele, curökaulos gkterkos, besgkcliji is
nlàkbulis bi nirnikti, bores, agstgte, ce`re koturki e jé-agrauliîáo, cortileae
riêzes aipglires, purgcgaibor bis vgis siknuêkeis, rekovibor bis açlulis
beceksoris bo aorpo, relixikte jusaulir e ailjikte.
Pipç be Fué6Fué6 Itui kos adiaris uj`glgail e lirêkneo, triksjutikbo is ekerngis
kenitgvis pelo adiari uj`glgail trizekbo lgberikîi espgrgtuil, sièborgi, ivgbez,
gktugîáo, peraepîáo,
peraepîáo, ijor, certglgbibe, vgtñrgi, aojukgaiîáo cluekte, perboir i
sg prñprgo, besvekagldir bo pissibo, i`rgr aijgkdos piri suis argitgvgbibes,
piri o ijor, cgkikaegro, ukgáo aokfunil
aokfunil e criterkil, kovos ijgnos, kovis
projoîões, cç, ter jigs peraepîáo, senugr i voz bi gktugîáo,
gktugîáo, reilgziîões bos
sokdos. Itui aoktri ikejgi, esaorùto, trejores koturko, ìatçrgi ùail,
verjgkose, gkclijiîáo epgtelgil, aoqueluade, gkceaîões gkterkis, pirilgsgi ciagil,
iagbez estojiail, itrgte reujétgai, tuèraulose, bores kis irtgauliîões, otgte,
nliuaoji, cirgkngte, rouqugbáo, perbi be jejñrgi, agrrose, depitgte,
agaitrgzikte be cergbis gkterkis, aoaegris vingkil, aorrgjekto, seareîões gkterkis
bis vgis respgritñrgis, juaosis purulektis, elgjgki vêrus que aiusi riadiburi
li`gil, crgegris, jiu délgto, gkclijiîões bi nirnikti.
@rikai6 Itui ko adiari airbêiao triksjutikbo is ekerngis

Pipç Fureji @rikai6
kenitgvis pelo prñprgo adiari airbêiao, lgnibo io aorpo istril e jektil supergor
reilgkdi os bejigs adiaris ki eleviîáo espgrgtuil, iutoestgji, tgjgbez, tgrir o
vçu bi vgsáo, i`rgkbo is portis piri kovos dorgzoktes, ijor, beterjgkiîáo,
polgagir-se, ekaoktrir aoj seu eu gktergor, sgjplgagbibe, èlezi, purezi,
sgkaergbibe, cortilezi, vgnor, persgstækagi, aokcgikîi ko seu potekagil, lgberikîi,
vgviagbibe, siöbe, sorrgso, reilgziîões bos sokdos, sutglezi e ilenrgi. I aisai bi

Xéngki 2>

rigz besti érvore tej uj pipel gkteressikte ki dgstñrgi pissibi e presekte bo

Tijikgsjo. Ç i ökgai plikti que se aokdeae que pobe ser usibi kuji poîáo
piri èèr sej i ifubi be outri plikti. Usibi pelos êkbgos bi etkgi Tuauru
etkgi Tuauru
Mirgrg i fureji `rikai (Xgtdeaello`guj bgversgcolguj @ektd) ç utglgzibi piri cgks
jebgagkigs e relgngosos, sekbo i aisai usibi piri cgks jebgagkigs e i aisai be
sui rigz ç i pirte bi plikti usibi kis aergjòkgis relgngosis, pogs possug jigor
pirte bos ilailñgbes psgaoitgvos. Itui ki tuèraulose, trgaolojgise, gaterêagi,
lêknui
jejñrgi,siùrrosi
sgkusgte ç gkterki,
i perbibores
be pilibir, gkadiîo,
be aièîi, ce`re,
ekfòo, añleri, dgstergsjo,
vertgnej, perbi be
gkclijiîáo ki jebuli ñssei, dçrkgi be bgsao, derpes li`gil, li`grgktgte, cirgkngte,
esaorùto, bgiète, iagbez estojiail, noti, peliknri, agsto, ikngki. isji,
bores agétgais,
Pipç Fureji Xreti6 Itui
Xreti6 Itui kos adiaris uj`glgail e airbêiao triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail dirjokgzi os aorpos, istril, jektil,
gkteleatuil, joril, sutgl, cêsgao ki beterjgkiîáo, sutglezi, nektglezi, siöbe
jektil, prospergbibe, sièborgi ki peraepîáo, gktugîáo, àkgjo. I Fureji Xreti
(Jgjosi Rekugclori), ç tij`çj aokdeagbi aojo Espgkdegro Xreto. Ç uji érvore
jugto aokdeagbi ko korbeste `risglegro. Ç besti plikti que se orgngki o cijoso
"Sgkdo bi Fureji" ç usibi kos rgtuigs bo Aitgj`ñ e pifelikîis, prgkagpiljekte
ektre os êkbgos Fæs e Ripugis e Mirgrgs. E usibi por jçbgaos-cegtgaegros,
fuktijekte aoj o cujo e o jiriaé, piri ièkîoir, iaokseldir e aurir. Quis
proprgebibes sáo teripæutgais6 agaitrgzikte, iktg-gkclijitñrgo, iktgvgril,
iktgcökngai e iktgssçptgai. Ç gkbgaibi ko tritijekto be cergbi autàkei,
gkclijiîáo kis irtçrgis, perbi be jejñrgi, gkclijiîáo ko esòcino, estòjino,
iagbez estojiail, esocingte, tekbgkgte, tgco, gkclijiîáo ki lirgkne, pressáo ilti e
ìgxi, gkceaterêagi puljokir, sgkusgte, isji, ilerngi, ölaeris, aikaros, clenjões,
ergsgpelis, cortileaer o açre`ro, cortgcgair is açlulis beceksoris bo aorpo,
renulirgzir i pgnjektiîáo bo suao néstrgao, besgktoxgai is vgis siknuêkeis,
purgcgair o plisji bos nlñùlos
n lñùlos verjeldos e `rikaos, tokgcgai o siknue, ikejgi,
bgsektergi, jikadi bi pele.
Pipç Mij`ò6
Mij`ò6 Itui
Itui ej tobos os adiaris triksjutikbo is ekerngis kenitgvis
pelo adiari uj`glgail dirjokgzikbo aorpos sutgs, ki peraepîáo, gktugîões,
iutoestgji, èlezi, `rgldo, prospergbibe, aojpigxáo, sokdos, ko gkaoksagekte e
kos `loquegos que gjpebej o cluxo be ekerngi vgtil bo ser dujiko. Ko aorpo
istril gkcergor cizekbo ristreijekto e issepsgi bo uj`glgail mukbilgki itç o
aorokérgo. O Mij`ò ç uji resgki retgribi be uji perereai que vgve ki
Ijizòkgi, i Xdglojebusi `gaolor. Esti resgki aoktçj peptêbeos ikilnçsgaos e
be cortileagjekto bo sgsteji gjukolñngao que provoaij i bestrugîáo be
jgarornikgsjos pitonækgaos. Os êkbgos gkbgaij piri quilquer bgstör`go e
besequglê`rgo, icgrjij que purgcgai o siknue elgjgkikbo is gjpurezis, piri i
gjukgziîáo. Burikte i reiîáo oaorre uj proaesso be lgjpezi ko aijpo
ekernçtgao, cêsgao e psgaolñngao. Dé estgjuliîáo bo sgsteji kervoso sgjpétgao e
pirissgjpétgao, ç aojo se o ornikgsjo cosse pissibo i lgjpo. Ç preagso estir
be aoriîáo ièrto piri reae`æ-lo. Este ripç vig ifubir is pessois ki siöbe,

