Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
L A P L U R A LI D A D C U L T U R A L E N M É XI C O
N ú m. 4 3
C o or di n a d or
J os é d el V al
C O O R DI N A CI Ó N D E H U M A NI D A D E S
Pr o gr a m a U ni v er sit ari o d e E st u di o s d e l a Di v er si d a d C ult ur al y l a I nt er c ult ur ali d a d
C O O R DI N A CI Ó N D E DI F U SI Ó N C U L T U R A L
Dir e c ci ó n G e n er al d e P u bli c a ci o n e s y F o m e nt o E dit ori al
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 2 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mir a d a s s o br e l a di v er si d a d c ult ur al.
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 3 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
MI R A D A S
S O B RE L
DI V E R SI D A D C
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 4 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
L A
C ULT U R AL
A P U N T E S Y CI R C U N S T A N CI A S
J os é d el V al
U ni v ersi d a d N a ci o n al A ut ó n o m a d e M é xi c o
M é xi c o 2 0 1 9
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 5 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
C at al o g a ci ó n e n l a p u bli c a ci ó n U N A M. Di r e c ci ó n G e n e r al d e Bi bli ot e c a s
N o m b r e s: V al, J o s é d el, a ut or.
Tít ul o: Mir a d a s s o br e l a di v er si d a d c ult ur al : a p u nt e s y cir c u n st a n ci a s / J o s é
d el V al.
D e s c ri p ci ó n: P ri m er a e di ci ó n. | M é xi c o : U ni v er si d a d N a ci o n al A ut ó n o m a d e
M é xi c o, 2 0 1 9. | S eri e: C ol e c ci ó n l a pl ur ali d a d c ult ur al e n M é xi c o ; n ú m. 4 3.
I d e ntifi c a d o r e s: LI B R U N A M 2 0 5 6 5 4 0 | I S B N 9 7 8 6 0 7 3 0 2 3 1 8 4.
T e m a s: M ulti c ult ur ali s m o - M é xi c o. | Pl ur ali s m o c ult ur al - M é xi c o. |
Et ni ci d a d. | I n di o s d e M é xi c o - I d e nti d a d ét ni c a.
Cl a sifi c a ci ó n: L C C H M 1 2 7 1. V 3 5 2 0 1 9 | D D C 3 0 5. 8 — d c 2 3
Pri m er a e di ci ó n: 2 4 d e s e pti e m br e d e 2 0 1 9
D. R. © 2 0 1 9 U ni v e R si D a D n a ci o n a l a U t ó n o m a D e m é xi c o
Ci u d a d U ni v er sit ari a, al c al dí a C o y o a c á n, 0 4 5 1 0, Ci u d a d d e M é xi c o
p R o g R a m a U ni v e R si t a R i o D e e s t U D i o s D e l a D i v eR si D a D c U l t U R a l y l a i n t eR c U l t U R a li D a D
D iR e c ci ó n g e n e R a l D e p U b li c a ci o n e s y f o m e n t o e D i t oR i a l
I S B N: 9 7 8- 9 7 0- 3 2- 1 6 7 9- 6 ( c ol e c ci ó n)
I S B N: 9 7 8- 6 0 7- 3 0- 2 3 1 8- 4
Pr o hi bi d a l a r e pr o d u c ci ó n p ar ci al o t ot al p or c u al q ui er m e di o,
si n a ut ori z a ci ó n e s crit a d el tit ul ar d e l o s d er e c h o s p atri m o ni al e s.
I m pr es o y h e c h o e n M é xi c o
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 6 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
I ntr o d u c ci ó n
Al l e er el pr e s e nt e li br o m e di c u e nt a d e s u i m p ort a n ci a, e n l a m e di d a
e n q u e l os dif er e nt e s c a pít ul os m u e str a n l os pr o bl e m a s q u e h e m os e n -
fr e nt a d o l os a ntr o p ól o g os a l o l ar g o d e u n a l ar g a tr a y e ct ori a q u e v a
d e s d e l a hi st ori a, l a et n o hi st ori a, l a et n ol o gí a y l a s dif er e nt e s a ntr o p o -
l o gí a s, y q u e n os h a n c o n d u ci d o a u n p e n s a mi e nt o críti c o a c er c a d e e s e
p a s a d o di v er s o y m ulti c ult ur al d e l a s A m éri c a s, e n pl ur al, y d e n u e str a
A m éri c a, e n p arti c ul ar; d a d o q u e d e s d e fi n al e s d el si gl o x v , l o q u e u n e
el p a s a d o c o n el pr e s e nt e e s l a di v er si d a d ét ni c a di e z m a d a p or l a i n v a -
si ó n e ur o p e a, l a C ol o ni a, l a s l u c h a s d e i n d e p e n d e n ci a, l os g o bi er n os
li b er al e s, l a s di ct a d ur a s milit ar e s o ci vil e s, l os g o bi er n os d e m o cr áti-
c os g ol p e a d os p or el i m p eri o y l os n u e v os g o bi er n os c o n s er v a d or e s
v e n di d os al m ej or p ost or.
E n el d e v e nir d e l os 5 0 0 a ñ os, d es d e l a ll e g a d a d e l os e ur o p e os h ast a
n u estr os dí as, l os gr u p os ori gi n ari os h a n s a c a d o l a p e or p art e, p or l as
g u err as d e c o n q uist a y e x p a nsi ó n d e l os t errit ori os, l a r e d u c ci ó n d e
i n di os, l as e nf er m e d a d es, el tr a b aj o f or z a d o y l as c al a mi d a d es e n l os
fl uj os p o bl a ci o n al es —l os c u al es dis mi n u y er o n n ot a bl e m e nt e d ur a nt e
el x vi y h ast a el x viii —. Est os gr u p os, q u e er a n mi n orí a a nt e l a n u e v a
c o n fl u e n ci a d e m o gr á fi c a, i nt e gr a d a p or p o bl a ci o n es d e ori g e n e ur o p e o,
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 7 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
R af a el P é r e z - T a yl o r
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 8 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
I nt r o d u c ci ó n
es p a ñ ol a. L a i m p osi ci ó n d e u n gr u p o p e q u e ñ o d e h o m br es s o br e l os
n u e v os t errit ori os c o n q uist a d os s e h a tr at a d o d e e x pli c ar d e di v ers as
m a n er as y u n a d e ell as di c e q u e est a f á cil c o n q uist a s e d e bi ó a q u e m u -
c h os p u e bl os ori gi n ari os y a est a b a n s oj u z g a d os p or l a h e g e m o ní a d e
gr u p os o c ult ur as mi n orit ari as, c o m o l a d e l os m e xi c as, p or ej e m pl o.
L os p u e bl os c e d e n a nt e l as cr e e n ci as i m p u est as d e l os r e ci é n ll e g a -
d os c a y e n d o b aj o el y u g o d e ór d e n es r eli gi os as a c a m bi o d e b e n é v ol as
pr o m es as r e d e nt or as y tri b ut ari as. T o d o a c a b ó e n u n a c at ástr of e h u m a -
n a si n i g u al e n l a hist ori a u ni v ers al. U n ej e m pl o: l a r e d u c ci ó n d e l a
p o bl a ci ó n e n 9 0 p or ci e nt o, e n u n l a ps o d e 1 5 0 a ñ os.
El a ut or pl a nt e a q u e, a fi n al es d el si gl o x vi , l a m ulti pli ci d a d d e p u e-
bl os, c ult ur as y ci vili z a ci o n es d el N u e v o M u n d o q u e d a s e p ult a d a b aj o
l e c at e g ori z a ci ó n d e i n di os, a c e p ci ó n q u e b us c a h o m o g e n ei z ar l a pl u-
r ali d a d c ult ur al y t er mi n a c o nstit u y é n d os e e n l a c o n c e pt u ali z a ci ó n d el
n u e v o m o d el o d e s uj e ci ó n.
Así, el s er o n o i n di os f u e el crit eri o d efi niti v o d e l a c ar a ct eri z a ci ó n
y disti n ci ó n d e l os h a bit a nt es d e A m éri c a, pr es e nt e h ast a n u estr os dí as.
E n est a l ó gi c a, d ur a nt e 3 0 0 a ñ os s e d es arr oll a el p eri o d o c ol o ni al, a l o
c u al s e s u m a l a m er c a ntil mi gr a ci ó n afri c a n a. S ur g e así u n “ p eri o d o d e
l a tr at a” d e s er es h u m a n os q u e c o nf or m ar o n u n t er c er gr u p o (i nf or-
m al), j u nt o c o n l os i n di os y l os n o i n di os: l as p o bl a ci o n es n e gr as. Est o
d es e m b o c a e n u n sist e m a d e c ast as pr o d u ct o d el m esti z aj e, est a bl e ci d o
c o m o sist e m a j urí di c o.
E n l a estr u ct ur a s o ci al d e l a C ol o ni a, q u e s o m eti ó d ur a m e nt e l a e x -
pr esi ó n y c ulti v o d e l a di v ersi d a d c ult ur al d e l os pr o pi os p u e bl os, c o n
s a n ci o n es t a n cr u el es q u e i n cl us o c o br ar o n vi d as, el or d e n s o ci al c ol o -
ni al s ufr e u n a fis ur a d e bi d o a l as m e z cl as e ntr e i n di os, es p a ñ ol es y n e -
gr os. Ll e g a el m esti z aj e. Y d e l as mís er as c o n di ci o n es d e di c h os gr u p os
n a c e n i n c o nf or mi d a d es q u e d eri v a n e n u n pr o c es o d e i n d e p e n d e n ci as
a m eri c a n as. A p es ar d el es pírit u li b ert ari o d e l as i n d e p e n d e n ci as, n o s e
r e c o n o c e n l as di v ersi d a d es c ult ur al es, y d ur a nt e el i ni ci o i n d e p e n d e ntist a
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 9 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
R af a el P é r e z - T a yl o r
10
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 10 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
I nt r o d u c ci ó n
L o a nt eri or r e pr es e nt a u n a p ar a d oj a a nt e l a n u e v a a ctit u d d e l as n a -
ci o n es d e r e c o n o c er a l os p u e bl os ori gi n ari os d es d e di c h as mir a d as,
q u e s e as e m ej a n a l as q u e l os c o n q uist a d or es i m p usi er o n d e a c u er d o
c o n s us i nt er es es. El d es afí o es l o gr ar el ej er ci ci o l e gíti m o d e l a “ di m e n -
si ó n c ult ur al d e l a ci u d a d a ní a” e n c u a nt o a c ulti v ar y ej er c er l as es p e ci -
fi ci d a d es c ult ur al es e n l as s o ci e d a d es a ct u al es. L o c ar a ct erísti c o d e l a
di v ersi d a d es l a di v ersi d a d mis m a.
S e e x p o n e q u e l as estr u ct ur as l e gisl ati v as a ct u al es d e b erí a n d e pr o c e -
d er a u n a d eli b er a ci ó n d e l os c u esti o n a mi e nt os a nt eri or es si b us c a n r e al -
m e nt e l o gr ar u n r e c o n o ci mi e nt o d e l os p u e bl os ori gi n ari os. Ya q u e si
ést os h u bi es e n si d o o bj et o d e u n a i n cl usi ó n j urí di c a c o m o s uj et os p olíti -
c os pl e n os y pr o pi et ari os l e gíti m os d e s us t errit ori os, a p ar e c erí a n e n l as
gr a n d es n e g o ci a ci o n es d el f ut ur o d e s us pr o pi os t errit ori os. L a r e ali d a d
es t o d o l o c o ntr ari o, e x cl usi ó n d e t o d a n e g o ci a ci ó n y d es p oj o d e ell os.
“ L a últi m a fr o nt er a” e s u n t ér mi n o a c u ñ a d o e n el m ar c o d e l a gl o b ali -
z a ci ó n. E n é p o c a s a nti g u a s, e st e t ér mi n o s e a s o ci ó a l o mi st eri os o, i n -
cl u s o al p ar aí s o t er r e n al b u s c a d o p or m u c h os, d e si g n a n d o d ur a nt e
l ar g o ti e m p o a otr a s c ult ur a s, el l u g ar d e “l o otr o y d e otr os”. E m p e z a b a
l a i d e a d e e x p a n si ó n ci vili z at ori a. H a bí a q u e ll e v ar a e s os “ otr os” l a s
i d e a s pr o pi a s, el a d o ctri n a mi e nt o y l a s m ej or e s pr á cti c a s d e “l o n u e s-
tr o”. C o n e st o n a c e u n a n u e v a e stir p e li n g üí sti c a a ntr o p ol ó gi c a q u e s e
f orj a e n otr os á m bit os, c o m o el d e l a p olíti c a.
E n a ñ a di d ur a, el d esl u m br a mi e nt o p or l a n at ur al e z a a m eri c a n a pr o d u -
cí a q u e, a l a p ar d el r e c o n o ci mi e nt o d e l o pr ó di g o, d e l o n u e v o, s e t u vi er a
l a i d e a d e i m p erf e c ci ó n e n q ui e n s e d es arr oll a b a al m ar g e n d e l os pr o c es os
ci vili z at ori os. Ll e g a e nt o n c es l o ci vili z at ori o d e l a m a n o d e l a ci e n ci a, p er o
j u nt o c o n l a i m p osi ci ó n y d e n ost a ci ó n d e l os s a b er es d e l os otr os.
11
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 11 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
R af a el P é r e z - T a yl o r
El a ut or tr a z a l a i d e a d e l a “ últi m a fr o nt er a” e n f or m a p ar a d óji c a. P or
u n l a d o, d e ntr o d e l a gl o b ali z a ci ó n est as fr o nt er as ti e n d e n a d es v a n e -
c ers e c o m o p as a c o n l os “tr at a d os d e li br e c o m er ci o”. P er o t a m bi é n l os
pr o pi os p u e bl os cr e a n s us “ es p a ci os i n dí g e n as” q u e, e n el c as o d e M é -
xi c o, s e e x pr es a e n m u ni ci pi os i n dí g e n as, p or ej e m pl o, g e n er a n d o así
s us pr o pi as fr o nt er as.
Y h a c e hi n c a pi é e n q u e est a “ últi m a fr o nt er a” d e n ot a lí mit es c o n c e p -
t u al es y físi c os, q u e s e h a c e n visi bl es e n est u di os s o br e l a p o br e z a i n dí-
g e n a y s us m e di ci o n es i nstr u m e nt al es c e ntr a d as e n v ari a bl es c ult ur al es
y a m bi e nt al es r e d u ci d as a “i n di c a d or es s o ci o e c o n ó mi c os”.
I d e nti d a d e i d e nti d a d e s
12
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 12 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
I nt r o d u c ci ó n
P u e bl o s i n dí g e n a s y n e gr o s: i nt er c ult ur ali d a d y ci u d a d a ní a
D el V al e x p o n e q u e el r e c o n o ci mi e nt o c o n stit u ci o n al d e l a s s o ci e d a d e s
pl uri ét ni c a s y pl urili n g ü e s h a si d o t ar dí a. Y s u s r aí c e s s o n a m eri n di a s,
e ur o p e a s y n e gr o afri c a n a s, h a st a h o y e n dí a s e si g u e n m e z cl a n d o e n u n
pr o c e s o d e tr a n s c ult uri z a ci ó n. A n ot a l a n e c e si d a d d e a ct u ali z ar el
m a p a d e l a m ulti c ult ur ali d a d e n el m u n d o, y e n M é xi c o a m pli ar el a n á -
li si s m á s all á d e l a c o n c e p ci ó n i n dí g e n a s- m e sti z os.
E n l a a ct u ali d a d, el es c e n ari o d e l as r el a ci o n es i nt er ét ni c as e n M é xi -
c o y A m éri c a L ati n a es c o m pl ej o y n o s e h a c o n cr et a d o ni n g u n a a c ci ó n
q u e p er mit a l a c o m pr e nsi ó n y e nt e n di mi e nt o d e est os pr o c es os d e di -
v ersi d a d es c ult ur al es. C o m o c o n c e pt o, l a di v ersi d a d c ult ur al al u d e a
u n a r el a ci ó n s o ci al, a l as arti c ul a ci o n es q u e s e d a n e ntr e gr u p os c u y as
i d e nti d a d es s e fi n c a n e n c u al q ui er as p e ct o d e or d e n c ult ur al. N o o bs-
t a nt e, el a b us o e n el us o d e l o pl uri c ult ur al, l o m ulti c ult ur al y l o i nt er-
c ult ur al h a d e m erit a d o s u r e al si g nifi c a ci ó n, pr o pi ci a d o el al ej a mi e nt o
13
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 13 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
R af a el P é r e z - T a yl o r
D er e c h o s dif er e n ci a d o s y ci u d a d a ní a
14
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 14 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
I nt r o d u c ci ó n
15
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 15 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
R af a el P é r e z - T a yl o r
El a ut or i n si st e e n l a n e c e si d a d d e a n ali z ar l a s r el a ci o n e s e ntr e gr u p os
ét ni c os d e s d e el p ar a di g m a d e l a i nt er c ult ur ali d a d. A sí s e ori gi n a el
d e b at e e ntr e d er e c h os h u m a n os e i nt er c ult ur ali d a d d e s d e l a gl o b ali z a -
ci ó n y s e pr e s e nt a, p ar a d óji c a m e nt e, l a h o m o g e n ei z a ci ó n d el m u n d o
gl o b al, y a l a v e z, d e l a s h et er o g e n ei d a d e s y d e l a di v er si d a d c ult ur al.
L as c u esti o n es d e l os d er e c h os h u m a n os s o n b ási c as h o y e n dí a y
e v o c a n el cl a m or d el d e a b aj o , y es ést e el q u e d e b e a c u ñ ar y afir m ar s u
e xist e n ci a.
L a gl o b ali z a ci ó n, q u e p art e d e l a c o nj u n ci ó n d el fi n d e l a m al ll a m a -
d a G u err a Frí a, d e l a irr u p ci ó n d e i nt er n et y d el d es pli e g u e d e l as t e c -
n ol o gí as d e l a i nf or m a ci ó n, h a o bli g a d o a m o difi c ar l as estr u ct ur as
s o b er a n as y c o nstit u ci o n al es d e l os Est a d os n a ci o n al es. El n u e v o or d e n
gl o b al ll a m a d o n e oli b er alis m o s u p o n e l a tr a nsf er e n ci a, n o n e g o ci a d a,
d e l a dir e c ci ó n y vi gil a n ci a d e l as r el a ci o n es i nt er n a ci o n al es y r e gi o n a -
l es e ntr e p aís es. S e ll e v a a c a b o a tr a v és d e l as estr at e gi as d e of e nsi v a
t errit ori al, d e of e nsi v a si m b óli c a y d e of e nsi v a j urí di c a. L os p u e bl os
ori gi n ari os e m p u ñ a n s u a c ci ó n fr e nt e a est as tr es of e nsi v as b us c a n d o
es cl ar e c er el es p a ci o, s e nti d o y si g nifi c a d o d e l a c o nfr o nt a ci ó n ci vili z a -
t ori a e n el m u n d o c o nt e m p or á n e o.
A nt e el h e c h o d e q u e l os p u e bl os ori gi n ari os r e cl a m a n s us d er e c h os,
s us a ut o n o mí as y s u a ut o d et er mi n a ci ó n, el a ut or pl a nt e a q u e el dis e ñ o
d e estr at e gi as d e i nt er c ult ur ali d a d d e b e c e ntr ars e e n l a c o nsi d er a ci ó n
n o s ól o d e l os p u e bl os i n dí g e n as, si n o d e l a s o ci e d a d e n g e n er al, p ar a
q u e s e d es vi n c ul e n d e r e ali d a d es r a cist as. D e a hí q u e i nt er c ult ur ali d a d
y d es arr oll o c o nstit u y a n el n ú cl e o d e l os r et os c o n c e pt u al es c o nt e m p o -
r á n e os d e l os p u e bl os i n dí g e n as y s e a n l a b as e críti c a p ar a f u n d a m e nt ar
s us pr o y e ct os d e vi d a y l os d e f or m a ci ó n y e d u c a ci ó n.
16
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 16 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
I nt r o d u c ci ó n
D e si g u al d a d s o ci al y p u e bl o s i n dí g e n a s. O b st á c ul o s
p ar a l a e q ui d a d e n el d e s arr oll o
A q uí s e a b or d a l a r el a ci ó n e ntr e l a p o br e z a y el d et eri or o d e l os d er e -
c h os h u m a n os, n o s ól o c o m o r e s ult a d o d e l a m ar gi n a ci ó n fr e nt e al d e -
s ar r oll o e c o n ó mi c o d e l a s n a ci o n e s, si n o c o m o c o n s e c u e n ci a d e l a s
p olíti c a s ofi ci al e s, d o n d e l os E st a d os, m e di a nt e p olíti c a s p ú bli c a s, s e
pr e o c u p a n d e d ar “l a l u c h a c o ntr a l a p o br e z a”, p er o si n m o difi c a ci o n e s
s u st a n ci al e s, s o br e t o d o e n l a a si g n a ci ó n d e r e c ur s os; e n c o n s e c u e n ci a,
l a r el a ci ó n e c o n ó mi c o-s o ci al- e str u ct ur al g e n er a u n a br ut al d e si g u al-
d a d q u e e s l e giti m a d a p or el pr o pi o E st a d o.
N a c e l a “ p o br et ol o gí a” —i n di c a el a ut or — c o m o p olíti c a s o ci al est a -
t al d e q ui e n es a c a p ar a n u n a m e di áti c a r es ol u ci ó n d el pr o bl e m a d e l a
p o br e z a, si n at e n d er el f o n d o q u e l a ori gi n a. P or t a nt o, l as d esi g u al d a -
d es s e h a n e xt e n di d o a l a e d u c a ci ó n, al a c c es o d e s er vi ci os, a l o r ur al y
ur b a n o s e g ú n cifr as d e or g a nis m os n a ci o n al es e i nt er n a ci o n al es.
E n l o e c o n ó mi c o, l a d esi g u al d a d n a c e d e l a crisis d e l a s o ci e d a d d el
tr a b aj o c o n d e bilit a d os sist e m as d e pr ot e c ci ó n s o ci al. E n l o hist óri c o,
l a d esi g u al d a d es pr o d u ct o d e l os v ai v e n es g e o p olíti c os y c ult ur al es d e
c a d a n a ci ó n.
D es d e l a d é c a d a d e l os a ñ os 7 0 s e i ni ci a u n s o c a v a mi e nt o d e l a i d e n -
ti d a d n a ci o n al y s e e m pi e z a n a v ul n er ar l as s o b er a ní as d e l os Est a d os,
c o n l a p u est a e n m ar c h a d e l a c ult ur a gl o b al d el c o ns u m o si n lí mit es.
S e s u b or di n a el c u m pli mi e nt o d e l os d er e c h os d e l as s o ci e d a d es a l as
n e c esi d a d es d e l os fl uj os d el c a pit al, e n f u n ci ó n d e l as e xi g e n ci as d e
l os m er c a d os, p ar a asistir a u n pr o c es o n e o c ol o ni al.
P or ell o, a ú n n o s e al c a n z a n l os l o gr os es p er a d os e n m at eri a d e l u c h a
p or el r e c o n o ci mi e nt o a l as di v ersi d a d es c ult ur al es y l as l e gisl a ci o n es
h a n si d o y s o n, s ól o u n a m er a estr at e gi a g u b er n a m e nt al q u e n o b us c a
s ol u ci o n ar, si n o p ali ar l as c u esti o n es d e f o n d o d e l a i nt er c ult ur ali d a d.
17
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 17 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
R af a el P é r e z - T a yl o r
L o s d er e c h o s p olíti c o s d e l o s p u e bl o s i n dí g e n a s
É st a e s u n a c u e sti ó n q u e e n l a a ct u ali d a d e st á m u y pr e s e nt e e n l a s n a -
ci o n e s, y a s e a d e s d e ell os c o m o p u e bl os ori gi n ari os o e n l a s a g e n d a s
g u b er n a m e nt al e s n a ci o n al e s e i nt er n a ci o n al e s. L a s di s ci pli n a s s o ci al e s
d e i g u al m a n er a a p ort a n u n a mir a d a d e a c u er d o c o n s u s pr o pi a s c o n -
c e p ci o n e s. A p e s ar d e t o d o el tr a b aj o j urí di c o y s o ci al t a nt o d e a b o g a -
d os c o m o d e ci e ntífi c os s o ci al e s, e n M é xi c o si g u e a u s e nt e u n a d efi ni ci ó n
cl ar a d e l os p u e bl os ori gi n ari os c o m o e nt e j urí di c o q u e g o c e y di sfr ut e
d e s u s d er e c h os. P or t a nt o, s e d e b e n a brir l os e s p a ci os al r e c o n o ci -
mi e nt o d e l a di v er si d a d c ult ur al y d ar a ut o n o mí a a s u di m e n si ó n c ul -
t ur al. R e c o n str uir l a s i d e a s y pr á cti c a s d e l a s s o ci e d a d e s p ar a a v a n z ar
h a ci a u n r e c o n o ci mi e nt o pl e n o d e l os d er e c h os d e t o d os.
Si st e m a s d e i nf or m a ci ó n y di v er si d a d
L a d o c u m e nt a ci ó n i m pr e s a y a u di o vi s u al a c er c a d e l a di v er si d a d p o -
bl a ci o n al d ej a u n a c er v o d e i nf or m a ci ó n d e t ó pi c os r el a ci o n a d os c o n
l os gr u p os ét ni c os e n c u a nt o a s u d e s ar r oll o hi st óri c o y c o nt e m p or á-
n e o. Al g u n os a c er v os a ú n n o mi gr a n a l a s pl at af or m a s di git al e s, q u e -
d a n d o e s c o n di d a m u c h a i nf or m a ci ó n r el e v a nt e q u e n o e st á al al c a n c e
d e t o d os. L a t e c n ol o gí a di git al e n l a pr o d u c ci ó n bi bli o gr áfi c a t o d a ví a e s
p o c o u s a d a c o m o r e c ur s o d e di v ul g a ci ó n.
E n es e s e nti d o, s e r e ali z a n n u e v os esf u er z os p ar a mi gr ar a i nt er n et l a
m a y or c a nti d a d d e i nf or m a ci ó n d e gr u p os ét ni c os, d e di v ersi d a d c ult u -
r al, p er o a ú n es i ns ufi ci e nt e. P or t a nt o, c o nt ar c o n u n sist e m a d e i nf or-
m a ci ó n q u e p er mit a di v ul g ar l os pr o c es os d e l a di v ersi d a d c ult ur al s e
h a v u elt o u n a n e c esi d a d i m pr es ci n di bl e p ar a l as n a ci o n es.
E n est e c o nt e xt o, l os esf u er z os d el Pr o gr a m a U ni v ersit ari o d e Est u -
di os d e l a Di v ersi d a d C ult ur al y l a I nt er c ult ur ali d a d ( p U i c ) s e ori e nt a n
a pr o d u cir i nf or m a ci ó n y si nt eti z ar e x p eri e n ci as y c o n o ci mi e nt os. Si n
18
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 18 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
I nt r o d u c ci ó n
R efl e xi o n e s s o br e l o s p u e bl o s i n dí g e n a s y l a r e ali d a d a ct u al
R af a el P ére z- Ta yl or
I nstit ut o d e I n v esti g a ci o n es A ntr o p ol ó gi c as U na m
19
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 19 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
El c ar á ct er m ulti c ult ur al d e l as A m éri c as *
* Te xt o i n é dit o, 2 0 0 9.
20
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 20 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
21
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 21 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
22
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 22 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
L os d o c u m e nt os y cr ó ni c as d e l a é p o c a m u estr a n l a e n or m e f a cili d a d
c o n l a q u e l os i n v as or es n e g o ci ar o n y l o gr ar o n q u e s e a c e pt ar a l a s uj e -
ci ó n a l a C or o n a es p a ñ ol a y l a c o n v ersi ó n a u n a n u e v a r eli gi ó n m ás
p o d er os a, t ut el a d a p or l as ór d e n es r eli gi os as, a ni m a d as d e u n f er v or
b e n e v ol e nt e y r e d e nt or; a c a m bi o d e u n a pr o m es a d e at e n u a ci ó n e n l as
c ar g as tri b ut ari as i m p u est as y el fi n d e l a o pr esi ó n vi g e nt e.
El d es m es ur a d o vi g or y l a a v ari ci a d e l os c o n q uist a d or es e ur o p e os,
d el br a z o d e l a i n c es a nt e a c ci ó n d e l as ór d e n es d e místi c os il u mi n a d os,
pr o d uj o, c o m o s a b e m os, u n a c at ástr of e h u m a n a si n p ar a n g ó n e n l a his -
t ori a u ni v ers al.
B ast e r e c or d ar c o m o cifr as a c e pt a d as q u e, p or ej e m pl o, e n l a r e gi ó n
m es o a m eri c a n a — q u e v a d el c e ntr o d el M é xi c o d e h o y a l os lí mit es d e
l a a ct u al Ni c ar a g u a — l os es p e ci alist as esti m a n l a c a nti d a d d e p o bl a-
ci ó n, e n 1 5 2 5, d e u n os 1 6 mill o n es d e s er es h u m a n os n ati v os d e A m é -
ri c a, q ui e n es h a brí a n q u e d a d o r e d u ci d os a u n mill ó n y m e di o p ar a
1 6 7 5; es d e cir, q u e h a brí a d es a p ar e ci d o 9 0 p or ci e nt o d e l a p o bl a ci ó n e n
u n l a ps o d e 1 5 0 a ñ os. Ni n g ú n pr o c es o e n l a hist ori a u ni v ers al al c a n z a
t a n pl e n a m e nt e l a d e n o mi n a ci ó n d e g e n o ci di o.
A fi n al es d el si gl o x vi l a di v ersi d a d ori gi n al d e l os p u e bl os q u e mi-
gr ar o n a A m éri c a s e vi n o a b aj o, d a n d o p as o a u n a n u e v a sit u a ci ó n c u y a
es p e cifi ci d a d es cl a v e p ar a l a c o m pr e nsi ó n d e l as c ar a ct erísti c as d e l a
di v ersi d a d c ult ur al c o nt e m p or á n e a e n n u estr o c o nti n e nt e.
L a m ulti pli ci d a d d e p u e bl os, c ult ur as y ci vili z a ci o n es d el N u e v o
M u n d o q u e d ó s e p ult a d a b aj o u n a p es a d a l os a c o n c e pt u al q u e n o s ól o
d es c o n o ci ó l as d et er mi n a ci o n es d e s u di v ersi d a d, si n o q u e r estri n gi ó y
h o m o g e n ei z ó a l a e n or m e pl ur ali d a d d e c ult ur as ori gi n ari as b aj o l a d e -
n o mi n a ci ó n g e n éri c a d e i n di os, t ér mi n o q u e s e c o n virti ó e n el i nstr u -
m e nt o f u n d a m e nt al d e l e giti m a ci ó n d el n u e v o m o d el o d e s uj e ci ó n.
L a h et er o g e n ei d a d si n g ul ar d e l os p u e bl os ori gi n ari os d e A m éri c a
q u e d ó r e d u ci d a a l a c o n di ci ó n d e i n dí g e n a, y s e dil u y er o n t a nt o s u
si g nifi c a ci ó n y ri q u e z a c o m o s u p ot e n ci a i nstr u m e nt al d e a d a pt a ci ó n y
23
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 23 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
24
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 24 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
25
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 25 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
d es c e n di e nt es d e es p a ñ ol es n a ci d os e n A m éri c a —r a z ó n p or l a c u al s us
d er e c h os c o m o es p a ñ ol es est a b a n m u y dis mi n ui d os y l os i m p osi bilit a -
b a n d e p arti ci p ar d e l os i n m e ns os fr ut os d el f estí n c ol o ni al.
E n el m o m e nt o e n q u e s e di er o n l as c o n di ci o n es e n l a m etr ó p oli d e -
ri v a d as d e l a crisis e ur o p e a, s e pr o d uj o u n a ali a n z a n at ur al e ntr e l os
gr u p os d es p os eí d os, t a nt o d e l os cri oll os es p a ñ ol es c o m o d e l os m esti -
z os dis cri mi n a d os y d e l os i n di os s oj u z g a d os, e n c u y o d esi g u al h art a z -
g o e i nt e n ci ó n est á n l as f u e nt es d e l as q u e m a n ar o n l os t orr e nt es d e l as
i n d e p e n d e n ci as a m eri c a n as.
Si bi e n n u estr as i n d e p e n d e n ci as est a b a n a ni m a d as p or el m ej or es pí -
rit u d e l a li b er a ci ó n d e t o d o s oj u z g a mi e nt o y l a d es a p ari ci ó n d el d e ns o
c or p us d e pri vil e gi os d e c ast a y r a ci al es, n o c o nt ar o n — n os d e b e m os
s ufi ci e nt es e x pli c a ci o n es d e ell o — c o n u n a v ol u nt a d r estit uti v a e n el
or d e n d e l a pr o pi e d a d d e l os r e c urs os d e l a p o bl a ci ó n ori gi n ari a, ni
t a m p o c o e n el d el r e c o n o ci mi e nt o d e l a di v ersi d a d.
