Você está na página 1de 333

Kaqchikel Choltzij

Kolon Chuqa’ K’ak’a


Taq Tzij
KAQCHIKEL
KOLON CHUQA’ K’AK’A TAQ TZIJ

CHOLTZIJ
Kaqchikel Cholchi’ K’ulb’il Yol Twitz Paxi

K’amöl taq b’ey pa Kaqchikel Cholchi’ 2008—2011

K’amöl b’ey: Lolmay Pedro Oscar García Matzar


Ruka’n K’amöl b’ey: Mynor Wankar Chacach Catú
Ajtz’ib’: Vitalina Mactzul Canux
Ajpwäq: Ama Floricelda Yucuté Cutzán
Nab’ey To’onel: Silvia Esperanza Conjón Gonzáles
Ruka’n To’onel: Celedonia Xico Gómez
Rox To’onel: Rosa María García Balán

Rub’i’ wuj: Kaqchikel choltzij, kolon chuqa’ k’ak’a taq tzij

Nuk’üy taq tzij: Rony Arnoldo Chipix Otzoy


Rafael Hernández Huit

Nik’öy rupam ri wuj: Pedro Morejon Patzán


Juan Esteban Ajsivinac

Ajya’öl na’oj: Pedro Oscar García Matzar


Peter Rohloff
Robert Henderson

Xenik’on taq tzij: Levi Carmelina Lix Darwin Alvaro Bala


Byron Vinicio Socorec Victor Par
Alfonso Batz Israel Raxjal
Juan Patal Maricela Marroquin
Tomás Chioc Cruz Zurdo
Angélica Ajú Fidel Calel Castro

Nuk’üy rupam wuj: Robert Henderson

To’onel taq molaj: Wuqu’ Kawoq chuqa’ Kaqchikel Cholchi’


RUPAM WUJ

Rupam wuj II

Nab’ey taq tzij 1

Nab’ey peraj

Retamab’alil ch’ab’äl 7

Retamab’alil kajulew 41

Retamab’alil ajilanem 101

Retamab’alil winäq 141

Retamab’alil kematz’ib’ 157

Ruka’n peraj

Artes del idioma 201

Ambiente natural 235

Ambiente social 295

II
Matemáticas 311

Informática 351

Cholwuj 393
NAB ’ EY TAQ TZIJ

Ri Kaqchikel Cholchi’ ruq’a’ ri K’ulb’il Yol Twitz Paxil nuya’ apon


chiwäch re jun wuj rub’i’ “Kaqchikel choltzij, kolon chuqa’ k’ak’a’ taq
tzij”, akuchi’ nucholajij apo jalajöj k’ak’a’ taq tzij pa ruwi’ ch’ab’äl,
ruwach’ulew, ajilanïk, winäq chuqa’ richin kematz’ib’, ruma ri’ re jun
wuj re’ ch’aron pa wo’o’ tanaj. Ri nab’ey peraj yecholajij ri taq tzij pa
Kaqchikel ch’ab’äl, ri ruka’n tanaj yecholajij apo pa kaxlan tzij.

Ri nab’ey peraj rub’ini’an Kaqchikel choltzij, ri k’o wo’o’ tanaj chu-


pam: ri nab’ey tanaj rub’ini’an “Retamab’alil ch’ab’äl, k’ak’a’ taq tzij”
ri nuk’üt jalajöj taq tzij nisamajïx richin ch’ab’äl chuqa’ richin ruk’utik
ri qach’ab’äl. Ri ruka’n tanaj rub’ini’an “Retamab’alil kajulew, kolon
chuqa’ k’ak’a’ taq tzij” nucholajij jalajöj taq tzij pa ruwi’ kib’i’ taq wa-
chinäq e k’o pa ruwach’ulew chuqa’ ye’aq’oman. Ri rox tanaj rub’ini’an
“Retamab’alil ajilanem, k’ak’a’ taq tzij” nuk’üt taq tzij pa ruwi’ ri maya’
ajilanïk chuqa’ jalajöj taq tzij richin ri kaxlan ajilanïk. Ri rukaj tanaj
rub’ini’am “Retamab’alil winäq, kolon chuqa’ k’ak’a’ taq tzij”, pa re jun
tanaj re’ nicholajïx jalajöj taq tzij pa ruwi’ k’ayij, kimoloj winäq, taq
to’ïk, chuqa’ juley chik. Ri ro’ tanaj rubini’an “Retamab’alil Kematz’ib’,
K’ak’a’ taq tzij”, re jun peraj re’ nuk’üt taq tzij ri ye’okisäx pa ruwi’ ke-
matz’ib’ chuqa’ ri jalajöj taq tzij yeqïl chupam ri jalajöj taq rusamajib’al
ri kematz’ib’.

Ri ruka’n peraj chi re re choltzij rub’ini’an Vocabulario kaqchikel, chu-


pam re re’ yecholajïx pa kaxlan ri taq tzij Artes del idioma, Ambiente

1
natural, Matemática, Ambiente social chuqa’ Informática.

Re jalajöj taq choltzij re’ nokisäx richin chi ri qach’ab’äl xtokisäx pa ri


jalajöj taq k’ojlib’äl ruma ri’ jalajöj taq rusamaj xtub’eb’ana’ ri chwa’q
kab’ij. Re jun wuj re’ jun jeb’ël samajib’äl, ri nik’atzin richin rusamajixik
ri tijonïk chuqa’ netamäx kib’i’ ri taq tzij man qetaman ta chuqa’ tikirel
ütz nkokisaj ri winaqi’ ri e k’o kirayb’äl richin nketamaj chuqa’ nkik’üt ri
kaqchikel ch’ab’äl chupam ri kik’aslem, yalan xtik’atzin chi ke konojel
ri tijonela’ yesamäj chupam ri jalajöj taq tijonïk, chuqa’ jun jeb’ël sama-
jib’äl pa nimatijob’äl.

Rik’in rutz’uk’ik re k’ak’a’ taq tzij re’, nqaya’ jun, ka’i’, oxi’ taq xak ri-
chin nqajotob’a’ ruk’u’x ri kaqchikel ch’ab’äl, po k’a nik’atzin rukanoxik
ri k’ak’a’ taq tzij richin nqanimirisaj chuqa’ nqajunumaj ri qach’ab’äl
achi’el rub’anon ri kaxlan ch’ab’äl, ruma ri’, k’atzinel rutaluxik ri k’ak’a’
taq tzij chupam ri jalajöj molojri’ïl, pa taq tijob’äl, pa taq k’ayib’äl chuqa’
pa qochoch richin niqetamaj chuqa’ niqokisaj ri chwa’q kab’ij apo.

Ronojel ri ch’ob’oj chuqa’ ri na’oj xqokisaj richin xqatz’ük re jun k’ak’a’


tzij, xqelesaj chupam ri sik’iwuj: Rukemik k’ak’a’ taq tzij tz’ib’an pa
Kaqchikel Cholchi’ achoq chupam nusik’ij jalajöj taq na’oj richin ru-
nuk’ik jun tzij, achi’el ri nub’ij chi k’atzinel noqäx rukemchi’ ri ch’ab’äl,
ri taq tzij k’o chi man kan ta e yuquyäq (nïm kaqän) chuqa’ k’o chi noqäx
rub’eyal kich’ob’oj qati’t qamama’.

Richin rub’anik re jun samaj re’ chuqa’ xeqak’ulb’ej xqachäp ri kina’oj


xkiya’ kan ri qach’alal xeto’on pa taq moloj ri xeqanük’. Ri taq tzij echo-
lajin chupam re jun choltzij re’ e k’o pa rub’eyal pa kaqchikel-kaxlan
chuqa’ pa kaxlan-kaqchikel akuchi’ nqïl jujun taq tzij e junam kitz’ib’axik
po ma junam ta kiq’ajarik.

Xtik’atzin ta k’a re jun wuj re’ chi ke konojel ri qach’alal kaqchikela’


chuqa’ chi ke konojel ri qach’alal nikisamajij chuqa’ nikajo’ niketamaj ri
qach’ab’äl.
Pa ruk’isib’äl janila nqak’awomaj chi ke konojel ri winaqi’ xojkito’ chi
rutz’etik, runuk’ik chuqa’ runik’oxik ri taq tzij chuqa’ nqamatyoxij chi
ke konojel ri qachib’il ri yesamäj pa Kaqchikel Cholchi’ ruma ronojel
kito’ik chuqa’ kina’oj xkiya’ kan chupam ronojel rub’eyal rutz’ukik ri
k’ak’a’ taq tzij richin ri qach’ab’äl. Janila niqamatyoxij chi re ri moloj
Wuqu’ Kawoq ruma ronojel ri to’ïk chuqa’ ronojel ri na’oj xkisipaj chi qe
richin xqanük’ chuqa’ xqak’isb’ej re jun samaj re’.

NAB ’ EY PERAJ

KAQCHIKEL ⇒ KAXLAN

5
RETAMAB ’ ALIL CH ’ AB ’ ÄL
k’ak’a taq tzij

ach adjunto ajilanem numeración


ach’alal ch’ab’äl lenguaje infor- ajilanem na’ojb’äl lógico matemá-
mal o familiar tico (inteligencia)
ach’q’ajarïk tzij meronimia ajilanïk tzij escandir
achb’ab’ subordinado ajilanïk jalb’anoj cardinal
achb’ab’anem subordinación ajowanel afectivo
achi masculino ajowanem apreciación
achib’il referente ajowanil afectividad
achib’il tzij correferencia ajpwäq económico
achib’ilal comitativo ajwax proclítico
achik’ fantasía ajwinäq personaje
achik’anem imaginación ak’axab’äl audición
achk’ojlem vinculación ak’axanem comprensión
achlajil relación ak’axanem comprensión
achq’ajanil hiponimia ak’axanïk escuchar
achtunu’n anaptixis ak’axoma’, ak’axanela’ auditorio
achwäch tzij metonimia alaxil endógeno
ajilab’äl número apo’inem participación
ajilab’alil numeral apon futuro
ajilab’alil jalt’as adjetivo numeral apon potencial (tiempo/aspecto)
(k’) atowab’äl convenio

7
b’ab’ b’onib’äl

b’ab’ oración b’eyak’utïk técnica


b’ab’al sinécdoque b’eyak’utunem técnicamente
b’äl instrumento/locativo b’eyal norma, regla
b’alel instrumental b’eyal apon aspecto potencial
b’an práctica b’eyal b’ano aspecto perfectivo
b’anab’eyal disciplina b’eyal kan aspecto completivo
b’ananem mímica b’eyalil metodología
b’anayom antipasiva b’eyalil aspecto
b’anayom ch’ab’äl voz antipasiva b’eyalil kemchi’ aspecto gramati-
b’anayom rub’anenil antipasiva cal
de enfoque agentivo b’eyalil wakami aspecto incomple-
b’anb’anel ergativo tivo
b’anb’anel molaj juego ergativo b’eyanel normado
(je) b’eyna’oj cognitiva
b’anb’anelil ergatividad b’i’aj nombre
b’anel agente b’i’aj t’as sustantivo propio
b’anel sujeto b’i’aj winäq antropónimo
b’anem praxis b’ijinel jutzij perifrástico
b’anïk construir b’ijnem enunciativa
b’anikil manera b’in dicho
b’anikil estilo b’itz fonema
b’anikilal indicativo b’ixanel entonador
b’anob’ab’ causal b’ixanem entonación
b’anob’äl cultura b’ixïk enunciado
b’anoj verbo b’ixikil expresión
b’anoj ch’ob’otzij sintagma verbal b’och’inem persuasión
b’anoj k’aptzij frase verbal b’ojb’aq’ajanil implosivo
b’anoj pach’unem verbal conjuga- b’ojb’on explosivo
ción b’on pintura
b’anoj q’ajarib’äl predicado ver- b’onib’äl tempera
bal b’onil color
b’anoj t’as sustantivo verbal b’oninïk colorear
b’anojil verbal b’eyatijonïk didáctica
b’ayb’öt vibrante b’onib’äl crayón

8
ch’a’äl chäw

ch’a’äl cortesía ch’ob’öy tzij escritura técnica


ch’a’onem ch’ab’äl lenguaje oral ch’owem expresión
ch’a’onïk hablar ch’owem weqosamaj expresión ar-
ch’ab’äl idioma tística
ch’ab’äl lenguaje ch’oweyonil monólogo
ch’ab’äl idiolecto ch’ut apóstrofe, saltillo, glotal
ch’ab’äl pa jay lenguaje coloquial ch’uti’etal detalle
ch’ab’äl ch’ab’an ch’utib’i’aj siglas
ch’ab’alinel hablante ch’utijuch’ guión menor
ch’ab’anel articulador ch’utin simple
ch’ab’anel dialogante ch’utirisanel diminutivo
ch’ab’anem articulación ch’utirisanel k’ajtzij partícula di-
ch’ab’aq’ajanil fono minutiva
ch’ab’elil diálogo ch’utirisanem resumen, reducción
ch’ab’enïk articular ch’utirisanem simplificación
ch’ach’atzij pleonasmo ch’utitz’ib’ minúscula
ch’ach’el tensa ch’utitzijol nota
ch’ach’el k’uxatz’ib’ vocal tensa ch’utül tzij cuña
ch’akulq’ajanem dorsal cha’oj selección
ch’akultz’ib’ consonante cha’on clasificado
ch’akultz’ib’ tzij gutural cha’onel clasificador
ch’arpach’ encabalgamiento cha’onel ajilab’alil clasificador
ch’ayom tzij debate numérico
ch’ob’oj consulta cha’onel t’as clasificador nominal
ch’ob’oj opinión cha’onem clasificación
ch’ob’olil nuk’na’oj fundamento cha’onïk clasificar, seleccionar
filosófico cha’onel winaqilal clasificador
ch’ob’ona’oj parámetro personal
ch’ob’onel analítico chajinem conservación
ch’ob’onem análisis chajinem previsión
ch’ob’onem na’ojb’äl inteligencia chajinïk conservar
verbal chanina’ojem intuición
ch’ob’otzij sintagma chapayonil autosostenible
ch’ob’otzijnel sintagmático chäw atributivo

9
chawem ichinanem

chawem atribución chuq’atuq’ punto y coma


chawil atributo chuq’unem puntuación
chayun na’oj análisis crítico elesab’äl molde
cheqeq’ajanil mojado elesan tzij elipsis
chi’aj labios eltijoxel promoción
chi’eyaj labiodental eta’n mensurativa
chib’ejitz,ch’utijitz grafema etab’äl medida
chilab’anem asignación etal dato
chitüy ministerio (educación) etalem marcado
chiwuj revista etalem medición
choj común etalema’ perístasis
chojajilab’äl número cardinal etalwäch pictogramas
chojb’ey continuo etamanel aprendiente
chojmib’anoj direccional etamanel,samajel técnico
cholaj columnas etamanem aprendizaje
cholajib’äl ordinal etamanïk saber
cholajib’äl jalt’as adjetivo ordinal etamanil capacidad
cholajil tzij orden básico etanïk medir
cholajin estructurado etatz’ib’, retal tz’ib’ diacrítico
cholanem estructura etawachib’äl tzij sentido figurado
cholaq’ajanil articulatorio etz’anem dinámica
cholatijonem dosificación etz’anem juego
cholatijonïk guía curricular ewab’anel sujeto implícito
cholatzij léxica ewana’oj preterición
cholch’ab’äl sintaxis ewana’oj implícita
cholmayij dictamen ewanem tz’ib’ criptografía
choloj discurso ceremonial ewanïk tzij cifrar
choloj b’ab’ oración indicativa ichinab’äl posesivo (adjetivo)
cholonem tzij oratoria ichinan kexeb’iaj pronombre pose-
cholöy tzij orador sivo
choltz’ib’ alfabeto ichinan t’as sustantivo siempre po-
choltzij glosario, vocabulario seído
cholwuj bibliografía ichinanel poseedor
chub’anikil intencional ichinanem posesión

10
ichsolchi’ jalt’as

ichsolchi’ paralingüística jalatajinem innovación


ijaq’ postdorsal jalb’anelil adverbializador
ik’owinäq avanzado jalb’anoj adverbio
ik’owinem adelantamiento jalb’anojil adverbial
ik’owinem tzij anticipación jalb’anojil pajtzij cláusula adver-
ilinem operativo bial
iqikinem oficialización (k’) jalb’anojil ch’ob’otzij sintagma
itzq’ajanil cacofonía adverbial
ixoqilal femenino jalb’eyal histerología
ja’s glotal (sonido) jalb’itz’il alófono
ja’s ch’akultz’ib’ consonantes glo- jalch’ab’äl sustrato
talizadas jalch’ab’anem transposición
ja’s tzij palabras glotalizadas jalel variable
jachel ajilab’äl número distributi- jalel molapach’ versificación
vo jaljitz alomorfo
jachk’oxom cadencia jalk’ojlem metátesis
jachoj diseminar jalk’oxom metafonía
jacholil distributivo jalk’uxatz’ib’ t’as sustantivo cam-
jacholil jalb’anoj adverbio distri- bia vocal
butivo jalkojolib’al tzij anástrofe
jachon asignado jalna’oj fluctuación
jachon ch’ab’äl adstrato jalo’n variación
jachonel partitivo jalo’n tzij discusión
jachonem distribución (k’) jaloj cambio
jachq’ajanil deponente jalojb’äl susceptibles
jachsamaj denominativo jalonel modificador
jajil palatal jalonïk cambiar
jajk’oxom palatización jalq’ajan antonomasia
jajq’ij pospositivo jalq’ajanem transición
jalajöj diversificado jalq’ajanïk disimilar
jalajöj na’ojb’äl inteligencia múl- jalq’ajanil mutación
tiple jalq’ajanil ch’akultz’ib’ vocaliza-
jalajojil diversificación ción
jalatajinel innovador jalt’as adjetivo

11
jalt’as ch’ob’otzij jujik k’ajtzij

jalt’as ch’ob’otzij sintagma adjeti- jikinel determinativo


val jikinem afirmación (adverbio)
jalt’asil adjetivizador jikinem validación
jalt’asinïk adjetivar jil desinencia
jaltinamït transmigración jilil desinencial
jaltzij antítesis jiq’inem sollozación
jalwäch disfraz jitz morfema
jalxe’ sustantivo supletivo jitzq’ajanil estridente/mate
jantape’ siempre jorjor faringe
jantapelil persistencia jotay epentética (vocal)
jantaqb’äl cuantificador jotay k’uxatz’ib’ vocal epentética
jaqäl k’oxom compacto/difuso jotayil derivación
jaqäl nuk’unem sistema abierto jotayin derivado
jaqit’as sustantivo invariable jotayin jalt’as adjetivo derivado
jaru’il cuantitativo jotayinel enfático
jaru’il cantidad jotayinïk derivar
jaru’il jalb’anoj adverbio de canti- ju’il ritmo
dad ju’un inductivo
jasinem glotalización ju’unel subordinador
jeb’ël q’ajarïk dicción ju’unem, nimanem sometimiento
jeb’ël samaj perfeccionismo ju’unïk inducir
jeb’etzijoxïk concinidad jub’anel sujeto simple (k’)
jech’ujnem excepción jub’anoj verbo intransitivo
jech’uq’ajanem disimilación juch’ línea
jik’ulab’i’ determinante (artículo) juch’ab’äl lenguaje general
jikib’anel aseverativa juch’b’i’aj firma
jikib’anem aseveración juchi’ soltzij diccionario monolin-
jikib’anïk definir güe
jikïl afirmativa jujalel modificador directo
jikïl b’ab’ oración afirmativa jujap monosílaba (k’)
jikïl k’ajtzij partícula afirmativa jujik afirmativo
jikïl k’ulab’i’ artículo determinan- jujik positivo
te jujik k’ajtzij partícula determinan-
jikïl rub’eyal régimen te

12
jujunal k’axk’ob’el

jujunal individual jutaqmul,jutaqil frequentativo


juk’atinamital internacional jutijonel unidocente
juk’axaj facilitación jutijonïk área
juk’uxatz’ib’ vocal corta jutz’ib’anem homografía
junab’ey previo jutz’ib’ homógrafa
junam similitud jutzij q’ajanem zeugma
Junam ruxe’el raíz similar juxunïk rayar
junamanel equilibrado juxunïk subrayar
junamaq’ajuj sinónimo, sinoni- k’a hasta, desde, pues
mia k’ajb’ab’ enclítico
junamaq’ajuj soltzij diccionario k’ajna’oj síntesis
de sinónimos k’ajtzij partícula
junaq’ajanil asonancia k’ak’a’ nueva
junaq’ajarïk variación libre k’ak’a’ tzij neologismo
junawäch cognado k’ak’ab’anem reformulación
junem relativo k’ak’ab’anikil reconstrucción
junil singular k’ak’ab’eyalil reconversión
junil katz’ib’ monosílaba k’ak’ak’ modernismo
junilal singularidad k’ak’ana’oj reforma
junilem neutralización k’ak’anuk’ulem recomposición
junumach’ab’äl tipología k’ak’arisanem modernización
junumach’ab’äl contrastivo k’amanil deductivo
junumaj asimilación k’amaxelal deducción
junumanel comparativo k’amaxïk deducir
junumanem coherencia k’amb’äl tzij catacresis
junumaq’ij democracia k’asetal vale
junumatzij símil k’aslemal tzij currículo
junumaxïk katzij paronimia k’aslemanel dramático
junumaxïk tzij parónima k’aslemanem dramatización
juq’ajanil homonimia k’atzinem benefactivo
juq’ajarïk monosemia k’awomanem agradecimiento
juq’ajarïk tzij acepción k’awomanem taqowuj carta de
juq’ajan homónima agradecimiento (k’)
jutaqil frecuencia k’axk’ob’el imitativa

13
k’ayewal k’ulunel

k’ayewal conflicto gar


k’ex pronominal k’ojolib’äl ámbito
k’exeb’i’aj pronombre personal k’ojolib’äl lugar
k’exoj relevo k’ojolil localismo
k’exoj ch’ab’äl relevos del lengua- k’olotz’ib’ gótica
je k’otonel experimentador
k’exoj pwäq cheque k’otonem indagación
k’exonel pronominalizador k’otonïk indagar
k’exonem sustitución k’otoxïk experimentar
k’exonem tzij obtestación k’oxom acento
k’ib’anel sujeto compuesto k’oxomal acentuación
k’ib’anob’äl multiculturalidad k’oxomatzij palabra afectiva
k’ich’ab’äl multilingüismo k’oxomb’äl qulaj, k’amqulaj
k’ipalb’al multigrado cuerdas vocales
k’iq’ajarïk polisémico k’oxotz’ib’ ortográfico (acento)
k’iq’ajarïk polisemia k’ulab’i’ artículo
k’isinïk concluir k’ulajt’as sustantivo mas sustanti-
k’ison chuq’ punto y final vo
k’istz’ib’ última letra k’ulanel interlocutor
k’ix, ris tz’ib’ tilde k’ulantzij heteronimia
k’iyib’anob’al pluricultural k’ulb’anayom activa
k’iyilal pluralidad k’ulb’anayom ch’ab’äl voz activa
k’iyilem pluralización k’ulb’anel molaj juego absolutivo
k’iyinel pluralista (ja)
k’iyinel pluralizador k’ulb’anel tzij receptor
k’iyirisanel eficiencia k’ulb’i’aj determinado
k’iyirisanel generador k’ulel objeto (k’)
k’iyirisanem producción k’ulel b’anoj objetos verbales
k’iyirisanem q’ajarïk extensión k’ulel wuj recibo
semántica k’uljap rima
k’ojilib’äl locativo k’ulna’oj pensamiento holístico
k’ojlem estativo k’ultzijol dialogismo
k’ojlemal posicional k’ulum beneficiario
k’ojlib’äl jalb’anoj adverbio de lu- k’ulunel paciente

14
k’ulunem kajlajpach’

k’ulunem recepción k’utunem interrogación


k’ulüy taqowuj destinatario (co- k’utunem cuestión
rrespondencia) k’utunem identificación
k’ulüy, k’ulunel recipiente k’utunem k’ajtzij partícula inte-
k’uluyom pasiva rrogativa
k’uluyom ch’ab’äl voz pasiva k’utunïk interrogar
k’ulwach perfectivo k’utunïk enseñar
k’ulwachi’n hecho k’ututzil solicitud
k’ulwachinem anecdótico k’utuwachib’äl multimedia
k’ulwachinem solchi’ incidencia k’utuweqoj escenografía
lingüística k’utuwuj instancia
k’ulwachitäj pronóstico k’utüy ch’ab’äl lenguaje expresi-
k’ulwachixik relato vo
k’utb’äl manifestación k’utüy jalb’anoj deíctico o deixis
k’utb’äl k’ajtzij partícula direccio- k’utüy k’exeb’i’aj neutro
nal k’utwäch cualidad
k’utb’äl k’exeb’i’aj pronombre k’uxal esencial
demostrativo k’uxatz’ib’ vocal
k’utb’äl na’oj propuesta k’uxlanem concienciación
k’utb’äl samaj cualitativo k’aptzij frase
k’utb’äl tzij esquema k’iyil plural
k’utb’anel agentivo ka’i’ ch’ab’äl, kachi’ bilingüe
k’utel guía ka’i’ rub’eyal disyuntivo
k’utna’ojil lógica ka’ik’ bimestral
k’utsamaj socialización ka’okisaxïk ambiguo
k’utu’etal na’oj neuma kab’anel transitivizador
k’utuj etamab’äl entrevista kab’anoj verbo transitivo
k’utulel demostrativo kab’tz’ib’ dígrafo
k’utuna’oj comportamiento kachi’ soltzij diccionario bilingüe
k’utunel indicador kachi’aj bilabial
k’utunel b’ab’ oración interrogati- kachuq’ dos puntos
va kajalel modificador indirecto
k’utunel k’ajtzij partícula interro- kajap bisílaba
gativa kajlajpach’ soneto

15
kajnaq’ kulwachitajnäq

kajnaq’ alveolos kanonem consecución


kajnaq’k’ox alveolar kanulil investigativa
kajtz’uk cuadro kanunem exploración
kajtz’uk b’itz’ cuadro fonémico kanunïk localizar
kajtz’uk cholochoj cuadro sinópti- kaq’ajarïk anfibología
co karejqalem bivalentes
kajtz’uk q’alatz’ib’ cuadro fonéti- kasamaj sinergia
co kasetesïk na’oj mapa mental
kajtz’ukb’äl gráfica kat’as sustantivo de sustantivo
kajux corchete katijonel polidocente
kak’u’x duda (adverbio) katz’ib’ sílaba
kak’u’x jalb’anoj adverbio de du- katz’ib’al silábico
da katz’uj diéresis
kak’ulel objeto indirecto katzijolil ambigüedad
kak’uxatz’ib’ vocal prolongada kawäch semejanzas
kak’uxil dubitación kawinaqil recíproco
kamu’x diptongo kaxe’ t’as sustantivo compuesto
kamub’i’aj poliptoton kaxe’ q’ajarib’äl predicado com-
kamul simultánea puesto
kamulel tópico kaxe’, yo’xtzij compuesto
kamulem reduplicación kaxlan ch’ab’äl castellano
kamultzij conversión kemchi’ gramática
kamulub’i’aj topicalización kemchi’nem gramaticalmente
kamulun ch’ab’äl batología kemtzij coordinado
kamulun jitz geminación kiwäch taq nuk’ clase de códigos
kamulun na’oj anáfora ko’etal abreviatura
kamulun tz’ib’anel colorista koch’onem tolerancia
kamulun tzij conduplicación kojo’eyaj interdental
kamuluna’oj conmoración kojolem género (gramatical)
kamulunem repetición kojolib’äl contexto
kamuna’oj tautología kojolil diferencia
kamutzij complexión köw sólida
kamuxtuq’ comillas (k’) kowilem duración
kan completivo (pasado) kulwachitajnäq antecedente

16
kuq’ub’äl k’u’x mek’oyal

kuq’ub’äl k’u’x sensibilización mayatzij protomaya (k’)


kuqul wuj, k’utunel k’aslem obra mayel admirativa (oración)
teatral mayel b’ab’ oración admirativa
kuqulib’äl teatro, escenario, lugar mayoj admiración
kutamil base me’ichinan t’as sustantivo usual-
kutirisanïk contraer mente no poseído
läj superlativo me’uchuq’a’ kachi’aj implosivo
läj jalt’as adjetivo superlativo bilabial
latz’ relajada meb’ab’ oración negativa
latz’ k’uxatz’ib’ vocal relajada meb’anel negación del sujeto esta-
lem novela tivo
lema’ cuento meb’anoj negación del verbo
lema’ sik’iwuj módulo literario meb’anoj q’ajarib’äl predicado
lema’ tzij tema, idea, principal no verbal
lema’il literario mejalatel t’as sustantivo absoluto
lemalil ch’ab’äl lenguaje literario (k’)
lemana’oj lección mejalatel tzij interjección
lematzij antología mejaloj tzij interjectivo
lemawuj obras literarias mejikil indeterminado
lemawuj obra mejikil k’exeb’i’aj pronombre in-
lemïk literatura definido
lemotzij narración mejikil k’ulab’i’ artículo indeter-
lil kemchi’ elemento gramatical minante
lil q’ajanem elemento fónico mejikil k’utb’äl k’ajtzij partícula
lil solchi’ elemento lingüístico indeterminante demostrativa
lil t’el elementos del enunciado mejunam contrario
lilch’ab’äl linealidad mejunan xe’el raíz distinta
loman regular mek’ajtzij partícula negativa
lomanel moderativo mek’isel infinitivo
malatzij b’ab’ conector oracional mek’isel jalt’as adjetivo indefinido
maya’ ajilanem numeración maya mek’isel, mejikil indefinido
mayatz’ib’ epigrafía mek’oxom átono
mayatz’ib’ escritura maya, jeroglí- mek’oxotz’ib’ prosódico (acento)
fico mek’oyal ausente

17
mek’ulab’i’ nab’ey samaj

mek’ulab’i’ indeterminante (ar- molaj sector


tículo) molaj winäq comunal
mek’ulb’anoyom negación del be- moloj, tunu’n agrupación
neficiario molojil institucional
mek’utb’äl na’oj alegoría molon cúmulo
mek’utna’oj antífrasis molot’as sustantivo colectivo
memtz’ib’ líquido motzaj párrafo
meq’alaj na’oj reticencia mulunel muletilla
meq’alaxel indeclinable muxtuq’ coma
meq’aton q’ajanil vocálico nuk’ulem na’oj metacognición
meqel jalb’anoj adverbio de nega- na’il percepción
ción na’och’ab’äl ideograma
meqel tzij negación de respuesta na’och’ab’äl lenguaje científico o
meqel, manäq, me negación, nega- técnico
tivo na’oj idea
meqitzij irreal na’ojb’äl inteligencia
meqitzij k’ajtzij partícula irreal na’ojil actitudinal
meqitzij tzijonem mito na’ojil samaj obra de arte
merijtzij t’as sustantivo pierde su- na’ojin wuj, ch’ob’on samaj tesis
fijo na’ojinel científico
mesamajib’äl negación del instru- na’ojitzij expletivo
mento na’onem exclamación
metojil no privativa na’owäch exclamativo
metz’aqät defectivo na’owinäq ideología
metz’aqatil incompletivo na’öy intelectual
metz’etel abstractivo nab’äl intrapersonal
metz’etil t’as sustantivo abstracto nab’ey primera (persona)
metzijol proxémica nab’ey k’iwinaqil primera persona
mewinaqilal gerundio plural
mexe’el antietimológico nab’ey pach’unem primera conju-
mexib’in seguridad gación
meya’om negación del dativo nab’ey rupalb’al primario
moch’öch’ leyenda nab’ey rupalb’al primero primaria
mol álbum nab’ey samaj boceto

18
nab’ey tojtob’enïk pachi’

nab’ey tojtob’enïk evaluación nuk’jitzinel morfológico


diagnóstica nuk’lema’ epílogo
nab’ey juniwinaqil primera perso- nuk’samaj planificación
na singular nuk’tzij lexema
näj q’ijul pretérito nuk’ub’itz’ fonología
naqaj inmediativo nuk’ub’itz’il fonológico
naqatinamït, ruxikin tinamït se- nuk’ulem recopilación
miurbana nuk’unel coordinador
naqil participio perfecto nuk’unem coordinación
naqoq’ajanil interruptor nuk’unem codificación
natajxik tzij recapitulación nuk’unem programación
natawuj memoria nuk’unem q’ajanil coarticulación
nataxïk, k’uxlanïk recuerdo nuk’unïk organizar
nib’ refrán nuk’utunu’ conjunción coordinati-
nik’ajal central va (k’)
nik’ana’oj atenuación nuk’üy, nuk’ulal sistemático
nik’onem revisión ochochib’äl dirección (residencial)
nimab’eyal método ojer histórico
nimajuch’ guión mayor ojer tzij primitivo
nimalil creencia okisanem aplicación
nimanil confianza okisanem implementación
nimatz’ib’ mayúscula okisaxel aplicativo
nimil superioridad okisaxïk aplicada (lingüística)
nimirisan b’ab’ oración compleja oqachuq’ punto y seguido
nimirisanel aumentativo oxchuq’ puntos suspensivos
nimirisanem ampliación oxik’ trimestral
nojel global oxk’ob’e’n metáfora
nojelem globalización oxpach’ terceto
nojina’oj hipótesis pach’ verso
nojixaxïk equipamiento pach’il versivo
nojsawuj formulario pach’un tzij poema
nub’ sacapuntas pach’unem conjugación
nuk’ código pach’unem tzij poesía
nuk’jitz’oj morfología (k’) pachi’ abertura

19
pajsamaj q’aton tzij

pajsamaj autoeficacia q’ajanem tz’ib’anem escritura fo-


pajtzij cláusula nética
paq’chi’ golpete q’ajanil sonido
paq’paq’ ictus q’ajarib’äl predicado
patan k’aslem destino q’ajarïk significado
peraj etapa q’ajatz’ib’ fonética
peraj categoría q’ajatzij definición
peraj cholaj tijonïk parte curricu- q’ajöy chuq’ punto y aparte
lar q’akanem interpersonal
peraj ramaj período q’alaj b’ab’ oración aclarativa
peraj samaj sesión q’alajb’äl virtual
peraj tzij texto q’alajel k’ajtzij partícula enfática
pertzij clítico q’alajil explicito
perwuj cartel q’alajirisab’äl descifrar
petenil gentilicio q’alajirisanel descodificador
petenil t’as sustantivo gentilicio q’alajirisanïk describir
peyonem invitación q’alajisab’äl rótulo
peyonem taqowuj carta de invita- q’alajisan na’oj concepto
ción q’alajisanel implicatura
pirtzijol fragmento q’alajisanem implicación
pirwuj ficha q’alajisaxïk rotulación
pixa’ consejo q’alajixïk intensivo
pixa’ lema’ apólogo, fábula q’alajnel intensificador
pixanem orientación q’alarisan tzij crítica
q’a’chi’ dialecto, vernáculo q’alatzij concesión
q’aja’eyaj dental q’alaxan translúcido
q’ajab’ixikil prosodia q’anchi’ inglés
q’ajachi’aj labial q’asana’oj foro
q’ajajorjor faringeal q’asöy transferencia
q’ajak’am fricativo q’asöy tzij asistente
q’ajan jitz velar q’atana’oj extenuación
q’ajanel oxk’ob’e’n metagoge q’atayom retención
q’ajanem significativo q’atb’äl barrera
q’ajanem chi’aj labialización q’aton tzij concesivo

20
q’atonem raqän tyol

q’atonem interrupción qajtzij declinación


q’atonem tzij contradicción qajtzijonel declinable
q’atq’ajarïk adversativo qajtzijoxïk declinar
q’axab’äl canal qasanil neoliberal
q’axanel na’oj capacitador qasaq’ij predominio
q’axanem na’ojb’äl inteligencia qasatzij desvalorativa
interpersonal qasöy q’ij despectivo
q’axanïk canalizar qichin autonomía
q’eb’aq’ajem antonimia qitzij autentico
q’eb’aq’ajuj antónimo qupik’oxom aféresis
q’eb’aq’ajuj soltzij diccionario de rach’alal ch’ab’äl familia de idio-
antónimos mas
q’ejelonem saludo rach’alal q’ajatzij hiperonimia
q’eqatz’ib’ negrilla rachalal solchi’ familia lingüística
q’etenem afianzamiento rachib’il pajtzij cláusula relativa
q’etz’ib’ letra cursiva (k’) rachjotay tzij parasíntesis
q’i’ logro rachtunuj kemchi’ parataxis
q’ijem permisión rajilab’al kemchi’ número grama-
q’ijil valorativa tical
q’ijul tiempo (verbal) rajilab’al q’ij, ruq’ilul fecha
q’ijul apon tiempo futuro rajilanem cuenta
q’ijul kan tiempo pasado rajowanel desiderativo
q’ijul wakami tiempo presente rajowanem competencia
q’ijul, b’eyal, taqo’il tiempo, mo- rajowanem optación
do, aspecto rajowaxik efectivo
q’ojom na’ojbäl inteligencia musi- rajq’ajan onomatopeya
cal rajq’ajel onomatopéyico (k’)
q’olon tzij carientismo ralaxinem generación
q’oloj chiste, broma, engaño raqän ch’olti’ chol propio (k’)
qajanel calco raqän kiti’ chuj propio
qajinäq bajo raqän poqom poqom propio
qajkemchi’ calco semántico raqän qachi’ k’ichee’ propio
qajon tzij préstamo raqän qoti’ q’anjob’al propio
qajsolchi’ calco lingüístico raqän tyol mam propio (k’)

21
raqän tzi’ rokisaxik na’ojil

raqän tzi’ ixil propio retamab’al destreza


raqän tzoltal tzotzil propio retamab’alil cholatzij lexicología
rayb’äl deseo retamab’alil ch’ab’äl artes del
rayb’äl objetivo idioma
rayb’anel competente retamab’alil ch’ob’oj mayoj filo-
rayb’exïk propósito sofía
rayinil ansiedad retamab’alil cholatzij lexicogra-
reb’eyalil solchi’ proceso lingüísti- fía
co retamab’alil ewanem criptología
rech’ech’ fluidez retamab’alil k’aslemal fundamen-
rejqalem samaj ponderativo to antropológico
relesan k’istz’ib’ elidir retamab’alil na’owinaqil episte-
reqaja’j aq’aj velo del paladar mología
retal señal retamab’alil nak’uxaj psicología
retal huella retamab’alil nimawinäq andrago-
retal ajilab’äl clave gía
retal ch’ab’äl superestrato retamab’alil q’ajarïk semántica
retal cholajil inciso retamab’alil soltzib’ criptoanáli-
retal k’aslem historia sis
retal k’utïk ética retamab’alil tijonïk pedagogía
retal loq’oj comprobante retamab’alil ulew topografía
retal q’ajanil fonograma retamab’alil winaqil sociología
retal q’ijul marcador de tiempo retamab’alil winasolchi’ sociolin-
retal retamab’alil q’ajarïk sema- güística
siológica retamana’oj factor
retal tzij acta retamanem cognoscitivo
retal wuj diploma retamaxïk memorización
retalil k’utunem signo de interro- richin peculiaridad
gación (k’) richinan t’as sustantivo poseído
retalil q’ajanem ch’ab’äl trans- rij k’oxom tonema
cripción rij tzij sufijo
retalil solchi’ significante ro’ quinto
retalil tijonïk diplomado rochochib’al dirección general
retalil tz’ib’ signos de puntuación rokisaxik na’ojil tecnología

22
roqin tzij rub’i’ lema’

roqin tzij indirecta culación


rox tercero rub’eyal jalb’anoj adverbio de
rox juwinaqil tercera persona sin- modo
gular rub’eyal k’aslem autodetermina-
rox k’iwinaqil tercera persona plu- ción
ral rub’eyal lemotzij aspecto de la na-
rox pach’unem tercera conjuga- rración
ción rub’eyal na’ojb’äl aptitud
rub’anem caso rub’eyal na’ojinem autocontrol
rub’anik acción rub’eyal nuk’u’etal simbolismo
rub’anikil manera (adverbio) rub’eyal nuk’ub’itz’il proceso fo-
rub’anikil ch’ab’äl irregular nológico
rub’anikil cholch’ab’äl lexicali- rub’eyal ruk’utik guía metodoló-
zarse gica
rub’anikil jalb’anoj adverbio de rub’eyal rutz’ib’axik regla orto-
manera gráfica
rub’anikil jalb’anoj pajtzij cláu- rub’eyal samaj instrucción
sula adverbial de causa rub’eyal solchi’ estrategia lingüís-
rub’anikil kemchi’ construcción tica
gramatical rub’eyal wixalem reflexión meto-
rub’anikil talutzij estilo periodís- dológica
tico rub’eyalil estrategia
rub’anikil wiqo’n estética rub’eyalil b’anoj modo del verbo
rub’anikilal perfil rub’eyalil jalb’anoj pajtzij cláu-
rub’anikilem constructivismo sula adverbial de propósito
rub’atz’il xikinaj nervio auditivo rub’eyalil kemchi’ regla gramati-
rub’ey tzij andamio cal
rub’ey k’oxomal onda sonora rub’eyalil silonem movimiento y
rub’ey na’oj deontológica dirección
rub’ey samaj procedimiento rub’eyalil taqonem b’anoj modo
rub’eyal control imperativo / exhortativo
rub’eyal modalidad rub’eyalil tzij pragmática
rub’eyal ch’ab’äl dialéctica rub’eyna’oj cognición
rub’eyal ch’o’onem modo de arti- rub’i’ lema’ título

23
rub’i’ tinamït rujul kaq’ïq’

rub’i’ tinamït topónimo rucholanem ch’ob’nem tzij es-


rub’ixikil pronunciación tructura sintagmática
rub’ixikil b’anikil descriptivo rucholanem kaxlan cuenta grego-
rub’ixikil b’i’aj vocativo riana
rub’ixikil jalna’oj parresia rucholanem kemchi’ estructura
rub’ixikil jutzij perífrasis gramatical
rub’ixikil na’oj asociación rucholanem lema’ disposición
rub’ixikil tzij catáfora rucholanem maya’ maya (cuenta)
ruch’ab’exik ch’ab’äl metalen- rucholanem ojer ch’ab’äl cultis-
guaje mo sintáctico
ruch’akul taqowuj cuerpo de la rucholanem retalil estructura de
carta signos
ruch’akulb’alil tz’ib’ consonánti- rucholanem samaj programa
co rucholanem tzij constituyente
ruch’ob’oj kajulew cosmovisión rucholch’ab’äl sintáctica
ruch’ob’onem lemalil análisis lite- ruchuq’a’ intensidad
rario rujachel samaj producto
ruch’ob’onem solchi’ análisis lin- rujalel b’anel modificadores del
güístico sujeto
ruch’utirisanem lema’ epítome rujalel q’ajarib’äl modificadores
ruchi’ margen del predicado
ruchi’ q’ajanil lingual rujalel t’as modificadores de sus-
ruchi’il perímetro tantivo
rucholab’äl tzij copulativo rujaloj cholachij cambio lexical
rucholajem orden rujaloj k’uxatzib’ apofonía
rucholajem kemchi’ categoría gra- rujaloj q’ajanil cambio alofónico
matical rujaloj q’ajarïk cambio semántico
rucholajem samaj mecánica rujotayil energética
rucholajil estructural rujotayil b’anoj derivación de ver-
rucholajil samaj lineamiento bo
rucholajil, ruxe’ patrón rujotayil t’as derivación de sustan-
rucholanem estructuración tivo
rucholanem ajilab’äl enumera- rujotayil tzij palabra derivada
ción rujul kaq’ïq’ glotis

24
ruk’amaj t’as rukamulunem samajib’äl

ruk’amaj t’as sustantivo sustracti- ruk’u’x q’ajarib’äl núcleo del pre-


vo dicado
ruk’exel sustituto ruk’u’x tzijonem confirmación
ruk’exel jalb’anoj enálage ruk’utb’al modelo
ruk’exel tzij eufemismo ruk’utb’al tijonïk propuesta edu-
ruk’isib’äl final cativa
ruk’isib’äl b’anotzij catástasis ruk’utunem weqojitz interroga-
ruk’isib’al k’oxom agudo ción retórica
ruk’isib’äl pajtzij terminación ruk’utunik retroalimentación
ruk’isib’äl samaj resultado ruk’uyilal pluralismo
ruk’isib’äl tzij conclusión ruka’n achtzij consecuente
ruk’isib’äl tzijol idolopeya ruka’n q’ajanil tropo
ruk’isib’äl tzijonem peroración rukab’ segundo
ruk’iyinem rendimiento rukab’ k’iwinaqil segunda perso-
ruk’ojlem achi género masculino na plural
ruk’ojlem ch’ob’otzij sintagma rukab’ juwinaqil segunda persona
estativo singular
ruk’ojlem tzij corrección rukab’ k’oxom grave
ruk’ojlemal ajilab’äl posición nu- rukab’ pach’unem segunda conju-
mérica gación
ruk’ojlemal jalt’as adjetivo posi- rukab’ q’ajarïk denotativo
cional rukab’ ruchalajem tzij constitu-
ruk’ojlemal k’ojib’äl posición tó- yentes secundarios
pica rukab’ tijonem básico (educación)
ruk’oxomal acentual rukaj cuarto
ruk’oxomal ch’akultzib’ apicoal- rukak’uxnem dubitativo
veolar rukamulun duplicación
ruk’u’x núcleo rukamulun juna’oj expolición
ruk’u’x tinamït urbana rukamulun na’oj anafórica
ruk’u’x b’anel núcleo del sujeto rukamulun weqojitz epanalepsis
ruk’u’x k’aslemal antropocéntrica rukamulunem k’ulum topicaliza-
ruk’u’x lema’ situación central ción del beneficiario
ruk’u’x na’oj tema rukamulunem samajib’äl topica-
ruk’u’x q’ajanem énfasis lización del instrumento

25
rukamulunem ya’om runuk’uxik, nuk’unem

rukamulunem ya’om topicaliza- runa’otzij conceptual


ción del dativo runab’al na’ojb’äl inteligencia in-
rukamuluxik k’oxom aliteración trapersonal
rukamuluxik na’oj epanáfora runab’eyal pajtzij cláusula princi-
rukojlem ixoqilal género feme- pal
nino runab’eyal, ruk’u’x principal
rukojolem epiceno runik’ajal intermedio
rukojolem ikiq’alil grado positivo runimilem tamaño
rukojolem junumanel grado com- runimilem volumen
parativo runimilem kojolem grado superla-
rukojolem k’aslemalil género dra- tivo
mático runimilem pach’ escasión
rukojolem k’uxaj genero lírico runimilem t’as especificativo
rukojolem lemalil género literario runimilem weqojitz epanortosis
rukojolem q’ajarïk diferencia fo- runimirisanem cholatzij amplia-
nológica ción léxica
rukojolem sik’inem género narra- runuk’ ewanem código criptográ-
tivo fico
rukojolem tz’ib’anem género pe- runuk’ retamab’alil na’oj código
riodístico epistemológico
rukojolib’al lema’ área curricular runuk’ solchi’ código lingüístico
rukojolil q’ajarïk pertinente runuk’ uchuq’ajanem código pa-
rukotz’ijal florecimiento ralingüístico
rukowil durativo runuk’ik formulación
rukowilem consistencia runuk’ik lil elemento compositivo
rulewal contorno runuk’ik samaj gestión
rulewal kaqti’ división yukateka runuk’ik tijonïk fundamento curri-
rulewal q’anti’ división occidental cular
rulewal q’eqti’ división oriental runuk’ulem organización
rulewal saqti’ división wasteka runuk’ulem sistematización
rumujal silueta runuk’ulem sistema
runa’oj actitud mental runuk’ulem morse sistema morse
runa’oj tz’ib’anel teoría runuk’unem composición
runa’ojil etopeya runuk’uxik, nuk’unem formación

26
rupach’unem b’anoj rusilonem

rupach’unem b’anoj conjugación palatal


verbal ruq’ajanil q’ajanijitz sonido velar
rupaläj gestual ruq’ajanil q’ajatz’ib’ sonido fri-
rupalb’al grado cativo
rupam intrínseco ruq’ajanil setech’ut sonido ovular
rupam kajtz’ik casilla ruq’ajanil tz’apik’oxom sonido
rupam lema’ contenido africado
rupam q’ajarïk dominio semánti- ruq’ajanil tz’apiq’ajanil sonido
co oclusivo
rupam taqowuj partes de una carta ruq’ajanil xakaq’ajajil sonido re-
rupam tzij infijo sonante
ruq’a’ rural ruq’ajarik ch’ab’äl propiedad
ruq’a’ tzij inflexión ruq’ajarik ojer ch’ab’äl cultismo
ruq’a’ ch’ab’äl lenguaje regional semántico
ruq’a’ cholti’ rama ch’ol ruq’ajatz’ib’ ch’ab’alil fonética
ruq’a’ mayataan rama yukateka preceptiva
ruq’a’ q’ajanem onomasiológica ruq’ajatz’ib’ xikinaj fonética
ruq’a’ qoti’ rama q’anjob’al acústica
ruq’a’ tyool rama mam ruq’ij valor
ruq’a’ wasteka rama wasteka ruq’ij nuk’na’oj fundamento legal
ruq’ajanik chi’aj labializar ruq’ijonem valoración
ruq’ajanil fónico ruq’ijul época
ruq’ajanil ch’ak’ultz’ib’ alveopa- ruq’ijul jalb’anoj adverbio de
latal tiempo
ruq’ajanil ch’akultz’ib’ eyaj so- ruq’ijul jalb’anoj pajtzij cláusula
nido dental adverbial de tiempo
ruq’ajanil chi’aj sonido labial ruq’ijul juna’ ciclo
ruq’ajanil k’oxomïk sonido alveo- ruq’ijul lemotzij momento de la
lar narración
ruq’ajanil k’uxatz’ib’ sonido vo- rusamaj rol
cálico rusamaj q’ajarik papel semántico
ruq’ajanil kojo’eyaj sonido inter- rusamajinem manipulación
dental rusamajixik función
ruq’ajanil kowiq’ajanil sonido rusilonem agilidad

27
rusilonem k’oxomal ruwinaqilal kemchi’

rusilonem k’oxomal sonoro rutz’ib’anem ch’ab’äl lenguaje


rusotz’ib’ criptolexemia escrito
rusutil medio rutz’ib’axik inscripción
rut’ factura rutz’ukik junumatzij analogía
rutaqen marco rutz’ukik kach’ab’äl compositivo
rutaqil jalb’anoj pajtzij cláusula rutza’m ápice
adverbial de condición rutzaqik cholch’ab’äl anacoluto
rutikersaxik q’ajanem punto de rutzij barbarismo
articulación rutzijol noticia
rutikirib’al principio, comienzo rutzijol na’oj epifonema
rutikirib’al ch’ob’olil principio fi- rutzijoxikil comunicativo
losófico rutzijoxikil wachna’oj sinóptico
rutikirib’al samaj aprestamiento rutzil endereza
rutikirisaxik b’anelil incoativo rutzil resolución
rutikirisaxik pajtzij concatena- rutzil k’utunem petición
ción rutzilem normalización
rutunem na’oj connotativo ruwäch clase
rutz’aqät complemento ruwäch b’anoj forma verbal
rutz’aqat b’anayom antipasivo de ruwäch ch’owen forma de expre-
incorporación sión
rutz’aqat ch’akultz’ib’ consonan- ruwäch k’aslem parábola
te compuesta ruwäch na’oj valor (actitudes)
rutz’aqat pajtzij clausula de com- ruwäch q’ij clima
plemento ruwäch tzij prefijo
rutz’aqat q’ajanil epéntesis ruwachib’äl figura, gráfica
rutz’aqat q’ajarib’äl predicativo ruwachib’al lema’ figura literaria
rutz’aqat samaj anexo ruwachib’äl weqojitz figura retó-
rutz’aqatil componente rica
rutz’aqatil ch’ab’äl acusativo ruwächtzij habla
rutz’aqatil k’ajtzij parasintético ruwaq sexto
rutz’etik b’anelil enfoque agenti- ruwi’ aq’aj paladar
vo ruwi’ samaj encabezado
rutz’etik samaj monitoreo ruwinaqilal kemchi’ persona gra-
rutz’etonem perspectiva matical