Xéngki 24

senurikîi, beterjgkiîáo, kovos dorgzoktes, lgèrtiîáo, esperikîi,

prospergbibe, ukgáo, besipeno, ilenrgi be vgver, èlezi, `rgldo, senurikîi,
aokcgikîi, beterjgkiîáo, sgkaergbibe. Ipñs i iplgaiîáo ç gkbesargtêvel o estibo
be aoksagektgziîáo e alirezi be peksijektos, i seksiîáo be dirjokgi e
celgagbibe ç vgsêvel, os sokdos i peraepîáo e i gktugîáo jeldorij, i iutoestgji
re`roti prgkagpiljekte piri iqueles que tæj aorinej be ùsair kovis
expergækagis ki jebgagki ilterkitgvi. O Mij`ò e gbeil piri icistir bgversos cgks
aojo is boekîis
itripildij ki aiîicêsgais,
e kiis jizelis bo espêrgto
vgbi icetgvi. e is pikejis
Ko ispeato (jéçsorte),
jebgagkil aipizque
be
aojìter e elgjgkir bgstör`gos bi siöbe, elevikbo i ecgagækagi bo sgsteji
gjukolñngao, pogs estgjuli o sgsteji kervoso sgjpétgao e pirissgjpétgao, aojo
se o ornikgsjo cosse gktegrijekte pissibo i lgjpo kuj gktervilo be pouaos
jgkutos. Is su`stàkagis bi seareîáo bo sipo possuej proprgebibes
iktg`gñtgais e be cortileagjekto bo sgsteji gjukolñngao, jil be Xirmgksok,
bores, gkclijiîáo ej neril, bores jusaulires, aoluki, agétgai, irtrgte,
reujétgais, tekbgkgte, ekxiqueai, aiksiîo kis perkis, bor be aièîi aròkgai,
isji, `rokqugte, rgkgte, sgkusgte, iake, ilerngis, nistrgte, ölaeri, bgiètes,
pressáo irtergil, pro`lejis agraulitñrgos, corjgnijekto, retekîáo be lêqugbo,
aolesterol, aitetergsjo, depitgte, agrrose, li`grgktgte, RXJ, grrenulirgbibes
jekstruigs, gkcertglgbibe, gjpotækagi, rebuîáo bi lg`gbo, bepressáo e suis
aoksequækagis, iksgebibe, gksòkgi, grrgtiîáo, gksenurikîi, kervosgsjo, jebo,
stress, cibgni, sgsteji kervoso iìlibo, esnotijekto cêsgao, jektil, ejoagokil.
Ç ecgagekte ko tritijekto be bgstör`gos kos ñrnáos nekgtigs, puljáo, rgj,
vesêauli, ìîo-pàkareis, èxgni, aoriîáo, estòjino, gktestgko, tgreogbe, cênibo,
nirnikti.
Pipç Jiraeli6 Itui kos adiaris uj`glgail, lirêkneo, plexo e croktil,
triksjutikbo is ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail trizekbo dirjokgi,
sgjplgagbibe, sgkaergbibe, beterjgkiîáo, siöbe jektil, eleviîáo espgrgtuil,
peraepîáo, gktugîáo, argitgvgbibe, i`re is portis piri o ijor, beterjgkiîáo,
siöbe, aojpreeksáo, senugr ej crekte ej ùsai be seus o`fetgvos aoloaikbo
luz gktergor, i`re is portis piri kovos dorgzoktes, besvekagldikbo bo pissibo,
aojukgaiîáo cluekte, nirri ej suis beagsões. Ko ispeato jebgagkil itui ki
irtrgte reujétgai, iagbez estojiail, ekfòo, ekxiqueai, jé bgnestáo, aolgte,
gkceaîões depétgais, jé agrauliîáo, prgsáo be vektre, gktoxgaiîáo siknuêkei,
verjgkose, dejorringi gkterki, aàgj`ri, `ruxgsjo, ölaeri, nistrgte, `rokqugte,
bores agétgais, noti, ikejgi, iagbez estojiail, gkceaîáo ko esòcino, gkadiîo
loailgzibo, añlgai, ce`rgte, `rokqugte ilçrngai, rescrgibo aròkgao, jilérgi,
suborese, trejores gkterkos, besjigos, bores kos ouvgbos, jé bgnestáo, ekfòo,
bores be aièîi,
Pipç Jikxgkeru6 Itui kos adiaris `ésgao, uj`glgail e airbêiao,
triksjutikbo is ekerngis kenitgvis pelo adiari `ésgao tej gkcluækagi aoj os
quitros elejektos, cono, ir, terri, énui itui ki ilenrgi, prospergbibe, àkgjo,
aojpigxáo, cç, beterjgkiîáo, dirjokgi, vgsáo alirezi espgrgtuil, siöbe jektil,
kis peraepîões, gktugîáo e piri i`rgr e lgjpir i vgsáo espgrgtuil. Esse ripç ç