D ur a nt e el pri m er si gl o d e n u estr as i n d e p e n d e n ci as, el gr u es o d e l as
dis c usi o n es — d e m u c h as f or m as y m ati c es — a c er c a d e l a sit u a ci ó n d e
l os p u e bl os ori gi n ari os c oi n ci dí a e n q u e l a c o n di ci ó n d e s u misi ó n y
mis eri a d e l os p u e bl os s e e x pli c a b a, e n gr a n m e di d a, p or el e n or m e
a p e g o q u e h a bí a n m a nt e ni d o h a ci a s us c ult ur as y f or m as or g a ni z ati v as,
pr e dis p o ni é n d ol os a c u al q ui er tr a nsf or m a ci ó n q u e si g nifi c ar a el a b a n -
d o n o d e s us tr a di ci o n es, l e n g u as y c ult ur as.
E n a q u el m o m e nt o n o p u di m os s u p er ar y fr a ct ur ar p ositi v a m e nt e l a
l os a i d e ol ó gi c a i m p u est a p or l a s o ci e d a d c ol o ni al s o br e l os p u e bl os ori-
gi n ari os s o br e vi vi e nt es, q u e d ur a nt e tr es si gl os h a bí a i nt e nt a d o — p or
f ort u n a, si n é xit o — b orr arl os d e l a f a z d el c o nti n e nt e a m eri c a n o.
L a as pir a ci ó n m a y or q u e g ui ó n u estr os m o vi mi e nt os d e i n d e p e n d e n -
ci a — c u y a pri m er a c o n cr e ci ó n l a di er o n l os p u e bl os h aiti a n os — t u v o
c o m o o bj eti v o pri n ci p al d estr uir el m o d el o d e estr u ct ur a s o ci al q u e
j ustifi c a b a l a s e p ar a ci ó n r a ci al, c o n s us c o ns e c u e n ci as e n t o d os l os ór-
d e n es d e l a vi d a, y p er ci bi ó q u e l a d esi g u al d a d s o ci al i m p u est a d ur a nt e
26
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 26 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
el p eri o d o c ol o ni al t e ní a s u f u n d a m e nt o e n l as dif er e n ci as r a ci al es y
c ult ur al es, a l as q u e c o nstit u y ó e n el o bst á c ul o a v e n c er.
N u estr as n a ci o n es arr a n c ar o n a s u vi d a i n d e p e n di e nt e c o n u n a vi g or os a
v ol u nt a d d e arr as ar c o n t o d as l as f or m as pr e e xist e nt es d e or g a ni z a ci ó n y
c ult ur a, h a ci a l a c o nstit u ci ó n d e n a ci o n es h o m o g é n e as, c o n u n s ol o ti p o
d e ci u d a d a n o, q u e a tr a v és d el pr o c es o e d u c ati v o a b a n d o n arí a t o d a es p e -
ci fi ci d a d c ult ur al y li n g üísti c a p ar a as u mir l os p ar á m etr os d e l a l e n g u a y
c ult ur a d e fi ni d os c o m o L a C ult ur a N a ci o n al, c o n m a y ús c ul as.
C o n est os crit eri os g ui a m os n u estr o c a mi n o c o m o n a ci o n es i n d e p e n -
di e nt es, a p es ar d e l a e vi d e nt e disf u n ci ó n e ntr e l a pr o p u est a d e n u estr os
g o bi er n os y n u estr as r e ali d a d es c oti di a n as, e n l as c u al es l a n or m ali z a -
ci ó n h o m o g é n e a d e l as c ult ur as n a ci o n al es — c o n alt o c o m p o n e nt e d e
p o bl a ci ó n d e p u e bl os ori gi n ari os — l o gr a b a a p e n as s us o bj eti v os; si n
e m b ar g o, e n el dis c urs o ofi ci al l o e x hi bi m os c o m o u n l o gr o i m p ar a bl e
d el pr o gr es o n a ci o n al.
L os d os si gl os r e ci e nt es f u er o n t esti g os, e n disti nt os p eri o d os y r e -
gi o n es d el c o nti n e nt e, d e l a ll e g a d a d e c o nst a nt es fl uj os mi gr at ori os d e
dis p ar m a g nit u d — pr o c e d e nt es d e r e gi o n es es p e cífi c as d e E ur o p a y
Asi a, p or c a us as t a m bi é n m últi pl es —, q u e e n gr os ar o n y m ati z ar o n l a
vi d a d e n u estr as n a ci o n es; n o o bst a nt e, p es e al si g ni fi c ati v o r e c o n o ci mi e nt o
d e l os a p ort es q u e est os pr o c es os i n o c ul ar o n a n u estr as s o ci e d a d es,
h e m os m a nt e ni d o u n c o n v e n ci mi e nt o f érr e o r es p e ct o d el pr o y e ct o y
l as p olíti c as d e h o m o g e n ei z a ci ó n n a ci o n al.
Mi e ntr as n os af a n á b a m os e n l a c o nstr u c ci ó n — c o n fr e c u e n ci a i ns u -
fi ci e nt e p ar a l a m a y orí a d e n u estr os p aís es — d e n a ci o n es h o m o g é n e as,
m o d er n as y d es arr oll a d as, l atí a e n el c or a z ó n d e n u estr os t errit ori os
u n a c o m pl ej a ar b or es c e n ci a d e i n n ú m er as r aí c es c ult ur al es; el s u bs u el o
d e n u estr as n a ci o n es m a nt e ní a c o n e n or m e esf u er z o y si gil o u n li m o
m ulti c ult ur al c u y a c ar a ct erísti c a g e n er ali z a d a er a l a pr of u n d a d esi g u al -
d a d e n q u e vi ví a l a m a y orí a d e n u estr as p o bl a ci o n es, e n p arti c ul ar l as
t er c a m e nt e p ort a d or as d e di v ersi d a d c ult ur al.
27
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 27 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
P or es a r a z ó n, l as últi m as tr es d é c a d as h e m os vist o a b a n d o n ar a m u c h as
d e n u estr as n a ci o n es, a v el o ci d a d v erti gi n os a y c o n e n or m e y s os p e c h os a
f a cili d a d, s u d e fi ni ci ó n d e n a ci o n es h o m o g é n e as; el gr u es o d e l os p aís es
a m eri c a n os h a m o di fi c a d o est e f u n d a m e nt o d e s us c o nstit u ci o n es y, c o n
m a y or o m e n or d e nsi d a d j urí di c a, n os h e m os tr a nsf or m a d o e n n a ci o n es
pl uri c ult ur al es, pl uri ét ni c as, y r e c o n o ci d o c o m o s o ci e d a d es m ulti c ult ur al es.
E n m u y p o c os c as os y c o n es c as a pr of u n di d a d, es os tr as c e n d e nt al es
c a m bi os h a n si d o c o ns e c u e n ci a d e u n a dis c usi ó n n a ci o n al a m pli a y
pr of u n d a, a u n q u e e n c asi t o d os l os p aís es, p or d es gr a ci a, l a dis c usi ó n
y l as r ef or m as h a n o c urri d o si n l a p arti ci p a ci ó n d e l os s uj et os q u e s u -
p u est a m e nt e h a bí a n si d o el m ot or pri n ci p al d e t al es r e c o n o ci mi e nt os.
L a pr e g u nt a q u e c o n si n c er o r es p et o m e f or m ul o e n est e m o m e nt o es
si est a g e n er a ci ó n d e p e ns a d or es, ci e ntí fi c os y p olíti c os p u di m os al c a n z ar
u n a c o m pr e nsi ó n m ás pr of u n d a y g e n er os a s o br e l as j ust as d e m a n d as
d e l os n u m er os os y di v ers os p u e bl os d e n u estr as n a ci o n es, s o br e l a l e giti -
mi d a d d el n e c es ari o y ur g e nt e esf u er z o r estit uti v o q u e es os 4 0 mill o n es
d e h o m br es y m uj er es q u e m a nti e n e n a s u c ui d a d o m ás d e 7 0 0 l e n g u as
dif er e nt es p or t o d os l os ri n c o n es d e A m éri c a, y q u e h a n r esisti d o y
c o ns er v a d o el i m pr es ci n di bl e t es or o d e s u di v ersi d a d, p atri m o ni o d e l a
h u m a ni d a d t o d a, e n i nf a m a nt es c o n di ci o n es d e o pr esi ó n, d es pr e ci o,
aisl a mi e nt o y d es p oj o sist e m áti c o.
H o y, d es p u és d e m ás d e 3 0 a ñ os e n q u e l os m o vi mi e nt os d e l os p u e -
bl os ori gi n ari os h a n t o c a d o a l as p u ert as d e n u estr as n a ci o n es e xi gi e n d o
e n ér gi c a p er o d e m o cr áti c a m e nt e s e est a bl e z c a, p or fi n, u n a n u e v a r el a -
ci ó n e ntr e l os p u e bl os ori gi n ari os d el c o nti n e nt e y l os Est a d os n a ci o n al es
c o nt e m p or á n e os, n o p ar e c e q u e l as s ol u ci o n es e n c o ntr a d as s e a n si g ni fi -
c ati v as, d et o n a d or as d e tr a nsf or m a ci o n es y r a z o n a bl e m e nt e r estit uti v as
d el i nj ust o d es p oj o y a b a n d o n o a l os q u e s e c ul ar m e nt e s e l es h a c o n d e -
n a d o e n n u estr as n a ci o n es.
Si a p el a m os a l os m ás r e ci e nt es d at os q u e a p ort a n or g a nis m os i n -
t er n a ci o n al es c o m o el B a n c o M u n di al o l a Or g a ni z a ci ó n M u n di al d el
28
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 28 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
29
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 29 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
p u e d e g ar a nti z ar a t o d os l os ci u d a d a n os el ej er ci ci o l e gíti m o d e al g o q u e
p o d e m os bi e n d e n o mi n ar l a “ di m e nsi ó n c ult ur al d e l a ci u d a d a ní a”, es
d e cir, el d er e c h o q u e t o d o ci u d a d a n o ti e n e e n u n a n a ci ó n a d es arr oll ar,
c ulti v ar y ej er c er s u es p e ci fi ci d a d c ult ur al, e n l a mis m a m e di d a e n q u e s e
ej er cit a n l os d e m ás ni v el es d e l a ci u d a d a ní a e n n u estr as s o ci e d a d es. E n
pri n ci pi o, est a alt er n ati v a s u p o n e tr as c e n d er c u al q ui er s e g m e nt a ci ó n s o -
ci al f u n d a d a e n crit eri os g e n er ali z a nt es y v a g os, así c o m o i n c or p or ar e n l a
estr u ct ur a j urí di c a d e n u estr as n a ci o n es u n a di m e nsi ó n d e d er e c h os c u y o
r as g o c o m ú n s e a el d e s er c o m u n es y n o e x cl usi v os p ar a ci ert os s e ct or es
d e l a p o bl a ci ó n, l o c u al c o nstit u y e t é c ni c a y j urí di c a m e nt e u n f u er o.
E n el mis m o or d e n, si l o q u e i nt e nt á b a m os er a q u e fl or e ci er a l a di -
v ersi d a d c ult ur al, ¿ p or q u é v ol vi m os a utili z ar u n t ér mi n o q u e s u bs u mí a
l a e n or m e ri q u e z a y di v ersi d a d i n h er e nt es a l os p u e bl os ori gi n ari os d e
A m éri c a b aj o u n a c at e g orí a c o m o l a d e p u e bl os i n dí g e n as?
N os e nfr e nt a m os a sit u a ci o n es d e f o n d o h art o c o nf us as y p o c o efi c a -
c es c o m o, p or ej e m pl o, t o p ar n os c o n c ar a ct eri z a ci o n es q u e p o c o a y u -
d a n a est a bl e c er y dis e ñ ar p olíti c as d e pr ot e c ci ó n, pr o m o ci ó n y a p o y o,
al i n d a g ar s o br e as u nt os c o m o l as l e n g u as d e l os p u e bl os. Es el c as o d e
l os pr o gr a m as c u y o s uj et o es l a l e n g u a i n dí g e n a o l as c ult ur as i n dí g e-
n as o l a c os m o visi ó n i n dí g e n a; s ól o al g ui e n q u e d es c o n o z c a l a e n or m e
c o m pl eji d a d, di v ersi d a d y sit u a ci ó n es p e cífi c a d e l as n u m er osísi m as
l e n g u as q u e s e h a bl a n p or t o d a A m éri c a s u p o n drí a q u e p u e d e est a bl e-
c ers e u n a p olíti c a g e n er al a t al ef e ct o. L a r e ali d a d es q u e n o e xist e, ni
n u n c a e xisti ó, al g o q u e p u di ér a m os ll a m ar “l e n g u a i n dí g e n a”, “ c ult ur a
i n dí g e n a” ni “ c os m o visi ó n i n dí g e n a”.
L o c ar a ct erísti c o d e l a di v ersi d a d, p er mít a n m e l a r e d u n d a n ci a, es l a
di v ersi d a d mis m a; es a ell a a l a q u e d e b e m os d ar r es p u est as c o n cr et as.
C ó m o v a m os a r e c o n o c er l a e xtr a or di n ari a g a m a d e e x pr esi o n es c ul -
t ur al es d e l os p u e bl os y l a e n or m e di v ersi d a d d e sit u a ci o n es e n q u e s e
d es e n v u el v e si l a l e nt e, c o m o l a e nf o c a m os, n o est á dis e ñ a d a p ar a r e -
gistr ar l as v ari a ci o n es si g nifi c ati v as.
30
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 30 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
P or t al m oti v o, c u a n d o pr of u n di z a m os e n el c or p us d el d er e c h o i nt er n a -
ci o n al c o nstr ui d o p ar a l os p u e bl os i n dí g e n as d el m u n d o, n os p er c at a m os
d e q u e l os d er e c h os est a bl e ci d os s e r e fi er e n a s uj et os e n a bstr a ct o, q u e difí -
cil m e nt e p u e d e n s er as u mi d os d e f or m a a cti v a p or u n gr u p o c o n cr et o, y
utili z a d os c o m o i nstr u m e nt os d e tr a nsf or m a ci ó n y d es arr oll o pr o pi o.
Asi mis m o, el pri n ci pi o d el r e c o n o ci mi e nt o d e l os p u e bl os i n dí g e n as
s u p o ní a el est a bl e ci mi e nt o d e s u c ar á ct er d e s uj et os p olíti c os pl e n os,
a u n q u e e n l a i n m e ns a m a y orí a d e l os c as os l os r e c o n o ci mi e nt os el u d e n
e x plí cit a m e nt e t o d a dis c usi ó n y n e g o ci a ci ó n e n l os as u nt os q u e i nt er -
vi e n e n e n s u r e c o n o ci mi e nt o c o m o p u e bl os, c o m o es el d e l a a ut o d e -
t er mi n a ci ó n, y p or t a nt o s u d er e c h o i n ali e n a bl e a u n a r estit u ci ó n
n e g o ci a d a d e l a p ot est a d y pr o pi e d a d s o br e s us t errit ori os tr a di ci o n al es
y l os r e c urs os c o nt e ni d os e n ell os.
Est as y otr as ur g e nt es pr e g u nt as d e b e n, a mi j ui ci o, s er o bj et o d e u n a
c ui d a d os a, a m pli a y pr of u n d a d eli b er a ci ó n y c o ns ult a p or p art e d e l as
estr u ct ur as l e gisl ati v as d e n u estr as n a ci o n es p ar a el c a mi n o q u e h o y
d e b e m os r e c orr er, y est a m os c o m pr o m eti d os a d ar r es p u est a s atisf a ct o -
ri a a l os r et os q u e e nfr e nt a n l os p u e bl os i n dí g e n as, i m p u est os p or l a
i n c erti d u m br e, t e m or q u e s e ñ al a n u n a y otr a v e z n u estr os p u e bl os
a c a us a d el s e nti d o y dir e c ci ó n d e l as tr a nsf or m a ci o n es q u e s e ll e v a n a
c a b o e n el m u n d o s e g ú n el pri n ci pi o d e l a gl o b ali z a ci ó n, i m p uls a d as e n
l os ór d e n es fi n a n ci er os, d e m er c a d o, d e c o m u ni c a ci ó n y d e e x pl ot a ci ó n
d e r e c urs os n at ur al es.
C o m o bi e n r eit er a n l os mis m os p u e bl os, a est os c a m bi os gl o b ali z a d o -
r es a p u nt a n y alist a n l as f u er z as e c o n ó mi c as c o n el o bj eti v o d e irr u m pir
y est a bl e c ers e e n l os últi m os t errit ori os c o n r e c urs os n at ur al es p ot e n -
ci al m e nt e dis p o ni bl es e n el pl a n et a, q u e c o n el r o p aj e d e gr a n d es pl a n es
d e d es arr oll o m a cr orr e gi o n al, s e afi n a n e n l os gr a n d es c e ntr os i nt er n a -
ci o n al es d e pl a nifi c a ci ó n d e a c u er d o c o n l os Est a d os n a ci o n al es.
Si n os c e ntr a m os e n n u estr o c o nti n e nt e, r es ult a e vi d e nt e l a c orr es -
p o n d e n ci a p u nt u al y sist e m áti c a q u e s e pr es e nt a e ntr e l as r e gi o n es m a -
31
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 31 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
32
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 32 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Gl o b ali z a ci ó n, d es arr oll o c a pit alist a
y p u e bl os i n dí g e n as: “l a últi m a fr o nt er a” *
E n l os a ñ os r e ci e nt e s cir c ul ó — d e m a n er a m á s bi e n r e stri n gi d a — u n a
e x pr e si ó n p ar a r ef erir s e a l os t er rit ori os i n dí g e n a s, a s u p o bl a ci ó n y,
s o br e t o d o, a l os r e c ur s os n at ur al e s e n el m ar c o d e l a gl o b ali z a ci ó n:
“l a últi m a fr o nt er a”. E x a mi n a d a a l a l u z d e l a hist ori a y e n p arti c ul ar a l a
d e l os pr o c es os d e e x p a nsi ó n c a pit alist a, el e m pl e o d e t al e x pr esi ó n ti e n e
u n a d e n si d a d s e m á nti c a n o d e s d e ñ a bl e, a l a q u e q ui er o r ef erir m e p ar a
i ni ci ar el a c er c a mi e nt o al t e m a.
E n é p o c as y a l ej a n as — h a c e u n os q ui ni e nt os a ñ os, c oi n ci di e n d o c o n
l as a v a n z a d as h a ci a t errit ori os a m eri c a n os — l a i d e a d e u n a últi m a fr o nt e-
r a s e pr e ñ ó d e c o nt e ni d os e n l os q u e s e m e z cl a b a n a u n ti e m p o l os lí mit es
d e l o c o n o ci d o y d e l o a pr o pi a d o o a pr o pi a bl e, así c o m o el v érti g o d el
mist eri o. Si s e l e e n, p or ej e m pl o, l os est u di os d e l a hist ori o gr afí a fr a n c e -
s a d e di c a d os al P ar aís o, s e p o dr á c o m pr o b ar c ó m o o p er a b a el sist e m a d e
cr e e n ci as q u e c o nf or m a b a, al m e n os d es d e el si gl o xii , l a i m a g o m u n di
e ur o p e a, e n q u e c o n fl uí a n r e pr es e nt a ci o n es i m a gi n ari as c o n fr a g m e nt os
d e r el at os d e vi aj er os a ti err as l ej a n as, d e e x pl or a ci o n es q u e c orr es p o n -
dí a n e n b u e n a m e di d a a l o q u e h o y d e n o mi n a m os el Áfri c a s u bs a h ari a n a
* Te xt o i n é dit o, 2 0 0 9.
33
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 33 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
34
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 34 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
c o n q uist a d o e i n c or p or a d o al m u n d o d e l os q u e h a n h e c h o i nt eli gi bl e
p ar a l os otr os el v er d a d er o “ Pl a n d e l a Cr e a ci ó n”: O c ci d e nt e y el cristi a -
nis m o, d e l a m a n o d e s us d os gr a n d es ali a d os, l a C or o n a y el P a p a d o.
L a i d e a y el e m p uj e d e l a e m pr es a ci vili z at ori a ll e g ar á n h ast a n u es -
tr os dí as, a v e c es d e l a m a n o d e l a ci e n ci a, a c o m p a ñ a d as si e m pr e d e l a
i m p osi ci ó n a ut orit ari a, d e l a d e n ost a ci ó n o el d es d é n p or l os s a b er es d e
l os otr os: u n r e m at e, e n fi n, d e l a c o n c e p ci ó n s e g ú n l a c u al n o s ól o es
n e c es ari o y p osi bl e, si n o t a m bi é n d es e a bl e, i n c or p or ar l o otr o a l a m o -
d er ni d a d, a l a ci vili z a ci ó n y al c o n ci ert o d e l os p aís es d e m o cr áti c os.
Q ui er o al u dir, e n s u m a, a l os dis c urs os q u e a c o m p a ñ a n a l a e x p a nsi ó n
c a pit alist a s o br e l os t errit ori os i n dí g e n as d e h o y, ar e n g as q u e r e p os a n s o -
br e ar g u m e nt os i d e ol ó gi c os c o n l ar g a hist ori a y n ot a bl e d e nsi d a d s e m á n -
ti c a, y q u e l as ci e n ci as s o ci al es est á n o bli g a d as a e nfr e nt ar c o n s us m ej or es
h err a mi e nt as y c o n l a mis m a c o n c e ntr a ci ó n d e esf u er z os q u e h a n a pli c a -
d o al est u di o d e l a c ult ur a, d el p ar e nt es c o, l as l e n g u as o l os mit os.
N e m esi o R o drí g u e z, u n mi e m br o d e n u estr o Pr o gr a m a U ni v ersit ari o
M é xi c o, N a ci ó n M ulti c ult ur al, di c e:
35
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 35 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
gl o b ali z a ci ó n s o n f e n ó m e n os q u e e st á n c a m bi a n d o, d e m a n er a a c el er a d a.
T o d a s y c a d a u n a d e l a s r el a ci o n e s s o ci al e s y p olíti c a s d e l os h a bit a nt e s d el
pl a n et a e ntr e sí y d e é st os c o n s u m e di o. L a p al a br a gl o b ali z a ci ó n ( o l a
m u n di ali z a ci ó n, i m p ul s a d a p or l os fr a n c e s e s) a ct u al m e nt e d e si g n a m últi -
pl e s pr o c e s os, c o n virti é n d ol a a sí e n u n i n str u m e nt o a m bi g u o: d e n ot a pr o -
c e s os e i d e ol o gí a s s o br e l os mi s m os. P or u n l a d o s e e n c u e ntr a s u m a nif e s -
t a ci ó n m á s e vi d e nt e alr e d e d or d el m er c a d o y d el “s u p u e st o” d e sli g u e d el
mi s m o d e l a p olíti c a y l a i d e a d e q u e é st a y a q u él ti e n e n; p or el otr o, h a y u n
r e di s e ñ o d e l os si st e m a s d e i nf or m a ci ó n, d e l a s r el a ci o n e s i nt er n a ci o n al e s
d el p a p el d el E st a d o h a ci a d e ntr o y h a ci a f u er a d e l os t er rit ori os q u e “s u -
p u est a m e nt e” c o ntr ol a; e n y e ntr e a m b os e xtr e m os d el a b a ni c o, s o ci e d a d es d e
t o d o ti p o e m er g e n c o m o “ n u e v os” a ct or e s s o ci al e s c o n i n ci d e n ci a s m u n di a-
l e s, r e gi o n al e s y l o c al e s, e n e s e or d e n. E s n e c e s ari o d e s br o z ar e st os c a m p os,
mí ni m a m e nt e y e n s u s lí n e a s f u n d a m e nt al e s, p ar a a b or d ar l os p ot e n ci al e s
d e l os p u e bl os i n di os e n l a s c o n di ci o n e s c o n cr et a s d el m u n d o r e al. P ar a e s o
el ej e c o n d u ct or, pr o bl e m áti c o y arti c ul a d or el e gi d o e s el q u e m ar c a el c o n -
j u nt o d e sit u a ci o n es y c o n di ci o n es d el m e di o a m bi e nt e, e n t a nt o pr o d u ct o y
ef e ct o d e a c ci o n es s o ci al es, c ult ur al es, p olíti c a s y e c o n ó mi c a s q u e e n c a d e n a n
l o gl o b al c o n l o l o c al e n t a nt o pr o pi e d a d y pr o pi e d a d e s; á m bit o e s p e ci al y
d e cl ar a d a m e nt e si g ni fi c ati v o p ar a l os p u e bl os i n di os. E n el e nt e n di d o, i n -
si sti m os, d e q u e h o y s ól o d e s d e l o gl o b al s e p u e d e i nt e nt ar c o m pr e n d er l o
r e gi o n al y l o l o c al. L a s f u er z a s q u e ti e n d e n a h e g e m o ni z ar s o n tr a s n a ci o -
n al e s, y l a s q u e ti e n d e n a fr e n arl a s e st á n c o m e n z a n d o s u pr o pi o pr o c e s o d e
arti c ul a ci ó n i nt er n a ci o n al. E n l a a ct u ali d a d n o h a y s o ci e d a d ni t er rit ori o
d el pl a n et a q u e e st é f u er a d e l a s r el a ci o n e s i m p u e st a s p or l a s f u er z a s e c o -
n ó mi c a s e i d e ol ó gi c a s d e l a gl o b ali z a ci ó n; n o e xi st e h o y e n dí a u n gr u p o
ét ni c o e n el m u n d o q u e n o r e si e nt a s u i m p a ct o. E st a s mi s m a s f u er z a s h a c e n
c o m p ar a bl e s sit u a ci o n e s p or l a s q u e atr a vi e s a n di sti nt os p u e bl os e s p e cí fi -
c os e n gl o b a d os e n l a m u n di ali z a ci ó n. 1
1
N e m esi o R o drí g u e z, “ P u e bl os i n di os, gl o b ali z a ci ó n y d es arr oll o”, e n i ni, Est a d o del des arr oll o ec o n ó mic o y
s oci al de l os p ue bl os i n dí ge n as de Mé xic o. Se g u n d o I nf or me, M é xi c o, i ni/p n U D , p p. 2 0- 3 0, 2 0 0 0.
36
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 36 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
V ol v a m os a h or a a l a i d e a d e l a “ últi m a fr o nt er a” 2 y a s us p ar a d oj as.
P or u n a p art e, r es ult a e vi d e nt e q u e si l a gl o b ali z a ci ó n es, p or d efi ni -
ci ó n, o m ni c o m pr e nsi v a, l a i d e a d e “fr o nt er as” s e d es v a n e c e. L os “tr at a -
d os d e li br e c o m er ci o”, p or cit ar s ól o u n c as o — a u n q u e f u ert e m e nt e
ej e m pl ar —, c o ntri b u y e n d e u n a m a n er a d e cisi v a a s u d es v a n e ci mi e nt o,
al m e n os c o n el ar g u m e nt o (s ofísti c o) d e q u e i m pli c a n l a “li br e cir c ul a -
ci ó n d e bi e n es, c a pit al es y p ers o n as”. C o m o s e ñ al a n n u m er os os a ut or es
(J o h n S a x e- F er n á n d e z, e ntr e n os otr os), l os p aís es c e ntr al es, c o n Est a -
d os U ni d os a l a c a b e z a, s e m u estr a n r eti c e nt es a eli mi n ar s us fr o nt er as
y e nfr e nt a n l a “ p or osi d a d fr o nt eri z a” c o n el r ef or z a mi e nt o d e l a r e d d e
c o ntr ol y d e l a v all a s ur li mítr of e c o n M é xi c o: a p ert ur a h a ci a f u er a y
o cl usi ó n (s el e cti v a) h a ci a d e ntr o, pr o c es o e n el c u al s e p ul v eri z a t a m -
bi é n l a i d e a d e s o b er a ní a, c alifi c á n d ol a c o m o u n r e m a n e nt e d el p as a d o.
P er o t a m bi é n l os lí mit es t errit ori al es i n di os s o n tr as p as a d os p or l os
pr o pi os p u e bl os e n l a tr as h u m a n ci a d e l a mi gr a ci ó n. N o es c as u ali d a d
q u e s e c o nstr u y er a u n a j er ar q uí a d e l os “ es p a ci os i n dí g e n as” a p el a n d o a
i n di c a d or es (li n g üísti c os, p ar a el c as o d e M é xi c o) q u e sir v e n p ar a c o nt a-
bili z ar ár e as t errit ori al es ( p or ej e m pl o, m u ni ci pi os) “ e mi n e nt e m e nt e i n dí -
g e n as”, “ m e di a n a m e nt e i n dí g e n as” y c o n “ pr es e n ci a d e p o bl a ci ó n i n dí g e n a”,
a u n q u e al h a c er us o d e ell os l os i n v esti g a d or es i nsist a n u n a y otr a v e z e n
l a “i n di a ni z a ci ó n d e es p a ci os n o i n dí g e n as” e n d o n d e s e p u e d e r ati fi c ar s u
pr es e n ci a a u n q u e c o n el c ar á ct er d e “ mi n orí as”.
N os h e m os v ali d o d e l a i d e a d e “ últi m a fr o nt er a” p ar a d e m ostr ar q u e
est a f ór m ul a li n g üísti c a n o s ól o m a nifi est a l a i d e a d e lí mit es t errit ori al es
si n o q u e t a m bi é n d e n ot a u n a e x pr esi ó n d e l os lí mit es c o nc e pt u al es d e
l os m o d el os d e d es arr oll o c u a n d o s e f o c ali z a n e n el m u n d o i n dí g e n a.
Est o es es p e ci al m e nt e visi bl e e n gr a n p art e d e l os est u di os s o br e p o br e z a
i n dí g e n a, d o n d e l os “i n di c a d or es s o ci o e c o n ó mi c os” m u estr a n l os lí mi-
t es d e u n a p osi ci ó n t e óri c a e i nstr u m e nt al q u e, e n el dis c urs o, a d mit e
2
Vé a ns e l as n ot as al fi n al d e est e artí c ul o.
37
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 37 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
38
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 38 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
N ot a s
39
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 39 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
P er o el g r a n p o d er m u n di al t a m bi é n r e s p o n d e a l a a ct u al l u c h a s o ci al d e
C hi a p a s di sfr a z a n d o s u s m e g a c a pit al e s c o n dif er e nt e s pr o y e ct os d e i n v er -
si ó n y m o d er ni z a ci ó n r el ati v a m e nt e dis p ers os. N o c a s u al m e nt e e n el C hi a p a s
r e b el d e —“ últi m a fr o nt er a” y ú ni c a z o n a tr o pi c al d e A m éri c a d el N ort e —
atr a e n u e v os pr o y e ct os i nt er n a ci o n al e s d e fi n a n ci a mi e nt o, c o m o el F o n d o
C hi a p a s, d e sti n a d os a l a cr e a ci ó n d e pl a nt a ci o n e s d e h ul e, p al m a afri c a n a,
p al m a c a m e d or, b ar b a s c o, e u c ali pt o, m ar a ñ ó n, fr ut os, r aí c e s y m a d er a s tr o -
pi c al e s, et c. A u s pi ci a d os p or el B a n c o M u n di al y otr os g r u p os fi n a n ci er os
i nt er n a ci o n al e s. C o nfl u y e n d e e st a s u ert e n u e v os c a pit al e s ( g r u p os e m pr e-
s ari al e s c o m o El P or v e nir, Gr u p o M e xi c a n o d e D e s ar r oll o, M o d el o y E s -
c or pi ó n, a sí c o m o l os g r u p os fi n a n ci er os B a n cr e c er y S erfí n) c o n e m pr e s a s
n a ci o n al e s y tr a n s n a ci o n al e s pr e vi a m e nt e o p er a nt e s e n l a r e gi ó n ( N e stl é,
D el M o nt e, M a s e c a, Gr u p o P ul s ar, el m o n o p oli o c o m er ci ali z a d or d e c af é
N e u m a n, i c a, P e psi C o., Tri b a s a, H er d e z, et c.), a l a v e z q u e s e pr e p ar a el
t er r e n o a n u e v a s y m a y or e s e m pr e s a s i nt er e s a d a s e n l a d e pr e d a ci ó n d e
r e c ur s os t o d a ví a m á s r e nt a bl e s: g a s y p etr ól e o (c a s o d e l a e m pr e s a c a n a -
di e ns e H y dr o Q u e b e c I nt er n ati o n al), r e c urs os f or est al es (I nt er n ati o n al P a p er,
Si m ps o n, et c ét er a), bi o di v er si d a d ( q u e h o y e n dí a e s v al u a d a p or al g u n a s
or g a ni z a ci o n e s a m bi e nt ali st a s tr a n s n a ci o n al e s c o m o m at eri a pri m a p ar a l a
bi ot e c n ol o gí a y l a i n g e ni erí a g e n éti c a), hi dr o el e ctri ci d a d, e c ot uri s m o, et c.
40
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 40 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
I d e nti d a d e i d e nti d a d es *
41
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 41 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
El c ol a ps o d e l as estr u ct ur as n a ci o n al es d e l a E ur o p a d el Est e y d e l a
e x U ni ó n S o vi éti c a p us o e n el c e ntr o d e l os a c o nt e ci mi e nt os m u n di al es
el as u nt o d e l as i d e nti d a d es. L os v o c er os d e l a U ni ó n S o vi éti c a est a b a n
c o n v e n ci d os d e q u e l a s ol u ci ó n e n c o ntr a d a h a bí a s u p er a d o, d e u n a v e z
y p ar a si e m pr e, est e pr o bl e m a; p o c os i n v esti g a d or es al ert a b a n s o br e l a
f al a ci a d e i d e nti d a d q u e vi ví a l a U ni ó n S o vi éti c a, p er o n o s ól o ést a.