28
ruwixal xiltzij solonem

ruwixal xiltzij afijo de flexión samajib’äl recurso


ruxe’ causa samajit’as sustantivo instrumental
ruxe’ aq’ajanil epiglotis o locativo
ruxe’ b’anoj base verbal samajtz’ib’ escritura práctica
ruxe’ chapayom patrón básico saqab’anel sujeto explicito
ruxe’ jalt’as adjetivo radical saqik’aslem realismo
ruxe’ na’oj fundamento saqil claridad
ruxe’ retamab’alil tzijoxikil fun- saqil na’ojil romanticismo
damento pedagógico saqil xek’aslemal subrealismo
ruxe’el etimológico saqk’aslem futurismo
ruxe’el fuente saqna’oj pensamiento explícito
ruxe’el origen seteb’äl eje
ruxe’el b’anoj raíz verbal setech’ut úvula, campanilla
ruxe’el ch’ab’anoj postverbal setelinem liberalismo
ruxe’el ch’ach’el raíz afectiva setetz’ib’ letra de molde
ruxe’el jub’anoj raíz intransitiva setil q’ajanil asonante
ruxe’el kab’anoj raíz transitiva sik’inem dictado
ruxe’el katzij étimo sik’inem lectura
ruxe’el ojer ch’ab’äl cultismo sik’inïk leer
ruxe’el rupalb’al preprimaria sik’iwuj libro
ruxe’el tzij etimología silin lírico (género literario)
ruxe’el raíz silob’anikil habilidad
ruxikin lateral silonel promotor
ruyonil automática silonem movimiento
ruyonil individualista silonem k’ajtzij partícula de movi-
ruyonil cholatzij semantema miento
samaj ejercicio, trabajo, deber solchi’ lingüística
samaj actividad solchi’ soltzij diccionario lingüísti-
samaj profesión co
samaj proyecto solïk desarrollar
samajel profesional solna’oj desarrollo
samajib’äl instrumento soloj desenlace
samajib’äl material soloj na’oj seminario
samajib’äl herramienta solonem descodificación

29
soltz’ib’ tojay

soltz’ib’ criptograma taqonel tzij emisor


soltzij diccionario taqonem correo
suq’aq’ trabalenguas taqonem exhortativo
t’as sustantivo, nominal taqonem b’ab’ oración imperativa
t’as ch’ob’otzij sintagma nominal o exhortativa
t’as k’aptzij frase nominal taqonem tunutzij apódosis
t’asanel sustantivizador taqowuj carta
t’ast’as sustantivo complejo taqtzij condicional
t’elb’i’aj nomitativo tawila’ adivinanza
t’ojem ch’akultz’ib’ ensordeci- tijob’äl talutz’ib’ periódico esco-
miento lar
t’ojk’oximanïk aspirar tijoj escolar
t’ojk’oxom sordo tijonel docente
t’ojk’oxomal aspirado tijonel facilitador
tajin progresivo tijonem capacitación
tajin b’eyal aspecto progresivo tijonem educación
tajinel progresista tijonijay aula
tajinem integral tijonïk alfabetización
taluj tz’ib’anem periodismo tijonïk capacitar
talunem expansión tijonïk curso
talutz’ib’ periódico tijonïk enseñanza
talutzijonem locución tijonïk taller
taqanem mandato o exhortación tijonil educativa
taqatzij telegrama tijoxel académico, estudiante,
taqayom kemchi’ gramática de re- aprendiz
ferencia tikirib’äl inicial
taqchinem inducción tikirib’alil iniciativa
taqel imperativa, exhortativa tikirisanem tzij introducción
taqil circular, memo (k’) tikoj coeficiente
taqo’il modo tikoj na’onel coeficiente intelec-
taqo’n mensaje tual
taqon k’ajtzij partícula subordina- to’onel auxiliar
dora to’onel b’anoj verbo auxiliar
taqonel remitente tojay privativa

30
tojil wuj tz’ukulel k’uxatz’ib’

tojil wuj pagaré tz’apin q’ajanil oclusivo


tojotob’äl test tz’aqatb’ab’ consecutivo
tojtob’an samaj lista de cotejo tz’aqatel completo
tojtob’enïk diagnóstico tz’aqatenel complementizador
tojtob’enïk evaluación tz’aqatil b’ab’ oración compuesta
tojtob’enïk prueba, examen tz’eteb’äl ejemplo, model, muestra
torin tzij satírico tz’etek’aslemal drama
tunel apositivo tz’etël visual
tunem consolidación tz’etelil observación
tunem unificación tz’etenem visibilización
tunem na’oj connotar tz’eto’n, ch’etem costumbre
tuntz’ib’ paragoge tz’etoj enfoque
tuntz’ib’anil paragógico tz’etonem supervisión
tunu’ conjunción tz’etonil expectativa
tunub’anem inclusión tz’etoxïk verificación
tunuch’ab’äl coiné tz’ib’ signo, letra, grafía, carácter
tunuj aditivo tz’ib’an apunte
tunujitz yuxtaposición tz’ib’an wuj ensayo
tunül correlación tz’ib’anel autor
tunül choltz’ib’ alfabeto unificado tz’ib’anem acuerdo
tunül t’as sustantivo según compo- tz’ib’anem redacción
sición tz’ib’anikil ortografía
tunül tzij preposicional tz’ib’anöy teórico
tunun katzij vocablo tz’ib’asik’ij lectoescritura
tunun tzij aposición tz’ib’atajnäq inscrito
tununem colectivo tz’ib’awuj libreta, cuaderno
tunuq’ajanil prótasis tz’ilanem discriminación
tunutimamital naciones unidas tz’ub’alil na’oj visual espacial (in-
tunutzij contracción teligencia)
tunüy kana’oj paradoja tz’uj, chuq’ punto
tunüy tzij proposición tz’ukna’oj paradigma
tz’ajb’äl wuj editorial tz’ukulel temática
tz’apijnem oclusión tz’ukulel k’uxatz’ib’ vocal temáti-
tz’apik’oxom africado ca

31
tz’ukunel junumatzij wachna’oj

tz’ukunel junumatzij analógico tzijonem conversación


tz’ukunem creación tzijonem conferencia
tz’uküy na’oj paradigmático tzijonem kemchi’ gramática des-
tz’uküy tzij neologista criptiva
tz’aqatb’äl apéndice tzijonil explicativo
tzalajuch’ guión tzijotijonem pedagógico
tzalan transversal tzijowäch descripción
tzalan juch’ guión, diagonal tzijowuj crónica
tzalatz’ib’ itálica (k’) tzijoxikil exposición
tzalq’omij tzij hipérbaton tzijoxikil winäq hipotiposis
tzalq’ominem interpretación tzijöy b’anob’al historiador
tzamch’akultz’ib’ apical tzirana’oj pensamiento tácito
tzamq’ajanem nasalización tzolij tzij respuesta
tzamq’ajanil nasal tzub’al visión
tzaqalil continuativo tzub’alil cósmica
tzaqatb’anoj suplemento uchub’anem eficacia
tzaqb’itz haplología uchuq’a’ energía
tzaqotz’ib’ elisión uchuq’ab’äl hegemonía
tzaqtzij apócope uchuq’ab’alil hegemónica
tzib’anel compositor uchuq’ab’il fenómeno
tzib’anem escritura uchuq’alil cinética
tzij palabra uchuq’anem potencialización
tzij término uk’a’ paréntesis
tzijem activación uk’ulel objeto directo
tzijob’äl comunicación uk’wanem conducción
tzijob’alil elemento de la comuni- uk’wanïk manejar
cación uk’wanil manejo
tzijol información umanel causativo
tzijol ch’ab’äl lenguaje informati- umanelil factitivo
vo uxlak’u’x tzib’anem acuerdo de
tzijona’ojil, ch’owinel expresiva paz
tzijonel comunicador wachib’äl dibujo
tzijonel narrador wachinem figurado
tzijonem discurso wachna’oj mapa conceptual

32
wachsoltzij yakok’u’x

wachsoltzij diccionario ilustrado xakaq’ajanil resonante


wachtzi’b’ logotipo xakil renglón
wachtzijol diagrama xalq’at circunstancial
wakami presente (tiempo) xe’b’anoj complejo (sustantivo)
waqinem semestral xe’el identidad
weqb’i’ hipocorístico xena’oj criterio
weqkuqunel escenógrafo xenab’al proceso (histórico)
weqoj na’ojb’äl inteligencia crea- xilonem na’oj segmentación
tiva xiltzij afijo
weqojitz retórica ximïk concordar
weqojitz kamutzij epímone ximïl concordancia
weqonel creativo ximöy relacional
weqonem creatividad ximöy ch’utitzij preposición
weqosamaj artística ximt’as sustantivo relacional
weqot’as jalb’anoj adjunto adver- ximt’as ch’ob’otzij sintagma sus-
bial tantivo relacional
weqot’as t’as adjuntos nominales ximtzij preposicional
winana’ojil sociopolítica ximtzij ch’ob’otzij sintagma pre-
winaqil personalidad posicional
wiqo’n diseñado xol combinación
wiqo’n sik’inïk lectura creativa xolöl na’oj interactivo
wiqoj diseño xolöy tz’ib’ anagrama
witzij hipérbole xukulil ceremonial
wixal flexión xulajilanem gradación
wixal tzij palabra flexionada xupk’oxomal aspiración
wixalal flexional ya’om dativo
wixalem reflexión ya’onem datismo
wixalïk reflexionar (k’) ya’oq’ararïk matiz
wixanïk flexionar yakb’äl librero
wixöy reflexivo yakb’äl carpeta
wuj documento yakna’oj fábula, apólogo
wujb’äl biblioteca yako’n oculto
wujilal documentación yakok’u’x convencionalismo
xak nivel yakok’u’x impulso

33
yojb’äl wuj yuqutz’ib’

yojb’äl wuj refutación yoq’onem xenofobia


yokob’anïk demorar yoq’otzij sarcasmo
yoq’onel peyorativa yujun sik’inïk lectura integradora
yoq’onem conminación yuqutz’ib’ letra de carta

34
RETAMAB ’ ALIL KAJULEW
kolon chuqa’ k’ak’a taq tzij

a’aj muslo achk’oxok’uxb’äl littmann


ab’äj cálculo achkär pez (clases)
ab’äj piedra achkotz’i’j partes de la flor
ab’äj ya’ hielo achlemiwach queratina
ab’ajem congelamiento achpospo’y lóbulo pulmonar
ach parte, componente achq’anal caloría
ach’ixäm, at’ixäm estornudo achq’atb’ey mixtuq’ ciproterona
achalaxinem dilatación achsipojïk sase’ hepatitis d crónica
achäq, kïs masilla, heces achtz’ukut’arat’ïk alérgeno
achaq’omanel paramédico achwach frontal
achb’ey na’onemil subtálamo achwi’ parietal
achch’amichäq alcaloide achxaq partes de la hoja
achetab’äl pesa achya’ajb’äl aerosol
acheyaj partes de los dientes aj pa juyu’ salvaje (animal)
achi’el como, son aj pa q’ayïs silvestre (animales)
achij chäj pino macho (hoja gran- aj pa ya’ acuático
de) aj ruq’a’ tinamït rural
achij tzatzq’or lóbulo occipital aj ulew terrestre (animal)
achïk’ pesadilla, sueño ajache’l matazano
achixk’i’j, achalawina menta ajaq’omalaqul reumatólogo
achjiq’ob’äl partes del fruto ajaq’omasal alergólogo

35
ajawarem aq’omak’walal

ajawarem señorío alanx naranja


ajb’aqinel osteópata alaxib’äl fuente (reproductor feme-
ajchajine’y neonatólogo nino)
ajeyaj dentista alaxinem nacimiento, parto
ajeyaj odontólogo alaxpüj absceso, empiema
aji’j caña de azúcar alaxya’ edema
ajib’öch’ neurólogo(a) alch’ich’ estaño
ajichaj herbívoro (animal) alk’utu’ jüt gusano medidor
ajkïk’ hematófago äm arácnido
ajkiq’anik’aj hemisferio izquierdo amolo’ mosca (toda clase)
ajmeway ayunador amolo’em moscada
ajowak’uxulew geofagia amoröy ronrón (clase) (P.G.41)
ajowalil voluntad amuley chichicaste
ajowatzaqoj aborto artificial amuley, k’ik’ache’ ortiga (de hoja
ajti’ojil invertebrado (animal) pequeña)
ajtinamït habitante anima alma
ajtzaqonel abortadora anin, chanin, aninäq acelerado
ajwachaj estilista anix anís
ajxik’ aéreo (animales voladores) antun ch’ök clarinero, zanate ma-
ajxokon izquierdo cho
ajxokonik’aj hemisferio derecho anx ajo
ajya’ulew, ajtewk’aslem anfibio, aq cerdo
batracio aq’a’l carbón
ak’ chian, chia aq’aj lengua
äk’ gallina (toda clase) aq’alil carbono
ak’ak’, ak’ pecas aq’awinäq mapache
ak’wal niño aq’om medicina, medicamento (ge-
ak’wal ik’, saqmoyomöy cuarto neral)
creciente (S.337-338) aq’omab’äl jay clínica, hospital,
ak’walil feto centro de salud
al azacuán aq’omajayil hospitalario
al densidad aq’omak’ul lienzo
alal peso aq’omak’wal pediatría
alanel órgano reproductor aq’omak’walal pediátrico

36
aq’omanel b’aqamalax

aq’omanel médico dio


aq’omaqanel podólogo atz’amya’ sales minerales
aq’omawäch oftalmólogo. oculista awäj doméstico (animal)
aq’omäy ak’wal pediatra awäs, runaq’ grano (alimentos)
aq’omäy b’eykïk’ angiólogo aws haba
aq’omäy ilinib’äl gastroenterólo- axalin cangrejos de mar (P.G.42)
go ayi’ saurio o lagarto (reino)
aq’omäy k’ayena’oj psiquiatra b’a’ bolo alimenticio (Saenz 51)
aq’omäy kik’b’äl cardiólogo b’ajb’äl martillo (oído)
aq’omäy kinäq’ hepatólogo b’ajib’äl martillo
aq’omäy nima’ixkolöb’ coloproc- b’alam tigre
tólogo b’alam pamalax mariposa grande
aq’omäy oki’unum endocrinólogo (de monte)
aq’omäy q’aych’a’k oncólogo(a) b’alam kinäq’ frijol pinto
aq’omäy sachjotay cancerólogo b’ana’oj actitud
aq’omäy tutz’ ginecólogo(a) b’anachib’anel radiológico
aq’omäy tz’ikïn urólogo b’anelal hábito
aq’omäy uxlab’äl neumólogo b’anikem técnica
aq’omäy xikinaj otorrino b’anikil forma
aq’omäy xikitzamaqul otorrinola- b’anikilal factor
ringólogo b’aniwäch modelo
aq’omäy yab’ichi’ estomatólogo b’anob’aq osificación
aq’omäy yab’itz’umal dermatólo- b’anoch’ab’q’aq’ radiografía
go b’anotzaqoj abortifaciente
aq’omikex caseína b’anöy chi’achäq colostomía
aq’omixöq ginecología b’anöy jotakik’elal hematopoye-
aq’omiya’ suero sis
aq’alil orgánico b’anöy k’ojleq’anal lipoescultura
aqaj panal (avispas P.G.41) b’anöy tzaqoj aborto criminal
aqanaj piernas, inferiores, pie b’anq’oloj simulador
aqati’ij jamón b’aq aguja
atiyalil aluminio b’aq hueso
atz’am sal b’aqak’im grama (P.G.19)
atz’amipoqolaj bicarbonato de so- b’aqamalax esfenoides

37
b’aqchi’ ch’ajo’n

b’aqchi’ maxilar (C.269)


b’aqib’äl sistema óseo b’oxach’ich’ estufa
b’aqijolom cráneo b’ususaqxim compresa
b’aqilel vertebrado (animal) b’uyub’äq cartílago (oído)
b’aqtza’j tortilla (masa ordinaria) b’uyül suave (general)
b’aqwachaj frontal b’ajb’il mongolito (X.87)
b’ätz’ hilo b’aqjey víbora cola seca (P.G.37)
b’atz’ib’äl libélula b’atz’ mono
b’ayb’onem vibrión b’atz’el q’ayïs planta textil
b’ayb’ot k’uxaj arritmia b’ay taltuza
b’enäq k’uxaj adicción, obsessión b’olob’ïk cilíndrico
b’eyaje’m transitorio b’onitz’ clorofila
b’eyich’at camilla b’op espongiario
b’eyichulaj uretra b’oqöl sïb’ golondrina (P.G.46)
b’eyike’enal tubo digestivo b’otöl sik’, muqül rati’t abejón
b’iq’ ingerir (P.G.46)
b’iq’ib’a’ deglución b’uchsi’j clavel
b’is tristeza ch’a’äl tilo
b’o’j algodón ch’a’k acné
b’ok glóbulo ch’ab’ach’akul síntoma
b’okpowo’ fibrina ch’ab’äq lodo
b’olo’s kinäq’ frijol redondo ch’ab’ayab’il patológico(a)
b’olosaqil bombilla ch’ab’q’aq’ rayo x
b’oloxaq ondulada (hojas) ch’ajb’äl eyaj cepillo de diente
b’on color (vista) ch’ajb’äl t’ot’ acetilcisteína
b’onich’akul cromosoma ch’ajch’oj limpia
b’onilem coloración ch’ajch’ojib’äl purificador
b’oniwachaj coroides (vista) ch’ajch’ojil higiene
b’oq’ tamal de masa grande ch’ajch’ojirisanïk limpieza
b’oqinem tamal (hacer grandes de ch’ajch’orisanem purificación
masa) ch’ajïk desinfectar
b’osab’äj litiasis ch’ajixikib’äl aurílavo
b’osil germinativo ch’ajlil boro
b’osk’, chuwachi’ mal aliento ch’ajo’n menstruación

38
ch’akulaj ch’imach’öy

ch’akulaj cuerpo ch’iwu’ maguey (clase)


ch’akulal organismo (P.13) ch’o’l ik chile seco pequeño
ch’akuxaril cianosis ch’ob’onel racional
ch’äm ácido ch’ob’onem análisis
ch’amalanx limón ch’ob’q’oloj delirio
ch’amch’äq aminoácido ch’ojch’ïk coágulo, trombo
ch’amch’äq ixim zeína ch’ojch’iknel plaqueta
ch’amch’öj agrio ch’op piña
ch’amich’aqil glicoproteína, glu- ch’opichaj alcachofa
coproteína ch’oy ratón
ch’amikäq’ guayaba agria (P.G.1) ch’oy ik chile colorado y picante
ch’amikaxlit tamarindo ch’u’ pececillo
ch’amil acidez ch’uch’ub’äl frigorífico
ch’amitzätz crema agria ch’uch’uch’akul crioterapia
ch’amitzikab’ aspirina (ácido ace- ch’uch’ulil litio
tilsalicílico) ch’uch’urisan enfriado
ch’amuchuq’a’ vitamina c ch’umil estrella
ch’an, kaqwuluwuj ruwi’ calvo ch’uti alanx mandarina
(P.G.1678) ch’uti rab’asaqil otoscopio
ch’äq materia ch’uti, ko’öl mini
ch’aräl kupuki’ij espina bífida ch’uti’ojil atrofia
oculta ch’utich’ak microorganismo
ch’atal mesa ch’utikiy agudo
ch’ekaj rodilla ch’utinuk’ulem microsistema
ch’ekën zompopo ch’utiritz’umaj mama reductiva
ch’i’l gallina de plumas paradas ch’utisotinem circulación menor
ch’i’p meñique ch’utiwarab’äl colchoneta
ch’ich’ carro ch’utxaq asaeteada (hoja)
ch’ich’il hierro ch’ab’äq kumätz víbora (clase)
ch’ima’ perulero ch’e’t estilo (flor)
ch’imatulül zapote injerto (P.G.1) ch’ich’ metal
ch’in zinc ch’ikik’amal raíz típica
ch’ipal plutonio ch’ilakan gusano (clase) (P.G.31)
ch’ipich’umil plutón ch’imach’öy orquídea silvestre

39
ch’ipch’ip chub’unem

ch’ipch’ip chipe che’el


ch’ojöb’ malva che’ q’ayïs planta (general)
ch’omoch’i’ gusano genérico chetz’ib’ab’äl lápiz
chäj pino chi’aj boca
chajäl jay cucaracha casera chij carnero
chajäl siwan, k’ilin siwan guarda- chiköp animal
barranco chiköp infección
chaji’il vigilancia chiköp eyaj infección dental
chajich’akul inmunitaria chikopikinäq’ pielonefritis
chajich’akulil inmunológico chikopil bacteria, germen (general),
chajil potasio cirrosis
chajin cuidado, vigilado chïp, kulantro cilantro, culantro
chajinel ch’akulal anticuerpo chiyichaj espárrago
chajinel k’ajkab’ insulina cho’m camarón
chajinel yapamaj antidiarreico chojalich’akul estática
chajinem precaución chojalil equilibrio
chajinem protección chojalin equilibrado
chapab’äl pinza chojb’äl barra
chapel, kowiläj sólido (general) chojb’anikil normal
chaq’ich’umil neptuno chojb’ey, cholajem secuencia
chaq’ixnakät hinojo chojb’eyil, rucholol secuencial
chaq’okal tomillo chojichi’ entera (hoja)
chaq’raxtzuy higo chojiq’anya’ impétigo
chaq’sik’i’j artemisa chojmilal disciplina
chaqi’alaxinem xerotocina chojmilil plomo
chaqi’j seca cholk’atik secuela de quemadura
chaqi’j chi’aj sed choltzij lista
chaqi’j jiq’obäl fruto seco chonkis coronadito
chaqi’ij kumätz víbora (clase) choxoj kamïk
(P.G.38) choxokïk’ derrame de sangre
chaqi’j ojöb’ pulmonía, neumonía choxopüj piorrea
chaqijib’äl toallita choy lago
chaqikexu’ queso seco chub’aj saliva
che’ madera, árbol chub’unem insalivación

40
chulab’äl ichajilal

chulab’äl sistema urinario eqayab’il virulencia


chulab’alil urinaria eta’uchuq’ab’äl dinamómetro
chulaj orina eta’uxlab’äl pulsioxímetro
chulajotayinelal urogenital etab’äl báscula, medidor
chumatew helada etal signos
chun calcio etamab’alil ciencia
chunab’äj yeso etan retal control
chupüy q’aq’ bombero etant’ot’ carbocisteína, carboxime-
chupüy q’aq’ luciérnaga tilcisteína
chuq’elya’ punción etaqanb’äl tallímetro
chutichoy piscina etasurib’äl espectrofotómetro
chuw, k’ok’ olor desagradable, mal etatzopib’äl pulsómetro
olor etawosb’äl absorciómetro
chuwab’äj azufre etb’ana’oj test
chuxikin lado etch’akulajil anatómico
ejqal maletín etk’atän termómetro
ejqiche’ encino blanco etk’ayew alerta
elch’aqunum secreción etq’aq’ electrograma
elch’ojch’iknel plaquetoféresis etq’om dosis
elech’ojch’ïk embolectomía etz’anem deporte
elekïk’ hemorragia etz’anil deportiva
elesöy chajich’akul absorción de ewakowil criptorquidea
anticuerpos eya’ pericón
elesöy chikopixkoya’ cefradina eyaj diente
elesöy rusipojik laqul fepranidol eyajem dentición
elesöy tz’apitza’m fenilefrina eyajil dental
eleya’ extravasación eyajinel/aq’omäy yab’ichi’ odon-
elk’asya’ eyaculación tólogo/estomatólogo
elkik’chi’ queilorragia eyalil flúor
elmek’atzin urea ib’ochinel nervioso
eluxla’ espirar, exhalar ib’ochinel q’atwa’im anorexia ner-
elyatz’umajb’äl sacaleche viosa
eqana’ojin bradipsiquia ichaj ik chile no picante
eqanab’ena’il bradistesia ichajilal vegetal

41
ichinaj jalkik’

ichinaj collar ixim awas cebada


ija’tz polen (semilla) ixk’ale’t, ixtutz’ rana P.G.43
ijaj espalda ixk’äq uña
ijatzulem polinización ixk’i’j alawina
ijb’aq occipital ixki’tz cutete
iji’y envés (hoja) ixko pistilo (flor)
iji’unum glándula exocrina ixkolöb’ intestino (P.G.1242)
ik chile (todo género) ixkoya’ amígdala
ik’, ati’t luna ixkoya’ tomate
ik’ch’umil astro ixmukür tórtola
ik’oy güicoy ixpa’ch lagartija (P.G.33)
ikan gallina ciega (gusano) ixpe’ anuros
ikoq’ij, ik’oq’ij venus ixpëq sapo (P.G.33)
ikuy guachipilín ixpumüy paloma cantora
ilib’äl instrumento (alimento) ixq’aychaj gusano peludo (clase)
ilinaq’ canola (P.G.39)
ilinelal nutritiva(o) ixtolök lagartija (clase)
ilinem nutrición ja’j paladar
ilinemil nutriente jäb’ lluvia
ilinibäl aparato digestivo jachel aislamiento
ilinïk nutrir jachilinb’äl centrífuga
iliya’ab’äj mineral (alimento) jachiq’ hemoglobina
inup ceiba jachkïk’ tzatzq’or cerebrovascu-
iqipospo’y pulmón derecho lar
iqiq’ul válvula tricúspide jachochikopil vector
ïs vello jachosanäm hipófisis
itz’ savia jachöy kïk’ vascular
itzaq’om veneno jachtzatzq’or cisura o surco
itzb’ana’oj agresión jalawäch estado de cuerpo
itzb’ana’ojem agresividad jalch’ab’ach’akul somatización,
itzel malo histeria
itzelil virus jalch’akul cirugía estética
itzeq’anal transaturada jalem metamorfosis
itzk’amawach glaucoma jalkik’ hematosis

42
jaloj, jalowäch jub’üj

jaloj, jalowäch recambio jiq’ob’äl, ruwäch che’ fruta


jaloto’ïk rescate jiq’onem ahogamiento
janik’ïy suficiente jiq’uxla’ aspirar
janila muy, mucha(o) jiq’anem respiración
janiq’oxomal neurético(a) jiq’ojöb’ tosferina
janisamaj hiperactividad jïs ejote de vaina suave
janiwa’ ortorexia jitz’qulem estrangulamiento
jantape’ frecuentemente job’init’ equinoccio de invierno
jaqajäb’ primavera jok’ tamalito de elote
jaqäl abierta jok’on licuado
jaqchib’äl abreboca jolomaj cabeza
jaqkekoj enzima jorjör faringe
jeb’e’ixtän belladona josjïk q’ayïs romero
jek’on jalado jotati’ojil tejido celular
jek’paläj estiramiento facial com- jotaxa’ojil citotóxico
pleto jotay yema axilar, terminal (árbol,
jek’üy, tuyuq’ cicatriz arbusto)
jik’ach’ich’ magnética, imán jotayil gen
jik’öy b’aniwachib’äl resonancia jotayilal genital
magnética jotayinem reproducción
jik’ulew gravedad jotayiwäch tejido ocular
jikib’ey inductivo jotib’öch’ vena cava superior
jikilite añil joto’uchuq’alil hipervitaminosis
jikisamaj profesional jotok’atän hipertermia
jikiwäch condición jotokab’ hiperglucemia
jikoj masaje jotöl alto(a)
jiq’ goloso, antojo jotolen nivel
jiq’ab’äl aspirador jotomeq’anal hiperlipidemia
jiq’akwalil aborto quirúrgico jototz’umaj levantamiento de bus-
jiq’alil nitrógeno to, pexia
jiq’anal liposucción jotz’aqat continua
jiq’anïk respirar joxok’ sarna
jiq’anil respiratorio ju’ijal epicarpio (fruta)
jiq’il, jiq’om ahogado jub’üj enjambre (P.G.41)

43
jub’ül che’ k’atän

jub’ül che’ canela k’ak’a’ nueva


jub’uq’ayïs laurel k’alk’a’x costado
jub’usi’j orégano k’alk’a’x, meske’l axila, sobaco
jub’ül olor agradable (P.58)
juchumay medida del codo a la k’amab’äl sistema nervioso
munuera (P.G.57) k’amab’alil neurológico
jujun alguna k’amajotay neurona, célula nervio-
juk’u’x monocotiledón sa
jul hoyo k’amajotayil neural
juley adicional k’amak’axab’äl nervio auditivo
julib’öch’ flebotomía k’amal nervio
julil cavidad (cuerpo) k’amalem nerviosa
julül sabor (buen) k’amalil fibra nerviosa
jun chik otro k’amati’ojil fibra (músculo)
junal simples k’amib’öch’ capilar
junamaq’ajuj sinónimo k’amti’ tendón
junelïk constante k’anixt catárnica, seña de verano
junilal unidad k’anti’ ya’ cantil de agua
jupir sachna’oj demencia senil k’apil mordedura
jupitz’ apretón k’apil k’äq tifus
jupoch’omich’ blefaroplastia sim- k’apil sip enfermedad de lyme
ple k’äq pulga
jupoch’oxikin otoplastia simple k’aqi’etal dermatitis numular, der-
juraqän huracán matitis eccematosa
juretz contusión k’arär, t’arär vibratoria
jurok juroch k’asach’akul ortopedia
jüt gusano (toda clase) k’asb’anem resucitación
jutaqil frecuencia k’asel ser vivo
jutas duramadre k’asil vital
jutu’ ápodos k’asleq’ayïs salvia (P.G.15)
juxikich’akul unilateral k’asöy silonem fisiatra
juyu’ cerro k’asya’ semen
k’ajlaqub’aq trapezoide (hueso) k’asya’al seminal
k’ajolajotay blasto k’atän fiebre, calentura, calor, ca-

44
k’atanil k’ojlich’ab’an

liente, temperatura k’expüm avispa (hace panal en pa-


k’atanil térmica red)
k’atïk quemadura k’ichelaj bosque, selva, monta na
k’atinäq quemado k’ilinaq’ cacahuate, maní
k’atinem incendio k’in b’anosinanil
k’atöy q’ijolaq’om termoterapia k’iqumuya’ potomanía
k’atzinel esencial k’isïs ciprés
k’ay vesícula biliar k’isk’ olor de orina
k’äy amargo k’isk’amati’ojil abrasión
k’ayalanx naranja agria k’isöy itzaq’om antídoto
k’aychum quilo (masa) k’iw bulbo raquídeo
k’aychuminem quilificación k’ix güisquil
k’aye’ difícil k’ixaq dentada (hoja)
k’aye’il severa k’ixjiq’ licha (rambután)
k’ayeb’an deforme k’ixsi’j rosa
k’ayenuk’ deformidad k’ïy demasiada
k’ayesach crisis k’iyal abundancia, abundante
k’ayesik’inem dislexia k’iyikaxkate’ mentoplastia
k’ayetzatzq’or malformación de k’iyinem crecimiento
Chiari Âă k’iyiritz’umaj mama aumentativa
k’ayetzu’ ojo vago, ambliopía k’iyisaqab’ok leucocitosis
k’ayew, k’aya’ complicada k’iyiti’ojil sarcoma
k’ayewab’aq raquitismo k’iyitz’umaj mastopatía
k’ayewal dificultad k’iytaq excesiva
k’ayinelil producto k’iyti’ij hernia
k’e’p equinodermo k’iytz’umaj mama supranumeraria
k’ël perico k’iyuchuq’a’ ch’amichäq hiperli-
k’etch’akul dermatitis atópica, ec- poproteinemia
cema atópico k’iywäch múltiple
k’ewex päk k’ochb’anëy, k’ochib’an múltiple
k’exek’amati’ojil neoplasia k’ojlemal sitio
k’exob’anikil deformada k’ojlemalil substancia
k’exoj alteración (salud) k’ojli’aq’ lengua geográfica
k’exonïk alterar (salud) k’ojlich’ab’an ortofonía

45
k’ojlipoch’onem kajasaqil

k’ojlipoch’onem quirófano k’uxb’ej probabilidad


k’ojlitzamaj rinoplastia k’uxil sustancia
k’ojliyawanel hospicio k’uxlaj preocupación
k’olaj balón, pelota k’uxuchäj pino colorado
k’olo’ik siete caldo (chile) k’uxuchuq’a’ ch’amichäq nucleo-
k’olöl mercurio proteína
k’olopospo’y alvéolo k’uxüy jotati’ojil degenerativa (en-
k’oltiko’n cosecha fermedad)
k’oxk’ob’al, ixk’ob’el cereza k’amati’ojil tejido
k’oxoch’akul percusión k’anixt cafámica
k’oxomak’uxb’äl fonendoscopio k’asal vivíparo
k’oxomal sonido (general) k’echekumätz víbora montañesa
k’oy q’enüm jocote de agosto (clase) (P.G.38)
k’u’p miriápodos k’ël chocoyo
k’üch zopilote k’ische’ cedro
k’ul manta, tela k’ixachi’ hoja dentada
k’ulaxaq alterna (hoja) k’ixawuch’ puerco espín
k’ulb’ajb’äl yunque k’olok’amal tuberosa
k’ulu’m bahído (vértigo), desmayo k’oxpon abejón de miel (P.G.40)
k’ulukïk’ aurícula k’oy mico
k’uluma’n accidente (primeros au- k’ulaxaq hoja alterna
xilios k’ulu’m desmayo (Coto 151)
k’ulunem adaptación ka’ey molar (P.G.3741)
k’ulutzaqoj aborto habitual ka’iq’il óxido
k’ulwachaj retina (vista) ka’ijal mesocarpio
k’um ayote kab’ panela, dulce, azúcar
k’utïk señal kab’aq’al carbohidrato
k’utik’ método kab’il dulzura, sacarosa
k’utusanäl afecto kab’raqän terremoto
k’utusanem afectividad kab’yab’il diabetes
k’ututzaqoj aborto a demanda käch’ membrillo
k’uxaj corazón, cardio kach’inem masticación
k’uxalem cardiaca kaj cielo
k’uxaq corazonada (hoja) kajasaqil lámpara

46
kajb’aq kaqxe’

kajb’aq estribo kaq’iq’al atmósfera


kajilal espacio kaq’ixe’el raíz aérea
kajitza’m víbora cuatro trompas kaqab’ok glóbulo rojo
(P.G.37) kaqach’ojch’ïk trombo rojo
kajnäq’, ti’ey encía kaqach’op pitaya
kajpamaj rumiante (animal) kaqachäj pino rojo
kajpamajem rumiación kaqakinäq’, k’ajlik frijol rojo
kajraqän cuadrúpedo kaqalanx toronja
kajulew universo kaqaq’oq’ sandía
kak’u’x dicotiledón kaqasi’j rosa de jamaica
kakaw cacao kaqasip garrapata pequeña
kakojolwinaqil bisexual (P.G.34)
kami’aq’om ak’walil aborto quí- kaqatokan frambuesa
mico kaqatulül chicozapote
kamichikopil germicida kaqatz’amil yodo
kaminäq ak’walil aborto diferido kaqatz’umal eritrosis
kamiral aborto embriónico kaqaxtän hongo (clase)
kamisab’äl ni’x insecticida kaqayib’ ciruela roja
kamisab’äl oköx fungicida kaqb’aq gota (enfermedad)
kamisab’äl q’ayïs herbicidas (P.G.51)
kamisanel asesina kaqch’umil marte
kamisanel sachjotay radioterapia kaqib’öch’ arteria
kamiyawab’il peste, epidemia kaqiboch’ilal arterial
kan ofidio o serpiente kaqik’üch rey zope
kane’s chorizo, longaniza kaqirem enrojecimiento
kani’ urodelo kaqit’arat’ïk urticaria
kaplin guapinol kaqïx guacamaya
kapoch’omich’ blefaroplastia com- kaqixkök tortuguita
pleta kaqolajay trueno
kapoch’oxikin otoplastia completa kaqrab’ papaya
käq rojo kaqtumutüj faisán (ave)
käq’ guayaba kaqwäch remolacha
kaq’ïq’ aire kaqwololöj ruwi’ zopilote aura
kaq’ïq’ jäb’ lluvia con viento kaqxe’ rábano

47
kaqximal kotz’i’j aq’om

kaqximal granada kiwäch xe’el raíz (clases)


kär pez ko’öl pequeño
karna’l granadilla ko’p crustáceo
katas aracnoides (cerebro) kob’aq albaricoque
kawiq falangina kob’aq aqanaj peroné
kawkab’ golosina de chocolate köj león
kaxa caja kojolwinäq sexo
kaxikich’akul bilateral kojolwinaqil sexual
kaxkate’ mentón kojolwinaqilem sexualidad
kaxkate’y masetero kök tortuga
kaxlanwäy pan kokal, poxaj costilla (P.58)
kaywachel radiólogo kolajem finalizar de comer
ke’en masa koljek’paläj mini estiramiento fa-
ke’enal digestiva(o) cial
keb’e’ médula koljolomaj microcefalia
kej caballo koljolomiq’a’ abraquicefalia, abra-
kenke’x hongo (clase) quicéfalo
kexb’ekïk’ varice kolk’öj mascarilla
kexu’ queso kolob’äl refacción
ki’ dulce kolq’a’ abraquia
ki’ sabor dulce kolq’oxom lesión
kïk’ sangre konojel general
kik’ache’ palo de hule konojel b’ey generalmente
kik’b’äl aparato circulatorio kosinem cansancio
kik’elal sanguíneo kosinemk’u’x insuficiencia cardia-
kik’ichul hepatomegalia ca
kinäq’ frijol kot águila
kinäq’ riñón kotichaj apio
kinaq’il renal koto’ijaj escoliosis
kinaq’omanel nefrólogo kotob’aq hueso arqueado
kite’ ib’öch’, te’ib’öch’ aorta kotoche’el ijaj cifosis
kite’ kumätz salamandra kotz’i’j flor (toda clase)
kiwäch tipo, clase kotz’i’j aq’om manzanilla (medici-
kiwäch kumätz serpiente (reino) na) (P.G.15)

48
kotz’ijal matz’ätz’

kotz’ijal corola (flor) latz’unïk filtrar


kotz’ijal che’ planta ornamental lej tortilla delgada
kotz’kom onda (P.G.382) lel agua salubre, sabor de fruta en
kowib’aq hueso duro descomposición
kowil naq’ lem espejo
kowiläj kej macho, mula lemotz’eteb’äl kawe
kowin capacidad lemow vidrio
kowirinem solidificación lemowäch anteojos, lentes, gafas
koyopa’ relámpago let’et’ bicicleta
kuk ardilla ley ortiga (de hoja grande)
kulix coles li’p ninfa o crisálida
kumätz culebra (general) lilöj kab’yab’il prediabetes
kumätz reumatismo lilöj kab’yab’inel prediabético
kumätz kär anguila (P.G.42) liq’liq’, jiliq’, kolkob’ babosa
kumatzch’umil júpiter litz’litz’ gavilancillo, gabilán pen-
kupb’aq cigomático (hueso) queño (P.G.5)
kupuki’ij espina bífida, mielodis- löl esperanza
plasia loq’ob’äl viruela
kuruchïch, tuk tuk pájaro carpin- lotajinem escaldadura
tero lotz trébol
kutub’aq hueso corto loxapwäq platino
kutuch’akät taburete loxil argón
küx saqb’in loyalaxel ovíparo (animal)
kuxin paterna luslil neurastenia
lab’ pétalo majk’u’y hierba mora
lab’ichaj acelga majmoyïk paludismo, malaria
lab’itzetz bledo malax mariposa (todo género)
lamlöj ruchi’ desdentado malaxb’aq pelvis (hueso)
lanäq samajich’akul abordaje mama’ äk’ gallo
lante’ llantén map, tolon ch’ich’ coyol
läq plato maqr hierba año nuevo
laqich’ich’b’äl autoclave masat venado
laqub’aqil locomotor mataq’tami’ ballena (P.G.43)
laqul articulación matz’ätz’ tuerto (de un ojo)

49
matz’itz’, syan kinäq’ meq’ën

matz’itz’, syan kinäq’ frijol (colo- cia


res) mechojalil desequilibrio
matz’ixim, mutz’ixim arroz, trigo mejalon virginidad
matz’ätz’ ciego (ojo vacío) mejiq’ apnea
(P.G.52) mejiq’anem inhalación
may tabaco mejotay estéril
mayoj ansiedad mejotayem esterilizada
me’ach’ojch’ik kïk’ antitrombina mejotayib’äl esterilizador
me’ajowachulaj enuresis mek’achoj terminal (enfermedad)
me’ajowak’wal aborto psicológico mek’aslem inanimado
me’ajowaksin encopresis mek’atzin deshecho
me’ajowalil abulia mek’iyil chikopil bacteriostático
me’ajowan silonel balismo mek’iyinem b’uyub’äq acondro-
me’aläx b’aq osteoporosis plasia
me’aläx mixtuq’ oligoespermia mek’uxb’en aventura
me’aq’alil inorgánico meki’ insípida
me’ilinem desnutrición mekojolwinäq asexual
me’iq’ ti’ojil anoxia mekowin incapacidad
me’jotayinem esterilización mekowinäq aq’omajay unidad es-
me’q’oxom analgésico pecial (médica)
me’uchuq’a’ débil mekowinem resistencia
me’uchuq’anem debilidad melaqul gonoartritis
me’utzijul fístula mem mudo
me’utzna’ incomoda mena’oj inconciencia
me’utzna’il incomodidad mena’on falta
me’uxla’ cuerpo inodoro mena’onem falta de sensación
meb’inem isquémico menel chulaj anuria
mech’ab’äl disfonía menojisan insaturada
mech’ab’exïk afonía menuk’uti’ojil ataxia
mech’ajo’n amenorrea mepaxik k’ojlija’tz anovulación
mech’arel ch’äq átomo/molécula meq’ajan silenciosa
mech’ob’onel irracional meq’aläj ausencia
mechaji’il vulnerabilidad meq’anal lípido
mechajich’akul inmunodeficien- meq’ën caliente (tibio)

50
meq’ijil na’oj

meq’ijil insolación molochikopil salmonella


meq’tewul clima moloj bloque
merupam yakchulaj micción molojotayil genotipo
mesi’j criptógama (planta) mololem, mololen chatarra
mesilon neutro molosamajib’al equipo
mesilonel inmovilizador molxaq ovalada (hojas)
mesilonem akinesia moq’oq’ pantorrilla
mesilowäch antideslizante Moxirïk oq’ej cólico
mesipojïk antiinflamatorio moy ciego (ojo claro) (P.G.52)
mesolo’ inexplicable moyew niebla
mestansya colinabo (humor frio) moyoj depresión, distimia, psicate-
met’ot’e’pamaj aborto cervical nia
meteb’a’ chilca mu’q cochinilla
metz’aj ceja mu’y juilin (P.G.42)
metz’aqatzaqoj aborto incompleto much’ chipilín
metz’eto me’etaman muj sombra (general)
metzub’al ceguera mujanem sombreado (general)
mewaril insomnio mül ruchi’ labio leporino, queilos-
meway ayuno quisis
mewayjal anorexígeno muluch’umil alch’umil
mewayjanem ayunar mulun k’uxaj, na’oxa’oj nausea
mewichikop vih munib’äl venta de golosinas
mewinaqilem privado munil fruto (carnoso), golosina
meya’al wachaj ojo seco muniläj, mün glotón
meyak’aslem infertilidad muqmöj madrugada
meyawa’ ixöq anticonceptivo muquch’ak cuerpo opaco
mi’p artrópodo muqül nublado
mich’ pestaña (P.G.55) muqül rati’t abejón (entierra lo
mixku’ manzanilla (fruto) que caza)
mixtuq’ espermatozoide mutül oj aguacate pequeño
mo’ papagayo (P.G.45) muxu’x ombligo
mok’ob’aq omóplato, escápula na’il metabólico
molaj paquete na’o estimulación
moloch’akul aparato na’oj conocimiento

51
na’ojil nimaq’atb’ey kïk’

na’ojil teoría (ciencia) nchaqi’j ch’akulaj deshidratación


na’ojin mente ne’y bebé
na’ojinal mental ni’x insecto
na’ojinem mentalidad nik’ajal ak’axab’äl oído medio
na’ok’uxanel psicólogo(a) nïm mayor
na’ok’uxanem psicológico nïm itzq’aq’ sífilis
na’on estímulo nima’ayin cocodrilo
na’onem sensación, metabolismo nima’etzelal mayor riesgo
na’onemil estímulo sensorial nima’ik chile guaque
na’onil sensibilidad nima’ixkolöb’ colon, intestino
na’oq’aq’ electroestimulación grueso
nab’ena’il percepción nima’q grandes
nab’ey primero nimach’a’k llaga
nab’eyal hidrógeno nimach’akät wi’aj cojín
nab’eyanem hidrogenación nimachaqi’j ojöb’ tuberculosis
nab’eyem precoz nimachun hipercalcemia
nab’uchuq’alil provitamina nimajek’üy queloide
nab’ya’al tz’umaj calostro nimajikitzu’ obsesión
nab’äl tijikil papilas gustativas nimajiyab’il hipocondría
najil distancia (vista) nimak’atän fiebre tifoidea
najtz’etb’äl telescopio nimak’ayewal desastre
najtzu’ presbicia nimak’ilinaq’ nuez
najtzub’äl binocular nimak’wanel q’anal lipoproteína
nak’b’äl adhesiva nimakiy grave
nak’ik’ul esparadrapo nimamixku’ manzana
nak’ojinel analizador niman tzij respeto (C.280)
nakäl sonso, atontado nimanem honra (C.276-277)
nakanïk retraso mental nimanuk’ulem macro sistema
naok’uxanel/aq’omäy k’ayena’oj nimapajb’äl ya’ cubeta
psicólogo/psiquiatra nimapixtun tortilla (grande y grue-
naqonil itzel sa para atol)
naqtzu’ miopía (vista) nimaq’a’ mañana (tiempo)
naqtzub’äl retinoscopio nimaq’ab’aj queiromegalia
naws colinabo (humor caliente) nimaq’atb’ey kïk’ émbolo sólido

52
nimaq’ij palow

nimaq’ij feria nupch’umil saturno


nimaq’o’s zacatón nupq’a’ anular, anillo
nimasaq’ul plátano nupxikinaj canal semicircular
nimasotinem circulación mayor o’on, inay iguana (P.G.32)
nimati’ojil obesidad oj aguacate
nimatunay dalia ojöb’ catarro, tos, gripa
nimatuq’ uva okal eucalipto
nimatz’amipolaj reserva alcalina oki’unum glándula endocrina, sis-
nimawa’im banquete tema endocrino
nimawaran hipersomnia oköx hongo (P.G.13)
nimaxa’ojil intoxicación okoxkolöb’ histoplasma
nimaxa’ojil q’utu’n botulismo oroqöm colmena (P.G.41)
nimaxe’el raíz principal (árbol, oto’y cantil de sapo
planta) otzoy, mok’ok’ camaroncillo
nimaxib’iril pánico (P.G.42)
nimejqal maleta oxaq verticilada (hoja)
nimiren dilatada oxi’ ajawa’ cinturón de orión
nimoyowal irritabilidad oxijal endocarpio
nimoyowanel irritable oxlaqub’aq trapecio (hueso)
nimuchuq’ab’ hipertensión oxtas piamadre (vena)
nimupam profundo oxwiq falangeta
nit’ equinoccio oyöl jäb’ cenzontle
nitz’tz’etb’äl microscopio oyon llamado
nkitij consumen oyonib’äl teléfono
nojilin entera (alimento) oyowal enojo, pleito
nojisan saturada oyowal ira
noxti’ tuna (P.G.40) pa’k rajadura de la piel, dureza de
noxti’ noxta la piel
nuk’rikil dieta pa’k aqän pie de atleta
nuk’ulem coordinación, sistema pach’uxaq escamada (hoja)
nuk’una’oj plasticidad neural pajäb’ invierno
nukalul chub’aj higrostomía paktz’in guanaba
nukowirisaj endureciéndola paläj cara
numq’eq hongo (clase) palow mar

53
pamaj püj

pamaj estómago pitz’ik’ojlija’tz anexectomía


pamilaqul menisco pitz’iq’aytz’eb’ metroplastia
panixkolob’ interior intestino pitz’ixkoya’ amigdalectomía
par zorrillo piwi’y peciolo
parkïy izote pixïk’ bellota
parutz’ flor de muerto pixnak’, xu’y mezqiono, verruga
patän encino (P.G.50)
patän roble pixtun tortilla delgada y gruesa
paxi’ab’äj litotricia poch’ochi’ queilostomatoplastia
paxkuku’y paloma de monte poch’ojek’üy queloplastía
paxläq verdolaga poch’ok’ay colesitostomía
pe’y gallina de patas cortas poch’okik’b’äl neurocirugía
pejïk ejote poch’okik’b’anel neurocirujano
pemech concha poch’omich’ blefaroplastia
peq costra de cabello (niño recién poch’onel cirujano(a)
nacido) Poch’onel ak’wal cirujano pedia-
peqës escroto tra
peqeti’ojil q’ayich’a’k poch’onem operación, cirugía
peqeya’ bursa poch’oxikin otoplastia
perech almeja poch’öy sachjotay cirujano cance-
pi’y pavo (hembra) rólogo
pich’ pájaro de abusión pojüy mochuelo (P.G.44)
pilow, tapakäl piloy, frijol grande poq piedra poma
pïm gruesa poqok’ol pimiento
pimajek’üy cicatriz inestética poqolaj polvo
piniyo’x b’aq cúbito y radio poqolaj anx ajo en polvo
pisaq’om tabletas (medicina) poqon sufrimiento
pisb’äl vendas poqotew criopatía
pisoj vendar (herida) pospo’y pulmón
pisolqul membrana sinovial powo’ filamento (parte de la flor)
pison rikil enlatadas pu’ch gallina con plumas resalta-
pisonem vendaje das en la cara
pitz’el opresiva puch’ cheles (legañas)
pitz’ik’ay colesitectomía püj materia

54
pum q’atöy rub’ey atz’am

pum latido q’anjub’ q’ayïs mejorana


punkeb’e’ médula oblonga q’anq’alil, atz’amil sodio
punpu’x hongo (clase) q’anq’öj amarillento
punpün hongo (clase) q’ansi’j eneldo
punpün pato q’antu’l mamey
punpuna’ ganso o pato negro q’anya’ ampolla
pur jute q’aq’ fuego
q’a’äl reclinable q’aq’ rayo
q’ab’aj brazo, mano q’aq’ b’oxach’ich’ calefactor
q’ab’ib’aq metacarpiano q’aq’anem, sipojnem inflamación
q’ajïk fractura q’aq’anil fósforo
q’ajinem quebradura q’aq’ch’a’k estomatitis (aftas)
q’alajirisanem manifestación q’aq’i’aq’om electrología, electro-
q’aliwäch asimilación medicina
q’än ulew arcilla (suelo) q’aq’il eléctrico
q’anab’alam, kolb’alam tigre (pe- q’aq’ya’ ácido (químico)
queǹo) q’asna’j escorpión
q’anach’akul ictericia q’asta’l abeja, avispa
q’anach’äm limalimón q’atb’ey kïk’ émbolo, embolia
q’anach’amil ácido úrico q’atb’ey mixtuq’ progesterona
q’anach’äq cuerpo cetónico q’atch’ajo’n menopausia
q’anachulaj acidosis q’atchikopil tetraciclina
q’anakab’il kïk’ acidosis diabética q’aton obstruida(o)
q’anal grasa q’atonel ch’ojch’ïk anticoágulado
q’analanx lima q’atonem obstrucción, limitación
q’anam níspero q’atowi’ abstinencia
q’anapäk anona amarilla q’atöy ch’ojch’ïk anticoagulación
q’anapwaq oro q’atöy elekïk’ antihemorrágico
q’anaq’oq’ melón q’atöy k’ayewab’aq antirraquítico
q’anaq’or incaparina q’atöy kaq’ïq’ biombo
q’anatz’ujal xantorrea q’atöy nimuchuq’a’ valsartán, xi-
q’anawäch zanahoria pamida
q’anayib’ ciruela amarilla q’atöy panixkolöb’ estreñimiento
q’anch’umil mercurio q’atöy rub’ey atz’am carbamaze-