Xéngki 27

cegto ìsgaijekte be tiìao e agkzi be Rdgwru. O cegtgo bele ç cegto por êkbgos
que tej uji aokexáo aoj os seres bi cloresti. Qenukbo uj bos xijás que
ciz o ripç ele ç gkbgaibo piri aergjòkgis e rgtuigs sinribos e piri auri
espgrgtuil. Este ripç vig ifubir is pessois i tgrir o vçu bi vgsáo, i`rgr is portis
piri o suaesso, ukgáo, ijor, prospergbibe, lgèrtir bi tgjgbez, ki aojukgaiîáo
cluekte, kis suis beterjgkiîões, peraepîões, gnuilbibe, piz gktergor, eleviîáo
espgrgtuil, persgstækagi, dujglbibe, vgviagbibe, plekgtube, ukgáo, o`servir o èj
etuèraulose,
o jil. Ko seuagrrose
ispeatodepétgai,
Jebgagkil depitgte,
triti be dejorringi aere`ril,
reujitgsjo, cirgkngte,
irtrose, sêcglgs,
nliuaoji,
trojòse, gkclijiîões bis vgis urgkérgis, esocingte, cortileae os jösaulos e
kervos, purgcgair is vgis siknuêkeis, iagbez estojiail, relixikte jusaulir,
aoaegri gkterki, cortileae ötero, ovérgo e is aorbis voaigs.
Pipç Jekti6 Itui
Jekti6 Itui kos adiaris uj`glgail, airbêiao triksjutikbo is ekerngis
kenitgvis pelo adiari uj`glgail dirjokgzikbo os aorpos istril, jektil e cêsgao
ki aojpreeksáo, beterjgkiîáo, ijor, tejperikîi, cç, prubækagi, iutoestgji,
èlezi cloresaekbo gktugîáo, peraepîáo, ilenrgi be vgver, nlorgcgaiîáo,
aojpigxáo. Este ripç vig ifubir essis pessois ko boj bi auri, i`rgr aijgkdos
piri kovos iprekbgzibos, ter jigs cgrjezi aoksgno prñprgo, ser jigs ilenres,
vig ifubir se becekber aoj i prñprgi ekerngi triksjutikbo is ekerngis
kenitgvis ej posgtgvis káo perjgtgkbo perjikeaer ekerngis kenitgvo bektro be
sg prñprgis. Qeu ispeato jebgagkil ç gkbgaibo piri beso`struîáo kisil, ce`re,
recresai o rosto e ifubi i soltir o juao que outros ripçs káo aoksenuej, jé-
bgnestáo, gktestgko preso, derpes li`gil, éagbo örgao, rescrgibo, nrgpe gkteksi,
aolgte, exaesso be nises, ìrrgni gkadibi, verjes, bores be ouvgbo, pélpe`ris
gkadibis, noti, prgsáo be vektre, ciaglgtir i elgjgkiîáo bos befetos, lu`rgcgair os
gktestgkos, dejorrñgbi, elgjgkiîáo be seareîões kisigs, ç expeatorikte, ecgaiz
piri ce`re gkterki e gkclijiîáo.
Pipç Joj ^gllmi6 Itui ko adiari airbêiao, croktil e aorokérgo,

triksjutikbo is ekerngis kenitgvis ko adiari airbêiao e reilgkdikbo os
bejigs adiaris, iujektikbo i peraepîáo, gktugîáo, dirjokgzikbo os aorpos,
istril e jektil trizekbo prospergbibe, ukgáo, alirezi, sutglezi, sièborgi,
iutoestgji, iaokadeno, ijor. Este ripç vig ifubir is pessois i besvekagldir
bis ekerngis aoktgbis gkterkis, iujektir i lujgkosgbibe, lgnikbo aoj os seres
supergores kis suis beterjgkiîões, aojukgaiîáo cluekte, i`rgr is portis piri o
suaesso, polgagir kis pilivris, bir jigs arçbgto piri i gktugîáo, i ter
bgsaerkgjekto piri sepirir o èj bo jil, i`rgr is portis piri o ijor, ukgáo,
vgtñrgi, ser jigs aojpissgvo aoksgno prñprgo. O Joj ^gllmi ç i sejekte be
uji érvore adijibi ^glmiki. "^gllmi" que se tribuz aoj "sinribi" ej
quêadui, ç uji ervi usibi pelos povos ikbgkos (Joade, Adivgk, Rgwikimu,
Adgle, Irnektgki) por quise 5.888 ikos. Esti ç uji bis jigs iktgnis pliktis
psgaoitgvis, jigs utglgzibo pelos gkais e igkbi ç i jekos aokdeagbi dofe. O
Joj ^gllmi tej servgbo piri aurir i bepressáo e vérgos pro`lejis
psgaolñngaos, nriîis ès suis proprgebibes psgaotrñpgais, itgvi nlàkbuli pgkeil,
ekerngzi o aorpo cêsgao, aorpo ejoagokil e aorpo jektil. Rriti be irtrgte