M u c h os p aís es q u e c o nsi d er a b a n t e n er “r es u elt o el pr o bl e m a n a ci o n al”
v e n c o n e xtr e m a pr e o c u p a ci ó n l os s u c es os a ct u al es, e x p o n e n ci a d os n ot o -
ri a m e nt e p or el i n c es a nt e c a u d al mi gr at ori o e vi d e n ci a d o e n l as d é c a d as
r e ci e nt es e n el pl a n et a e nt er o, así c o m o p or l a e m er g e n ci a e x pl osi v a d e
l as i d e nti d a d es r eli gi os o- p olíti c as q u e c ar a ct eri z a n l a vi ol e nt a c oti di a-
ni d a d d e l os p aís es d el M e di o Ori e nt e y d el m u n d o ár a b e, y q u é d e cir
d e l a br ut al tr a g e di a d el Áfri c a s u bs a h ari a n a.
Al g u n os p aís es q u e si e m pr e h a n t e ni d o s eri os c o nfli ct os r e gi o n al es
d e c ar á ct er a ut ó n o m o o i n d e p e n di e nt e, c o m o Es p a ñ a c o n l a r e gi ó n v as -
c a y l a c at al a n a o I n gl at err a c o n Irl a n d a d el N ort e, y q u e n o h a n p o di d o
l o gr ar u n a c u er d o s ufi ci e nt e y s atisf a ct ori o, t a m bi é n est á n pr e o c u p a d os
p or l as c o ns e c u e n ci as d e l a e m er g e n ci a g e n er ali z a d a d e l as i d e nti d a d es,
q u e af a n os a m e nt e b us c a n i m p e dir. Vi vi m os si n d u d a e n u n a é p o c a d e
c o n v ulsi ó n d e l as i d e nti d a d es.
N o o bst a nt e, l a a ntr o p ol o gí a y l as ci e n ci as s o ci al es n o p u e d e n ofr e -
c er h o y a l as s o ci e d a d es u n a r es p u est a cl ar a y u ní v o c a d e l os f e n ó m e -
n os s o br e i d e nti d a d; s us si g nifi c a d os, s u f u n ci o n a mi e nt o, s us hist ori as
y s us p osi bl es t e n d e n ci as, m ás all á d e hi bri d a ci o n es y li q ui d e c es. E n
u n os c u a nt os a ñ os l a c u esti ó n d e l a i d e nti d a d p as ó d e s er u n a r efl e xi ó n
p a us a d a y a c a d é mi c a a u n a ur g e nt e y n e c es ari a.
Al b us c ar p e n etr ar e n el c o m pl ej o p a n or a m a d e l as i d e nti d a d es c o n -
v ulsi o n a d as, d e b e m os e m p e z ar p or est a bl e c er al g u n as pr o p osi ci o n es
b ási c as p ar a utili z ar el c o n c e pt o: t al v e z si m pl e m e nt e n o s e g uir el c o ns ej o
d e D ur k h ei m d e tr at ar l os h e c h os s o ci al es c o m o c os as, si n o c o nsi d er ar
c o n s eri e d a d, a f o n d o y e n t o d a s u c o m pl eji d a d, l os h e c h os s o ci al es c o m o
42
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 42 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
l a e x pr esi ó n d e l as r el a ci o n es s o ci al es, si n af a n es c o n cl u y e nt es p er o sí
c o n u n a v ol u nt a d d e ci di d a d e c o m pr e nsi ó n y e nt e n di mi e nt o q u e tr as -
ci e n d a l a v ul g ar e irr el e v a nt e c o n c e p ci ó n d o mi n a nt e d e l as ci e n ci as
s o ci al es c o nt e m p or á n e as, l a c u al h a a c e pt a d o d ó cil y s er vil m e nt e l a
e m as c ul a ci ó n e pist e m ol ó gi c a d el c o n o ci mi e nt o.
E xtir p a ci ó n c o g niti v a q u e s e d es pr e n d e d e s u c o n c e p ci ó n y p arti ci p a ci ó n
e nj u n di os a e n l a r e d u c ci ó n, fr a g m e nt a ci ó n y c osi fi c a ci ó n d e l a c o m pl e -
ji d a d d e l as s o ci e d a d es y l a vi d a d e l as p ers o n as, a tr a v és d e l a ar bitr ari a
s ust a nti v a ci ó n d e ci ert as c at e g orí as s o ci al es, p art es aisl a d as y d es vi n c u -
l a d as, d e l os pr o c es os q u e l as c o nstit u y e n, e n u n ej er ci ci o d elir a nt e d e
c u a nti fi c a ci o n es, e n c u est as y di a g n ósti c os — y a s e a d e ni ñ os m e n or es,
m a dr es e m b ar a z a d as, j ó v e n es, p ers o n as d e l a t er c er a e d a d, p o br e z a, mi -
n us v alí a, p u e bl os i n di os, et c ét er a —, q u e d es e m b o c a n e n pr o gr a m as
i nstit u ci o n al es si e m pr e i ns u fi ci e nt es, si e m pr e i n al c a n z a bl es.
L a i d e nti d a d
L a i d e nti d a d e s u n atri b ut o d e t o d o i n di vi d u o y gr u p o h u m a n o, e s l a
c o n di ci ó n mi s m a d e s u h u m a ni d a d; n o e xi st e i n di vi d u o o gr u p o si n
i d e nti d a d. L a “ p ér di d a d e i d e nti d a d ”, a m e n u d o al u di d a, d a c u e nt a d e
l os pr o c e s os d e tr a n sf or m a ci ó n d e l a i d e nti d a d y n o a u n a s u p u e st a p ér-
di d a t ot al d e l a mi s m a. U n ej e m pl o p al p a bl e d e e st o l o di er o n l os s a bi os
m e xi c a n os, q ui e n e s “ di al o g a b a n” c o n l os fr ail e s e s p a ñ ol e s e n l os pri m e -
r os m o m e nt os d e l a i n v a si ó n y e xi gí a n d e l os r eli gi os os c o m pr e n si ó n
a c er c a d e s u sit u a ci ó n d e Est ar Ne p a ntl a : l o q u e s e tr a d u c e c o m o e st ar e n
m e di o, e ntr e d os a g u a s, e n e st e c a s o, e ntr e d os r e d e s d e i d e nti d a d e s. 1
L a i d e nti d a d es u n a r es ult a nt e c o m pl ej a d e sit u a ci o n es hist óri c as y
v al or a ci o n es s u bj eti v as, n o u n d at o i n e q uí v o c o y c o m pr o b a bl e. E n pri -
1
P ar a m ás d et all es d el c o n c e pt o Est ar Ne p a ntl a , v é as e Els a C e cili a Fr ost, “ Dis c urs o d e i n gr es o a l a A c a d e-
mi a M e xi c a n a d e l a L e n g u a”, c o ns ult a d o el 1 1 d e n o vi e m br e d e 2 0 1 8, dis p o ni bl e e n: htt p:// w w w. a c a d e mi a.
or g. m x/ n oti ci as/it e m/ a c er c a- d e- n e p a ntl a- p or- els a- c e cili a-fr ost
43
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 43 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
44
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 44 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
45
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 45 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
46
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 46 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
t ur al y m ultili n g ü e, es u n si g n o e q uí v o c o d e s u f ut ur o c u esti o n a mi e n-
t o. L a p osi bili d a d d e q u e el li br o d e t e xt o gr at uit o, e n el q u e s e e d u c a n
a c er c a d e l a hist ori a d e M é xi c o l os ni ñ os d el p aís, s e el a b or e d e m a n er a
r e gi o n al es otr o si g n o e n i g u al s e nti d o; ¿ q u é si g nifi c ar á n l os a zt e c as e n
l os li br os d el s ur est e d el p aís, e n el “ p aís” d e l os m a y as?
El a zt e q uis m o c o m o sí m b ol o ét ni c o f u n d a m e nt al d e l a n a ci ó n m e xi -
c a n a e m pi e z a a m ostr ar s u d e bili d a d. Si n e m b ar g o, h a si d o el s e ct or
p e ns a nt e, l os i nt el e ct u al es, q ui e n es c o nti n u ar o n l a tr a di ci ó n si n h a b er -
s e d a d o m u c h a r efl e xi ó n e n t or n o al p aís r e al, y ni l a m e n or a ut o críti c a
e n s u c ol a b or a ci ó n e n p er p et u ar a l os “ a zt e c as” c o m o l os r e pr es e nt a n -
t es d e l a n a ci ó n m e xi c a n a. S e h a n c o nstr ui d o m us e os r e c o n o ci d os e n
t o d o el or b e d o n d e l os a zt e c as s o n gl orifi c a d os c o n gr a n dil o c u e n ci a
ar q uit e ct ó ni c a y fri v oli d a d ci e ntífi c a.
Est os tr es t e m as s o br e l a i d e nti d a d, j u nt o a otr os c o m o el d e “l a vi -
g e n ci a d e l a R e v ol u ci ó n m e xi c a n a” o “l a ti err a es d e q ui e n l a tr a b aj a” o
“ el eji d o c o m o l a f or m a d e vi d a d e l os c a m p esi n os” o “l a e d u c a ci ó n
l ai c a y gr at uit a”, h a n si d o mi n a d os, d estr ui d os y dr ásti c a m e nt e r etir a-
d os c o m o s o p ort es s o ci al es d e l a n a ci ó n.
L os f u n d a m e nt os i d e ol ó gi c os d el M é xi c o d el si gl o x x est á n e n fr a n c a
dis ol u ci ó n, l as dis c usi o n es e n c ors et a d as e n l o p olíti c o n o al c a n z a n a
di m e nsi o n ar q u e, m ás all á d e l os t e m as c o n cr et os, l o q u e est á d e v er d a d
e n as c u as es l a n a ci ó n mis m a, el s o p ort e n at ur al d e u n a d e l as i d e nti -
d a d es, ni m ás ni m e n os q u e l a i d e nti d a d e n q u e s e f u n d a m e nt a y l e giti m a
l a s o b er a ní a n a ci o n al.
N u e v os s uj et os s o ci al es, u n a s o ci e d a d ci vil m últi pl e y di v ers a, e m er -
g e tr a b aj os a m e nt e e n b us c a d e n u e v os es p a ci os y n u e v os c a n al es p ar a
e x pr es ars e, a ct u ar y p o n er e n pr á cti c a s us s ol u ci o n es; u n a d e s us c ar a c -
t erísti c as es q u e y a n o v e l a n a ci ó n c o m o el es p a ci o ú ni c o p ar a l a s atis-
f a c ci ó n d e s us as pir a ci o n es.
R e c o n o c er est o, p e ns arl o y v ol v erl o a p e ns ar, p er mitir á q u e s e a m e -
n os tr a u m áti c o el tr á nsit o d e l as s o ci e d a d es n a ci o n al es a l as s o ci e d a d es
47
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 47 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
48
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 48 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
pr es e n ci a e n l os es c e n ari os n a ci o n al es e i nt er n a ci o n al es, q u e si n d u d a
al g u n a e n n u estr o p aís l o gr ar o n s u crist ali z a ci ó n d e fi niti v a a r aí z d el al -
z a mi e nt o e irr u p ci ó n d el e z l n y l a c a u d a d e c o ns e c u e n ci as d e t o d o or d e n
q u e h a t e ni d o y ti e n e p ar a el p aís y el m u n d o e nt er o, si n e x a g er a ci ó n.
L os m o vi mi e nt os d e l os p u e bl os i n dí g e n as hi ci er o n q u e d ej ar a n d e
s er i n visi bl es c o m o a ct or es y s uj et os hist óri c os — y a q u e si e m pr e er a n
c o nsi d er a d os s uj et os p asi v os, c asi i n e xist e nt es —, y h o y — a u n fr e nt e a
l as p ersist e nt es y f érr e as r esist e n ci as d el st at u q u o— h a n o bli g a d o a l a
s o ci e d a d a i ni ci ar el c a m bi o e n l os c o nt e ni d os d el d e b at e p olíti c o n a -
ci o n al, l os c u al es a p u nt a n h a ci a el d es arr oll o d e l os n e c es ari os pr o c es os
d e r e c o nstr u c ci ó n d e l a s o ci e d a d m e xi c a n a c o m o u n a s o ci e d a d pl uri c ul -
t ur al y pl urili n g ü e, si n d u d a al g u n a u n n u e v o m o d el o i d e ntit ari o p ar a
n u estr as s o ci e d a d es.
Fr e nt e a est as n u e v as r e ali d a d es, c o m u n es a v ari os p aís es d e A m éri c a
L ati n a, el lí d er y p e ns a d or ki c h w a y e c u at ori a n o L uis M a c as s e pr e g u nt a b a,
49
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 49 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
El r e c o n o ci mi e nt o d e l a e xi st e n ci a, c o e xi st e n ci a, vi g e n ci a y l e giti mi -
d a d d e otr os m u n d os, otr a s i d e nti d a d e s, o d e otr a s ge o g r afí as , c o m o
g u st a n n o m br arl a s l os z a p ati st a s, c o n stit u y e el a p ort e f u n d a m e nt al d e
l os p u e bl os i n dí g e n a s d el m u n d o h a ci a l a v er d a d er a tr a n sf or m a ci ó n
gl o b al d el pl a n et a, e n d o n d e l o q u e ll a m a m os “ el m u n d o o c ci d e nt al ” s e
e x hi b e e n s u s c o ntr a di c ci o n e s y lí mit e s e str u ct ur al e s.
Es a p artir d e l a irr u p ci ó n d e l os p u e bl os i n dí g e n as e n el m u n d o
c o nt e m p or á n e o q u e s e d es at a u n a tr a nsf or m a ci ó n e n t o d os l os ór d e n es
d e l a c o m pr e nsi ó n d e l a hist ori a s o ci al pl a n et ari a y u n c o nj u nt o d e est u -
di os os, s o br e t o d o l ati n o a m eri c a n os, 3 e m pi e z a a d es arr oll ar u n a n u e v a
2
L uis M a c as, “ L a r esist e n ci a c ult ur al”, B oletí n i c ci-Ri m a y , p u bli c a ci ó n m e ns u al d el I nstit ut o Ci e ntí fi c o d e
C ult ur as I n dí g e n as, E c u a d or, a ñ o 2, n ú m. 1 6, j uli o, 2 0 0 0, dis p o ni bl e e n: htt p://i c ci. n ati v e w e b. or g/ b ol eti n/
1 6/ m a c as. ht ml
3
Mi g n ol o, Wall erst ei n, Es c o b ar, D us ell, Q uij a n o, T ol e d o. e n htt ps://t e ori as o ci al 4 u c v 2 0 1 5. bl o gs p ot. c o m/ p/
d e- b o a v e nt ur a- q uij a n o. ht ml
50
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 50 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
51
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 51 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
d e l as N a ci o n es U ni d as s o br e l os D er e c h os d e l os P u e bl os I n dí g e n as, si n
ol vi d ar el C o n v e ni o 1 6 9 d e l a oi t , el F or o P er m a n e nt e e n E c os o c-o n U ,
l a fi g ur a d el R el at or y s us r el at orí as, a l a p ar d e l os c a m bi os c o nstit u-
ci o n al es e n l a m a y orí a d e l os p aís es d el c o nti n e nt e, y s o br e t o d o e n
M é xi c o y l a m a y orí a d e l os p aís es d e A m éri c a L ati n a, n o h a pr o d u ci d o
u n c a m bi o visi bl e y si g nifi c ati v o e n l a c o n di ci ó n e c o n ó mi c a, p olíti c a y
s o ci al d e l os p u e bl os i n dí g e n as e n n u estr o p aís.
A ú n p ersist e l a a ctit u d d e i n visi bili z a ci ó n h a ci a l a otre d a d f u n d a m e n-
t al q u e c o nstit u y e n l os p u e bl os i n dí g e n as, s us c ult ur as y s us i d e nti d a-
d es es p e cífi c as. Ell os e xi g e n el r e c o n o ci mi e nt o d e est a otr e d a d n o s ól o
p or s er s u l e gíti m o y y a l e g al d er e c h o, si n o p or q u e el r e c o n o ci mi e nt o
d e s u es p e cifi ci d a d c ult ur al r e q ui er e p or f u er z a d el ej er ci ci o pl e n o d e
l a i nt er c ult ur ali d a d e q uit ati v a, l o q u e i m pli c a, ni m ás ni m e n os, u n a
r e c o nstr u c ci ó n c o m pl et a d el Est a d o n a ci o n al.
El pr o c es o d e e difi c a ci ó n d el Est a d o Pl uri n a ci o n al B oli vi a n o ej e m -
pli fi c a d e m a n er a c o nt u n d e nt e l os r et os q u e e nfr e nt a l a c o nstr u c ci ó n d e
u n a s o ci e d a d v er d a d er a m e nt e m ulti c ult ur al, q u e d e b e as u mir l os r et os
d e d es c ol o ni z ar t o d as l as estr u ct ur as j urí di c as e n t o d os l os c a m p os d e
l a vi d a s o ci al — e c o n ó mi c os, hist óri c os, p olíti c os, c ult ur al es, ét ni c os y
d e g é n er o — i m p u est os p or l a h e g e m o ní a d el m o d el o a bs ol utist a o c ci -
d e nt al c o m o el ú ni c o or d e n e pist é mi c o, v al or ati v o, ci e ntí fi c o y l e gíti m o,
s ust e nt a d o e n l a f u er z a y e n el d o mi ni o milit ar.
E n est e or d e n d e i d e as, l a vi g e n ci a d el ej er ci ci o c o nti n u a d o d e l a
r esist e n ci a c ult ur al p or p art e d e l os p u e bl os c ult ur al m e nt e si n g ul ar es
— d o n d e l a pr á cti c a c oti di a n a d e l a c os m o visi ó n, d e l a r eli gi osi d a d, d e
l a d e fi ni ci ó n d e h ori z o nt es d e vi d a, d el sist e m a d e v al or es q u e l o s ust e n-
t a n, d e l as l ó gi c as d e l a r e ci pr o ci d a d, d el us o s o ci al d e l a l e n g u a pr o pi a
d e l os p u e bl os di v ers os, es d e cir, d e diri gir l as e x p e ct ati v as s o ci al es al
“ b u e n vi vir” —, s u p o n e u n c o m pr o mis o i ntr a nsi g e nt e c o ntr a l os i nt e n -
t os d e s ustit u ci ó n c ult ur al e n t o d os l os ór d e n es s o ci al es y p ers o n al es,
d e bi d o a l a i m p osi ci ó n d el m o d el o h e g e m ó ni c o o c ci d e nt al f u n d a d o e n
52
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 52 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
l a o bs esi v a i n di vi d u a ci ó n, l a c o m p et e n ci a, l a fr a g m e nt a ci ó n e d u c ati v a
ori e nt a d a h a ci a l a es p e ci ali z a ci ó n y l a a c e pt a ci ó n t á cit a d e l a d esi g u al -
d a d q u e a p ar e c e l e giti m a d a y bli n d a d a e n t ér mi n os j urí di c os y milit a -
r es c o m o r es ult a d o d e l a n or m ali d a d d e m o cr áti c a.
E n t al s e nti d o y e n est as c o n di ci o n es e m er g e c o n cl ari d a d l a di v ersi -
d a d y es p e cifi ci d a d c ult ur al d e l os p u e bl os c o m o el n ú cl e o d ur o d e l a
r esist e n ci a y el m ot or pr of u n d o d e l a tr a nsf or m a ci ó n s o ci al gl o b al. E n
es a di v ersi d a d s e f u n d a el h ori z o nt e p osi bl e d e u n c a m bi o ci vili z at ori o;
si n ell a est arí a m os c o n d e n a d os, c o m o t o d os l os s er es h u m a n os, a dis ol -
v er n os e n l a h o m o g e n ei d a d i n dis cri mi n a d a, a s er i n di vi d u os aisl a d os
c o n v erti d os e n u n a m ultit u d d es c o n e ct a d a y e n u n ej ér cit o j er ar q ui -
z a d o d e c o ns u mi d or es- d e u d or es h ast a el fi n d e l os ti e m p os.
Bi bli o gr afí a
53
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 53 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
P u e bl os i n dí g e n as y n e gr os:
i nt er c ult ur ali d a d y ci u d a d a ní a*
L a di v er si d a d c ult ur al, a y er y h o y
El r e c o n o ci mi e nt o c o n stit u ci o n al e n m ar c a d o p or l os pr o c e s os d e m o -
cr ati z a d or es e n A m éri c a L ati n a, e n el c u al l os Est a d os a fir m ar o n q u e s us
s o ci e d a d es s o n pl uri ét ni c as y pl urili n g ü es, c o nstit u y ó u n a r ef or m a s ust a n -
ci al y n e c es ari a q u e e n u n pri n ci pi o s e o bs er v ó t ar dí a y li mit a d a, al m e n os
a l a l u z d e l a hi st ori a y d e l a c o n di ci ó n pl uri c ult ur al d e l a s s o ci e d a d e s
l ati n o a m eri c a n a s. I n n u m er a bl e s i n v e sti g a ci o n e s d e c ar á ct er d e m o gr á-
fi c o, a ntr o p ol ó gi c o, ar q u e ol ó gi c o, li n g üí sti c o y et n o hi st óri c o h a n d e-
m ostr a d o i n e q uí v o c a m e nt e el c ar á ct er pl urili n g ü e y m ulti c ult ur al d e
l a s s o ci e d a d e s a ct u al e s, d e st a c a n d o u n a trí a d a e n s u s r aí c e s: l a a m e-
ri n di a, l a e ur o p e a y l a n e gr o afri c a n a, l a s c u al e s f u er o n m e z cl á n d os e e
i nt er a ct u a n d o a l o l ar g o d e u n pr o c e s o d e tr a n s c ult ur ali z a ci ó n q u e a ú n
n o t er mi n a.
E n l os a ñ os r e ci e nt es, l as i n v esti g a ci o n es s o br e l a i n mi gr a ci ó n y l as
r el a ci o n es i nt er ét ni c as a nt es y d es p u és d e l a c o n q uist a e ur o p e a e n el
c o nti n e nt e h a n c o n d u ci d o a l os est u di os os d e l a hist ori a a pl a nt e ar l a
* Te xt o a m pli a d o d e l a p o n e n ci a d el mis m o n o m br e pr es e nt a d a e n el II C o n gr es o I nt er n a ci o n al d e A ntr o -
p ol o gí a ai b R , C at al u ñ a, Es p a ñ a, s e pti e m br e d e 2 0 1 6.
54
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 54 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
1
Vé a ns e, p or ej e m pl o, Pr o gr a m as de s al u d e n l a sit u aci ó n i nterc ult ur al , c u y a e di ci ó n ori gi n al d at a d e 1 9 5 5, y
O br a a ntr o p ol ó gic a, vi . El pr oces o de ac ult ur aci ó n y el c a m bi o s oci o-c ult ur al e n Mé xic o , d e 1 9 5 7.
55
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 55 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
56
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 56 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
Si a l o l ar g o d e t o d a l a c e nt uri a p a s a d a f u e e vi d e nt e l a a m pli a ci ó n d el
c o n c e pt o d e c ult ur a — al a c o g er l a s n u e v a s f or m ul a ci o n e s a ntr o p ol ó gi-
c a s i n a u g ur a d a s p or l a o br a y a cl á si c a d e E d w ar d T yl or —, a fi n al e s d el
p eri o d o l a c ult ur a a p ar e ci ó d ot a d a d e n u e v a s r e s p o n s a bili d a d e s y f u n -
ci o n es, d es d e s u ví n c ul o c o n el d es arr oll o e c o n ó mi c o y t e c n ol ó gi c o h ast a
s u i d e nti fi c a ci ó n c o m o f a ct or cl a v e d e l os pr o c es os d e m o cr áti c os; d es d e s u
a p el a ci ó n c o m o i nstr u m e nt o es e n ci al d e críti c a a l as h er e n ci as c ol o ni al e s
57
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 57 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
y n e o c ol o ni al es h ast a s u a ds cri p ci ó n e n l a d ef e ns a d e l os d er e c h os h u m a -
n os y l as li b ert a d es f u n d a m e nt al es; e n fi n, c o m o el e m e nt o c o nstit u y e nt e
d e l a s s oli d ari d a d e s s o ci al e s o c o m o g ar a nt e d e l a p a z. 2
D e est a m a n er a, l os dif er e nt es el e m e nt os d e l a vi d a y d e l a n at ur al e -
z a d e l os p u e bl os q u e i nt er vi e n e n e n l o q u e s e c o n o c e c o m o l a c ult ur a
s o n e x p u est os a ci ert os p eli gr os e n el m ar c o d e l as r el a ci o n es y l os i n -
t er c a m bi os d esi g u al es q u e s e ll e v a n a c a b o al i nt eri or d e l as s o ci e d a d es,
y c o n m u c h o m a y or r a z ó n e n el c o nt e xt o d e gl o b ali z a ci ó n y crisis e c o -
n ó mi c a, p olíti c a y h ast a ci vili z at ori a p or l a q u e atr a vi es a l a c ult ur a y el
m o d el o d e vi d a d o mi n a nt e.
E n M é xi c o h a y u n a tr a di ci ó n i m p ort a nt e d e e st u di os s o ci al e s q u e s e
pl a nt e ar o n, m u c h a s v e c e s d e l a m a n o y c o m o g uí a d el i n di g e ni s m o d e
E st a d o y d e l a s p olíti c a s d e e d u c a ci ó n y s al u d p osr e v ol u ci o n ari a s, 3 l a
c o n str u c ci ó n d e m o d el os d e i n v e sti g a ci ó n e i nt er v e n ci ó n i n stit u ci o n al
q u e e x pli cit a b a n l a s pr o bl e m áti c a s d e l a pl uri c ult ur ali d a d y l a i nt er c ul -
t ur ali d a d. U n r a s g o c ar a ct erí sti c o — y u n a cl ar a li mit a ci ó n i d e ol ó gi c a
d el m o d el o pr o p u e st o — f u e q u e l a i nt er c ult ur ali d a d s e c o n c e bí a c o m o
u n r a s g o d e l a s r e gi o n e s e n d o n d e s e r el a ci o n a b a n e i nt er a ct u a b a n l os
i n dí g e n a s c o n l a s o ci e d a d n a ci o n al ( m e sti z a).
El i n di g e nis m o f u e u n a p olíti c a p ú bli c a i m pl e m e nt a d a p or l os Est a -
d os l ati n o a m eri c a n os, mis m a q u e t e ní a s u f u n d a m e nt o e n l a t e orí a d e
l a a c ult ur a ci ó n pr o p u est a p or l os a ntr o p ól o g os M el vill e J. H ers k o vits,
R o b ert R e dfi el d, R al p h Li nt o n y G e or g e F ost er, e ntr e otr os. Est a t e orí a
pl a nt e a b a r el a ci o n es i nt er c ult ur al es b as a d as e n el c ol o ni alis m o: “ E n l a
2
P ar a u n a p ers p e cti v a m u n di al d el t e m a, v é as e p n U D ( 2 0 0 4).
3
N o es p osi bl e e xt e n d er n os a q uí e n l a e x p osi ci ó n d et all a d a d e est e f e n ó m e n o. B ast e r e c or d ar, p or ej e m pl o,
l a i m p ort a n ci a q u e c o br ó l a a ntr o p ol o gí a a plic a d a c o m o g uí a d e l as i nt er v e n ci o n es d el Est a d o m e xi c a n o
p osr e v ol u ci o n ari o y l a tri pl e l a b or, c o m o i n v esti g a d or es, p olíti c os y cr e a d or es d e i nstit u ci o n es, d e p ers o -
n ali d a d es c o m o Alf o ns o C as o, M a n u el G a mi o y G o n z al o A g uirr e B eltr á n.
58
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 58 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
59
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 59 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
N u m er os as c orri e nt es d el p e ns a mi e nt o q u e s e e x pr es ar o n e n l os á m -
bit os a c a d é mi c o, p olíti c o, e c o n ó mi c o, e c ol ó gi c o, s o ci al, t e c n ol ó gi c o o
artísti c o a fi n al es d el si gl o x x y e n l a al b or a d a d el si gl o x xi , p usi er o n d e
m a nifi est o l a i m p ort a n ci a y c o m pl eji d a d d e l as r e ali d a d es m ulti c ult u -
r al es e n t o d os l os p aís es d el pl a n et a, así c o m o l a b ús q u e d a d e n u e v os
m o d el os i nt er c ult ur al es, y a s e a q u e f u er a n pr o p u est os c o m o p art e
es e n ci al d e l as p olíti c as d e Est a d o o q u e s e m a nif est ar a n c o m o a n h el os
y d e m a n d as d e n u m er os os y di v ers os c o nj u nt os s o ci al es.
Al r es p e ct o, M o y a r es alt a q u e “l a i nt er c ult ur ali d a d n o es s ol a m e nt e
l a r el a ci ó n e ntr e c ult ur as, si n o l a r el a ci ó n e ntr e c ult ur as e n c o nfli ct o”,
e n d o n d e s e “s u p o n e el r e c o n o ci mi e nt o d el ‘ otr o’ y l a afir m a ci ó n d e sí
mis m o” ( 2 0 0 9: 2 8- 2 9).
E n disti nt os p aís es d e A m éri c a y el m u n d o, l a ll a m a d a “ e m er g e n ci a
d e l os p u e bl os i n dí g e n as”, l a a c el er a ci ó n d e l os pr o c es os mi gr at ori os y
l a gl o b ali z a ci ó n pr o d uj er o n u n n ot a bl e i m p a ct o e n l as s o ci e d a d es n a-
ci o n al es y e n l os es c e n ari os i nt er n a ci o n al es, y u bi c ar o n e n u n l u g ar
r el e v a nt e l as i n v esti g a ci o n es, l os d e b at es y l as p olíti c as s o br e l a di v er-
si d a d c ult ur al, l a pl uri c ult ur ali d a d y l a i nt er c ult ur ali d a d.
A q uí, l os m o vi mi e nt os et n o p olíti c os t u vi er o n u n p a p el cl a v e e n l as l u -
c h as p or el r e c o n o ci mi e nt o d e l a di v ersi d a d, c o n fi g ur á n d os e c o m o s uj et os
a cti v os e i m p uls a n d o l os pr o pi os pr o c es os d e m o cr ati z a nt es q u e s ur gí a n
e n l a r e gi ó n a pri n ci pi os d el si gl o x xi . E n t al es c e n ari o, el p o d er s o ci al
a d q ui er e otr os si g ni fi c a d os e n d o n d e s e r el a ci o n a l o c ult ur al c o n l o p olí -
ti c o, p u es c o m o e x p o n e L e al: “l a c ult ur a es p olíti c a, p or q u e l os si g ni fi c a d os
s o n el e m e nt os c o nstit uti v os d e pr o c es os, q u e i m plí cit a o e x plí cit a m e nt e
b us c a n d ar n u e v as d e fi ni ci o n es d el p o d er s o ci al” ( 2 0 0 6: 1 2).
N o p or c as u ali d a d c o m e n z ó u n a n u e v a et a p a e n l a q u e s e c o nsi d er ó
i n el u di bl e a p el ar al “ di ál o g o e ntr e l as ci vili z a ci o n es” ( 2 0 0 1 f u e d e cl ar a d o
el A ñ o d e l as N a ci o n es U ni d as d el Di ál o g o e ntr e Ci vili z a ci o n es), m e -
di a nt e l a r atifi c a ci ó n d e l a i m p ort a n ci a d el P a ct o I nt er n a ci o n al d e l os
D er e c h os S o ci al es, E c o n ó mi c os y C ult ur al es ( 1 9 7 6); el i m p uls o d e l a
60
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 60 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
D e cl ar a ci ó n s o br e l a Di v er si d a d C ult ur al d e l a u n es c o :
61
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 61 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
D e cl ar a ci ó n d e Fri b ur g o:
62
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 62 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
63
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 63 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
D er e c h o s dif er e n ci a d o s y ci u d a d a ní a
U n a críti c a a e st e t e m a, q u e h e m a nt e ni d o d e s d e h a c e y a ti e m p o, e s
q u e u n o d e l os el e m e nt os m á s si g nifi c ati v os q u e c ar a ct eri z a n el c or p u s
d e l os d e n o mi n a d os “ d er e c h os i n dí g e n a s” e s l a r eit er a d a a m bi g ü e d a d
c o n l a q u e s e d efi n e al s uj et o j urí di c o d e l os mi s m os. Si bi e n e n t o d os
l os c a s os s e utili z a el n o m br e “ p u e bl os i n dí g e n a s”, c o m o e n el C o n v e-
ni o 1 6 9 d e l a oi t , e n l a D e cl ar a ci ó n d e l a s N a ci o n e s U ni d a s s o br e l os
D er e c h os d e l os P u e bl os I n dí g e n a s o e n l a mi s m a l e gi sl a ci ó n m e xi c a n a,
e n c a d a u n a d e e st a s f or m ul a ci o n e s j urí di c a s el v o c a bl o n o s e d efi n e d e
m a n er a pr e ci s a y e q ui v al e nt e.