55
q’atöy sachiq’ q’ochoch’ekaj

pina q’ayimes valeriana


q’atöy sachiq’ antioxidante q’ayiq’anal margarina
q’atöy sachjotay cobalto 60 q’ayiq’ijolaq’om fitoterapia
q’atöy sikisotil ropinirol q’ayïs planta
q’atöy sikiti’ojilal anticonvulsivo q’ayïs kumätz víbora (clase)
q’atöy tzoliq’utu’n rabeprazol q’aynäq ch’a’k lepra
q’atöy ub’u’il antitiroideo q’aytz’eb’ tumor
q’atwa’im anorexia q’aytz’eb’ unum adenoma
q’atxa’oj antiemético q’aytz’eb’em oncológico(a)
q’atz’utuj avispa amarilla q’enüm jocote
q’axak’wal pubertad q’ëq lunar
q’axanem yab’il transmisión de q’eq saqikïy cigüeña
enfermedad q’eqak’anti’ víbora (clase)
q’axaq palmeada q’eqakinäq’ frijol negro
q’axäy uchuq’a’ adenosina q’eqakot, k’atinäq kot águila ne-
q’axb’äl bomba gra (P.G.44)
q’axch’ajo’n dismenorrea q’eqal jäb’ temporal (lluvia con
q’axchulaj uréter viento)
q’axo’ij lumbago, lumbalgia q’eqamolo’ jején
q’axojiq’ disnea q’eqatulül zapote negro (P.G.1)
q’axojolom jaqueca q’eqawa’im cena
q’axomal dolor q’equlew tierra negra
q’axonem bombear q’equm oscuro
q’axoti’ojilal mialgia q’eteb’äl abrazadera
q’axowach queratalgia q’ij sol
q’axöy ilinemil cardiovascular q’ijlem prevalencia
q’axöy k’amajotay neurotransmi- q’ijnem dignidad (C.166)
sor q’ijob’äl reloj
q’axöy k’amal axón q’ijolaq’om tratamiento, terapia
q’axül hongo (clase) q’ilanem prevención
q’axwachaj cristalino (vista) q’och q’ab’aj hombro al codo
q’axwi’ abuso (P.G.1172)
q’äy podrido (fruta o madera en q’ochïk plegable
descomposición) q’ochoch’ekaj sartorio (músculo)

56
q’ochonem qiriqïk, qäs

q’ochonem flexión qaji’ub’u’il hipotiroidismo


q’olib’äl goma qaji’uchuq’ab’ hipotensión
q’omanem curación qajichun hipocalcemia
q’omik’ul curitas qajik’u’x aburrimiento
q’oq’ chilacayote qajikab’ hipoglucemia
q’oral medida de masa para una tor- qajipa’exïk paresía
tilla qajisaqab’ok leucopenia
q’orinem quimificación qajnäq baja
q’osïy ajas camarón hembra qajnäq ch’amich’äq escorbuto
q’otzaj mejilla qajnäq chajich’akul inmunode-
q’ul válvula presión
q’uq’ quetzal qajuchuq’alil avitaminosis
q’utaq’oxe’ jengibre qanib’aq metatarsiano
q’utu’n rikil qas ki’ sabroso
q’utuk’oxb’al garbanzo qasmoyil paroxetina
q’utül chocolate (bebida) qasöy b’ayb’öt antiarrítmico
q’utusimaj clavo (especia) qasöy chäm antiácido
q’ab’aj aqanaj extremidad qasöy k’atän antipirético
q’anak’anti’ víbora amarilla qasöy mayoj ansiolítico
(P.G.37) qasöy moyoj antidepresivo
q’anchi’ culebra (clase) qasöy ojöb’ antitusígeno
q’antil, k’anti’ víbora (clase) qasöy q’axolaqul paracetamol
(P.G.37) qasöy q’axomal benzocaína
q’antzüy hongo de san juan qasöy sinanem andropausia
q’aq’anïk inflamar qasöy tzub’al endoftalmitis
q’aq’b’elen víbora (clase) qasöy uchukïk’ nadolol
q’ayïs k’anti’ víbora (clase) qasöy uchuq’am antihipertensivo
q’elchan víbora (clase) (P.G.38) qasq’anal mantequilla
q’eqik’as víbora (clase) (P.G.37) qate’ ruwach’ulew suelo (tierra)
q’ochoch’ekaj músculo sartorio qejoj huerto
q’ochojolomaj músculo esplenio qi’ anhídrido carbónico, óxido de
q’ochopamaj oblicuo (músculo carbono, dióxido de carbono, gas
q’otzüm floripondio (P.G.6) carbónico
q’usq’üj dulce (poca dulzura) qiriqïk, qäs aspero (P.G.50)

57
qo’ch, joj raqän q’ayïs

qo’ch, joj cuervo ralaxil saqil fuente de luz


qo’l pavo ralaxpüj k’ay absceso biliar
qoq olor a ceniza ralaxpüj laqul absceso artrifluente
qulaj cuello, garganta ralaxpüj meske’l absceso axilar
quluch’ bocio ralaxpüj pospo’y empiema pulmo-
qumq’ayïs, pe’, ruya’al q’ayïs té nar
qumul oral ralaxpüj ti’ey absceso gingival
qupib’äl cuchilla, tijera ralaxpüj ti’ojil supuración
qupinel eyaj incisivo ralaxpüj tz’umaj absceso de ma-
qupinem amputación ma
qupiti’ojil bisturí ralaxpüj tzatq’oril absceso cere-
ra’ muslo (de él) bral
rab’aj chulab’alil litiasis urinaria ralaxpüj xul absceso de laringe
rab’arïk aciculada (hoja) ralaxq’anal ti’ojil celulitis
rab’asaqil linterna ralaxya’ pospo’y edema pulmonar,
rach’achi’ queilorrafia absceso pulmonar
rach’ojch’ik kik’elal trombina ralaxya’ xepamaj ascitis
rach’ulew, k’ajlik frijol del suelo raq juyu’ coche monte, puerco de
rachäq amolo’ gusano de carne monte, jabalí (P.G.31)
P.G.9 raq’ masat hongo (clase)
rachchajixik yawa’ixöq tocología raq’ochamen, chameb’äl calman-
rachtzatzq’or cerebelo (cerebro) te
rachwa (tzatzq’or) lóbulo frontal raq’om qajch’amich’äq antiescor-
rachwi’ (tzatzq’or) lóbulo parietal bútico
rachxe’ (tzatzq’or) lóbulo tempo- raq’om tiko’m insumo agrícola
ral raq’om ya’ cloro
ral embrión raq’omaj ch’a’k tretinoína
ral äk’ pollito (P.G.45) raq’omajay nimawinäq geriatría
ral ik’ satélite raq’omaqul pospo’y broncodilata-
rala’s wachaj pupila (vista) dor
ralal ch’akul peso corporal raq’omawäch colorio
ralal kaq’ïq’ presión atmosférica raqän extremidad inferior
ralaxib’äl ya’ nacimiento de agua raqän jäb’ hongo (clase)
ralaxil meq’enal fuente de calor raqän q’ayïs herbáceo (tallo)

58
raqän ya’ retamab’alil eyaj

raqän ya’ río releb’al kaq’ïq’ norte


räx verde releb’al q’ij oriente
raxab’äj piedra de río relekïk’ tutz’ colporragia
raxakan víbora (clase) relekïk’ tzamaj epistaxis
raxakinäq’ soya relesik tepamaj histerectomía
raxaq’än víbora (clase) relesöy q’axomal acetanílida
raxb’o’j ichaj brócoli relesöy ralaxq’anal ti’ojil ácido
raxche’ encino (otro género) hialurónico
raxik chile verde relesöy sipok’amal tiamina, anti-
raxjiq’ kiwi neurético
raxk’oxb’al oliva relesöy xa’oj antihemético
raxkej calambre relïk común
raxkök tortuguilla (larva de maíz) relkïk’ xikinaj otorragia
raxnaqil salud reset wachaj músculo orbicular
raxnaqil ch’akulaj salud física retab’al b’aq densiometría ósea
raxnaqil k’aslemal salud repro- retab’al k’oxoxikin timpanómetro
ductiva retab’al kaq’ïq’ barómetro
raxnaqil k’uxaj salud del corazón retab’al nimuchuq’a’ tensiómetro
raxnaqil na’oj salud mental retab’al pospo’y espirómetro
raxnaqil winaqilem salud pública retab’al q’ochijaj raquíometro
raxnaqilem saludable retab’al wosaq’alil cooxímetro
raxon perico verde (P.G.45) retab’al xikinaj audiómetro
raxq’ab’ sereno, rocío retal referencia
raxq’equmaj verde oscuro retal na’il síndrome metabólico
raxsolöt reptil (general) retal yab’il síndrome
raxtew paludismo, malaria (escalo- retal, ruk’atik mancha
frío) retamab’alil b’eykïk’ angiología
raxtzuy pera retamab’alil ch’akulaj anatomía
raxwäch abeja negra de miel retamab’alil chajine’y neonatolo-
(P.G.40) gía
raxwonön ronrón negro que pica retamab’alil che’ q’ayïs botánica
(P.G.41) retamab’alil chiköp zoología
raxya’ agua fría y pura retamab’alil chulub’äl urología
rel chulkïk’ hematuria retamab’alil eyaj odontología

59
retamab’alil ik’ch’umil ri’j ik’

retamab’alil ik’ch’umil astrono- retamab’alil samajch’akul fisio-


mía logía
retamab’alil ilinib’äl gastroente- retamab’alil sikiriya’ anestesiolo-
rología gía
retamab’alil iq’al ecología retamab’alil tiko’n agronomía
retamab’alil jotayil genética retamab’alil uxlab’äl neumología
retamab’alil k’amab’äl neurolo- retamab’alil winaqil sociología
gía retamab’alil winaqilem antropo-
retamab’alil k’ayena’oj psiquia- logía
tría retamab’alil xikitzamaqul otorri-
retamab’alil kamïk yawab’il epi- nolaringología
demiología retamab’alil yab’ichi’ estomatolo-
retamab’alil kik’b’äl cardiología gía
retamab’alil kinäq’ hepatología retamab’alil yab’ikinäq’ nefrolo-
retamab’alil kumätz reumatolo- gía
gía retamab’alil yab’il patología
retamab’alil moloch’akul apara- retamab’alil yab’itz’umal derma-
tología tología
retamab’alil na’ok’uxaj psicolo- retki’il sinanem clímax
gía retq’anal ch’akul plicómetro
retamab’alil naq’wäch oftalmolo- retq’aq’ tetzatzq’oril electroence-
gía falograma
retamab’alil nima’ixkolöb’ colo- retq’aq’ ti’ojilal electromiograma
proctología retq’aq’b’al ti’ojilal electromió-
retamab’alil nimilem geometría grafo
retamab’alil oki’unum endocrino- retyab’il asperjer síndrome de as-
logía perger
retamab’alil q’aytz’eb’ oncología retyab’il ixöq gestosis
retamab’alil ri’jnem gerontología retyab’il own síndrome de down
retamab’alil ritzech’akul trauma- retz’etik xikinaj audiometría
tología retzaj rasguño
retamab’alil ruwach’ulew geo- retzaj wachi’ queilosis
grafía rexil perejil
retamab’alil sal alergología ri’j ik’ cuarto menguante

60
rij aqanaj rub’ey k’amajotayil

rij aqanaj dorso del pie roköx k’ïm champiñón


rij awän frijol de milpa ronkej casampulga
rij ija’tz tegumento roqoj infusión
rij k’uxaj caja torácica roqonem borboteo
rij k’uxaj epicardio (músculo) rora ruda
rij moq’öq’ tríceps (músculo) rot’, mok’ tuerto
rij pisaq’om capa entérica rox tercer
rij q’ab’aj dorso de la mano roxaq hoja verticulada
rij qulaj nuca rub’anik juxikin reconstrucción
rij wachaj párpado oreja unilateral
rik ch’oy chiltepe rub’anik kaxikin reconstrucción
rik’on k’uxaj diástole oreja bilateral
rikilal alimento rub’anikil rikilal estado de los ali-
rikilem alimentaria mentos
rismachi’ qo’ch loroco rub’anikil xexikin corrección ló-
rismal jäb’ musmül bulo oreja completa
rismal jotayilal vello púbico rub’anikil ya’ estado de agua
rismal wi’aj, wi’aj cabello rub’ank’ojlem ja’j malformación
ritzaq’om ponzoña congénita paladar
ritzech’akul traumatismo rub’ank’ojlem ruwachi’ malfor-
ritzel ch’uch’uch’akul criocirugía mación congénita labio
ritzel molochikopil salmonelosis rub’ank’ojlem wi’aqän malfor-
ritzel okoxkolöb’ histoplasmosis mación congénita de dedos del
ritzel tetzatzq’oril anencefalia pie
ritzelal riesgo, peligro rub’ank’ojlem wiq’a’ malforma-
ritzelal chiköp zoonosis ción congénita de dedos de la
ritzelal q’anal grasa saturada mano
rïx ustedes rub’ankamik chikopil antisepsia
rixk’äq anx ajonjolí rub’aqil kutamil hueso del tronco
rixk’äq köj diente de león rub’aqul q’ab’aj escafoides
rixk’äq tz’ikïn hongo (clase) rub’aqwi’ q’ab’aj falange distal
rixkolob’ ulew lombriz (de tierra) rub’ey ak’walil canal del parto
(P.G.39) rub’ey atz’am canal de sodio
rok’oxom xikinaj timpanometría rub’ey k’amajotayil tubo neural

61
rub’ey k’amak’axab’äl ruchoxkïk’ lemwach

rub’ey k’amak’axab’äl canal se- ruchachal b’ey verbena


micircular ruchachal q’ij víbora (clase de ga-
rub’ey k’ay vía biliar lápago)
rub’ey kïk’ vaso sanguíneo ruchajinel mixtuq’ próstata
rub’ey mixtuq’ canal deferente ruchajixik yawa’ixöq obstetricia
rub’ey na’onemil tálamo ruchajiya’ k’amak’u’x líquido ce-
rub’ey palama’ saqb’e falorraquídeo
rub’ey saqaya’al vaso linfático ruchaq’ kakaw, peq cacao (varie-
rub’ey ya’ arroyo, canal, conducto dad), pataxte
rub’oj kïk’ émbolo gaseoso ruche’el ijaj, che’ijaj columna ver-
rub’osab’äj kinäq’ nefrolitiasis tebral
rub’uyu’l blando ruche’el k’amajotay dendrita
rub’aqil aqanaj hueso del pie ruche’el k’ojlija’tz trompa de falo-
rub’aqil chi’aj hueso maxilar pio
rub’aqil paläj hueso de la cara ruche’el pospo’y tráquea
rub’aqil q’ab’aj hueso de la mano ruche’el jolomaj músculo trapecio
rub’aqil q’ab’aqanaj hueso largo ruchi’ borde
(manos pie) ruchi’ pamaj boca del estómago
ruch’ab’ q’ij rayo solar ruchi’ tepamaj cerviz/ cérvix
ruch’aja’ eyaj pasta dental ruchi’ tutz’ vulva
ruch’ajchojil estético(a) ruchi’ ya’ ribera
ruch’ajik jotayilal aseo perineal ruchikopil che’ polía
ruch’ajik kamijotay microder- ruchikopil eyaj caries
moabrasión ruchikopil ixim palomilla
ruch’akat q’ajïk férula ruchikopil naq’wachaj tracoma
ruch’akat wi’aj almohadilla ruchikopil pixnak’ papiloma
ruch’amil yujuti’ojil úlcera gástri- ruchikopil pospo’y bronconeumo-
ca, péptica nía
ruch’arel ch’äq electroforesis ruchikopil sase’ cirrosis hepática
ruch’at q’ajïk férula ruchikopil t’ot’ipamaj helicobac-
ruch’ich’ aq’omab’äl ambulancia ter pylori
ruch’ich’ol olor a manta quemada ruchojalil kajulew equilibrio eco-
(C.269) lógico
ruch’ojch’ïk kik’elal trombosis ruchoxkïk’ lemwach queratohe-

62
ruchoxkïk’ tepamaj ruk’atik q’aq’ya’

mia zo
ruchoxkïk’ tepamaj aborto inevi- rujiq’anal xepamaj abdomino-
table plastia
ruchoxoj tzatzq’or derrame cere- rujiq’ik yak’aqatil rinitis
bral rujiq’ipoqol sanayil silicosis
ruchoxokïk’ chi’aj hematemesis rujolom xar xkampranya
ruchumay q’ab’aj, chumayq’a’ rujotay k’aslemal célula
antebrazo rujotokab’ kïk’ coma diabético
ruchuq’a’ ch’amich’äq proteína rujotol q’anach’amil hiperurice-
ruchuq’a’ chaqichi’ polidipsia mia
ruchuq’a’ ilinem fibra alimentaria rujotoq’anal sase’ ehgna
ruchuq’a’ k’aslem ginseng rujub’ulil aq’a’ huele de noche
ruchuq’a’ ti’ojil ácido láctico (P.G.7)
ruchuq’ab’ sanäl abreacción rujujotay k’aslem unicelular
ruchuq’alil ruwach’ulew energé- rujul wachaj órbita
tico rujulil cueva (de animal)
ruchuq’elya’ lemwach querato- rujulil ak’axab’äl conducto auditi-
centesis vo
ruchuq’upam jolomaj intracra- rujulil ch’akulaj poro (cuerpo)
neana rujulil tzamaj fosa nasal
ruchuwil chi’aj halitosis rujüt pamixkolöb’ oxiuraxis
rujachol yuquti’ojil luxación rujutzop taquicardia
rujalon b’on daltonismo ruk’achjolom amoldamiento
rujek’na’onil pamaqän tunel tar- ruk’amal cinta
siano ruk’amal ib’öch vaso capilar
rujek’üy pospo’y fibrosis pulmo- ruk’amal uxlab’äl nervio olfatorio
nar idiopática ruk’amal wachaj, k’amawach
rujik’ach’ich’ yab’il magnetotera- nervio óptico
pia ruk’aq ixim gorgojo (C.251)
rujiq’anal aqän liposucción pier- ruk’aqatil picazón
na, lifting pierna ruk’atanal jok’ke’em metabolis-
rujiq’anal moq’oq’ liposucción mo basal
pantorrilla, lifting brazo ruk’atik choxokïk’ petequia
rujiq’anal q’ab’aj liposucción bra- ruk’atik q’aq’ya’ dermatitis irrita-

63
ruk’ayesach k’amal rukinaq’ ulew, rukinaq’ kumätz

tiva rukab’ yatz’umaj lactosa (mamí-


ruk’ayesach k’amal crisis nervio- fero)
sa rukajtz’ukal juna’ estaciones del
ruk’aykab’ q’utu’n comino año
ruk’ijotay k’aslem multicelular rukamik ataque, infarto
ruk’isb’al mewichikop sida rukamik b’aq osteonecrosis
ruk’iyem runum ya’ adenopatía rukamik k’amati’ojil gangrena
ruk’iyem yajaqkekoj alcalosis rukamik k’uxaj ataque de cora-
ruk’iyi’ala’s wachaj midriasis zón, infarto de corazón
ruk’iyijotay tzatzq’or glioma rukamik ti’ojil necrosis
ruk’iyik samajich’akul hipertro- rukamik tzatzq’or ataque cerebral
fia rukamisel chikopil amoxicilina,
ruk’iyinem kajotay oncogenes ácido clavulánico
ruk’iyiq’anal nuk’rikil dieta ceto- ruka’n te’ej nodriza
génica rukanoxik yab’ikab’ curva de glu-
ruk’ojlib’al eyaj mandíbula cemia
ruk’ojlib’al ija’tz ovario (gónada), rukaqib’öch’ pospo’y arteria pul-
antera monar
ruk’oxomal ak’axab’äl tímpano rukaqil ch’akul eritema
ruk’oxtz’ib’ ecografía rukaqil chi’achäq erupción del pa-
ruk’oxtz’ib’ doppler doppler ñal
ruk’u’x ichaj repollo ruke’e’ïk digestión estomacal
ruk’u’x ija’tz almendra, albumen ruke’em ch’akul masa corporal
ruk’u’x k’amajotay soma ruke’em eyaj placa bacteriana
ruk’u’x na’onemil hipotálamo rukeb’e’ kumätz médula espinal
ruk’u’xb’e ch’ab’an cuerpo callo- rukel wachaj iris
so rukematz’ib’al elwachib’al tomo-
ruk’uxil itzaq’om toxina grafía computarizada
ruk’amal nab’äl nervio gustativo ruki’il sinanem orgasmo
ruk’ok’il eyaj cemento (diente) ruki’il sabor
ruk’u’x ija’tz cotiledón rukinaq’ ch’oy frijol silvestre, fri-
ruk’u’x pemech perla (P.G.43) jol de arroz
ruka’iq’il jachiq’ oxihemoglobina rukinaq’ ulew, rukinaq’ kumätz
ruka’n segundo frijol de culebra

64
rukis ch’umil runimuchuq’a’ kïk’

rukis ch’umil cometa rumeki’il sinanem anorgasmia


rukïy k’uxaj angina rumolochikopil nima’ixkolöb’
ruko’elq’anal xepamaj miniabdo- flora intestinal
minoplastia rumul ya’ remolino de agua
rukojo’ala’s wachaj anisocoria runa’oj etamab’alil teoría antro-
rukojol kokal intercostal pológica
rukojol tzamaj tabique runab’al wachaj vista (sentido)
rukojol xikixkolöb’ yeyuno runab’al ak’axab’äl oído (senti-
rukokal ya’ galápago do)
rukolsach na’oj síncope runab’al aq’aj gusto (sentido)
rukosik k’uxaj, q’itäj k’uxaj car- runab’al b’aqilal óseo (sistema)
diopatía runab’al ib’och’il sistema senso-
rukotz’i’j ixöq placenta rial
rukowil eyaj marfil runab’al tz’umal tacto (sentido)
rukowil rukeb’e’ kumätz esclero- runab’al uxlab’äl olfato (sentido)
sis runab’al winäq hombre (sentido)
rukowil tetzatzq’oril encefaloscle- runaq’ wachaj ojo
rosis runaqajb’aq q’ab’aj falange pro-
rukumatzil k’uxaj mal en el bazo ximal
rukup pedúnculo (flor) runik’aj tzatzq’oril hemisferio ce-
rukup pamaj píloro rebral
rukupukik ijaj espina bífida abier- runik’ajal tzatzq’or diencéfalo
ta runik’ajb’aq q’ab’aj falange me-
rukutub’aq jolomaj etmoides dia
rulaquche’el ijaj anfiartrosis runik’ajal wachaj frontal-
rulem eyaj esmalte occipital, frente
rulem wachaj, lemwach córnea runimab’aq aqanaj tibia
transparente (vista) runimab’aqil aqanaj fémur
rulewal hábitat runimab’aqil q’ab’aj húmero
ruloq’te’ jotay célula glial runimaq’aq’ ch’a’k chancro
rume’al q’ij planeta runimawi’ tzatzq’oril neocórtex
rume’ilinem ti’ojilal amiotrófica runimayawa’ kïk’ septicemia
rume’uchuq’a’ k’u’x psicastenia runimq’axom qulaj tortícolis
rume’utzil na’oj disfórico runimuchuq’a’ kïk’ albúmina

65
runimuchuq’a’ kïk’ chulaj ruq’a’ ejqa’n

runimuchuq’a’ kïk’ chulaj albu- rupam tepamaj endometrio


minuria rupaxik k’ojlija’tz ovulación
runuk’ulem q’ij solar (sistema) rupeqës ixkolöb’ divertículo de
runuk’ulem jolomaj partes de la meckel
cabeza rupeqeti’ojil ak’axab’äl coleatea-
runuk’ulem paläj partes de la cara toma
runum chub’aj glándula salivar ruperaj ch’akul extremidad
runum ixkolob’ glándula intesti- ruperaj chajinel ch’akulal antí-
nal geno
runum kinäq’ glándula suprarre- rupir qupich’akul muñón
nal rupitz’ik nima’ixkolöb’ colonec-
runum pamaj glándula gástrica tomía
runum q’anal glándula sebácea rupitz’ik xek’amal radiculectomía
runum saqaya’al ganglio linfático rupoch’ik kaxkatetza’m perfilo-
runum tz’i’ orzuelo (vista) plastia
runum tz’ojpil glándula sudorípa- rupoch’ik lemwäch queratotomía
ra rupoch’ik q’aytz’eb’ cirugía plás-
runum ub’u’ glándula tiroide tica
(C.184) rupoch’ik wachi’ queiloplastia
runum wachaj, ruxe’ wachaj rupoch’ik xe’eyaj radectomía
glándulas lagrimales rupoch’ik yab’ichi’ cirugía maxi-
runum ya’ ganglio lofacial
rupa’exik parálisis rupoch’ob’al lemwach queratóto-
rupa’exik aqanaj paraplejía mo
rupa’exik nik’ajich’akul hemiple- rupoch’otz’umal tz’ikïn circunci-
gia sión
rupa’exik q’ab’aqän cuadriplejía rupoqolaj ik chile en polvo
rupalb’äl grado rupoqolaj xnakät cebolla en polvo
rupam aqanaj planta del pie rupoqonal ixkolöb’ enteropatía
rupam b’aq médula o tuétano rupunpun choy, raxq’ejum pato
rupam eyaj pulpa (diente) de laguna (P.G.46)
rupam jachkïk’ intravascular ruq’a’ extremidad superior
rupam k’uxaj endocardio ruq’a’ che’ rama (árbol, planta)
rupam q’ab’aj palma de la mano ruq’a’ ejqa’n mancuerna

66
ruq’a’ juku’ ruq’ijolaq’om q’atöy sachjotay

ruq’a’ juku’ remo ruq’axo’ib’öch’ q’ab’aj braquial-


ruq’a’ ne’y hongo (clase) gia
ruq’a’ pospo’y bronquiolo ruq’axomal b’aqijolom cefalea
ruq’a’ ruche’elal ijaj vertebral ruq’axomal ch’ekaj gonalgia
ruq’ajik aqanaj fractura del pie ruq’axomal ruche’el ijaj raquial-
ruq’ajik b’aqchi’ fractura de ma- gia
xilar ruq’axya’ k’amib’öch’ presotera-
ruq’ajik jolomaj fractura de crá- pia
neo ruq’ayitz’eb’ kinaq’il oncocitoma
ruq’ajik q’ab’aj fractura del brazo renal
ruq’ajik tz’ikaj fractura del codo ruq’aytz’eb chi’aj queilonco
ruq’anal q’atb’ey kïk’ émbolo lí- ruq’aytz’eb’ b’aqil osteoma
quido ruq’aytz’eb’ b’uyuti’ojil rabdo-
ruq’anaya’ kinäq’ bilis miosarcoma
ruq’aq’al ch’akul ib’öch’ flebo- ruq’aytz’eb’ k’amab’äl ganglio-
grafía neuroma
ruq’atb’ey chun antagonista de ruq’aytz’eb’ lemwäch queracele
calcio ruq’aytz’eb’ tepamaj mioma,
ruq’atik sachjotay quimioterapia miometrio
ruq’atik tz’ujachul uropatía obs- ruq’aytz’eb’ ti’ojil miomosarco-
tructiva ma
ruq’atik tz’ujakïk’ hemostasia ruq’aytz’eb’ tzatzq’or tumor cere-
ruq’atik tz’ujakïk’ shock bral
ruq’atk’iyilem ak’walil aborto ruq’eteb’al che’ij abrazadera
electivo cernv
ruq’atowi’ tzamil abstemio ruq’eteb’al ruqul samajich’akul
ruq’atsanäm kolwinaqil tamoxi- abrazadera cervical
feno ruq’ij valor (cumpleaños, impor-
ruq’axch’äq tz’umal absorción tancia)
cutánea ruq’ijolaq’om iq’ oxigenoterapia
ruq’axich’äq panixkolöb’ absor- ruq’ijolaq’om q’aq’ electrotera-
ción intestinal pia
ruq’axk’amal wäch quiasma ópti- ruq’ijolaq’om q’atöy sachjotay
co cobaltoterapia

67
ruq’ijolaq’om q’ijiq’aq’ rusipojiche’ k’ojlija’tz

ruq’ijolaq’om q’ijiq’aq’ heliote- rusachoj b’anikil trastorno diso-


rapia cial
ruq’ijolaq’om sanäm sonohistero- rusachoj b’enäq k’uxaj trastorno
grafía obsesivo-compulsivo
ruq’ijot’uj k’uxaj podómetro rusachoj jachonem autismo
ruq’ijul ch’ajo’n ciclo menstrual rusachoj k’amalil esclerosis late-
ruq’ijul k’aslem generación ral
ruq’olil xikinaj cerrumen rusachoj k’iyilem trastorno de rett
ruq’or pamaj quimo (mezcla sus- rusachoj kikotem trastorno bipo-
tancia) lar
ruq’a’ ruche’el ijaj vértebra rusachoj nataxïk trastorno de es-
ruq’axomal ib’öch’ neuralgia trés agudo
ruqajib’al kaq’ïq’ sur rusachoj nimaxib’iri’ïl trastorno
ruqajib’al q’ij occidente de pánico
ruqajikab’ kïk’ coma hipoglucé- rusachoj nuk’una’oj esquizofre-
mico nia
ruqul aqanaj tobillo rusachoj pamaj indigestión
ruqul eyaj cuello (diente) rusachoj uchub’an piromanía
ruqul pamaj cardia (cuello de la rusachoj uxlanem astenia
vejiga) rusachonem ya’ok’aslem climate-
ruqul pospo’y válvula pulmonar rio
ruqul pospo’y bronquio rusal tz’i’ tiña (P.G.49)
ruqul q’ab’aj muñeca rusamach’akul xepamaj viscera
ruqul samajich’akul cervical rusamaj función
ruqul tepamaj cérviz rusamaj kojolwinaqil función se-
ruqupik k’amati’ojil incisión xual
rurab’ti’ojil q’otzaj musculo cigo- rusanäm kojolwinaqil estrógeno
mático rusanamil k’amab’äl anfetamina
ruraxal ulew húmedo (tierra) rusaqil wachaj esclerótica
rusachjotay b’aq osteosarcoma ruset wachaj orbicular
rusachjotay kïk’ leucemia rusewo wakaxilal sebo de res
rusachjotay sase’ hepatoblastoma rusi’j parkïy flor de izote
rusachk’uxil k’amab’äl neurotó- rusipojiche’ k’ojlija’tz salpingui-
xico tis

68
rusipojik aq’aj rusipojik tuyuq’

rusipojik aq’aj glositis denitis


rusipojik aqanaj dermatitis por es- rusipojik ruchi’ tepamaj cervici-
tasis tis
rusipojik b’aq osteomielitis rusipojik ruk’ojlib’al ija’tz oori-
rusipojik ch’akul dermatitis tis
rusipojik chajinel prostatitis rusipojik rukel wachaj iritis
rusipojik che’elijaj raquitis rusipojik rukojol xikixkolöb’ ye-
rusipojik eyaj gingivitis yunitis
rusipojik ib’och’ilal flebitis rusipojik rupam ixkolöb’ gastro-
rusipojik ijlaqul tumefacción enteritis
rusipojik jorjör faringitis rusipojik rupam k’uxaj endocar-
rusipojik jujuk’amal polineuritis ditis
rusipojik k’amal neuritis rusipojik rupam pamaj gastritis
rusipojik k’amti’ tendinitis rusipojik ruqul pospo’y bronqui-
rusipojik k’ojlija’tz anexitis tis
rusipojik k’uxaj pancarditis rusipojik rusaqil wachaj escleri-
rusipojik kinäq’ nefritis tis
rusipojik kite’ib’och’ poliarteritis rusipojik rutas pamaj peritonitis
nodosa rusipojik rutasul k’uxaj pericardi-
rusipojik kowil orquitis tis
rusipojik laqul artritis rusipojik ruti’ojil k’uxaj miocar-
rusipojik naq’wäch oftalmia ditis
rusipojik nima’ixkolöb’ colitis rusipojik ruwi’ kowil balanitis
rusipojik pamixikin otitis rusipojik ruxe’ jorjör esofagitis
rusipojik peqe’ixkolöb’ diverticu- rusipojik ruxe’ tz’umal dermitis
litis rusipojik saqsa’y pancreatitis
rusipojik peqeya’ bursitis rusipojik sase’ hepatitis c y b cró-
rusipojik pirch’akul uveítis nica
rusipojik pirk’uxaj carditis rusipojik tasitz’atzq’or encéfalo-
rusipojik pospo’y nocardiosis meningitis
rusipojik quluch’ adenitis rusipojik tetzatzq’oril encefalo-
rusipojik rij wachaj blefaritis mielitis
rusipojik rub’ey chulaj uretritis rusipojik ti’eyaj periodontitis
rusipojik rub’ey saqaya’al linfa- rusipojik tuyuq’ coxitis

69
rusipojik tzamipospo’y rutz’aqat chajich’akul

rusipojik tzamipospo’y neumoni- ruti’ojil kutamil músculo de tron-


tis co
rusipojik tzatzq’or encefalitis ruti’ojil q’ab’aj músculo de brazo
rusipojik unum chub’aj paperas ruti’ojil qulaj músculo de cuello
rusipojik unutz’um mastitis rutijonik chi’eyaj educación buco-
rusipojik wachi’aj queilitis dental
rusipojik xarib’öch’ hemorroide rutikomal kajulew elemento de la
rusipojik xeti’ojil aqanaj fascitis naturaleza
rusipojik xexik’ixkolöb’ ileítis rutob’al telemaj deltoides (múscu-
rusipojik yakb’äl chulaj cistitis lo)
rusipojilem wachaj queratitis rutojtob’al b’aq gammagrafía
Rusok chikopil reservorio ósea
rusokotajik lemwachaj abrasión rutojtob’al b’eyak’ay colangio-
corneal grafía
rut’arak’ox na’on estímulo vi- rutojtob’al kaqa’ib’öch’ artero-
broacústico grafía
rutank’or xikinaj lenticular rutojtob’al retq’aq’ ti’ojilal elec-
rutas pamaj peritoneo tromiografía
rutas tzatzq’or meninges (arteria) rutojtob’al rub’ey kïk’ angiogra-
rutasul k’uxaj pericardio fía
rute’ pamaj, tepamaj matriz, vien- rutojtob’al rutz’etwäch k’uxaj
tre, útero ecocardiografía
rute’ tutz’ himen rutojtob’al ruya’ kik’te’ej amnio-
ruti’ojil aqanaj músculo de extre- centesis
midad inferior rutojtob’enik prueba
ruti’ojil k’uxaj miocardio rutojtob’enik jiq’uxla’ espirome-
ruti’ojil paläj bucinador (músculo) tría
ruti’ojil tz’umal músculo cutáneo rutun che’, ruwi’ che’ copa del ár-
ruti’ojiq’ pospo’y enfisema pul- bol
monar rutunul xek’amal irradiado
ruti’ojil b’aqaqanaj músculo de rutz’apik laqujolom craneos inos-
extremidad inferior tosis
ruti’ojil jolomaj músculo de la ca- rutz’aqat resto
beza rutz’aqat chajich’akul inmunote-

70
rutz’aqat na’onem rutza’m aq

rapia rutz’etena’onil chikopil antibio-


rutz’aqat na’onem anabolismo grama
rutz’etb’al ak’walil fetoscopia rutz’etequl tepamaj histerosalpin-
rutz’etb’al itzk’amawach tonó- gografía
metro rutz’etik ak’walil monitoreo fetal
rutz’etb’al kexb’ekïk’ transilumi- rutz’etik ch’ab’q’aq’ radiología
nador rutz’etik ch’ab’q’aq’, q’aq’i’aq’om
rutz’etb’al naq’wäch oftalmosco- radio-electrología
pio rutz’etik itzk’amawach tonome-
rutz’etb’al nima’ixkolöb’ colo- tría
noscopia rutz’etik kaqab’ok hematocrito
rutz’etb’al pamaj gastroscopia rutz’etik kïk’ hematología
rutz’etb’al pamilaqul artroscopio rutz’etik naqwäch oftalmoscopia
rutz’etb’al q’atjiq’anem, rutz’etik pamilaqul artroscopía
q’atjiq’ib’äl desfibrilado rutz’etik ruxul qulaj laringosco-
rutz’etb’al ruk’oxotz’ib’ ecógra- pio
fo rutz’etik samajichulaj urografía
rutz’etb’al rupam ch’akulaj en- rutz’etik unutz’um mamografía
doscopia rutz’etik yakik’te’ej amnioscopia
rutz’etb’al ruqul pospo’y bron- rutz’etjulil tz’amaj rinoscopia
coscopia rutz’etpam xepamil laparoscopia
rutz’etb’al tepamaj histeroscopia rutz’etwäch k’uxaj ecocardiogra-
rutz’etb’al tutz’ colposcopia ma
rutz’etb’al unutz’um mamógrafo rutz’ila’ na’oj trauma
rutz’etb’al wak’uxaj toracoscopia rutz’ila’ na’ojil traumático(a)
rutz’etb’al xejorjör esofagosco- rutz’uja kïk’ ruchoxik kïk’
pia rutz’ujal k’asya’al gonorrea, ure-
rutz’etb’al xetz’umal dermatosco- tritis
pio rutz’umal jolomaj cuero cabellu-
rutz’etb’al yakb’äl chulaj cisto- do
metría rutz’umal tz’ikïn prepucio
rutz’etb’eyikïk’ ne’y ecografía rutz’uyb’al kotz’i’j cáliz (flor)
doppler rutz’i’ ya’ nutria (P.G.42)
rutz’etechi’ tepamaj papanicolau rutza’m aq hongo (clase)

71
rutza’m ixkolob’ ruwon k’olopospo’y

rutza’m ixkolob’ apéndice ruwacht’ujb’äl k’uxaj electrocar-


rutza’m kök ciempiés diógrafo
rutza’m pospo’y alvéolo ruwaqiwäch b’aq piramidal
rutza’m tz’i’ hongo (clase) ruwaqtz’ik aqanaj astrágalo
rutzaqik kotz’ixöq abrupto placen- ruwarkïk’ jolomaj cefalohemato-
tae ma
rutzil k’aslem antibiótico ruwawi’ q’ab’aj yema (dedo)
rutzil q’anal grasa insaturada ruweq k’amajotay sinapsis
ruwa ach’amichäq codeína ruweq q’ab’aj falange (mano)
ruwa k’uxaj pecho, pectoral, tórax ruwi’ aqanaj dedos del pie
ruwa k’uxiq’ neumotórax ruwi’ awän punta de milpa
Ruwa winäq mal de ojo, conjunti- ruwi’ ch’ekaj wich’ek
vitis, ojeado ruwi’ chi’aj suprahioideo (múscu-
ruwa’itzelil enterovirus lo)
ruwäch superficie, anchura ruwi’ eyaj corona (diente)
ruwäch ch’ekaj espinilla ruwi’ juyu’ cima, cumbre
ruwäch che’el clase de tallo ruwi’ q’ab’aj dedos de la mano
ruwäch chi’aj ruwachi’ ruwi’ rub’ey na’onemil epitálamo
ruwäch ichaj verdura (tipos) ruwi’ runik’ajal tzatzq’or telen-
ruwäch meq’anal triglicérido céfalo
ruwäch oköx hongo (clase) ruwi’ tetzatzq’oril mesencéfalo
ruwäch pamaj recto del abdomen ruwi’ tz’ikïn glande
(músculo) ruwi’ tz’umaj pezón
ruwäch telemaj, wachtelem claví- ruwi’ tzatzq’or corteza cerebral
cula ruwi’ utiw hongo (clase)
ruwäch tz’umal, ruwi’ tz’umal ruwi’ uxtuxil gemelos
epidermis ruwi’ xar hongo (clase)
ruwäch tzatzq’or partes del cere- ruwi’ xe’el, puyal pelo absorbente
bro ruwi’ xik’a’y ixkolöb’, ruwi’
ruwach’ulew tierra (planeta) xik’ixkolöb’ duodeno
ruwachk’oxom k’uxaj fonocar- ruwi’ wi’
diograma ruwi’al superficial
ruwacht’uj k’uxaj electrocardio- ruwi’ chi’aj músculo suprahioides
grama ruwon k’olopospo’y atelectasia

72
ruwujil utzik’asil ruyoxoti’ojil q’ab’aj

ruwujil utzik’asil documentación ruxla’ olor


sanitaria ruxla’ ya’ brisa
ruwuquchuq’a’ ch’amichäq vi- ruxul qulaj xul
rión ruxulub’ kej zarza
ruxaq limbo (hoja) ruya’ kik’te’ej líquido amniótico
ruxaq che’ hoja (toda clase) ruya’ tetzatzq’oril hidrocefalia
ruxaq paka’y hoja de pacaya ruya’ajb’al qulaj aerosolterapia
ruxarib’öch’ pospo’y vena pulmo- ruya’al ixkolob’ jugo intestinal
nar ruya’al pamaj jugo gástrico
ruxe’ chi’aj hioideo ruya’al q’utu’n sopa
ruxe’ jorjör esófago ruya’al saqsa’y amilasa
ruxe’ k’alk’a’x tríceps braquial ruya’al tz’umaj leche
ruxe’ k’ix ichintal ruya’al tzamaj t’ot’
ruxe’ pamaj abdomen ruya’al wachaj lágrima
ruxe’ pospo’y diafragma (múscu- ruya’al wachal lagrimal
lo) ruyab’il kinäq’ nefropatía
ruxe’ tz’umal dermis ruyab’il Kron enfermedad de
ruxe’ xik’ixkolöb’ íleon cronh
ruxe’ xikinaj lóbulo del oído ruyab’il tetzatzq’oril encefalopa-
ruxe’, xe’ inferior tía
ruxe’ ch’ali’ víbora (clase) ruyab’il tetzatzq’oril, yab’ikeb’e’
(P.G.38) kumätz encefalomielopatía
ruxe’ chi’aj músculo hioides ruyab’il tzamixkolob’ apendicitis
ruxe’ eyaj raíz (diente) ruyab’il xanän dengue
ruxe’ meske’l músculo serrato ruyab’il taspospo’y pleuresía
ruxek’ul zarzaparrilla ruyak’aslem mixtuq’ testosterona
ruxib’isanäl k’amalem crisis ner- ruyaki’il sinanem clítoris
viosa ruyakt’uj k’uxaj holter
ruxib’isanäl k’ayesach crisis de ruyawa’ ijaj dorsalgia
angustia ruyawa’ ixöq embarazo
ruxik’a’y kaqib’öch’ aneurisma ruyojuchuq’a’ ch’amichäq lacta-
ruxikin che’ hongo (clase) to
ruxikin jay baño ruyoxoti’ojil aqanaj bíceps crural
ruxikin kuk hongo (clase) ruyoxoti’ojil q’ab’aj bíceps bra-

73
ruyuch’ala’s wachaj saqb’init’

quial (su) samach’akulaj órgano, organismo


ruyuch’ala’s wachaj miosis samaj oficio
ruyuch’ichaj ya’, ruway umül le- samajib’äl material
chuguilla samajiwär sonambulismo
ruyuqik yuquti’ojil esguince sanäl emoción, sentimiento
sachel desaparece sanäm hormona
sachich’ab’äl afasia sanamil estimulante
sachiq’ oxidante sanayi’ arena
sachixkolöb’ gastrosquisis sanayich’a’k sarampión, varicela,
sachjotaq’omanel radioterapeuta rubéola
sachk’amab’alil síndrome neuro- sanayil silicio
cutáneos sanïk hormiga
sachk’u’x estrés sanikem hormigueo
sachk’uxil tóxico sanüm cangrejo de ciénaga
sachna’oj demencia saq’ajinem aclareciendo
sachnem pérdida saq’ij verano
sacho’achïk’ narcolepsia saq’oq’ pantano
sachoj trastorno saq’ul banana
sachoj na’ok’uxanem afonía fun- saqab’ok glóbulo blanco
cional, psicogénica saqach’ojch’ïk trombo blanco
sachoj rikilal bulimia, bulimia ner- saqakinäq’ frijol blanco
viosa saqalchan gusano (variedad de)
sachonem desorientación saqalil neón
sachöy jotay cáncer saqana’m anemia
sachöy k’amati’ojil miastenia saqanem olfativa(o)
sachöy na’oj amnesia saqapwäq plata
sachrayb’äl letargo saqaq’anal manteca grasa
sak’ saltamontes saqarinem amaneció
sal alergia, roncha saqatokan fresa
sal jiote saqatzep mayonesa
saliwachib’äl fotoalergia saqawa’im desayuno
salk’öm pelamano saqawa’inïk desayunar
salpi’ch empeine saqb’äch granizo, granizada
säm músculo pectoral mayor saqb’init’ equinoccio de verano

74
saqb’o’j ichaj siloch’akul

saqb’o’j ichaj coliflor setaq’om pastilla


saqb’uyül q’anal colesterol setechi’ hoja lobulada
saqb’oj hortensia setël ik’ luna llena
saqichäj pino blanco setël ti’ojil pronador, supinador
saqijix monja blanca sewa cera
saqik’ix cardo santo (P.G.15) sewo sebo
saqik’üch quebranta hueso si’el tallo leñoso
(P.G.32) sïb’ humo
saqikär pez blanco (P.G.42) sib’il helio, vapor
saqikïy garza (P.G.44) sib’inem vaporización
saqikumätz víbora (clase) (P.G.38) sib’äq’ k’anti’ bejuquillo
saqil claridad, luz sij músculo dorsal
saqilem externa sija’ fenerogama
saqkab’ tiza blanca sik tullido
saqkïy maguey (P.G.267) sik’ cigarrillo
saqkorowach codorniz sik’anïk fumar
saqkotz’i’j azucena sik’i’j apazote
saqmatalb’aq víbora (clase) sik’iwuj folleto
(P.G.37) sikaqän cojo (P.G.53)
saqmojotay cigoto sikirinem, rupa’exinem paraliza-
saqmolo’ huevo ción, paralizar
saqmuqu’y gavilán grande pardo sikirisanel anestesiólogo
(P.G.45) sikirisïk epilepsia
saqpe’r pálida sikirya’ anestesia
saqperil palidez sikisotil parkinson
saqpör flor de dolores sikiti’ojil convulsión
saqsa’y páncreas sikiti’ojilal convulsiva
saqtzätz crema sikiwär morfina
saqulew tierra blanca sikq’a’ manco (P.G.52)
saqwäch papa siksil poliomielitis
saqxe’ nabo silel ti’ojil músculo voluntario
saqxim gasa silel uchuq’ab’il materia cinética
sase’ hígado (P.G.151) siloch’akub’äl ejercitador
seme’t callo (salud) siloch’akul ejercicio

75
siloch’akulem takamäl

siloch’akulem gimnasia sub’an tamalito (masa)


silojolomaj músculo esternocleido- suq’ixkolöb’ invaginación intesti-
mastoideo nal
silok’aswäch rehabilitación suq’u’y musgo
silonel, kab’raqän, sinonel tem- suril onda
blor surisutz’, rumul ya’ nubes en for-
silonem movimiento, temblor mal de bola
silowachnäq mobiliario suriyakb’äl tubo (medicina)
simïl agradable (sabor y olor de co- surkum remolino de viento
sas tostadas) susu’y estomas (hoja)
sina’j, q’asna’j alacrán sutaj coronilla
sinanem relación sexogenital sutijolom, meq’ab’arel mareo
sinanich’ak erógeno(a) sutinem rotación (planeta)
sinanil excitación sutub’äl eje
sip garrapata sutz’ catarata (vista), nube
sipojnem hinchazón syan, mes, lu’x mes
sipoti’ojil hiperplasia t’ayonel tartamudo
sis pizote t’ayonem tartamudeo
sison pulguilla de gallina t’et’ tétano
siwan barranco t’im bolsa, plástico
smo’ch lucero de la mañana t’imatut capa
sochöj cascabel (culebra) (P.G.37) t’imil látex
sokotajïk herida t’impisob’äl termoselladora
solöt escama t’oqo’ glucosa
solot wi’aj dermatitis seborreica t’ot’ caracol (oído)
solotajnem descamación t’ot’, pur mucosa
soq’olb’äl potrero t’ot’e’pamaj moco cervical
sotinem circulación t’ot’il, puril mucosidad
sotinemil circulatorio t’ujil pulsada
soto’y gusano (clase) (P.G.39) t’ujt’üj ultrasonido
sotz’ murciélago t’ot’ caracol (insecto)
su’m girasol silvestre tachinöl periquito (P.G.45)
su’t pañuelo täk, t’oj, tokon sordo (P.G.51)
sub’äl limpiador takamäl tamal

76
takara’ ab’äj tulül

takara’ ab’äj sapo pequeño tikomal xanil elemento químico


takowi’t ébano tiliqul úvula
tanaj chikopi’ reino animal tip, qep sabor de fruta no madura
tanatïk peña, peñasco (banana)
täp cangrejo tiqupib’äl navaja
tapa’l nance tixli’ danta (P.G.31)
taq’aj costa to’em auxilio
taq’töj mal sazonada, mal guisada to’ichakul inmunidad
(sabor) to’ïk ayuda
taqokïk’ ventrículo to’ikem emergencia
tas tasul to’om tayuyo
tasäl itz difteria to’onel ayudante, auxiliar
tasb’aq periostio toch’ich’ dátil (P.G.2)
taspo’y pleura tojob’är qulaj
tasul tzamaj pituitaria (glándula) tojto’aq’omanel patólogo
te’aq’omil droga tojtob’äl laboratorio
te’ib’ochiq’ul válvula aorta tojtob’em evaluación
te’y ápice tojtob’eti’ojil biopsia
tekamisel chikopil penicilina tojtowachb’äl optotipo
telemaj hombro tok’öy avispa delgada y negra
tetzatzq’oril encéfalo tokan mora
tew frío tolo’r hongo (clase)
tewurinem enfrió (clima) tolob’on masacuata
ti’eyajinel periodontólogo tonch’in chorcha (campanero)
ti’ij carne toq’a’, aq’a’ noche
ti’ojem muscular toq’ochul glucosuria
ti’ojil músculo, carne toqax encino (otro género)
ti’ojilem musculación toril desechable
ti’ojiq’ enfisema tra’s durazno
ti’ojilal músculo tu’ch armado
tijoj poqön sufrir tujanem bañarse (temascal)
tik’awa’in almuerzo tuksub’an gusano (clase) (P.G.31)
tiko’n agricultura, siembra tukur búho o tecolote
tikomal qejoj hortaliza tulül zapote