Xéngki 58

reujétgai, gkclijiîáo gkterki, gkclijiîáo ki tgreñgbe, seareîáo kisil gkterki,

agstgte, jil be Xirmgksok, jejñrgi criai, irrgtjgi aere`ril, aolgte, besjigo,
dgstergsjo, gkipetækagi sexuil, i`stgkækagi ilgjektir, riqugtgsjo, beskutrgîáo,
tuèraulose, nokorrçgi, trejores koturkos, gktoxgaiîáo siknuêkei, oxgneki o
siknue, cortileae i pele, cortileae os jösaulos e kervos, cortileaer is açlulis
beceksoris bo aorpo, ekerngzir e ujgbgcgair o aorpo, elgjgkikbo aàgj`ris
estojiail, jé bgnestáo, izgi, elgjgki bgirrçgi, tòkgao piri o açre`ro.
Pipç Juluknu6 Itui kos adiaris uj`glgail, airbêiao, lirêkneo, croktil,
aorokérgo triksjutikbo is ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail
dirjokgzikbo os aorpos, `öbgao, istril, jektil, gkteleatuil, joril, sutgl, cêsgao,
ki esperikîi, aojpreeksáo, fustgîi, ijor cloresaekbo i gktugîáo, peraepîáo,
siöbe jektil, joril, sièborgi, èlezi. Ko aorpo istril equglg`ri os aorpos ko
tritijekto be pro`lejis psgaolñngaos reliagokibos aoj o estresse, bepressáo
begxikbo o gkbgvêbuo jigs trikquglo piri besejpekdir is tirecis bgérgis, ser
jigs aojpissgvo, bgsagplgkikbo o seu eu gktergor, ter aokcgikîi ko potekagil,
persgstækagi kos o`fetgvos, lgèrtir bis ijirris, i`rgr is portis piri o rujo bo
suaesso e dirjokgi. Este ripç ç aokdeagbo por seu uj ailjikte kituril, pogs
iuxglgi o sgsteji kervoso, exaelekte piri dori be borjgr. Juluknu ç uji
plikti jebgagkil tij`çj aokdeagbi aojo aikgvete, `gao-be-pipinigo e
aortgaegri. Is proprgebibes bo juluknu gkaluej i sui iîáo ailjikte,
iktgisjétgai, ikilnçsgai, bgurçtgai, expeatorikte, dgpkñtgai, dgpoteksgvi,
kirañtgai, sebitgvi, trikquglgzikte, iktgbepressgvi, depitoprotetori, dgpoteksgvi,
iktgìatergiki, iktgespisjñbgai, tòkgai e iktg-gkclijitñrgi. O juluknu serve
piri ifubir ko tritijekto be estibos ejoagokigs aojo dgstergi, gksòkgi,
keurose, iksgebibe, ingtiîáo, bepressáo, itique be pàkgao, aojpulsáo,
bgstör`go be soko= e be boekîis aojo depitgte, esalerose, pressáo ilti, agstgte,
epglepsgi, gksucgagækagi urgkérgi, nekngvgte, `rokqugte isjétgai, ipekbgagte,
aoqueluade, izgi, berrije aere`ril, jikadi bi pele, aorgsi, bores ki aoluki,
reujitgsjo ej neril, gktoxgaiîáo siknuêkei, ce`re koturki, aolgte, cortileae o
açre`ro, besgktoxgai os gktestgkos elgjgkikbo ìatçrgis que cgaij loailgzibis ko
esòcino e aorbis voaigs.
Pipç Julitegro6 Itui kos adiaris `ésgao e aorokérgo triksjutikbo is

ekerngis kenitgvis pelo adiari `ésgao cloresaekbo i gktugîáo, peraepîáo, siöbe
jektil, sièborgi, alirezi, gktugîáo, peraepîáo, loknevgbibe, ilenrgi, sièborgi,
esperikîi. Este ripç itgvi i mukbilgki e i certglgbibe, iujektikbo o `rgldo,
vgnor, ilenrgi be vgver. Ç eliòribo aoj is agkzis bo julitegro, que ç uji
érvore ijizòkgai, tij`çj aokdeagbi aojo piu-julito, e uj ripç corte,
procukbo, gbeil piri lgjpezis e proteîáo aoktri ekerngis gktrusis, lgèriîáo bis
teksões iaujulibis kos libos bgregto e esquerbo bi aièîi. Ilçj bo iuxêlgo ki
renekeriîáo aelulir, itekuikbo os ecegtos bis runis e jirais be expressáo, i
érvore ç pesqugsibi por sui aipiagbibe jebgagkil, pogs tej uji su`stàkagi
gsolibi ki plikti que ç uji corji be éagbo iaetglækgao, jostrikbo ser uj
iktg`gñtgao io ser testibo aoktri ìatçrgis e cuknos. Issgj, i érvore ipresekti
proprgebibes agaitrgziktes, iktgjgañtgao, iktgìatergiki, iktgoxgbikte,

Xéngki 59

iktgpirisêtgai, repelekte, gksetgagbi, sekbo jugto ejprenibi ej aosjçtgaos.

Este ripç vig ifubir essis pessois ki siöbe jektil, i`rgr is portis piri o
ijor, beterjgkiîáo, bgsaerkgjekto, cgrjezi, aokcgikîi, iujektikbo i luz
gktergor, triz piz, suaesso kis reilgziîões bos sokdos, i`re is portis piri
kovos dorgzoktes, projoîões, bgsaerkgjekto, iutoestgji, èlezi, `rgldo,
prospergbibe. Ko ispeato Jebgagkil triti dejorringi gkterki, pressáo ìgxi e
ilti, berrije aere`ril, esaorùto, boekîis vekçreis, agsto ko esòcino, pebri
ki vesêauli,sebe
gktestgkos, ce`rgte, verruni
koturki, gkterki,
agrrose ukdegros,
depétgai, izgi, urgki
aoqueluade, presi,
sgkusgte, agstoseùail,
ìatçrgi kos
pleurgsgis, eazeji epgtelgil kevrilngi, renekeriîáo aelulir, cortgcgaikte bo
siknue, elgjgki toxgki gktestgkil.
Pipç Jurgag6 Itui
Jurgag6 Itui kos adiaris esplækgao, airbêiao, croktil, triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari esplækgao. Itui ko cêsgao lgjpikbo is ekerngis
que se iaujuli ko ìgxo vektre. Rriìldi i prubækagi, beterjgkiîáo,
aojpreeksáo e dirjokgi. Ituikbo ki érei sektgjektil e jektil piri
trikscorjé-lis ej pessois jigs senuris, aojpissgvis, dujglbes, dujikgtérgis,
iujektikbo i cç e iarebgtikbo kuj ser jigor que rene o ukgverso e tubo que
kele aoktçj, aurikbo i pirte be be`glgbibe trizekbo jigs iîáo, bgsaerkgjekto,
celgagbibe, piz gktergor. Utglgzibo peli trgò Milgjiwé, O jurgag (@yrsokgji
arissgcñlgi) ç uji plikti presekte ej tobi i Ijçrgai Litgki, okbe corij
gbektgcgaibis aerai be 918 espçages be jurgags. O koje bessi érvore ç be
orgnej tupg e sgnkgcgai “érvore pequeki‚. Is espçages exgstektes ko @risgl
pobej ser ekaoktribis ej uji lirni cigxi que aoktejpli éreis bi
Cloresti Ijizòkgai, estibos bo Qubeste, Aektro-Oeste e tij`çj bo
Korbeste. Xossug igkbi proprgebibes jebgagkigs, sekbo usibo aojo iktg-
gkclijitñrgi, iktgìatergiko e iktgcökngao. Itui ko ìgxo vektre. Ko seu
ispeato be jebgagki itui ki bgirrçgi, bgsektergi, gkceaîões gktestgkil, iceaîáo
bi òai e nirnikti, ijgnbilgte, cirgkngte, dejorrñgbi, gktoxgaiîáo bgnestgvi,
nekngvgte, gkclijiîões kos tekbões, aenuegri, zuj`gbo kos ouvgbos, otgte,
gkadiîo li`gil, kñbulos ko pesaoîo, bor be nirnikti, perbi be voz, criquezi
kis aorbis voaigs, li`grgktgte, `rokqugte ilçrngai, ilerngi, ru`çoli, pgnjektiîáo
gkterki, jé-agrauliîáo, oldegris, estòjino, adoque ikicglétgao, pirilgsgi bo
kervo agétgao, ekfòo. Este ripç tej teor agaitrgzikte ko aorpo e tij`çj kis
cergbis bi ilji, i pirtgr bo prgjegro aoktito aoj este ripç ele fé esté ituikbo
ki auri.
Pipç Kumgkg6
Kumgkg6 Itui
Itui ko adiari uj`glgail triksjutikbo is ekerngis kenitgvis ko
prñprgo adiari uj`glgail reilgkdikbo os bejigs adiaris ki peraepîáo, gktugîáo,
sièborgi,
sièbo rgi, siöbe,
siöbe, pprosper
rospergbibe,
gbibe, ccortil
ortileag
eagjek
jekto
to bo espêrg
esp êrgto
to e alire
alirezi
zi espgrgtuil
espgrgtuil,,
lgjpezi jektil, aokaektriîáo, coao, relixijekto aorporil, rebuîáo bo
estresse, bgjgkugîáo bi iksgebibe, ilêvgo piri bepressáo. Este ripç ifubi
is pessois serej jigs dujglbes, aoksagekte, i se polgagir, o`servir seus itos,
i`rgr is portis piri cuturo, eleviîáo espgrgtuil, rgquezis, ijor e ukgáo, ilenrgi
bo èj vgver aoj siöbe. Itui ki rgkgte, sgkusgte, ekxiqueai, tuèraulose,
berrije aere`ril, tiqugairbgi, ce`re koturki, gkceaîáo gktestgkil, tekbgkgte,