64
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 64 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
P or ej e m pl o, e n el C o n v e ni o 1 6 9 d e l a oi t s e esti p ul a q u e el t ér mi n o
“ p u e bl o” us a d o e n t al d e cl ar a ci ó n n o ti e n e el v al or j urí di c o q u e est e
mis m o a d o pt a e n el d er e c h o i nt er n a ci o n al, p or t a nt o el c at ál o g o mi n u -
ci os o d e d er e c h os r e c o n o ci d os n o r e c o n o c e j urí di c a m e nt e al p ort a d or
d e ell os; es d e cir, t al c o n v e ni o est a bl e c e d er e c h os p ar a u n os s uj et os
q u e n o r e c o n o c e el c o n v e ni o mis m o: si m ul a ci ó n p ur a y d ur a.
L a D e cl ar a ci ó n d e l a o n U , est a bl e ci d a 1 8 a ñ os d es p u és, e vit a r e p etir
t al f or m ul a ci ó n c o ntr a di ct ori a e i n a c e pt a bl e; si n e m b ar g o, dil u y e l os
d er e c h os d e l os p u e bl os r efiri é n d os e a l o l ar g o d e t o d o el d o c u m e nt o
d e m a n er a c as uísti c a, s e g ú n l os t e m as r ef eri d os, a l as “ p ers o n as i n dí g e -
n as” o a l os “ p u e bl os y p ers o n as i n dí g e n as”. Est a f or m a, m e n os cr u d a
e n s u e n u n ci a ci ó n, ti e n e el si mil ar ef e ct o d e el u dir el r e c o n o ci mi e nt o
d el s uj et o “ p u e bl os i n dí g e n as” a p artir d e l a b as c ul a nt e a m bi g ü e d a d e n
s us d efi ni ci o n es, c u y a c o ns e c u e n ci a es u n a a m bi g ü e d a d e n l os d er e -
c h os d et er mi n a d os.
E n el c a pít ul o d e l os d er e c h os d e l os p u e bl os i n dí g e n as, l a l e y m e xi c a -
n a, p or ej e m pl o, a d o pt a u n a r et óri c a j urí di c a e n l a q u e utili z a el t ér mi n o
“ p u e bl os i n dí g e n as” d es p oj á n d ol o d e s u c ar á ct er d e s uj et o p olíti c o,
q u e dil u y e al s ustit uirl o p ar a el ej er ci ci o d e l os d er e c h os e x plí cit a m e n -
t e c o n el t ér mi n o “ c o m u ni d a d es i n dí g e n as”, c o n l o c u al mi ni mi z a h ast a
el ri dí c ul o el p ot e n ci al p olíti c o, e c o n ó mi c o, s o ci al y c ult ur al d el s uj et o,
asi g n a n d o a l os p u e bl os i n dí g e n as el est at us d e “ c o m u ni d a d es d e i nt er és
p ú bli c o”, c u y as atri b u ci o n es q u e d a n s uj et as a l e gisl a ci o n es s e c u n d ari as
y r e gl a m e nt os d e or d e n est at al y l o c al.
L a i m p ort a n ci a d e l a di v ersi d a d e n t e m as d e ci u d a d a ní a s ur g e al r e -
c o n o c er q u e l as n e c esi d a d es d e l os m últi pl es s e ct or es d e l a p o bl a ci ó n
s o n di v ers as. L a p o br e z a y d esi g u al d a d e n l as q u e vi v e n l os p u e bl os
i n dí g e n as y n e gr os d e M é xi c o y A m éri c a s o n e x pr esi o n es y r es ult a d o
d el ti p o d e r el a ci o n es p olíti c as, s o ci al es y e c o n ó mi c as q u e s e h a n est a -
bl e ci d o al i nt eri or d e l as s o ci e d a d es, y q u e a m e n u d o ni e g a n o i g n or a n
l os pr o c es os or g a ni z a ci o n al es d e gr u p os ét ni c os u otr os gr u p os dif er e n-
65
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 65 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
4
Cfr . A m nistí a I nt er n a ci o n al ( 2 0 1 4), A n a y a ( 2 0 0 9) y c e p a l ( 2 0 1 4).
66
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 66 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
67
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 67 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
l os f e n ó m e n os c o nt e m p or á n e os y l a r e d e fi ni ci ó n d e l os a ct or es y pr o c es os
d e l u c h a fr e nt e a l a of e nsi v a g e n er ali z a d a d el c a pit al. 5
R efl e xi o n e s fi n al e s
Si n d u d a al g u n a, l a pr of u n di d a d d e l os c a m bi os q u e a ct u al m e nt e s e
e xi g e a l os E st a d os y a l a s s o ci e d a d e s l ati n o a m eri c a n a s e st á s o m eti d a a
u n a i nt e n s a pr e si ó n y d e b at e c u p ul ar, si n i nt erl o c u ci ó n s o ci al s u fi ci e nt e
y li br e. P or d e s gr a ci a, l a s s e ñ al e s d e l a s r ef or m a s q u e dí a a dí a s e i m pl e -
m e nt a n n o a u g ur a n c a m bi os s ust a nti v os e n l a r el a ci ó n d e l os p u e bl os
i n dí g e n a s y el E st a d o n a ci o n al; p or el c o ntr ari o, l a s pr o p u e st a s d e r ef or-
m a p u e d e n i m pli c ar l a v ul n er a ci ó n d e fi niti v a d e l os d er e c h os d e l os
p u e bl os i n dí g e n a s h a st a l o gr ar s u e xti n ci ó n c o m o c ult ur a s y c o m et er
e x plí cit a m e nt e u n et n o ci di o ti pi fi c a d o e n l a l e gi sl a ci ó n i nt er n a ci o n al.
D e l a mis m a f or m a, l a di v ersi d a d c ult ur al h a si d o r e d u ci d a s ól o a l as
c ar a ct erísti c as ét ni c as, al pr et e n d er r es ol v er l as d esi g u al d a d es c o n b as e
e n u n a c o n c e p ci ó n d e m o d el os j urí di c os c o n g ar a ntí as s e g m e nt a d as y
r estri n gi d as, y n o c o m o u n a n u e v a g e n er a ci ó n d e d er e c h os c ult ur al es,
n o e nt e n di d os e n s e nti d o r estri n gi d o y fr a g m e nt ari o, si n o r e c o n o ci d os
p ar a l a t ot ali d a d d e l os mi e m br os d e u n a s o ci e d a d, l o c u al p er mitirí a
u n a dis c usi ó n y c o nstr u c ci ó n m u c h o m ás pr of u n d a y s eri a e n l a b ús -
q u e d a d el d es arr oll o e q uit ati v o e n l os pr o c es os d e i nt er c ult ur ali d a d p ar a
l as dif er e nt es i d e nti d a d es, e n c a d a m o m e nt o y cir c u nst a n ci a.
H o y e n dí a, l as s o ci e d a d es l ati n o a m eri c a n as ti e n e n u n a t ar e a p e n -
di e nt e: arti c ul ars e, e m p o d er ars e y s er vir d e c o ntr a p es o a l as i nstit u ci o -
n es ej e c uti v as, l e gisl ati v as y d e j usti ci a, c o n el o bj eti v o d e d e m o cr ati z ar
l os Est a d os y r est arl e p o d er a l os g o bi er n os c e ntr al es. E n otr as p al a-
br as, p ar a c o nstr uir u n a ci u d a d a ní a r es p o ns a bl e, a d e m ás d e es p a ci os
cr e ci e nt es d e a ut o n o mí a, d e p o d er y d e cisi ó n.
5
Cfr . Walt er Mi g n ol o ( 2 0 0 0, 2 0 0 5); B er nst ei n ( 1 9 7 3); D uss el ( 1 9 7 7); F or n et- B et a n c o urt ( 2 0 0 3); D e S o us a
S a nt os ( 2 0 0 8); Wals h, S c hi w y y C astr o- G ó m e z ( 2 0 0 9).
68
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 68 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
69
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 69 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
est a n ci a y t ér mi n o, h a n p o di d o g ar a nti z ar s ól o el d er e c h o i n di vi d u al d e
a c c es o a l a e d u c a ci ó n p er o q u e d a a ú n p e n di e nt e el d er e c h o c ol e cti v o.
D e i g u al f or m a, l os sist e m as e d u c ati v os d e l os Est a d os m ulti c ult ur a -
l es d e b e n r es p o n d er a l a e xi g e n ci a d e u n a i nt er c ult ur ali d a d p ar a t o d os,
n o s ól o p ar a l os i n dí g e n as, d e l o c o ntr ari o d e v e n drí a el est a bl e ci mi e nt o
d e u n n e oi n di g e nis m o r ef or m a d o p er o si n d ej ar d e s er asi mil a ci o nist a.
L o q u e n e c esit a m os es ll e v ar l a i nt er c ult ur ali d a d a t o d os l os ni v el es
e d u c ati v os y p ar a t o d a l a s o ci e d a d e n s u c o nj u nt o.
L a arti c ul a ci ó n e i n cl usi ó n d e c o nt e ni d os d o n d e a p ar e z c a n c o n o ci -
mi e nt os g e n er a d os d es d e l a ó pti c a d e dif er e nt es c ult ur as es u n o d e l os
r et os q u e l os g o bi er n os, p u e bl os y s o ci e d a d es d e b e n t o m ar, p ar a ll e g ar
a l os o bj eti v os pl a nt e a d os e n est a n u e v a er a d e l a di v ersi d a d y l a i nt er -
c ult ur ali d a d.
El p a p el d e l as l e n g u as i n dí g e n as, s u v al or a ci ó n e i m p uls o d e b e n
c o nsi d er ars e es e n ci al es p ar a el d es arr oll o d el p e ns a mi e nt o i n dí g e n a.
N o es p osi bl e p e ns arl as d es d e u n a l e n g u a aj e n a; s e l es d e b e d ar l a di -
m e nsi ó n a d e c u a d a p ar a q u e s e c o ns oli d e n c o m o l e n g u as d e p e ns a -
mi e nt o y cr e a ci ó n. S ól o así p o dr e m os h a bl ar d e u n a e q ui d a d p ar a l a
i nt er c ult ur ali d a d.
Bi bli o gr afí a
70
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 70 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
A n a y a, J., “I nf or m e d el R el at or Es p e ci al s o br e l a sit u a ci ó n d e l os d er e c h os
h u m a n os y l as li b ert a d es f u n d a m e nt al es d e l os i n dí g e n as”, N u e v a Y or k,
o n U , 2 0 0 9, dis p o ni bl e e n htt p:// w w w. p oliti c as p u bli c as. n et/ d o cs/ 2 0 0 9 _ 0 7 _
a n a y a _i nf _ c d h. p df
B er nst ei n, S., Te orí a d e l a d esc ol o ni z aci ó n , B u e n os Air es, Ar g e nti n a, Si gl o X XI
E dit or es, 1 9 7 3.
C ar d os o d e Oli v eir a, L uis R o b ert o y G uill er m o d e l a P e ñ a, “ Ci u d a d a ní a, d er e c h os
y di v ersi d a d”, e n Des ac at os , M é xi c o, ci e s a s , n ú m. 4 8, 2 0 1 5, p p. 1 6 8- 1 7 6.
C ol o m, Fr a n cis c o, R a z o n es d e i d e nti d a d: pl ur alis m o c ult ur al e i nt e gr aci ó n p olític a ,
B ar c el o n a, A nt hr o p os, 1 9 9 8.
cepal , L os p u e bl os i n dí g e n as e n A m éric a L ati n a. Av a nc es e n el últi m o d ec e ni o y
ret os p e n di e nt es p ar a l a g ar a ntí a d e s us d erec h os , S a nti a g o d e C hil e, C o misi ó n
E c o n ó mi c a p ar a A m éri c a L ati n a y el C ari b e- o n U , 2 0 1 4.
D e S o us a S a nt os, B o a v e nt ur a, C o n oc er d es d e el S ur. P ar a u n a c ult ur a p olític a
e m a nci p at ori a , L a P a z, Ci d es-U ms a / Cl a cs o/ Pl ur al E di ci o n es, 2 0 0 8.
D el Val, J os é, “ E nt e n d er y c o m pr e n d er al otr o”, e n J os é d el Val, M é xic o. I d e n -
ti d a d y n aci ó n, M é xi c o, p U m c -U n a m ( L a Pl ur ali d a d C ult ur al e n M é xi c o,
n ú m. 6), 2 0 0 6.
D uss el, E nri q u e, P ar a u n a étic a d e l a li b er aci ó n l ati n o a m eric a n a [ 2 0 1 4], M é xi-
c o, Si gl o x xi E dit or es, 1 9 7 3.
— — — —, Fil os ofí a d e l a li b er aci ó n , M é xi c o, E di c ol, 1 9 7 7.
Es c o b ar, Art ur o, S o ni a Ál v ar e z y E v eli n a D a g ni n o, P olític a c ult ur al y c ult ur a
p olític a. U n a n u e v a mir a d a s o bre l os m o vi mi e nt os s oci al es l ati n o a m eric a n os ,
B o g ot á, Ta ur us/I c a n h, 2 0 0 1.
F á br e g as P ui g, A n dr és, “ D e l a t e orí a d e l a a c ult ur a ci ó n a l a t e orí a d e l a i nt er -
c ult ur ali d a d. E d u c a ci ó n y asi mil a ci ó n: el c as o m e xi c a n o”, e n I nt erc ult ur al
C o m m u nic ati o n St u dies , v ol. 2 1, a ñ o 1, 2 0 1 2, c o ns ult a d o el 2 3 d e a g ost o d e 2 0 1 6
y dis p o ni bl e e n: htt p:// w e b. uri. e d u/i ai cs/fil es/ 0 3 A n dr es F a br e g as P ui g. p df
F or n et- B et a n c o urt, R a úl ( e d.), C ult ur as y p o d er: i nt er acci ó n y asi m etrí a e ntre l as
c ult ur as e n el c o nt e xt o d e l a gl o b ali z aci ó n , Bil b a o, D es cl é e d e Br o u w er, 2 0 0 3.
71
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 71 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
72
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 72 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
73
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 73 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
E q ui d a d e i nt er c ult ur ali d a d: r et os
d e l a e d u c a ci ó n s u p eri or *
L a s l u c h a s c o nt e m p or á n e a s d e l os p u e bl os i n dí g e n a s y afr o d e s c e n di e n -
t e s h a n p u e st o el é nf a si s e n el c a m p o d e l a r e pr o d u c ci ó n c ult ur al y, d e
m a n er a d e st a c a d a, e n l os pr o y e ct os d e f or m a ci ó n y e d u c a ci ó n pr o pi os,
l os c u al e s s e c o n si d er a n e str at é gi c os p ar a g ar a nti z ar, e n el m ar c o d e l a s
a ct u al e s c o n di ci o n e s gl o b al e s c o m pl ej a s y c o ntr a di ct ori a s, s u r e c o n o ci -
mi e nt o j urí di c o y p olíti c o, s u r e pr o d u c ci ó n c o m o p u e bl os y el fl or e ci mi e nt o
y e x p a n si ó n d e s u s c ult ur a s.
D ur a nt e l as d os d é c a d as r e ci e nt es, el sist e m a u ni v ersit ari o n a ci o n al
e m p e z ó a d es arr oll ar pr o p u est as p ar a tr a nsit ar h a ci a u n a r ef or m ul a ci ó n
pr of u n d a d e l os p ar a di g m as s o ci o p e d a g ó gi c os vi g e nt es, c o n el o bj eti v o
d e c o nstr uir n u e v os pr o gr a m as, pl a n es y sist e m as d e e d u c a ci ó n p ú bli c a
m ás i n cl u y e nt es y d e m o cr áti c os, q u e bri n d e n u n a r es p u est a m ás cl ar a
a l as d e m a n d as y r ei vi n di c a ci o n es d e l os p u e bl os ori gi n ari os.
Si n e m b ar g o, l as i nt err o g a nt es p ar a l os c u er p os a c a d é mi c os y es p e -
ci alist as e n e d u c a ci ó n e i nt er c ult ur ali d a d ( q ui e n es s o n l os e n c ar g a d os d e
dis e ñ ar, pl a ni fi c ar e i m pl e m e nt ar l os pr o gr a m as y l a c urrí c ul a a c a d é mi c a),
74
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 74 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
t o d a ví a r e pr es e nt a n u n r et o p ar a l a c o nstr u c ci ó n d e m o d el os a d e c u a d os
q u e s e ori e nt e n a i nt e gr ar l a p erti n e n ci a c ult ur al d e l os p u e bl os i n dí g e n as
e n l os c urs os y pr o gr a m as e d u c ati v os q u e, d e b e m os r e c o n o c er, a ú n s o n
i ns ufi ci e nt es.
A u n q u e h a h a bi d o u n d es arr oll o d e l a t e orí a d es c ol o ni z a d or a y s us
c o ns e c u e n ci as e n t o d os l os ór d e n es d e l a r efl e xi ó n, l a críti c a y l as i ns -
tit u ci o n es, l as p olíti c as y pr o gr a m as r e q ui er e n t o d a ví a d e c o m b at es ar d u os
y p er m a n e nt es fr e nt e al or d e n c ol o ni al, r a cist a, e ur o c é ntri c o y r a di c al -
m e nt e h o m o g e n ei z a nt e q u e d a s ust e nt o al p e ns a mi e nt o n e oli b er al d el
c a pit alis m o c o nt e m p or á n e o.
H o y e n dí a, e n M é xi c o y e n el r est o d e A m éri c a L ati n a s e h a n e m p e -
z a d o a c o nstit uir y d es arr oll ar u ni v ersi d a d es pr o pi as d e l os p u e bl os i n -
dí g e n as, así c o m o pr o gr a m as d e c ar á ct er a ntr o p ol ó gi c o y p e d a g ó gi c o, a
p artir d e l a i nst a ur a ci ó n d e n u e v as i nstit u ci o n es d e e d u c a ci ó n s u p eri or,
e ntr e ell as “ U ni v ersi d a d es i n dí g e n as” o “ U ni v ersi d a d es i nt er c ult ur al es”
y e n otr os m o d el os, c o m o ár e as o d e p art a m e nt os u ni v ersit ari os, q u e
a b or d a n el p ar a di g m a d e l a i nt erc ult ur ali d a d, a u n q u e d e m a n er a l a x a,
c o m o p u e nt e, m o d el o d e r el a ci ó n y d e c o m u ni c a ci ó n e ntr e disti nt as
s o ci e d a d es y sist e m as d e c o n o ci mi e nt o d e dif er e nt es c ult ur as.
Est e ti p o d e u ni v ersi d a d es a p ar e c e n t a m bi é n e n el m ar c o d e u n pr o -
c es o m a y or, u n pr o c es o d e c ar á ct er gl oc al , s e g ú n d efi n e D e S o us a, q ui e n
pr efi g ur ó u n a críti c a pr of u n d a d e l a gr a v e crisis e n l a q u e s e d es e n v u el -
v e n l as u ni v ersi d a d es p ú bli c as y, e n r es p u est a, pr o p o n e b us c ar l a d es -
m er c a ntili z a ci ó n, d es c ol o ni z a ci ó n y d e m o cr ati z a ci ó n d el c o n o ci mi e nt o
y l a e d u c a ci ó n e n l a er a n e oli b er al.
A n a di e es c a p a l a di m e nsi ó n d el r et o q u e s u p o n e d es arr oll ar est as
estr at e gi as q u e r e q ui er e n, si n d u d a al g u n a, n o s ól o d e ci e ntífi c os s o ci a -
l es críti c os y c o m pr o m eti d os si n o, d e m a n er a m ás ur g e nt e, d e u n a m as a
críti c a d e pr of esi o nist as y p e ns a d or es i n dí g e n as, q u e a s u v e z d e b e n
e difi c ar c o nj u nt a m e nt e t a nt o l as l ó gi c as d e l a i nt er c ult ur ali d a d e q uit a -
ti v a c o m o l os pr es u p u est os b ási c os mí ni m os q u e d e b e n c o nstr uirs e y
75
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 75 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
1
i n e gi ( 2 0 1 5), “ R es ult a d os d e fi niti v os d e l a E n c u est a I nt er c e ns al”, B ol etí n d e Pr e ns a n ú m. 5 2 4/ 1 5, 8 d e
di ci e m br e d e 2 0 1 5, A g u as c ali e nt es, A gs., c o ns ult a d o el 2 6 d e a bril d e 2 0 1 7, dis p o ni bl e e n htt ps:// w w w.
i n e gi. or g. m x/ c o nt e ni d os/ pr o gr a m as/i nt er c e ns al/ 2 0 1 5/ d o c/ es p e ci al es 2 0 1 5 _ 1 2 _ 3. p df
76
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 76 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
p o b l a ci ó n D e 3 a ñ o s y m á s q U e a si s t e a l a e s c U e l a y q U e R e ci b e
U n a b e c a p o R ni v e l D e e s c o l a R iD a D ,se g ú n c o n D i ci ó n
D e h a b l a D e l e n g U a i nD í g e n a , 2015
H LI N o H LI
9 7. 8 1 % 9 7. 2 1 %
9 2. 3 0 % 9 6. 7 6 %
9 0. 9 0 % 9 2. 4 0 %
8 5. 6 4 % 8 1. 2 1 % 8 4. 6 0 %
1 4. 3 6 % 1 8. 7 9 % 1 5. 4 0 % 7. 7 0 % 9. 1 0 % 7. 6 0 %
2. 1 9 % 2. 7 9 % 3. 2 4 %
Pr e es c ol ar Pri m ari a S e c u n d ari a C arr er a Pr e p a C arr er a N or m al Pr of esi o n al M a estrí a
t é c ni c a c o n t é c ni c a c o n
s e c u n d ari a pr e p ar at ori a
t er mi n a d a t er mi n a d a
F u e nt e: El a b or a ci ó n pr o pi a c o n d at os d e l a E n c u est a I nt er c e ns al 2 0 1 5, i n e gi .
• I m p ul s ar l a e d u c a ci ó n i nt er c ult ur al e n t o d os l os ni v el e s e d u c ati v os
y r ef or z ar l a e d u c a ci ó n i nt er c ult ur al y bili n g ü e p ar a p o bl a ci o n e s
q u e h a bl e n l e n g u a s ori gi n ari a s.
• Pr o m o v er l a eli mi n a ci ó n d e b ar r er a s q u e li mit a n el a c c e s o y l a p er -
m a n e n ci a e n l a e d u c a ci ó n d e gr u p os v ul n er a bl e s.
2
s e p , Pr o gr a m a S e ct ori al d e E d u c a ci ó n 2 0 1 3- 2 0 1 8, c o ns ult a d o el 1 4 d e j u ni o d e 2 0 1 7, dis p o ni bl e e n
htt p:// w w w. d of. g o b. m x/ n ot a _ d et all e. p h p? c o di g o = 5 3 2 6 5 6 9 &f e c h a = 1 3/ 1 2/ 2 0 1 3
77
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 77 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
• A m pli ar y m ej or ar l os pr o gr a m a s d e b e c a s d e sti n a d os a at a c ar el
a b a n d o n o e s c ol ar e n t o d os l os ti p os y m o d ali d a d e s d e e d u c a ci ó n.
• Pr o m o v er a c ci o n e s i nt eri n stit u ci o n al e s q u e i n v ol u cr e n l a p arti ci p a -
ci ó n d e p o bl a ci o n e s i n dí g e n a s, afr o d e s c e n di e nt e s y mi gr a nt e s, t e n -
di e nt e s a l a i n cl u si ó n y e q ui d a d e d u c ati v a.
D e i g u al f or m a, e n l os o bj eti v os d e l a s b e c a s Pr o n a b e s s e s e ñ al ó q u e s e
d arí a pri ori d a d a l os gr u p os m á s v ul n er a bl e s c o m o l a p o bl a ci ó n i n dí -
g e n a. 3 N o o bst a nt e l o a nt eri or, l a sit u a ci ó n d e l a e q ui d a d e n m at eri a
e d u c ati v a n o h a t e ni d o v ari a ci o n e s si g nifi c ati v a s.
L o mis m o s u c e d e e n el Pr o gr a m a d e A p o y o d e B e c as a Est u di a nt es
I n dí g e n as e n u ni v ersi d a d es est at al es, i nstit ui d o p or l a a n U i e s , e n el c u al
e n 2 0 1 6 s e r e gistr ar o n 1 8 0 3 4 4 i n dí g e n as, a q ui e n es l es ot or g ar o n 9 6 2 3
b e c as, 4 es d e cir, s ól o a 5. 3 3 p or ci e nt o d e ell os.
Asi mis m o, e n l as 1 2 u ni v ersi d a d es i nt erc ult ur al es ( U ni v ersi d a d I nt erc ult ur al
d e C hi a p as, U ni v ersi d a d I nt er c ult ur al d el Est a d o d e M é xi c o, U ni v ersi d a d
I nt er c ult ur al d el Est a d o d e Ta b as c o, U ni v ersi d a d Ver a cr u z a n a-I nt er c ult u-
r al, U ni v ersi d a d I nt er c ult ur al d el Est a d o d e P u e bl a, U ni v ersi d a d I nt er-
c ult ur al d el Est a d o d e G u err er o, U ni v ersi d a d I nt er c ult ur al I n dí g e n a d e
Mi c h o a c á n, U ni v ersi d a d I nt er c ult ur al M a y a d e Q ui nt a n a R o o, U ni v er -
si d a d I nt er c ult ur al d el Est a d o d e Hi d al g o, U ni v ersi d a d I nt er c ult ur al d e
S a n L uis P ot osí, U ni v ersi d a d A ut ó n o m a I n dí g e n a d e M é xi c o y U ni v ersi -
d a d I nt er c ult ur al d e N a y arit), u bi c a d as e n dif er e nt es r e gi o n es d el p aís, l a
m atrí c ul a p ar a l a g esti ó n 2 0 1 5- 2 0 1 6 s ól o as c e n dí a a 1 4 0 0 8 al u m n os. 5
Si s e c o nsi d er a q u e l a p o bl a ci ó n i n dí g e n a d e e ntr e 2 0 y 2 4 a ñ os er a d e
3
s e p , Pr o gr a m a N a ci o n al d e B e c as y Fi n a n ci a mi e nt o ( Pr o n a b es), Fi c h a d e m o nit or e o 2 0 1 2- 2 0 1 3. Dis p o ni-
bl e e n: htt ps:// w w w. g o b. m x/ c ms/ u pl o a ds/ att a c h m e nt/ fil e/ 2 5 5 5 2/ Pr o gr a m a _ N a ci o n al _ d e _ B e c as _ y _ Fi n a n -
ci a mi e nt F _ P R O N A B E S. p df . C o ns ult a: 1 d e j u ni o d e 2 0 1 7.
4
Pr o gr a m a d e A p o y o a Est u di a nt es I n dí g e n as e n I nstit u ci o n es d e E d u c a ci ó n S u p eri or ( p a eii e s ) ( 2 0 1 5).
Dis p o ni bl e e n: h tt p:// p a eii es. a n ui es. m x/ p u bli c/i n d e x. p h p? p a gi n a = c o b ert ur a. ht ml. C o ns ult a: 2 7 d e a bril d e 2 0 1 7.
5
s e p , M atrí c ul a t ot al d e l as U ni v ersi d a d es I nt er c ult ur al es ( Ci cl o es c ol ar 2 0 1 5- 2 0 1 6). Dis p o ni bl e e n htt p://
ei b.s e p. g o b. m x/ di v ersi d a d/ w p- c o nt e nt/ u pl o a ds/ 2 0 1 6/ 0 6/ M atri c ul a-t ot al- 1 5- 1 6- O ct u br e- 2 0 1 5. p df . C o ns ult a:
2 6 d e a bril d e 2 0 1 7.
78
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 78 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
6
C u a der n os de Pl a ne aci ó n U ni versit ari a , S e cr et arí a d e D es arr oll o I nstit u ci o n al, Dir e c ci ó n G e n er al d e Pl a n e a-
ci ó n, U n a m , 2 0 1 6.
7
L os est a d os d o n d e h a y m ás afr o d es c e n di e nt es s o n Est a d o d e M é xi c o, Ver a cr u z, G u err er o, O a x a c a, Ci u d a d
d e M é xi c o, N u e v o L e ó n y J alis c o.
8
i n e gi , c n D h , C o n a pr e d, C o m u ni c a d o d e pr e ns a n ú m. 1 3 5/ 1 7, “ Pr es e nt a n p u bli c a ci ó n s o br e p er fil d e l a
p o bl a ci ó n afr o d es c e n di e nt e e n M é xi c o”, 2 0 1 7, c o ns ult a d o el 1 d e j u ni o d e 2 0 1 9, dis p o ni bl e e n htt p://i n -
t er n et. c o nt e ni d os.i n e gi. or g. m x/ c o nt e ni d os/ Pr o d u ct os/ pr o d _s er v/ c o nt e ni d os/ es p a n ol/ b vi n e gi/ pr o d u ct os/
n u e v a _ estr u c/ 7 0 2 8 2 5 0 9 0 2 7 2. p df htt p:// w w w. c o n a pr e d. or g. m x/ us er fil es/ fil es/ 7 0 2 8 2 5 0 9 0 2 7 2. p df
79
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 79 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
9
I de m.
10
M ari o L uis F u e nt es, “ M é xi c o S o ci al. Afr o m e xi c a n os s o n p o br es p or dis cri mi n a ci ó n”, 2 0 1 7, c o ns ult a d o el 2
d e j u ni o d e 2 0 1 9, dis p o ni bl e e n: h tt p:// m e xi c os o ci al. or g/ afr o m e xi c a n os-s o n- p o br es- p or- dis cri mi n a ci o n/
h tt ps:// w w w. e x c elsi or. c o m. m x/ n a ci o n al/ 2 0 1 7/ 0 5/ 2 3/ 1 1 6 5 1 0 0
80
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 80 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
81
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 81 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
m a nt e ni d o u n a i d e a d e c ult ur a a bs ol ut a m e nt e i d e ol o gi z a d a, l a c u al c o n -
si d er a l os c o m pl ej os pr o c es os d e i nt er c ult ur ali d a d c o m o u n at e nt a d o a
l a p ur e z a c ult ur al, s o m eti d a a si n cr etis m os, hi bri d a ci o n es y d e c ult ur a-
ci o n es, y q u e c o nf u n d e h á bil m e nt e l os as p e ct os es p e cí fi c os d ur os y cr u -
d os d e l a dis cri mi n a ci ó n, h o m o g e n ei z a nt e y si m plifi c a d or a, c o n l os
lí mit es q u e i m p o n e n d e f or m a f érr e a l as d et er mi n a ci o n es e c o n ó mi c as,
p olíti c as y s o ci al es d el sist e m a c a pit alist a vi g e nt e.
El e ntr a m a d o i d e ol ó gi c o i m p u est o a l a i m a g e n y sit u a ci ó n d e l os
p u e bl os i n dí g e n as d e M é xi c o y d el m u n d o e nt er o s e c ar a ct eri z a p or u n
n e o c ol o ni alis m o d e al c a n c e gl o b al, el c u al c o nstit u y e u n o bst á c ul o f or -
mi d a bl e p ar a c o m pr e n d er y d es arti c ul ar el c o nj u nt o d e i m p osi ci o n es y
d et er mi n a ci o n es q u e i m p osi bilit a el d es arr oll o d e u n a i nt er c ult ur ali -
d a d j ust a y e q uit ati v a.
U n a d e s us d et er mi n a ci o n es m ás el o c u e nt es es el dis c urs o d e c o n -
fr o nt a ci ó n r a di c al e ntr e l o q u e u n os d efi n e n c o m o c ult ur a o c ci d e nt al y
l as d e n o mi n a d as “ c ult ur as i n dí g e n as”, a c h a c a n d o t o d os l os m al es y e x-
c es os d el m u n d o a ct u al a l a pri m er a y t o d as l as virt u d es y b o n d a d es a
l as s e g u n d as, c o m o n ú cl e o d e l as c o ntr a di c ci o n es c o nt e m p or á n e as, d e
l o c u al s e d eri v a n at ur al m e nt e l o q u e al g u n os s u p o n e n c o m o el p eli gr o
q u e a c e c h a a l os mi e m br os d e l os p u e bl os i n dí g e n as al a c c e d er a u n a
e d u c a ci ó n s u p eri or e n l os m ar c os d e u n a u ni v ersi d a d o c ci d e nt al.
E n s u m a, l a r e ali d a d n os m u estr a u n p a n or a m a e n el q u e es n e c es a -
ri o e nfr e nt ar l a difí cil t ar e a d e c o n cr et ar l o q u e s e e x pr es a e n el pl a n o
dis c ursi v o e n l as N a ci o n es U ni d as, l os or g a nis m os i nt er n a ci o n al es d e
c o o p er a ci ó n o d e d er e c h os h u m a n os y e n l os es p a ci os l e gisl ati v os, p or
m e n ci o n ar s ól o al g u n os, p ar a tr a nsit ar d el r e c o n o ci mi e nt o d e l as re ali-
d a d es m ultic ult ur al es al d es arr oll o d e m o d el os i nt erc ult ur al es a plic a d os , l o
q u e s e h a c o n v erti d o e n u n s eri o o bst á c ul o p ar a l as p olíti c as i nt er n a ci o -
n al es ( p or ej e m pl o, d e l os or g a nis m os m ultil at er al es), n a ci o n al es — d es d e
l as p olíti c as p ú bli c as h ast a l os c o nt e ni d os c urri c ul ar es d e l as u ni v ersi-
d a d es — y l o c al es, es d e cir, m u ni ci p al es o c o m u n al es.