77
tun, ruchi’ ixkolöb’ tz’iloq’utu’n

tun, ruchi’ ixkolöb’ recto tz’aqät completa


tunakotz’i’j estigma (flor) tz’aqatisanem suplemento
tunäy sauco tz’aqatzaqoj aborto completo
tunem fecundación tz’aqtimoq’oq’ protesis de panto-
tunil fecundado rrilla, aumento de piernas
tunuchuq’a’ integrales tz’arin tamalito (plano)
tunuchuq’alil multivitamínico tz’aruwuj micropore
tuq’ morado tz’eb’, tzeb’ëb’ espeso
tuq’ wäch berenjena tz’eb’e’ maltosa
tuq’ikarna’l maracuyá tz’eb’ilin yogur
tuq’po’y bazo tz’eb’jiq’ob’äl compota
tuq’si’j albahaca tz’eb’kexu’ requesón
tuq’uch’ak equimosis tz’eb’ki’ vainilla
tuq’yab’il púrpura (enfermedad) tz’eteb’äl lupa
tut, kip palma tz’etechi’achäq proctología
tutz’ vagina tz’etek’iw mielografía
tuyüq’, tzan achäq, q’otzal, tz’etenab’ diagnóstico
q’oral achäq cadera tz’eti’ojil risorio, facial (müsculo)
tz’a’y cordal (diente) tz’etonel kïk’ hematólogo
tz’ajich’ich’ choque tz’etöy q’aq’ch’akul negatoscopio
tz’alab’aq, mok’ob’aq hueso tz’etöy rupam laqul artroscopia
plano tz’etöy rupam tutz’ colposcopio
tz’alamawäch plataforma tz’i’ perro
tz’apäl cerrada tz’i’eyaj canino
tz’apiche’el pospo’y bisinosis tz’ib’awuj libreta
tz’apijäb’ otoño tz’ichäj pinabete, pino de hoja
tz’apikïk’ oclusión grande
tz’apin uxla’ asfixia tz’ikïn ave (todo genero de)
tz’apinem congestión tz’ikïn pene
tz’apipospo’y asma tz’ilan dañar
tz’apitza’m congestión nasal tz’ilanem afectar
tz’apixaq cerrada (hoja) tz’ilon contaminada
tz’aq’aq’ electrónico(a) tz’ilonem contaminación
tz’aqat elemento tz’iloq’utu’n intolerancia alimenti-

78
tz’in tzuquxel

cia tzarajmäq piedra pómez


tz’in yuca tzatzkexu’ queso crema
tz’inalil, jek’chun magnesio tzatzq’a’ guante
tz’o’ nixtamal tzatzq’or
tz’ojpinem sudoración tzatzq’oril cerebral
tz’ub’unem absorción tzatzq’oril, rukamik cere-
tz’uj, mutil gota (afección diatésti- bra/ataque
ca) (k’) tzäy salado (sabor)
tz’ujal flujo tzaytzöj medio salado (sabor)
tz’ujb’äl gotero tzeqaj blíster
tz’ujem goteo tzeti’ojil músculo risorio o facial
tz’ukti’ij protemás tzetz pepino
tz’ukut’arat’ïk alergénico tzijb’äl encendedor
tz’umaj senos, mama (ser humano) tzijöy promotor
tz’umal piel o cuero tzikab’ sauce
tz’untasinel mamífero (animal) tzikaj codo
tz’unuj encino (otro género) tzoli’j sábila
tz’unün colibrí, gorrión tzolina’on excitabilidad
tz’unün saqikïy garceta (P.G.44) tzoliq’utu’n reflujo gastroesofági-
tz’ureq flor (comestible, choreque) co
tz’eq velo de novia tzop pulso
tzalawäch, yalyöt bizco, turnio tzopinem pulsación
tzamaj nariz tzoq gripe aviar
tzamajal nasal tzub’äl visión
tzamijotob’äl alcoholímetro tzub’alil oftálmica
tzamil, tijoj ya’ alcohol tzuk’, tuk’ hipo
tzamilem alcoholismo tzuntzün k’isïk’
tzaminq’ut vinagre tzuq’, b’aq vacuna
tzamkïk’ alcoholemia tzuq’b’äl jeringa
tzamxe’ cofia tzuq’unem vacunación, inyección
tzaqnäq uchuq’a’ ela tzuqel alimentable
tzaqoj aborto tzuqunel alimentador
tzaqojib’ey aborto ampollar tzuqunem alimentación
tzaqowi’aj alopesia tzuquxel alimentado

79
tzyäq wayijanel

tzyäq ropa utzitzub’al emetropía


tzyaqb’äl vestuario uxlab’äl aparato respiratorio
ub’u’ tiroide uxlab’il oxígeno
ub’u’il tiroideo(a) uxlanab’aq’a’l monosacarido
uchuq’a’ fuerza, intenso uxlaninäq ch’akulal materia po-
uchuq’ab’ tensión tencial
uchuq’ab’il energía uxtuxil calcañal
uchuq’alem presión wa’il comensal
uchuq’alil vitamina wa’in comida (tiempo)
uchuq’am prehipertenso wach óptico(a)
uchuq’amil prehipertensión wacha’y haz (hoja)
uchuq’an impulso wachichaj hierbas, verduras
uchuq’anem intensidad wachinaqil instrumental
uk’ piojo wachinel fructuoso, variable
uk’a’, achko estambre (flor) wachinem fructificar
uk’alemwach queratocono wachit’ot’ ostras o moluscos
uk’ya’ bebida wachxan coco
ulewal uchuq’ab’il materia y ener- wakäl fibrosa
gía wakaxilal res
umül conejo wakx vaca
unum glándula waq ruwäch calcáneo (hueso)
üs mosquito waqanem espumó
usmak’äq nigua waqiwachbäl omron (sistema)
usmakab’ojöt abejita muy peque- waqwäch cuboides
ña de miel (P.G.40) waqxaqb’aq carpo
üt paloma torcaza warab’äl colchón
utiw coyote waranel kïk’, räx räx moretón, he-
ütz bueno matoma
utzich’akulal endermológica waranem kïk’ amoratamiento
utzik’asil sanitaria(o) warich’akul parestesia
utzik’aslem sano warnäq kïk’ amoratado
utzik’aslemal sanidad wäy barro (de la cara)
utzik’ojlem ambiente (salud) wayb’äl cuchara
utzik’oxomab’äl diapasón wayijanel hambriento, indigente

80
wayjal xiwak

wayjal hambre xarib’och’em venosa


wayläj che’ guayacán xaril uranio
weqkexu’ queso de capa xax delgada
wi’t encino (otro género) xe’el raíz (árbol
wi’xikib’aq maxilar inferior xe’ilin nutrieron
wib’aq eyaj mandíbula superior xeb’aq eyaj mandíbula inferior
wilanem localización xekaj wach’ulew mundo (P.G.30)
winäq humano, persona xep tamalito (con frijol entero)
winäq kab’ abeja de miel (P.G.41) xeti’ojil aqanaj fascia plantar
winaqilem pública xexaq’om vaselina
wonti’ojil contracción xexikib’aq maxilar superior
woqya’, wosya’ agua gaseosa xexikinaj sien (cabeza)
wos gaseoso xi’l grillo
wosaq’alil monóxido de carbono xib’inïk asustar
woschi’, yab’ichub’aj rabia xib’isanäl angustia
woschulaj proteinuria xibiril äm aracnofobia
wotz’aqsi’j onagra xïk gavilán
wuch’ tacuacín xik’a’y ixkolöb’ intestino delgado
wujil manual xikib’aq parietal
wujil perfil xikinaj oreja o pabellón
wuqu’ ik’, wuqtzunch’umil siete xikiti’ojil temporal (músculo)
cabrilla (estrella) xikixul trompa de eustaquio
wuqunum ub’u’ glándula parati- xilichi’ hoja partida
roide xilq’aq’il tungsteno
xa’oj vómito ximb’äl gancho
xab’on jabón xinb’iri’ïl miedo
xajab’ calzado xinb’iri’ïl chi kaj acrofobia
xanän zancudo xinb’iri’ïl sinanem anorexia se-
xäq’ talpetate (suelo) xual
xaqakup sépalos (flor) xinb’iri’ïl tz’apikojolil claustrofo-
xaqixaq ajenjo bia
xar pájaro azul xinb’iri’ïl wachib’äl fotofobia
xarch’umil urano xinb’iri’ïl xib’inem agorafobia
xarib’öch’ vena xiwak caracol (grande para corne-

81
xiwan yab’uq

ta) (P.G.43) xuli’ib’a’ plano


xiwan gato de monte xulib’öch’ vena cava inferior
xk’ank’el zumbadora (culebra) xulsi’j cartucho
xko’ perico (género) (P.G.45) xurüy ronrón, abeja (clase)
xle’n ronrón (que come las rosas) (P.G.41)
xmawäch ciego total xutüy ronrón (que agujerea las ta-
xmuqub’är nubló (clima) pias)
xnakät cebolla ya’ agua
xnakät q’ös cebollín, cebolón ya’ ik’ luna nueva
xoch’ lechuza ya’ pamaj diarrea
xök tiburón ya’aj mollera
xokom pospo’y pulmón izquierdo ya’ajb’äl atomizador
xokomil viento (sopla en las tardes ya’al líquido
por el lago ya’aq’om ampolla (medicina)
xokoq’a’ arco iris ya’arinem derritió (clima), fusión,
xokoq’ul válvula mitral licuefación
xolel che’ diversidad (árboles) ya’ichaj berro
xonpäk anona rosada ya’ochajinel ch’akulal plasmocito
xoq’ojaw coral (P.G.37) ya’ok’aslem fértil
xorotöt tule (clase) ya’osinanil erótico
xotolaqul artrosis ya’owar zoplicona, narcótico
xoyon perdiz (P.G.45) ya’öy t’arat’ïk alérgeno
xpinkök cucaracha que vuela ya’öy ya’ pamaj cólera
xq’ane’l gusano de maíz y frijol ya’ab’äj mineral (reino)
xtän ichaj espinaca yab’i’etzan ludopatía
xtunay culantrillo (P.G.15) yab’ik’amab’äl neurosis
xtüp, süp, tüp quequexque yab’ik’äq peste bubónica
xtüx äk’ gallina ponedora (C.244) yab’ipix amigdalitis
xtüx ch’ök zanate hembra yab’ipo’y beriliosis
xtuxtuli’ cucaracha (otro género) yab’ipowo’ ébola
(P.G.43) yab’itzaqoj aborto infectado
xub’aq kot águila pequeña yab’ixul laringitis
(P.G.44) yab’q’aq’ herpes
xub’ati’ojil músculo bucinador yab’uq siguamonta

82
yab’tas yuqxarib’öch’

yab’tas meningitis yawaran hipnótico


yajaqkekoj fosfatasa alcalina yaxnakät puerro
yak’aqatil alérgico(a) yayöj, paq’pöj dessabrido (sabor)
yakaq’om contenedor yejotayin desarrollan
yakb’äl aq’om botiquín yojil tz’etb’äl astigmatismo
yakchulaj vejiga (urinaria) yojlin b’aq, nuk’ub’aq esqueleto
yakïk’ plasma yojonil borrosa
yakok’u’x ánimo yojoti’ojil fotocoagulación
yakokïk’ uremia yonilitzaqoj aborto espontáneo
yakoq’anal adiposidad yonisilel ti’ojil músculo involunta-
yakotz’yaqb’äl armario rio
yaköy k’amak’u’x cafeína yot’ hoyuelo
yaköy kojowinaqil andrógeno yoxaq hoja opuesta
yaköy uchuq’a’ adrenalina yoxoti’ojil aqanaj músculo bíceps
yamanik esmeralda crural
yaq’anal aceite yoxoti’ojil q’ab’aj músculo bíceps
yaq’anil ya’ nitroglicerina braquial
yaq’aq’ pilas yu’p celentéreo (animal)
yaq’aq’b’äl generador yu’t k’uxaj, won k’uxaj sístole
yasilonel fisioterapeuta yuch’ichaj lechuga
yawa’ paciente yuchjul esfínter
yawa’il ixöq gestación yujaq’om agitador
yawa’ilal ixöq gestacional yujuti’ojil úlcera
yawab’il ik’ eclipse de luna yuqti’ij músculo flexor, extensor
(S.329) yuqti’ojil ligamento
yawab’il q’ij eclipse de sol (S.329) yuqüq elástica
yawab’il enfermedad (general) yuqüy b’aq traumatólogo (C.132)
yawaläx congénito yuqxarib’öch’ varicocele

83
RETAMAB ’ ALIL AJILANEM
k’ak’a taq tzij

a’, ab’ año de 365 ajilanem numérico


achib’il afín ajilanem trascendente
achik’ virtual ajilanïk contar
achik’il espejismo ajilatikoj logaritmo
achjaloj dependencia ajilatikojil neperiano
achlajil relación ajilatz’ib’ componente
achlajinïk relacionar ajilatz’ib’ dígito
achlanem relatividad ajilatz’ukb’äl transportador
achsamajil cofunción ajilawinäq físico matemático
achuchuq’a’ impedancia ajilaxolonel fisicoquímica
achxeq’a’ cotangente ajkaq’ib’äl meteorólogo
ajilab’äl ábaco ajuk’an internacional
ajilab’äl número akomtik acromático
ajilab’alem precisión akomtikil acromatismo
ajilab’alil numeral akre’ acre
ajilab’anem trascendental alal denso
ajilaj cifra alal etab’äl medidas de peso
ajilajil conteo alaxanel generador
ajilal escalar alch’umil satélite
ajilanel contable alchuq’a’ dinamia
ajilanem numeración alk’atän kilocaloría

85
alk’utu’ ch’aron

alk’utu’ geme b’elejlajtz’ïk eneadecágono


almul 12 libras y media b’elejtz’ïk eneágono
alpa alfa b’enturi’ venturi
alton dalton b’eyajilanïk transitiva
alwetalil alabeada b’eyajnem recorrido
alweto albedo b’eyal estrategia
ampere’ ampere b’eyalem inferencia
amperetab’äl amperímetro b’eyalil inferencial
aninab’äl ciclotrón b’i’aj nominal
aninäq instantánea b’itz término
aninel acelerador b’ojuchuq’a’ disruptiva
aninel uchuq’a’ betatrón b’ola bola
aninelil aceleratriz b’olob’ïk cilindro
aninem velocidad b’olob’ïk etab’äl barril
anxtrom angstrom b’olob’ïk ruchi’ q’oq’il cilindro
anxtromyo’ angstromio elíptico
apowar avogadro b’olob’ikil cilíndrico
aqanaj pie b’olojuch’ línea ondulada
arkimetes arquímedes b’onib’äl colorímetro
arowrapo’ barógrafo b’onib’alil colorimétrico
asertijo acertijo b’onil color
astiwmatixmo astigmatismo b’oraj manojo
awstiko’ aústico b’oraj percha
axoma axioma b’uqme’t galón
b’ak’aj cuasipartícula b’uyül suave
b’anab’äl fábrica beyana’oj teoría
b’anawäch atributo ch’ab’ rayo
b’anawachib’äl pantógrafo ch’ab’äl lenguaje
b’anb’anem fundición ch’ab’alil vector
b’anikil forma ch’ajch’ob’äl cristal
b’anikilal cualitativa ch’ajch’öj pura
b’anikilem condición ch’ajchojil cristalina
b’aqtun 144 ch’aro’n fisión
b’ayb’otil vibratorio ch’aron jachon

86
ch’aronem chiyalil

ch’aronem distribución cha’onem clasificación


ch’aronem generación cha’osamaj prioridad
ch’ewenem propagación chajib’äl contenido
ch’ich’ metal chajil potasio
ch’ijil retículo chajiq’aq’ ignifuga
ch’ijojil reología chanaj rato
ch’ipal onza chanin aceleración
ch’itirisaxïk simplificar chapanel koyopa’ colimador
ch’iya’ isobárico chapïk capturar
ch’ob’ congregación, rebaño chapil tendencia
ch’ob’ojil analítica che’ árbol
ch’ob’onem análisis che’elil axial
ch’uch’ub’äl frigorífico chi b’elejtäq de nueve en nueve
ch’uch’ulil criogenia chi jujun de uno en uno
ch’uti peraj pedacito chi kajkäj de cuatro en cuatro
ch’uti’ajil infinitesimal chi kaka’ de dos en dos
ch’uti’ejqalem periódica chi lajtäq de diez en diez
ch’uti’etab’äl micrómetro chi oxöx de tres en tres
ch’uti’etab’äl uchuq’a’ bolóme- chi rij inversa
tro chi waqtäq de seis en seis
ch’uti’etal umbral chi waqxaqtäq de ocho de ocho
ch’utin ko’öl chi wotäq de cinco en cinco
ch’utinal menor que chi wuqtäq de siete en siete
ch’utinisanem notación chi’il perímetro
ch’utinisaxik truncar chijun estándar
ch’utiq’ajanil decibel chijun ach’alil correlación directa
ch’utiramaj segundo chikajil numerador
ch’utiramajel minutero chip alcance de dos dedos al reco-
ch’utiramanel aguja minutero rrer cosas granuladas
ch’utirisanem contracción chiwäch chukojol
ch’utirisanem simplificación chiyab’äl manómetro
ch’utirisanem reducción chiyaj racimo de cosas pequeñas
ch’utitz’umalil corpúsculo chiyal pitz’onem
cha’okoyopa’ filtro chiyalil parcial

87
choj elenel

choj normal cholajitz serie


choj k’ajin fracción simple cholan ordenado
choj rujachonem distribución nor- cholan molaj conjunto ordenado
mal cholanem continuo
chojajil natural cholanem sucesiva
chojajil ajilanïk números natura- cholanil categoría
les cholb’eyal norma
chojajilab’äl cardinal cholq’ij año sagrado de 260 días
chojajilem perfecto cholq’ij calendario
chojchoj libre choltun calendario de cuenta larga
chojil canónica choltzij kaxlan kaqchikel
chojilem simple cholwäch, cholb’äl, cholatzij dia-
chojmil trayectoria grama
chojmilal proyectiva chumay medida de la mano al
chojmilem proyección chumitz’uk estrellado
chojmilil plomo chupam, ruk’u’x, runik’ajal inte-
chojminem perspectiva rior
chojmiq’aq’ bobina chuq’ punto
chojnem normalización chuxe’ inferior
chojtz’uk ángulo recto chuy miria
chojuch’ línea recta chuyaj alcance de los dedos al reco-
chojuchuq’a’ inercia ger cosas granuladas con cuatro
chojuchuq’alil inercial dedos
chokominem empuje chuyme’t mirialitro
cholaj filas ejqa’n 40 pares de leños
cholajem orden ejqalel estimador
cholajib’äl ordinal ejqan uchuq’a’ carga
cholajib’alil continuidad ektopaskal hectopascal
cholajib’anem permutación ekwaror ecuador
cholajil ordinario eleb’äl codominio
cholajilan, ruka’n b’itz conse- elektro’n electrón
cuente elektroto electrodo
cholajilem numerable elel menos
cholajinem ordenamiento elenel saliente

88
elesan ikiq’alil

elesan centrífugo etajuch’ eje


elesanel anulador etak’ananil calorífica
elesanem exclusión etak’atanal caloría
elesanem extracción etakojolib’äl telémetro
elesanïk eliminar, sacar etakojolil kiloamperímetro
elesöy kasetesïk cronógrafo etal, tzij dato
elesöy uchuq’a’ combustible etalil medida
elesöy uchuq’a’, pila’ pila etalunel cobariante
eletzij extrapolación etamab’äl conocimiento
entropiya’ entropía etamanil habilidad
ero’n herón etamasaqil espectrógrafo
eryo ergio etamil magnitud
espijmomanometro’ esfigmoma- etanem sentido
nómetro etanïk medir
eta’uchuq’alil termometría etanojel bruto
etab’äl balanza etaq’a’ sopesar
etab’äl chi’uchuq’a’ voltímetro etatunuj sigma
etab’äl etamil declinómetro etatz’eb’äl sinoidal
etab’äl jalb’onil espectrocolíme- etatz’ukil, ulewachib’äl exhua-
tro ción
etab’äl nik’aset radiosonda etaya’ marina
etab’äl nimilem densivolúmetro etaya’s caudal
etab’äl rokaj barómetro ete’r éter
etab’äl saqil espectrofotómetro etok’al metro
etab’äl silonem acelerómetro expira’ espira
etab’äl siloya’ hidrómetro eyolika’ eólica
etab’äl tz’uk grafómetro i’on ión
etab’äl uchuq’a’ densímetro ichanan retal pa s. pertenece a
etab’äl ya’ hidrometría ichin propio
etab’äl yuquchuq’a’ dinamóme- ichinal propiedad
tro ichinal retal pertenencia
etajäb’ pluviómetro ik’ mes
etajil imaginario ik’ojuch’ transversal
etajilem módulo ikiq’alil número positivo

89
ilob’äl jaluchuq’anel

ilob’äl radar jachonel ajilab’äl numero distribu-


ilob’anem radiación tivos
ilonem integración jachonem desintegración
interpas interfase jachonïk disociar
inyektiw inyectiva jachoxel dividendo
iris iris jaj brazada
irisaxan irisación jalajb’onil espectro
isospi’n isospín jalajb’onilem espectral
isotono’ isótono jalajnem variación
isotopo’ isótopo jalajöj conjuntos diferentes
isteresi’s histéresis jalajöj variedad
itrojeni’on hidrogenión jalajöj ch’ab’äl términos genera-
itrojeno hidrógeno les
itrolisix hidrolisis jalajöj, k’ïy parámetro
itromekanika’ hidromecánica jalb’anikil sublimación
itrometrya’ hidrotimetría jalb’eyal incidencia
itroplaxt hidroplasticidad jalb’eyalem refracción
itropujaxan hidrofugación jalb’eyalil catalizador
itrostatika’ hidrostática jalb’eyanem catálisis
jachel divisible jalïk componer
jachelil divisibilidad jalk’atanem termomecánico
jachetal intercuartílico jaloj cambio
jachïk bisectar jalon condensada
jachil partido jalonel condensador
jachilem distributiva jalonem condensación
jachjuch’ vínculo jalonem ik’ evección
jachjuch’il bisectriz jalonïk refractar
jachnik’aj dicotomía jalowachib’äl cuerpos geométri-
jachoj división cos
jachojil cociente jalsaqib’äl interferómetro
jachojilem cortadura jalsaqil interferometría
jachojuch’ frontera jaluchuq’a’ dinamo
jachon jacha jaluchuq’alem electrocapilaridad
jachonel divisor jaluchuq’anel transductor

90
jalwachinem jikilenel

jalwachinem compresión jek’onel centrípeta


jalwajilab’äl conmutativa jek’öy uchuq’a’ electroimán
jalyas licuefacción jek’öy uchuq’a’lil electromagnéti-
jama’ gamma ca
jamäl vacuidad jek’öy uchuq’anem gravitatoria
jamemolaj disjunto jek’silob’äl magnetodinámico
jantape frecuentemente jek’uchuq’a’ magnetoeléctrico
jantape junajote’il constante de jek’uchuq’ab’il gravedad
proporcionalidad jek’uchuq’alem gravitacional
jaqajïk oxtz’uk triángulo, obtusán- jek’uchuq’alil electromagnetismo
gulo jek’uchuq’anem gravitación
jaqajuch’ línea abierta jelonel juch’ convergente
jaqäl abierto jelonem juch’ convergencia
jaqäl molaj conjunto abierto jelonïk converger
jaqäl nimajachoj abierto intervalo Jenr Henry
jaqitz’uk ángulo obtuso jeq’onel adsorbente
jaqjuch’ hipérbola jeq’onem adsorción
jaqjuch’il hiperbólico jeq’onïk adsorber
jaqjuch’il xe’ij coseno hiperbólico jerxi’o’ hercio
jaqtz’uk obtuso jik positivo
jaru’il cantidad jik’ib’äl calculadora
jarulem cuantitativa jik’nïk calcular
jarupe’ tanto jik’oj cálculo
jarusamaj cuasicuantitativa jikchi’ polo
jas haz jikchil ánodo
jawachinem interacción jikib’an definido
jawro’n hadrón jikib’an fijo
jech’ejïk desigualdad jikib’anem definición
jech’ël desigual jikib’ey directa
jech’ul aislado jikib’itz término positivo
jech’un discrepancia jikïl determinado
jech’unem desviación jikïl directo
jek’etal discreto jikilem teorema
jek’ob’äl telescopio jikilenel determinante

91
jikilik junakatz’uk

jikilik postulado juch’ilem recta


jikinel determinista juch’tz’uj isograda
jikiq’atayom apocromático juchuy ocho millares.
jikitzij condicional jujïk exacta
jikitzij conjetura jujik tzij principio
jilonïk deslizar jujikilem exactitud
jipero’n hiperón jujunïk corresponder
jiq’anem sustracción jujunikil correspondencia
jiq’ilem absorbente juk’ala’ ciento sesenta millares
jiq’saqilem absorbencia juk’alperaj icoságono
jiq’uchuq’a’ magnético juk’altz’ik icosaedro
jiq’uchuq’ab’il magnetismo juk’an opuesto (otro lado)
jojya’ hidrosoluble juk’an tikomal elemento opuesto
jokaj alcance de ambos puños juk’anil nadir
jonomonika’ gnomónica julajper onceavo
josinem rozamiento julajtz’ïk endecágono
jotajilanem potenciación julil abertura
jotalal pesada julo’n gluon
jotayin derivada jumuch’ ochenta
jotayinem deducción jun wok’awa’ix googol, gúgol
jotayinem derivación juna’ año
jotayinil derivable juna’alal astático
jotolem elevación juna’etal conmensurable
jotowi’ coplanar juna’il anualidad
jotoya’ capilaridad juna’uchuq’a’ homogéneo
jowle’ joule junab’an equipotente
ju’al kilopondio junab’eyal directamente
jub’ey diodo junachi’ circunscrito
jub’itz monomio junajote’ proporcional
juch’ barra junajote’il proporcionalidad
juch’ línea junak’u’x concéntrico
juch’ajil, ajilajuch’ recta numéri- junak’ulwachin equiprobable
ca junakajtz’uk involutiva
juch’il lineal junakatz’uk isósceles

92
junakojolem jurukajtz’ik

junakojolem equidistante tes


junakojolïk equidistar junatz’uk equiángulo
junakojolil paralela junatz’ukil isógono
junakojolil kajtz’ïk paralelogra- junatz’umalil isóbara
mo junawäch común
junakoyopa’ afocal junawäch simetría
junalal equilibrio junawäch xe’ajilab’äl denomina-
junalem identidad dor común
junam igual junawachel congruente
junam uniforme junawachib’äl similar
junam molaj conjunto iguales junawachil homólogo
junam oxtz’uk triángulo equiángu- junawachil simétrico
lo junawachilem congruencia
junam oxtz’uk triángulo equiláte- junejqalem equivalencia
ro junejqalem absoluto
junam retal s. igual junejqalem rajil valor absoluto
junamab’äl paridad junil ajilanïk números enteros
junamab’alil isotropía junila molaj conjunto unitario
junamawäch antisimétrica junilal unitario
junamawachil hemisimétrica junilal k’ajin fracción unitaria
junamaxel indiferente junilal molaj conjunto unitario
junamil asociativa junilal, yonilal, jun unidad
junamil isótropo junilem número entero
junamil molaj intersección junumaj comparable
junamilal igualdad junumanem comparación
junamilem equivalente junumanem igualación
junanem amplificación junumaxïk comparar
junanimil semejanza junwi’ extrañeza
junaper proporción jupu’ s. intersección
junaq’e’el coincidente juq’o’ cuatro centena
junaq’e’elil isóclina Juru’oxtz’uk Pitágoras
junasik’ixik palíndromo juru’oxtz’ukil pitagórica
junatikïk semejante jurujäq largo
junatikïk b’itz términos semejan- jurukajtz’ik romboide

93
jurunem k’ulaj

jurunem oblonga k’anb’äl parábola


jurutz’uk cosecante k’apaj mordisco
juruwachinäq lámina k’aqatilem turbulento
jutuq cuarenta k’asöl q’ijob’äl reloj despertador
juwäch tipo k’atän calor
juwachil unidimensional k’atun 8
juwi’, juraqän unidad k’äy ya’ alcohol
juwinäq 20 días k’ayesolik trivial
juwinäq, juk’al 20 días k’exel, tzeqelel sucesor
juxanil unilateral k’exelem sustitución
juxb’alil rectilíneo k’exelil representación
k’ajal barión k’exonem transformación
k’ajalajil diofántica k’exuchuq’anem rectificación
k’ajib’äl fraccionario, quebrado k’ikotojuch’ paramétrica
k’ajil partícula k’ipaläj poliedro
k’ajim fraccionar k’isamaj, etatz’uk notable
k’ajim nïm ajilab’äl fracciones k’isel finito
impropias k’isel molaj conjunto finito
k’ajimanem fraccionamiento k’iyajilaj polidígito
k’ajin fracción k’iyatz’uk polígono
k’ajin ko’öl ajilab’äl fracciones k’iyib’äl desarrollo
propias k’iyib’anem desarrollado
k’ak’jaloj fenómeno k’iyil abundante
k’alab’ajnem operación k’iyilel creciente
k’alab’ajnem ajilanem operacio- k’iyinem aumento
nes matemáticas k’iyinem incrementación
k’alab’anïk operar k’o’il existencia
k’am cuerda k’ojlemal universo
k’amajin, k’amajij restar k’ojlemalil sustancia
k’amal descuento k’ojlib’äl lugar
k’amanel sustraendo k’ojlib’alil posición
k’amaxel minuendo k’olok’ïk esfera
k’amel restable k’olok’ikil esferoide
k’amoj resta k’ulaj par

94
k’ulaj, wa’ijun kajtz’uk

k’ulaj, wa’ijun binaria kab’ix s. propiedad conmutativa


k’ulanem dualidad kab’lajpaläj dodecaedro
k’ulapaläj paralelepípedo kab’lajper doceavo
k’ulb’at límite kab’lajtz’uk dodecágono
k’ulb’atil acotada kab’mulub’äl bimodal
k’ulïk lema kach’ab’ semirrecta
k’ulsamaj correlación kach’akul birrefringente
k’ulub’elil respuesta kach’akulil birrefringencia
k’ulub’enïk responder kach’ich’ bimetal
k’ulwachinem contemporaneidad kach’ich’il aleación
k’utb’äl modelo kachi’ cateto
k’utetal miembro kachojil binormal
k’utetalil armónica kachojmil biyección
k’utsaqil fluorescencia kajch’umil astrofísica
k’utsolik proposición kaji’ cuatro
k’utu’ del pulgar al medio kajikchi’ dipolo
k’utunem demostración kajikchi’il bipolar
k’utunem encuesta kajikchil bipolaridad
k’utunem etal identificación kajkäj juna’ año bisiesto
k’utunem ruma meqitzij demos- kajkajb’äl cuadrangular
tración por contradicción kajlajtz’ïk tetradecágono
k’utunïk pregunta kajpaläj tetraedro
k’utunïk identificar kajper cuadrilátero
k’utuwachib’äl espectrograma kajram, kajper, rukaj cuarto
k’uxuchuq’a’ átomo kajramil cuartil
k’uxuchuq’alil tritionio kajset astroide
k’uxulem nucleación kajt’ij cuatrillón
k’uxulïk nuclear kajtz’ib’al cuadrica
ka bi kajtz’ik rombo
ka’on kaón kajtz’ïk cuadrado
ka’uchuq’alil termoelectricidad kajtz’ikel cuadrante
kab’äl cuadrada kajtz’ikil rómbico
kab’eyal bicontinua kajtz’uk cuadro
kab’i’aj binominal kajtz’uk quadrilátero

95
kajtz’ukil kawachinem

kajtz’ukil cuadrática kamulunem duplicación


kajtz’ukilem cuadrantal kamulunem iteración
kajtz’ukpaläj trapezoedro kamulunem repetición
kajtz’ukul trapecio kamulunïk duplicar
kajtz’ukulem trapezoide kamuxil mutuamente
kajuch’ tz’uk correspondiente kanöy ulew brújula
kajuch’il bilineal kantor cantor
kajunam equidiferencia kanuchuq’anem magnetostricción
kajunam ruchi’ triángulo isósce- kanulwäch, setech’util cónica
les kanulwachil conicidad
kajunamil junamil kaperaj bilateral
kajunawäch isometría kaperaj bisector
kajwinatz’ïk octacontágono kaperajil semiplano
kak’al lajpaläj pentacontáedro kaq’ïq’ aire
kak’al lajtz’ïk pentacontágono kaq’iq’ab’alil meteorología
kak’eleb’äl interpolación kaq’iq’al oxigeno
kakajtz’ik bicuadrada kaq’iq’alem oxigenación
kakojolil dual kaquchuq’a’ infrarrojo
kakotojuch’ catenaria karwono carbono
kakotz’olem diada kasamab’äl conjunción
kamperaj cometa kasamab’alil disyunción
kamu’x ajilajuch’ plano carte- kaset semieje
siano kasetesäq corona circular
kamul duplo kasetesïk corona
kamulil enésima kat’ij billón
kamulub’äl frecuencia katikil cuadrático
kamulub’äl junejqalem frecuen- katoriko’ catódico
cia absoluta katoro’ cátodo
kamulub’äl mejunam rajil fre- katyon catión
cuencia relativa katzalajuch’ convexo
kamulub’alil empírica kawäch mixta
kamulun bidual kawäch compuesto
kamulun tzolitzij redundancia cí- kawachil bidimensional
clica kawachinem reversible

96
kawinatz’ïk la’

kawinatz’ïk tetracontágono koloyre’ coloide


kawitrojeno dihidrógeno korolar corolario
kaxa caja korolis coriolis
kaxe’el raíz cuadrada kota’ cota
kaxini cassini kotob’äl cicloide
kaxlan nuk’ulem sistema caste- kotojuch’ línea curva
llano kotojuch’il curvatura
kayi’ rujech’ijik desigualdad do- kotojuch’il curvilíneo
ble kotojuch’ilem asíntota
kayi’ ruxe’el raíz doble kotokaji’ cuartica
kayi’, kawäch doble kotokïk curva
Kelwin Kelvin kotosetesïk hipocicloide
kepler kepler kotosilonem generatriz
kik’wan ki compatible kototunun isoterma
kilat quilate kototz’uj crítico
kiloto’n kilotón kototz’uj punto crítico
kilowatyo kilovatio kotz’ajil renglón
kimäch ajilab’äl clases de núme- kotz’okajtz’ik diamante
ros kotz’öl horizontal
kimika’ química kotz’olem coordenada, abscisa
kiwäch etab’äl tipos de medida köw consistente
kiwäch juch’ clases de líneas kowilem denso
kiwäch molaj clases de conjunto kowköw sólido
kiweyal cigüeñal kowlomp coulomb
klan clan kowsilonem viscosidad
ko’öl, ch’utin, ruchaq’ menor kowtz’uk estereorradián
kojob’alil latitud Krame’ Cramer
kojolem dimensión kristaloyre cristaloide
kojolib’alil campo krusil cartesiano
kojolil distancia kumajuch’ línea quebrada
kolojel diferenciable kuxpite’ cúspide
kolojil diferencia kwantika’ cuántica
kololil diferencial kwark quark
kolomb’iyo’ colombio la’ gramo

97
la’j mechapïk

la’j deci liq’il difusión


laj deca liq’ilem fluidez
lajchu’ punto decimal liq’ilïk fluido
lajel nuk’ulem, runuk’ulem laju- lixa lisa
jil sistema decimal lomanil centralización
lajetok’al decámetro lomanil, janamlil promedio
lajetok’al decímetro lu’x lux
lajjachil decil luminotekni’a’ luminotecnia
lajk’al juna’ bicentenario majnet’on magnetón
lajla’ decigramo majnetoptika’ magnetoóptica
lajla’ decagramo manjachel indivisible
lajme’t decilitro mank’ujaj número impar
lajme’t decalitro maq’uq’ quetzal (dinero)
lajper décimo (fracción) maser máser
lajtikoj vulgar may año de 400 días
lajtz’ïk decágono maya’ etab’äl medidas mayas
lajuchuq’a’ dina maya’ nik’ulem sistema maya
lajuj juna’ década maya’ q’ijul etab’äl medidas de
lajuj saqche’ regleta tiempo maya
lajujal decena mayajil hipótesis
lajujil decimal me’ajilab’äl número irracional
lajujil pir fracción decimal me’ajilatikoj antilogaritmo
lajujil tz’uj punto decimal me’al ingravidez
lajujila’ decimales me’alal imponderable
lajulew hectárea me’etal azar
lase’r láser me’etamanil incertidumbre
latino kajtz’ïk cuadrado latino me’ichin impropia
leme’t botella me’ilob’anem irradiación
len centavo me’uchuq’a’ débil
lewa’ legua mech’utirisanem irreducible
lewto’n leptón mech’utirisanem sordo
li’an plana mech’utirisanem k’ajin fracción
li’q ozono irreducible
linaks linacs mechapïk despreciable

98
mechaq’ molab’eyal

mechaq’ incompatible mek’ajin irracional


mechinal retal s. no pertenece a mek’isel infinito
mechoj inestable mek’isel molaj conjunto infinito
mecholchöj aleatorio mek’ulaj impar
mecholpaxel submúltiplo mek’utel implícito
mejaj momento mekanika’ mecánica
mejalon refractario mekojolil adimensional
mejametro’ megámetro melil tikïk exponente negativo
mejïk k’utunem demostración in- melil, manäq negativo
directa menik’aj incentro
mejikil indeterminado menim incomplejo
mejikil, meqitzij absurdo menimirisan decrecimiento
mejikilem incerteza meq’aläj nulo
mejikuchuq’a’ antiferromagnético meq’aläj incógnita
mejuchuq’alil antiferromagnetis- meq’uchuq’alil microonda
mo meqitzij contradicción
mejujik indirecta merkuro’ mercurio
mejuna’etal inconmensurable meruyonil dependiente
mejunajil imperfecto mesaqil amorfo
mejunam diferente mesilojuch’ directriz
mejunam distinto mesilon rígido
mejunam k’iyatz’uk polígono metrotekya’ metrotecnia
irregular metunel molaj conjunto no coordi-
mejunam rajil relativo nable
mejunam rajil valor relativo metunun desapareado
mejunam retal s. no igual metunun inconexo
mejunam ruchi’ triángulo esca- metz’etel saqil ultravioleta
leno metz’umalil positrón
mejunamil inecuación mexo’n mesón
mejunamilem irregular mikropisika’ microfísica
mejunatz’uk escaleno mikrosonta microsonda
mejunawäch asimetría mimirasa’etal saturar
mejunawachil asimétrico mita mínimo
mek’ajil antipartícula molab’eyal anillo

99
molaj nik’ajuxil

molaj conjunto na’owinäq científico


molaj grupo nab’eb’itz antecedente
molajilab’al cardinalidad nab’ey primer
molajilanïk media nab’ey ik’ enero
molb’itz expresión nab’eyal antecesor, anterior
molb’itz soltz’ib’äy expresión al- nab’jotay primo
gebraica nab’jotay ajilab’äl número primo
molichinil propiedad asociativa nab’tz’ib’ antiderivada
molk’u’x molécula näj etal atípico
molk’uxanïk molecular nanometro’ nanómetro
molk’uxuchuq’a’ atomicidad naqajan aproximación
mololem acumulación naqajil pronóstico
molon acumulativa naqajinïk aproximar
molöy uchuq’a’ imán naqanel aproximado
moltaqotzij código nawtika’ náutica
moltïk factor nejato’n negatón
moltikil cofactor newton newton
moltikilem factorización newtrino’ neutrino
moluchuq’a’ paramagnético newtro’n neutrón
moluchuq’ab’il paramagnetismo nich’ramajel segundero
moluchuq’alem anión nich’ramanel aguja segundera
moluchuq’alil contradominio nijun neutro
moq’aj alcance del puño nijun tikomal elemento neutro
mowre’ moivre nik’aj medio
mu’on muón nik’aj mitad
mu’one’ muones nik’aj aq’a’ medianoche
mul por nik’aj ik’ lúnula
na’ijinem racionalización nik’aj q’ij medio día
na’ojin racional nik’aj runik’ajal
na’ojinem razonamiento nik’ajal, k’uxaj centro
na’ojinïk racionalizar nik’ajset hemisferio
na’ojuch’ meridiano nik’ajuch’ baricentro
na’onem noción nik’ajux perpendicular
na’otzij criterio nik’ajuxil ortogonal

100
nik’ajuxilem ojqan

nik’ajuxilem perpendicularidad nimirisanem progresión


nik’anel centralizador nimirisanem crecimiento
nik’aset circunradio nimirisanïk extender
nik’asetesïk semicírculo nimirisanïk, k’iyirisanïk aumen-
nik’asetul semiesfera tar
nik’asetulem radioactividad nimirisaxik estocástico
nik’asetulil semicircunferencia nimnïm complejo
nik’atz’uk llano nimnïm rukokal plano complejo
nik’unem reglada nimonem inclusión
nïm grande nimonem inducción
nïm mayor nimuchuq’alil super cuerda
nïm chuwäch. . . mayor que. . . nimuk’wanem super conductivi-
nïm nïm ajilanïk números comple- dad
jos nit’rometano nitrometano
nimab’eyal método nitz’ micra
nimajachanel máximo común divi- nitz’ramaj microsegundo
sor nitz’uchuq’a’ microamperio
nimajachel mínimo común nojnäq perigonal
nimajachoj intervalo nojnäq tz’uk ángulo perigonal
nimajunam íntimo noni’ux nonius
nimal supremo noto nodo
nimaläj macro nowa’ nova
nimalaxel máximo nuk’ak’aslem semidesintegración
nimaliq’ilem Super fluidez nuk’ujuch’ regresión
nimanem cuantificado nuk’ulem composición
nimanïk centrifugar nuk’ulem construcción
nimil mega nuk’ulem sinodal
nimil, jalonem dilatación nuk’ulem cholajil sistema numéri-
nimiläj grandisimo co
nimilem tamaño, volumen nuk’ulem k’ulaj sistema binario
nimilem nimpimil nuk’umolaj muestreo
nimirisan ampliada nuk’unel integrador
nimirisanel divergente nuk’unem programación
nimirisanem divergencia ojqan dirigido

101
ojqanem permi

ojqanem rastreo pa’alem, raqän altura


ok’aj milésimo pa’alil estable
ok’al centi pach’u’n conjugado
ok’ala’ siglo pach’un etajuch’ eje conjugado
ok’alem centigramo pach’un tz’uk ángulo conjugado
ok’alil centésimo paj medida
ok’ame’t centilitro pakaj agrupación
ok’at’ij millonésimo paläj, ruwäch cara
okel entrante palajtz’uk diedro
okel tz’uk ángulo entrante palib’äl prisma
okib’äl entrada palib’alil prismatoide
okib’alil dominio pamil capacidad (medidas)
okisanem aplicación pamil etab’äl medidas de capaci-
orojrawa’ odógrafa dad
oxajil triada panqaj profundidad
oxajilem terna paranto faradio
oxb’itz trinomio parenjet fahrenheit
oxil triates pasil cinturón
oxjunamil tricotomía Paxkal Pascal
oxkulatri’s osculatriz penrulo’ péndulo
oxlajtz’ïk tridecágono pentowramo femtogramo
oxmul triple per razón
oxpaläj triedro pera’uchuq’a’ ferromagnetismo
oxsamaj trisección peraj fase
oxt’ij trillón peraj lado
oxtïk cúbica peraj sector
oxtz’ik pirámide peraj tira, pedazo, lienzo
oxtz’uk equilátero peraj, ch’arïk parte
oxtz’uk triángulo peraj, molaj muestra
oxtz’uk’al triangular perajil zona
oxwinaqilal sexagesimal perasaqil dióptrica
oxwinatz’ïk hexacontágono perb’äl tangram
oyo’ejqalem esperanza perjuch’ segmento
pa’äl vertical permi fermi

102
permon q’ijul

permon fermión q’ajanil sonido


perq’ijul estación q’ajanilem resonancia
perset segmento (ángulo) q’alajil explícita
perulew región q’anach’ich’ cobre
pi’ pi q’anajilab’äl inglesa
pi’on pión q’aq’al térmica
piktun 3 q’aq’il voltaje
pir mili q’ataj manada
pirla’ miligramo q’atanb’äl termómetro
pirme’t mililitro q’atanem cancelación
piskolin ajilanïk capicúa q’atawäch coma
piskolinïk voltear q’atayom aberración
pisto’n pistón q’atayon, chapayon esfuerzo
pitzkolil kilociclo q’atïk absorber
pitzkolinem ciclo q’atoj uchuq’a’ resistencia
pixanil senido q’atonem restricción
polariskopi’o’ polariscopio q’atonemil absorción
polarito’n polariton q’atotz’eteb’al contraejemplo
polaro’n polarón q’atöy uchuq’a’ dieléctrica
polarowrapya’ polarografía q’atöy uchuq’alil aislante
pono’n fonón q’atuchuq’a’ magnetoresistencia
ponyo fonio q’axalem desplazamiento
positro’n positrón q’axanem transferencia
posporolil fosforescencia q’e’ël inclinado
poto’n fotón q’e’elil pendiente
potosintesis fotosíntesis q’ëq xaq
poxitroni’o’ positrónio q’equm oscura
poysewye’ poiseuille q’equnel polarizador
prawster dragster q’equnem polarización
proto’n protón q’etaj el alcance de ambos brazos
punme’t litro unidos
puyaj milímetro q’ij día
q’a’ij seno q’ijob’äl reloj
q’ajanem ruido q’ijul período, tiempo

103
q’ipaj ral molaj

q’ipaj pedazo como de banana rab’ache’, jajche’, estache’ vara


q’ob’ilel decreciente rach binomio
q’ob’inïk disminuir rach richin newton binomio de
q’ochojuch’ fractal newton
q’ocholem torsión rach’ala kotojuch’ familia de cur-
q’ochon rizada vas
q’ochonem declinación rach’alajib’äl moltïk factor primo
q’ochuchuq’a’ plegado rachäq jachoj residuo
q’olaj kilo rachäq, etaltïk resto
q’olajal kilográmetro rachib’il amigo
q’olajb’äl, tz’umalil masa rachib’il ajilanïk números amigos
q’olajers kilohercio rachlajil cholanem relación de or-
q’olajla’ kilogramo den
q’olajme’t kilolitro rachlajil juna’ejqalem relación de
q’oq’ óvalo equivalencia
q’oq’ilem elíptico raj jaj, oxraqän yarda
q’oraj medida de masa raj jajb’äl cadena
q’ujlal arco rajil precio
qa’enïk satisfacer rajilab’al Euler número de Euler
qajnäq deficiente rajilab’al q’ij fecha
qajnäq ajilanïk número deficiente rajilajitz censo
qajnäq uchuq’a’ electrodébil rajilajuch’ Ewler recta de Euler
qasanel discriminante rajilanïk ajilanem número trascen-
qasanem decaimiento dente
qirirel arrastre rajilanik chojajilanem número
qitzij real perfecto
qitzij k’o’il axioma de existencia rajilanik mek’ajin números irra-
qum ch’ob’ cionales
qupijuch’ concurrente rajilanik wotz’ukil número penta-
qupijuch’il secante gonal
qupijuyu’ menos (signo) rajilem ponderada
qupin discontinua ral interés
qupinïk cortar ral ajilanïk subíndice
qupinil discontinuidad ral molaj subconjunto

104
ralal retal tunumolaj

ralal neto retab’al ramaj medidas de tiempo


ralal peso retab’al raqän extensómetro
rama’n raman retab’al ulew medida agraria
ramaj hora retab’alil oxtz’uk trigonometría
ramaj tiempo retab’alil oxtz’ukil trigonométrica
ramaj richin wawe’ tiempo local retab’alil rokaj barometría
ramajel horero retajil junilal unidad imaginaria
ramajil horario retajuch’ junawäch eje de sime-
ramajil aninäq tría
ramanel, aninäq aguja horeta, agu- retal signo
ja segundera retal símbolo
ramq’äm milla retal b’anem suceso
raponel resultante retal chaq’laxel s. menor que
raponil resultado retal cholatzij pictograma
raqab’alil vectorial retal jachoj signo de división
raqak’al centímetro retal jaloj variable
raqän longitud retal jupu’ s. de intersección
raqän etab’äl medidas de longitud retal k’amaj signo menos
ratab’äl rokajil barométrico retal meral molaj s. de no subcon-
rax’me’t garrafón junto
raxil humedad retal meruyonil variable depen-
rayb’äl objetivo diente
rejqalem estimación retal nik’aperaj apotema
rejqalem valor retal nimalaxel s. mayor que
rejqalem ajilaj cifra significativa retal ral molaj s. de subconjunto
rejqanem significativa retal samaj efecto
releb’al kaq’ïq’ norte retal setejuch’ circuncírculo
releb’al q’ij este retal tikoj signo por
relesanem moltïk extracción de retal tolan molaj s. conjunto vacío
factores retal tunaj signo más
rep llave retal tunel molaj s. conjunto coor-
reqän etab’äl medida de longitud dinable
retab’al q’anajilab’äl medidas in- retal tunumolaj s. unión de con-
glesas juntos

105
retal ulew rolomab’äl

retal ulew área superficial retawachib’äl, jachetal sextante


retalem sesgo retawachil geométrica
retalil metría retawachil chuq’ punto geométri-
retalil muestral co
retaluxil covarianza retmolaj evento
retamab’alil ajilanem matemática retsamaj meruyonil eventos de-
retamab’alil b’eyalil lógica pendiente
retamab’alil ch’ajch’ojil cristalo- ri’ilem, rukojolil dispersión
grafía ri’j ch’ich’ óxido
retamab’alil eta’uchuq’a’ calori- richi’il polaridad
metría richin jachonel divisor propio
retamab’alil jalajb’onil espectro- richinil jachil propiedad distributi-
grafía va
retamab’alil jek’uchuq’a’ magne- rij exterior, externo
tostática rij ajilatikoj cologaritmo
retamab’alil k’uxuchuq’a’ ato- rij ilonel cámara
mística rij juch’ cóncavo
retamab’alil kajulew cosmología rij tikomal elemento inverso
retamab’alil q’ajanil acústica rij tz’uk ángulo externo
retamab’alil silonem cinemática rij tz’uk opuesto (ángulo)
retamab’alil silouchuq’a’ cinéti- rijilem inversamente
ca rijinem inversión
retamab’alil tz’intz’o’uchuq’a’ rik’a’etal varianza
electro óptica rik’in jub’a probabilidad
retamab’alil tzij estadística rik’in
retamab’alil uchuq’a’ estática rikisib’äl último
retamab’alil uchuq’alil termodi- ro’ quinto (grado)
námica ro’ ik’ mayo
retamab’alil ya’ oceanografía rojqan pirjuch’ segmento dirigido
retamab’alil yuquchuq’a’ dina- rokaj atmósfera
mometría rokajil atmosférico
retamaba’lil q’ajanil ultrasónica rokisaxik aplicable
retatzij argumento rokixaxik aplicada
retawäch geometría rolomab’äl mediatriz

106
roloman ruchuq’a’ aq’al

roloman mediano ruch’akul retawachil cuerpo geo-


romana’ romana métrico
ronojel general ruch’arik waqwäch partes del cu-
ronojelil generalizar bo
ropinem cuanto ruch’ob’ik retawäch geometría
rox tercero analítica
rox ik’ marzo ruch’utinisanem ajilanïk nota-
roxk’alil ch’utiramaj ción científica
roxram tercio ruch’utirisaxik redondeo
rub’anikil estructura ruchanil tz’uk goniometría
rub’anikil cholajil forma ordinaria ruchaq’ al libra
rub’anikil ronojel forma general ruche’ cholwäch diagrama de ár-
rub’elej noveno bol
rub’elej ik’ septiembre ruche’el, ten columna
rub’ey camino ruchi’ extremo
rub’eyal Eratosten criba de Era- ruchi’ q’oq’ elipse
tóstenes ruchi’ q’oq’il elipsoide
rub’eyal k’ulaj operación binaria ruchi’ saqil difracción
rub’eyal Kramer regla de Cramer ruchi’ tz’uk polar
rub’eyal nimirisaxik proceso esto- ruchob’onem ajilanïk análisis ma-
cástico temático
rub’eyal retamab’alil tzij estadís- ruchob’onem cholajil análisis nu-
tica inferencial mérico
rub’eyal samaj algoritmo ruchojmil ruchojmilal
rub’eyanil fórmula ruchojmilal raqab’äl dirección
rub’eyanil Ewler fórmula de Euler del vector
rub’eyanil ronojel fórmula gene- rucholajem k’iyatz’uk teselado
ral rucholajil secuencia
rub’eyasamaj ri jachoj algorit- rucholajil sistemático
mos de la división rucholanem cuenta
rub’ixikil descriptiva rucholwäch Venn diagrama de
rub’ixikil retamab’alil tzij esta- Venn
dística descriptiva ruchuq’a’ fuerte
ruch’akul cuerpo ruchuq’a’ aq’al energía térmica