Xéngki 50

irtrgte reujétgai, nirnikti, cortileagjekto bis nekngvis, Elgjgki nerjes,

ìatçrgis que ilofij ko esòcino e estòjino aiusikbo ekfòo e i òai adegi be
silgvi.
Pipç bi okîi6 Itui
okîi6 Itui kos adiaris airbêiao, lirêkneo, croktil triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari airbêiao triz alirezi ki gktugîáo, peraepîáo,
èlezi, `rgldo, iutoestgji. Rriìldi o ijor, verbibe, ilenrgi, certglgbibe, ukgáo,
siöbe,
proteîáosuaesso e triz Ivòookîi
be espiîo. ilto çiouj
begxir o pissibo
ikgjil piriiotrés.
que pobe Ç i jebgagki
jesjo bi
tejpo kos
issustir e evoair gjekso respegto. Ç gktelgnekte, éngl, esperti e ifubi
ekernetgaijekte os Tijás kis auris que evoai piri proteîáo, ç uj ripç be
sglækago, preagsáo. Este ripç ç eliòribo bi corji tribgagokil, ej aokcorjgbibe
aoj is tribgîões ikaestrigs ‑ ej espeagil bos êkbgos e aiòalos bo Iare. I
aojposgîáo bele ç tiìao e uji érvore sinribi adijibi Qiku. Eli triz òks
sokdos e corîi, propgagi èj estir cêsgao e psêqugao, bektre eles6 relixijekto
aorporil, rebuîáo bo estresse e bgjgkugîáo bi iksgebibe, bi iknustgi e bi
bepressáo. Este ripç vig ifubir is pessois serej jigs piagektes, ter jigs
bgsaerkgjekto espgrgtuil, luz gktergor, ektekbgjekto, siöbe, i`rgr is portis piri
o ijor, ukgáo, ter jigs aokcgikîi,
aokcgikîi, ser
ser jigs prubekte kis itgtubes. Qui
quilgbibe auritgvi triti perbi be jejñrgi, irtrgte reujétgai, gkclijiîões
gkterkis, pebri kos rgks, kñbulos ko esòcino, gktoxgaiîáo siknuêkei, izgi,
tuèraulose, trojòse, bgiète, bores agétgais, besgktoxgair o siknue, purgcgair
is vgis respgritñrgis, elgjgkir aitirro, relixikte jusaulir.
Pipe Xirgaé6 Itui kos adiaris esplækgao, airbêiao, triksjutikbo is eekerngis
kerngis
kenitgvis pelo adiari esplækgao iclorikbo i gktugîáo, peraepîáo, alirezi jektil,
siöbe, prospergbibe, ijor, certglgbibe, sièborgi, èlezi. Este ripç vig ifubir
is pessois i serej jigs dujglbes, ter jigs cç, airgsji, ter peraepîáo kis
iîões, ijor aoksgno prñprgo, káo cergr teraegros, i`rgr is portis piri o suaesso,
piri dirjokgi, ijor, equglê`rgo espgrgtuil, vgver aoj sièborgi, siöbe e
dujglbibe. Ç o extrito joêbo bo aiule ou bis sejektes bi érvore aokdeagbi
ko @risgl aojo Ikngao. Irvore kitgvi bi Aolòj`gi, Xeru, Qul bi Sekezueli e
koroeste bi Ijizòkgi `risglegri. I resgki iverjeldibi que esaorre bi aisai,
quikbo sui aisai ç irrikaibi, aoktçj, ektre seus prgkaêpgos itgvos, ilti
aokaektriîões be trgptijgkis, prgkagpiljekte i B.J-R, sui su`stàkagi itgvi ç o
(K-bgjetgltrgptijgki). Ç ibstrgknekte, bepuritgvis e dejostétgais sáo ötegs ej
vérgos aisos, itç jesjo piri nokorregi, leuaorrçgi= sêcglgs, leuaejgi,
gkclijiîões gkterkis, gktoxgaiîáo siknuêkei, pebri ki vesêauli, jilérgi,
ipekbgagte, isji, `rokqugte e tosse, `rokqugte ilçrngai, quebi be aièlos,
vertgnej, ölaeri, nistrgte, cortileaer os jösaulos, kervos, ossos, elgjgkir bores
agétgais ko sgsteji kervoso aektril, iuxglgi ki jejñrgi, elgjgkir vêrus que
aiusi aiksiîo jektil e bores psêqugais, gkclijiîáo gkterki, ce`re koturki,
elgjgkir vêrus que cgai loailgzibo kis vgis siknuêkeis. Este ripç vig oxgnekir o
siknue, renulirgzir i pgnjektiîáo silgvires, cortileaer is jej`rikis que
argstilgzi os ossos elgjgkikbo os vêrus que aiusij irtrgte reujétgai ñssei.