82
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 82 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
83
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 83 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
84
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 84 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
C o nstr u c ci ó n d e e q ui d a d y r el a ci o n es
d e i nt er c ult ur ali d a d e ntr e s o ci e d a d es
m ulti c ult ur al es *
85
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 85 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
P or l o g e n er al s e r e c o n o c e q u e el ori g e n d el d e b at e s o br e l a c o nstr u c -
ci ó n c o n c e pt u al d er e c h os h u m a n os-i nt er c ult ur ali d a d es el pr o c es o d e
“ gl o b ali z a ci ó n”; s e r efl e xi o n a y dis c ut e a p artir d e l a i d e a pr efi g ur a d a
d el c ar á ct er, i nt e n ci ó n y v ol u nt a d h o m o g e n ei z a d or a d e t al pr o c es o, y
s e a n ali z a e n d et all e l a p ar a d oj a e vi d e nt e q u e s u p o n e c o nst at ar q u e,
p or el c o ntr ari o, di c h o pr o c es o s e d eri v a d e u n estí m ul o i m p ort a nt e y
e x plí cit o p ar a el r e c o n o ci mi e nt o, d es arr oll o y l e giti m a ci ó n d e l as h et e -
r o g e n ei d a d es y d e l a di v ersi d a d c ult ur al, c u y os d e b at es s e h a n c e ntr a d o
e n l a c o m pl e m e nt ari e d a d d e l os pr o c es os d e h o m o g e ni z a ci ó n y h et er o -
g e n ei z a ci ó n, l as hi bri d a ci o n es, l os m esti z aj es y l os si n cr etis m os. 2
A p es ar d e l o a nt eri or y y a p as a d a l a é p o c a c ol o ni al, e n n u estr as m al -
tr e c h as s o ci e d a d es a ú n e xist e n m u c h as f or m as q u e r esist e n e n dif er e nt es
es p a ci os y ti e m p os. P or ej e m pl o: l os z a p atist as, l os i n dí g e n as e n el c o n -
ti n e nt e a m eri c a n o, l os m o vi mi e nt os e m er g e nt es d e c ar á ct er l g b t t ti ,3 el
f or o s o ci al m u n di al o l os m ar gi n a d os q u e h a bit a n e n l as f a v el as d e Br asil;
l a s u b alt er ni d a d es i nfi nit a y m ás pr of u n d a q u e c u al q ui er c at e g orí a q u e
pr et e n d a a b ar c ar s u r e pr es e nt a ci ó n.
P or t a nt o, al m o m e nt o d e cl a m ar p or s us d er e c h os, l os a ct or es s o ci al es
d e b e n h a c erl o c o n i nstr u m e nt os q u e a v e c es n o s o n c a p a c es d e pr o n u n -
ci ar o, p e or a ú n, c u a n d o s e a pr o pi a n d el c o n c e pt o n o l o gr a n r e pr es e nt ar
s u r e cl a m o o ur g e n ci a e n t ér mi n os d e s u r e ali d a d.
E n virt u d d e ell o, l a c u esti ó n d el d er e c h o, s u n at ur al e z a y s u e nt e n -
di mi e nt o s o n r el e v a nt es e n est e m o m e nt o, p u es l os f u n d a m e nt os h e g e -
m ó ni c os d el est u di o d el d er e c h o o l os d er e c h os h u m a n os e v o c a n u n a
v ersi ó n d e l o q u e cl a m a el s u b alt er n o; e m p er o, el s u b alt er n o e n sí es
q ui e n d e b e a c u ñ ar l a p al a br a y afir m ar s u e xist e n ci a.
E n A m éri c a L ati n a est os d e b at es s ur g e n es p e cífi c a m e nt e as o ci a d os a
l os c a m p os d e l a e d u c a ci ó n y l a fil os ofí a ( Wals h, S c hi w y y C astr o- G ó m e z,
2
A. A p p a d ur ai ( 2 0 1 1) y N. G ar cí a C a n cli ni ( 2 0 0 0).
3
A cr ó ni m o d e l és bi c o, g a y, bis e x u al, tr a ns e x u al, tr a ns g é n er o, tr a v esti e i nt ers e x u al, C o ns ej o p ar a Pr e v e nir
y Eli mi n ar l a Dis cri mi n a ci ó n ( C o pr e d).
86
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 86 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
87
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 87 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
6
C. A. A g uirr e R oj as ( est u di o y e ntr e vist a, 2 0 0 3).
88
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 88 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
M u n di al d el C o m er ci o, el M er c os ur, el B a n c o I nt er a m eri c a n o d e D es a -
rr oll o, e ntr e otr as.
L o a nt eri or s e ll e v a a c a b o m e di a nt e el d es arr oll o d e estr at e gi as, e ntr e
l as q u e s e ñ al o tr es c o m o l as pri n ci p al es. L a pri m er a of e nsi v a , q u e d e n o-
mi n o of e nsi v a t errit ori al , es pr o d u ct o d e u n a r e d efi ni ci ó n d el us o d e l os
r e c urs os y l os t errit ori os, q u e s e r e c o n c e pt u ali z a n a p artir d e m o d el os d e
d es p oj o e i nt er v e n ci ó n, c o bij a d os y estr u ct ur a d os e n el m ar c o d e m e g a -
pr o y e ct os d e c ar á ct er tr as n a ci o n al y r e gi o n al, m e di a nt e l a d efi ni ci ó n d e
tr at a d os d e li br e c o m er ci o y “ cl úst er es e xtr a cti v os” 7 i nstit ui d os c o m o
pl a n es r e gi o n al es ( p or ej e m pl o, el Pl a n M es o a m éri c a o l a I ni ci ati v a p ar a
l a I nt e gr a ci ó n d e l a I nfr a estr u ct ur a R e gi o n al S ur a m eri c a n a [ iiR s a ]), así
c o m o el d es arr oll o d e estr at e gi as d e d es p oj o y c o ntr ol t errit ori al b as a -
d as e n c o nsi d er a ci o n es e c ol ó gi c o- c o ns er v a ci o nist as, j ustifi c a d as p or el
e vi d e nt e d et eri or o gl o b al d e l a n at ur al e z a, q u e s o n l e giti m a d as p or l os
or g a nis m os m u n di al es a tr a v és d e c o n v e n ci o n es y a c u er d os gl o b al es.
D e m a n er a c o m pl e m e nt ari a y al mis m o ti e m p o s e d es arr oll a u n a s e-
g u n d a of e nsi v a, ést a d el or d e n d e l os si g ni fi c a d os, d e or d e n si m b ólic o,
c o n l a r e ali z a ci ó n d e f or os y s e mi n ari os y a tr a v és d e l os m e di os d e c o -
m u ni c a ci ó n, s o br e l as estr u ct ur as d e fi n a n ci a mi e nt o, d e i n v esti g a ci ó n y
e d u c ati v as, así c o m o e n l a d e fi ni ci ó n d e p olíti c as p ú bli c as, d e pl a n e a -
ci ó n y pr o y e ct os, c u y a i nt e n ci ó n e x plí cit a y o bli g at ori a es i m p o n er u n
h ori z o nt e c o n c e pt u al y e pist e m ol ó gi c o q u e l e giti m e t a nt o l as estr u ct u -
r as d e d esi g u al d a d d el m u n d o o c ci d e nt al c o m o s us pr o c es os d e r e pr o -
d u c ci ó n. U n a o p er a ci ó n e n l a q u e, a p artir d e u n a c ui d a d os a s el e c ci ó n
c o n c e pt u al, s e v a i m p o ni e n d o u n h ori z o nt e c at e g ori al e n el q u e l os c o n -
c e pt os y c at e g orí as d el a n álisis s o ci al, e c o n ó mi c o, p olíti c o y c ult ur al
h a bit u al es, e n p arti c ul ar l os q u e s e d eri v a n d e l as p ers p e cti v as m ar xis -
t as, s o n d e n ost a d os y e x cl ui d os d e l os c e ntr os d e i n v esti g a ci ó n.
7
M. E. P ort er ( 1 9 9 8).
89
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 89 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
90
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 90 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
c o m o u n v e ct or n o d al e n l a r esist e n ci a y e n l a r e d e fi ni ci ó n d e l os Est a d os
n a ci o n al es d el c o nti n e nt e. L os p u e bl os ori gi n ari os e n ar b ol a n l a e xi g e n -
ci a d e e nfr e nt ar l a r e n o v a d a v or a ci d a d d el c a pit al s o br e s us r e c urs os y
t errit ori os y d e err a di c ar el m o d el o c ol o ni al p er p et u a d o c o ntr a ell os e n
l as s o ci e d a d es a m eri c a n as.
Est a e m er g e n ci a i n dí g e n a e m p u ñ a s u c o n c e pt u ali z a ci ó n y s us a c ci o n es
fr e nt e al c o nj u nt o d e of e nsi v as e n l os c a m p os t errit ori al, si m b óli c o y
j urí di c o; s u l u c h a ti e n e el e n or m e a ci ert o d e d ar y es cl ar e c er d e m a n er a
i nt e gr al el es p a ci o, s e nti d o y si g nifi c a d o d e l a c o nfr o nt a ci ó n ci vili z at o-
ri a e n el m u n d o c o nt e m p or á n e o.
L os p u e bl os ori gi n ari os, al i g u al q u e otr os gr u p os, r e cl a m a n u n n u e -
v o p a ct o s o ci al e n el q u e l as estr u ct ur as p olíti c as d e l os Est a d os r e c o -
n o z c a n s us es p e ci fi ci d a d es y s us d er e c h os c o m o p u e bl os y gr u p os
a ut ó n o m os y a ut o d et er mi n a d os, a d e m ás d e s us p os esi o n es y s u d er e c h o
i n ali e n a bl e a l o gr ar u n d es arr oll o pr o pi o c o m o s uj et os p olíti c os pl e n os.
E n p arti c ul ar, i m pli c a u n gr a n r et o d es arr oll ar estr at e gi as d e e q ui -
d a d, c ali d a d e i nt er c ult ur ali d a d, p or l o q u e s e r e q ui er e si n d u d a d e
p ers o n al es p e ci ali z a d o y s e nsi bl e, s o br e t o d o d e pr of esi o nist as i n dí g e -
n as críti c os, q ui e n es d e b e n c o nstr uir u n c o nj u nt o d e pr e mis as b ási c as
q u e l e d e n s e nti d o a u n pr o c es o e d u c ati v o diri gi d o a p o bl a ci o n es di -
v ers as, q u e s o n p art e d e l a estr u ct ur a gl o b al y e n di c h o pr o c es o e nfr e n -
t a n o bst á c ul os f or mi d a bl es.
El pri m er i m p e di m e nt o es l a l uc h a c o ntr a el r acis m o q u e, i n d u d a bl e-
m e nt e, c o nstit u y e u n a d e l as c ar a ct erísti c as m ás l a m e nt a bl es d e n u es -
tr as s o ci e d a d es; y p ar a s u eli mi n a ci ó n d efi niti v a s e r e q ui er e c o nt ar c o n
u n a c o m pr e nsi ó n pr of u n d a d e l a estr u ct ur a y p a p el q u e est e fl a g el o
ti e n e e n l a s o ci e d a d. S o br e el p arti c ul ar, Wall erst ei n a cl ar a:
91
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 91 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
c o m o f u e nt e d e i n g r e s os. U n a d e l a s f or m a s e n q u e t al e s u ni d a d e s “f u er o n
cr e a d a s” e s d e cir pr e si o n a d a s p ar a q u e s e e str u ct ur ar a n f u e l a “ et ni z a ci ó n”,
d e l a vi d a c o m u nit ari a e n el c a pit ali s m o hi st óri c o [ …]
Si g u e W all er st ei n:
T al e s s e ñ al a mi e nt os a y u d a n a c o m pr e n d er t a nt o el ori g e n d el r a ci s m o
c o nt e m p or á n e o c o m o a u bi c ar el l u g ar q u e o c u p a di c h a i d e ol o gí a e n l a
e str u ct ur a e c o n ó mi c a, s o ci al y c ult ur al d e n u e str a s s o ci e d a d e s; a d e m á s
n os i n di c a n l os c a mi n os p ar a s u c o m b at e, q u e s u p o n e n p or f u er z a eli -
mi n ar l a s e str u ct ur a s d e d e si g u al d a d e n q u e f u n d a n s u vi g e n ci a e s a s
r el a ci o n e s d e di s cri mi n a ci ó n, c u y a e str u ct ur a f u n d a m e nt al e s c or a z ó n
d el si st e m a c a pit ali st a, l o c u al h a c e d el t o d o e vi d e nt e l a i n s ufi ci e n ci a
d e l a s e str at e gi a s d e l u c h a c e ntr a d a s s ól o e n el t er r e n o i d e ol ó gi c o, n or -
m ati v o o m or al p ar a c o m b atir e st e fl a g el o.
8
I. Wall erst ei n ( 1 9 8 8), p p. 6 8- 6 9.
92
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 92 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
93
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 93 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
d es e n v ol vi mi e nt o d e l a vi d a p or f u er a y m ás all á d el c o n c e pt o d e d es a -
rr oll o, t al es el ej e m pl o d el c o n c e pt o d e “ b u e n vi vir” q u e s e crist ali z ó
e n l as c o nstit u ci o n es d e E c u a d or ( 2 0 0 8) y B oli vi a ( 2 0 0 9).
Est a c o n cr e ci ó n est at al f u e p osi bl e p or el cr e ci e nt e pr ot a g o nis m o d e
l os p u e bl os i n dí g e n as y l os a cti v os m o vi mi e nt os ci u d a d a n os q u e l os
a c o m p a ñ a n. E n l a C o nstit u ci ó n b oli vi a n a s e i n cl u y e el “ R é gi m e n d e
b u e n vi vir” c o n d os c o m p o n e nt es pri n ci p al es: l os r ef eri d os a l a i n cl u -
si ó n y l a e q ui d a d ( e d u c a ci ó n, s al u d, s e g uri d a d s o ci al, vi vi e n d a, c o m u -
ni c a ci ó n, ci e n ci a, et c ét er a) y l os e nf o c a d os e n l a c o ns er v a ci ó n d e l a
bi o di v ersi d a d y m a n ej o d e l os r e c urs os n at ur al es ( pr ot e c ci ó n d e l a bi o -
di v ersi d a d, s u el os, a g u as, e n er gí as alt er n ati v as, e ntr e otr os). D e l a mis -
m a m a n er a, e n l a C o nstit u ci ó n e c u at ori a n a a p ar e c e p or v e z pri m er a l a
n at ur al e z a c o m o s uj et o d e d er e c h os. 9
R a cis m o, i nt er c ult ur ali d a d y d es arr oll o c o nstit u y e n el n ú cl e o d e l os
r et os c o n c e pt u al es c o nt e m p or á n e os d e l os p u e bl os i n dí g e n as y, asi mis -
m o, c o nf or m a n l a b as e críti c a p ar a f u n d a m e nt ar s us pr o y e ct os d e vi d a
y l os d e f or m a ci ó n y e d u c a ci ó n.
E n el or d e n d el d es arr oll o c ult ur al pr o pi o, l os esf u er z os p or c o ns oli -
d ar l os c o n oci mi e nt os tr a dici o n al es — mi n us v al or a d os u n a y otr a v e z p or
l os Est a d os p er o a pr o pi a d os p or l a bi o pir at erí a d e l as e m pr es as gl o b a-
l es — c o nstit u y e n u n o d e l os ej es cl a v es d e l a f or m a ci ó n pr of esi o n al d e
l os p u e bl os.
E n c u a nt o a l as c o nfr o nt a ci o n es c o nt e m p or á n e as d e l os p u e bl os, a p a -
r e c e n e n pri m erísi m o l u g ar l as r esist e n ci as l o c al es a l a of e nsi v a e xtr a cti v a
p or s us r e c urs os n at ur al es e n t o d as l as r e gi o n es i n dí g e n as d el c o nti n e nt e.
Est e “ n e o e xtr a cti vis m o”, 1 0 i m p uls a d o c o n vi g or p or l os g o bi er n os d e
l a m a y orí a d e l os p aís es d el c o nti n e nt e, t a nt o p or l os c o nsi d er a d os
c o ns er v a d or es c o m o p or l os pr o gr esist as — u n a estr at e gi a d el t o d o c a -
pit alist a —, s e b us c a i m p o n er y l e giti m ar e n n u estr as s o ci e d a d es si n
9
E. G u d y n as y A. A c ost a ( 2 0 1 1), p p. 7 1- 8 3.
10
E. G u d y n as ( 2 0 1 1), p p. 7 5- 9 2.
94
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 94 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
m e di a ci o n es. S e tr at a d e l a br ut al o bt e n ci ó n s al v aj e d e e n er gí as b ar at as
c o m o “l a ú ni c a y últi m a” alt er n ati v a p osi bl e p ar a el s u p u est o d es arr oll o.
A n a di e es c a p a t a m p o c o q u e est os pr o y e ct os n o s ól o e nt or p e c e n l a l u -
c h a c o ntr a el r a cis m o si n o q u e ti e n d e n a c o ns oli d arl o c o m o i nstr u m e nt o
d e d o mi ni o, c o n s us c o ns e c u e n ci as pr of u n d a m e nt e dis cri mi n at ori as.
Bi bli o gr afí a
95
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 95 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
b o a v e nt ur a d e s o u s a s a nt o s. pt/ m e di a/ D e s c ol o ni z ar % 2 0 el % 2 0 s a b er _fi n al %
2 0- % 2 0 C % C 3 % B 3 pi a. p df
— — — — (s/f), “ H a ci a u n a c o n c e p ci ó n m ulti c ult ur al d e l os d er e c h os h u m a -
n os”, c o ns ult a d o el 2 d e n o vi e m br e d el 2 0 1 7 e n htt p://r e d. p u c p. e d u. p e/
ri d ei/fil es/ 2 0 1 1/ 1 0/ 7. p df
Di et z, G u nt er, “ L os a ct or es i n dí g e n as a nt e l a ‘i nt er c ult uri z a ci ó n’ d e l a e d u c a -
ci ó n s u p eri or e n M é xi c o: ¿ e m p o d er a mi e nt o o n e oi n di g e nis m o?”, R e vist a
L ati n o a m eric a n a d e E d uc aci ó n I ncl usi v a , v ol. 3, n ú m. 2, p p. 5 5- 7 5, 2 0 0 9.
F o u c a ult, Mi c h a el, L a v ol o nt é d e s a v oir. Hist oire d e l a s e x u alit é , v ol. 1, P arís,
G alli m ar d, 1 9 7 6.
F u k u y a m a, Fr a n cis, El fi n de l a hist ori a y el últi m o h o m bre , B u e n os Aires, Pl a n et a, 1 9 9 2.
G ar cí a C a n cli ni, N ést or, “ L a gl o b ali z a ci ó n: ¿ pr o d u ct or a d e c ult ur as hí bri -
d as?”, e n Act as d el III C o n gres o L ati n o a m eric a n o d e l a As oci aci ó n I nt er n aci o n al
p ar a el Est u di o d e l a M úsic a P o p ul ar , B o g ot á, a g ost o, 2 0 0 0, c o ns ult a d o el 1 8
d e a g ost o d e 2 0 1 4 e n htt ps:// d o c pl a y er. es/ 1 3 4 6 4 6 9 3- L a- gl o b ali z a ci o n- pr o -
d u ct or a- d e- c ult ur as- hi bri d as. ht ml
Gi d d e ns, A nt h o n y, C o ns ec u e nci as d e l a m o d er ni d a d , M a dri d, Ali a n z a, 1 9 9 3.
Gl e d hill, J o h n, El p o d er y s us disfr ac es. P ers p ecti v as a ntr o p ol ó gic as d e l a p olític a ,
2ª e d., B ar c el o n a, B ell at err a, 2 0 0 2.
G u d y n as, E d u ar d o, “III. El n u e v o e xtr a cti vis m o pr o gr esist a e n A m éri c a d el S ur.
Tesis s o br e u n vi ej o pr o bl e m a b aj o n u e v as e x pr esi o n es”, e n vvaa , C ol o ni a-
lis m os d el si gl o x xi . N e g oci os e xtr acti v os y d ef e ns a d el t errit ori o e n A m éric a
L ati n a , B ar c el o n a, I c ari a, j u ni o, p p. 7 5- 9 2, 2 0 1 1, c o ns ult a d o el 1 8 d e a g ost o d e
2 0 1 4 e n htt p:// w w w. g u d y n as. c o m/ p u bli c a ci o n es/ c a pit ul os/ G u d y n as E xtr a c -
ti vis m o Tesis C ol o ni alis m o 1 1. p df
— — — — y Al b ert o A c ost a, “ L a r e n o v a ci ó n d e l a críti c a al d es arr oll o y el b u e n
vi vir c o m o alt er n ati v a”, e n Ut o pí a y Pr a xis L ati n o a m eric a n a. R e vist a I nt er n a -
ci o n al d e Fil os ofí a I b er o a m eric a n a y Te orí a S oci al , c e s a , f c es, U ni v ersi d a d d e
Z uli a, M ar a c ai b o, Ve n e z u el a, a ñ o 1 6, n ú m. 5 3, a bril-j u ni o, p p. 7 1- 8 3,
2 0 1 1, c o ns ult a d o el 6 d e n o vi e m br e d e 2 0 1 8 e n htt p:// w w w. g u d y n as. c o m/
p u bli c a ci o n es/ G u d y n as A c ost a Criti c a D es arr oll o B Vi vir Ut o pi a 1 1. p df
96
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 96 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
97
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 97 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
D esi g u al d a d s o ci al y p u e bl os i n dí g e n as
L os o bst á c ul os p ar a l a e q ui d a d
e n el d es arr oll o *
L a p o br e z a y d e si g u al d a d e n l a q u e vi v e n a ct u al m e nt e l os p u e bl os i n -
dí g e n a s d e M é xi c o y A m éri c a n o s o n u n si m pl e r e s ult a d o d el ol vi d o, d e
s u fr a g m e nt a ci ó n li n g üí sti c a, d e s u l ej a ní a e s p a ci al o d e s u n e g ati v a a
p arti ci p ar e n el “ d e s ar r oll o e c o n ó mi c o”, si n o e x pr e si o n e s d el ti p o d e
r el a ci o n es s o ci al es y e c o n ó mi c as q u e s e h a n est a bl e ci d o al i nt eri or d e l as
s o ci e d a d e s c o nt e m p or á n e a s.
Dif er e nt es est u di os y a n álisis s o br e l a vi g e n ci a y el est a d o d e l os d e -
r e c h os i n dí g e n as h a n e vi d e n ci a d o l a estr e c h a r el a ci ó n e ntr e p o br e z a y
d et eri or o d e l os d er e c h os h u m a n os. N o o bst a nt e, l os p u e bl os i n dí g e n as
h a n p o di d o i n ci dir, d e m a n er a c a d a v e z m ás si g nifi c ati v a, e n l os á m bi -
t os j urí di c o y p olíti c o i nt er n a ci o n al es y n a ci o n al es, e n b us c a d e c o ns-
tr uir n u e v as f or m as d e ci u d a d a ní a y p arti ci p a ci ó n, al d e m ostr ar q u e es
p osi bl e r e v ertir l a d esi g u al d a d p ar a a c er c ars e a l a e q ui d a d e n el m ar c o
d el r e c o n o ci mi e nt o d e l a di v ersi d a d c ult ur al y f a v or e c er así l a vi g e n ci a d e
l a pr o pi a d e m o cr a ci a y d el f e d er alis m o.
Es u n a pr e o c u p a ci ó n c e ntr al vi g e nt e d e l os Est a d os y d e l os or g a nis m os
i nt er n a ci o n al es a n ali z ar, c u a nti fi c ar y d eli mit ar, c o n b as e e n dif er e nt es
98
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 98 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
Mi r a d a s s o b r e l a di v e r si d a d c ult u r al. A p u nt e s y ci r c u n st a n ci a s
99
A p u nt e s y cir c u n st a n ci a s.i n d d 99 0 7/ 1 1/ 1 9 2: 1 5 p. m.
J o s é d el V al
100
1 01
pr o d u c ci ó n d e c o n o ci mi e nt os d e r aí z o c ci d e nt al y d e c ar á ct er c o m p eti -
ti v o (c e p a l , 2 0 1 4 b: 2 7 8).
S e tr at a, a d e m ás, d e u n a d o bl e c o m pl eji d a d q u e l as p olíti c as p ú bli -
c as p ar e c e n n o c o m pr e n d er o n o q u er er afr o nt ar e n s us j ust os t ér mi -
n os: p or u n l a d o, l as c o n di ci o n es estr u ct ur al es d e d esi g u al d a d q u e
af e ct a n a l os m ás di v ers os as p e ct os d e l a vi d a s o ci al y m at eri al i n dí g e -
n a; p or el otr o, l as f all as d el m o d el o t e óri c o s o br e el q u e s e s ust e nt a l a
e d u c a ci ó n.
S u br a y o l o a nt eri or p or q u e l a i nt er c ult ur ali d a d y el di ál o g o e i nt er -
c a m bi o d e s a b er es c ult ur al es n o h a n si d o u n a c o nst a nt e ni h a n est a d o
e n el h ori z o nt e pr o gr a m áti c o d e n u estr os sist e m as e d u c ati v os, l o q u e
p er mitirí a l a i n cl usi ó n v er d a d er a d e l os i n dí g e n as y s us c o n o ci mi e nt os
pr o pi os e n l as u ni v ersi d a d es.
P or otr a p art e, l as t as as d e o c u p a ci ó n p ar a est e s e ct or d e l a p o bl a -
ci ó n m u estr a n otr o p a n or a m a, p ar a d óji c o, p u es s e u bi c a n e ntr e 7 0 y 9 0
p or ci e nt o p ar a l as e d a d es pr o d u cti v as ( d e 2 5 a 5 9 a ñ os) y s u p eri or es a
4 0 p or ci e nt o e n p ers o n as m a y or es d e 6 0 a ñ os, l o q u e e n u n pri n ci pi o
d ej a e ntr e v er q u e es p osi bl e s er p o br e a u n q u e s e tr a b aj e m u c h o. E n
est e c as o, l o q u e es n e c es ari o a v eri g u ar es a q u é ti p o d e e m pl e os s e
d e di c a n es p e cífi c a m e nt e l os i n dí g e n as, p u es s e g ú n es os mis m os d at os,
l os m e xi c a n os e n g e n er al, s e a n i n dí g e n as o n o, s e e m pl e a n e n s u m a y o-
rí a e n el c o m er ci o y e n l os s er vi ci os; u n a c u art a p art e l o h a c e e n l a i n -
d ustri a m a n uf a ct ur er a y e n l a c o nstr u c ci ó n, mi e ntr as q u e u n p o c o m ás
d e di e z p or ci e nt o s e d e di c a a l as a cti vi d a d es a grí c ol as ( C o n e v al, 2 0 1 4).
Al g o q u e l as cifr as el u d e n c u a ntifi c ar es l a c a nti d a d d e mi e m br os d e
l os p u e bl os i n dí g e n as q u e est á s o m eti d o a s e mi es cl a vit u d e n l a pr o d u c-
ci ó n d e dr o g as, q u e e n d at os d e 2 0 1 5 s e ñ al a n a M é xi c o, y e n es p e ci al
al est a d o d e G u err er o, c o m o el pri m er pr o d u ct or d e o pi o e n el m u n d o,
c o n c asi u n mill ó n d e g u err er e ns es r e d u ci d os a est a c o n di ci ó n tr á gi c a;
si n d u d a al g u n a, est o es p osi bl e p or l a a n u e n ci a o l a c o m pli ci d a d d e l as
i nstit u ci o n es d el Est a d o ( C or d er a, 2 0 1 5).
1 02
103
1 04
El ori g e n d e l a d e si g u al d a d e xtr e m a
E n el a s p e ct o e c o n ó mi c o, l a d e si g u al d a d s o ci al ti e n e s u ori g e n e n l a
cri si s d e l a s o ci e d a d d el tr a b aj o, e n l a q u e “ el e m pl e o a s al ari a d o h a
d ej a d o d e s er el arti c ul a d or d e l os d er e c h os s o ci al e s”, l o c u al g e n er ó
u n a sit u a ci ó n q u e di o p as o a l a pr e c ari e d a d d el bi e n est ar c o m ú n d e bi d o a
l a p ér di d a d e l a u ni v er s ali d a d d e l a s p olíti c a s s o ci al e s, q u e tr a n sit ar o n
d e ej es r e ct or es d e u n a p olíti c a d e d es arr oll o g e n er ali z a d o a pr o gr a m as d e
a si st e n ci a s o ci al diri gi d os s ól o a gr u p os f o c ali z a d os c o n c e bi d os c o m o
“ p o br e s e xtr e m os”. E n otr a s p al a br a s, l a d e bili d a d d e l os si st e m a s d e
pr ot e c ci ó n s o ci al — a c a u s a d e l a cri si s d el E st a d o b e n ef a ct or —, f a v or e -
ci ó l a m ulti pli c a ci ó n d e l a s d e si g u al d a d e s s o ci al e s, af e ct ó el t eji d o s o ci al
e i nt e n sifi c ó l a s dif er e n ci a s i ntrí n s e c a s c o m o l a s d e g é n er o, r a z a, e d a d,
c o n di ci ó n mi gr at ori a, ori g e n ét ni c o, e d a d, r eli gi ó n, et c ét er a ( Vit e, 2 0 0 7: 4 3).
Si n e m b ar g o, e n t ér mi n os hist óri c os, l a d esi g u al d a d s o ci al h a si d o
u n a c o nst a nt e d e m ati c es y es p e cifi ci d a d es s e g ú n el c o nt e xt o g e o p olí -
ti c o y c ult ur al d e c a d a n a ci ó n. E n u n a gr a n p or ci ó n d el c o nti n e nt e
a m eri c a n o, d ur a nt e l a é p o c a c ol o ni al, l as r el a ci o n es s o ci al es gir ar o n e n
t or n o a l a di visi ó n e ntr e i n di os y n o i n di os. D es p u és, el m o d el o d e n a-
ci ó n h o m o g é n e a q u e e m a n ó d e l as r ef or m as y r e v ol u ci o n es li b er al es
b ur g u es as d el si gl o xi x f u e el r es ult a d o d e l a or g a ni z a ci ó n d e l os p aís es
1 05
106
r al es, al c o n c e bir t o d o y a t o d os c o m o m er c a n cí as i nt er c a m bi a bl es y
a pr o pi a bl es.
Est a a pr o pi a ci ó n p or p art e d e l os d u e ñ os d el c a pit al gl o b al y d el or -
d e n i nt er n a ci o n al s e h a d es arr oll a d o d e m a n er a c o m pl ej a y g e n er ali z a -
d a e n t o d os l os ór d e n es d e l a vi d a s o ci al d e l as n a ci o n es y m a nti e n e s u
e x pr esi ó n m at eri al e n l a m a y orí a d e l os t errit ori os o c u p a d os p or p o bl a -
ci o n es ori gi n ari as.
Al p o n ers e e n m ar c h a dif er e nt es of e nsi v as estr at é gi c as d e f or m a si m ul -
t á n e a, s e r e d e fi n e el us o y d esti n o d e r e c urs os y t errit ori os, q u e s er á n i n-
t e gr a d os al m er c a d o i nt er n a ci o n al a p artir d e m o d el os d e d es p oj o e
i nt er v e n ci ó n d esti n a d os s o br e t o d o a l a c o nstr u c ci ó n y est a bl e ci mi e nt o d e
“ cl úst er es e xtr a cti v os”, e n el m ar c o d e gr a n d es pr o y e ct os r e gi o n al es y gl o -
b al es f u n d a m e nt a d os e n l os tr at a d os d e li br e c o m er ci o c o m o pri n ci p al
estr at e gi a “ d es arr ollist a”, y e n l a i nt e nsi fi c a ci ó n d e l a a pr o pi a ci ó n m e di a n -
t e el d es p oj o y l a tr a nsf er e n ci a d e r e c urs os n at ur al es disfr a z a d os d e c o m-
m o dities , s uj et os a l a br ut al y d es pi a d a d a es p e c ul a ci ó n fi n a n ci er a.
Est os pr o c es os h a n t e ni d o gr a v es i m pli c a ci o n es e i m p a ct os a m bi e n -
t al es y s o ci al es e n l a r e gi ó n, p u es l as ll a m a d as “r e cl asifi c a ci o n es es p a-
ci al es” af e ct a n l os i nt er es es, t errit ori os y r e c urs os q u e p or d er e c h o l es
c orr es p o n d e n a l as p o bl a ci o n es ori gi n ari as. Ell o h a a gr a v a d o l os c o n -
t e xt os d e e x cl usi ó n p olíti c a, dis cri mi n a ci ó n s o ci al y m ar gi n a ci ó n e c o-
n ó mi c a, a m e n u d o i nst a ur a d a c o n e vi d e nt e c o m pli ci d a d y vi ol e n ci a
p or l os a g e nt es d el Est a d o q u e d es p oj a n a l os p u e bl os y c o m u ni d a d es,
a p es ar d e l os a v a n c es q u e l a l e gisl a ci ó n, t a nt o n a ci o n al c o m o i nt er n a -
ci o n al, h a t e ni d o y c o m pr o m eti d o e n est a m at eri a.