107
ruchuq’a’ na’onem rujunamil sutinel

ruchuq’a’ na’onem fricción flexión


ruchuq’a’, koch’onem capacidad rujuch’il cholwäch diagrama de lí-
ruchuq’a’lil densidad neas
ruchuq’alem impulso rujuk’al vigésimo
rujachoj tunub’itz división de po- rujulaj undécimo
linomios rujulaj ik’ noviembre
rujachoj jub’itz división de mono- rujulajuj decimoprimero
mios rujunamil jaqjuch’ ecuación de la
rujachoj k’ajin división de fraccio- hipérbola
nes rujunamil juch’il ecuación de la
rujachoj lajulil división de núme- recta
ros decimales rujunamil juch’ulil ecuación li-
rujachoj pirjuch’ división de un neal
segmento rujunamil junamilem ecuación
rujachoj tz’uk división de un án- equivalente
gulo rujunamil k’ajib’äl ecuación frac-
rujachonem kab’i’aj distribución cionaria
binominal rujunamil k’ajin fracción equiva-
rujachonem kamulub’äl distribu- lente
ción de frecuencias rujunamil k’anb’äl ecuación de la
rujalik mantisa parábola
rujech’ejik oxtz’uk desigualdad rujunamil kab’i’aj ecuación bino-
del triángulos minal
rujech’umen chijun desviación rujunamil katikil ecuación cuadrá-
estándar tica
rujech’umen molajilanïk desvia- rujunamil kutamil ecuación radi-
ción media cal
rujik jalajnem variación directa rujunamil ruchi’ q’oq’ ecuación
rujik junaper proporción directa de la elipse
rujotolem tz’uk ángulo de eleva- rujunamil setejuch’ ecuación de
ción la circunferencia
rujuch’ cholwäch diagrama de ba- rujunamil soltz’ib’äy ecuación al-
rras gebraica
rujuch’ tzoliwachib’äl línea de re- rujunamil sutinel ecuación redun-

108
rujunamil tikilem runimersaxik tikilem

dante rukaj ik’ abril


rujunamil tikilem ecuación expo- rukamulunem waqwäch duplica-
nencial ción del cubo
rujunamil tz’ib’al ecuación literal ruki’il sabor
rujunamil yoq’oyïk ecuación loga- rukojol alternado
rítmica rukojolem dimensional
rujunilal característica rukojolil espacio
rujunilal xo’al unidad de militar rukojolil etal espacio muestral
rujunumanel uchuq’a’ electrostá- rukojolil siloj amplitud
tica rukokal plano
ruk’amaj k’ajin sustracción o su- rukolojil molaj diferencia de con-
ma de de fracción juntos
ruk’amaj lajujil resta de números rukolojil nimirisanem pa
decimales ruk’u’x ajilanïk diferencia de
ruk’iyinem kamulub’äl moda una progresión aritmética
ruk’ojlemal entorno rukolojil raqab’äl diferencia de
ruk’u’x patrón vectores
ruk’u’x ajilanem fundamental rukotz’olem yuqtz’uk coordena-
ruk’u’x ajinanïk aritmética das rectangulares
ruk’u’x q’olajb’äl centro de grave- rulaj décimo
dad rulaj ik’ octubre
ruk’u’x tzalajuch’ diagonal prin- rulajulal xo’al decena de millar
cipal rulewal área
ruk’uxal nucleido rulewal geográfico
ruk’uxal núcleo runa’otzij jachelil criterio de divi-
ruka’n secundaria sibilidad
ruka’n segundo runik’ajal mediana
ruka’n k’uxuchuq’a’ subatómica runik’ajalem1 semi
ruka’n tzalajuch’ diagonal secun- runik’al oxtz’uk centroide
daria runimab’eyal ulewachib’äl méto-
rukab’ ik’ febrero do de exhaución
rukab’alaj decimosegundo runimal al, arowa arroba
rukab’laj docena runimersaxik tikilem crecimiento
rukab’laj ik’ diciembre exponencial

109
runimil rusetech’util Permat

runimil homotecia ruqajb’al ocaso


runimilem escala ruqajb’al kaq’ïq’ sur
runimilem b’i’aj escala nominal ruqajb’al q’ij oeste
runimilem cholajib’äl escala ordi- ruqasanem tikilem decaimiento
nal exponencial
runojisaxik ri kajtz’uk completar ruri’ilem cholwäch diagrama de
el cuadro dispersión
runuk’ujuch’ regresión lineal rusachoj junejqalem error absolu-
runuk’ulem b’itz tipificación to
runuk’ulem etab’äl lajujil siste- rusachoj mejunan rajil error rela-
ma métrico decimal tivo
runuk’ulem q’anchi’ sistema in- rusamaj papel
glés rusamaj achjaloj dependencia fun-
rupaläj cara cional
rupalb’al posicional rusamajilem mapeo
rupalib’al tz’uj colineal rusamajixik función
rupam contenido rusamajixik k’iyilel función conti-
rupam interno nua
rupam kotojuch’ concavidad rusamajixik k’ulb’atil función
rupam q’ab’aj cuarta acotado
rupam setesïk circuncentro rusamajixik kawäch función com-
rupam tz’uk ángulo interno puesta
ruperaj cholwäch diagrama de rusamajixik pa jotolil función
sectores convexa
ruq’a’ tz’uk hipotenusa rusamajixik piyektiw función bi-
ruq’a’, retamab’alil rama yectiva
ruq’ajanil uchuq’aya’ hidroácus- rusamajixik soltz’ib’äy función
tica algebraica
ruq’ijob’al q’ab’aj reloj de pulse- rusamajixik wa’ix función cero
ra rusamajixik xejuch’ función cón-
ruq’ijob’al xan reloj de pared cava
ruq’ujlal q’a’ij arcoseno rusamajixix jotayinil función de-
ruq’ujlal xe’ij arcocoseno rivable
ruq’ujlal xeq’a’ arcotangente rusetech’util Permat cónica de

110
rusilonem liq’il ruxe’ tz’ukil

Fermat rutz’aqatb’al tz’uk ángulo com-


rusilonem liq’il hidrodinámica plementario
rusilonem uchuq’alem electrodi- rutz’aqatil completado
námica rutz’umalil físico
rusolik solución rutza’m ápice
rusoltz’eb’ay k’ajin fracción alge- rutza’m etal escuadra
braica rutzijoxikil a priori
rutajinem Piwnans sucesión de Fi- rutzijoxikil tz’eteyom a posteriori
bonancci rutzil arreglo
rutaqotzij xe’ij ley de cosenos rutzil corrección
rutata’ alal tonelada ruwa tunuj total
rute’ alal quintales ruwa’ q’ij solar
rutikik cholajil coeficiente numé- ruwäch anchura
rico ruwäch clase
rutikoj lajujil multiplicación de ruwach’ulew terrestre
números decimales ruwachib’äl juch’ gráfica
rutikojil k’isamaj producto nota- ruwachin tikoj potencial
ble ruwaq sexto
rutikojil soltz’ib’äy producto alge- ruwaq ik’ junio
braico ruwaqxaq octavo
rutikomal junalem elemento iden- ruwaqxaq ik’ agosto
tidad ruwi’ sima
rutikomal junawachil elemento ruwi’ superior
simétrico ruwi’ q’ab’aj pulgada
rutunaj lajujil suma de números ruwi’ tikoj residuo
decimales ruwi’il exceso
rutunuj mek’isel integral ruwilem residual
rutunutz’ik tz’uk ángulo adyacen- ruwuq séptimo
te ruwuq ik’ julio
rutz’aqat b’anikilem condición ruxalq’at ajilab’alil cruz numéri-
suficiente ca
rutz’aqat kotojuch’ convexidad ruxe’ matriz
rutz’aqatb’al richin jun molaj ruxe’ tz’uk adyacente (ángulo)
complementario de un conjunto ruxe’ tz’ukil alterno

111
ruxe’, kutamil soltz’ib’il

ruxe’, kutamil radical setejuch’ circunferencia


ruxe’, palib’äl base setël circular
ruxe’el origen setesïk círculo
ruya’al líquido setesurib’äl órbita
ruyo’n independiente setesurib’alil orbital
ruyo’n retsamaj eventos indepen- si’emen siemens
dientes sib’ibäl evaporímetro
ruyon monótona sib’il vapor
ruyonil unicidad sib’ilem vaporización
sachoj error sib’inem evaporación
sachöy yas escape sib’inemil ebullición
samaj trabajo silob’äl dinámica
samajel operador siloj onda
samajib’äl dispositivo silojil ondulatorio
samana’oj arte silokaq’ib’al aerodinámica
saqapwäq plata silolem ondulación
saqche’, juch’ub’äl, rub’eyal re- silon latente
gla silonel ondulador
saqil luz silonem acción
saqiläj candela silonem movimiento
saqilal dioptría silöy k’uxuchuq’a’ electroluminis-
saqilem luminosidad cencia
saqinem luminaria sima cima
saqk’ojlemal anisótropo sirisïk esférico
saqk’ojlemalil anisotropía sisoyte’ cisoide
selaj pedazo redondo solaj vuelta
selta celda solïk despejar
selyus celsius solikil premisa
senoytal senoidal solito’n solitón
setaj círculo, redonod solk’ayewal programa
seteb’äl compás soloj procedimiento
seteb’äl toro solonem conclusión
seteb’alil toroide soltz’ib’ álgebra
setech’ut cono soltz’ib’il algebraica

112
soluchuq’a’ tunijunam kajtz’ïk

soluchuq’a’ diatérmano tewk’atanil temperatura


sotojuch’ linea espiral tikel multiplicable
sowreyektiwa sobreyectiva tikïk doblar
stantar standard tikïl coeficiente
su’t giro tikilem exponencial
surin uchuq’a’ hidroelectricidad tikirel funcional
surinem nutación tikoj multiplicación
surinem rotación tikojil producto
surinem traslación tikojin, tikojij multiplicar
surinem tz’uk ángulo de rotación tikojinel multiplicador
surinïk trasladar tikojixel multiplicando
suripwäq moneda tiköl factorial
surisilonem espín tikolem multiplicidad
suritz’uk revolución tikomal elemento
surkum mas (signo) tikomalil elemental
surkun espiral tikonem amplificación
sutinel redundante tiköy exponente
sutinem circulación to’ïk apoyo
sutz’ por (signo) to’onem recurrencia
t’ij millón tojtob’äl experimento
tajinem sucesión tojtob’enïk comprobación
tale’s tales tojtob’enïk evaluar
tales thales tojtob’enïk prueba
talunem disipación tolan vacío
talunem emisión tolan molaj conjunto vacío
tanaj grupo torke torque
tananem inflexión tun 400 días
taqonem comisión tunaj suma
taqotzij ley tunaj ajilanïk, Piwnans fibonacci
taqotzij jalwajilab’äl ley conmu- tunajel sumando
tativa tunajin, tunajij sumar
tawu tau tunel sumable
tera tera tunel molaj conjunto coordinables
tesla’ tesla tunijunam kajtz’ïk cuadrado má-

113
tunu’n tz’intz’ojnem

gico tz’apijuch’ línea cerrada


tunu’n combinado tz’apijuch’il contorno
tunub’äl enlace tz’aqalem coplanario
tunub’alil combinatoria tz’aqamanel tz’ujilal radio focal
tunub’itz polinomio tz’aqaramanel, nik’aset radio
tunub’itzil polinómica tz’aqät completo, exacto
tunuchuq’a’ diamagnetismo tz’aqät, junil entero
tunuj adición tz’aqatb’äl complementario
tunuj unión tz’aqatil complemento
tunujuch’ traza tz’eteb’äl ejemplo
tunujunam mágico (cuadrado) tz’eteb’äl jalonem acelerógrafo
tunuk’ulaj cerradura tz’eteb’alem alteración
tunuk’uxal termonuclear tz’eteb’alil ocular
tunumolaj unión de conjuntos tz’etel visible
tunun ligado tz’etewachib’äl microscopio
tunun unificado tz’etewachil catadióptrico
tununel aditivo tz’etïk vista
tununel colisionador tz’etob’äl lente
tununem clausura tz’etonel detector
tununem cohesión tz’etonel observador
tunuset disco tz’etonem observación
tunutz’uk suplementario tz’ib’ carácter
tunuwäch mosaico tz’ib’a’uchuq’a’ magnetógrafo
tunuwachil arista tz’ib’a’uchuq’ab’äl magnetóme-
tunuwachinäq sección tro
tusaj, pisaj rimero de tortilla tz’ib’al literal
tuwi’k cerrado el puño y levantado tz’ib’an inscrito
en pulgar tz’ib’ana’oj teórica
tuwo tubo tz’ik vértice
tz’aj choque tz’ik tz’uk ángulo vértice
tz’alajil tabla numérica tz’ilin, tilin etal campana
tz’alajilanïk tabla tz’intz’ojil brillo
tz’apäl cerrado (conjunto) tz’intz’ojil luminoso
tz’apäl molaj conjunto cerrado tz’intz’ojnem fulguración

114
tz’intz’ol uk’wanelil

tz’intz’ol radiante tzolitzij cíclica


tz’intz’uchuq’a’ flujo tzoliwäch espejo
tz’itaj jub’a tzoliwachib’äl reflexión
tz’ujil foco tzub’aj montículo de hierbas
tz’ujilal focal tzuyaj puño
tz’uk ángulo uchanab’alil goniométrica
tz’ukil angular uchuanab’äl goniómetro
tz’ukub’al orto uchuq’a’ fuerza
tz’ukuchoj ortonormal uchuq’a’ grado
tz’ukutz’uj ortocentro uchuq’ab’äl batería
tz’ukuwachib’äl holografía uchuq’ab’äl q’ij célula
tz’umalil, ch’a’q materia uchuq’ab’il energía
tz’umalinem materialización uchuq’ach’ich’ galvánico
tz’umasaqil fluorescente uchuq’al eléctrica
tza’aqatisanïk agregar uchuq’alel electricidad
tzakaj cocida uchuq’alem electrización
tzalajuch’ diagonal uchuq’alem ionización
tzalamab’äl geoplano uchuq’alem tensión
tzalan oblicua uchuq’alil excentricidad
tzalan juch’ línea oblicua uchuq’alil termología
tzapinem clausurativa uchuq’asaqil fotoeléctrica
tzaqatz’umalil antimateria uchuq’asaqilal fotoelectrón
tzaqonem caída uchuq’asaqilem fotoelectricidad
tzaqöy uchuq’a’ exoenergético uchuq’aya’ hidráulico
tzatzil casquete uchuq’ok’al centígrado
tzeqaj racimo uk’a’etal paréntesis
tzeqmab’äl osciloscopio uk’alil corchetes
tzeqmanem oscilación uk’wab’äl convección
tzib’an tz’uk ángulo inscrito uk’wab’äl uchuq’a’ galvanómetro
tzijol paradoja uk’wanel conductible
tzijolem determinístico uk’wanel ch’ich’ conductor
tzijonem discusión uk’wanel uchuq’a’ conductime-
tzolijem recíproco tría
tzolinem reflexiva uk’wanelil conductancia

115
uk’wanem wok’aj

uk’wanem conducción waqtz’ïk hexágono


uk’wanemil conductividad waqtz’ukil hexagonal
uk’wanöy conductivo waqwäch cubo
uk’wanöy q’ajanil hidrófono waqxaqlajtz’ïk octadecágono
uk’wasilonem corriente waqxaqpaläj octaedro
uk’wöy uchuq’a’ circuito waqxaqper octante
ulew agrarias waqxaqtz’ik octágono
ütz bueno waset diámetro
utziläj óptima watyo vatio
utzilem optimización wawe local
uxlanem reposo waye’s bayes
wa’ire’ baire we’n venn
wa’ix cero web’er weber
wa’us gauss wekerel becquerel
wachib’äl figura weqaj etapas
wachib’äl imagen wertrant bertrand
wachib’alem topológico weta beta
wachib’alil topología wi’ajil excesivo
wachib’alinïk copiar wi’opisika biofísica
wachil óptica winäq 20 dias
wachilem ancho winaqel nuk’ulem sistema vigesi-
wachin tikoj potencia mal
wachin jotayin winaqilal vigesimal
wachinäq grafo winaqilem población
wachinaqil tridimensional winomika binómica
wachinem superficie wisika’ física
wanach banach wit bit
waqajil dado wiyektiwa biyectiva
waqil hexa wo’il por ciento
waqjuch’b’äl escalímetro wo’o’ juna’ lustro
waqlajtz’ïk hexadecágono wo’o’ k’ipaläj platónicos
waqpaläj hexaedro wo’olil penta
waqpaläj ortoedro wok’ hecto
waqraqän, q’ab’äl braza wok’aj quinto

116
wok’alil yakb’äl silowachib’äl

wok’alil centena xe’ajilab’äl denominador


wok’alil xo’al centena de millar xe’el raíz
wok’alper percentil xe’ij coseno
wok’altz’ïk hectágono xe’il radicando
wok’etak’al hectómetro xejuch’ cóncava
wok’la’ hectogramo xeq’a’ tangente
wok’me’t hectolitro xeq’alil tangencia
wolajpaläj pentacaedro xetz’uk capaz
wolajtz’ïk pentadecágono xich’oj problema
wolil porcentaje xilaj pedazo de cosas pequeñas só-
woltyo voltio lidas como astillas
wopaläj pentaedro ximonem adhesión
wopalib’äl pentaprisma xinkroto’n sincrotrón
wos gaseoso xo’a’ milenio
woso’n bosón xo’al millar
wotz’uk pentágono xo’etok’al kilómetro
wotz’ukil pentagonal xokonil número negativo
wrawito’n gravitón xolajil mixto
wray gray xolem combinación
wuqil hepta xolïk diluir
wuqlajtz’ïk heptadecágono xolïk fusión
wuqtz’ïk heptágono xoljuch’ mixtilíneo
wuqtz’ukil unicursal xoloj mezcla
wuquq’ij semana xolpaxel múltiplo
wyela biela xolwäch k’ajin fracción mixta
xa’r vaso xototz’uk oblicuángulo
xak paso xtokex stokes
xakajilan consecutivo xulu’ ach’alil correlación inversa
xakajilan tz’uk ángulo consecuti- ya’ agua
vo ya’il electrólito
xakil rango ya’l red
xakilem jerarquía ya’oj colocar
xalq’at cruz yakb’äl silowachib’äl magnetos-
xanil lateral copio

117
yakonem yutz’uk

yakonem conservación yoköl aq’al dilatación térmica


yaktz’umalil confinamiento yonajilanïk, jantape constante
yalan intensidad yonitz’uk radián
yas gas yoq’oyïk logarítmica
yastz’umalil plasma yoq’oyïk kotojuch’ curva logarít-
yasya’ hidrocarburo mica
yija’ giga yujunem interferencia
yo’x gemelo yunq’utul palanca
yojtajb’äl cromática yupaj instante, cerrar y abrir de ojo
yojtajb’alil cromatismo yuqtz’uk rectángulo
yojtajilem deformación yuqtz’ukil rectangular
yojtajinem descomposición yuqüy agudo
yojtajinem pa moltïk descomposi- yuquyïk oxtz’uk triángulo acután-
ción en factores gulo
yojtajinïk descomponer yutz’itz’el elástica
yojtajya’il electrólisis yutz’itz’elil elasticidad
yojtanem aniquilación yutz’uk ángulo agudo
yojtasamajib’äl electrolítica

118
RETAMAB ’ ALIL WINÄQ
kolon chuqa’ k’ak’a taq tzij

ab’äj piedra ajch’ame’y, ajch’ami’y alcade au-


ach’ala’il familia xiliar
ach’alal familia ajcha’i’, ajlab’al soldado (C.479)
ach’alalri’ïl familiar ajcha’ib’äl destacamento soldados
achalka’n concuña de mujer ajik’ servidumbre
achib’il compañera/o ajik’ k’as fiador
achijilom esposo ajilanel contador
achk’as codeudor ajilatal, ajpatan cofradía (S.36)
achk’ayij centro comercial ajk’as, okxaninel deudor
achk’ulujay vecinos ajk’ot escultor, tallador
achochilri’ïl ambiente hogareño ajkiq’a’ derecha
achpopochin capitán (X.59) ajkiq’a’ ch’ob’ partido de derecha
achsamaj rejqalil ach’alalri’ïl ajlab’äl ejército
obligaciones de la familia ajlab’äl guerrero, ejército militar
aj juk’an tzij término extranjero ajlab’äl jay zona militar
aj palow animal marino ajmir mecánico
ajalaxel aborigen ajmuqche’, nachanel espía
ajalwäch escrutinio ajna’oj artesano
ajanel carpintero ajpop autoridad
ajawal regidor (C.479) ajq’än ulew alfarero
ajawilaj ajawal ajq’opasit orfebre

119
ajsamajay b’ontz’ib’ab’äl

ajsamajay oficinista aq’ijikïk ventilar


ajse’öl, ajmuxanel marinero, nave- aq’om lob’ facultad de medicina
gante aq’omabäl jay centro de salud,
ajtij, tijonel profesor hospital
ajtiko’n agrónomo aq’omanel doctor, médico
ajtz’aq albañil aq’omq’ayïs planta medicinal
ajtz’ib’ secretario/a aqa’etz’anib’äl cancha de balom-
ajwatas, ilinel, ajb’anöy q’utu’n pié
cocinero aqawäl ganado porcino
ajxet olla de tres asas asumache’ azumanche
ajxik’, tz’ikina’ aves ati’t, atitaj abuela
ajyuq’ obispo, clero, pastor awäj ganado
alajil (h) libertad democrática awajb’äl ganadería
alajil b’anob’äl precolombina b’aluk cuñado de hombre
alib’ätz nuera b’anb’äl jay taller, oficina (S.56)
alinam suegro (de mujer) b’anob’äl historia
alite’ suegra (de mujer) b’anob’äl lob’ facultad de historia
alk’walaxela’ hijos b’anöy xajab’ zapatero
amaq’ comunidad B’eleje’ K’at Beleje Cat
amaq’ patria B’eleje’ Tz’i’ Beleje Tzi
amaq’el patriota b’eya’ palow corrientes marinas
amaq’el chuqa’ tinamitalil nacio- b’eyajen viaje
nalidad y civismo b’eyal na’oj normas de conducta
amaq’el, tinamitalil, winaqirem b’ix canto
nacionalidad, civismo, sociedad b’ixamaq’ himno nacional
ana’, anab’om hermana (de hom- b’ojo’y olla
bre) b’olosaqib’äl candela eléctrica
anitz’ib’ taquigrafía b’on pintura
anitz’ib’awuj cuaderno de taqui- b’onijuxb’äl, juxb’äl marcador
grafía b’onil color
apenab’äl canoa b’onin perwuj cartel, afiche
aq’a’l carbón b’onin wuj lámina ilustrativa
aq’e’n batea b’oniwuj libro para colorear
aq’ën, aqe’n tol b’ontz’ib’ab’äl crayon

120
b’ot chaq’alaxel

b’ot lámina de techo ch’ojinem derecho


b’otch’in lámina de zinc ch’okeb’äl cho’m instrumento pa-
b’otjay lámina duralita ra camaronear
b’otsäq lamí luz ch’uku’y, ch’ikuy chicharra
b’ulb’u’x ya’ manantial, nacimien- ch’uti’al sobrinos/a (de mujer)
to de agua ch’utik’ajol sobrino (de varón)
ch’ab’äl chi’ ch’utitata’aj tío
ch’ab’alel doctrina (S.73) ch’utite’ej tía
ch’ab’alela’ cristiana ch’utiwuj cuaderno de notas
ch’ab’alil oración, comunicación cha’onem votación
ch’ajch’ojirisanem aseo cha’oxel candidato
ch’ajch’ojirisanïk asear chaj ceniza
ch’akät silla chäj ocote
ch’akonïk conquistar chajilem mulül partido conserva-
ch’aron si’ leña rajada dor
ch’at cama chajinel fiscal, guardián
ch’atal mesa chajinel potz’ guardaespaldas
ch’attz’ib’ab’äl escritorio chajinem cuidado
ch’ek atitaj, mokoyaj tatarabuela chajinïk cuidar
ch’ek iyaj tataranieto/a (de mujer) chajinïk proteger
ch’ek mama’aj, numok tatarabue- chakäch canasto
lo champomal gobierno
ch’ek mamaj tataranieto/a (de champomal patan servicios comu-
hombre) nitarios
ch’ich’ hierro champomal potz’ policía nacional
ch’ich’ib’äl tz’ib’ máquina de es- champomal saqil alumbrado públi-
cribir co
ch’ich’inel, ajk’amach’ich’ piloto champomal tijob’äl escuelas pú-
ch’ijo’ esfuerzo blicas
ch’ijonïk esforzar champomanel gobernante
ch’ob’ na’ojil partido político chaninem prontitud
ch’ob’oj noción chapb’äl kär para pescar
ch’ojib’äl derecho chaq’alaxel hermano menor (del
ch’ojikïk protestar mismo sexo)

121
che’ iy mam

che’ madera, palo, árbol ca


che’ab’äj estela cholq’ij calendario sagrado maya
che’amaq’ árbol nacional cholwuj, wujb’äl biblioteca
che’wuj cartapacio choy laguna, lago
cheq’ayïs vegetales chun cal
cheq’ayïs chuqa’ chikopi’ flora y chuxtäq tob’äl recursos materiales
fauna echa’m cuñado de mujer
cheq’ayïs/che’al flora eleb’äl/elem salida
chij awäj ganado ovino elesanïk derogar
chikopi’ fauna elqajb’äl q’ij suroeste
chiro’y olla pequeña etamab’äl conocimiento
chitüy ministerio etamab’alil ciencias
chitüy ajmeb’ ministerio de econo- etamanïk aprender
mía etamatel popular
chitüy ajpokob’ ministerio de de- etok’al metro
fensa nacional etz’anib’äl cancha
chitüy ajpwaq ministerio de finan- etz’anib’al ruwäch jay patio de re-
zas creo
chitüy ajq’attzij ministerio de go- ewäl contrabando
bernación ewanel contrabandista
chitüy ajsamaj ministerio de traba- eyaj lob’ facultad de odontología
jo ib’il fundar (S.123)
chitüy ajtij ministerio de educa- ichimoloj sector privado
ción ichtijob’äl colegio
chitüy ajtiko’n ministerio de agri- ika’ primo
cultura ilinel/ilib’äl alimenticia
chitüy ajtzij ministerio de comuni- inup ceiba
caciones itzkolinem tijonïk ciclo educativo
chitüy b’anob’äl, etz’anib’äl mi- ixajawal reina
nisterio de cultura y deportes ixajpop lidereza, consejera
chitüy winäq ministro Iximulew Guatemala
cho’m camarón ixjayilom esposa
cholb’äl agenda ixna’m ixnam cuñada de varón
cholk’aslemal constitución políti- iy mam nieta nieto (de mujer)

122
jachwujunel kaq’ijinem

jachwujunel cartero k’aslemalil seres vivos


jak’ak’enïk ambición k’atïk incendio
jalajöj taq ch’ab’äl términos gene- k’ayib’äl tienda
rales k’ayij kaxlan wäy panadería
jalpaki’ emigrar (S.149) k’ayij, k’ayinïk comercio
jalpakinem emigración k’ayinel vendedor
jalwachij trueque k’ïm paja
jam bolsa k’iyal quórum
jamajpop monarquía k’iyb’anoj industria
jamalil libertad k’iyirisanem desarrollo
jamt’im bolsa plástica k’iyirisanem pwaqil desarrollo
ji’ätz yerno económico
jik’ib’anel juez k’ot escultura
jik’ib’anel q’atöy tzij juez de paz k’oton ya’ k’wa’
jik’ib’anel sujunïk juez de prime- k’oxtun templos
ra instancia k’oxtun jay templo maya
jina’m suegro (de varón) k’ulb’a’t mojón
jite’ej suegra (de varón) k’ulk’üt educación
jolosimaj tachuela k’ulub’ïk, k’ulanem matrimonio
juch’ línea k’utunel pwäq cobrador
juk’an (kaxlan) internacional k’utunem enseñanza
junawäch, junawi’ democracia k’utunem, tijonem instrucción
juyu’ cerro k’wajonem, tilqasa’s armonía
juyu’ jay casa rural ka’ piedra de moler
k’ajab’äj cemento kajalo’s losa
k’amach’ich’ alambre Kaji’ Imox Cají Imox
k’amajay dirección kajsetaj, molajay cuadra
k’amasaqil corriente eléctrica kajtz’ukwuj cuaderno de cuadrícu-
k’amöl b’ey autoridad la
k’amöl b’ey director/a kajuch’wuj cuaderno de doble lí-
k’amöl b’ey ajpop nea
k’aqowäch, cha’oj elección kamelal humildad
k’aqwäch sufragio (voto) kamelanïk ya’onïk q’ij respetar
k’ara’ balcón kaq’ijinem ventilación

123
kaqab’ey nab’ey rupalb’al tijonïk

kaqab’ey calle lemow vidrio


kär peces lik’b’äl k’är atarrayita
kaxlani’, q’eqa’ criollos, mestizos lo’s olla para repartir
kej caballo lob’ facultad
kej awäj ganado equino luch’tz’aläm pizarrón de fórmica
kelb’äl espátula majonïk conquistar, invasión
kelonel, b’oninel pintor malb’äl kär instrumento
kelonïk, b’onïk pintar mam nieto
kelowuj cuaderno de dibujo mama’a’ soberanos (S.263)
kem telar mama’aj abuelo
kikotemal felicidad mama’al antecesor
kiq’ayïs chikopi’ forrajera mama’al héroe maya (S.2636)
kiq’ij te’ej día de la madre maman sucesor (S.263)
kiq’ij tijonela’ día del maestro mamaxe’ jotaytil
kök tortuga masewal plebeyo (S.263)
kolb’äl, elesab’äl, kolob’eb’äl li- matawal, trasma’y atarraya
bertad de cautiverio maya’ taq mama’al personajes
kolna’ojil emancipación política mayas
kolob’äl refacción mepab’al rebelión
kotz’amaq’ flor nacional mes, q’ayïs basura
kotz’ib’äl jardín metik’u’x laica
kuchto’onïk asistencia social mirjuku’ nave, barco
kumatzin wuj códices molaj ch’ob’ partido político
kuqulib’äl escenario mulül jamalil ch’ob’ jamalil
lab’abäl saqaset zona de guerra mun teleche’
lab’al guerra, cosas que se hacen a na’ojil, tz’intzöj arte
la ligera na’ojinïk artesanía (k’)
lab’al militar na’onel sabio (S.284)
läq taza, tazones, platos, etc. na’onem capacidad mental
laq’ab’enïk habitar nab’ey b’eyajem primer viaje
laq’apub’äl tenaza, pinza nab’ey ruk’u’x primero básico
laqam bandera nab’ey rupalb’al primero primaria
le’ piso nab’ey rupalb’al tijonïk educa-
lemïk literatura ción primaria

124
nachanem poron xan

nachanem expedición nuk’usamajel administrador


najachaq’ primo menor (del mis- nuk’usamajel coordinador
mo sexo) ochochibäl dirección
najana’ prima de hombre ochochil hogar
najnimal primo mayor (del mismo ochochilri’ïl medio hogareño
sexo) okib’äl entrada
najxib’al primo (de mujer) okib’äl säq/oksäq ventanas (k’)
ni’k insecto, nigua, jején okisab’äl creencia (S.294)
nik’amulül, nik’ach’ob’ partido okxan k’as
centrista oto’ob’äl bondad (S.295)
nik’onel inspector Oxib’ Kej Oxib Kej
nik’onel supervisor oyowal, nimamolajay revolución,
nik’onïk supervisar batalla (S.138)
nima’amaq’ patria pach’un tzij poema
nima’amaq’ república pach’unïk declamar, trenzar
nimab’äl k’u’x religión pak’ach cucharón
nimachitinamït, nimamolajay co- patz’än caña de milpa
lonia paxinab’äj, murab’äj piedrín
nimajay sala perwuj cartulina
nimak’uxb’äl seminario (religio- pey contrato (S.307)
so) pi’q olote
nimalaxel hermano mayor (del pitzkolinem ciclo
mismo sexo) pokob’ escudo
niman tzij disciplina pokob’amaq’ escudo nacional
nimaq’ijunem celebración popob’äl palacio (C.390)
nitz’tzub’äl microscopio popob’äl tzij cabildo, ayntamiento
nojk’ay comercialización (C.80)
nojk’ay lob’ facultad de ingeniería popolinem, molojri’ïl sesión,
nuk’inïk reformar (C.475) reunión
nuk’ulem reforma popolinïk sesionar
nuk’ulem sistema de poponel consejero (S.315)
nuk’unel coordinador poqonaläj cruel, repulsivo
nuk’unel samajela’ personal de poqonanel piratas
administración poron xan ladrillo

125
potz’ ro’ ruwäch

potz’ policía ramoneb’al tiranía (S.326)


pub’anem erupción ramonel tirano (S.326)
pwaqil economía raxnaqil salubridad, salud
q’ab’i’etz’anib’äl cancha de ba- raxt’amanel guardia de hacienda
loncesto raxya’ agua fría
q’anapwaq oro raxyab’äl tinajera
q’aq’anel poderoso reche’l che’/che’ib’al plantas ma-
q’aqaq’o’l petróleo derables
q’atajay apartamento rejqalem obligación, deber
q’atb’äl tzij juzgado releb’al kaq’ïq’ norte, septentrión
q’atb’äl tzij municipalidad releb’al q’ij este, oriente
q’atöy amaq’ poder judicial retal lema’ aspecto literario
q’atöy tzij abogado retamab’alil ajilanem matemática
q’atöy tzij alcalde retamab’alil ch’ab’äl artes del
q’atöy tzij alcalde idioma
q’atöy tzij lob’ facultad de derecho retamab’alil kajulew ciencias na-
q’axem pa ruwi’, xq’ax pa ruwi’ turales
entender retamab’alil nojk’ay ingeniería
q’ayïs b’atza’inil textiles retamab’alil ochochib’äl educa-
q’ayïs b’onil tintóreas ción para el hogar
q’ayïs k’ib’anoj industriales retamab’alil ruwach’ulew acci-
q’e’l, kuku’, kura’ tinaja dentes geográficos
q’ijnem dignidad retamab’alil ruwachu’ulew geo-
q’ijnem, niman tzij respeto grafía
q’ojom música retamab’alil se’olenem náutica
q’uq’ quetzal retamab’alil silonem educación fí-
q’utb’äl machacador sica
qajem q’ij crepúsculo retamab’alil tiko’n agronomía
qajoj, qajïk préstamo retamab’alil ulew geología
qajonel prestamista retamab’alil winaqilal ciencias
qajonem alquiler sociales
qajonïk alquilar rij ixkanul falda de volcán
qajoxel inquilino, huésped ro’ rupalb’al quinto primaria
ral pwäq interés ro’ ruwäch quinto diversificado

126
roqowinäq ya’ ruwäch setul

roqowinäq ya’ agua hervida mité, organización (S.333)


rox b’eyajem tercer viaje runuk’ulem winaqil estructura so-
rox ruk’u’x tercero básico cial
rox rupalb’al tercero primaria rupalb’al tijonïk educación prima-
rub’anikil accidentes ria
rub’ey tz’il drenaje rupam jay contenidos de una casa
ruchaq’ champomanel goberna- rupam tijob’äl ámbito escolar
dor ruq’a’ che’ ramas de árbol
ruchi’ b’ey puesta de calle ruq’a’ ka’ mano de piedra para mo-
ruchi’ jay puerta ler
ruchi’ q’aq’ cocina ruq’a’ raqän ya’ arroyo
ruchi’ xan portón ruq’a’ tinamït, juyub’äl aldea
rucholajem taq ch’ojilal derechos ruq’ab’al winäq recursos huma-
humanos nos
rujomil ixkanul cráter ruq’anal cheq’ayïs oleaginosos
ruk’iyal mayordomo ruq’aq’al justicia (poder político)
ruk’iyal ajlab’al reservas militares (S.181)
ruk’iyal ruq’a’ raqän ruq’ij solojri’ïl 1 de septiembre
ruk’u’x tijonïk educación básica ruq’ij tata’aj día del padre
ruka’n ajpop subjefe ruq’ijul época
ruka’n b’eyajem segundo viaje ruq’ijul poqonal época colonial
ruka’n b’i’aj apellido ruq’olil ixkanul lava
ruka’n champomanel vicepresi- ruqajib’al kaq’ïq’ sur
dente ruqajib’al q’ij oeste
ruka’n ruk’u’x segundo básico rusamajel champomal funciona-
ruka’n rupalb’al segundo prima- rio
ria rusamajib’al tijoxel materiales es-
rukaj rupalb’al cuarto primaria colares
rukaj ruwäch cuarto diversificado rute’ q’aq’ cocina
rukojolil asignatura rutikomal ulew, kajulew tob’äl
rukowil taqanel amaq’ poder le- recursos naturales
gislativo ruwa jay patio
rulo’s jay terraza ruwäch jay atrio
rumaj unionismo, agrupación, co- ruwäch setul mapa

127
ruwäch tijonïk taqowuj

ruwäch tijonïk diversificado setetz’anib’äl área deportiva


ruwäch tijonïk educación vocacio- setpwaq, k’exb’äl monedas
nal si’ leña
ruwäch winaqil clase social sik’iwuj libro
ruwach’ulew geográfico simäj palo con punta
ruwaq rupalb’al sexto primaria sipan gratuita/o
ruwaq ruwäch sexto diversificado soko’, b’ojo’y olla grande, tinaja
ruwi’ tijonïk nivel universitario solsamaj seminario (investigación)
ruxaq k’i’p hoja de palma son, ch’ab’äq barro, lodo (S.348)
ruxe’ tijonïk párvulos, preprimaria sot, k’awäch corona (S.348)
ruxe’ xan base de pared su’t, sutaj servilleta
ruxikin jay baño, sanitario sub’ab’äl olla para cocer tamalito
ruxikin tinamït caserío sutib’äl tz’aqolem, tz’aqonem ar-
samaj obras quitectura
samaj oficio sutulaqin homenajear (S.351)
samaj k’atz t’imanïk emplasticar
samajay oficina t’imtut nylon
samajela’ personal t’isb’äl tzyäq máquina de coser
samajib’äl material t’isob’äl sastrería
saqamaq’ estado t’isonel sastre
saqamaq’ijin gobernado t’ot’wuj cuaderno espiral
saqamaq’il estatal (estado) t’uy olla de una asa
saqamaq’inïk gobernar talutzib’anel periodista, cronista
saqapwaq plata talutzijob’äl telecomunicaciones
saqaset zona taluxïk nimab’äl k’u’x evangeli-
saqawinäq europeo zación
saqib’äl bombilla täp cangrejo
saqil luz natural, claridad taq’aj, li’an llanura
saqil raxnaqil salud pública taqab’anïk comprender
saqkotz’ij monja blanca taqem comprensión
saqnuk’unel coordinador general taqoj decretar (sinónimo de mana-
se’olenem navegación dar)
se’olenïk navegar taqonel amaq’ diputado
sele’ ola común taqowuj correos

128
taqoxel tz’ukül b’i’aj

taqoxel misionero (S.263) to’onel persona que ayuda, colabo-


tara’, chomitz’ulu’ bambú rador
tata’aj padre to’onel socio
te’ej madre to’onem cooperación
te’opan, kotz’ijay iglesia to’onïk cooperar
Tekum Uman Tecún Umán tob’äl, k’atzil, moloj recursos, ser-
telechemal esclavitud vicios, dependencias
temewuj tablero tojob’äl potz’, ichpotz’ policía pri-
Tepepul Tepepul vidada
tepewal majestad (S.361) tojtob’äl laboratorio
tewpwaqil reptiles tojtob’äl aq’om laboratorio clínico
tijob’äl escuela tojtob’äl kematz’ib’ laboratorio
tijob’alri’ïl rulewal etamab’äl de computación
medio escolar tojtob’äl tijonem laboratorio esco-
tijomal lucha (C.317) lar
tijonela’ claustro de maestro tojtob’äl xanil laboratorio químico
tijonem instrucción escolar tojtob’enïk laboratorio, prueba
tijonijay aula, salón de clases tolotïk ulew tierra árida
tijonïk educación tukb’äl, tukül meneador
tijonïk instruir, enseñar, estudiar, tun atabal
estudio tz’ab’ab’äl lapicero, lápiz
tijoxel alumno tz’ajwuj cartelera
tijpalow mariscos tz’aläm tz’ib’ab’äl pizarrón
tiko’n agricultura tz’anatz’öj calvo
tiko’n lob’ facultad de agronomía tz’aqatil anesión, completar
tikomal granja tz’aqawuy imprenta
tikonel agricultor tz’aqon xan block
tinamït ciudad, municipio, pueblo tz’at’im plástico adhesible
tinamït jay casa urbana tz’ib’ajay secretaría
tinamït, molajay barrio tz’ib’anïk escritura
tinamitri’ïl medio comunitario tz’ib’awuj cuaderno
to’aq’omanel enfermero/a tz’iran ulew desierto
to’ob’äl recurso tz’ukuj invento
to’ojri’ïl cooperativa tz’ukül b’i’aj sobrenombre, apo-

129
tz’umajb’äl yuqki’

dos wujpwaq billete


tz’umajb’äl lechería xalq’atat q’ij conyuntura
tz’umanela’ mamíferos xamanil tob’äl recursos espiritua-
tzeqelelri’ïl ichinanri’ïl dependen- les
cia xan adobe
tzijob’äl amaq’ historia patria xara jarro
tzutzul, latz’ camino angosto, es- xcha’ul, xojb’äl tz’o’ colador de
trecho (C.86) nixtamal
tzyaqb’äl vestuario xib’alom hermano (de mujer)
uchuq’a’ utzinisab’äl xikin atitaj bisabuela
uchuq’a’ch’ich’ energía mecánica xikin iyaj bisnieto de mujer
uchuq’ab’äl kowilal xikin mama’aj bisabuelo
ulajay embajada xitpwaqb’äl/pwaqb’äl banco
ulanel embajador xokon izquierda
utziläj k’ojlem paz xokon mulül partido de izquierda
uxlanib’äl recreo xot comal
wa’is apaste xotal jay teja
wachali’ consuegro xuk’u’, xuk’ub’ tenamaste, tenun-
wachib’äl ulew topografía te
wakax awäj ganado vacuno xukulem culto religioso
waqtz’uk, kajtz’uk puntos cardi- ya’ab’äj mineral
nales ya’ab’ajb’äl minería
warab’äl dormitorio ya’öl na’oj orientador
wayib’äl comedor yak’ayïk ulew, yutz’uyïk ulew ist-
weqjay edificio mo
winaqil civil yakb’äl bodega
winaqirem civilización yako’n kuchuj
winaqirem (h) sociedad yakonïk, ruk’u’x ahorrar
winaqirem tinamitalil sociedad y yojib’äl almohadilla, borrador
civismo yojinïk borrador
wiy, numam mi nieto/a yoq’yöt, ruk’u’x pemech perla
wujnak’b’äl, nak’b’äl cinta adhe- yujri’ influencia
siva yuqki’ cadena

130
RETAMAB ’ ALIL KEMATZ ’ IB ’
k’ak’a taq tzij

ach’alalri’ïl familia ajkiq’a’ ruchi’ margen derecho


achi’el wachib’äl como imagen ajxokon izquierda
achib’il amigable ajxokon ruchi’ borde izquierdo
achik’ virtual ak’axab’äl audífono
achik’ ruwäch pantalla virtual aninäq taqonem mensaje instanta-
achik’ samajib’äl herramientas neo
virtual aninäq to’ïk ayuda emergente
achik’anem virtualización aninel acelerador
achik’anïk virtualizar aninel pirt’im tarjeta aceleradora
achike runuk’ulem nawajo na- aponib’äl destino (trasferencia)
wokisaj? qué estilo desea utili- arowe adobe
zar? b’a’y onda
achike chi b’anïk acción
ajilab’äl número b’anïk producir
ajilanem numeración b’anïk realizar
ajilanem chuqa’ tz’etchuq’ nume- b’anikil estilo
ración y viñetas b’anikil forma
ajilanïk contar b’anikil modo
ajilatz’ib’ alfanumérico b’anikilel estilista
ajkiq’a’ derecha b’anöy cholkema’ programa de au-
ajkiq’a’ ruchi’ borde derecho tor

131
b’anöy cha’ïk

b’anöy na’ojinel ch’aqa’ chik choltzij pa rub’ey


b’enïk ir mas diccionarios en línea
b’eyachajin firewall ch’aqa’ chik pitz’b’äl más boto-
b’eyal dinámica (movimiento) nes
b’eyal proceso ch’aqa’ tzij siguiente dato
b’eyal, xak paso ch’aron tzij palabra desglosada
b’eyalil procedimiento ch’aronïk dividir
b’eyalil taqoya’l escrutinio ch’atal mesa
b’eysamaj concurrencia ch’ib’ chip
b’i’aj nombre ch’o’onïk hablar
b’inib’äl cursor ch’ob’oj consulta
b’inib’äl velocidad ch’ob’onel analizador
b’it bits ch’ob’onem análisis
b’ixb’äl nota ch’omochi’ gusano
b’ojb’o’n estallido ch’oy ratón
b’onib’äl pincel ch’uch’, tew frío
b’onib’äl richin rub’eyal pincel ch’umil estrella
de formato ch’uti’okisanem miniaplicación
b’onib’äl wuj cartucho ch’utich’ib’ circuito integrado
b’onil color ch’utin min
b’oninil paint ch’utin nuksamaj cookie
b’uyül blando ch’utina’oj síntesis
b’uyül sensible ch’utinirisanïk minimizar
b’uyül suave ch’utinisan contractada
bonib’äl crayón ch’utinisanïk contraer
ch’ab’ flecha ch’utinuk’unem ejecutiva
ch’ab’äl idioma ch’utiramaj minutos
ch’ab’äl lenguaje ch’utirisanem reducción
ch’ab’äl, ch’ab’an voz ch’utirisanïk resumir
ch’ab’anem comunicación ch’utirisaxïk disminuir
ch’ajch’öj tununem integración ch’utirisaxïk reducir
limpia ch’utisamajel microprocesador
ch’apsaqil plug-in ch’utitz’ib’ minúscula
ch’aqa’ otra cha’ïk escoger

132
cha’ïk cholob’äl

cha’ïk seleccionar chi rij la juch’ fuera de línea


cha’on favoritos chi rij kan anterior
cha’onel seleccionado chib’äl vocal
cha’onem clasificación chiköp bicho o insecto
cha’onem opcional chiköp virus
cha’onem preferencia choj normal
cha’onem selección choj sencillo
cha’onem pitz’b’äl tecla de clasi- choj chuyub’äl filtro estándar
ficación choj ruwäch ancho normal
cha’onïk elegir chojmisan ruxaq formateado de
cha’onil rub’eyalil página
cha’oxïk clasificar chojmisanem corrección, forma-
cha’öy samaj menú teado
chaji’uchuq’a’ errática chojmisanïk formatear
chajin ultra chojmitz’ib’ bloc de notas
chajinel protector cholab’äl barra
chajinem protección cholaj fila
chajinem seguridad cholajem alineación
chajinuk’ encriptar cholajem lista
chajixïk proteger cholajib’äl directorio
chajïy tzij discreto cholajïk alinear
chanin okem acceso directo cholajil detallado
chanin okem pa yaksamaj acceso cholajil tabular
directo a memoria cholajinïk plantear
chapayom sostenido cholan justificado
chapb’äl adaptador cholanem orden
chapïk capturar cholb’i’ bibliografía
chapil anclage cholch’akul arquitectura
chapwujil sujetapapel cholkema’ programa
che’ árbol (informática) cholkema’ pa molaj programa por
chi rij atrás lotes
chi rij contra cholkemanel progamador
chi rij detrás cholkemanem programación
chi rij reverso cholob’äl catálogo

133
cholq’ij isq’opixïk

cholq’ij calendario elesaxïk desinstalar


cholsamaj agenda elesaxïk eliminar
choltzij vocabolario elesaxïk quitar
cholwäch diagrama etab’ey baudio
cholwuj índice etal etiqueta
chupuj apagar etal marca
chupunäq inactivo etalil toma
chuq’ïk conectar etamanem reconocimiento
chuqa’ y etanem marcación
chutikematz’ib’ notebook etawachib’äl icono
chuwäch delante etokib’äl licencia
chuwäch apon más adelante etz’anem juego
chuxe’ inferior ewa’etal contraseña
chuxe’ ruchi’ borde inferior ewan oculto
chuxe’ ruchi’ margen inferior ewan pajtzij párrafos ocultos
chuxe’, chi ruxe’, pa xulan abajo ewanïk ocultar
chuyub’äl filtro ewatzij clave (ocultar)
chuyub’anem filtración ewawäch submarino
ch’aroj división html html
ejqan samaj carpeta ichinil propiedad
ejqanïk cargar ik’ mes
ejqaxïk levantar ik’owenïk avanzar
eksel excel ik’owinäq chuyub’äl filtro avanza-
eleb’äl salidad do
elenïk salir ik’owinem avanzada
elesachoj depuración ik’owinem samana’oj tecnología
elesan, chi rij fuera avanzada
elesanel depurador ilonel descubridor
elesanel supresor ilonel localizador
elesanem extracción ilonem detección
elesanïk desactivar ilonem uk’wanel detección de por-
elesanïk omitir tadora
elesanïk suprimir ilonïk descubrir
elesawachibäl cámara isq’opixïk soltar

134
ja re’ rub’onil jitz’onem

ja re’ rub’onil color verdadero jamäl uchuq’a’ disposición física


ja’ manäq jamïk formateo
ja’, ütz aceptar jamïk habilitar
jachïk compartir jamon formateado
jachïk desglosar jamoxïk vaciar
jachïk separación jantape constante
jachïk separar jantape’ rutina
jacho’n compartido jaqäl ejqan samaj carpetas activas
jacho’n ramaj tiempo compartido jaqäl kajtz’ïk ventana activa
jachochib’äl network jaqb’äl enviar al fondo
jachonel servidor jaqb’äl llave
jalajb’eyal multiproceso jaqïk abrir
jalajöj muchas jaqsamaj pa molaj sesión por lo-
jalajöj rusamajixik operaciones tes
múltiples jaqtz’apib’äl transistor
jalajonïk diferenciar jaqya’l online
jalïk actualizar jaru’il cantidad
jaloj cambio jawa java
jaloj b’i’aj cambiar nombre jay casa
jaloj b’i’aj conversión de han- jeb’ël especial
gui/hanja jeb’ël tz’ib’ carácter especial
jaloj ewa’etal cambiar contraseña jek’a’n cálculo
jaloj ri’ convirtiendo jek’anïk calcular
jalonem relevo jek’ya’l kematz’ib’ modem
jalonïk cambiar jik’onïk desplazar
jalonïk conversión (formato) jikib’an predeterminado
jalwab’äl samaj convertidor de do- jikib’anem confirmación (confir-
cumento mar)
jalwäch versión jikib’axïk aprobar
jalwachinïk intercambiar jikib’axïk fijar
jalwachinïk ruxe’el tzij intercam- jilïl deslizar
biar base de datos... jilinem desplazamiento
jamäl disposición jitz’on, yutum comprimido
jamäl vacío jitz’onem compresión (comprimir)