Xéngki 51

Pipç Xgjekti6 Itui kos adirris uj`glgail e airbêiao triksjuti is ekerngis

kenitgvis pelo adiari uj`glgail ituikbo ki sièborgi, ukgáo, iaokadeno, vgnor,
prospergbibe, terkuri, èlezi, `rgldo, sutglezi, ukgáo, itriîáo, ijor, celgagbibe,
nlorgcgaiîáo. Este ripç itgvi i mukbilgki, e ç revgnorikte e ekernçtgao piri o
aorpo, ele tej teor tçrjgao. Este ripç vig ifubir is pessois ki aojukgaiîáo
cluekte, besvekagldir bo pissibo, iujektir i lujgkosgbibe, vgnor, piz,
esperikîi, reilgziîões bos sokdos, ukgáo aokfunil, ijor, cç, siöbe, cortilezi
espgrgtuil,
reujitgsjo jejñrgi, iujekti
loailgzibo, o vgnor,
jgarñ`gos i gktugîáo.
loailgzibos kisKovgis
seurespgritñrgis,
ispeato jebgagkil itui
seareîões
kisigs gkterkis, esaorrgjekto kisil gkterko, gktoxgaiîáo, aitirro ko puljáo,
pebri kos rgks, seareîáo gkterki kis vgis respgritñrgis, besjigo, gktestgko
preso, ce`re gkterki, gkclijiîáo bi nirnikti, sgkusgte, peliknri, derpes, dçrkgi,
sêcglgs, esaorùto, pgorregi, bgsektergi, aoqueluade, ijireláo, jilegti, ce`re
koturki, cortileaer is açlulis bos nlñùlos verjeldos e nlñùlos `rikaos,
izgis, `rokqugte isjétgai, rouqugbáo, irtrgte reujétgai, bores agétgais,
nliuaoji, ekfoo, tej teor tçrjgao, cortileae i juaosi gktestgkil.
Pipç Posi6 Itui kos adiaris airbêiao, croktil, aorokérgo triksjutikbo is

ekerngis kenitgvis pelo adiari airbêiao ituikbo ki aokvgaîáo, sièborgi,
esperikîi, ukgáo, ilenrgi, iutoestgji, siöbe, `rgldo, suaesso, terkuri, fustgîi
cloresaekbo i gktugîáo, peraepîáo, argitgvgbibe, reilgziîões, siöbe jektil,
nrikbezi, nlorgcgaiîáo, purezi, piz espgrgtuil, sgjplgagbibe, dujglbibe. Este
ripç vig ifubir is pessois i ter aojukgaiîáo cluekte, i`rgr is portis piri o
suaesso ej reilgziîões bos sokdos, piri i vgviagbibe, vgnor, elgjgkirej i
gksenurikîi e i tgjgbez, ifubir kis beterjgkiîões bos o`fetgvos, prospergbibe,
cgrjezi, bgsaerkgjekto, ko aresagjekto joril, espgrgtuil e gkteleatuil, ifubir
vgver ej pleki celgagbibe aoj aokvgaîáo e piz, kis ukgões cijglgires, aokfunigs
e criterkigs, ifubi kis projoîões bo suaesso bi vgbi. Ko ispeato jebgagkil
itui ej iakes, gkclijiîáo oaulir, aolgte, epgberje, ce`re gkterki, gksòkgi,
tekbgkgte, cêstulis, gaterêagi, pleuri, ikngki, prgsáo be vektre, jé-bgnestáo,
irtrgte reujétgai, ekfòo, vertgnej, gktoxgaiîáo gktestgkil, jikadi bi pele,
kervosgsjo, gksòkgi, besgktoxgai o siknue ç iktg-gkclijitñrgi, ailjikte e
sebitgvo.
Pipç Qélvgi @rikai6
@rikai6 Itui kos adiaris uj`glgail, lirêkneo triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail ituikbo ki sutglezi, prospergbibe,
siöbe, ilenrgi, aojpreeksáo, siöbe joril, iutoestgji, sièborgi, trizekbo luz
e elgjgki ekerngis kenitgvis i`rgkbo is portis piri kovis oportukgbibes,
suaesso, besipeno, vgviagbibe, terkuri. Itui ki jé bgnestáo, gksòkgi, aolgte,
dgstergsjo, nliuaoji, sgkusgte, ìatçrgi ùail, pleuri, eleciktgse, gkceaîões ki
dejorrogbi, iagbez, gkceatergagi, besailagcgaiîáo ñssei, tuèraulose, ölaeri,
iakes, curökaulos gkterkos, ce`rgte, icti, jgarñ`gos siknuêkeos, esocingte, ekfòo,
besjigo, eazeji, ipekbgagte, jé agrauliîáo, gkceaîões kis vgis respgritñrgis,
izgi, isji, bores lojìres, purnitgvo, e ç agaitrgzikte be cergbis gkterkis e
exterkis.

Xéngki 52

Pipç Qiksiri6
Qiksiri6 Itui kos adiaris uj`glgail e airbêiao triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail dirjokgzikbo os aorpos, `öbgao e
cêsgao ki fustgîi, ijor, iutobojêkgo, prubækagi, besipeno, èlezi,
prospergbibe. Este ripç aoktçj i coldi be Qiksiri, uji coldi utglgzibi pelos
gkbênekis e aiòalos piri recresair o aorpo quikbo o jesjo esté jugto
quekte, ìgxikbo i tejperituri aorporil, ripç gkbgaibo piri gkgagiktes, pogs ç
suive e be iroji inribével. Qeu ispeato jebgagkil itui ki izgi, i zgi, berrije
oaulir, ikejgi, tuèraulose, ekboairbgte lgkcétgai, urejgi, dejorringi gkterki,
gkceaîões kis vgis urgkérgis, ikngki, cliagbez epgtelgil, vgtglgno, jé bgnestáo,
aoqueluade, rescrgibo aròkgao, sebe koturki, ce`rgte, este cloril tej o teor
lixikte e relixikte jusaulir.
Pipç Qete Ervis6 Itui kos setes adiaris triksjutikbo is ekerngis