Ta nt o R o d olf o St a v e n h a g e n c o m o J a m es A n a y a y Vi ct ori a Ta uli- C or -
p u z, s u c esi v os r el at or es es p e ci al es d e l a o n U e n m at eri a d e d er e c h os
i n dí g e n as, h a n s u br a y a d o y r eit er a d o l a e n or m e br e c h a q u e h a y e n est e
t err e n o e ntr e l a pr o cl a m a ci ó n d e pri n ci pi os y l os h e c h os, p u es s e g ú n
l os i nstr u m e nt os d el d er e c h o i nt er n a ci o n al, l as ti err as, l os t errit ori os
y l os r e c urs os n at ur al es e n ell os e n c o ntr a d os s e arti c ul a n í nt e gr a m e nt e
1 07
— y n o d e f or m a s e p ar a d a — c o m o el e m e nt os c o nstit uti v os d e u n a r e -
l a ci ó n es pirit u al y c ult ur al q u e u n e a l os i n dí g e n as c o n s us t errit ori os
( c e p a l , 2 0 1 4 b: 3 4).
E n el c urs o d e l as últi m as d é c a d as, est e a c el er a d o pr o c es o pr o d u cti -
v o y s us tr a nsf or m a ci o n es e n l os á m bit os gl o b al y r e gi o n al h a d e v e ni d o
e n el a u m e nt o d es m es ur a d o d e l a d e m a n d a d e r e c urs os n at ur al es y, p or
e n d e, e n l a i n c or p or a ci ó n a ut orit ari a d e n u e v os es p a ci os t errit ori al es al
m er c a d o, l o q u e h a pr o v o c a d o q u e l os hi dr o c ar b ur os, mi n er al es, a g u a,
bi o di v ersi d a d, air e y h ast a l os pr o pi os s a b er es tr a di ci o n al es s e h a y a n
c o n v erti d o e n m er c a n cí as s uj et as a l a f á cil y pr o nt a a pr o pi a ci ó n p or
p art e d e p arti c ul ar es, sit u a ci ó n q u e s ól o es p osi bl e c o n l a a v e n e n ci a d e
l os Est a d os y l a o misi ó n e n s us l e y es, e i m p u est o d e m a n er a dir e ct a a l os
p u e bl os e n n u estr o p aís.
Est a d eri v a g u b er n a m e nt al ti e n e s u m á xi m a e x pr esi ó n e n l a r e n u n ci a
a l a s o b er a ní a t errit ori al y a l a p ot est a d pri m ari a s o br e l os r e c urs os es -
tr at é gi c os, f e n ó m e n o q u e s ur g e y s e est a bl e c e e n c asi t o d os l os p aís es
d el or b e, e n p arti c ul ar d e n u estr o c o nti n e nt e, si n i m p ort ar l a i d e ol o gí a d e
l os r e gí m e n es p olíti c os q u e l os e n c a b e c e n ( p or ej e m pl o, d es d e M é xi c o
h ast a Ve n e z u el a y Br asil), q u e eli g e n el c a mi n o d el e xtr a cti vis m o o d e
l as e c o n o mí as d e e n cl a v e, c ar a ct erísti c as d e l os p eri o d os c ol o ni al es,
p or e n ci m a y e n c o ntr a d el bi e n est ar s o ci al y el a m bi e nt al e n g e n er al.
C o m o m u estr a ej e m pl ar d e est a estr at e gi a f u e l o s u c e di d o e n M é xi c o
a l o l ar g o d e l a pri m er a d é c a d a d el si gl o x xi , d o n d e s e c o n c esi o n ar o n
5 1 9 9 0 3 1 2. 7 h e ct ár e as d el t errit ori o n a ci o n al, l as c u al es s e d esti n ar o n
a 2 4 3 5 1 pr o y e ct os mi n er os; a u n a d o a ell o, el cr e ci mi e nt o i n m e di at o d e
est a i n d ustri a e xi gi ó q u e e n el a ñ o 2 0 1 1 s e e ntr e g ar a n 1 5 1 2 n u e v as
c o n c esi o n es h ast a p or 5 0 a ñ os p ar a l a li br e e x pl ot a ci ó n a u n t ot al d e
2 9 3 e m pr es as e xtr a nj er as. E n c o ntr ast e, “l a s u p erfi ci e d esti n a d a p ar a l a
c o ns er v a ci ó n d e l a bi o di v ersi d a d, b aj o el es q u e m a d e ár e as n at ur al es
pr ot e gi d as ( a n p ) t a n s ól o a b ar c ó 1 0. 6 p or ci e nt o ( 2 0 mill o n es d e h e c -
t ár e as)” d el t errit ori o n a ci o n al ( Ll a n o, 2 0 1 4).
108
L a r e s p u e st a i n dí g e n a al m o d el o e xtr e m o d e d e si g u al d a d
109
b ar g o, e n l a s d é c a d a s r e ci e nt e s h a n el a b or a d o u n a s eri e d e m e c a ni s m os
y a c ci o n e s p ar a q u e l os E st a d os r e c o n o z c a n e i n cl u y a n d er e c h os e s p e -
cífi c os q u e s u st e nt e n d e u n a m ej or f or m a y c o n p erti n e n ci a c ult ur al l a s
di v er s a s mir a d a s y c o n c e p ci o n e s d e d e s ar r oll o e i n cl u si ó n, c o n el o bj e -
ti v o d e di s mi n uir l a a m pli a br e c h a d e di s p ari d a d s o ci al q u e h a y e ntr e
l os i n dí g e n a s y l os n o i n dí g e n a s e n l a s n a ci o n e s pl uri c ult ur al e s.
D e est e m o d o, el est á n d ar mí ni m o d e d er e c h os e n m at eri a i n dí g e n a
s e h a arti c ul a d o e n ci n c o di m e nsi o n es, l as c u al es s e h all a n vi g e nt es e n
d os l e gisl a ci o n es d e c ar á ct er i nt er n a ci o n al, el C o n v e ni o 1 6 9 s o br e P u e -
bl os I n dí g e n as y Tri b al es d e l a oi t ( 1 9 8 9) y l a D e cl ar a ci ó n d e l as N a-
ci o n es U ni d as s o br e l os D er e c h os d e l os P u e bl os I n dí g e n as ( 2 0 0 7):
1. el d er e c h o a l a n o dis cri mi n a ci ó n;
2. el d er e c h o al d es arr oll o y el bi e n est ar s o ci al;
3. el d er e c h o a l a i nt e gri d a d c ult ur al;
4. el d er e c h o a l a pr o pi e d a d, a c c es o, us o y c o ntr ol d e l as ti err as,
t errit ori os y r e c urs os n at ur al es, y
5. el d er e c h o a l a p arti ci p a ci ó n p olíti c a y al c o ns e nti mi e nt o li br e,
pr e vi o e i nf or m a d o.
11 0
t os d e r ei vi n di c a ci ó n i n dí g e n a y l as d e m a n d as p olíti c as p or a ut o n o mí a.
E n M é xi c o, p or ej e m pl o, el Ej ér cit o Z a p atist a d e Li b er a ci ó n N a ci o n al
( e z l n ) s e c o nfi g ur ó c o m o el m o vi mi e nt o et n o p olíti c o p or e x c el e n ci a
q u e b us c a el r e c o n o ci mi e nt o j urí di c o v er d a d er o d e l os p u e bl os i n dí g e -
n as y d e m a n d a d er e c h os e c o n ó mi c os, c ult ur al es y t errit ori al es pr o pi os,
a tr a v és d el est a bl e ci mi e nt o d e u n r é gi m e n d e a ut o n o mí a t errit ori al y l a
r e c o nfi g ur a ci ó n d e m u ni ci pi os y f a c ult a d es a d mi nistr ati v as, j urí di c as y
p olíti c as. N o o bst a nt e, l a r e ali d a d es i n o c ult a bl e y s us pr o p u est as,
c o m pr o mis os fir m a d os y afir m a ci o n es d e r es p et o s e m a nti e n e n t er c a -
m e nt e i n c u m pli d as p or m ás d e u n a d é c a d a, e n q u e h a n s ufri d o d e c o n -
ti n u o a c os o y u n a g u err a d e b aj a i nt e nsi d a d p er m a n e nt e.
E n el c as o d e p aís es c o m o E c u a d or y B oli vi a, el m o vi mi e nt o i n dí g e n a
h a m ostr a d o s u e n or m e c a p a ci d a d d e m o vili z a ci ó n y d e pr ot est a a tr a -
v és d e u n a a m pli a p oliti z a ci ó n d e s u i d e nti d a d ét ni c a, l o gr a n d o o c u p ar
es p a ci os e n el p o d er est at al p ar a m o difi c ar l as c o nstit u ci o n es y así
e q uili br ar l a r el a ci ó n q u e hist óri c a m e nt e h a d esf a v or e ci d o a l os i n dí g e -
n as ( N a v arr et e, 2 0 1 0).
Est e ti p o d e pr o c es os, q u e e n pri m er a i nst a n ci a b us c a n l a p u est a e n
m ar c h a d e d er e c h os es p e cí fi c os y dif er e n ci a d os, pr et e n d e t a m bi é n c o ns -
tr uir n u e v as f or m as d e ci u d a d a ní a m e di a nt e l a r ef u n d a ci ó n d e l os Est a d os
y l os c o ntr at os s o ci al es, e n el m ar c o d el r e c o n o ci mi e nt o d e l a di v ersi d a d
c ult ur al y a tr a v és d e u n pr o c es o d e f ort al e ci mi e nt o d e l a d e m o cr a ci a y
el f e d er alis m o.
Si n e m b ar g o, l as c o n q uist as e n l as estr u ct ur as j urí di c as d e l os Est a d os
n a ci o n al es s e e nfr e nt a n a u n si n n ú m er o d e o bst á c ul os e i n c u m pli mi e n -
t os e n s u a pli c a ci ó n, p or el si m pl e h e c h o d e s er c o ntr ari as e i n c o m-
p ati bl es c o n l as estr at e gi as g e n er al es pr e d o mi n a nt es e n el m u n d o
c o nt e m p or á n e o gl o b ali z a d o. N o o bst a nt e, est os i nstr u m e nt os j urí di c os
s o n l os ú ni c os c o n q u e c u e nt a n l os p u e bl os p ar a g ar a nti z ar s u s o br e vi -
v e n ci a y el arr a n q u e d e pr o c es os a ut o n ó mi c os a c or d es c o n s us c o n c e p -
ci o n es c ult ur al es pr o pi as.
111
L a r e visi ó n d e t o d os l os c a m p os d e l a r e ali d a d y d e l os es p a ci os t e -
rrit ori al es d o n d e l os p u e bl os i n dí g e n as d es arr oll a n s u s u p er vi v e n ci a y
c o nti n ui d a d m u estr a q u e s o n s o m eti d os a n u e v as i ni ci ati v as d e d es p o -
j o. L os pr o gr a m as y pr o y e ct os r es p o n d e n a u n d o bl e pr o c es o, y a q u e
l a r es p o ns a bili d a d d e l os Est a d os h a m ar c h a d o al p ar ej o c o n s u d e bili-
t a mi e nt o y s u cl ar a y cí ni c a as o ci a ci ó n y c o m pli ci d a d c o n l as of e nsi v as
fi n a n ci er as, pr o d u cti v as y e xtr a cti v as d e l as v or a c es c or p or a ci o n es
tr as n a ci o n al es.
Es pr e cis a m e nt e e n est e c a m p o — el d el ej er ci ci o d e l os d er e c h os d e
l os p u e bl os i n dí g e n as — e n d o n d e d e b e m os c e ntr ar n u estr os a n álisis y
r efl e xi o n es, c o n el pr o p ósit o d e cr e ar p olíti c as p ú bli c as q u e d e v er as
s e a n c a p a c es d e m o difi c ar l a a v al a n c h a d e p ot e n ci al es et n o ci di os q u e
a m e n a z a n a l as c o m u ni d a d es n ati v as e n el m u n d o c o nt e m p or á n e o y
v ul n er a n el el e m e nt al ej er ci ci o d e s us d er e c h os h u m a n os.
E n n u estr o c as o, l a i nstit u ci ó n r es p o ns a bl e d e l a at e n ci ó n dir e ct a a
l os p u e bl os, l a c ust o di a d el i n di g e nis m o d e Est a d o e n M é xi c o (l a a ct u al
c D i , h er e d er a d e u n a d e l as i nstit u ci o n es e m bl e m áti c as, el I nstit ut o N a-
ci o n al I n di g e nist a), l a n g ui d e c e h o y s u mi d a e n l a i n efi ci e n ci a y l a i n e x -
p eri e n ci a, s u p e dit a d a a pr o gr a m as g e n er ali z a d os i m p u est os d es d e el
c e ntr o y a r eit er a d os s u b ej er ci ci os d e l os e xi g u os r e c urs os asi g n a d os,
m er m a d os p or l a c orr u p ci ó n y a c ar g o d e f u n ci o n ari os si n a nt e c e d e nt es
ni pr e p ar a ci ó n al g u n a e n t e m as d e e n or m e c o m pl eji d a d, l o q u e l a h a
ll e v a d o a u n ej er ci ci o tri vi al y sist e m áti c o d e “ asist e n ci alis m o”, c o o pt a-
ci ó n y si m ul a ci o n es d e cl ar ati v as.
Fr e nt e a est a r e ali d a d i nstit u ci o n al, l os p u e bl os i n dí g e n as r e cl a m a n
y e xi g e n c a d a v e z c o n m a y or i nsist e n ci a u n a n u e v a i ns er ci ó n e n l a s o -
ci e d a d, u n n u e v o p a ct o s o ci al e n el q u e l as estr u ct ur as p olíti c as d e l os
Est a d os r e c o n o z c a n — m ás all á d e l a l etr a d e l a l e gisl a ci ó n, p er o e n
c u m pli mi e nt o d e l os i nstr u m e nt os j urí di c os — s us d er e c h os a l a a ut o -
n o mí a, a l a a ut o d et er mi n a ci ó n, al c o ntr ol d e s us ti err as y t errit ori os, e n
11 2
11 3
Bi bli o gr afí a
11 4
11 5
11 6
11 7
P er o, e n l o f u n d a m e nt al, l a o pi ni ó n d e Mi c h el F o u c a ult es cl ar a m e nt e
i n di c ati v a d el c ar á ct er d e es e pr o c es o:
M e p ar e c e q u e h a y u n h e c h o q u e n o d e b e m os ol vi d ar, y es q u e e n l as s o ci e d a -
d es o c ci d e nt al es, y est o es así d es d e l a E d a d M e di a, l a el a b or a ci ó n d el p e ns a -
mi e nt o j urí di c o s e h a c e es e n ci al m e nt e, e n t or n o d el p o d er r e al. El e di fi ci o j urí -
di c o d e n u estr as s o ci e d a d es s e c o nstr u y ó a p e di d o d el p o d er r e al y t a m bi é n e n
s u b e n e fi ci o, p ar a s er virl e d e i nstr u m e nt o o d e j usti fi c a ci ó n ( 2 0 0 1: 3 3- 4 8).
C o m o n o s o y a b o g a d o ni e x p ert o e n d er e c h o, p or l o c u al p o drí a ll e g ar
a el u dir al g u n as c u esti o n es es e n ci al es, cr e o m ás bi e n p erti n e nt e mir ar el
t e m a pr o p u e st o d e s d e u n a d e l a s ci e n ci a s s o ci al e s: l a a ntr o p ol o gí a y, e n
p arti c ul ar, l a a ntr o p ol o gí a d e y s o br e M é xi c o, y r ef erir m e a t e m a s y
h e c h os (c a s os) q u e fij e n u n or d e n d e l e giti mi d a d y p erti n e n ci a.
P os e e m os h o y u n a v ast a bi bli o gr afí a q u e n os ofr e c e p a n or a m as c o m -
pr e nsi v os d e l a sit u a ci ó n a ct u al d e l os d er e c h os p olíti c os d e l os i n dí g e -
n as 1 y q u e, e n g e n er al, n o s e sit ú a s ól o e n el c a m p o j urí di c o si n o q u e
s e ñ al a d a m e nt e s e c ar a ct eri z a p or p artir d e sit u a ci o n es d e d esi g u al d a d y
asi m etrí as r e v el a d or as d e l as c o n di ci o n es d e vi d a d e l os i n dí g e n as. Est o
h a c e q u e, d e f or m a p er m a n e nt e, l o j urí di c o s e a d es b or d a d o p or l as r e -
f er e n ci as a l as sit u a ci o n es s o ci al es, q u e s e c o n vi ert e n e n el c orr el at o
o bj eti v o d e l as r e visi o n es l e gisl ati v as; l as s e nt e n ci as d e l a S u pr e m a C or -
t e d e J usti ci a s o br e d er e c h os i n dí g e n as, s us a v a n c es, li mit a ci o n es y v a-
cí os; l a di v ersi d a d d e e x p eri e n ci as; l as tri b ul a ci o n es q u e c o nll e v a l a
a pli c a ci ó n d e u n n u e v o m o d el o d e c o ntr ol d e c o nstit u ci o n ali d a d y d e
c o n v e n ci o n ali d a d p ar a el Est a d o m e xi c a n o, y l a a c e pt a ci ó n o el r e c h a z o
d e l os i n dí g e n as a nt e l os n u e v os dis p ositi v os d e l as l e y es.
1
P ar a q ui e n es c ulti v a n el d er e c h o p ú bli c o m e xi c a n o, el est u di o d e l os d er e c h os d e l os p u e bl os i n dí g e n as
s e h a v u elt o u n a c o nst a nt e d es d e l a d é c a d a p as a d a, e n p arti c ul ar l u e g o d e l a r ef or m a d e a g ost o d e 2 0 0 1 al
t e xt o c o nstit u ci o n al, c o n l a c u al s e est a bl e ci ó u n a m pli o c at ál o g o d e d er e c h os p ar a l os p u e bl os y c o m u ni-
d a d es i n dí g e n as. C o n est e r e c o n o ci mi e nt o c o nstit u ci o n al s e b us c a b a c o n cr et ar u n a s eri e d e tr a nsf or m a ci o -
n es e n el d er e c h o m e xi c a n o.
11 8
11 9
q u e, p or u n l a d o, b us c a n o bt e n er c o n cr e ci ó n e n u n pl a n o j urí di c o di -
f er e n ci a d o, p er o q u e, p or el otr o, m u estr a n el fr a c as o o l as li mit a ci o n es
d e “ e n c a ps ul ar” l os pr o bl e m as y/ o a l os s uj et os e n u n p ersist e nt e ej er -
ci ci o d e c o nstr uir i nstr u m e nt os j urí di c os.
U n ej e m pl o d e est o es el “ d er e c h o a l a c o ns ult a li br e, pr e vi a e i nf or -
m a d a”. Tr a ns c urr e n l os a ñ os si n q u e s e l e gisl e u n a d efi ni ci ó n j urí di c a y
r e gl a m e nt ari a s ufi ci e nt e q u e p er mit a a l os p u e bl os i n dí g e n as p or l o
m e n os h a c er fr e nt e d e u n a m a n er a l e gíti m a y d e m o cr áti c a a l a br ut al
of e nsi v a e c o n ó mi c o- e xtr a cti v a y j urí di c a 2 q u e h a i m pl a nt a d o el Est a d o
m e xi c a n o e n l a t ot ali d a d d e l os t errit ori os i n dí g e n as d el p aís.
Y d e b e r e c o n o c ers e q u e, a u n si t al d er e c h o a l a c o ns ult a s e f or m ali -
z ar a e n t ér mi n os j urí di c os, s erí a i ns ufi ci e nt e p ar a d ot ar d el p o d er n e -
c es ari o a l os p u e bl os s o br e s us r e c urs os, el q u e l es p er miti er a as u mir
u n a c o n di ci ó n d e “s o ci os” e n c u al q ui er a d e l os e m pr e n di mi e nt os q u e
s e pr o p usi er a n e n s us t errit ori os. Tal c o n di ci ó n s u b or di n a d a, i m pi d e a
l os p u e bl os o bt e n er, e n el m ej or d e l os c as os, u n a si m pl e c o m p e ns a-
ci ó n o p a g o p or s us bi e n es c o nfis c a d os o, e n ni n g ú n c as o, u n a p arti ci -
p a ci ó n l e gíti m a e n l as utili d a d es d e l os d es arr oll os. C hi a p as y O a x a c a
e n c a b e z a n u n a l ar g a list a d e z o n as i n dí g e n as q u e est á n e n c o n di ci ó n d e
“ d es p oj o estr u ct ur al sist é mi c o”.
P er o est o n o af e ct a s ól o a l os r e c urs os n at ur al es. Ve á m osl o e n otr o
ni v el, c o m o es el c as o d e l a r el a ci ó n e ntr e l e n g u as y d er e c h os c ol e cti v os.
El pr o pi o St a v e n h a g e n i n di c ó q u e “ el i di o m a n o s ól o es u n m e di o d e
c o m u ni c a ci ó n, si n o t a m bi é n u n el e m e nt o es e n ci al p ar a l a estr u ct ur a ci ó n
d e l os pr o c es os m e nt al es y l a a p ort a ci ó n d e si g ni fi c a d o al e nt or n o c ul -
t ur al y s o ci al d e c u al q ui er p ers o n a” ( 2 0 0 8: 2 9- 3 0). L a c o n cl usi ó n q u e
o bti e n e n o es l a d e u n j urist a si n o l a d e u n et n ól o g o: “ U n a c o m u ni d a d
i di o m áti c a es t a m bi é n u n a c o m u ni d a d e pist e m ol ó gi c a” ( 2 0 0 8: 2 8).
2
C á m ar a d e Di p ut a d os d el H. C o n gr es o d e l a U ni ó n ( 2 0 1 4).
12 0
El c ar á ct er s o ci al d e l as l e n g u as — p ar a c u al q ui er c o m u ni d a d i di o m áti -
c a, n o s ol a m e nt e p ar a l os p u e bl os i n dí g e n as — pl a nt e a l a p erti n e n ci a d e
l os d er e c h os c ol e cti v os. Y es bi e n s a bi d o q u e el ot or g a mi e nt o d e d er e c h os
c ol e cti v os es u n a c u esti ó n f u ert e m e nt e r e c us a d a p or q ui e n es ( y s o n
l e gi ó n) h a n c o nstr ui d o l os a p ar at os j urí di c os s o br e el d er e c h o d e l os i n di-
vi d u os. L a l e n g u a es si e m pr e s u pr ai n di vi d u al, y s u ej er ci ci o es es e n ci al -
m e nt e c ol e cti v o. S e l as r e c o n o z c a o s e l as pr o hí b a, l as r es ol u ci o n es si e m pr e
s e r ef erir á n a l o c ol e cti v o, y s ól o c o m o s u c e d á n e o al i n di vi d u o.
El r e c o n o ci mi e nt o d e est a c o n di ci ó n h u m a n a — e n el l e n g u aj e n o
h a y pr o pi e d a d pri v a d a, es cri bi er o n J a k o bs o n y H all e ( 1 9 5 6) —, p u est a
a pr u e b a e n el es c e n ari o d e l os f a ct or es hist óri c o-s o ci al es d el p o d er,
r e v el a d e i n m e di at o d os c u esti o n es: p or u n l a d o, l a n at ur ali z a ci ó n d e
l as l e n g u as h e g e m ó ni c as, q u e a p ar e c e n c o m o “l e n g u as d e l a r a z ó n”; p or
el otr o, si g n o d e n u estr os ti e m p os, el tr at ar el t e m a c o m o “ c as os d e
e x c e p ci ó n”, al d e fi nir estr at e gi as es p e cí fi c as, c ult ur al es, e d u c ati v as, p olí -
ti c as, allí d o n d e h a y l e n g u as i n dí g e n as, así c o m o l os p atri m o ni os c ult ur al es
c o nsi d er a d os r es er v ori os d e p u e bl os n o m a y orit ari os, s u b alt er n os, “ q u e
l a n a ci ó n n o d e b e p er d er”.3
E n n u estr a r e ci e nt e r e visi ó n d e l os D oc u m e nt os f u n d a m e nt al es d el i n -
di g e nis m o e n M é xic o ,4 y e n mi c ar á ct er d e ci e ntífi c o s o ci al q u e s e as o m a
a l a c u esti ó n d e l os d er e c h os p olíti c os — y m ás a ú n c o m o et n ól o g o q u e
h a h e c h o d el est u di o d e l os p u e bl os i n dí g e n as e n el c o nt e xt o d e l a n a -
ci ó n m e xi c a n a s u i nt er és y o c u p a ci ó n pr e d o mi n a nt es —, n o m e s o n
aj e n as l a c o nf or m a ci ó n hist óri c a d e l as s o ci e d a d es i n di as ni el c ar á ct er
estr u ct ur al q u e s u b y a c e a l as r el a ci o n es y a l os sist e m as d e r el a ci o n es
d e es o q u e, s o m eti d os a u n a e vi d e nt e r e d u c ci ó n, si m plifi c a ci ó n o es -
q u e m ati z a ci ó n, s e d e n o mi n a n h o y “l os us os y c ost u m br es”.
3
N o p u e d o e xt e n d er m e a q uí e n l a c u esti ó n d e l a p atri m o ni ali z a ci ó n d e bi e n es c ult ur al es y n at ur al es d e l os
p u e bl os i n dí g e n as, c at al o g a d os y l e giti m a d os p or “ e x p ert os”, p or l o g e n er al aj e n os a l as c o m u ni d a d es, y al
h e c h o d e q u e s e a n c a d a v e z m ás m at eri a d e us ufr u ct o d e c o m p a ñí as q u e e x pl ot a n l os r e c urs os e n n o m br e
d el “t uris m o i nt er c ult ur al”.
4
J os é d el Val y C arl os Z oll a ( 2 0 1 4).
1 21
N o es q u e ni e g u e s u e xist e n ci a — u n a b u e n a c a nti d a d d e p á gi n as d e
et n o gr afí as y et n ol o gí as est á n d e di c a d as al “ k ost u m br e i n dí g e n a” —,
p er o r es ult a n i ns ufi ci e nt es y r e c us a bl es c u a n d o s e l es utili z a c o m o cri -
t eri o d et er mi n a nt e p ar a c o n c e d er “ d er e c h os p olíti c os” y d es arr oll ar
u n a i n ci pi e nt e y fr á gil i nt e n ci ó n e n el r e c o n o ci mi e nt o d e l a “ pl ur ali d a d
j urí di c a” q u e, c o n u n e vi d e nt e s es g o, al q u e n o s o n aj e n as l as v a g as
n o ci o n es d e l a c ult ur a q u e e n l as estr u ct ur as p arl a m e nt ari as t er mi n a n
o bj eti v á n d os e e n l os m e c a nis m os y r e gl a m e nt os el e ct or al es.
Es n e c es ari o t e n er m u y pr es e nt e q u e e n el r e c o n o ci mi e nt o j urí di c o
d e l os p u e bl os i n dí g e n as e n M é xi c o si g u e a us e nt e u n a d efi ni ci ó n cl ar a
c o m o e nt e j urí di c o pl e n o, c o m o s uj et o d e d er e c h os c ol e cti v os, l o q u e
i m p osi bilit a s u vi n c ul a ci ó n n or m al c o n l as i nst a n ci as d el Est a d o, y a s e a
e n l os ni v el es a d mi nistr ati v os, l e gisl ati v os o j uris di c ci o n al es.
Est e c orri mi e nt o, est e d es pl a z a mi e nt o d e l os d er e c h os p olíti c os h a -
ci a l o el e ct or al, “ e n c a ps ul a” l as d e m a n d as s o ci al es c o n el r e c urs o a l os
us os y c ost u m br es, a d e m ás d e c o nt a mi n ar l a r efl e xi ó n j urí di c a, pr o v o -
c ar q u e l a m at eri a pri n ci p al d e s us d er e c h os c o m o p u e bl os n o s e a as u -
mi d a pl e n a m e nt e ( Vá z q u e z, 2 0 0 8) y d es pl a z ar l as d e cisi o n es h a ci a l os
otr os ni v el es d el Est a d o, s uj et a a l a c as uísti c a, d e c ó m o l as estr u ct ur as
l e g al es r es u el v e n l os pr o bl e m as d e l a r e pr es e nt a ci ó n p olíti c a e n el s e n o
d e m u ni ci pi os, distrit os o r e gi o n es i n dí g e n as. Est e as u nt o c o br a m a y or
c o m pl eji d a d, h et er o g e n ei d a d y asi m etrí a p or q u e, c o m o bi e n s e ñ al a el
j urist a Ál v ar e z I c a z a,
L as d e fi ci e n ci as d e l a r ef or m a c o nstit u ci o n al d e 2 0 0 1 y l as m o di fi c a ci o n es
d eri v a d as e n l a cr e a ci ó n d e l a C o misi ó n p ar a el D es arr oll o d e l os P u e bl os
I n dí g e n as, l a li br e d et er mi n a ci ó n a tr a v és d e l a a ut o n o mí a, el d er e c h o a l a ti err a,
el t errit ori o y l os r e c urs os n at ur al es, l a p arti ci p a ci ó n y l a r e pr es e nt a ci ó n p olí -
ti c a l o c al y n a ci o n al n o h a n si d o r e c o n o ci d os pl e n a m e nt e e n l a C o nstit u ci ó n,
p or l o q u e el C o n gr es o d e l a U ni ó n, d es e nt e n di é n d os e d e s u i m p ort a n ci a y
si g ni fi c a ci ó n e n el c or p us c o nstit u ci o n al, l as tr asl a d ó al á m bit o l o c al ( 2 0 0 4: 9).
122
N o i g n or a m os l as i m p ort a nt es c o ntri b u ci o n es q u e e n M é xi c o y A m é -
ri c a L ati n a h a n h e c h o ci e ntí fi c os s o ci al es (i n cl ui d os d est a c a d os j urist as)
a l a c o m pr e nsi ó n d e l a c o m pl eji d a d d e es o q u e s e si g u e ll a m a n d o “l a c u es -
ti ó n i n dí g e n a”, a l a n e c esi d a d d e u n “ p e ns a mi e nt o n u e v o” p ar a a m pli ar
l a p ers p e cti v a d e m o cr áti c a fr e nt e al “ p e ns a mi e nt o ú ni c o”, y a l a e xi g e n-
ci a i n cl us o d e u n “ n u e v o l é xi c o” e n l a c o nstr u c ci ó n d e u n a “ ci e n ci a
p olíti c a d e l os c o nfli ct os ét ni c os”, c o m o afir m a Cis n er os:
S e tr at a d e u n a i n c ur si ó n r efl e xi v a e n l a s n u e v a s di m e n si o n e s d e l a “ ci u d a -
d a ní a pl uri ét ni c a” e n l os ti e m p os d e l a gl o b ali z a ci ó n [ …], c o n c ert e z a d e
q u e e s n e c e s ari o i m p ul s ar el a n áli si s y el d e b at e críti c o s o br e el c o nj u nt o
d e pr o bl e m a s q u e i nt e g r a n l o q u e h o y e n pl e n o si gl o x xi t e n d e m os a d e n o-
mi n ar l a “ c u e sti ó n ét ni c a” e n M é xi c o y q u e s e e x pr e s a e n l a r e c o n stit u ci ó n
d e l a s i d e nti d a d e s p olíti c a s tr a di ci o n al e s, e n l os r e cl a m os d e l a s mi n orí a s
p ar a s u i n cl u si ó n e n el e s p a ci o p ú bli c o, e n l a d efi ni ci ó n d e e str at e gi a s n o -
v e d os a s p ar a el di s e ñ o d e p olíti c a s p ú bli c a s ori e nt a d a s al c o m b at e c o ntr a
l a s f or m a s c a m bi a nt e s d e di s cri mi n a ci ó n y e x cl u si ó n, y e n l a a m pli a ci ó n
d e l os d er e c h os d e ci u d a d a ní a ( 2 0 0 4: 1 2).
L a n e c e si d a d d e “l o n u e v o” s e d eri v a, a n u e str o j ui ci o y e n el c a s o e s -
p e cífi c o d e l a s p olíti c a s h a ci a l os p u e bl os i n dí g e n a s, d e d os ór d e n e s d e
sit u a ci o n e s o pr o bl e m a s: p or u n l a d o — p ar e c e o b vi o d e cirl o —, l a a p a -
ri ci ó n o a ct u ali z a ci ó n d e sit u a ci o n e s q u e a d q ui er e n u n a di m e n si ó n n o
s ól o r el e v a nt e si n o n o v e d os a; p or el otr o, l a t er q u e d a d e n l a p er vi v e n -
ci a d e sit u a ci o n es — e n g e n er al d e d esi g u al d a d, dis cri mi n a ci ó n, p o br e z a
e, i n cl u s o, r a ci s m o — q u e l a p olíti c a i n di g e ni st a pr e d o mi n a nt e e n el
si gl o x x d ej ó si n r e s ol v er.