135
jitz’onïk k’ak’a’ samaj

jitz’onïk comprimir de sinónimos. . .


jitz’öy samaj zip junil ruyonil
jotel escalable junumanem pa jotöl compatible
jotexïk escalar hacia arriba
jotob’äl ascendente junumaq’ajuj sinónimo
jotob’axïk subir junumaxïk comparar
jotok’äl flotante jupitz pa cha’osamaj clic en el
ju’ïk, nimïk ingresar menú
juch’ firma jupitz’ kapitz’ pa q’asab’äl de
juch’, rub’ey là nea uno o dos enter
juchojmin directo jupitz’ pa clic en
juchojmin wachinäq componente jupitz’ pa ruwi’ yakb’äl clic en ar-
directo chivo
jumul pitz’o’n clic sostenido jupitz’ pa ruwi’ yakoj clic en
jun una, un guardar
jun chik siguiente, adelante jupitz’ pan ajkiq’a’ clic derecho
jun rutz’ib’axik escribir una vez jupitz’ pan ajxokon clic izquierdo
juna’ año jutaqil frecuencia
juna’oj lógica jutz’ib’ dígito
junam paridad jutz’ib’ script
junam simétrico jutz’ib’ tz’etonem dígito de verifi-
junam jalb’eyal multiproceso si- cación
métrico juxb’äl, etab’äl regla
junamalil estándar juxtz’ib’ subrayado
junamalil moluchuq’a’ estándar juxub’äl vector
de circuitos juxun tranzado
junamanel emulador k’ajtz’ïk celda
junamanem compatible k’ak’a’ nuevo
junamanem emulación k’ak’a’ kajtz’ïk ventana nueva
junamanem pa xulan compatible k’ak’a’ oksäq nueva ventana
hacia abajo k’ak’a’ pisob’äl nueva carpeta
junamanem wajun compatible bi- k’ak’a’ rutz’ukuxik crear nuevo
nario k’ak’a’ samaj documentos recien-
junaq’ajarïk choltzij diccionario tes

136
k’ak’a’ saqwujil kajtz’ïk tzijonem

k’ak’a’ saqwujil nuevo documen- k’ïy yalan


to en blanco k’iyirïk progreso
k’ak’a’ wachib’äl nueva imagen k’iyixïk generar
k’ak’a’ wujil nuevo documento k’iysaqil alta resolusión
k’amal cable k’o existe
k’amaxïk traer k’o chik re yakb’äl el archivo ya
k’amaya’l web existe
k’amwuj manual k’oj máscara
k’äs to’ïk ayuda activa k’ojexïk permanecer
k’aslem ciclo (informática) k’ojlemal contexto
k’aswachib’äl video k’ojlib’äl sitio
k’aswachib’äl chuqa’ q’ajanil vi- k’olaj bola
deo y sonido k’olïk archivar
k’atän caliente k’ulaj par, pareja
k’axab’ixikil transponder k’ulïk aceptación
k’axanel transmisor k’ulun, ja’ aceptado
k’axanem importe k’ulunel receptor
k’axanem trasmisión k’utajilab’äl notación
k’axanïk trasladar k’utb’äl escenario
k’exb’inïk nombrar k’utb’äl presentación
k’exoj modificación k’utbäl muestreo
k’exoj tzij modificar datos k’utch’oy puntero
k’exon modificado k’utïk mostrar
k’exonel editor k’utkojolil local
k’exonem edición k’utunïk solicitar
k’exonïk editar k’uxb’anikil linux
k’exonïk modificar kab’itz katakana
k’exonïk reemplazar kajek’il recargable
k’exwachinïk convertir kajek’xïk recargar
k’isib’äl fin kajt’im plaqueta
k’isil terminal kajtz’ïk cuadro
k’isonel terminador kajtz’ïk ventana
k’isonïk terminar kajtz’ïk tzijonem cuadro de diálo-
k’isoxïk finalizar go

137
kajulew man, me, manäq, ni

kajulew universal kemil relesawachib’äl cámara di-


kajux corchetes gital
kamu’x dual kemilem digitalización
kamul doble kemixïk digitalizar
kamulun ewatzij claves duplica- kemwachib’äl power point
das kik’ajtz’ïk tabla
kamulunem espejamiento kiximon ki’ acoplado estrechamen-
kamulunïk duplicar te
kamuluxïk repetir ko’ol limitada
kana’owäch subesquema kojolib’äl campo
kanonel detective kojolil espacio
kanonel explorador kolonel salvador
kanonem barrido kotz’ojuch’ guión
kanonem exploración kotz’ojuch’ mejachon guión de no
kanoxïk buscar separación
kanoxïk explorar kotz’öl horizontal
kanoxïk localizar kotz’öl juch’ línea horizontal
kanöy buscador kotzöl ruchi’ borde horizontal
kapitz’ doble clic en kow sólido
kasamaj simultaniedad kow runuk’ulem seteyakb’äl dis-
katok pa ruya’l kematz’ib’ ingre- co de estado sólido
se a internet lajujil decimal
katz’ib’ silábica läq plato
katzib’äl hiragana latz’ estrechamente
katzijixïk reiniciar majun sin
kawäch conmutación man nitikïr ta natz’ük re samaj
kawäch duplicado no se puede crear el documento
kawäch samaj conmutación de ta- man njaqatäj ta re yakb’äl no se
reas puede abrir este archivo
kaxa caja man tikirel ta acceso denegado
kaxlan español man ütz ta nanim la ruche’el no
kematz’ib’ computadora se pueden insertar columnas
kematz’ib’il informática man xk’ul ta rechazado
kemil digital man, me, manäq, ni no

138
mejalon nik’oxïk

mejalon estática molwäch paleta


mejamel ocupado molwachib’äl clip
mejunan incompatibilidad motzaj párrafo
mena’onel terminal no inteligente muj, k’exb’alil efecto
menawokisaj rub’eyal na’oj omi- mujal sombra
tir regla na’ojin b’i’aj alias
meq’eqatz’ib’ sin negrita na’onel inteligente
meq’otzijïk arrancar en caliente na’onel pirt’im tarjeta inteligente
meruchi’ sin borde na’owinaqil científica
mesilonel b’eyalil procedimiento nab’ey primer
no interactivo nab’ey rukojolib’al q’ajanil pri-
metz’ajma’ tz’ib’ caracteres no mer plano
imprimibles nab’samaj preliminar
metzolinïk no se puede restaurar nab’tz’etb’äl vista preliminar
mewachib’äl montaje nab’tz’etb’äl pa palaqinel vista
mewachib’äl pa rupam montaje previa en navegador
en superficie nab’tz’etenem previsualización
möl paquete nab’tz’etenem k’ak’a’ wachaj
molaj grupo previsualización de salto de pá-
molaj lote gina
molaj okisanel grupo de usuarios nab’tzijol protocólo
molaj samaj grupo de trabajo nab’tzijol ch’ab’anem protocolo
molb’anikil elemento de comunicaciones
molïk compilar natab’äl historial
molïk samjib’äl hardware nijun ninguno
molna’oj generación nik’aj centro
molonel acumulador nik’aj, b’eyab’äl medio
molonem agrupamiento nik’ajal intermedia
molonïk agrupar nik’okax caja de verificación
molsamaj empresa nik’onel manipulador
molsamaj sesión nik’onem diagnóstico (infómatica)
moltz’ïk grid nik’onem revisión
moluchuq’a’ circuito nik’oxaq hojear
moluchuq’a’ racimo nik’oxïk examinar, revisar, diag-

139
nik’oxïk okisanem

nosticar nuk’ código


nik’oxïk manipular nuk’b’äl esquema
nik’oxïk revisar nuk’b’äl pa k’wawuj esquema al
nïm macro portapapeles
nïm max nuk’ojlib’al pa ruya’l kematz’ib’
nïm raqän largo mis sitios de red
nimakematz’ib’ supercomputado- nuk’samajib’äl equipo
ra nuk’u’n dominio
nimat’im placa nuk’ub’ey fórmula
nimatunub’äl hiperenlace nuk’ulem administración
nimatz’ib’ mayúscula nuk’ulem sistema
nimatz’ib’ pa ch’utiz’ib’ mayús- nuk’un cholkemanem programa-
culas a minúsculas ción estructurada
nimaximöy hipervínculo nuk’unel administrador
nimïk, ju’unïk introducir nuk’unel codificador
nimil banda nuk’unel programador
nimilem densidad nuk’unem codificación
nimilem, rukojolil longitud nuk’unem configuración
nimirisanem desarrollo nuk’unïk administrar
nimirisanïk aumentar nuk’unïk configurar
nimirisaxïk maximizar nuk’unïk organizar
nimiyonil autodimencionar nuk’uxïk arreglar
nimon runuk’ulem sistema inser- nusamaj mis documentos
tado ochochib’äl dirección
nimon, ju’un, ch’ikïl insertado ojqaxïk rastrear
nimonem instalación okem acceso
nimonïk instalar okem ya’l kematz’ib’ internet ex-
nimonïk, ch’ikib’anïk insertar plorer
nojk’ayel ingeniero okib’äl enter, entrada
nojnäq masiva okïk entrar
nojnäq relleno okisanel usuario
nojnäq rupam relleno de fondo okisanem aplicación
nojsaxïk rellenar okisanem autorización
nu mis okisanem implementación

140
okisanem pitz’oxïk

okisanem utilidad palaqinel navegador


okisanïk aprovechar palaqinel pa k’a’m navegador
okisaxïk aplicar web
okisaxïk utilizar palaqinem navegación
oq’omachiköp, chajinel antivirus palaqinïk navegar
oyob’enïk esperar palib’äl pad
oyonib’äl teléfono pan ajkiq’a’ a la derecha
oyonïk llamada pata’x kajux corchetes dobles
pa desde pbx pbx
pa en pdf pdf
pa hacia peraj área
pa ajkiq’a’ k’a pa ajxokom de de- peraj bloque
recha a izquierda peraj fracción
pa b’i’aj por nombre peraj parte
pa jotöl hacia arriba peraj sección, sector
pa k’ajtz’ïk en celda peraj zona
pa rajilab’äl q’ij por fecha peraj ajkiq’a’ parte derecha
pa runimilem por tamaño peraj ajxokon parte izquierda
pa rutikirib’al ri yakb’äl a partir peraj chuxe’ parte inferior
de archivo peraj ruwi’ parte superior
pa ruwäch por tipo perch’ib’ oblea
pa ruwi’ acerca de pirt’im tarjeta, tablero, plaqueta
pa ruwi’ encima pirt’im moluchuq’a’ tarjeta de cir-
pa ruwi’, pa jotöl arriba cuitos
pa ruxaq en página piskolin ruwäch kematz’ib’ vol-
pa ruxe’el desde abajo cado de pantalla
pa ruyonil ajilanem numeración piskolinïk volcar
automática piskonlin volcado
pa xulan hacia abajo piso’n envuelto
pa’äl vertical pitz’ clic
pa’äl yakonem grabación vertical pitz’b’äl botón
pa’äl ruchi’ borde vertical pitz’b’äl teclas
pajala’ instantánea pitz’onïk presionar
pajala’ etalil toma instantánea pitz’oxïk pulsar

141
pixanem rachib’il okisanel

pixanem orientación q’axanel colector


puwilixer publisher q’axanem tansacción
pwäq moneda q’axanem transacciones
q’a’n puente q’axanem transferencia
q’ab’aj mano q’axanïk exportar
q’ajanel emisor q’axanïk pdf exportar pdf
q’ajanib’äl audio q’axanil enrutamiento
q’ajanib’äl bocinas q’axatzij satélite
q’ajanil sonido q’axawuj carro
q’ajapum búfer q’axïk transmitir
q’ajaq’ojom reproductor windows q’axwachib’äl escáner
media q’axwachinïk escanear
q’ajatzij concepto, definición q’eqakaxa caja negra
q’ajawachel audiovisual q’eqatz’ib’ negrita
q’alaj aparece q’ij día
q’alajil explícito q’ij k’aslem
q’alajisaxïk resaltar q’ijb’äl reloj
q’alasöy k’utb’äl panel de presen- q’isamaj resultado
tación q’ochok’utb’äl supertorcido
q’alawuj folleto q’ojom música
q’alaxanem transmisión qajon rusolkema’ software com-
q’asöy samajib’äl panel partido
q’atïk abortar qasa’n descarga
q’atïk cancelar qasaxïk descargar
q’ato’n bloqueado qirirexïk arrastrar
q’ato’n pitz’b’äl tecla de interrup- qirirexïk chuqa’ isq’opixïk arras-
ción trar y soltar
q’atob’äl diodo qupinïk cortar
q’aton denegado qupinïk rocortar
q’aton rub’anik acción cancelada qupiwachib’äl recortes
q’atonem bloqueo rach’alal q’ajanil pirt’im familia
q’axab’äl canal de tarjeta de sonido
q’axach’ab’äl micrófono rachib’il okisanel amigable con el
q’axal enlace usuario

142
rachik’ yakb’äl retal re’

rachik’ yakb’äl memoria virtual relesaxïk extraer


rajilab’al pin relesaxik chuyub’äl eliminar filtro
rajilab’al jalwäch número de ver- relesaxik k’ajtz’ïk eliminar celdas
sión relesaxik k’ak’a’ wachaj eliminar
rajilab’äl q’ij chuqa’ ramaj fecha el salto de página
y hora relesaxik kotz’ocholaj eliminar fi-
rajilab’al ruwachib’äl número de la
copias relesaxik ruche’el eliminar colum-
rajilab’al ruxaq número de página na
rajilab’äl wajun número binario relesaxik ruwäch xaq eliminar pá-
rajilanem numeración de capítulos gina
rajilanem cholaj numeración de lí- relesaxik ruxaq eliminar hoja
neas relesaxik ruyonil chuyub’äl elimi-
rajilaxik ajilab’äl contar números nar autofiltro
rajilaxik ruxaq contar página relesaxik taq rupam eliminar con-
rajilaxik tzij contar palabras tenidos
ral hijo (programa secundario) relesaxik tzij eliminar datos
ral cholkema’ programa hijo relesayonil yakb’äl archivo de au-
ram ram toextracción
ramaj hora resamajixik tzij procesamiento de
ramaj, q’ij, q’jul tiempo datos
raqän alto retacholaj viñeta
raqän pie retajilab’äl serial
rayb’äl, rojowaxik objectivo retajilab’äl tunub’äl puerto serial
re esta retajilab’äl tz’ajib’äl impresora
re’ actual serial
rejqalem valor retal detalle
rejqalem samaj destacar valores retal señal
rejqaxik tz’ib’atzij levantar texto retal ajilab’äl número de serie
relesanel rub’ayb’ot cha- retal chojmirisamen marca de for-
ji’uchiq’a’ supresor de ondas mateo
erráticas retal me’utz tzij marcar los datos
relesanem ronojel rupam tzij ex- incorrectos
tracción masiva de datos retal re’ registro actual

143
retal tz’ib’ rokisaxik la siloche’

retal tz’ib’ símbolo factibilidad


retal tz’ib’atzij marca de texto rochoch recidente
retal uchuq’a’ etiqueta de volu- rochoch b’anikil corresidente
men rochoch solkema’ casa de softwa-
retal ya’l etiqueta de red re
retalil identificación rochochib’al kajtz’ïk dirección de
retalil validez celda
retamab’alil ajilanem matemáti- rochochib’al seteyakb’äl direc-
cas ción de disco
retamab’alil winach’ich’ ergono- rochochib’al taqoya’l dirección
mía electrónica
retamanem ch’ab’äl reconoci- rochochib’al tzijol dirección de in-
miento de voz formación
retatz’ib’ subíndice rojqaxik ruxe’el rastrear los proce-
retokib’al k’utkojolil licencia lo- dentes
cal rojqaxik sachoj rastrear error
rewaxik retal ocultar detalles rokib’äl cholwuj entrada del índi-
richin yakb’äl de archivo ce...
richinil ruwachinäq richin ruwa- rokib’äl nuk’b’i’aj entrada biblio-
chib’äl propiedades de objeto de gráfica
dibujo rokib’äl taqoyakb’äl bandeja de
rij caparazón entrada
rij cáscara rokisan utilizado
rij exterior rokisanel tunüy kematz’ib’ inter-
rij taqowuj sobre faz de usuario
rik’in con rokisanem cholkema’ programa
rik’inïk extender de aplicación
rik’on expandida rokisanem cholkema’ programa
rik’on yakb’äl memoria expandi- de utilidad
da rokisaninem na’owinaqil aplica-
rik’onem extensión ción cientifica
rilonel samajib’äl localizador de rokisaxik tratamiento
recursos rokisaxïk implementar
ritijonem samajib’äl estudio de rokisaxik la siloche’ utilizar barra

144
rokisaxik q’eqatz’ib’ rub’eyal

de desplazamiento dades
rokisaxik q’eqatz’ib’ aplicar ne- ronojel ruchi’ todos los bordes
grita ronojel rupam todos los campos
rokisaxik ri jaloj aplicar modifica- ronojel taq cholkema’ todos los
ción programas
rokisaxik rub’anikil estilo utiliza- ropinïk saltar
do roqixïk, manäq rechazar
rokisaxik rub’eyal chi kiwäch rox tercera
aplicar el siguiente formato a los royon solo
rokisaxik weqk’am tratamiento de rub’anikil perfil
cadena rub’anikil chuqa’ ruch’ajch’orisaxik
roksäq cholkema’ programa de estilo y formateo
ventanas rub’anikil okisanel perfil de usua-
rom rom rio
ronojel general rub’anikil ruchi’ estilo de borde
ronojel todo rub’anikil runojsaxik modo de re-
ronojel total lleno
ronojel la ch’ab’äl todos los idio- rub’anikil tz’ibatzij modo de tex-
mas to
ronojel la cholwuj todos los indi- rub’ayb’ot chaji’uchuq’a’ onda
ces errática
ronojel la kasetesïk todos los dia- rub’ey autopista
gramas rub’ey samaj algoritmo
ronojel la pisob’äl todas las carpe- rub’ey tzijoxikil autopista de infor-
tas mación
ronojel la retal tzij todos los regis- rub’eyab’äl yakonem medios de
tros de datos almacenamiento
ronojel la tzij toda la palabra rub’eyajenem nojsawuj navega-
ronojel la wujil todo el documento ción de formularios
ronojel la xak todos los niveles rub’eyajexik pa ya’l navegar en la
ronojel la yakb’äl todos los archi- red
vos rub’eyal estado
ronojel pa molaj total por lotes rub’eyal formato
ronojel rub’anik todas las propie- rub’eyal instrucción o sentencia

145
rub’eyal ruch’akul wachtz’ib’

rub’eyal método rub’inib’al q’ijb’äl velocidad del


rub’eyal k’utïk paso de señales reloj
rub’eyal tz’ib’atzij formato de tex- rub’ixal pista
to rub’iyinik pa nab’tz’etb’äl ir a
rub’eyal ewawäch paso subma- vista preliminar
rino rub’onib’äl seteyakb’äl cartucho
rub’eyal ju’okinem método de ac- de disco
ceso directo rub’onil la tz’ib’ color de carácter
rub’eyal kowil estado sólido rub’onil la tz’ib’ color de fuente
rub’eyal oyob’exïk estado de espe- rub’onil ruchi’ color del borde
ra rub’onil rupam color de fondo
rub’eyal pa molaj procesamiento rub’onil ruwi’ kajtz’ïk color de la
por lote pestaña
rub’eyal q’ijob’äl sincrónica rub’onil ruxe’ la tz’ib’ color de
rub’eyal rub’anukil okib’äl esta- fondo de carácter
do de método de entrada rub’onil tz’ajib’äl impresora de
rub’eyal ruk’ojlem okib’äl esta- colores
do del método de entrada rub’otoxik kojolib’äl campo en-
rub’eyal ruyonil nachojmisaj op- rrollable
ciones de autocorrección rubeyal wajun formato binario
rub’eyal seteyakb’äl formato de ruch’ab’äl aponem lenguaje des-
disco tino
rub’eyal yakïk guardar como ruch’ab’äl cholkemanem ruby
rub’eyalem simulación ruch’ab’äl na’owinäq lenguaje
rub’i’ lema’ título científico
rub’i’ taq cholaj títulos de fi- ruch’ab’äl ruch’akul ch’ob’oj
las/columnas lenguaje de consulta estructurado
rub’i’ tz’ib’ nombre de fuente ruch’akul estructura
rub’inib’al etalb’ey velocidad en ruch’akul física
baudios ruch’akul ruya’l b’anikil arqui-
rub’inib’al kanonem velocidad de tectura de redes de sistemas
barrido o exploración ruch’akul wachtz’ib’ grafica de
rub’inib’al q’axanem velocidad estructura
de transferencia ruch’apik rucholab’aÄž sama-

146
ruch’apik rucholab’aÄž samajib’äl rucholab’al cha’osamaj

jib’äl cerrar barra de heramientas ruchajinel b’ayb’öt cha-


ruch’arik k’ajtz’ïk dividir celdas ji’uchuq’a’ protector de ondas
ruch’ik perb’äl seleccionar área erráticas
ruch’ob’onel moluchuq’a’ anali- ruchajinem chi rij la tz’ib’an pro-
zador de circuitos tección contra escritura
ruch’ob’onem rub’eyal ru- ruchajixik samaj proteger docu-
nuk’ulem análisis y diseño de mento
sistemas ruchajixik yakonem proteger gra-
ruch’ob’onem runuk’ulem análi- bación
sis de sistema ruchapab’al wachtz’ib’ adaptador
ruch’utina’oj ch’ab’äl síntesis del para gráfica
habla ruchapik wächaj capturar pantalla
ruch’utirisaxik reducción de tama- ruche’ cha’osamaj árbol de menú
ño ruche’ cholajib’äl árbol de direc-
ruch’utirisaxik chicholaj dismi- torio
nuir sangría ruche’el vertebral
rucha’ik jun wachib’äl seleccione ruche’el q’alasanem columna ver-
una imagen tebral
rucha’ik kik’ajtz’ïk seleccionar ruche’el, pacholaj columna
tabla ruchi’ borde
rucha’ik ronojel seleccionar todo ruchi’ contorno
rucha’ik rub’onil seleccionar co- ruchi’ margen
lor ruchi’ puerta
rucha’ik ruch’ab’äl seleccionar ruchi’ cholaj sangría
idiomas ruchi’ jotok’am marco flotante
rucha’ik rutz’ib’ seleccionar fuen- ruchi’ rij borde exterior
te ruchi’ ruxaq wuj márgenes de pá-
rucha’ik tz’ib’atzij seleccionar gina
texto ruchi’ suriyakb’äl puerta de uni-
rucha’ik tzij seleccione datos dad
rucha’om wakami selección ac- rucholab’al asamaj barra de esta-
tual do
rucha’onem kotz’ojuch’ guión rucholab’al cha’osamaj barra de
opcional menú

147
rucholab’al chuqa wuj rujachik samaj

rucholab’al chuqa wuj plantillas rucholajem pan ajxokon alinear a


y documentos la izquierda
rucholab’al etatzij barra de símbo- rucholajem taq rusamaj lista de
los funciones
rucholab’al iwachib’äl barra de rucholajib’al aponem directorio
dibujo destino
rucholab’al nimajunan barra de rucholajib’al samaj directorio de
hiperbalances trabajo
rucholab’al nojsawuj formulario rucholanem pa jotöl orden acen-
tabular dente
rucholab’al nuk’ub’ey barra de rucholanem pa xulan orden des-
fórmulas cendente
rucholab’al rub’eyal barra de for- rucholwäch cholajik diagrama de
mato barras
rucholab’al samaj plantillas rucholwäch peraj diagrama de
rucholab’al samajib’äl barra de bloques
herramienta rucholwuj k’ayij contabilidad
rucholab’al samajib’äl jikib’an ruchomirisaxik la chi rij restaurar
barra de herramientas estándar al estado anterior
rucholab’al samajib’äl wa- ruchupik kematz’ib’ apagar la
chib’äl barra de herramientas computadora
de dibujo ruchuq’a’ duro
rucholab’al surib’äl barra de en- ruchuq’a’ pila
rrollado ruchuq’a’ yaksamaj memoria
rucholab’al yaxule’ yajote’ barra ram
de desplazamiento vertical ruchuq’ik ya’l kematz’ib’ conec-
rucholab’alwachtz’ib’ gráfica de tar a unidad de red
barras rujachik b’onil separación de co-
rucholajem pa jotöl alinear arriba lores
rucholajem pa runik’ajal alinear rujachik k’ajtz’ïk separar celdas
al centro rujachik katz’ib’ separación silá-
rucholajem pa xulan alinear abajo bica
rucholajem pan ajkiq’a’ alinea- rujachik samaj compartir docu-
ción a la derecha mento

148
rujachik seteyakb’äl ruk’ojlem

rujachik seteyakb’äl separación vés del


de disco ruju’uxik tzij ingresar de datos
rujachik suriyakb’äl compartir rujuch’ okinel firma de usuarios
unidad rujunamalil pert’im yakb’äl es-
rujachonel k’a’m servidor de web tándares de tarjetas memoria
rujalik ri nimatz’ib’ pa rujunumaxik wuj comparar docu-
ch’utitz’ib’ cambiar mayúsculas mento
y minúsculas rujutaqil uk’wanel frecuencia de
rujalik ronojel actualizar todo portadora
rujaloj variable ruk’ajtz’ik tz’ib’ celda de carácter
rujalonem k’ajtz’ïk relevo de cel- ruk’amal jek’oya’l kematz’ib’
da cable-modem
rujamik vaciado ruk’amal na’onel cable inteligen-
rujamik e cha’on formateo condi- te
cional ruk’amaxik chuwäch traer hacia
rujamik tz’ib’atzij formateo de delante
texto ruk’aslem b’anikil ciclo del siste-
rujamik q’ajapum vaciado de bú- ma
fer ruk’axal tunuwuj link enlace
rujamilchojmisan formateado au- ruk’exik molaj editar grupo
tomático ruk’exoj ronojel reemplazar todo
rujaqik k’ak’a’ samaj pa wort ruk’exonel solkema’ editor de
abrir nuevo documento de word software
rujaqik nusamaj abrir mis docu- ruk’exonel tz’ib’atzij editor de
mentos texto
rujaqik cholkema’ abrir programa ruk’isib’äl al final del documento
rujaqik kajtz’ïk abrir ventana de ruk’isib’äl final
rujikib’axik okisanel aprobar el ruk’isib’äl límite
usuario ruk’isib’äl juch’ fin de línea
rujilil k’utch’oy deslizar puntero ruk’isil achik’ terminal virtual
rujitz’onem kojolib’äl compre- ruk’isil k’aswachib’äl terminal de
sión de espacios video
rujotob’axïk xak subir nivel ruk’isil silonel terminal hábil
ruju’uxik rik’in ri ingresar a tra- ruk’ojlem posición

149
ruk’ojlem chuqa’ runimilem rukanoxik tz’ib’atzij

ruk’ojlem chuqa’ runimilem po- dor de disco


sición y tamaño ruk’wanel taq tzij piloto de datos
ruk’ojlem etal marca de posición ruk’wanel tunusamajib’äl contro-
ruk’ojlem ri ch’oy posición del ra- lador de interfaz
tón ruka’n segundo
ruk’ojlem ronojel ruwäch edi- ruka’n cha’osamaj submenú
ción de pantalla completa ruka’n ochochib’äl subdirectorio
ruk’ojlib’äl k’a’m sitio web ruka’n samaj subrutina
ruk’u’x básico rukamulun b’anikil sistema dupli-
ruk’u’x matríz cado
ruk’u’x kematz’ib’ cpu rukamulunem seteyakb’äl espeja-
ruk’u’x rupam kematz’ib’ disco miento de disco
local rukamuluxik rehacer
ruk’u’x wachtz’ib’ matríz de grá- rukanonel k’a’m explorador de
ficas web
ruk’u’x yaksamaj disco duro rukanoxik busqueda
ruk’ulik okisanel aceptación del rukanoxik b’eyajilanïk busqueda
usuario binaria
ruk’ulwachib’äl q’ajanil avi rukanoxik chi rij kan buscar el an-
ruk’ulwachib’al seteyakb’äl dis- terior
co de video digital rukanoxik chuqa’ jaloxïk buscar
ruk’utajilab’al b’eyajilanïk nota- y reemplazar
ción binaria rukanoxik la jun chik buscar el si-
ruk’utajilab’al na’owinäq nota- guiente
ción científica rukanoxik mir motor de búsqueda
ruk’utb’al cholwuj índice de rukanoxik pa k’a’m buscar en la
muestreo web
ruk’utb’al wachtz’ib’ gráfica de rukanoxik pa kikajtz’ïk búsqueda
presentación en tabla
ruk’utik retal mostrar detalles rukanoxik pa ronojel ruxaq bus-
ruk’utik ri kaxa señalar la caja car en todas las hojas
ruk’utik rusamaj ri wachib’äl rukanoxik rurejqalem aponem
mostrar funciones de dibujo búsqueda del valor destino
ruk’wanel seteyakb’äl controla- rukanoxik tz’ib’atzij buscar texto

150
rukaqjtz’ïk richin molaj samaj runimilem seteyakb’äl

rukaqjtz’ïk richin molaj samaj rukolonel ruwäch kematz’ib’ sal-


ventana para grupos de trabajo vador de pantalla
rukematz’ib’ ch’atal computado- rum motor
ra de escritorio ruma por
rukematz’ib’ kajulew computado- rumol choj pa rub’ey paquete sen-
ra universal cillo en línea
rukematz’ib’ oxjotay computado- rumol seteyakb’äl paquete de dis-
ra de tercera generación co
rukemil moluchuq’a’ circuito di- rumol solkema’ paquete de softwa-
gital re
rukemil taq juch’ firmas digitales rumolwäch samajib’äl paleta de
rukemil tz’eteb’äl mapeo digital herramientas
rukikajtz’ïk’ chapawujil tabla su- rumujal molaj lote sombra
jetapapeles rumujal ri k’oj máscara de sombra
rukirib’äl nik’onel manipulador runanoxik ronojel buscar todo
de arranque runik’ajal centrado
rukojlib’al banco runik’ajal promedio
rukojlib’al kawäch conmutación runik’ajal ruwäch ancho medio
de bancos runik’ajal yakb’äl memoria inter-
rukojlib’al tzij banco de datos media
rukojolib’al ajilanïk campo numé- runik’oxïk kemchi’ revisar gramá-
rico tica
rukojolib’al cholajilab’äl campo runimaxik re tzij re’ ingrese los
alfanumérico siguientes datos
rukojolib’al q’ajanil plano runimil ruwäch ancho de banda
rukojolib’al q’ajanil nimat’im runimilem escala
plano o placa runimilem tamaño
rukojolib’al ruk’wab’al nojsa- runimilem b’ayb’otb’äl longitud
wuj campos de control de formu- de onda
lario runimilem b’it densidad de bits
rukojolib’al wajun campo binario runimilem ruwäch pantalla com-
rukojolil distancia pleta
rukojolil mejachon espacio de no runimilem seteyakb’äl densidad
separación de disco

151
runimilem tz’ib’ runuk’ulem rutzijoxikil

runimilem tz’ib’ tamaño de fuente runuk’ik ajustar


runimilem tz’ib’atzij límite del runuk’ik runimilem ajustar a es-
texto cala
runimilem wuj tamaño de papel runuk’ik ruxaq configurar página
runimirsanem okisanem desarro- runuk’ik taq nima’q organizar
llo de aplicaciones macros
runimirsaxik chicholaj aumentar runuk’ik tz’ajb’äl configurar im-
sangría presora
runimirsaxik oksäq maximice la runuk’ik’ ordenar
ventana runuk’ik’ taq tzijonem organizar
runimoxik la nimaximöy insertar diálogos
hipervínculo runuk’oxik tz’ibanem revisión or-
runimoxik k’ajtz’ïk insertar celda tográfica
runimoxik kik’ajtz’ïk insertar ta- runuk’ulem diseño
bla runuk’ulem ronojel diseño gene-
runimoxik ruche’el insertar co- ral
lumna runuk’ulem achik’ realidad vir-
runimoxik ruxaq exel insertar ho- tual
ja de microsoft excel runuk’ulem cholajin diseño deta-
runimoxik wachib’äl insertar ima- llado
gen runuk’ulem kajtz’ïk sistema de
runimoxik ximöy insertar vínculo ventanas
runojk’ayel b’anikil ingeniero de runuk’ulem nojsawuj diseño de
sistemas formularios
runuk’ cholajiïk código de barras runuk’ulem okib’äl eleb’äl siste-
runuk’ kajulew código universal ma de entrada y salida romx
runuk’ okinem código de acceso runuk’ulem pa rub’ey diseño en
runuk’ okisanem código de auto- línea
rización runuk’ulem rachik’ yakb’äl siste-
runuk’ sik’ixïk código de solo lec- ma de memoria virtual
tura runuk’ulem ruk’u’x yaksamaj
runuk’ wajun código binario administración de disco
runuk’b’äl k’utb’äl esquema de runuk’ulem rutzijoxikil sistema
presentación de información ejecutiva

152
runuk’ulem ruxaq wuj ruq’axanem pa tikirib’äl

runuk’ulem ruxaq wuj hoja de es- rupitz’oxik la pitzb’äl richin la


tilos b’eyajenem pulse los botones de
runuk’ulem samajib’äl rutzijol navegación
administración de recursos de in- rupitz’oxik pitz’b’äl presionar la
formación tecla
runuk’ulem solkema’ software de rupitz’oxik ruwäch kematz’ib’
sistemas presionar el botón del monitor
runuk’unel b’anikil programador rupitz’oxik taq tununem pulse las
de sistemas combinaciones
runuk’unel kiwäch arowe admi- ruq’a’ brazo
nistrador de tipos adobe ruq’a’ nuk’unel administrador de
runuk’unel okisanem programa- extensiones
dor de aplicaciones ruq’a’ okinem brazo de acceso
runuk’unel rik’on yaksamaj ad- ruq’ajanib’äl pirt’im tarjeta de
ministrador de memoria expandi- audio
da ruq’ajanib’al yakb’äl archivo de
runuk’unel ruxe’el tzij adminis- audio
trador de base de datos ruq’ajatzij yako’n cholkema’
runuk’unem la tz’ajib’äl configu- concepto de programa almace-
ración de la impresora nado
runuk’unem achik’ configuración ruq’alajisaxik ruwäch tzij resal-
3d tar los siguientes datos
runuk’unem la chayub’äl xml ruq’atik jaloj cancelar cambios
configuración del filtro xml ruq’atonem ruwi’ yakb’äl blo-
rupalib’äl ch’oy pad del mouse queo superior de memoria
rupam contenido ruq’axab’äl tzij canal satelital
rupam entorno ruq’axal q’axatzij enlace por saté-
rupam fondo lite
rupam profundidad ruq’axanem pa ch’utiramaj
rupam superficie transacciones por segundo
rupam b’it profundidad de bits ruq’axanem pa tanaj transmision
rupam k’ajtz’ïk contenido de las en serie
celdas ruq’axanem pa tikirib’äl transmi-
rupam oksäq entorno de ventanas sión de arranque

153
ruq’ijul ruseteb’äl yakb’äl

ruq’ijul fecha rusamaj teletz’ib’anik teclado de


ruqasaxik la yakb’äl descargue funciones
los siguientes archivos rusamaj tz’ib’atzij documento de
ruqasaxik yakb’äl descarga de texto
memoria rusamajay estación de trabajo
ruqirirexik cholsamajib’äl arras- rusamajel esclavo
trar la barra de herramientas rusamajel b’anikil operador de
ruqirirexik tzij arrastrar datos sistema
ruramaj okinem tiempo de acceso rusamajel jotexïk procesador esca-
ruramaj tzaqoj tiempo de caída lar
ruramaj kanoxïk tiempo de bús- rusamajel rutzil procesador de
queda arreglos
rurik’on isa isa extendido rusamajel tzij procesador de pala-
rurik’oxik rochochib’äl achik’ bras
extensión de dirección virtual rusamajib’al ruwäch accesorios
rurikirib’äl punto (inicio) de escritorio
ruropixik la cholaj saltar de fila rusamajich’ich’ achik’ máquina
ruropixik rub’anikil salto manual virtual
ruropixik ruche’el saltar de co- rusamajin funcionamiento
lumna rusamajinem raq’axab’al repro-
ruropixik ruxaq saltar de página ducción de medios
rusachoj b’anikil falla de sistema rusamajixik procesamiento
rusachoj cholch’ab’äl error de sin- rusamajixik ch’ab’äl procesa-
taxis miento de voz
rusachoj junumanem error de pa- rusamajixik cholkema’ programa
ridad ejecutable
rusachoj la tz’iban error de escri- rusamajixik q’axanem procesa-
tura miento de transacciones
rusachoj tikirib’äl falla de arran- rusamajixik taq nima’q ejecutar
que macros
rusamaj función rusamay q’axanel estación trans-
rusamaj html documento html misora
rusamaj pa pdf documento adjun- rusaqiläj retroiluminada
to en formato pdf ruseteb’äl yakb’äl memoria de

154
ruseteyakb’äl rutz’aqat chapb’äl wachtz’ib’

burbujas rutikirsaxik rusamaj la ke-


ruseteyakb’äl disco de matz’ib’ iniciar el funcionamien-
ruseteyakb’äl aponem disco des- to de la computadorta
tino rutojbob’enik etz’anem prueba
rusijol samaj informe de juego
rusik’inel pirt’im lector de tarjeta rutojtob’anem retalil comproba-
rusolkema’ software ción de validez
rusulowäch tz’ib’atzij animación rutojtob’enik prueba beta
de texto rutojtob’enik b’anikil prueba de
rusurib’äl ch’ab’ flecha de enrro- sistemas
llado rutojtob’enik pirt’im tarjeta de
rusuriyakb’äl aponem unidad diagóstico
destino rutojtob’enik sïb’ prueba de humo
rusuriyakb’äl seteyakb’äl unidad rutunik k’ajtz’ïk combinar celdas
de cd rutunik samaj unir documento
rusuriyakb’äl xe’el unidad de rutununel b’anikil integrador de
fuente sistemas
rusutinem tz’ib’atzij enrrolla- rutununem b’anikil integración
miento de texto de sistemas
rusutinem tzij enrrollamiento de rutunuxik rij taq tzij vincular con
palabras datos externos
rutaqob’al chib’äl mesajería vocal rutz’amaxik acha’on imprimir la
rutaqoya’l soltzij diccionario elec- selección
trónico rutz’amaxik wuj imprima la hoja
rute’ maestro rutz’apixik kajtz’ïk cerrar venta-
rute’ samaj documento maestro nas
rute’ yakb’äl archivo maestro rutz’apixik taqowuj cerrar mensa-
rutijonem cholkema’ programa je
de preparación rutz’apixik yakb’äl cerrar archi-
rutikirib’al al principio vos
rutikirib’al nimatz’ib’ mayúscula rutz’aqat adicional
inicial rutz’aqat mejorado
rutikirisanem la oksäq inicializa- rutz’aqat chapb’äl wachtz’ib’
ción de ventanas adaptador de gráficas mejorado

155
rutz’aqat taqoya’l ruwäch nimil

rutz’aqat taqoya’l adjunto en e- rutz’ukunem samajib’äl creación


mail de prototipos
rutz’aqatil atributo (informática) rutzalq’ominel cholkema’ progra-
rutz’aqatil yakb’äl atributo de ar- ma ensamblador
chivo rutzijik arrancar dual
rutz’eteb’äl b’it mapa de bits rutzijik kematz’ib’ encender la
rutz’etik la b’inib’äl observe el computadora
cursor rutzijik rom rom de arranque
rutz’etik la retal wachib’äl k’o rutzijil ruyonil chojmisanem co-
pa observe+ el icono que aparece rrección
en el rutzijol información
rutz’etik ruwäch kematz’ib’ ob- rutzijol ri taqoyal noticias del co-
serve el monitor rreo
rutz’etik solkema’ sofware de au- rutzijol, ka’i’ oxi’ tzij comentario
ditoría rutzijonem okisanel especifica-
rutz’etonem tunuj suma de verifi- ción funcional
cación rutzijoxikil pa riwi’ retokib’äl in-
rutz’ib’ wachtz’ib’ gráfica de ca- formación sobre la licencia
rácter rutziyaqb’äl umül traje de conejo
rutz’ib’axik ewa’etal teclear con- rutzolitzij ch’ab’äl respuesta de
traseña voz
rutz’ib’axik rochochib’äl escribir rutzolixik b’uyuch’ich’ retornos
la dirección de carro blando
rutz’uk’ik ejqansamaj crear car- rutzolixik pa taqonem volver al
peta mensaje
rutz’uk’ik kik’ajtz’ïk crear tabla rutzyaqb’äl traje
rutz’ukik perb’äl definir área ruwäch ancho
rutz’ukik rute’ wuj crear docu- ruwäch clase
mento maestro ruwäch dimension
rutz’ukik rutz’aqatil la ruwäch escritorio
tz’ib’atzij definir atributos de ruwäch monitor
texto ruwäch óptica
rutz’ukik wuj pa html crear docu- ruwäch tipo
mento html ruwäch nimil banda ancha

156
ruwäch tiq’b’äl ruxe’el rochochiwuj

ruwäch tiq’b’äl pantalla táctil ruweqna’oj qupiwachib’äl arte


ruwäch tunub’äl fibra óptica de recortes
ruwäch tz’ib’ nachojmisaj tipo de ruwi’ encabezado
letra ajustable a escala ruwi’ superior
ruwäch, rupaläj pantalla ruwi’ chuqa’ raqän encabezado y
ruwachib’al copia pie de página
ruwachib’äl cholkema’ programa ruwi’ kajtz’ïk pestaña
de dibujo ruwi’ peraj yakb’äl área superior
ruwachib’al kemil copia digital de memoria
ruwachib’al wuj scanner ruwi’ q’ab’aj pulgada
ruwachib’al yako’n copia de segu- ruwi’ ruchi’ borde superior
ridad ruwi’ ruchi’ margen superior
ruwachib’al yuquyakb’äl copia ruxaq hoja
de seguridad de cinta ruxaq página
ruwachib’axik rub’eyal copiar ruxaq apon página siguiente
formato ruxaq jik’ib’äl hoja de cálculo
ruwachib’axik ruk’ikajtz’ïk co- ruxaq k’a’m página web
piar tabla ruxaq kan página anterior
ruwachib’axik ruwachib’al co- ruxaq re’ página actual
piar imagen ruxaq yakb’äl hoja de archivo
ruwachib’axik ruxaq copiar toda ruxe’ cholajib’äl directorio raíz
la hoja ruxe’ samaj documento fuente
ruwachib’axik ruwi’ copiar enca- ruxe’el base
bezado ruxe’el tzij datos fuente
ruwachinäq cholkema’ programa ruxe’el ch’ab’äl lenguaje fuente
objeto ruxe’el cholb’i’ base bibliográfica
ruwachinik pa’anem reflejar ver- ruxe’el cholkema’ programa fuen-
ticalmente te
ruwachixik kotz’onem reflejar ho- ruxe’el kematz’ib’ computadora
rizontalmente fuente
ruwachsaqil seteyakb’äl disco lá- ruxe’el nimat’im placa base
ser óptico ruxe’el nimil banda base
ruwachtz’ib’ rutz’eteb’äl b’it ruxe’el nuk’ código fuente
gráfica de mapas bits ruxe’el rochochiwuj fuente de li-

157
ruxe’el rutzij rochochib’al ruyonil tz’ib’atzij

breta de direcciones ruyakb’al q’axanem archivo de


ruxe’el rutzij rochochib’al origen transacciones
de datos de direcciones ruyakb’al tz’ib’atzij archivo de
ruxe’el ruwäch ochochib’äl fuen- texto
te de datos de direcciones. . . ruyakik taq nima’q grabar macros
ruxe’el samajel base de procesa- ruyako’n chuqa’ ruchojmirisa-
dor xïk respaldo y restauración
ruxe’el seteyakb’äl disco fuente ruyako’n yakb’äl archivo de res-
ruxe’el tzij base de datos paldo
ruxe’el tzij fuentes de datos ruyakonel q’ajanib’äl grabadora
ruxe’el uchuq’a’ fuente de energía de sonidos
ruxe’el, rutz’ib’ fuente ruyakonem achik’ almacenamien-
ruxik’ixik yakb’äl memoria de só- to virtual
lo lectura ruyakonem tzijoxikil almacena-
ruxlaxik chuqa’ katzijixik sus- miento de información
pender y reiniciar ruyojik ronojel ri retal borrar to-
ruxojoxik yakb’äl borrar memoria dos los rastros
ruya’ik k’utb’äl colocar el punte- ruyonil automático
ro ruyonil privada
ruya’ik kik’in ri echa’on agregar ruyonil remoto
a favoritos ruyonil jek’a’n cálculo automático
ruya’l b’ojb’on nodo de estallido ruyonil chuyub’äl filtro automáti-
ruya’l ch’ab’äl topología co
ruya’l ch’umil red de estrella ruyonil etal marcación automática
ruya’l kematz’ib’ red de compu- ruyonil k’wab’äl piloto automáti-
tadora co
ruya’l okisanel red de usuario ruyonil nik’onem revisión automá-
ruya’l pirt’im tarjeta de red tica
ruya’l wachib’äl twitter ruyonil niyake’ guardar automáti-
ruya’l yalwinäq red bribones camente
ruyakb’al pa molaj archivo por ruyonil nuk’b’äl esquema automá-
grupo tico
ruyakb’al pa molaj archivo por lo- ruyonil okib’äl entrada automática
tes ruyonil tz’ib’atzij texto automáti-

158
ruyonil tzolitzij soltzoj pa kematz’ib’

co samana’oj tecnología
ruyonil tzolitzij respuesta automá- samawuj hoja de trabajo
tica samayonil autoiniciador
ruyonil xe’eltzij resumen automá- samayonil seteyakb’äl disco auto-
tico iniciador
ruyonitikirsaxik autorreanudación saqb’äch nieve
sachoj error saqil láser
sachoj falla saqjuch’ líneas en blanco
sachoj solchi’ error gramatical saqsäq transparente
samaj documento saqtz’ib’ carácter blanco
samaj proyecto seteb’äl burbuja
samaj servicio seteb’äl cd
samaj tarea seteyakb’äl disco compacto
samaj trabajo sïb’ humo
samaj pa taqoya’l documento por sik’inel lector
correo-e sik’inel tz’ib’ab’äl lápiz lector
samajay estación sik’inem lectura
samajel operador sik’iwuj libro
samajel procesador sik’ixïk dictar
samajib’äl accesorio sik’ixïk leer
samajib’äl dispositivo sik’ïy setek’ojlib’äl lectorde cd-
samajib’äl factibilidad rom
samajib’äl herramienta silonel control (remoto)
samajib’äl prototipos silonel hábil
samajib’äl recurso silonel interactivo
samajich’ich’ máquina silonem interacción
samajilab’äl calculadora silonïk mover
samajin ejecución silowachib’äl animación
samajinem operativo silowachib’äl cámara de video
samajinïk ejecutar siwan papelera
samajixïk ejercitar solïk desagrupar
samajixïk operar solonel decodificador
samajixïk reproducir solonem decodificación
samakax caja de herramientas soltzoj pa kematz’ib’ diccionario

159
su’unïk tunïk

en linea gue el primer párrafo


su’unïk limpiar tawachib’aj ri nab’ey motzaj co-
suri’il rodante pie el primer párrafo
surib’äl enrrollado tawachib’aj tzij copie los datos
surik’olaj bola rodante tayaka’ ronojel guardar todo
suritz’ib’ arroba teletz’ib’anïk teclado
suriyakb’äl unidad tewtzijïk arrancar en frío
sutinem enrrollamiento tijonem capacitación
sutixïk enrrollar tijonem estudio
t’ot’ concha tijonem preparación
tach’utinirisaj la kajtz’ïk minimi- tijonïk curso
ce la ventana tikirib’äl principio
tajin natz’ib’aj mientras se escribe tikirisanem inicialización
talutzijol telecomunicaciones tikirisanem inicio
talutzijonem teleconferencia tikirisanïk iniciar
tanaj capítulo tikirisaxïk reanudar
tanaj cholaj tiköy cholkema’ programa de ins-
tanuk’a’ la etawachib’äl organi- talación
zar iconos tiq’ tacto
tanuk’u’ ronojel organizar todo tiq’b’äl táctil
taq samaj eventos to’ïk ayuda
taqob’äl mesajería to’onel asistente
taqoj asunto to’onel ayudante
taqoj comando to’onem asistencia
taqonem correo to’onem soporte
taqonem mensaje to’onïk ayudar
taqonïk enviar tojtob’anem comprobación
taqotz’ib’ e-mail tojtob’enïk beta
taqotzijob’äl fax tojtob’enïk evaluar
taqowuj carta tojtob’enïk prueba
taqoya’l correo electrónico, e-mail tunïk añadir
taqoya’l chib’äl correo vocal tunïk combinar
taqoyakb’äl bandeja tunïk sumar
tatz’ajb’a’ la nab’ey motzaj pe- tunïk unir

160
tunub’äl tzalq’ominel ch’ab’äl

tunub’äl fibra tz’eteb’äl mapa


tunub’äl puerto tz’eteb’äl wachib’äl mapa de imá-
tunub’äl vínculo genes
tunuj suma tz’etël visible
tunuj pa ruyonil auto suma tz’etël k’utch’oy puntero del ratón
tunuk’amal cable coaxil visible
tunuk’amal coaxial tz’etïk ver
tunül integrado tz’etïk tzu’unïk
tununel integrador tz’etonem auditoría
tununem conexión tz’etonem verificación
tununem integración tz’etöy verificador
tununem pa runimilem perch’ib’ tz’etöy tz’ib’anikil verificador del
integración a escala oblea ortografía
tunuwuj link tz’ib’ carácter
tunüy kematz’ib’ interfaz tz’ib’a’n escritura
tunüy kematz’ib’ rll interfaz rll tz’ib’ab’äl lápiz
tz’ajb’anïk pegar tz’ib’an registro
tz’ajib’äl impresora tz’ib’ana’oj argumento
tz’ajib’an impreso tz’ib’anel apuntador
tz’ajib’an pa cholaj impresión en tz’ib’anikil ortografía
serie tz’ib’atzij texto
tz’ajib’anem impresión tz’ib’awuj libreta
tz’ajixïk imprimir tz’ib’awuj manuscrito
tz’aläm tablero tz’ib’axïk escribir
tz’apäl cerrado tz’il sucia
tz’apich’akul arquitectura cerrada tz’il uchuq’a’ energía sucia
tz’apixïk cerrar tz’ukïk crear
tz’aqasamaj adjunto tz’ukïk definir (área)
tz’aqät completa tz’ukunem creación
tz’aqatisanïk adjuntar tz’ukunïk inventar
tz’aqatisaxïk completar tz’uyub’anïk restablecer
tz’aqatzij wuj nota al pie tzalq’omanel interprete
tz’aqonïk construir (planos) tzalq’ominel ensamblador
tz’eteb’äl ejemplo tzalq’ominel ch’ab’äl lenguaje en-