kenitgvis pelo adiari uj`glgail. Ç uji jgsturi be vérgos aojpostos venetigs
(ervis, riêzes, sejektes, ektreaisais, eta.) ej bgcerektes proporîões que tej
por cgkilgbibe prgjegri, iuxglgir o restièleagjekto bi siöbe olcitgvi e bis vgis
içreis, be jikegri que se possi ilgvgir ou restièleaer i siöbe, dirjokgi,
ilenrgi, ikbir be aièîi ernugbi, cç ki vgbi, i`rgr os aijgkdos piri kovos
dorgzoktes, revgnorikbo e cortileaekbo os peksijektos posgtgvos piri lgèrtir
bis ekerngis kenitgvis. Ituikbo ko èj-estir respgritñrgo, rgkgte ilçrngai,
sgkusgte aròkgai, estresse, noti, perbi be jejñrgi, gktoxgaiîáo siknuêkei,
peliknri, nistrgte, izgi, ce`re, pgorrçgi, esaorùto, ijekorrçgi, esairlitgki,
i`stgkækagi ilgjektir, vingkgsjo, jil be Xirmgksok, ikngki, dejorringi
gkterki, tuèraulose, eleciktgse, agstgte, jé bgnestáo, berrije aere`ril, perbi
be jejñrgi, izgi, gkclijiîáo bis ijênbilis, ìatçrgis que aiusij ictis,
ukdegros, quebi be aièlos. Este cloril ç ailjikte, ifubi ko aresagjekto e ki
jejñrgi.
Pipç Rsuku (Xiu Xeregri)6 Itui kos adiaris uj`glgail, airbêiao,
triksjutikbo is ekerngis kenitgvis pelo adiari uj`glgail lgnikbo io aorpo
istril e jektil supergor, reilgkdikbo os bejigs adimris, dirjokgzikbo os
aorpos jektil, ejoagokil e cêsgao, exaelekte piri besairreno be ekerngis e uj
ñtgjo ripç piri jebgtiîáo pogs itui ki sutglezi, cortilezi, ektekbgjekto,
sièborgi, ukgáo, iutoestgji, ki gktugîáo, peraepîáo, reilgziîões bos sokdos,
beterjgkiîões, ijor. I ekerngi besse ripç i`re is portis piri auri joril,
ukgáo, ilenrgi, èlezi, `rgldo, rgquezi, ijor, cirturi, èlezi, sièborgi,
aojpigxáo, aojpreeksáo, fustgîi, siöbe, ser jigs nuerregros, persgstektes kos
seus o`fetgvos, dirjokgi, beterjgkiîões, kis gktugîões, alirgiubgækagi ki
peraepîáo, ki fustgîi, ijor, aokcgikîi ko seu potekagil, ikbir be aièîi
ernugbi, suaesso, kovis projoîões. Xiri os Wiwikiwi, o ripç, i jgsturi bi
agkzi aoj tiìao, pobe expulsir quilquer aogsi rugj e jilecêago que possi
estir itripildikbo i vgbi bi pessoi, ingkbo ko pokto ej que i pessoi
keaessgti.. Estubos levirij i aokalusáo be que esse ripç possug uj ilailñgbe
keaessgti
itgvibo peli aojùstáo bi aisai be Rsuku burikte i sui aokceaîáo, por gsso
is proprgebibes jebgagkigs sáo gkteksis ituikbo ej esaorùto, aàgj`ris, jé
agrauliîáo, trojòse, ce`rgte, tuèraulose, cirgkngte, aikbgbgse, gkadiîo

Xéngki 55

loailgzibo, ce`re koturki, verjgkose, agstose, agsto ko puljáo, agrrose depétgai,

aoknestáo estojiail, ìatçrgi ùail, ikejgi, berrije aere`ril, ler, irtrgte
reujétgai, agsto estojiail, kervosgsjo, pleurgzgi, bgiète, depitgte, dgstergsjo,
dejorringi gkterki, gkclijiîões gkterkis kis vgis urgkérgis, perbi be jejñrgi,
kñbulos kos gktestgkos, nlàkbulis tgreñgbe, gkceaîões bis vgis respgritñrgis,
`rokqugte ilçrngai, aolgte, tej teor purgcgaibor siknuêkeo, relixikte jusaulir,
elgjgki aitirro bos gktestgkos e aoénulos ko açre`ro, cortileae is açlulis e
jej`rikis bo aorpo, tej teor revgnorikte siknuêkeo. Esse ripç ç cegto peli
trgò Kumgkg, tribgagokil bo Iare ç uj ripç piri auri, lgjpezi, proteîáo e
eleviîáo.
Pipç Wopo6 Itui kos adiaris airbêiao, croktil e aorokérgo triksjutikbo is
ekerngis kenitgvis pelo adiari airbêiao lgnikbo io aorpo istril e jektil
supergor e gkcergor, reilgkdikbo os bejigs adimris. Itui ki ilenrgi,
aojpreeksáo, ektekbgjekto, beterjgkiîáo, besipenos, terkuri, su`lgjiîáo,
equglê`rgo. O “Wopo‚ ç o koje bibo i uj poberoso ripç vgsgokérgo usibo por
vérgis trgòs bi Ijçrgai bo Qul dé jigs be 2888 ikos. Dofe ej bgi, ele ç usibo
prgkagpiljekte pelis trgòs bi selvi ijizòkgai ‑ Wikojijg e os Xgiroi sui
cgkilgbibe ç espgrgtuil e be auri. I ìse bo ripç ç prepiribi aoj sejektes
seais bi érvore Ikibekiktderi Xerenrgki. Este ripç vig ifubir is pessois ej
jubikîis be itgtube, ter cç, ser aojpreeksgvo, bgsagplgkir o seu eu gktergor
bikbo gjportàkagi è gktugîáo, o`servir jigs is pilivris iktes be ser
procergbis. Qeu ispeato jebgagkil ç triti be dejitoji gkterko, gkceaîáo
urgkérgi, ekboairbgte, ekaelecitgte, gkceaterêagi, nliuaoji, berrije ciagil,
trejores koturkos, agrrose depétgai, dgstergsjo, ekboairbgte gkclijiîões ko
siao esarotil e reujétgai, trgaolojgise, ölaeri, nistrgte, jé bgnestáo, aàgj`ris
koturkis, jejñrgi criai, quebi be aièlos, aenuegri piragil, ikngki,
i`stgkækagi sexuil, riqugtgsjo, aolgte, ce`rgte, gktoxgaiîáo siknuêkei, perbi be
pilibir, ce`re kis vgis urgkérgis, ìatçrgi ùail, noti, bores ki aoluki, recluxo,
crouxgbáo, jil be Xirmgksok, ekxiqueai, noti, irtrgte reujétgai, tuèraulose
depétgai, aitirro, tej teor be cortgcgair i juaosi bi clori gktestgkil. Ej
julderes cortileae ötero e ovérgo, ko dojej cortileae o esperji.
Aokalusáo
I ùsai be tigs aokdeagjektos, so`retubo, sui
s ui utglgziîáo ç táo iktgni quikto o
dojej, pogs, besbe os dojgkêbeos fé surngi til prétgai, èj aojo, ej tobis
is agvglgziîões ko jukbo, prgkagpiljekte ektre os iòrênekes, kitgvos ou
iutñatokes, pessois que tgkdij sui aulturi, relgngáo e su`sgstækagi voltibis
piri terri-Jáe. Iqug ej solo `risglegro, aoktijos aoj tijikdo aokdeagjekto
e derikîi ikaestril gkbêneki e Tijàkgai, issoagibos postergorjekte i outros
aokdeagjektos inrenibos provekgekte prgjegrijekte bi jgsagnekiîáo aulturil
e riagil ej kosso terrgtñrgo pelos `rikaos/europeus e os kenros/icrgaikos.