E n r el a ci ó n c o n l o pri m er o, l a mi gr a ci ó n i n dí g e n a s e ost e nt a h o y c o m o
u n a d e ell as. N o p or q u e s e d es c u br a q u e l os i n dí g e n as mi gr a n, y a q u e l o
h a n h e c h o hist óri c a m e nt e e, i n cl us o, est á e n el ori g e n d e l a c o nf or m a -
ci ó n d e estr u ct ur as ét ni c as q u e, e n s u m o m e nt o, r e v ol u ci o n ar o n l as
123
A q u ell a e n l a q u e s u s mi e m br os h a bit a n t a nt o e n s u p u e bl o n at al c o m o e n
r e m ot a s l o c ali d a d e s y ci u d a d e s d e M é xi c o y E st a d os U ni d os, c o n s er v a n d o
u n a s óli d a r e d d e r el a ci o n e s n o s ól o d e p ai s a n aj e, si n o s o br e t o d o d e c ar á c -
t er f a mili ar, l o c al y r e gi o n al p or m e di o d e l a c u al t o d os p u e d e n m a nt e n er
s u a d s cri p ci ó n e i d e ntifi c a ci ó n c o n u n a mi s m a e str u ct ur a s o ci al, ci ert a
u ni d a d g r u p al y, e n p arti c ul ar, u n si st e m a d e r el a ci o n e s d e m ut u a s oli d a -
ri d a d (i n d e p e n di e nt e m e nt e d e d ó n d e s e e n c u e ntr e n) ( 2 0 1 1: 1 0).
C u al q ui er a q u e s e a c er q u e c o n l os i n str u m e nt os d e l a et n o gr afí a a e st e
pr o c e s o mi gr at ori o m o d er n o c o m pr o b ar á l a m ulti pli ci d a d d e a s p e ct os
d el f e n ó m e n o, a d e m á s d e l a p e c uli ar e x p osi ci ó n d e l os s uj et os a nt e l os
a p ar at os j urí di c o-l e g al e s, fi n a n ci er os, l a b or al e s, e d u c ati v os o s a nit a -
ri os, y el n o m e n os c o m pl ej o r o m p e c a b e z a s d e l os d er e c h os, s uj et os a
u n a fr a g m e nt a ci ó n p er m a n e nt e, d e u n o y otr o l a d o d e l a fr o nt er a.
Y s o n l os i n dí g e n as, c o n s u c o ntr o v erti d a c o n di ci ó n ci u d a d a n a, y l os
a n alist as d el i n di g e nis m o, h er e d er os d e u n a tr a di ci ó n d e l a r el a ci ó n
c o n el Est a d o q u e s e r e v el a — p ar a d e cirl o si n estri d e n ci as — p or l o
m e n os, i n c o m pl et a.
Val e, si es pr e cis o i nsistir e n ell a, p ar a l os d er e c h os e n g e n er al y l os
p olíti c os e n p arti c ul ar. Si s e tr at a d e pr o y e ct ar l a mir a d a d e l as ci e n ci as
s o ci al es a l a c u esti ó n d e l os d er e c h os p olíti c os, si n l a estr e c h e z d e mi -
r as d e q ui e n es r es u el v e n el t e m a b aj o l a i m pr o nt a d e “ us os y c ost u m -
br es”, i n d a g a n d o e n l os f e n ó m e n os p olíti c os y e n n u estr as pr o pi as
124
125
Bi bli o gr afí a
12 6
127
I ntr o d u c ci ó n
Si n d u d a, el si gl o x x n os l e g ó u n a c er v o d e i nf or m a ci ó n m u y i m p ort a n-
t e s o br e i n n u m er a bl e s t ó pi c os r el a ci o n a d os c o n l os gr u p os ét ni c os d el
c o nti n e nt e a m eri c a n o, e n m at eri a s m u y di v er s a s d e s u d e s ar r oll o hi s -
t óri c o y c o nt e m p or á n e o. D ur a nt e m á s d e ci e n a ñ os l a l a b or d e d o c u-
m e nt ar l a di v er si d a d p o bl a ci o n al f u e o bj et o d e u n i n c u a ntifi c a bl e
n ú m er o d e e st u di os q u e s e m ulti pli c ar o n c a d a v e z m á s, s o br e t o d o e n
l a s e g u n d a mit a d d e e s a l ar g a c e nt uri a. I n v e sti g a ci o n e s d e m o gr áfi c a s,
a m bi e nt al e s, g e o gr áfi c a s, e c o n ó mi c a s, p olíti c a s, j urí di c a s, e d u c ati v a s,
m é di c a s, a ntr o p ol ó gi c a s e hi st óri c a s c o ntri b u y er o n a c o nf or m ar u n a
gr a n m a s a críti c a y r ef er e n ci al q u e f u e utili z a d a d e di sti nt a s m a n er a s
p or e s p e ci ali st a s, i n stit u ci o n e s, p u e bl os, or g a ni z a ci o n e s, g o bi er n os,
or g a ni s m os i nt er n a ci o n al e s y mi e m br os d e l a s o ci e d a d ci vil.
Est e gr a n r es er v ori o d o c u m e nt al d e l a di v ersi d a d f u e d o mi n a d o p or
a q u ell as f u e nt es r ef eri d as pri n ci p al m e nt e a l as s o ci e d a d es m al ll a m a d as
* P o n e n ci a pr es e nt a d a e n el C ol o q ui o I nt er n a ci o n al s o br e I nf or m a ci ó n y C o m u ni d a d es I n dí g e n as, U n a m ,
s e pti e m br e d e 2 0 1 8.
12 8
12 9
pr of u n d as c ar e n ci as q u e a ú n e xist e n e n ell a, e n l o q u e at a ñ e t a nt o a l a
d o c u m e nt a ci ó n a nt eri or c o m o a l a n u e v a pr o d u c ci ó n d e m at eri al es. Es
d e cir, a pri n ci pi os d el pr es e nt e si gl o l a m a y orí a d e l os tr a b aj os y est u -
di os s o br e l os p u e bl os i n dí g e n as a ú n s e l o c ali z a n pri n ci p al m e nt e e n
li br os, r e vist as y m e di os a u di o vis u al es tr a di ci o n al es, d e dif usi ó n l o c al
o r e gi o n al, y s o br e t o d o d e c ar á ct er i m pr es o.
L as r e vist as s o n l as q u e f u n d a m e nt al m e nt e h a n e m p e z a d o a tr a nsit ar
a pl at af or m as el e ctr ó ni c as, y a p es ar d e l a d e m a n d a q u e e xist e d e est e
ti p o d e m e di os, el us o d e l a t e c n ol o gí a di git al e n l a pr o d u c ci ó n bi bli o gr á-
fi c a t o d a ví a es p o c o e m pl e a d a c o m o u n r e c urs o d e di v ul g a ci ó n g e n er al.
A m o d o d e ej e m pl o, n os es difí cil r e c or d ar q u e d os d e l as pri n ci p al es
o br as q u e s e h a n p u bli c a d o s o br e l os p u e bl os i n dí g e n as d e M é xi c o ( L a
visi ó n de l os ve nci d os d e Mi g u el L e ó n P ortill a y Mé xic o pr of u n d o d e G uill er-
m o B o n fil) h ast a l a f e c h a s e r e pr o d u c e n e n m e di os i m pr es os, n o o bst a nt e
l os gr a n d es tir aj es q u e a ñ o c o n a ñ o s e d e m a n d a n.
P or d es gr a ci a, est a sit u a ci ó n s e r e fl ej a t a m bi é n e n l os n u e v os sist e m as
d e i nf or m a ci ó n q u e h a n pr olif er a d o e n l a r e d p ar a ofr e c er d at os b ási c os o
es p e ci ali z a d os s o br e al g ú n t e m a o ár e a d e c o n o ci mi e nt o r el a ci o n a d a c o n
l os p u e bl os i n dí g e n as. Fr e nt e a l os gr a n d es a v a n c es l o gr a d os e n l a cr e a-
ci ó n d e pl at af or m as y c e ntr os virt u al es d e i nf or m a ci ó n m ultit e m áti c os, l a
pr o d u c ci ó n d e sist e m as d e i nf or m a ci ó n e n t or n o a l a di v ersi d a d c ult ur al
a ú n est á e n pr o c es o y n o d e fi n e d el t o d o ni s us pri ori d a d es ni s us pri n -
ci p al es r ut as d e i nt er és. L a m a y orí a d e ést os h a n si d o el a b or a d os p or
a c a d é mi c os, u ni v ersi d a d es, i nstit u ci o n es est at al es, or g a nis m os i nt er n a -
ci o n al es o l os gr a n d es a p ar at os n a ci o n al es d e pr o d u c ci ó n d e est a dísti c as.
El h e c h o es q u e t o d a ví a s o n es c as os l os esf u er z os d e i nt e gr a ci ó n, s el e c ci ó n
y sí nt esis t e m áti c a q u e p u di er a n d ar c u e nt a d e l as c o m pl ej as r e ali d a d es
m ulti c ult ur al es q u e h o y s e vi v e n e n el c o nti n e nt e.
M ás a ú n, e n l a m a y or p art e d e l as s o ci e d a d es a m eri c a n as es f a cti bl e
o bs er v ar e ntr e l a p o bl a ci ó n g e n er al u n gr a n d es c o n o ci mi e nt o s o br e l a
c o m p osi ci ó n s o ci o c ult ur al d el p aís, a d e m ás d e u n a gr a n r e n u e n ci a d e
130
l as i nstit u ci o n es l o c al es a pr of u n di z ar e n el c o n o ci mi e nt o d e al g o q u e
d e b erí a s er u n a pri ori d a d n a ci o n al. E n M é xi c o, p or ej e m pl o, l a dis c u -
si ó n s o br e l a di v ersi d a d c ult ur al d e l a n a ci ó n f u e d o mi n a d a e n el si gl o
x x p or l a c u esti ó n i n dí g e n a y l a i m pl e m e nt a ci ó n d e p olíti c as s o ci al es
h a ci a est e s e ct or, l o c u al r e d u n d ó e n u n a i m p ort a nt e pr o d u c ci ó n bi -
bli o gr áfi c a y d o c u m e nt al e n t or n o a l os m ás d e s es e nt a p u e bl os q u e e n
l a a ct u ali d a d s o n r e c o n o ci d os ofi ci al m e nt e t a nt o p or a c a d é mi c os e i ns-
tit u ci o n es d e i n v esti g a ci ó n c o m o p or i nstit u ci o n es g u b er n a m e nt al es.
Tal sit u a ci ó n r etr as ó d e f or m a n ot a bl e, si n e m b ar g o, l a n e c esi d a d d e
r efl e xi o n ar y, s o br e t o d o, d e r e c o n o c er j urí di c a m e nt e q u e l a c o m p osi -
ci ó n s o ci o c ult ur al d e l a n a ci ó n n o s ól o s e fi n c a e n l a r el a ci ó n e ntr e
p u e bl os i n dí g e n as y l os ll a m a d os “ m esti z os”, si n o q u e p as a p or el t a mi z
d e l os gr u p os d e afr o d es c e n di e nt es, j u dí os, siri o-li b a n es es, m as c o g os,
m e n o nit as, r o m a ní es y u n a d e c e n a m ás d e mi n orí as ét ni c as pr o v e ni e n -
t es d e E ur o p a, Asi a, M e di o Ori e nt e, Áfri c a y otr as r e gi o n es d e A m éri c a,
así c o m o p or l as mis m as c ol e cti vi d a d es d e i n dí g e n as q u e h a n ll e g a d o a
M é xi c o d es d e G u at e m al a, B eli c e, H o n d ur as, Ni c ar a g u a y El S al v a d or,
e ntr e otr os l u g ar es.
Est a i ns u fi ci e n ci a d e i nf or m a ci ó n r es p e ct o a l os c o m p o n e nt es et n o -
c ult ur al es n a ci o n al es t a m bi é n s e h a e x pr es a d o a l a h or a d e a b or d ar pr o -
bl e m áti c as g e n er al es u ór d e n es t e m áti c os es p e cí fi c os, p u es p or l o g e n er al
l os sist e m as e xist e nt es b us c a n c o nstr uir s u i nf or m a ci ó n s o br e l a b as e d e
n ú cl e os d e p o bl a ci ó n a c ot a d os o e x cl u y e nt es. D e est a m a n er a, es c o m ú n
o bs er v ar sist e m as d e i nf or m a ci ó n d e c ar á ct er d e m o gr á fi c o o li n g üísti c o
q u e, a p artir d e di c h os e nf o q u es, b us c a n d eri v ar h a ci a otr os d o mi ni os
d e c o n o ci mi e nt o, p u es h ast a a h or a n o s e h a n cr e a d o m ét o d os dif er e nt es
p ar a l o gr ar l a d eli mit a ci ó n e i d e nti fi c a ci ó n d e fr o nt er as, r e gi o n es, t erri -
t ori os, gr u p os, l e n g u as y, m u c h o m e n os, pr o c es os s o ci al es.
Al g u n os p ort al es o sist e m as d e i nf or m a ci ó n q u e h o y o p er a n, u o p er a -
b a n, e n i nt er n et s o br e el t e m a d e l a i n di a ni d a d o l a m ulti c ult ur ali d a d s o n,
p or ej e m pl o, el d el F or o P er m a n e nt e p ar a l as C u esti o n es I n dí g e n as d e
1 31
l a o n U ; el Sist e m a d e I n di c a d or es S o ci o d e m o gr áfi c os d e P o bl a ci o n es y
P u e bl os I n dí g e n as d e A m éri c a ( si s p pi ) d e l a Or g a ni z a ci ó n d e Est a d os
I b er o a m eri c a n os; el Sist e m a d e I nf or m a ci ó n M es o a m eri c a n o R e gi o n al
d e l a C o misi ó n C e ntr o a m eri c a n a d e A m bi e nt e y D es arr oll o; el Sist e m a d e
I nf or m a ci ó n y A d mi nistr a ci ó n d e Pr o gr a m as y Pr o y e ct os d el F o n d o
p ar a el D es arr oll o d e l os P u e bl os I n dí g e n as d e A m éri c a L ati n a y el C a -
ri b e; el C e ntr o L ati n o a m eri c a n o y C ari b e ñ o d e D e m o gr afí a ( C el a d e); el
Sist e m a d e I nf or m a ci ó n C ult ur al d e Ar g e nti n a, c o nstr ui d o e n c ol a b or a -
ci ó n c o n l a U n e s c o ; el B a n c o d e D at os d e L e gisl a ci ó n I n dí g e n a d el bi D ;
el sist e m a d e i nf or m a ci ó n li n g üísti c a d el I nstit ut o Li n g üísti c o d e Ver a -
n o, i ntit ul a d o Et h n ol o g u e, c u y a fi n ali d a d f u e d e pr o m o ci ó n r eli gi os a, y
el p ort al Et ni as d e C ol o m bi a, e ntr e otr os. E n f e c h as m ás r e ci e nt es l a
U ni c e f y otr as i nstit u ci o n es p u bli c ar o n el Atl as s oci oli n g üístic o d e p u e -
bl os i n dí g e n as e n A m éric a L ati n a .
E n M é xi c o s o n i m p ort a nt es t a m bi é n l os b a n c os d e i nf or m a ci ó n d e l a
C o misi ó n N a ci o n al p ar a el D es arr oll o d e l os P u e bl os I n dí g e n as y d el
I nstit ut o N a ci o n al d e l as L e n g u as I n dí g e n as; el A ntr o p o si g d el C e ntr o
d e I n v esti g a ci o n es y Est u di os s o br e A ntr o p ol o gí a S o ci al, y l os m at eri a -
l es est a dísti c os q u e p u e d e n s er c o ns ult a d os e n el C o n e v al y el i n e gi ,
p or m e n ci o n ar s ól o al g u n os.
Si n e m b ar g o, m ás all á d e l os c e ns os n a ci o n al es, l as e n c u est as y l os
c o nt e os d e p o bl a ci ó n, c u y a r e g ul ari d a d y p er m a n e n ci a h o y s e e n c u e n -
tr a n n or m a d as p or l e y e n M é xi c o, s o n p o c os l os pr o y e ct os q u e l o gr a n
tr as c e n d er l a r et a d or a di n á mi c a d e l as i nstit u ci o n es, c u y a at e n ci ó n y pr e-
s u p u est os s u el e n s er m u y v ari a bl es o, si a c as o, c o y u nt ur al es. Di c h a si -
t u a ci ó n a c o m p a ñ a a a q u ell as i ni ci ati v as q u e, a us pi ci a d as p or pr o y e ct os
e v e nt u al es, n a c e n si n c o nt ar c o n l a c erti d u m br e n e c es ari a p ar a m a nt e n er
n o s ól o l a pl at af or m a d e i nf or m a ci ó n p ú bli c a si n o, s o br e t o d o, l os r e q u e -
ri mi e nt os q u e i m pli c a t al esf u er z o d e i n v esti g a ci ó n, pr o d u c ci ó n y di v ul -
g a ci ó n. A est e p a n or a m a s e s u m a t a m bi é n l a l e ntit u d c o n l a q u e h a
e v ol u ci o n a d o el pr o c es o d e c o n fi g ur a ci ó n d e l os m ar c os l e g al es p ar a el
132
us o y m a n ej o d e l a i nf or m a ci ó n pr e e xist e nt e e n m e di os i m pr es os, l a c u al
s e e nfr e nt a, a d e m ás, a u n irr efr e n a bl e f e n ó m e n o d e m er c a ntili z a ci ó n.
Fr e nt e a di c h as c ar e n ci as y difi c ult a d es, y c o m o p art e d e u n v er d a -
d er o pr o c es o d e r e c o nfi g ur a ci ó n s o ci al, l os p u e bl os i n dí g e n as d el c o n -
ti n e nt e h a n d e m a n d a d o s er, n o s ól o a g e nt es a cti v os e n est os pr o c es os m u y
c o m pl ej os d e c o m u ni c a ci ó n si n o, a nt e t o d o, s er s uj et os y artí fi c es f u n d a -
m e nt al es d e l a e x p eri e n ci a d e c o nstr u c ci ó n d e s u pr o pi a i nf or m a ci ó n.
A ct u al m e nt e, l a e m er g e n ci a d e l os p u e bl os i n dí g e n as, c o m bi n a d a
c o n l a gl o b ali z a ci ó n y l a mi gr a ci ó n, h a n p osi ci o n a d o l a dis c usi ó n s o br e
l a di v ersi d a d c ult ur al, l a pl uri c ult ur ali d a d y l a i nt er c ult ur ali d a d.
E n p aís es c o m o M é xi c o, el r e c o n o ci mi e nt o c o nstit u ci o n al d el c ar á c -
t er pl uri c ult ur al d e l a n a ci ó n h a si d o i n di c ati v o d e l a i m p ort a n ci a q u e
h a n c o br a d o l as i ni ci ati v as s o ci al es y p olíti c as, así c o m o l a r efl e xi ó n y
el d e b at e s o br e l a di v ersi d a d ét ni c a, li n g üísti c a y c ult ur al. E n virt u d d e
ell o, el l e m a “ C o e xistir e n l a di v ersi d a d” s e c o n virti ó e n u n o d e l os d e -
s afí os f u n d a m e nt al es p ar a l a d e m o cr a ci a y e n u n r et o p ar a l as p olíti c as
p ú bli c as, l as r ef or m as i nstit u ci o n al es, l as or g a ni z a ci o n es n o g u b er n a -
m e nt al es, l os p arti d os p olíti c os, l as estr u ct ur as e d u c ati v as, l as i gl esi as,
l os m e di os d e c o m u ni c a ci ó n y, s o br e t o d o, l os ci u d a d a n os.
E n t al c o nt e xt o, l a p osi bili d a d d e dis p o n er d e sist e m as d e i nf or m a -
ci ó n q u e d e n p u nt u al s e g ui mi e nt o a est os pr o c es os s e h a c o n v erti d o,
p or c o nsi g ui e nt e, e n u n a n e c esi d a d i m pr es ci n di bl e p ar a l as n a ci o n es,
y a q u e h a h e c h o m a nifi est o el t eji d o m ás pr of u n d o s o br e el q u e h o y s e
cr e a n l as n u e v as r el a ci o n es s o ci al es e n u n m u n d o n o s ol a m e nt e gl o b a -
li z a d o si n o m e g a di v ers o.
U n a e x p eri e n ci a d e d o c u m e nt a ci ó n
d e l a di v er si d a d c ult ur al e n l a u n a m
D e s d e s u cr e a ci ó n, el Pr o gr a m a U ni v er sit ari o d e E st u di os d e l a Di v er -
si d a d C ult ur al y l a I nt er c ult ur ali d a d ( p U i c) a s u mi ó c o m o pr o p ósit o
133
f u n d a m e nt al, al e nt ar u n e sf u er z o d e tr a b aj o d e l ar g o ali e nt o p ar a c o n-
fi g ur ar u n a s óli d a pl at af or m a d e c o n o ci mi e nt os e n t or n o a l a m ulti c ul-
t ur ali d a d q u e s u b y a c e c o m o s u str at o o nt ol ó gi c o d e l os gr u p os s o ci al e s
q u e h o y h a bit a n e n el p aí s. C o n e st e pr o p ósit o, s e pl a nt e ó t a nt o g e n er ar
u n c o nj u nt o d e i n v e sti g a ci o n e s m ulti di s ci pli n ari a s e i nt eri n stit u ci o n a -
l e s e n e st e t er r e n o c o m o dif u n dir l a s b a s e s d e di c h o c o n o ci mi e nt o e n-
tr e l a s o ci e d a d e n g e n er al y e n l a p o bl a ci ó n u ni v er sit ari a e n p arti c ul ar.
C o n b as e e n l os f u n d a m e nt os hist óri c os, s o ci ol ó gi c os, a ntr o p ol ó gi c os
y j urí di c os q u e l e c o nfi er e n a l a n a ci ó n m e xi c a n a u n c ar á ct er pl uri ét ni -
c o, pl urili n g üísti c o y m ulti c ult ur al, c o n el pr o gr a m a m e n ci o n a d o s e
i nt e nt ó d es arr oll ar u n a m pli o pr o y e ct o d e i n v esti g a ci ó n e n c a mi n a d o a
g e n er ar n u e v os d at os y a n álisis s o br e l a sit u a ci ó n q u e g u ar d a n h o y l os
p u e bl os i n dí g e n as q u e h a bit a n e n el p aís y l as disti nt as c o m u ni d a d es
d e i n mi gr a nt es e ur o p e os, asi áti c os, a m eri c a n os y afri c a n os q u e ll e g a -
r o n a M é xi c o, y a s e a h a c e p o c o ti e m p o o e n u n p as a d o m ás l ej a n o, p ar a
fi n c ar s u r esi d e n ci a t e m p or al o d efi niti v a e n él. D e i g u al f or m a, i n c or-
p or ó d e ntr o d e s us est u di os u n c o nj u nt o d e pr o y e ct os ori e nt a d os a
d o c u m e nt ar l as p arti c ul ari d a d es q u e si n g ul ari z a n l a r e pr o d u c ci ó n d e
l as r e gi o n es c ult ur al es n o i n dí g e n as, así c o m o l as d e l a mis m a p o bl a-
ci ó n n a ci o n al e n c o nt e xt os i nt er n a ci o n al es d e mi gr a ci ó n ( Est a d os U ni -
d os y C a n a d á, e n p arti c ul ar).
D es d e s us i ni ci os, u n o d e l os pr o y e ct os m ás i m p ort a nt es f u e l a c o nf or -
m a ci ó n p a ul ati n a d el Sist e m a d e I nf or m a ci ó n s o br e l a M ulti c ult ur ali d a d
e n M é xi c o, y m ás a d el a nt e, d el Sist e m a d e I nf or m a ci ó n s o br e l a Di v er -
si d a d C ult ur al y l a I nt er c ult ur ali d a d, el c u al l u e g o s u pli ó al pri m er o. El
pr o y e ct o f u e c o n c e bi d o c o m o u n i nstr u m e nt o d e c o ns ult a p ú bli c a, d e
c ar á ct er i nstit u ci o n al, e n c u y a m atri z el us u ari o d el Sist e m a d e b erí a
e n c o ntr ar i nf or m a ci ó n c a d a v e z m ás es p e ci ali z a d a s o br e disti nt os t ó pi -
c os y pr o bl e m as d e l os gr u p os et n o c ult ur al es a m eri c a n os, l os c u al es
s erí a n pr e d et er mi n a d os m e di a nt e u n a n álisis d e l a i nf or m a ci ó n pr e -
e xist e nt e y d e l a q u e p o dí a g e n er ars e c a d a ci ert o ti e m p o.
1 34
El pr o y e ct o h a si d o, así, u n gr a n esf u er z o d e pr o d u c ci ó n d e i nf or m a -
ci ó n y u n a i m p ort a nt e e x p eri e n ci a d e sí nt esis d e c o n o ci mi e nt os, r e vi -
si ó n d o c u m e nt al, r efl e xi ó n c ol e cti v a, sist e m ati z a ci ó n y, s o br e t o d o, d e
i nt er c a m bi o a c a d é mi c o.
Al i g u al q u e otr as e x p eri e n ci as q u e l o a nt e c e d e n, est e Sist e m a t a m -
bi é n r e c urri ó a f u e nt es d e c ar á ct er c e ns al y est a dísti c o p ar a l a pr o d u c -
ci ó n d e est u di os d e m o gr áfi c os, li n g üísti c os y s o ci o e c o n ó mi c os, p er o
a nt e t o d o s e b us c ó tr as c e n d er es a di m e nsi ó n p ar a l o gr ar u n e nf o q u e
m u c h o m ás c o m pr e nsi v o, c u alit ati v o y pr o c es u al. E n l a a ct u ali d a d, el
Sist e m a d e I nf or m a ci ó n al b er g a 4 1 siti os w e b, d e l os c u al es 3 4 est á n
a cti v os y si et e e n c o nstr u c ci ó n o r e c o nstr u c ci ó n.
D es p u és d e u n a d é c a d a d e f u n ci o n a mi e nt o, u n a d e l as c ar a ct erísti c as
pri n ci p al es d el Sist e m a es, e n d efi niti v a, s u di v ersi d a d t e m áti c a, t erri -
t ori al y p o bl a ci o n al. Así, d e l a d e m o gr afí a a l os est u di os s o br e l as f a mi-
li as c o nt e m p or á n e as, d e l a m e di ci n a tr a di ci o n al y l a s al u d a l os d er e c h os
h u m a n os, d e l a e d u c a ci ó n a l a lit er at ur a i n dí g e n a, d el a gr aris m o a l a
mi gr a ci ó n y d e l a p olíti c a al m e di o a m bi e nt e, el Sist e m a tr a nsit a p or
t o d os est os t ó pi c os m e di a nt e f or os, c o nf er e n ci as, artí c ul os, li br os, b a-
s es d e d at os, c urs os, c o n v ers at ori os, i m á g e n es y vi d e os q u e s e e n c u e n -
tr a n al b er g a d os e n s u estr u ct ur a. D e i g u al f or m a, a br e di v ers as p u ert as
a l a c o m pr e nsi ó n d e l a di v ersi d a d n a ci o n al e i nt er n a ci o n al p ar a i nt er -
n ars e e n al g u n os s e n d er os d e l as disti nt as r e ali d a d es i n h er e nt es a l os
gr u p os q u e h o y h a bit a n e n M é xi c o y el r est o d e A m éri c a.
El Sist e m a t a m bi é n h a si d o u n r e c urs o i m p ort a nt e p ar a l a c o m u ni c a -
ci ó n e ntr e l as ár e as q u e c o nf or m a n el Pr o gr a m a, p u es h a l o gr a d o sist e -
m ati z ar y pr es e nt ar d e m a n er a or d e n a d a l as a cti vi d a d es q u e r e ali z a
d e ntr o d e l a U n a m , al mis m o ti e m p o h a f a cilit a d o l a c o m u ni c a ci ó n y el
i nt er c a m bi o c o n otr as i nstit u ci o n es d e i n v esti g a ci ó n c o n l as q u e ti e n e
afi ni d a d es d e o bj eti v o.
N o est á p or d e m ás s e ñ al ar a q uí q u e l a e x p eri e n ci a d e vi d a d el Sist e -
m a h a d ej a d o e vi d e n ci as m u y i nt er es a nt es d e l a tr as c e n d e n ci a q u e u n
135
i nstr u m e nt o d e i nf or m a ci ó n c o m o ést e ti e n e h o y e n el m u n d o d e l a
c o m u ni c a ci ó n el e ctr ó ni c a. C o m o bi e n s a b e m os, L a bi bli ot ec a d e l a m e -
dici n a tr a dici o n al m e xic a n a , p or ej e m pl o, e n s u v ersi ó n i m pr es a h a si d o
d es d e s u cr e a ci ó n u n a d e l as o br as r ef er e n ci al es m ás i m p ort a nt es s o br e
el t e m a, t a nt o e n el p aís c o m o f u er a d e ést e, p er o s u v ersi ó n e n lí n e a h a
r e b as a d o t o d as l as esti m a ci o n es q u e s e p o drí a n h a b er h e c h o d e ell a.
Est e i nstr u m e nt o, q u e d a c u e nt a p or m e n ori z a d a d e l os sist e m as m é di -
c os tr a di ci o n al es d e l os p u e bl os i n dí g e n as d e M é xi c o, r e ci b e c a d a a ñ o
alr e d e d or d e 2. 5 mill o n es d e c o ns ult as d e 1 8 0 p aís es, l as c u al es s o n
r e ali z a d as c o n tr a d u ct or es a 6 5 i di o m as.
P or últi m o, e ntr e otr os pr o y e ct os q u e f or m a n p art e d e est e Sist e m a
d esti n a d os a d o c u m e nt ar as p e ct os p arti c ul ar es d e l os p u e bl os i n dí g e -
n as y afr o d es c e n di e nt es est á n el Est a d o d el d es arr oll o ec o n ó mic o y s oci al
d e l os p u e bl os i n dí g e n as d e Mic h o ac á n, G u errer o y C hi a p as y el M e zi n al ,
q u e h a bl a d e l os m e g a pr o y e ct os q u e h o y s e ll e v a n a c a b o e n l as z o n as
i n dí g e n as y n e gr as d e A m éri c a L ati n a.
R efl e xi o n e s fi n al e s
E n M é xi c o, l a c o n str u c ci ó n d e si st e m a s d e i nf or m a ci ó n e n t or n o a l os
p u e bl os i n dí g e n a s d el p aí s s e a s u mi ó c o m o u n a l a b or i n di s p e n s a bl e y
f u n d a m e nt al d e s d e q u e l a s n u e v a s t e c n ol o gí a s el e ctr ó ni c a s s e e m p e z a-
r o n a dif u n dir e n l os a ñ os n o v e nt a d el si gl o p a s a d o. D e s d e e nt o n c e s
h a st a n u e str os dí a s dif er e nt e s i n stit u ci o n e s y gr u p os d e i n v e sti g a ci ó n
h a n c ol a b or a d o e n l a pr o d u c ci ó n d e di c h os i n str u m e nt os, l a m a y orí a
d e l os c u al e s p arti er o n d e di s ci pli n a s c o m o l a d e m o gr afí a, l a e st a dí sti -
c a y l a li n g üí sti c a p ar a tr at ar d e c o n str uir si st e m a s n a ci o n al e s d e i nf or -
m a ci ó n c o n u ni d a d e s d e p o bl a ci ó n cl ar a m e nt e di sti n g ui bl e s y
a n ali z a bl e s. El i n e gi, el i ni, el C o n a p o, l a c D i, el I n ali, el i n a h, l a U n a m
y el C o n e v al s o n al g u n a s d e l a s i n st a n ci a s q u e h a n pr o d u ci d o i m p or -
t a nt e s r e s ult a d os e n t e m a s m u y v ari a d os, l os c u al e s, d ur a nt e d é c a d a s,
136
s e utili z ar o n p ar a l a pl a n e a ci ó n d el d e s ar r oll o, l a t o m a d e d e ci si o n e s y
el e st u di o d e l a s c o n di ci o n e s s o ci o e c o n ó mi c a s q u e e n l a a ct u ali d a d
pr e v al e c e n e ntr e e st os s e ct or e s s o ci al e s.
E n n u estr os dí as, si n e m b ar g o, t al es esf u er z os s e h a n li mit a d o n ot a -
bl e m e nt e, s o br e t o d o p or l a a us e n ci a d e i nt er és y d e r e c urs os e n l as
d e p e n d e n ci as q u e otr or a p arti ci p ar o n e n est as l a b or es, l as c u al es p or l o
r e g ul ar r e q ui er e n pr es u p u est os y pr o y e ct os c o nst a nt es, c o nti n u os y r e -
g ul ar es. H o y es cl ar o q u e l os p u e bl os i n dí g e n as n o s ól o f u er o n d es pl a -
z a d os d el l u g ar q u e h a bí a n al c a n z a d o e n l a a g e n d a p olíti c a n a ci o n al,
si n o q u e a d e m ás est e sil e n ci o q u e l os r o d e a h a pr o pi ci a d o r etr o c es os
f u n d a m e nt al es e n t o d as l as esf er as d e s u d es arr oll o.