161
tzaqoj wachinäq

samblador tzolixïk recuperar


tzaqoj caída tzolixïk retornos
tzaqonïk continuar tzolixïk volver
tzib’ajay oficina uchuq’a’ energía
tzij dato uchuq’a’ volumen
tzij palabra uchusaqil electrónica
tzij pa nimatz’ib’ palabras en ma- uk’a’ paréntesis
yúsculas uk’wab’äl bus
tzijïk activar uk’wanel controlador
tzijïk arrancar uk’wanel encaminador/director
tzijïk encender uk’wanel piloto
tzijïl activo uk’wanel portadora
tzijïl cholajib’äl directorio activo uk’wanel cholkema’ driver
tzijil peraj sector de arranque ütz correcto
tzijob’ab’äl memorándum ütz ri k’exoj/jaloj aceptar modifi-
tzijokax caja de diálogo caciones
tzijol referencia ütz chik listo
tzijonem conversación ütz ronojel aceptar todo
tzijonem diálogo ütz runimilem tamaño correcto
tzijonib’äl artículo (acuerdo) utzijläj tz’ajb’anem pegado espe-
tzijonïk conversar cial
tzijowäch descripción uxlanïk suspender
tzijoxïk explicar wachachik’ biónico
tzijoxikil noticia wachaj vista
tzijoxikil pa ruwi’ información so- wachel visual
bre wachel cholkemanem programa-
tzijwäch kematz’ib’ escritorio ac- ción visual
tivo wachib’äl dibujo
tzolijnel retornable wachib’äl galería
tzolin samaj documento retornable wachib’äl imagen
tzolinïk invertir wachib’enïk dibujar
tzolinïk regresar wachib’exïk copiar
tzolinïk restaurar wachinäq componente (figura)
tzolitzij respuesta wachinäq objeto

162
wachinäq ole yakoq’aq’

wachinäq ole objeto ole ya’ïk aportar


wachinïk reflejar ya’ïk asignar
wachk’exel avatar ya’ïk colocar
wachtz’ib’ gráfica ya’ïk dar
wachwuj facebook ya’l nodo
wajun binario ya’l red
wawe’ tatz’ajb’a’ la samaj ya’l kematz’ib’ internet
ak’olom pe pegue los datos co- ya’l tzijonem chat (conversación
piados en esta parte en linea)
weqk’am tira yajo yahoo
weqk’an cadena yakb’äl archivo
weqna’oj arte yakb’äl nuk’samaj disquete/disco
winaqirïk personalizar yakb’äl pirt’im tarjeta de rom
winowx windows yakb’äl uchuq’a’ batería
wo porcentaje yakïk almacenar
wort word yakïk grabar
wuj papel yako’n ruchuq’a’ energía de res-
xa b’a achike cualquier paldo
xa b’a achike rupam cualquier re- yako’n seteyakb’äl disco de segu-
gistro ridad
xa xe tz’aqät k’ajtz’ïk solo celdas yakoj jaloj guardar cambios
completas yakoj samaj guardar documento
xa xe tz’aqät taq tzij solo palabras yakomes portapapeles
completas yakon almacenado
xak nivel yakon compacto
xe’el raíz yakon guardada
xich’inïk interrumpir yakon respaldo
xik’tz’ib’ab’äl buril yakon pa ruyonil la jalwäch ver-
ximon acoplado sión guardada automáticamente
xol combinación (celdas) yakonel grabador
xolonem intercalación yakonem almacenamiento
xulub’äl descendente yakonem grabación
yab’äl tóner yakonïk guardar
ya’ïk agregar yakoq’aq’ ups

163
yakosamajib’äl yuquyakb’äl

yakosamajib’äl dispositivo de al- yojb’äl b’uyuq’a’ almohadilla sen-


macenamiento sible al tacto
yaksamaj memoria usb yojo’n dañado
yalan flujo yojo’n peraj sector dañado
yalan más yojonïk borrar
yalan samaj flujo de tareas yoni’elem auto extracción
yalwinäq bribones yujïk deshacer
yija giga yujunem interferencia
yijab’it gigabyte yujunïk incluir
yipiyöt intermitente yuquyakb’äl cinta
yojb’äl almohadilla

164
••

RUKA’ N PERAJ

KAXLAN ⇒ KAQCHIKEL

165
ARTES DEL IDIOMA
neologismos

abertura pachi’ aditivo tunuj


abreviatura ko’etal adivinanza tawila’
abstractivo metz’etel adjetivar jalt’asinïk
académico, estudiante, aprendiz adjetivizador jalt’asil
tijoxel adjetivo jalt’as
acción rub’anik adjetivo derivado jotayin jalt’as
acento k’oxom adjetivo indefinido mek’isel
acentuación k’oxomal jalt’as
acentual ruk’oxomal adjetivo numeral (k’) ajilab’alil
acepción juq’ajarïk tzij jalt’as
acta retal tzij adjetivo ordinal cholajib’äl jalt’as
actitud mental runa’oj adjetivo posicional ruk’ojlemal
actitudinal na’ojil jalt’as
activa k’ulb’anayom adjetivo radical ruxe’ jalt’as
activación tzijem adjetivo superlativo läj jalt’as
actividad samaj adjunto ach
acuerdo tz’ib’anem adjunto adverbial weqot’as
acuerdo de paz uxlak’u’x jalb’anoj
tzib’anem adjuntos nominales weqot’as t’as
acusativo rutz’aqatil ch’ab’äl admiración mayoj
adelantamiento ik’owinem admirativa (oración) mayel

167
adstrato anaptixis

adstrato jachon ch’ab’äl agradecimiento k’awomanem


adverbial jalb’anojil agrupación moloj
adverbializador jalb’anelil agudo ruk’isib’al k’oxom
adverbio jalb’anoj álbum mol
adverbio de cantidad jaru’il alegoría mek’utb’äl na’oj
jalb’anoj alfabetización tijonïk
adverbio de duda kak’u’x alfabeto choltz’ib’
jalb’anoj alfabeto unificado tunül choltz’ib’
adverbio de lugar k’ojlib’äl aliteración rukamuluxik k’oxom
jalb’anoj alófono jalb’itz’il
adverbio de manera rub’anikil alomorfo jaljitz
jalb’anoj alveolar kajnaq’k’ox
adverbio de modo rub’eyal alveolos kajnaq’
jalb’anoj alveopalatal ruq’ajanil ch’ak’ultz’ib’
adverbio de negación meqel ambigüedad katzijolil
jalb’anoj ambiguo ka’okisaxïk
adverbio de tiempo ruq’ijul ámbito k’ojolib’äl
jalb’anoj ampliación nimirisanem
adverbio distributivo jacholil ampliación léxica runimirisanem
jalb’anoj cholatzij
adversativo q’atq’ajarïk anacoluto rutzaqik cholch’ab’äl
afectividad ajowanil anáfora kamulun na’oj
afectivo ajowanel anafórica rukamulun na’oj
aféresis qupik’oxom anagrama xolöy tz’ib’
afianzamiento q’etenem análisis ch’ob’onem
afijo xiltzij análisis crítico chayun na’oj
afijo de flexión ruwixal xiltzij análisis lingüístico ruch’ob’onem
afirmación (adverbio) jikinem solchi’
afirmativa jikïl análisis literario ruch’ob’onem le-
afirmativo jujik malil
africado tz’apik’oxom analítico ch’ob’onel
agente b’anel analogía rutz’ukik junumatzij
agentivo k’utb’anel analógico tz’ukunel junumatzij
agilidad rusilonem anaptixis achtunu’n

168
anástrofe asonante

anástrofe jalkojolib’al tzij apofonía rujaloj k’uxatzib’


andamio rub’ey tzij apólogo, fábula pixa’ lema’
andragogía retamab’alil nimawi- aposición tunun tzij
näq apositivo tunel
anecdótico k’ulwachinem apóstrofe, saltillo, glotal ch’ut
anexo rutz’aqat samaj apreciación ajowanem
anfibología kaq’ajarïk aprendiente etamanel
ansiedad rayinil aprendizaje etamanem
antecedente kulwachitajnäq aprestamiento rutikirib’al samaj
anticipación ik’owinem tzij aptitud rub’eyal na’ojb’äl
antietimológico mexe’el apunte tz’ib’an
antífrasis mek’utna’oj área jutijonïk
antipasiva b’anayom área curricular rukojolib’al lema’
antipasiva de enfoque agentivo artes del idioma retamab’alil
b’anayom rub’anenil ch’ab’äl
antipasivo de incorporación articulación ch’ab’anem
rutz’aqat b’anayom articulador ch’ab’anel
antítesis jaltzij articular ch’ab’enïk
antología lematzij articulatorio cholaq’ajanil
antonimia q’eb’aq’ajem artículo k’ulab’i’
antónimo q’eb’aq’ajuj artículo determinante jikïl
antonomasia jalq’ajan k’ulab’i’
antropocéntrica ruk’u’x k’aslemal artículo indeterminante mejikil
antropónimo b’i’aj winäq k’ulab’i’
apéndice tz’aqatb’äl artística weqosamaj
apical tzamch’akultz’ib’ aseveración jikib’anem
ápice rutza’m aseverativa jikib’anel
apicoalveolar ruk’oxomal asignación chilab’anem
ch’akultzib’ asignado jachon
aplicación okisanem asimilación junumaj
aplicada (lingüística) okisaxïk asistente q’asöy tzij
aplicativo okisaxel asociación rub’ixikil na’oj
apócope tzaqtzij asonancia junaq’ajanil
apódosis taqonem tunutzij asonante setil q’ajanil

169
aspecto capacitador

aspecto b’eyalil avanzado ik’owinäq


aspecto completivo b’eyal kan bajo qajinäq
aspecto de la narración rub’eyal barbarismo rutzij
lemotzij barrera q’atb’äl
aspecto gramatical b’eyalil kem- base kutamil
chi’ base verbal ruxe’ b’anoj
aspecto incompletivo b’eyalil wa- básico (educación) rukab’ tijonem
kami batología kamulun ch’ab’äl
aspecto perfectivo b’eyal b’ano benefactivo k’atzinem
aspecto potencial b’eyal apon beneficiario k’ulum
aspecto progresivo tajin b’eyal bibliografía cholwuj
aspiración xupk’oxomal biblioteca wujb’äl
aspirado t’ojk’oxomal bilabial kachi’aj
aspirar t’ojk’oximanïk bilingüe ka’i’ ch’ab’äl, kachi’
atenuación nik’ana’oj bimestral ka’ik’
átono mek’oxom bisílaba kajap
atribución chawem bivalentes karejqalem
atributivo chäw boceto nab’ey samaj
atributo chawil cacofonía itzq’ajanil
audición ak’axab’äl cadencia jachk’oxom
auditorio ak’axoma’, ak’axanela’ calco qajanel
aula tijonijay calco lingüístico qajsolchi’
aumentativo nimirisanel calco semántico qajkemchi’
ausente mek’oyal cambiar jalonïk
autentico qitzij cambio jaloj
autocontrol rub’eyal na’ojinem cambio alofónico rujaloj q’ajanil
autodeterminación rub’eyal cambio lexical rujaloj cholachij
k’aslem cambio semántico rujaloj q’ajarïk
autoeficacia pajsamaj canal q’axab’äl
automática ruyonil canalizar q’axanïk
autonomía qichin cantidad jaru’il
autor tz’ib’anel capacidad etamanil
autosostenible chapayonil capacitación tijonem
auxiliar to’onel capacitador q’axanel na’oj

170
capacitar código

capacitar tijonïk claridad saqil


cardinal ajilanïk jalb’anoj clase ruwäch
carientismo q’olon tzij clase de códigos kiwäch taq nuk’
carpeta yakb’äl clasificación cha’onem
carta taqowuj clasificado cha’on
carta de agradecimiento (k’) clasificador cha’onel
k’awomanem taqowuj clasificador nominal cha’onel t’as
carta de invitación peyonem taqo- clasificador numérico cha’onel
wuj ajilab’alil
cartel perwuj clasificador personal cha’onel wi-
casilla rupam kajtz’ik naqilal
caso rub’anem clasificar, seleccionar cha’onïk
castellano kaxlan ch’ab’äl cláusula pajtzij
catacresis k’amb’äl tzij clausula de complemento
catáfora rub’ixikil tzij rutz’aqat pajtzij
catástasis ruk’isib’äl b’anotzij cláusula adverbial jalb’anojil pajt-
categoría peraj zij
categoría gramatical rucholajem cláusula adverbial de causa
kemchi’ rub’anikil jalb’anoj pajtzij
causa ruxe’ cláusula adverbial de condición
causal b’anob’ab’ rutaqil jalb’anoj pajtzij
causativo umanel cláusula adverbial de propósito
central nik’ajal rub’eyalil jalb’anoj pajtzij
ceremonial xukulil cláusula adverbial de tiempo
cheque k’exoj pwäq ruq’ijul jalb’anoj pajtzij
chiste, broma, engaño q’oloj cláusula principal runab’eyal pajt-
chol propio (k’) raqän ch’olti’ zij
chuj propio raqän kiti’ cláusula relativa rachib’il pajtzij
ciclo ruq’ijul juna’ clave retal ajilab’äl
científico na’ojinel clima ruwäch q’ij
cifrar ewanïk tzij clítico pertzij
cinética uchuq’alil coarticulación nuk’unem q’ajanil
circular, memo taqil codificación nuk’unem
circunstancial xalq’at código nuk’

171
código criptográfico conflicto

código criptográfico runuk’ ewa- complexión kamutzij


nem componente rutz’aqatil
código epistemológico runuk’ reta- comportamiento k’utuna’oj
mab’alil na’oj composición runuk’unem
código lingüístico runuk’ solchi’ compositivo rutz’ukik kach’ab’äl
código paralingüístico runuk’ compositor tzib’anel
uchuq’ajanem comprensión ak’axanem
coeficiente tikoj comprensión ak’axanem
coeficiente intelectual tikoj comprobante retal loq’oj
na’onel compuesto kaxe’, yo’xtzij
cognado junawäch común choj
cognición rub’eyna’oj comunal molaj winäq
cognitiva b’eyna’oj comunicación tzijob’äl
cognoscitivo retamanem comunicador tzijonel
coherencia junumanem comunicativo rutzijoxikil
coiné tunuch’ab’äl concatenación rutikirisaxik pajtzij
colectivo tununem concepto definición
color b’onil conceptual runa’otzij
colorear b’oninïk concesión q’alatzij
colorista kamulun tz’ib’anel concesivo q’aton tzij
columnas cholaj concienciación k’uxlanem
coma muxtuq’ concinidad jeb’etzijoxïk
combinación xol concluir k’isinïk
comillas (k’) kamuxtuq’ conclusión ruk’isib’äl tzij
comitativo achib’ilal concordancia ximïl
compacto/difuso jaqäl k’oxom concordar ximïk
comparativo junumanel condicional taqtzij
competencia rajowanem conducción uk’wanem
competente rayb’anel conduplicación kamulun tzij
complejo (sustantivo) xe’b’anoj conector oracional malatzij b’ab’
complementizador tz’aqatenel conferencia tzijonem
complemento rutz’aqät confianza nimanil
completivo (pasado) kan confirmación ruk’u’x tzijonem
completo tz’aqatel conflicto k’ayewal

172
conjugación criptograma

conjugación pach’unem continuativo tzaqalil


conjugación verbal rupach’unem continuo chojb’ey
b’anoj contorno rulewal
conjunción tunu’ contracción tunutzij
conjunción coordinativa (k’) contradicción q’atonem tzij
nuk’utunu’ contraer kutirisanïk
conminación yoq’onem contrario mejunam
conmoración kamuluna’oj contrastivo junumach’ab’äl
connotar tunem na’oj control rub’eyal
connotativo rutunem na’oj convencionalismo yakok’u’x
consecución kanonem convenio atowab’äl
consecuente ruka’n achtzij conversación tzijonem
consecutivo tz’aqatb’ab’ conversión kamultzij
consejo pixa’ coordinación nuk’unem
conservación chajinem coordinado kemtzij
conservar chajinïk coordinador nuk’unel
consistencia rukowilem copulativo rucholab’äl tzij
consolidación tunem corchete kajux
consonante ch’akultz’ib’ corrección ruk’ojlem tzij
consonante compuesta rutz’aqat correferencia achib’il tzij
ch’akultz’ib’ correlación tunül
consonantes glotalizadas ja’s correo taqonem
ch’akultz’ib’ cortesía ch’a’äl
consonántico ruch’akulb’alil tz’ib’ cósmica tzub’alil
constituyente rucholanem tzij cosmovisión ruch’ob’oj kajulew
constituyentes secundarios rukab’ costumbre tz’eto’n
ruchalajem tzij crayón bonib’äl
construcción gramatical creación tz’ukunem
rub’anikil kemchi’ creatividad weqonem
constructivismo rub’anikilem creativo weqonel
construir b’anïk creencia nimalil
consulta ch’ob’oj criptoanálisis retamab’alil soltzib’
contenido rupam lema’ criptografía ewanem tz’ib’
contexto kojolib’äl criptograma soltz’ib’

173
criptolexemia descodificación

criptolexemia rusotz’ib’ curso tijonïk


criptología retamab’alil ewanem datismo ya’onem
criterio xena’oj dativo ya’om
crítica Q’alarisan tzij dato etal
crónica tzijowuj debate ch’ayom tzij
cuadro kajtz’uk declinable qajtzijonel
cuadro fonémico kajtz’uk b’itz’ declinación qajtzij
cuadro fonético kajtz’uk declinar qajtzijoxïk
q’alatz’ib’ deducción k’amaxelal
cuadro sinóptico kajtz’uk cholo- deducir k’amaxïk
choj deductivo k’amanil
cualidad k’utwäch defectivo metz’aqät
cualitativo k’utb’äl samaj definición q’ajatzij
cuantificador jantaqb’äl definir jikib’anïk
cuantitativo jaru’il deíctico o deixis k’utüy jalb’anoj
cuarto rukaj democracia junumaq’ij
cuenta rajilanem demorar yokob’anïk
cuenta gregoriana rucholanem demostrativo k’utulel
kaxlan denominativo jachsamaj
cuento lema’ denotativo rukab’ q’ajarïk
cuerdas vocales k’oxomb’äl qulaj, dental q’aja’eyaj
k’amqulaj deontológica rub’ey na’oj
cuerpo de la carta ruch’akul taqo- deponente jachq’ajanil
wuj derivación jotayil
cuestión k’utunem derivación de sustantivo rujotayil
cultismo ruxe’el ojer ch’ab’äl t’as
cultismo semántico ruq’ajarik ojer derivación de verbo rujotayil
ch’ab’äl b’anoj
cultismo sintáctico rucholanem derivado jotayin
ojer ch’ab’äl derivar jotayinïk
cultura b’anob’äl desarrollar solïk
cúmulo molon desarrollo solna’oj
cuña ch’utül tzij descifrar q’alajirisab’äl
currículo k’aslemal tzij descodificación solonem

174
descodificador disfraz

descodificador q’alajirisanel diccionario de sinónimos juna-


describir q’alajirisanïk maq’ajuj soltzij
descripción tzijowäch diccionario ilustrado wachsoltzij
descriptivo rub’ixikil b’anikil diccionario lingüístico solchi’ sol-
desenlace soloj tzij
deseo rayb’äl diccionario monolingüe juchi’ sol-
desiderativo rajowanel tzij
desinencia jil dicho b’in
desinencial jilil dictado sik’inem
despectivo qasöy q’ij dictamen cholmayij
destinatario (correspondencia) didáctica beyatijonïk
k’ulüy taqowuj diéresis katz’uj
destino patan k’aslem diferencia kojolil
destreza retamab’al diferencia fonológica rukojolem
desvalorativa qasatzij q’ajarïk
detalle ch’uti’etal dígrafo kab’tz’ib’
determinado k’ulb’i’aj diminutivo ch’utirisanel
determinante (artículo) dinámica etz’anem
jik’ulab’i’ diploma retal wuj
determinativo jikinel diplomado retalil tijonïk
diacrítico etatz’ib’, retal tz’ib’ diptongo kamu’x
diagnóstico tojtob’enïk dirección (residencial) ocho-
diagrama wachtzijol chib’äl
dialéctica rub’eyal ch’ab’äl dirección general rochochib’al
dialecto vernáculo direccional chojmib’anoj
dialogante ch’ab’anel disciplina b’anab’eyal
dialogismo k’ultzijol discriminación tz’ilanem
diálogo ch’ab’elil discurso tzijonem
dibujo wachib’äl discurso ceremonial choloj
dicción jeb’ël q’ajarïk discusión jalo’n tzij
diccionario soltzij diseminar jachoj
diccionario bilingüe kachi’ soltzij diseñado wiqo’n
diccionario de antónimos diseño wiqoj
q’eb’aq’ajuj soltzij disfraz jalwäch

175
disimilación entonación

disimilación jech’uq’ajanem eficiencia k’iyirisanel


disimilar jalq’ajanïk eje seteb’äl
disposición rucholanem lema’ ejemplo, modelo, muestra
distribución (k’) jachonem tz’etb’äl
distributivo jacholil ejercicio, trabajo, deber samaj
disyuntivo ka’i’ rub’eyal elemento compositivo runuk’ik lil
diversificación jalajojil elemento de la comunicación tzi-
diversificado jalajöj job’alil
división occidental rulewal q’anti’ elemento fónico lil q’ajanem
división oriental rulewal q’eqti’ elemento gramatical lil kemchi’
división wasteka rulewal saqti’ elemento lingüístico lil solchi’
división yukateka rulewal kaqti’ elementos del enunciado lil t’el
docente tijonel elidir relesan k’istz’ib’
documentación wujilal elipsis elesan tzij
documento wuj elisión tzaqotz’ib’
dominio semántico rupam q’ajarïk emisor taqonel tzij
dorsal ch’akulq’ajanem enálage ruk’exel jalb’anoj
dos puntos kachuq’ encabalgamiento ch’arpach’
dosificación cholatijonem encabezado ruwi’ samaj
drama tz’etek’aslemal enclítico k’ajb’ab’
dramático k’aslemanel endereza rutzil
dramatización k’aslemanem endógeno alaxil
dubitación kak’uxil energética rujotayil
dubitativo rukak’uxnem energía uchuq’a’
duda (adverbio) kak’u’x énfasis ruk’u’x q’ajanem
duplicación rukamulun enfático jotayinel
duración kowilem enfoque tz’etoj
durativo rukowil enfoque agentivo rutz’etik b’anelil
económico ajpwäq ensayo tz’ib’an wuj
editorial tz’ajb’äl wuj enseñanza tijonïk
educación tijonem enseñar k’utunïk
educativa tijonil ensordecimiento t’ojem
efectivo rajowaxik ch’akultz’ib’
eficacia uchub’anem entonación b’ixanem

176
entonador evaluación diagnóstica

entonador b’ixanel escritura práctica samajtz’ib’


entrevista k’utuj etamab’äl escritura técnica ch’ob’öy tzij
enumeración rucholanem ajilab’äl escuchar ak’axanïk
enunciado b’ixïk esencial k’uxal
enunciativa b’ijnem especificativo runimilem t’as
epanáfora rukamuluxik na’oj esquema k’utb’äl tzij
epanalepsis rukamulun weqojitz estativo k’ojlem
epanortosis runimilem weqojitz estética rub’anikil wiqo’n
epéntesis rutz’aqat q’ajanil estilo b’anikil
epentética (vocal) jotay estilo periodístico rub’anikil talut-
epiceno rukojolem zij
epifonema rutzijol na’oj estrategia rub’eyalil
epiglotis ruxe’ aq’ajanil estrategia lingüística rub’eyal sol-
epigrafía mayatz’ib’ chi’
epílogo nuk’lema’ estridente/mate jitzq’ajanil
epímone weqojitz kamutzij estructura cholanem
epistemología retamab’alil estructura de signos rucholanem
na’owinaqil retalil
epítome ruch’utirisanem lema’ estructura gramatical ruchola-
época ruq’ijul nem kemchi’
equilibrado junamanel estructura sintagmática ruchola-
equipamiento nojixaxïk nem ch’ob’nem tzij
ergatividad b’anb’anelil estructuración rucholanem
ergativo b’anb’anel estructurado cholajin
escandir ajilanïk tzij estructural rucholajil
escasión runimilem pach’ etapa peraj
escenografía k’utuweqoj ética retal k’utïk
escenógrafo weqkuqunel étimo ruxe’el katzij
escolar tijoj etimología ruxe’el tzij
escritura tzib’anem etimológico ruxe’el
escritura fonética q’ajanem etopeya runa’ojil
tz’ib’anem eufemismo ruk’exel tzij
escritura maya, jeroglífico ma- evaluación tojtob’enïk
yatz’ib’ evaluación diagnóstica nab’ey toj-

177
excepción forma de expresión

tob’enïk faringe jorjor


excepción jech’ujnem faringeal q’ajajorjor
exclamación na’onem fecha rajilab’al q’ij, ruq’ilul
exclamativo na’owäch femenino ixoqilal
exhortativo taqonem fenómeno uchuq’ab’il
expansión talunem ficha pirwuj
expectativa tz’etonil figura literaria ruwachib’al lema’
experimentador k’otonel figura retórica ruwachib’äl weqo-
experimentar k’otoxïk jitz
expletivo na’ojitzij figura, gráfica ruwachib’äl
explicativo tzijonil figurado wachinem
explicito q’alajil filosofía retamab’alil ch’ob’oj ma-
exploración kanunem yoj
explosivo b’ojb’on final ruk’isib’äl
expolición rukamulun juna’oj firma juch’b’i’aj
exposición tzijoxikil flexión wixal
expresión b’ixikil flexional wixalal
expresión ch’owem flexionar wixanïk
expresión artística ch’owem we- florecimiento rukotz’ijal
qosamaj fluctuación jalna’oj
expresiva tzijona’ojil, ch’owinel fluidez rech’ech’
extensión semántica k’iyirisanem fonema b’itz
q’ajarïk fonética q’ajatz’ib’
extenuación q’atana’oj fonética acústica ruq’ajatz’ib’ xi-
fábula, apólogo takna’oj kinaj
facilitación juk’axaj fonética preceptiva ruq’ajatz’ib’
facilitador tijonel ch’ab’alil
factitivo umanelil fónico ruq’ajanil
factor retamana’oj fono ch’ab’aq’ajanil
factura rut’ fonograma retal q’ajanil
familia de idiomas rach’alal fonología nuk’ub’itz’
ch’ab’äl fonológico nuk’ub’itz’il
familia lingüística rachalal solchi’ forma de expresión ruwäch
fantasía achik’ ch’owen

178
forma verbal grave

forma verbal ruwäch b’anoj género literario rukojolem lemalil


formación runuk’uxik, nuk’unem género masculino ruk’ojlem achi
formulación runuk’ik género narrativo rukojolem
formulario nojsawuj sik’inem
foro q’asana’oj género periodístico rukojolem
fragmento pirtzijol tz’ib’anem
frase k’aptzij gentilicio petenil
frase nominal t’as k’aptzij gerundio mewinaqilal
frase verbal b’anoj k’aptzij gestión runuk’ik samaj
frecuencia jutaqil gestual rupaläj
frecuentativo jutaqmul, jutaqil global nojel
fricativo q’ajak’am globalización nojelem
fuente ruxe’el glosario vocabulario
función rusamajixik glotal (sonido) ja’s
fundamento ruxe’ na’oj glotalización jasinem
fundamento antropológico reta- glotis rujul kaq’ïq’
mab’alil k’aslemal golpete paq’chi’
fundamento curricular runuk’ik gótica k’olotz’ib’
tijonïk gradación xulajilanem
fundamento filosofico ch’ob’olil grado rupalb’al
nuk’na’oj grado comparativo rukojolem ju-
fundamento legal ruq’ij nuk’na’oj numanel
fundamento pedagógico ruxe’ re- grado positivo rukojolem ikiq’alil
tamab’alil tzijoxikil grado superlativo runimilem kojo-
futurismo saqk’aslem lem
futuro apon grafema chib’ejitz, ch’utijitz
geminación kamulun jitz gráfica kajtz’ukb’äl
generación ralaxinem gramática kemchi’
generador k’iyirisanel gramática de referencia taqayom
género (gramatical) kojolem kemchi’
género dramático rukojolem gramática descriptiva tzijonem
k’aslemalil kemchi’
género femenino rukojlem ixoqilal gramaticalmente kemchi’nem
genero lírico rukojolem k’uxaj grave rukab’ k’oxom

179
guía indeterminante (artículo)

guía k’utel homonimia juq’ajanil


guía curricular cholatijonïk huella retal
guía metodológica rub’eyal ictus paq’paq’
ruk’utik idea na’oj
guión tzalajuch’ identidad xe’el
guión mayor nimajuch’ identificación k’utunem
guión menor ch’utijuch’ ideograma na’och’ab’äl
guión diagonal ideología na’owinäq
gutural ch’akultz’ib’ tzij idiolecto ch’ab’äl
habilidad silob’anikil idioma ch’ab’äl
habla ruwächtzij idolopeya ruk’isib’äl tzijol
hablante ch’ab’alinel imaginación achik’anem
hablar ch’a’onïk imitativa k’axk’ob’el
haplología tzaqb’itz imperativa, exhortativa taqel
hasta, desde, pues k’a implementación okisanem
hecho k’ulwachi’n implicación q’alajisanem
hegemonía uchuq’ab’äl implicatura q’alajisanel
hegemónica uchuq’ab’alil implícita ewana’oj
herramienta samajib’äl implosivo b’ojb’aq’ajanil
heteronimia k’ulantzij implosivo bilabial me’uchuq’a’
hipérbaton tzalq’omij tzij kachi’aj
hipérbole witzij impulso yakok’u’x
hiperonimia rach’alal q’ajatzij incidencia lingüística k’ulwachinem
hipocorístico weqb’i’ solchi’
hiponimia achq’ajanil inciso retal cholajil
hipótesis nojina’oj inclusión tunub’anem
hipotiposis tzijoxikil winäq incoativo rutikirisaxik b’anelil
histerología jalb’eyal incompletivo metz’aqatil
historia retal k’aslem indagación k’otonem
historiador tzijöy b’anob’al indagar k’otonïk
histórico ojer indeclinable meq’alaxel
homógrafa jutz’ib’ indefinido mek’isel, mejikil
homografía jutz’ib’anem indeterminado mejikil
homónima, homófona juq’ajan indeterminante (artículo)

180
indicador irreal

mek’ulab’i’ inteligencia intrapersonal ru-


indicador k’utunel nab’al na’ojb’äl
indicativo b’anikilal inteligencia múltiple jalajöj
indirecta roqin tzij na’ojb’äl
individual jujunal inteligencia musical q’ojom
individualista ruyonil na’ojbäl
inducción taqchinem inteligencia verbal ch’ob’onem
inducir ju’unïk na’ojb’äl
inductivo ju’un intencional chub’anikil
infijo rupam tzij intensidad ruchuq’a’
infinitivo mek’isel intensificador q’alajnel
inflexión ruq’a’ tzij intensivo q’alajixïk
información tzijol interactivo xolöl na’oj
inglés q’anchi’ interdental kojo’eyaj
inicial tikirib’äl interjección mejalatel tzij
iniciativa tikirib’alil interjectivo mejaloj tzij
inmediativo naqaj interlocutor k’ulanel
innovación jalatajinem intermedio runik’ajal
innovador jalatajinel internacional juk’atinamital
inscripción rutz’ib’axik interpersonal q’akanem
inscrito tz’ib’atajnäq interpretación tzalq’ominem
instancia k’utuwuj interrogación k’utunem
institucional molojil interrogación retórica ruk’utunem
instrucción rub’eyal samaj weqojitz
instrumental b’alel interrogar k’utunïk
instrumento samajib’äl interrupción q’atonem
instrumento/locativo b’äl interruptor naqoq’ajanil
integral tajinem intrapersonal nab’äl
intelectual na’öy intrínseco rupam
inteligencia na’ojb’äl introducción tikirisanem tzij
inteligencia creativa weqoj intuición chanina’ojem
na’ojb’äl investigativa kanulil
inteligencia interpersonal invitación peyonem
q’axanem na’ojb’äl irreal meqitzij

181
irregular logotipo

irregular rub’anikil ch’ab’äl lenguaje literario lemalil ch’ab’äl


itálica (k’) tzalatz’ib’ lenguaje oral ch’a’onem ch’ab’äl
ixil propio raqän tzi’ lenguaje regional ruq’a’ ch’ab’äl
juego etz’anem letra cursiva (k’) q’etz’ib’
juego absolutivo (ja) k’ulb’anel letra de carta yuqutz’ib’
molaj letra de molde setetz’ib’
juego ergativo (je) b’anb’anel mo- lexema nuk’tzij
laj léxica cholatzij
kiche propio raqän qachi’ lexicalizarse rub’anikil cholch’ab’äl
labial q’ajachi’aj lexicografía retamab’alil cholatzij
labialización q’ajanem chi’aj lexicología retamab’alil cholatzij
labializar ruq’ajanik chi’aj leyenda moch’öch’
labiodental chi’eyaj liberalismo setelinem
labios chi’aj librero yakb’äl
lateral ruxikin libreta cuaderno
lección lemana’oj libro sik’iwuj
lectoescritura tz’ib’asik’ij línea juch’
lectura sik’inem linealidad lilch’ab’äl
lectura creativa wiqo’n sik’inïk lineamiento rucholajil samaj
lectura integradora yujun sik’inïk lingual ruchi’ q’ajanil
leer sik’inïk lingüística solchi’
lenguaje ch’ab’äl líquido memtz’ib’
lenguaje científico o técnico lírico (género literario) silin
na’och’ab’äl lista de cotejo tojtob’an samaj
lenguaje coloquial ch’ab’äl pa jay literario lema’il
lenguaje escrito rutz’ib’anem literatura lemïk
ch’ab’äl localismo k’ojolil
lenguaje expresivo k’utüy localizar kanunïk
ch’ab’äl locativo k’ojilib’äl
lenguaje general juch’ab’äl locución talutzijonem
lenguaje informal o familiar lógica k’utna’ojil
ach’alal ch’ab’äl lógico matemático (inteligencia)
lenguaje informativo tzijol ajilanem na’ojb’äl
ch’ab’äl logotipo wachtzi’b’

182
logro molde

logro q’i’ metagoge q’ajanel oxk’ob’e’n


lugar k’ojolib’äl metalenguaje ruch’ab’exik
mam propio (k’) raqän tyol ch’ab’äl
mandato o exhortación taqanem metátesis jalk’ojlem
manejar uk’wanïk método nimab’eyal
manejo uk’wanil metodología b’eyalil
manera b’anikil metonimia achwäch tzij
manera (adverbio) rub’anikil mímica b’ananem
manifestación k’utb’äl ministerio (educación) chitüy
manipulación rusamajinem minúscula ch’utitz’ib’
mapa conceptual wachna’oj mito meqitzij tzijonem
mapa mental kasetesïk na’oj modalidad rub’eyal
marcado etalem modelo ruk’utb’al
marcador de tiempo retal q’ijul moderativo lomanel
marco rutaqen modernismo k’ak’ak’
margen ruchi’ modernización k’ak’arisanem
masculino achi modificador jalonel
material samajib’äl modificador directo jujalel
matiz ya’oq’ararïk modificador indirecto kajalel
maya (cuenta) rucholanem maya’ modificadores de sustantivo ruja-
mayúscula nimatz’ib’ lel t’as
mecánica rucholajem samaj modificadores del predicado ruja-
medición etalem lel q’ajarib’äl
medida etab’äl modificadores del sujeto rujalel
medio rusutil b’anel
medir etanïk modo taqo’il
memoria natawuj modo de articulación rub’eyal
memorización retamaxïk ch’o’onem
mensaje taqo’n modo del verbo rub’eyalil b’anoj
mensurativa eta’n modo imperativo/exhortativo
meronimia ach’q’ajarïk tzij rub’eyalil taqonem b’anoj
metacognición n’ukulem na’oj módulo literario lema’ sik’iwuj
metafonía jalk’oxom mojado cheqeq’ajanil
metáfora oxk’ob’e’n molde elesab’äl

183
momento de la narración objetivo

momento de la narración ruq’ijul me


lemotzij negrilla q’eqatz’ib’
monitoreo rutz’etik samaj neoliberal qasanil
monólogo ch’oweyonil neologismo k’ak’a’ tzij
monosemia juq’ajarïk neologista tz’uküy tzij
monosílaba junil katz’ib’ nervio auditivo rub’atz’il xikinaj
monosílaba (k’) jujap neuma k’utu’etal na’oj
morfema jitz neutralización junilem
morfología (k’) nuk’jitz’oj neutro k’utüy k’exeb’i’aj
morfológico nuk’jitzinel nivel xak
movimiento silonem no privativa metojil
movimiento y dirección rub’eyalil nombre b’i’aj
silonem nomitativo t’elb’i’aj
muletilla mulunel norma, regla b’eyal
multiculturalidad k’ib’anob’äl normado b’eyanel
multigrado k’ipalb’al normalización rutzilem
multilingüismo k’ich’ab’äl nota ch’utitzijol
multimedia k’utuwachib’äl noticia rutzijol
mutación jalq’ajanil novela lem
naciones unidas tunutimamital núcleo ruk’u’x
narración lemotzij núcleo del predicado ruk’u’x
narrador tzijonel q’ajarib’äl
nasal tzamq’ajanil núcleo del sujeto ruk’u’x b’anel
nasalización tzamq’ajanem nueva k’ak’a’
negación de respuesta meqel tzij numeración ajilanem
negación del beneficiario numeración maya maya’ ajilanem
mek’ulb’anoyom numeral ajilab’alil
negación del dativo meya’om número ajilab’äl
negación del instrumento mesa- número cardinal chojajilab’äl
majib’äl número distributivo jachel aji-
negación del sujeto estativo lab’äl
meb’anel número gramatical rajilab’al kem-
negación del verbo meb’anoj chi’
negación, negativo meqel, manäq, objetivo rayb’äl

184
objeto (k’) paréntesis

objeto (k’) k’ulel orador cholöy tzij


objeto directo uk’ulel oratoria cholonem tzij
objeto indirecto kak’ulel orden rucholajem
objetos verbales k’ulel b’anoj orden básico cholajil tzij
obra lemawuj ordinal cholajib’äl
obra de arte na’ojil samaj organización runuk’ulem
obra teatral kuqul wuj, k’utunel organizar nuk’unïk
k’aslem orientación pixanem
obras literarias lemawuj origen ruxe’el
observación tz’etelil ortografía tz’ib’anikil
obtestación k’exonem tzij ortográfico (acento) k’oxotz’ib’
oclusión tz’apijnem paciente k’ulunel
oclusivo tz’apin q’ajanil pagaré tojil wuj
oculto yako’n palabra tzij
oficialización (k’) iqikinem palabra afectiva k’oxomatzij
onda sonora rub’ey k’oxomal palabra derivada rujotayil tzij
onomasiológica ruq’a’ q’ajanem palabra flexionada wixal tzij
onomatopeya rajq’ajan palabras glotalizadas ja’s tzij
onomatopéyico (k’) rajq’ajel paladar ruwi’ aq’aj
operativo ilinem palatal jajil
opinión ch’ob’oj palatización jajk’oxom
optación rajowanem papel semántico rusamaj q’ajarik
oración b’ab’ parábola ruwäch k’aslem
oración aclarativa q’alaj b’ab’ paradigma tz’ukna’oj
oración admirativa mayel b’ab’ paradigmático tz’uküy na’oj
oración afirmativa jikïl b’ab’ paradoja tunüy kana’oj
oración compleja nimirisan b’ab’ paragoge tuntz’ib’
oración compuesta tz’aqatil b’ab’ paragógico tuntz’ib’anil
oración imperativa o exhortativa paralingüística ichsolchi’
taqonem b’ab’ parámetro ch’ob’ona’oj
oración indicativa choloj b’ab’ parasíntesis rachjotay tzij
oración interrogativa k’utunel parasintético rutz’aqatil k’ajtzij
b’ab’ parataxis rachtunuj kemchi’
oración negativa meb’ab’ paréntesis uk’a’

185
parónima pintura

parónima junumaxïk tzij patrón básico ruxe’ chapayom


paronimia junumaxïk katzij peculiaridad richin
párrafo motzaj pedagogía retamab’alil tijonïk
parresia rub’ixikil jalna’oj pedagógico tzijotijonem
parte curricular peraj cholaj tijo- pensamiento explícito saqna’oj
nïk pensamiento holístico k’ulna’oj
partes de una carta rupam taqo- pensamiento tácito tzirana’oj
wuj percepción na’il
participación apo’inem perfeccionismo jeb’ël samaj
participio perfecto naqil perfectivo k’ulwach
partícula k’ajtzij perfil rub’anikilal
partícula afirmativa jikïl k’ajtzij perífrasis rub’ixikil jutzij
partícula de movimiento silonem perifrástico b’ijinel jutzij
k’ajtzij perímetro ruchi’il
partícula determinante jujik periódico talutz’ib’
k’ajtzij periódico escolar tijob’äl ta-
partícula diminutiva ch’utirisanel lutz’ib’
k’ajtzij periodismo taluj tz’ib’anem
partícula direccional k’utb’äl período peraj ramaj
k’ajtzij perístasis etalema’
partícula enfática q’alajel k’ajtzij permisión q’ijem
partícula indeterminante demos- peroración ruk’isib’äl tzijonem
trativa mejikil k’utb’äl k’ajtzij persistencia jantapelil
partícula interrogativa k’utunel persona gramatical ruwinaqilal
k’ajtzij kemchi’
partícula interrogativa k’utunem personaje ajwinäq
k’ajtzij personalidad winaqil
partícula irreal meqitzij k’ajtzij perspectiva rutz’etonem
partícula negativa mek’ajtzij persuasión b’och’inem
partícula subordinadora taqon pertinente rukojolil q’ajarïk
k’ajtzij petición rutzil k’utunem
partitivo jachonel peyorativa yoq’onel
pasiva k’uluyom pictogramas etalwäch
patrón rucholajil, ruxe’ pintura b’on

186
planificación principio filosófico

planificación nuk’samaj predicado q’ajarib’äl


pleonasmo ch’ach’atzij predicado compuesto kaxe’
plural k’iyil q’ajarib’äl
pluralidad k’iyilal predicado no verbal meb’anoj
pluralismo ruk’uyilal q’ajarib’äl
pluralista k’iyinel predicado verbal b’anoj
pluralización k’iyilem q’ajarib’äl
pluralizador k’iyinel predicativo rutz’aqat q’ajarib’äl
pluricultural k’iyib’anob’al predominio qasaq’ij
poema pach’un tzij prefijo ruwäch tzij
poesía pach’unem tzij preposición ximöy ch’utitzij
polidocente katijonel preposicional tunül tzij
poliptoton kamub’i’aj preposicional ximtzij
polisemia k’iq’ajarïk preprimaria ruxe’el rupalb’al
polisémico k’iq’ajarïk presente (tiempo) wakami
ponderativo rejqalem samaj préstamo qajon tzij
poqom propio raqän poqom preterición ewana’oj
poseedor ichinanel pretérito näj q’ijul
posesión ichinanem previo junab’ey
posesivo (adjetivo) ichinab’äl previsión chajinem
posición tópica ruk’ojlemal primario nab’ey rupalb’al
k’ojib’äl primera (persona) nab’ey
posición numérica ruk’ojlemal aji- primera conjugación nab’ey
lab’äl pach’unem
posicional k’ojlemal primera persona plural nab’ey
positivo jujik k’iwinaqil
pospositivo jajq’ij primera persona singular nab’ey
postdorsal ijaq’ juniwinaqil
postverbal ruxe’el ch’ab’anoj primero primaria nab’ey ru-
potencial (tiempo/aspecto) apon palb’al
potencialización uchuq’anem primitivo ojer tzij
práctica b’an principal runab’eyal, ruk’u’x
pragmática rub’eyalil tzij principio filosófico rutikirib’al
praxis b’anem ch’ob’olil

187
principio, comienzo rayar

principio, comienzo rutikirib’al propuesta educativa ruk’utb’al ti-


privativa tojay jonïk
procedimiento rub’ey samaj prosodia q’ajab’ixikil
proceso (histórico) xenab’al prosódico (acento) mek’oxotz’ib’
proceso fonológico rub’eyal prótasis tunuq’ajanil
nuk’ub’itz’il protomaya (k’) mayatzij
proceso lingüístico reb’eyalil sol- proxémica metzijol
chi’ proyecto samaj
proclítico ajwax prueba, examen tojtob’enïk
producción k’iyirisanem psicología retamab’alil nak’uxaj
producto rujachel samaj punto tz’uj, chuq’
profesión samaj punto de articulación rutikersaxik
profesional samajel q’ajanem
programa rucholanem samaj punto y aparte q’ajöy chuq’
programación nuk’unem punto y coma chuq’atuq’
progresista tajinel punto y final k’ison chuq’
progresivo tajin punto y seguido oqachuq’
promoción eltijoxel puntos suspensivos oxchuq’
promotor silonel puntuación chuq’unem
pronombre demostrativo k’utb’äl qanjobal propio raqän qoti’
k’exeb’i’aj quinto ro’
pronombre indefinido mejikil raíz ruxe’el
k’exeb’i’aj raíz afectiva ruxe’el ch’ach’el
pronombre personal k’exeb’i’aj raíz distinta mejunan xe’el
pronombre posesivo ichinan ke- raíz intransitiva ruxe’el jub’anoj
xeb’iaj raíz similar Junam ruxe’el
pronominal k’ex raíz transitiva ruxe’el kab’anoj
pronominalizador k’exonel raíz verbal ruxe’el b’anoj
pronóstico k’ulwachitäj rama ch’ol ruq’a’ cholti’
pronunciación rub’ixikil rama mam ruq’a’ tyool
propiedad ruq’ajarik ch’ab’äl rama q’anjob’al ruq’a’ qoti’
proposición tunüy tzij rama wasteka ruq’a’ wasteka
propósito rayb’exïk rama yukateka ruq’a’ mayataan
propuesta k’utb’äl na’oj rayar juxunïk

188
realismo segmentación

realismo saqik’aslem relativo junem


recapitulación natajxik tzij relato k’ulwachixik
recepción k’ulunem relevo k’exoj
receptor k’ulb’anel tzij relevos del lenguaje k’exoj
recibo k’ulel wuj ch’ab’äl
recipiente k’ulüy, k’ulunel remitente taqonel
recíproco kawinaqil rendimiento ruk’iyinem
recomposición k’ak’anuk’ulem renglón xakil
reconstrucción k’ak’ab’anikil repetición kamulunem
reconversión k’ak’ab’eyalil resolución rutzil
recopilación nuk’ulem resonante xakaq’ajanil
recuerdo nataxïk respuesta tzolij tzij
recurso samajib’äl resultado ruk’isib’äl samaj
redacción tz’ib’anem resumen reducción
reduplicación kamulem retención q’atayom
referente achib’il reticencia meq’alaj na’oj
reflexión wixalem retórica weqojitz
reflexión metodológica rub’eyal retroalimentación ruk’utunik
wixalem revisión nik’onem
reflexionar (k’) wixalïk revista chiwuj
reflexivo wixöy rima k’uljap
reforma k’ak’ana’oj ritmo ju’il
reformulación k’ak’ab’anem rol rusamaj
refrán nib’ romanticismo saqil na’ojil
refutación yojb’äl wuj rotulación q’alajisaxïk
régimen jikïl rub’eyal rótulo q’alajisab’äl
regla gramatical rub’eyalil kem- rural ruq’a’
chi’ saber etamanïk
regla ortográfica rub’eyal sacapuntas nub’
rutz’ib’axik saludo q’ejelonem
regular loman sarcasmo yoq’otzij
relación achlajil satírico torin tzij
relacional ximöy sector molaj
relajada latz’ segmentación xilonem na’oj

189
segunda conjugación sistemático

segunda conjugación rukab’ simbolismo rub’eyal nuk’u’etal


pach’unem símil junumatzij
segunda persona plural rukab’ similitud junam
k’iwinaqil simple ch’utin
segunda persona singular rukab’ simplificación ch’utirisanem
juwinaqil simultánea kamul
segundo rukab’ sinécdoque b’ab’al
seguridad mexib’in sinergia kasamaj
selección cha’oj singular junil
semantema ruyonil cholatzij singularidad junilal
semántica retamab’alil q’ajarïk sinónimo sinonimia
semasiológica retal retamab’alil sinóptico rutzijoxikil wachna’oj
q’ajarïk sintáctica rucholch’ab’äl
semejanzas kawäch sintagma ch’ob’otzij
semestral waqinem sintagma adjetival jalt’as
seminario soloj na’oj ch’ob’otzij
semiurbana naqatinamït sintagma adverbial jalb’anojil
sensibilización kuq’ub’äl k’u’x ch’ob’otzij
sentido figurado etawachib’äl tzij sintagma estativo ruk’ojlem
señal retal ch’ob’otzij
sesión peraj samaj sintagma nominal t’as ch’ob’otzij
sexto ruwaq sintagma preposicional ximtzij
siempre jantape’ ch’ob’otzij
siglas ch’utib’i’aj sintagma sustantivo relacional
significado q’ajarïk ximt’as ch’ob’otzij
significante retalil solchi’ sintagma verbal b’anoj
significativo q’ajanem ch’ob’otzij
signo de interrogación (k’) retalil sintagmático ch’ob’otzijnel
k’utunem sintaxis cholch’ab’äl
signo letra síntesis k’ajna’oj
signos de puntuación retalil tz’ib’ sistema runuk’ulem
sílaba katz’ib’ sistema abierto jaqäl nuk’unem
silábico katz’ib’al sistema morse runuk’ulem morse
silueta rumujal sistemático nuk’üy

190
sistematización sustantivo mas sustantivo

sistematización runuk’ulem sonoro rusilonem k’oxomal


situación central ruk’u’x lema’ sordo t’ojk’oxom
socialización k’utsamaj subordinación achb’ab’anem
sociolingüística retamab’alil wina- subordinado achb’ab’
solchi’ subordinador ju’unel
sociología retamab’alil winaqil subrayar juxunïk
sociopolítica winana’ojil subrealismo saqil xek’aslemal
solicitud k’ututzil sufijo rij tzij
sólida köw sujeto b’anel
sollozación jiq’inem sujeto compuesto k’ib’anel
sometimiento ju’unem, nimanem sujeto explicito saqab’anel
soneto kajlajpach’ sujeto implícito ewab’anel
sonido q’ajanil sujeto simple (k’) jub’anel
sonido africado ruq’ajanil superestrato retal ch’ab’äl
tz’apik’oxom superioridad nimil
sonido alveolar ruq’ajanil superlativo läj
k’oxomïk supervisión tz’etonem
sonido dental ruq’ajanil suplemento tzaqatb’anoj
ch’akultz’ib’ eyaj susceptibles jalojb’äl
sonido fricativo ruq’ajanil sustantivizador t’asanel
q’ajatz’ib’ sustantivo gentilicio petenil t’as
sonido interdental ruq’ajanil ko- sustantivo invariable jaqit’as
jo’eyaj sustantivo absoluto (k’) mejalatel
sonido labial ruq’ajanil chi’aj t’as
sonido oclusivo ruq’ajanil sustantivo abstracto metz’etil t’as
tz’apiq’ajanil sustantivo cambia vocal
sonido ovular ruq’ajanil setech’ut jalk’uxatz’ib’ t’as
sonido palatal ruq’ajanil ko- sustantivo colectivo molot’as
wiq’ajanil sustantivo complejo t’ast’as
sonido resonante ruq’ajanil xa- sustantivo compuesto kaxe’ t’as
kaq’ajajil sustantivo de sustantivo kat’as
sonido velar ruq’ajanil q’ajanijitz sustantivo instrumental o locati-
sonido vocálico ruq’ajanil vo samajit’as
k’uxatz’ib’ sustantivo mas sustantivo