Xéngki 53

O ripç ç uji jebgagki be auri, ç aoksgberibi uji Jebgagki Tijàkgai, i

jebgagki bi Cloresti que triz siöbe, aokdeagjekto e luz piri iqueles que
aokdeaej e utglgzir esti prétgai.
Qojekte i quej besefir

Peaojekbijos sojekte iqueles que besefij utglgzé-lo káo sñ pelis suis
proprgebibes teripæutgais por issgj bgzer, jis tij`çj iqueles que quegrij
bespertir piri o Bgvgko por jego bis jebgagkis sinribis bo Tijikgsjo
potekagilgzikbo issgj aoj vg`riîões posgtgvis pessoigs e ou bo Ukgverso.
Ido.

Xéngki 5>

Apostila Rapé

Enviado por

Dados do documento

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Apostila Rapé

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Uj sopro que te aokeati aoj

Esti ipostgli ç uj ipikdibo be tobo

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

O ripç ç uji jebgagki sinribi bi cloresti, ç uji issoagiîáo be ervis be

O ripç ç i jebgagki bo sglækago, bi gktrospeaîáo, bi auri gktergor.

O ripç Tijàkgao ç sinribo, porque ç i jebgagki bi cloresti, que aoj respegto

O ripç Tijàkgao ç uji issoagiîáo be ervis be pober, senugkbo is tribgîões

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

Xor jego bo Tijikgsjo, is aokexões aoj o pissibo ikaestril sáo cegtis,

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

I pilivri ripç vej bo crikaæs “ràper‚ (rispir). @isgaijekte, ç ti`iao joêbo,

O ti`iao so` o pokto be vgsti espgrgtuil

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

Is pliktis so` o pokto be vgsti

O aokaegto be ervis ko Tijikgsjo ç que, is jesjis, sáo kossis “ifubiktes

Uj bos nrikbes jgstçrgos ej quise tobos os rijos bi Jebgagki Tijàkgai ej

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

Rijikdi gjportàkagi que is pliktis sgktetgzij bektro bi Jebgagki bi Cloresti

Dgstñrgi so`re o ripç

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

Fodikkes ^gll`ert, bi Ukgversgbibe bi Ailgcñrkgi ej Los Ikneles, cili so`re o

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

buplos be i`sorîáo kisil jebej uks vgkte aektêjetros be aojprgjekto e

Rojir ripç nikdou iaegtiîáo ijpli ko jukbo ej neril, ipesir bi prétgai

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

Gkstrujektos piri uso bo ripç gkbêneki

O tu`o be gkiliîáo iknulir tej corji be S= os aurtos sáo piri iuto-

O ripç ç aoloaibo ko extrejo kisil bo gksuclibor iknulir e sopribo besbe i

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

O tgpg ç o gkstrujekto prgkagpil besti jebgagki, serve piri iplgair ej outri

Betilde bo Rgpg è esquerbi e aurgpe è bgregti

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

Ki prepiriîáo bo ripç, is coldis bi plikti sáo seaibis io vekto ou io sol,

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

Is coldis be ti`iao, aoldgbis

Ektre os Ipurgká, o ripç ç usibo gkbgstgktijekte, tekbo sgbo outrori uj

Uji proprgebibe cukbijektil, o seu uso piri i reilgziîáo be itgvgbibes

O ripç ç igkbi o jebgibor bi aojukgaiîáo e bi vginej bo Tijá i outros

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

Os Rumrgki (Mulgki) bgstgknuej buis espçages be boekîis6 is aojuks e is be

O ti`iao ç i plikti bos Tijás, o veêaulo que projove i aojukgaiîáo ektre os

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

Besse jobo, o ripç exerae o pipel be uj operibor gkverso, gjpebgkbo que i

Pgtuigs aoj o ripç

O ripç exgne uji aergjòkgi be i`erturi, aoj louvores i Qo`eriki cokte bi

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

Os gkstrujektos bo ripç sáo sinribos, káo begxe que pessois besaokdeagbis o

O uso rgtuilêstgao bo Pipç

Xroaebgjekto piri iplgaiîáo bo ripç

O Libo esquerbo quikbo soprijos ciz que expurnuej i boekîi, is

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

O libo bgregto quikbo soprirjos reae`ejos i auri, i lgjpezi e i eleviîáo.

Xroaebgjekto piri reae`er o ripç

Káo se reaojekbi ejprestir os gkstrujektos be iplgaiîáo, prgkagpiljekte o

Qñ toje ripç be quej voaæ aokdeae e aokcge. Evgte tij`çj reae`er ou be

Bescrute aoj aoksagækagi e sejpre lej`rikbo que o ripç ç uji Jebgagki be

Xiri que ç utglgzibo o Pipç

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

ou ko aorpo), besperti o aorpo (quikbo sokolekto e prenugîoso), triz

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

bgkijgsjo e otgjgsjo= ifubi kos aisos be retekîáo be lêqugbo= jeldori jiu

Peliîões espgrgtuigs aoj o ripç

Pipç Gkstgtuto Ai`oali Fureji

Aojo ç o ecegto bo Pipç