Fr e nt e a est e p a n or a m a es i m p ort a nt e e nt e n d er el v er d a d er o p a p el
q u e l os sist e m as d e i nf or m a ci ó n d es e m p e ñ a n e n el c o nt e xt o d e l os p u e -
bl os i n dí g e n as, p u es h o y es i m p ort a nt e l a g e n er a ci ó n d e l os mis m os
p ar a l a d es cri p ci ó n y a n álisis d e as p e ct os p arti c ul ar es d e s us disti nt as
r e ali d a d es, a d e m ás d e q u e a p ort a n p art e d e l as h err a mi e nt as q u e p er-
mit e n visi bili z ar a u n a p o bl a ci ó n q u e h o y al c a n z a e ntr e 1 0 y 1 5 mill o -
n es d e p ers o n as, s e g ú n el crit eri o q u e s e as u m a p ar a esti m arl a y
c u a ntifi c arl a. Est o si g nifi c a q u e es n e c es ari o pr o d u cir est os sist e m as n o
s ól o c o m o u n a n e c esi d a d i n c u esti o n a bl e d e d o c u m e nt ar si n o c o m o u n a
ví a p ar a l a c o n cr e ci ó n d el d er e c h o p ú bli c o a l a i nf or m a ci ó n d e l os p u e -
bl os i n dí g e n as. E n est a lí n e a, es r el e v a nt e g e n er ar t a nt o sist e m as d e
i nf or m a ci ó n a bi ert os y a ct u al es c o m o i nstr u m e nt os q u e l o gr e n tr as c e n-
d er h a ci a l as c o m u ni d a d es y r e gi o n es i n dí g e n as. Est e últi m o c o nstit u y e
si n d u d a u n o d e l os m a y or es r et os.
137
138
or d e n e n l a s e str u ct ur a s i n stit u ci o n al e s d e l a U n a m . D e a hí s ur gi ó l a
d e ci si ó n d e cr e ar el Pr o gr a m a.
D e a c u er d o c o n el pri n ci pi o f u n d a m e nt al q u e s e est a bl e ci ó p ar a
cr e arl o, d e d es arr oll ar l a r efl e xi ó n, l a i n v esti g a ci ó n y l as pr á cti c as d eri -
v a d as p ar a i nt er c ult ur ali z ar a l a U n a m , pr o c e di m os c o n el crit eri o
m a estr o q u e a b ar c a t o d as n u estr as a c ci o n es: el pr o y e ct o d e b erí a est a -
bl e c ers e c o m o r es ult a d o d e u n di ál o g o y u n c o m pr o mis o i nt er c ult ur al.
P ar a ell o s e c o n v o c ó a u n a r e u ni ó n a m ás d e tr ei nt a d e l os lí d er es y
p e ns a d or es i n dí g e n as m ás c o n n ot a d os d e n u estr o c o nti n e nt e, p ar a di a -
l o g ar e n t or n o a l as e x p e ct ati v as q u e c o m o p u e bl os i n dí g e n as t e ní a n e n
r el a ci ó n c o n l as u ni v ersi d a d es p ú bli c as y p arti c ul ar m e nt e c o n l a U n a m ;
el o bj eti v o f u e d efi nir c o m pr o mis os y a c ci o n es q u e ell os c o nsi d er ar a n
p erti n e nt es y n e c es ari os p ar a d ot ar a l a r el a ci ó n p u e bl os i n dí g e n as-
u ni v ersi d a d es d e u n c o nt e ni d o i nt er c ult ur al c o m p arti d o y v erifi c a bl e.
Vi ni er o n lí d er es c o m o Ri g o b ert a M e n c h ú d e G u at e m al a, Mir n a C u n -
ni n g h a m d e Ni c ar a g u a, L uis M a c as y Ni n a P a c ari d e E c u a d or y, p or
s u p u est o, v ari os m e xi c a n os. Est u vi er o n r e u ni d os ell os s ol os dis c uti e n d o
el t e m a y est a bl e ci er o n di v ers os pl a nt e a mi e nt os q u e q u e d ar o n pl as m a -
d os e n u n d o c u m e nt o q u e s e c o n o c e c o m o “ P a ct o d el P e dr e g al”, d el
c u al s e d es pr e n d e n t a nt o l as a c ci o n es c o m o l as estr at e gi as y l os m o d e -
l os d e tr a b aj o q u e c o n d u c e n el tr a y e ct o d el pr o gr a m a.
¿ Q u é f u e l o q u e pl a nt e ar o n?
Pl a nt e ar o n v ari os p u nt os: u n o, q u e q u erí a n a c c e s o g ar a nti z a d o d e l os
e st u di a nt e s i n dí g e n a s a l a u ni v er si d a d. E n e s e s e nti d o, el a c c e s o e st á
g ar a nti z a d o c o m o l o h a c e l a U n a m a c u al q ui er a, e s d e cir, a tr a v é s d el
e x a m e n d e a d mi si ó n; e s o e s u n pri n ci pi o f u n d a m e nt al. E nt o n c e s, h a -
bí a q u e a s e g ur ar l a p osi bili d a d d e q u e, u n a v e z d e ntr o d e l a i n stit u ci ó n
h u bi er a c o n di ci o n e s p ar a q u e p er m a n e ci er a n a hí. C o n e s e pr o p ósit o
cr e a m os u n si st e m a d e b e c a s p er m a n e nt e s p ar a mi e m br os d e p u e bl os
i n dí g e n a s q u e c o m e n z ó c o n 5 0 y f u e a u m e nt a n d o; e n 2 0 1 8 el n ú m er o
139
d e b e c ari os f u e d e 9 1 0, y d e s d e 2 0 1 5 s e i n cl u y ó a l os e st u di a nt e s afr o -
m e xi c a n os. H a y e st u di a nt e s d e s d e b a c hill er at o h a st a d o ct or a d o, y e s l a
b e c a m á s r e m u n er a d a q u e ot or g a l a u ni v er si d a d.
El Pr o gr a m a p art e d e u n c o ns ej o d e s el e c ci ó n i nt er c ult ur al y s e a p o -
y a e n u n i nt e ns o a c o m p a ñ a mi e nt o p er m a n e nt e t a m bi é n i nt er c ult ur al,
es d e cir, u n sist e m a d e t ut orí as q u e g ar a nti z a u n a b ajísi m a t as a d e d es er -
ci ó n y u n a alt a t as a d e e gr es o. C a b e d est a c ar el h e c h o d e q u e l os mi e m -
br os d el sist e m a s e c o nstit u y e n n at ur al m e nt e c o m o u n a r e d a ut ó n o m a
d e a p o y os h ori z o nt al es q u e tr as ci e n d e s u et a p a d e f or m a ci ó n y c u y a
c o ns e c u e n ci a es el f ort al e ci mi e nt o d e s us es p e cifi ci d a d es c ult ur al es y
u n a m ej or c o m pr e nsi ó n d e l a vi d a s o ci al.
Otr a c os a q u e s oli cit ar o n f u e el d es arr oll o d e i n v esti g a ci o n es s o br e
l as pr o bl e m áti c as f u n d a m e nt al es a ni v el m u n di al d e l os p u e bl os i n dí-
g e n as. D e e ntr a d a, n os pi di er o n u n a e v al u a ci ó n d el Pri m er D e c e ni o
I nt er n a ci o n al d e l os P u e bl os I n dí g e n as ( pr o cl a m a d o p or l a o n U ), l a
c u al d es arr oll a m os y pr es e nt a m os e n N a ci o n es U ni d as, así c o m o u n
tr a b aj o s o br e el c o nj u nt o d e i n di c a d or es c o n l os q u e s e r e c o n o c e l a
pr o bl e m áti c a d e l os p u e bl os i n dí g e n as, y a q u e u n a d e l as difi c ult a d es
d e est e s e ct or es l a f alt a d e i n di c a d or es a d e c u a d os y l a s u b e n u m er a -
ci ó n, es d e cir q u e a p ar e c e n si e m pr e e n l os c e ns os c o n u n a cifr a m u c h o
m e n or d e l a r e al. Pl a nt e ar o n t a m bi é n l a c u esti ó n d e c ó m o i nt er c ult u -
r ali z ar a l a u ni v ersi d a d, c ó m o p o drí a l a u ni v ersi d a d r e c o g er u n a i nt e -
r a c ci ó n d e di ál o g o y c ol a b or ar e n l a c o nstr u c ci ó n d e u n a s o ci e d a d
i nt er c ult ur al.
P ar a c u m plir es e o bj eti v o cr e a m os u n a m at eri a o pt ati v a ll a m a d a M é -
xi c o, N a ci ó n M ulti c ult ur al, q u e es u n a asi g n at ur a tr as v ers al q u e s e i m -
p art e a ni v el b a c hill er at o y li c e n ci at ur a e n m ás d e q ui n c e pl a nt el es y
c arr er as d e l a U n a m , y a b ar c a dif er e nt es t e m as, e ntr e l os q u e d est a c a n
N a ci ó n m ulti c ult ur al, P u e bl os y c o m u ni d a d es i n dí g e n as, N u estr a t er c er a
r aí z, M e di o a m bi e nt e y p u e bl os i n dí g e n as, D er e c h os i n dí g e n as, S al u d y
m e di ci n a tr a di ci o n al, E d u c a ci ó n y lit er at ur as i n dí g e n as.
14 0
1 41
¿ Por q ué pri mero se ll a m ó Pro gr a m a U ni versit ari o Mé xic o, N aci ó n M ultic ult ur al
y l ueg o Pro gr a m a U ni versit ari o de Est u di os de l a Di versi d a d C ult ur al y l a I nter -
c ult ur ali d a d? ¿ Por q ué n o se ll a m a Pro gr a m a de Est u di os I n díge n as o alg o así?
E st o s e d e b e a u n a c o n si d er a ci ó n d e or d e n m et o d ol ó gi c o y e pi st e m ol ó -
gi c o, y e s q u e n o s e p u e d e c o m pr e n d er l a r e ali d a d d e l os p u e bl os i n dí -
g e n a s si n o s e c o m pr e n d e l a r el a ci ó n q u e l os c o n stit u y e c o m o p u e bl os
i n dí g e n a s e n u n a s o ci e d a d e s p e cífi c a; e nt o n c e s ti e n e q u e r e c o n o c er s e
el h e c h o pl uri c ult ur al d e l a s o ci e d a d m e xi c a n a p ar a e nt e n d er e nt o n c e s
l a pr o bl e m áti c a d e l os p u e bl os i n dí g e n a s a p artir d e l a r el a ci ó n c o n l os
otr os. El c a m bi o d e n o m br e s e d e bi ó a u n a r e e str u ct ur a ci ó n, p er o s e
c o nti n ú a c o n l a mi s m a lí n e a d e tr a b aj o.
142
14 3
Al r o m p er el es p ej o q u e h a c e h o m o g é n e os a l os p u e bl os i n dí g e n as s e
r o m p e el otr o. Y l os d e m ás, ¿ q u é s o n?, ¿ n o ti e n e n i d e nti d a d c ult ur al?
Es d e cir, e n t ér mi n os c o n c e pt u al es a p e n as n os est a m os a c er c a n d o a l a
pr o bl e m áti c a. H a y u n r e c o n o ci mi e nt o a l a di v ersi d a d c ult ur al, p er o d e -
b e m os t e n er m u y cl ar o q u e e n M é xi c o h a y u n a e c u a ci ó n p er v ers a e ntr e
di v ersi d a d c ult ur al y d esi g u al d a d s o ci al, y e nt o n c es l a r ei vi n di c a ci ó n d e
l a di v ersi d a d c ult ur al si n i m pli c a ci o n es e n l a estr u ct ur a d e d esi g u al d a d
s o ci al n os ll e v a u n p o c o a l a f ol cl ori z a ci ó n d e l a c ult ur a. L os p u e bl os
ti e n e n d er e c h o a e x pr es ar s u c ult ur a; es o n o s e l e t e n drí a q u e d ar n a di e,
es e es u n d er e c h o d e l os p u e bl os. H a y q u e t e n er e n or m e c ui d a d o p or -
q u e l a c ult ur a es u n as u nt o d e l os p ort a d or es, n o es d el Est a d o; c u a n d o
ést os e x pr es a n al Est a d o s us n e c esi d a d es, l o q u e q ui er e n s o n l as c o n di -
ci o n es p ar a d es arr oll ar s u c ult ur a, c u al q ui er a q u e ést a s e a.
E nt o n c es, r e c o n o c er l a di v ersi d a d c ult ur al es, di g a m os, r e c o n o c er l a
q u e di c e n l os p u e bl os i n dí g e n as q u e q ui er e n, l o q u e l os p u e bl os pl a n -
t e a n p ar a g ar a nti z ar s u c o nti n ui d a d c o m o p u e bl os. S u c ult ur a es s u
as u nt o, n o es as u nt o d e n os otr os. D ej e m os y a d e est ar m u y pr e o c u p a -
d os p or l a c ult ur a d e l os otr os; m ej or pr e o c u p é m o n os p or n u estr a c ul -
t ur a. P or ej e m pl o, e n est a s o ci e d a d m ulti c ult ur al, ¿ q u é s o m os l os
c hil a n g os?, ¿ q u é ti p o d e i d e nti d a d t e n e m os p ar a p arti ci p ar e n u n a l ó -
gi c a d e i g u al d a d e n u n a n a ci ó n m ulti c ult ur al? Si e m pr e p o n g o el ej e m -
pl o d e q u e u n a v e z e n N a ci o n es U ni d as m e e n c o ntr é c o n otr o m e xi c a n o
y c o m e n z a m os a h a bl ar, pri m er o e n i n gl és p or q u e n o s a bí a m os d e d ó n -
d e er a c a d a u n o; y a s a bi e n d o q u e ér a m os m e xi c a n os, m e pr e g u nt a:
“¿ D e d ó n d e er es?”; l e r es p o n d o q u e d e l a Ci u d a d d e M é xi c o, y m e di c e
q u e él es d e O a x a c a. L u e g o a gr e g a: “ Y o s o y mi x e. T ú, ¿ q u é er es?”; l e
r es p o n d o q u e y o n o s o y i n dí g e n a, y m e di c e: “ Y o t a m p o c o. Te est o y
di ci e n d o q u e s o y mi x e. ¿ Y t ú?” N o p u d e r es p o n d er.
P or otr o l a d o, ¿ q u é p as a c o n l os m e xi c a n os q u e n os di o el m u n d o?
L os e n or m es gr u p os d e h er e d er os d e j u dí os, es p a ñ ol es, ár a b es, al e m a -
n es, li b a n es es, et c., ¿ q u é n o s o n m e xi c a n os t a m bi é n? Cl ar o q u e sí.
144
145
14 6
Dic e q u e l as l e n g u as j u e g a n u n p a p el f u n d a m e nt al y y a c o m e nt ó u n p oc o
s o bre es o, p er o ¿c u ál es ese p a p el y c ó m o s e p o drí a ver d a d er a m e nt e e vit ar
q u e se e xti n g a n?
U n o bj eti v o e s e n ci al s erí a or g a ni z ar u n a s o ci e d a d q u e f u er a d e v er d a d
pl urili n g ü e. E st o i m pli c a u n a t ar e a d e e n or m e i m p ort a n ci a, e n p arti c u -
l ar u n a l a b or d e e s cl ar e ci mi e nt o d el pr o c e s o d e c o n str u c ci ó n d e e s a
s o ci e d a d m ulti c ult ur al y pl urili n g ü e; e s d e cir, a n ali z ar u n p o c o l o q u e
h a p a s a d o c o n l a s l e n g u a s d e M é xi c o, s u d e s ar r oll o hi st óri c o.
C u a n d o u n o e x a mi n a, p or ej e m pl o, d es d e l a R e v ol u ci ó n h ast a h o y, l a
pr e o c u p a ci ó n q u e h a h a bi d o e n M é xi c o — v er d a d er a d e m u c h os m e xi -
c a n os — p or l as l e n g u as ori gi n ari as y s u d es arr oll o h all a q u e di v ers as
i nstit u ci o n es t u vi er o n q u e v er dir e ct a m e nt e c o n el a p o y o al d es arr oll o
d e l as l e n g u as o c u y a pr e o c u p a ci ó n er a l as l e n g u as i n dí g e n as: el D e p ar -
t a m e nt o d e E d u c a ci ó n y C ult ur a d e l a R a z a I n dí g e n a, cr e a d o e n 1 9 2 1;
el D e p art a m e nt o d e Misi o n es C ult ur al es, e n 1 9 2 3; l a C as a d el Est u -
di a nt e I n dí g e n a, e n 1 9 2 4; el D e p art a m e nt o d e As u nt os I n dí g e n as, e n
1 9 3 5; l as c o misi o n es i nt ers e cr et ari al es (t ar a h u m ar a y ot o mí, e ntr e otr as),
d e 1 9 3 6 y 1 9 3 7; el D e p art a m e nt o d e E d u c a ci ó n I n dí g e n a d e l a s e p , e n
1 9 3 7; el pr o pi o i n a h , q u e s ur g e e n 1 9 3 9, mis m o a ñ o e n q u e s e est a bl e-
c e el C o ns ej o d e L e n g u as I n dí g e n as; el Pri m er C o n gr es o I n di g e nist a
147
¿ P or q u é n o se h a l o g r a d o es o?
El E st a d o e s g e n er os o, a p o y a q u e l a s l e n g u a s e xi st a n, s e d e s ar r oll e n, y
e nt o n c e s e n s e ñ a a l os ni ñ os s u l e n g u a ( a u n q u e e n al g u n os m o m e nt os
s e h a y a us a d o ú ni c a m e nt e c o m o m et o d ol o gí a p ar a c ast ell a ni z ar), p er o s e
l as e ns e ñ a p ar a q u e l a h a bl e n e n s u c as a c o n s u a b u elit a o c o n s u f a mili a,
p er o c u a n d o s al e n a l a c all e y a n o h a bl a n l a l e n g u a, p or q u e é st a n o e st á
r e c o n o ci d a e n l a c all e, s ól o e n l a s p er s o n a s. E n M é xi c o h o y el u s o d e
l a s l e n g u a s e st á a c ot a d o, e n c a ps ul a d o, r e stri n gi d o. Y a q uí t e n e m os u n
pr o bl e m a c o n c e pt u al e n or m e, q u e e s q u e el s uj et o d e l os d er e c h os li n -
g üí sti c os n o e s l a p er s o n a, n o e s q u e u n a p er s o n a q u e h a bl a u n a l e n g u a
t e n g a d er e c h o a h a bl ar s u l e n g u a. Sí, e st á m u y bi e n, si ti e n e d er e c h o
p u e s q u e l a h a bl e, n o t e n drí a el E st a d o p or q u é i nt er v e nir e n e s e s e nti -
d o; el pr o bl e m a e s q u e l os d er e c h os li n g üí sti c os s e d e b e n u bi c ar e n l os
t errit ori os, n o e n l as p ers o n as; l os q u e s o n bili n g ü es s o n l os t errit ori os, y
si el t er rit ori o e s bili n g ü e, t o d a s l a s e s c u el a s d e b e n s er bili n g ü e s.
A q uí h a y u n a c o nstr u c ci ó n j urí di c a p er v ers a: el r e c o n o ci mi e nt o al
us o d e l a l e n g u a p er o n o el r e c o n o ci mi e nt o al es p a ci o t errit ori al p ar a
el us o d e l a l e n g u a. L a s o ci e d a d d e b e r e c o n o c er l a l e n g u a e n s u t errit o -
ri o (s erí a l o l ó gi c o), y e n M é xi c o h a y t errit ori os d o n d e s e h a bl a m u c h o
14 8
u n a l e n g u a, p or ej e m pl o e n l a p e ní ns ul a d e Y u c at á n o l a z o n a p ur é p e -
c h a, d o n d e l a l e n g u a p o drí a t e n er u n d es arr oll o; es d e cir, p e ns ar e n u n
M é xi c o m ultili n g ü e q ui er e d e cir q u e h a br á r e gi o n es d o n d e h a bl e n otr a
l e n g u a y el es p a ñ ol t a m bi é n, n o h a y ni n g ú n pr o bl e m a. N os h a n di c h o
q u e es i m p osi bl e; d es d e l a R e v ol u ci ó n n os h a n di c h o q u e h a y u n a s ol a
l e n g u a p or q u e, si n o, est o s erí a u n c a os, y es o es m e ntir a, b ast a c o n
m e n ci o n ar q u e e n Es p a ñ a, q u e c a b e e n C hi h u a h u a, s e h a bl a n si et e l e n -
g u as y n o p as a n a d a; t o d a l a g e nt e h a bl a es p a ñ ol y h a bl a l a l e n g u a d e
s u r e gi ó n, d e s u t errit ori o. Así es c o m o fl or e c e n l as l e n g u as.
¿ C ó m o es p osi bl e q u e e n Y u c at á n, d o n d e c asi l a mit a d d e l a p o bl a -
ci ó n h a bl a el m a y a n o h a y a s e c u n d ari as y pr e p ar at ori as e n es e i di o m a?
¿ O q u e n o s e a o bli g at ori o el us o d el m a y a e n l as ofi ci n as p ú bli c as, p or
ej e m pl o? L os m a y as c o nstr u y er o n el c er o e n m a y a, p e ns a n d o y di al o -
g a n d o e n es a l e n g u a, e n s u estr u ct ur a. Si n o p er miti m os a l os m a y as
q u e d es arr oll e n s u l e n g u aj e, p u es e nt o n c es h a y u n a r u pt ur a c o n el p a -
p el q u e ti e n e el l e n g u aj e y l a vi d a d e l as c o m u ni d a d es. I n cl us o, c o m o
s e r e c o n o c e l a l e n g u a, s e h a c e n e n or m es tir aj es d e p u bli c a ci o n es e n
l e n g u as i n dí g e n as, p er o ¿s e h a alf a b eti z a d o a l a g e nt e e n s u l e n g u a? N o.
E nt o n c es t e n g o u n li br o e n mi l e n g u a p er o n o s é l e er e n mi l e n g u a; así,
¿ p ar a q u é m e sir v e el li br o?
Es i n a u dit o el v al or, l a e nt er e z a y el esf u er z o d e l os h a bl a nt es d e l as
l e n g u as ori gi n ari as d e M é xi c o, q u e l as m a nti e n e n p or e n ci m a y c o ntr a
t o d o. Y s o n m u c h os a ñ os, p or q u e el pr o y e ct o d el Est a d o d e e n c a ps ul ar l a
l e n g u a est á diri gi d o a e xt er mi n arl a; l a l e n g u a n o v a a t e n er u n us o s o ci al.
S e r e q u erirí a u n Est a d o c o n m a y or cl ari d a d, u n a l e gisl a ci ó n m ás est a bl e ci -
d a y u n pri n ci pi o f u n d a m e nt al; p e ns ar q u e l a c o nstr u c ci ó n d e l a s o ci e d a d
m ultili n g ü e es u n pr o c es o q u e v a m os a h a c er e n u n a y d os g e n er a ci o n es.
14 9
L a e s crit ur a, el alf a b et o, e s e s e n ci al p ar a q u e l a g e nt e p u e d a l e er s u
p o e sí a, s u lit er at ur a, p or q u e h e m os vi st o el fl or e ci mi e nt o e x pl osi v o d e
e s crit or e s i n dí g e n a s q u e n o s o n y a n ar r a d or e s or al e s si n o e s crit or e s;
e nt o n c e s, p ar a q u e e s o s u c e d a l a s l e n g u a s ti e n e n q u e e st ar c o m pl et a -
m e nt e c o n str ui d a s, l os c u er p os li n g üí sti c os d e b e n s er e s crit os d e u n a
mi s m a m a n er a, e s d e cir, d ot ar a l a l e n g u a e s crit a d e u n a u nif or mi d a d
n e c e s ari a; ell o ti e n e i m pli c a ci o n e s m u y i m p ort a nt e s p or q u e c o nll e v a
a c u er d os e ntr e gr u p os, e ntr e v ari a nt e s, et c ét er a. Y a l os mi xt e c os, l os
z a p ot e c os y l os m a y a s u nifi c ar o n l a e s crit ur a a u n q u e el h a bl a e s dif e -
r e nt e e n l a s di sti nt a s r e gi o n e s. L a e s crit ur a n o e s dir e ct a m e nt e f o n éti -
c a, e s u n a c o n v e n ci ó n, si n o, l a s v ari a nt e s di al e ct al e s t e n drí a n q u e
r e pr e s e nt ar u n a c a nti d a d d e v o c al e s a bs ur d a; s e tr at a d e l o gr ar l a c o n -
c e ntr a ci ó n.
P or otr o l a d o, el c ó di g o d e l as l e n g u as es crit as es a bs ol ut a m e nt e n e -
c es ari o p ar a m o d el ar u n a e d u c a ci ó n e n l a l e n g u a e n t o d os l os c a m p os,
si n o, n o h a y f or m a d e p as ar d e l a pri m ari a a l a s e c u n d ari a e n c u al q ui er
l e n g u a ori gi n ari a p or q u e s e c ar e c e d e i nstr u m e nt os. P or es o l a c o ns-
tr u c ci ó n d e h err a mi e nt as es u n a t ar e a i m p ort a ntísi m a.
15 0
1 51
152
153
154
155
L o q u e s u c e d e e nt o n c es es q u e s e c o mi e n z a a fr a ct ur ar l a c o m pr e n -
si ó n d e l a r e ali d a d. L os e c o n o mist as d ej a n l a d esi g u al d a d a u n l a d o, o
m a n ej a n l a p o br e z a y l a d esi g u al d a d c o m o si f u er a n l o mis m o, c u a n d o
s o n d os c os as p or c o m pl et o dif er e nt es: l a d esi g u al d a d es u n a r el a ci ó n
s o ci al y l a p o br e z a es pr á cti c a m e nt e u n a c o n di ci ó n e xist e n ci al.
L o mis m o s u c e d e e n otr os c a m p os d e l a r e ali d a d, c o m o e n l os est u -
di os d e g é n er o q u e s e h a n e nf o c a d o s ól o e n l as m uj er es. S e c o nstr u y ó
l a c at e g orí a d e g é n er o, s e h a est u di a d o el t e m a a f o n d o y s e h a n cr e a d o
i nstit u ci o n es, pr o y e ct os, pr o gr a m as y estr at e gi as d e t o d o ti p o, p er o l a
vi ol e n ci a c o ntr a l as m uj er es n o c e d e. P as a l o mis m o q u e c o n l a p o br e -
z a, ll e v a m os 3 0 a ñ os l u c h a n d o c o ntr a l a p o br e z a y c a d a v e z h a y m ás
p o br es, ll e v a m os 3 0 a ñ os l u c h a n d o p or l a i g u al d a d d e g é n er o y n o s e
c o nsi g u e, y l a vi ol e n ci a c o ntr a l as m uj er es es h o y m a y or q u e n u n c a, n o
s ol a m e nt e e n n u estr o p aís si n o e n otr os c o m o Di n a m ar c a o Es p a ñ a,
c u y os í n di c es d e vi ol e n ci a i ntr af a mili ar s o n d e l os m ás el e v a d os d el
m u n d o, a p es ar d e q u e ti e n e n alt os ni v el es d e e q ui d a d d e g é n er o e n
c u esti o n es d e s al ari os y o p ort u ni d a d es d e tr a b aj o. N o s e p u e d e aisl ar l a
c o n di ci ó n d e l a m uj er, p u es l a c o n di ci ó n d e g é n er o es u n a r el a ci ó n
s o ci al: p ar a q u e h a y a u n g é n er o ti e n e q u e h a b er otr o u otr os. ¿ Q u é p as a
e nt o n c es? Q u e l a r el a ci ó n h o m br e- m uj er s e h a c o n v erti d o e n u n a r el a -
ci ó n d e c o nfr o nt a ci ó n, s e h a n m o difi c a d o l as r el a ci o n es s o ci al es.
N o s e p u e d e c a m bi ar l a c o n di ci ó n d e l a m uj er si n o s e m o difi c a l a
c o n di ci ó n q u e l a dis cri mi n a y s u b or di n a, y ést a s e e n c u e ntr a pri n ci p al -
m e nt e e n el s e n o d e l as f a mili as. El m a y or í n di c e d e vi ol a ci o n es s e d a
d e ntr o d e l a f a mili a, p er o a hí el Est a d o n o a ct ú a, si n o s ól o e n l as b a n -
q u et as, e n p ú bli c o.
P er o n o h e m os a n ali z a d o el t e m a d e l a f a mili a, ni si q ui er a l os a ntr o -
p ól o g os, a p es ar d e q u e l os est u di os d e p ar e nt es c o s o n p art e i m p ort a n -
t e d e l a pr of esi ó n. Es n e c es ari o m o difi c ar l a f a mili a, m o difi c ar l a
r el a ci ó n h o m br e- m uj er, l a r el a ci ó n e ntr e m a dr e y p a dr e, p a dr e e hij os
o hij as, m a dr e e hij os; o l a r el a ci ó n e ntr e l os a d ult os y l os ni ñ os d e u n a
15 6
¿ C ó m o se p u e d e m o dific ar?
S e r e q ui er e g e n er ar u n m o d el o j urí di c o q u e p er mit a e st a bl e c er u n pr o -
c e s o q u e eli mi n e v er d a d er a m e nt e l a vi ol e n ci a i ntr af a mili ar e n el c ur s o
d e u n a o d os g e n er a ci o n e s. H a y q u e cr e ar u n a l e y o u n c o nj u nt o d e
l e y e s. H a y q u e i m p ul s ar u n a di s c u si ó n e n l a C á m ar a d e Di p ut a d os s o-
br e l a e str u ct ur a d e l a f a mili a: q u é e s s er p a p á, q u e e s s er m a m á, q u é
e s s er hij a o hij o, y c ó m o s o n l a s r el a ci o n e s e ntr e ell os. S e p u e d e e st a -
bl e c er j urí di c a m e nt e, e s d e cir, t ú ti e n e s d er e c h o a e st o y a e st o n o. U n
hij o n o e s s ól o t u y o, a p artir d e q u e n a c e ti e n e u n n o m br e, ti e n e u n a
c U R p , es hij o d e l a s o ci e d a d. H a y q u e g e n er ar u n m o d el o q u e p er mit a q u e
d e s d e l a e str u ct ur a e d u c ati v a e n l os li br os d e t e xt o d e pri m ari a e m pi e c e
a c o n c e bir s e l a i d e a d e l a f a mili a y d el r e s p et o.
P or otr o l a d o, cr e o q u e p art e d e l as r a z o n es p or l as q u e s e h a i n cr e -
m e nt a d o el f e mi ni ci di o y l a vi ol e n ci a c o ntr a l as m uj er es ti e n e q u e v er
c o n l a crisis d e l a I gl esi a c at óli c a, q u e er a l a q u e or d e n a b a l a l ó gi c a
m or al d e l a f a mili a. E nt o n c es, c u a n d o el or d e n a d or si m b óli c o e ntr a e n
crisis, c u a n d o s e d est a p a q u e l a I gl esi a est á ll e n a d e p e d er ast as, l a vi o -
l e n ci a c o ntr a l as m uj er es e x pl ot a; h a y u n a c orr el a ci ó n e n es e s e nti d o. Y
n a di e est á i nt er vi ni e n d o e n el t e m a, n a di e h a bl a h o y s eri a m e nt e d e l a
f a mili a. Si l a i gl esi a q u e br ó [ m or al m e nt e], ¿ q ui é n ati e n d e l a estr u ct ur a
m or al d e l a g e nt e? Ti e n e q u e s er el Est a d o.
E n l a a ct u ali d a d t o d o est á fr a g m e nt a d o: j ó v e n es, ni ñ os, t er c er a e d a d,
l g t b , et c ét er a. P ar a c a d a u n o el g o bi er n o ti e n e u n a i nfr a estr u ct ur a, u n a
i nstit u ci ó n, pr o gr a m as, r e c urs os, et c ét er a. P er o si l a g e nt e vi v e e n f a mi-
li a — y n o m e r efi er o s ol a m e nt e a l a f a mili a “tr a di ci o n al” c o m p u est a d e
p a dr e, m a dr e e hij os, si n o a c u al q ui er ti p o d e f a mili a —, c u a n d o h a y
u n a a c ci ó n s o ci al d el Est a d o d e b e diri girs e a ést a; el pr o y e ct o s o ci al d el
157
15 8
I ntr o d u c ci ó n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
El c ar á ct er m ulti c ult ur al d e l a s A m éri c a s . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 0
Gl o b ali z a ci ó n, d e s ar r oll o c a pit ali st a y p u e bl os i n dí g e n a s:
“ l a últi m a fr o nt er a” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 3
I d e nti d a d e i d e nti d a d e s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1
P u e bl os i n dí g e n a s y n e gr os: i nt er c ult ur ali d a d y ci u d a d a ní a . . . . . 5 4
E q ui d a d e i nt er c ult ur ali d a d: r et os d e l a e d u c a ci ó n s u p eri or . . . . . 7 4
C o n str u c ci ó n d e e q ui d a d y r el a ci o n e s d e i nt er c ult ur ali d a d
e ntr e s o ci e d a d e s m ulti c ult ur al e s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 5
D e si g u al d a d s o ci al y p u e bl os i n dí g e n a s. L os o bst á c ul os
p ar a l a e q ui d a d e n el d e s ar r oll o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 8
L os d er e c h os p olíti c os d e l os p u e bl os i n dí g e n a s . . . . . . . . . . . . . 1. 1 6
Si st e m a s d e i nf or m a ci ó n y di v er si d a d . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 2 8
R efl e xi o n e s s o br e l os p u e bl os i n dí g e n a s y l a r e ali d a d a ct u al . . . . 1. 3 8