191
sustantivo pierde sufijo topicalización del instrumento

k’ulajt’as tensa ch’ach’el


sustantivo pierde sufijo merijtzij teoría runa’oj tz’ib’anel
t’as teórico tz’ib’anöy
sustantivo poseído richinan t’as tercera conjugación rox
sustantivo propio b’i’aj t’as pach’unem
sustantivo relacional ximt’as tercera persona plural rox
sustantivo según composición tu- k’iwinaqil
nül t’as tercera persona singular rox juwi-
sustantivo siempre poseído ichi- naqil
nan t’as tercero rox
sustantivo supletivo jalxe’ terceto oxpach’
sustantivo sustractivo ruk’amaj terminación ruk’isib’äl pajtzij
t’as término tzij
sustantivo usualmente no poseí- tesis na’ojin wuj, ch’ob’on samaj
do me’ichinan t’as test tojotob’äl
sustantivo verbal b’anoj t’as texto peraj tzij
sustantivo, nominal t’as tiempo (verbal) q’ijul
sustitución k’exonem tiempo futuro q’ijul apon
sustituto ruk’exel tiempo pasado q’ijul kan
sustrato jalch’ab’äl tiempo presente q’ijul wakami
taller tijonïk tiempo, modo, aspecto q’ijul,
tamaño runimilem b’eyal, taqo’il
tautología kamuna’oj tilde k’ix, ris tz’ib’
teatro, escenario, lugar kuqulib’äl tipología junumach’ab’äl
técnica b’eyak’utïk título rub’i’ lema’
técnicamente b’eyak’utunem tolerancia koch’onem
técnico etamanel, samajel tonema rij k’oxom
tecnología rokisaxik na’ojil topicalización kamulub’i’aj
telegrama taqatzij topicalización del beneficiario ru-
tema lema’ tzij kamulunem k’ulum
tema, idea principal ruk’u’x topicalización del dativo rukamu-
na’ojil lunem ya’om
temática tz’ukulel topicalización del instrumento ru-
tempera b’onib’äl kamulunem samajib’äl

192
tópico voz pasiva

tópico kamulel pach’unem


topografía retamab’alil ulew verbo b’anoj
topónimo rub’i’ tinamït verbo auxiliar to’onel b’anoj
trabalenguas suq’aq’ verbo intransitivo jub’anoj
transcripción retalil q’ajanem verbo transitivo kab’anoj
ch’ab’äl verificación tz’etoxïk
transferencia q’asöy versificación jalel molapach’
transición jalq’ajanem versivo pach’il
transitivizador kab’anel verso pach’
translúcido q’alaxan vibrante b’ayb’öt
transmigración jaltinamït vinculación achk’ojlem
transposición jalch’ab’anem virtual q’alajb’äl
transversal tzalan visibilización tz’etenem
trimestral oxik’ visión tzub’al
tropo ruka’n q’ajanil visual tz’etël
tzotzil propio raqän tzoltal visual espacial (inteligencia)
última letra k’istz’ib’ tz’ub’alil na’oj
unidocente jutijonel vocablo tunun katzij
unificación tunem vocal k’uxatz’ib’
urbana ruk’u’x tinamït vocal corta juk’uxatz’ib’
úvula campanilla vocal epentética jotay k’uxatz’ib’
vale k’asetal vocal prolongada kak’uxatz’ib’
validación jikinem vocal relajada latz’ k’uxatz’ib’
valor ruq’ij vocal temática tz’ukulel
valor (actitudes) ruwäch na’oj k’uxatz’ib’
valoración ruq’ijonem vocal tensa ch’ach’el k’uxatz’ib’
valorativa q’ijil vocálico meq’aton q’ajanil
variable jalel vocalización jalq’ajanil ch’akultz’ib’
variación jalo’n vocativo rub’ixikil b’i’aj
variación libre junaq’ajarïk volumen runimilem
velar q’ajan jitz voz ch’ab’äl, ch’ab’an
velo del paladar reqaja’j aq’aj voz activa k’ulb’anayom ch’ab’äl
verbal b’anojil voz antipasiva b’anayom ch’ab’äl
verbal conjugación b’anoj voz pasiva k’uluyom ch’ab’äl

193
xenofobia zeugma

xenofobia yoq’onem yuxtaposición tunujitz


zeugma jutzij q’ajanem

194
AMBIENTE NATURAL
palabras rescatadas y neologismos

abdomen ruxe’ pamaj aborto artificial ajowatzaqoj


abdominoplastia rujiq’anal xepa- aborto cervical met’ot’e’pamaj
maj aborto completo tz’aqatzaqoj
abeja de miel winäq kab’ (P.G.41) aborto criminal b’anöy tzaqoj
abeja negra de miel raxwäch aborto diferido kaminäq ak’walil
(P.G.40) aborto electivo ruq’atk’iyilem
abeja avispa ak’walil
abejita muy pequeña de miel us- aborto embriónico kamiral
makab’ojöt (P.G.40) aborto espontáneo yonilitzaqoj
abejón (entierra lo que caza) mu- aborto habitual k’ulutzaqoj
qül rati’t aborto incompleto metz’aqatzaqoj
abejón b’otöl sik’, muqül rati’t aborto inevitable ruchoxkïk’ tepa-
(P.G.41) maj
abejón de miel k’oxpon (P.G.40) aborto infectado yab’itzaqoj
abierta jaqäl aborto psicológico me’ajowak’wal
abordaje lanäq samajich’akul aborto químico kami’aq’om
abortadora ajtzaqonel ak’walil
abortifaciente b’anotzaqoj aborto quirúrgico jiq’akwalil
aborto tzaqoj abraquia kolq’a’
aborto a demanda k’ututzaqoj abraquicefalia, abraquicéfalo
aborto ampollar tzaqojib’ey koljolomiq’a’

195
abrasión adiposidad

abrasión k’isk’amati’ojil abuso q’axwi’


abrasión corneal rusokotajik lem- accidente (primeros auxilios
wachaj k’uluma’n
abrazadera q’eteb’äl aceite yaq’anal
abrazadera cernv ruq’eteb’al acelerado anin, chanin, aninäq
che’ij acelga lab’ichaj
abrazadera cervical ruq’eteb’al acetanílida relesöy q’axomal
ruqul samajich’akul acetilcisteína ch’ajb’äl t’ot’
abreacción ruchuq’ab’ sanäl aciculada (hoja) rab’arïk
abreboca jaqchib’äl acidez ch’amil
abrupto placentae rutzaqik ácido ch’äm
kotz’ixöq ácido (químico) q’aq’ya’
absceso artrifluente ralaxpüj laqul ácido hialurónico relesöy ra-
absceso axilar ralaxpüj meske’l laxq’anal ti’ojil
absceso biliar ralaxpüj k’ay ácido láctico ruchuq’a’ ti’ojil
absceso cerebral ralaxpüj ácido úrico q’anach’amil
tzatq’oril acidosis q’anachulaj
absceso de laringe ralaxpüj xul acidosis diabética q’anakab’il kïk’
absceso de mama ralaxpüj tz’umaj aclareciendo saq’ajinem
absceso gingival ralaxpüj ti’ey acné ch’a’k
absceso, empiema alaxpüj acondroplasia mek’iyinem
absorciómetro etawosb’äl b’uyub’äq
absorción tz’ub’unem acrofobia Xinb’iri’ïl chi kaj
absorción cutánea ruq’axch’äq actitud conducta
tz’umal acuático aj pa ya’
absorción de anticuerpos elesöy adaptación k’ulunem
chajich’akul adenitis rusipojik quluch’
absorción intestinal ruq’axich’äq adenoma q’aytz’eb’ unum
panixkolöb’ adenopatía ruk’iyem runum ya’
abstemio ruq’atowi’ tzamil adenosina q’axäy uchuq’a’
abstinencia q’atowi’ adhesiva nak’b’äl
abulia me’ajowalil adicción, obsesión b’enäq k’uxaj
abundancia, abundante k’iyal adicional juley
aburrimiento qajik’u’x adiposidad yakoq’anal

196
adrenalina alimentación

adrenalina yaköy uchuq’a’ ahogado jiq’il, jiq’om


aéreo (animales voladores) ajxik’ ahogamiento jiq’onem
aerosol achya’ajb’äl aire, viento kaq’ïq’
aerosolterapia ruya’ajb’al qulaj aislamiento jachel
afasia sachich’ab’äl ajenjo xaqixaq
afectar tz’ilanem ajo anx
afectividad k’utusanem ajo en polvo poqolaj anx
afecto k’utusanäl ajonjolí rixk’äq anx
afonía mech’ab’exïk akinesia mesilonem
afonía funcional, psicogénica alacrán sina’j
scahoj na’ok’uxanem albahaca tuq’si’j
agitador (inst. lab.) yujaq’om albaricoque kob’aq
agorafobia Xinb’iri’ïl xib’inem albúmina runimuchuq’a’ kïk’
agradable (sabor y olor de cosas albuminuria runimuchuq’a’ kïk’
tostadas) simïl chulaj
agresión itzb’ana’oj alcachofa ch’opichaj
agresividad itzb’ana’ojem alcaloide achch’amichäq
agricultura, siembra tiko’n alcalosis ruk’iyem yajaqkekoj
agrio ch’amch’öj alcohol tzamil, tijoj ya’
agronomía retamab’alil tiko’n alcoholemia tzamkïk’
agua ya’ alcoholímetro tzamijotob’äl
agua fría y pura raxya’ alcoholismo tzamilem
agua gaseosa woqya’, wosya’ alergénico tz’ukut’arat’ïk
agua salubre sabor de fruta en des- alérgeno achtz’ukut’arat’ïk
composición alérgeno ya’öy t’arat’ïk
aguacate oj alergia, roncha sal
aguacate pequeño mutül oj alérgico(a) yak’aqatil
agudo ch’utikiy alergología retamab’alil sal
águila kot alergólogo ajaq’omasal
águila negra q’eqakot, k’atinäq kot alerta etk’ayew
(P.G.44) algodón b’o’j
águila pequeña xub’aq kot alguna jujun
(P.G.44) alimentable tzuqel
aguja b’aq alimentación tzuqunem

197
alimentado angustia

alimentado tzuquxel amoratado warnäq kïk’


alimentador tzuqunel amoratamiento waranem kïk’
alimentaria rikilem amoxicilina, ácido clavulánico ru-
alimento rikilal kamisel chikopil
alma anima ampolla q’anya’
almeja perech ampolla (medicina) ya’aq’om
almendra, albumen ruk’u’x ija’tz amputación qupinem
almohadilla ruch’akat wi’aj anabolismo rutz’aqat na’onem
almuerzo tik’awa’in analgésico me’q’oxom
alopesia tzaqowi’aj análisis ch’ob’onem
alteración (salud) k’exoj analizador nak’ojinel
alterar (salud) k’exonïk anatomía retamab’alil ch’akulaj
alterna (hoja) k’ulaxaq anatómico etch’akulajil
alto, alta jotöl andrógeno yaköy kojowinaqil
aluminio atiyalil andropausia qasöy sinanem
alvéolo k’olopospo’y anemia saqana’m
alvéolo rutza’m pospo’y anencefalia ritzel tetzatzq’oril
amaneció saqarinem anestesia sikirya’
amargo k’äy anestesiología retamab’alil sikiri-
amarillento q’anq’öj ya’
ambiente (salud) utzik’ojlem anestesiólogo sikirisanel
ambulancia ruch’ich’ aq’omab’äl aneurisma ruxik’a’y kaqib’öch’
amenorrea mech’ajo’n anexectomía pitz’ik’ojlija’tz
amígdala ixkoya’ anexitis rusipojik k’ojlija’tz
amigdalectomía pitz’ixkoya’ anfetamina rusanamil k’amab’äl
amigdalitis yab’ipix anfiartrosis rulaquche’el ijaj
amilasa ruya’al saqsa’y anfibio, batracio ajya’ulew, aj-
aminoácido ch’amch’äq tewk’aslem
amiotrófica rume’ilinem ti’ojilal angina rukïy k’uxaj
amnesia sachöy na’oj angiografía rutojtob’al rub’ey kïk’
amniocentesis rutojtob’al ruya’ angiología retamab’alil b’eykïk’
kik’te’ej angiólogo aq’omäy b’eykïk’
amnioscopia rutz’etik yakik’te’ej anguila kumätz kär (P.G.42)
amoldamiento ruk’achjolom angustia xib’isanäl

198
anhídrido carbónico, óxido de carbono, gas carbónico apéndice

anhídrido carbónico, óxido de anticuerpo chajinel ch’akulal


carbono, gas carbónico qi’ antidepresivo qasöy moyoj
animal chiköp antideslizante mesilowäch
ánimo yakok’u’x antidiarreico chajinel yapamaj
anís anix antídoto k’isöy itzaq’om
anisocoria rukojo’ala’s wachaj antiemético q’atxa’oj
anona k’ewex, päk antiescorbútico raq’om qajch’amich’äq
anona amarilla q’anapäk antígeno ruperaj chajinel ch’akulal
anona rosada xonpäk antihemético relesöy xa’oj
anorexia q’atwa’im antihemorrágico q’atöy elekïk’
anorexia nerviosa ib’ochinel antihipertensivo qasöy uchuq’am
q’atwa’im antiinflamatorio mesipojïk
anorexia sexual Xinb’iri’ïl sina- antioxidante q’atöy sachiq’
nem antipirético qasöy k’atän
anorexígeno mewayjal antirraquítico q’atöy k’ayewab’aq
anorgasmia rumeki’il sinanem antisepsia rub’ankamik chikopil
anovulación mepaxik k’ojlija’tz antitiroideo q’atöy ub’u’il
anoxia me’iq’ ti’ojil antitrombina me’ach’ojch’ik kïk’
ansiedad mayoj antitusígeno qasöy ojöb’
ansiolítico qasöy mayoj antropología retamab’alil winaqi-
antagonista de calcio ruq’atb’ey lem
chun anular, anillo nupq’a’
antebrazo ruchumay q’ab’aj, chu- anuria menel chulaj
mayq’a’ anuros ixpe’
anteojos, lentes, gafas lemowäch añil jikilite
antiácido qasöy chäm aorta kite’ ib’öch’, te’ib’öch’
antiarrítmico qasöy b’ayb’öt aparato moloch’akul
antibiograma rutz’etena’onil chi- aparato circulatorio kik’b’äl
kopil aparato digestivo ilinibäl
antibiótico rutzil k’aslem aparato respiratorio uxlab’äl
anticoagulación q’atöy ch’ojch’ïk aparatología retamab’alil mo-
anticoágulado q’atonel ch’ojch’ïk loch’akul
anticonceptivo meyawa’ ixöq apazote sik’i’j
anticonvulsivo q’atöy sikiti’ojilal apéndice rutza’m ixkolob’

199
apendicitis audiometría

apendicitis ruyab’il tzamixkolob’ aruñazo jurok, juroch


ápice te’y asaeteada (hoja) ch’utxaq
apio kotichaj ascitis ralaxya’ xepamaj
apnea mejiq’ aseo perineal ruch’ajik jotayilal
ápodos jutu’ asesina kamisanel
apretón jupitz’ asexual mekojolwinäq
arácnido äm asfixia tz’apin uxla’
aracnofobia xibiril äm asimilación q’aliwäch
aracnoides (cerebro) katas asma tz’apipospo’y
arcilla (suelo) q’än ulew áspero qiriqïk (P.G.50)
arco iris xokoq’a’ aspirador jiq’ab’äl
ardilla kuk aspirar jiq’uxla’
arena sanayi’ aspirina (ácido acetilsalicílico)
argón loxil ch’amitzikab’
armado tu’ch astenia rusachoj uxlanem
armario yakotz’yaqb’äl asteroide muluch’umil, alch’umil
arritmia fibrilación auricular astigmatismo yojil tz’etb’äl
arroyo, canal, conducto rub’ey astrágalo ruwaqtz’ik aqanaj
ya’ astro ik’ch’umil
arroz, trigo matz’ixim, mutz’ixim astronomía retamab’alil
artemisa chaq’sik’i’j ik’ch’umil
arteria kaqib’öch’ asustar xib’inïk
arteria pulmonar rukaqib’öch’ ataque cerebral, apoplejía ruka-
pospo’y mik tzatzq’or
arterial kaqiboch’ilal ataque de corazón, infarto de co-
arterografía rutojtob’al ka- razón rukamik k’uxaj
qa’ib’öch’ ataque, infarto rukamik
articulación laqul ataxia menuk’uti’ojil
artritis rusipojik laqul atelectasia ruwon k’olopospo’y
artrópodo mi’p atmósfera kaq’iq’al
artroscopia tz’etöy rupam laqul atomizador ya’ajb’äl
artroscopía rutz’etik pamilaqul átomo/molécula mech’arel ch’äq
artroscopio rutz’etb’al pamilaqul atrofia ch’uti’ojil
artrosis xotolaqul audiometría retz’etik xikinaj

200
audiómetro bisturí

audiómetro retab’al xikinaj ballena mataq’tami’ (P.G.43)


aurícula k’ulukïk’ balón, pelota k’olaj
aurílavo ch’ajixikib’äl banana saq’ul
ausencia meq’aläj banquete nimawa’im
autismo rusachoj jachonem bañarse (temascal) tujanem
autoclave laqich’ich’b’äl baño ruxikin jay
auxilio to’em barómetro retab’al kaq’ïq’
ave (todo genero de) tz’ikïn barra chojb’äl
aventura mek’uxb’en barranco siwan
avispa (hace panal en pared) barro (de la cara) wäy
k’expüm báscula, medidor etabäl
avispa amarilla q’atz’utuj bazo tuq’po’y
avispa delgada y negra tok’öy bebé ne’y
avitaminosis qajuchuq’alil bebida uk’ya’
axila, sobaco k’alk’a’x, meske’l bejuquillo sib’äq’ k’anti’
(P.G.58) belladona jeb’e’ixtän
axón q’axöy k’amal bellota pixïk’
ayote k’um benzocaína qasöy q’axomal
ayuda to’ïk berenjena tuq’ wäch
ayudante, auxiliar to’onel beriliosis yab’ipo’y
ayunador ajmeway berro ya’ichaj
ayunar mewayjanem bicarbonato de sodio atz’amipoqolaj
ayuno meway bíceps braquial (su) ruyoxoti’ojil
azacuán al q’ab’aj
azucena saqkotz’i’j bíceps crural ruyoxoti’ojil aqanaj
azufre chuwab’äj bicicleta let’et’
babosa liq’liq’, jiliq’, kolkob’ bilateral kaxikich’akul
bacteria, germen (general), cirro- bilis ruq’anaya’ kinäq’
sis mek’iyil chikopil binocular najtzub’äl
bacteriostático mek’iyil chikopil biombo q’atöy kaq’ïq’
bahído (vértigo) desmayo biopsia tojtob’eti’ojil
baja qajnäq bisexual kakojolwinaqil
balanitis rusipojik ruwi’ kowil bisinosis tz’apiche’el pospo’y
balismo me’ajowan silonel bisturí qupiti’ojil

201
bizco, turnio caja torácica

bizco, turnio tzalawäch, talyöt brisa ruxla’ ya’


blando, blanda rub’utu’l brócoli raxb’o’j ichaj
blasto k’ajolajotay broncodilatador raq’omaqul pos-
bledo lab’itzetz po’y
blefaritis rusipojik rij wachaj bronconeumonía ruchikopil pos-
blefaroplastia poch’omich’ po’y
blefaroplastia completa ka- broncoscopia rutz’etb’al ruqul pos-
poch’omich’ po’y
blefaroplastia simple ju- bronquio ruqul pospo’y
poch’omich’ bronquiolo ruq’a’ pospo’y
blíster tzeqaj bronquitis rusipojik ruqul pospo’y
bloque moloj bucinador (músculo) ruti’ojil pa-
boca chi’aj läj
boca del estómago ruchi’ pamaj bueno ütz
bocio quluch’ búho o tecolote tukur
bolo alimenticio b’a’ (Saenz 51) bulbo raquídeo k’iw
bolsa plástico bulimia, bulimia nerviosa sachoj
bomba q’axb’äl rikilal
bombear q’axonem bursa peqeya’
bombero chupüy q’aq’ bursitis rusipojik peqeya’
bombilla b’olosaqil caballo kej
borboteo roqonem cabello rismal wi’aj, wi’aj
borde ruchi’ cabeza jolomaj
boro ch’ajlil cabra tzuntzün, k’isïk’
borrosa yojonil cacahuate, maní k’ilinaq’
bosque, selva, montaña k’ichelaj cacao, kakaw ruchaq’ kakaw, peq
botánica retamab’alil che’ q’ayïs cacao (variedad), pataxte ruchaq’
botiquín yakb’äl aq’om kakaw, peq
botulismo nimaxa’ojil q’utu’n cadera tuyüq’, tzan achäq, q’otzal,
bradipsiquia eqana’ojin q’oral achäq
bradistesia eqanab’ena’il cafámica k’anixt
braquialgia ruq’axo’ib’öch’ cafeína yaköy k’amak’u’x
q’ab’aj caja kaxa
brazo mano caja torácica rij k’uxaj

202
calambre carpo

calambre raxkej cansancio kosinem


calcáneo (hueso) waq ruwäch cantil de agua k’anti’ ya’
calcañal uxtuxil cantil de sapo oto’y
calcio chun caña de azúcar aji’j
cálculo ab’äj capa t’imatut
calefactor q’aq’ b’oxach’ich’ capa entérica rij pisaq’om
caliente (tibio) meq’ën capacidad kowin
cáliz (flor) rutz’uyb’al kotz’i’j capilar k’amib’öch’
callo (salud) seme’t cara paläj
calmante raq’ochamen, chameb’äl caracol (grande para corneta) xi-
caloría achq’anal wak (P.G.43)
calostro nab’ya’al tz’umaj caracol (insecto) t’ot’
calvo ch’an, kaqwuluwuj ruwi’ caracol (oído) t’ot’
(P.G.53) carbamazepina q’atöy rub’ey
calzado xajab’ atz’am
camarón cho’m carbocisteína, carboximetilcisteí-
camarón hembra q’osïy ajas na etant’ot’
camaroncillo otzoy, mok’ok’ carbohidrato kab’aq’al
(P.G.42) carbón aq’a’l
camilla b’eyich’at carbono aq’alil
canal de sodio rub’ey atz’am cardia (cuello de la vejiga) ruqul
canal deferente rub’ey mixtuq’ pamaj
canal del parto rub’ey ak’walil cardiaca k’uxalem
canal semicircular nupxikinaj cardiología retamab’alil kik’b’äl
canal semicircular rub’ey cardiólogo aq’omäy kik’b’äl
k’amak’axab’äl cardiopatía rukosik k’uxaj, q’itäj
cáncer sachöy jotay k’uxaj
cancerólogo aq’omäy sachjotay cardiovascular q’axöy ilinemil
canela jub’ül che’ carditis rusipojik pirk’uxaj
cangrejo täp cardo santo saqik’ix (P.G.15)
cangrejo de ciénaga sanüm caries ruchikopil eyaj
cangrejos de mar axalin (P.G.42) carne ti’ij
canino, colmillo tz’i’eyaj carnero, oveja chij
canola ilinaq’ carpo waqxaqb’aq

203
carro chocoyo

carro ch’ich’ cerebral tzatzq’oril


cartílago (oído) b’uyub’äq cerebral/ataque tzatzq’oril
cartucho xulsi’j cerebro tzatzq’or
casampulga ronkej cerebrovascular jachkïk’ tzatzq’or
cascabel (culebra) sochöj (P.G.37) cereza k’oxk’ob’al
caseína aq’omikex cerrada tz’apäl
catarata (vista), nube sutz’ cerrada (hoja) tz’apixaq
catárnica, seña de verano k’anixt cerro juyu’
catarro, tos, gripa ojöb’ cerrumen ruq’olil xikinaj
cavidad (cuerpo) julil cervical ruqul samajich’akul
cebada ixim awas cervicitis rusipojik ruchi’ tepamaj
cebolla xnakät cérviz ruqul tepamaj
cebolla en polvo rupoqolaj xnakät cerviz/cérvix ruchi’ tepamaj
cebollín, cebolón xnakät q’ös champiñón roköx k’ïm
cedro k’ische’ chancro runimaq’aq’ ch’a’k
cefalea ruq’axomal b’aqijolom chatarra mololem, mololen
cefalohematoma ruwarkïk’ jolo- cheles (legañas) puch’
maj chian, chia ak’
cefradina elesöy chikopixkoya’ chichicaste amuley
ceguera metzub’al chicozapote kaqatulül
ceiba inup chilacayote q’oq’
ceja metz’aj chilca meteb’a’
celentéreo (animal) yu’p chile (todo género) ik
célula rujotay k’aslemal chile colorado y picante ch’oy ik
célula glial ruloq’te’ jotay chile en polvo rupoqolaj ik
celulitis ralaxq’anal ti’ojil chile guaque nima’ik
cemento (diente) ruk’ok’il eyaj chile no picante ichaj ik
cena q’eqawa’im chile seco pequeño ch’o’l ik
centrífuga jachilinb’äl chile verde raxik
cenzontle oyöl jäb’ chiltepe rik ch’oy
cepillo de diente ch’ajb’äl eyaj chipe ch’ipch’ip
cera sewa chipilín much’
cerdo aq chocolate, (bebida) q’utül
cerebelo (cerebro) rachtzatzq’or chocoyo k’ël

204
choque coágulo, trombo

choque tz’ajich’ich’ ciruela roja kaqayib’


chorcha (campanero) tonch’in cirugía estética jalch’akul
chorizo, longaniza kane’s cirugía maxilofacial rupoch’ik
cianosis ch’akuxaril yab’ichi’
cicatriz jek’üy, tuyuq’ cirugía plástica rupoch’ik
cicatriz inestética pimajek’üy q’aytz’eb’
ciclo menstrual ruq’ijul ch’ajo’n cirujano cancerólogo poch’öy sa-
ciego (ojo vacío) matz’ätz’ chjotay
(P.G.52) cirujano pediatra Poch’onel
ciego (ojo claro) moy (P.G.52) ak’wal
ciego total xmawäch cirujano(a) poch’onel
cielo kaj cistitis rusipojik yakb’äl chulaj
ciempiés rutza’m kök cistometría rutz’etb’al yakb’äl chu-
ciencia etamab’alil laj
cifosis kotoche’el ijaj cisura o surco jachtzatzq’or
cigarrillo sik’ citotóxico jotaxa’ojil
cigomático (hueso) kupb’aq claridad luz
cigoto saqmojotay clarinero zanate macho
cigüeña q’eq saqikïy clase de tallo ruwäch che’el
cilantro culantro claustrofobia Xinb’iri’ïl
cilíndrico b’olob’ïk tz’apikojolil
cima cumbre clavel b’uchsi’j
cinta ruk’amal clavícula ruwäch telemaj, wachte-
cinturón de orión oxi’ ajawa’ lem
ciprés k’isïs clavo (especia) q’utusimaj
ciproterona achq’atb’ey mixtuq’ clima meq’tewul
circulación sotinem climaterio rusachonem ya’ok’aslem
circulación mayor nimasotinem clímax retki’il sinanem
circulación menor ch’utisotinem clínica, hospital, centro de salud
circulatorio sotinemil aq’omab’äl jay
circuncisión rupoch’otz’umal clítoris ruyaki’il sinanem
tz’ikïn cloro raq’om ya’
cirrosis hepática ruchikopil sase’ clorofila b’onitz’
ciruela amarilla q’anayib’ coágulo, trombo ch’ojch’ïk

205
cobalto 60 compulsión

cobalto 60 q’atöy sachjotay ma’ixkolöb’


cobaltoterapia ruq’ijolaq’om colonectomía rupitz’ik ni-
q’atöy sachjotay ma’ixkolöb’
coche monte, puerco de monte, colonoscopia rutz’etb’al ni-
jabalí raq juyu’ ma’ixkolöb’
cochinilla mu’q coloproctología retamab’alil ni-
coco wachxan ma’ixkolöb’
cocodrilo nima’ayin coloproctólogo aq’omäy ni-
codeína ruwa ach’amichäq ma’ixkolöb’
codo tzikaj color (vista) b’on
codorniz saqkorowach coloración b’onilem
cofia tzamxe’ colorio raq’omawäch
cojín nimach’akät wi’aj colostomía b’anöy chi’achäq
cojo sikaqän (P.G.53) colporragia relekïk’ tutz’
colangiografía rutojtob’al colposcopia rutz’etb’al tutz’
b’eyak’ay colposcopio tz’etöy rupam tutz’
colchón warab’äl columna vertebral ruche’el ijaj,
colchoneta ch’utiwarab’äl che’ijaj
coleateatoma rupeqeti’ojil coma diabético rujotokab’ kïk’
ak’axab’äl coma hipoglucémico ruqajikab’
cólera ya’öy ya’ pamaj kïk’
coles kulix comadreja küx, saqb’in
colesitectomía pitz’ik’ay comensal wa’il
colesitostomía poch’ok’ay cometa rukis ch’umil
colesterol saqb’uyül q’anal comida q’utu’n, rikil
colibrí, gorrión tz’unün comida (tiempo) wa’in
cólico Moxirïk oq’ej comino ruk’aykab’ q’utu’n
coliflor saqb’o’j ichaj como, son achi’el
colinabo (humor caliente) naws completa tz’aqät
colinabo (humor frio) mestansya complicada k’ayew, k’aya’
colitis rusipojik nima’ixkolöb’ compota, jalea tz’eb’jiq’ob’äl
collar ichinaj compresa b’ususaqxim
colmena oroqöm (P.G.41) compulsión k’ochb’anëy,
colon, intestino grueso ni- k’ochib’an

206
común cristalino (vista)

común relïk corona (diente) ruwi’ eyaj


concha pemech coronadito chonkis
condición jikiwäch coronilla sutaj
conducto auditivo rujulil corrección lóbulo oreja completa
ak’axab’äl rub’anikil xexikin
conejo umül corteza cerebral ruwi’ tzatzq’or
congelamiento ab’ajem cosecha k’oltiko’n
congénito yawaläx costa taq’aj
congestión tz’apinem costado k’alk’a’x
congestión nasal tz’apitza’m costilla kokal, poxaj (P.G.58)
conocimiento na’oj costra de cabello (niño recién na-
constante junelïk cido) peq
consumen nkitij cotiledón ruk’u’x ija’tz
contaminación tz’ilonem coxitis rusipojik tuyuq’
contaminada tz’ilon coyol map, tolon ch’ich’
contenedor yakaq’om coyote utiw
continua jotz’aqat cráneo b’aqijolom
contracción wonti’ojil craneos inostosis rutz’apik laqujo-
control etan retal lom
contusión juretz crecimiento k’iyinem
convulsión sikiti’ojil crema saqtzätz
convulsiva sikiti’ojilal crema agria ch’amitzätz
coordinación, sistema nuk’ulem criocirugía ritzel ch’uch’uch’akul
cooxímetro retab’al wosaq’alil criopatía poqotew
copa del árbol rutun che’, ruwi’ crioterapia ch’uch’uch’akul
che’ criptógama (planta) mesi’j
coral xoq’ojaw (P.G.37) criptorquidea ewakowil
corazón cardio crisis k’ayesach
corazonada (hoja) k’uxaq crisis de angustia ruxib’isanäl
cordal (diente) tz’a’y k’ayesach
córnea transparente (vista) rulem crisis nerviosa ruk’ayesach k’amal
wachaj, lemwach, taslem crisis nerviosa ruxib’isanäl
coroides (vista) b’oniwachaj k’amalem
corola (flor) kotz’ijal cristalino (vista) q’axwachaj

207
cromosoma deportiva

cromosoma b’onich’akul yab’ikab’


crustáceo ko’p cutete ixki’tz
cuadriplejía rupa’exik q’ab’aqän dalia nimatunay
cuadrúpedo kajraqän daltonismo rujalon b’on
cuarto creciente ak’wal ik’, saq- danta tixli’ (P.G.31)
moyomöy (S.337-338) dañar tz’ilan
cuarto menguante ri’j ik’ dátil toch’ich’ (P.G.2)
cubeta nimapajb’äl ya’ débil me’uchuq’a’
cúbito y radio piniyo’x b’aq debilidad me’uchuq’anem
cuboides waqwäch dedos de la mano ruwi’ q’ab’aj
cucaracha (otro género) xtuxtuli’ dedos del pie ruwi’ aqanaj
(P.G.43) deformada k’exob’anikil
cucaracha casera chajäl jay deforme k’ayeb’an
cucaracha que vuela xpinkök deformidad k’ayenuk’
cuchara wayb’äl degenerativa (enfermedad)
cuchilla, tijera qupib’äl k’uxüy jotati’ojil
cuello (diente) ruqul eyaj deglución b’iq’ib’a’
cuello, garganta qulaj delgada xax
cuero cabelludo rutz’umal jolomaj delirio ch’ob’q’oloj
cuerpo ch’akulaj deltoides (músculo) rutob’al tele-
cuerpo calloso ruk’u’xb’e maj
ch’ab’an demasiada k’ïy
cuerpo cetónico q’anach’äq demencia sachna’oj
cuerpo inodoro me’uxla’ demencia senil jupir sachna’oj
cuerpo opaco muquch’ak dendrita ruche’el k’amajotay
cuervo qo’ch, joj dengue ruyab’il xanän
cueva (de animal) rujulil densidad al
cuidado, vigilado chajin densiometría ósea retab’al b’aq
culantrillo xtunay (P.G.15) dentada (hoja) k’ixaq
culebra (clase) q’anchi’ dental eyajil
culebra (general) kumätz dentición eyajem
curación q’omanem dentista ajeyaj
curitas q’omik’ul deporte etz’anem
curva de glucemia rukanoxik deportiva etz’anil

208
depresión, distimia, psicatenia dinamómetro

depresión, distimia, psicatenia desechable toril


moyoj desequilibrio mechojalil
dermatitis atópica, eccema atópi- desfibrilador rutz’etb’al
co k’etch’akul q’atjiq’anem, q’atjiq’ib’äl
dermatitis irritativa ruk’atik deshecho mek’atzin
q’aq’ya’ deshidratación nchaqi’j ch’akulaj
dermatitis numular, dermatitis desinfectar ch’ajïk
eccematosa k’aqi’etal bahído (vértigo), desmayo
dermatitis por estasis rusipojik k’ulu’m (C.151)
aqanaj desnutrición me’ilinem
dermatitis seborreica, caspa solot desorientación sachonem
wi’aj diabetes kab’yab’il
dermatitis eccema diafragma (músculo) ruxe’ pos-
dermatología retamab’alil po’y
yab’itz’umal diagnóstico tz’etenab’
dermatólogo aq’omäy yab’itz’umal diapasón utzik’oxomab’äl
dermatoscopio rutz’etb’al diarrea ya’ pamaj
xetz’umal diástole rik’on k’uxaj
dermis ruxe’ tz’umal dicotiledón kak’u’x
dermitis rusipojik ruxe’ tz’umal diencéfalo runik’ajal tzatzq’or
derrame choxoj diente eyaj
derrame cerebral ruchoxoj diente de león rixk’äq köj
tzatzq’or dieta nuk’rikil
derrame de sangre choxokïk’ dieta cetogénica ruk’iyiq’anal
derritió (clima), fusión, licuefa- nuk’rikil
ción ya’arinem difícil k’aye’
desabrido (sabor) yayöj, paq’pöj dificultad k’ayewal
desaparece sachel difteria tasäl itz
desarrollan yejotayin digestión estomacal Ruke’e’ïk
desastre nimak’ayewal digestiva(o) ke’enal
desayunar saqawa’inïk dignidad (C.166) q’ijnem
desayuno saqawa’im dilatación achalaxinem
descamación solotajnem dilatada nimiren
desdentado lamlöj ruchi’ dinamómetro eta’uchuq’ab’äl

209
disciplina electromiografía

disciplina chojmilal rutz’etwäch k’uxaj


disfonía mech’ab’äl ecocardiograma rutz’etwäch
disfórico rume’utzil na’oj k’uxaj
dislexia k’ayesik’inem ecografía ruk’oxtz’ib’
dismenorrea q’axch’ajo’n ecografía doppler rutz’etb’eyikïk’
disnea q’axojiq’ ne’y
distancia (vista) najil ecógrafo rutz’etb’al ruk’oxotz’ib’
diversidad (árboles) xolel che’ ecología retamab’alil iq’al
diverticulitis rusipojik pe- edema alaxya’
qe’ixkolöb’, ruwi’ xik’ixkolöb’ edema pulmonar, absceso pulmo-
divertículo de meckel rupeqës ix- nar ralaxya’ pospo’y
kolöb’ educación bucodental rutijonik
documentación sanitaria ruwujil chi’eyaj
utzik’asil ehgna rujotoq’anal sase’
dolor q’axomal eje sutub’äl
doméstico (animal) awäj ejercicio siloch’akul
doppler ruk’oxtz’ib’ doppler ejercitador siloch’akub’äl
dorsalgia ruyawa’ ijaj ejote pejïk
dorso de la mano rij q’ab’aj ejote de vaina suave jïs
dorso del pie rij aqanaj ela tzaqnäq uchuq’a’
dosis etq’om elástica yuqüq
droga te’aq’omil eléctrico q’aq’il
dulce ki’ electrocardiógrafo ruwacht’ujb’äl
dulce (poca dulzura) q’usq’üj k’uxaj
dulzura, sacarosa kab’il electrocardiograma ruwacht’uj
duodeno ruwi’ xik’a’y ixkolöb’ k’uxaj
duramadre jutas electroencefalograma retq’aq’ tet-
durazno tra’s zatzq’oril
ébano takowi’t electroestimulación na’oq’aq’
ébola yab’ipowo’ electroforesis ruch’arel ch’äq
eclipse de luna yawab’il ik’ electrograma etq’aq’
(S.329) electrología electromedicina
eclipse de sol yawab’il q’ij (S.329) electromiografía rutojtob’al
ecocardiografía rutojtob’al retq’aq’ ti’ojilal

210
electromiógrafo enfriado

electromiógrafo retq’aq’b’al encendedor tzijb’äl


ti’ojilal encía kajnäq’, ti’ey
electromiograma retq’aq’ ti’ojilal encino patän
electrónico(a) tz’aq’aq’ encino (otro género) raxche’
electroterapia ruq’ijolaq’om q’aq’ encino (otro género) toqax
elemento tz’aqat encino (otro género) tz’unuj
elemento de la naturaleza rutiko- encino (otro género) wi’t
mal kajulew encino blanco ejqiche’
elemento químico tikomal xanil encopresis me’ajowaksin
embarazo ruyawa’ ixöq endermológica utzich’akulal
embolectomía elech’ojch’ïk endocardio rupam k’uxaj
émbolo gaseoso rub’oj kïk’ endocarditis rusipojik rupam
émbolo líquido ruq’anal q’atb’ey k’uxaj
kïk’ endocarpio oxijal
émbolo sólido nimaq’atb’ey kïk’ endocrinología retamab’alil
émbolo, embolia q’atb’ey kïk’ oki’unum
embrión ral endocrinólogo aq’omäy oki’unum
emergencia to’ikem endoftalmitis qasöy tzub’al
emetropía utzitzub’al endometrio rupam tepamaj
emoción, sentimiento sanäl endoscopia rutz’etb’al rupam
empeine salpi’ch ch’akulaj
empiema pulmonar ralaxpüj pos- endureciéndola nukowirisaj
po’y eneldo q’ansi’j
encefalitis rusipojik tzatzq’or energético ruchuq’alil ru-
encéfalo tetzatzq’oril wach’ulew
encéfalomeningitis rusipojik ta- energía uchuq’ab’il
sitz’atzq’or enfermedad (general) yawab’il
encefalomielitis rusipojik tet- enfermedad de cronh ruyab’il
zatzq’oril Kron
encefalomielopatía ruyab’il tet- enfermedad de lyme k’apil sip
zatzq’oril enfisema ti’ojiq’
encefalopatía ruyab’il tetzatzq’oril enfisema pulmonar ruti’ojiq’ pos-
encefalosclerosis rukowil tet- po’y
zatzq’oril enfriado ch’uch’urisan

211
enfrió (clima) espina bífida abierta

enfrió (clima) tewurinem erótico ya’osinanil


enjambre jub’üj (P.G.41) erupción del pañal rukaqil
enlatadas pison rikil chi’achäq
enojo, pleito oyowal escafoides rub’aqul q’ab’aj
enrojecimiento kaqirem escaldadura lotajinem
entera (alimento) nojilin escama solöt
entera (hoja) chojichi’ escamada (hoja) pach’uxaq
enteropatía rupoqonal ixkolöb’ escleritis rusipojik rusaqil wachaj
enterovirus ruwa’itzelil esclerosis rukowil rukeb’e’ kumätz
enuresis me’ajowachulaj esclerosis lateral rusachoj k’amalil
envés (hoja) iji’y esclerótica rusaqil wachaj
enzima jaqkekoj escoliosis koto’ijaj
epicardio (músculo) rij k’uxaj escorbuto qajnäq ch’amich’äq
epicarpio (fruta) ju’ijal escorpión q’asna’j
epidemiología retamab’alil kamïk escroto peqës
yawab’il esencial k’atzinel
epidermis ruwäch tz’umal, ruwi’ esfenoides b’aqamalax
tz’umal esfínter yuchjul
epilepsia sikirisïk esguince ruyuqik yuquti’ojil
epistaxis relekïk’ tzamaj esmalte rulem eyaj
epitálamo ruwi’ rub’ey na’onemil esmeralda yamanik
equilibrado chojalin esofagitis rusipojik ruxe’ jorjör
equilibrio chojalil esófago ruxe’ jorjör
equilibrio ecológico ruchojalil ka- esofagoscopia rutz’etb’al xejorjör
julew espacio kajilal
equimosis tuq’uch’ak espalda ijaj
equinoccio nit’ esparadrapo nak’ik’ul
equinoccio de invierno job’init’ espárrago chiyichaj
equinoccio de verano saqb’init’ espectrofotómetro etasurib’äl
equinodermo k’e’p espejo, transparente (vidrio) lem
equipo molosamajib’al esperanza löl
eritema rukaqil ch’akul espermatozoide mixtuq’
eritrosis kaqatz’umal espeso tz’eb’
erógeno(a) sinanich’ak espina bífida abierta rukupukik

212
espina bífida oculta extremidad superior

ijaj estímulo na’on


espina bífida oculta ch’aräl kupu- estímulo sensorial na’onemil
ki’ij estímulo vibroacústico rut’arak’ox
espina bífida, mielodisplasia ku- na’on
puki’ij estiramiento facial completo
espinaca xtän ichaj jek’paläj
espinilla ruwäch ch’ekaj estómago pamaj
espirar, exhalar eluxla’ estomas (hoja) susu’y
espirometría rutojtob’enik estomatitis (aftas) q’aq’ch’a’k
jiq’uxla’ estomatología retamab’alil
espirómetro retab’al pospo’y yab’ichi’
espongiario b’op estomatólogo aq’omäy yab’ichi’
espumó waqanem estornudo ach’ixäm, at’ixäm
esqueleto yojlin b’aq, nuk’ub’aq estrangulamiento jitz’qulem
esquizofrenia rusachoj nuk’una’oj estrella ch’umil
estaciones del año rukajtz’ukal ju- estreñimiento q’atöy panixkolöb’
na’ estrés sachk’u’x
estado de agua rub’anikil ya’ estribo kajb’aq
estado de cuerpo jalawäch estrógeno rusanäm kojolwinaqil
estado de los alimentos rub’anikil estufa b’oxach’ich’
rikilal etmoides rukutub’aq jolomaj
estambre (flor) uk’a’, achko eucalipto okal
estaño alch’ich’ evaluación tojtob’em
estática chojalich’akul excesiva k’iytaq
estéril mejotay excitabilidad tzolina’on
esterilización me’jotayinem excitación sinanil
esterilizada mejotayem externa saqilem
esterilizador mejotayib’äl extraño metz’eto, me’etaman,
estético(a) ruch’ajchojil me’etal
estigma (flor) tunakotz’i’j extravasación eleya’
estilista ajwachaj extremidad q’ab’aj aqanaj
estilo (flor) ch’e’t extremidad ruperaj ch’akul
estimulación na’o extremidad inferior raqän
estimulante sanamil extremidad superior ruq’a’

213
eyaculación fonocardiograma

eyaculación elk’asya’ jek’üy pospo’y


factor b’anikilal fiebre tifoidea nimak’atän
faisán (ave) kaqtumutüj fiebre, calentura, calor, caliente,
falange (mano) ruweq q’ab’aj temperatura k’atän
falange distal rub’aqwi’ q’ab’aj filamento (parte de la flor) powo’
falange media runik’ajb’aq q’ab’aj filtrar latz’unïk
falange proximal runaqajb’aq finalizar de comer kolajem
q’ab’aj fisiatra k’asöy silonem
falangeta oxwiq fisiología retamab’alil sa-
falangina kawiq majch’akul
falta mena’on fisioterapeuta yasilonel
falta de sensación mena’onem fístula me’utzijul
faringe jorjör fitoterapia q’ayiq’ijolaq’om
faringitis rusipojik jorjör flebitis rusipojik ib’och’ilal
fascia plantar xeti’ojil aqanaj flebografía Ruq’aq’al ch’akul
fascitis rusipojik xeti’ojil aqanaj ib’öch’
fecundación tunem flebotomía julib’öch’
fecundado tunil flexión q’ochonem
fémur runimab’aqil aqanaj flor (comestible, choreque)
fenerogama sija’ tz’ureq
fenilefrina elesöy tz’apitza’m flor (toda clase) kotz’i’j
fepranidol elesöy rusipojik laqul flor de dolores saqpör
feria nimaq’ij flor de izote rusi’j parkïy
fértil ya’ok’aslem flor de muerto parutz’
férula ruch’akat q’ajïk flora intestinal rumolochikopil ni-
férula ruch’at q’ajïk ma’ixkolöb’
feto ak’walil floripondio q’otzüm (P.G.6)
fetoscopia rutz’etb’al ak’walil flujo tz’ujal
fibra (músculo) k’amati’ojil flujo sangre rutz’uja kïk’, ruchoxik
fibra alimentaria ruchuq’a’ ilinem kïk’
fibra nerviosa k’amalil flúor eyalil
fibrina b’okpowo’ folleto sik’iwuj
fibrosa wakäl fonendoscopio k’oxomak’uxb’äl
fibrosis pulmonar idiopática ru- fonocardiograma ruwachk’oxom

214
forma gammagrafía ósea

k’uxaj frijol silvestre, frijol de arroz ru-


forma b’anikil kinaq’ ch’oy
fosa nasal rujulil tzamaj frío tew
fosfatasa alcalina yajaqkekoj frontal achwach
fósforo q’aq’anil frontal b’aqwachaj
fotoalergia saliwachib’äl frontal-occipital, frente runik’ajal
fotocoagulación yojoti’ojil wachaj
fotofobia Xinb’iri’ïl wachib’äl fructificar wachinem
fractura q’ajïk fructuoso variable
fractura de cráneo ruq’ajik jolo- fruta jiq’ob’äl, ruwäch che’
maj fruto (carnoso), golosina munil
fractura de maxilar ruq’ajik fruto seco chaqi’j jiq’obäl
b’aqchi’ fuego q’aq’
fractura del brazo, mano ruq’ajik fuente (reproductor femenino)
q’ab’aj alaxib’äl
fractura del codo ruq’ajik tz’ikaj fuente de calor ralaxil meq’enal
fractura del pie ruq’ajik aqanaj fuente de luz ralaxil saqil
frambuesa kaqatokan fuerza, intenso uchuq’a
frecuencia jutaqil fumar sik’anïk
frecuentemente jantape’ función rusamaj
fresa saqatokan función sexual rusamaj kojolwina-
frigorífico ch’uch’ub’äl qil
frijol kinäq’ fungicida kamisab’äl oköx
frijol (colores) matz’itz’, syan ki- galápago rukokal ya’
näq gallina ponedora xtüx äk’ (C.244)
frijol blanco saqakinäq’ gallina (toda clase) äk’
frijol de culebra rukinaq’ ulew, ru- gallina ciega (gusano) ikan
kinaq’ kumätz gallina con plumas resaltadas en
frijol de milpa rij awän la cara pu’ch
frijol de suelo rach’ulew, k’ajlik gallina de patas cortas pe’y
frijol negro q’eqakinäq’ gallina de plumas paradas ch’i’l
frijol pinto b’alam kinäq’ gallo mama’ äk’
frijol redondo b’olo’s kinäq’ gammagrafía ósea rutojtob’al
frijol rojo kaqakinäq’, k’ajlik b’aq

215
gancho glándula salivar

gancho ximb’äl generador yaq’aq’b’äl


ganglio runum ya’ general konojel
ganglio linfático runum saqaya’al generalmente konojel b’ey
ganglioneuroma ruq’aytz’eb’ genética retamab’alil jotayil
k’amab’äl genital jotayilal
gangrena rukamik k’amati’ojil genotipo molojotayil
ganso o pato negro punpuna’ geofagia ajowak’uxulew
garbanzo q’utuk’oxb’al geografía retamab’alil ru-
garceta tz’unün saqikïy (P.G.44) wach’ulew
garrapata sip geometría retamab’alil nimilem
garrapata pequeña kaqasip geriatría raq’omajay nimawinäq
(P.G.34) germicida kamichikopil
garza saqikïy (P.G.44) germinativo b’osil
gasa saqxim gerontología retamab’alil ri’jnem
gaseoso wos gestación yawa’il ixöq
gastritis rusipojik rupam pamaj gestacional yawa’ilal ixöq
gastroenteritis rusipojik rupam ix- gestosis retyab’il ixöq
kolöb’ gimnasia siloch’akulem
gastroenterología retamab’alil ili- ginecología aq’omixöq
nib’äl ginecólogo(a) aq’omäy tutz’
gastroenterólogo aq’omäy ili- gingivitis rusipojik eyaj
nib’äl ginseng ruchuq’a’ k’aslem
gastroscopia rutz’etb’al pamaj girasol silvestre su’m
gastrosquisis sachixkolöb’ glande ruwi’ tz’ikïn
gato syan, mes, lu’x glándula unum
gato de monte xiwan glándula endocrina, sistema en-
gavilán xïk docrino oki’unum
gavilán grande pardo saqmuqu’y glándula exocrina iji’unum
(P.G.45) glándula gástrica runum pamaj
gavilancillo gavilán pequeño glándula intestinal runum ixko-
(P.G.5) lob’
gemelos ruwi’ uxtuxil glándula paratiroide wuqunum
gen jotayil ub’u’
generación ruq’ijul k’aslem glándula salivar runum chub’aj

216
glándula sebácea gusano de carne

glándula sebácea runum q’anal gotero tz’ujb’äl


glándula sudorípara runum grado rupalb’äl
tz’ojpil grama b’aqak’im (P.G.19)
glándula suprarrenal runum ki- granada kaqximal
näq’ granadilla karna’l
glándula tiroide runum ub’u’ grandes nima’q
(C.184) granizo, granizada saqb’äch
glándulas lagrimales runum wa- grano (alimentos) awäs, runaq’
chaj, ruxe’ wachaj grasa q’anal
glaucoma itzk’amawach grasa insaturada rutzil q’anal
glicoproteína, glucoproteína grasa saturada ritzelal q’anal
ch’amich’aqil grave nimakiy
glioma ruk’iyijotay tzatzq’or gravedad jik’ulew
glóbulo b’ok grillo xi’l
glóbulo blanco saqab’ok gripe aviar tzoq
glóbulo rojo kaqab’ok gruesa pïm
glositis rusipojik aq’aj guacamaya kaqïx
glotón muniläj, mün guachipilín ikuy
glucosa t’oqo’ guanaba paktz’in
glucosuria toq’ochul guante tzatzq’a’
golondrina b’oqöl sïb’ (P.G.46) guapinol kaplin
golosina de chocolate kawkab’ guardabarranco chajäl siwan,
goloso, antojo jiq’ k’ilin siwan
goma q’olib’äl guayaba käq’
gonalgia ruq’axomal ch’ekaj guayaba agria ch’amikäq’ (P.G.1)
gonoartritis melaqul guayacán wayläj che’
gonorrea, uretritis rutz’ujal güicoy ik’oy
k’asya’al güisquil k’ix
gorgojo ruk’aq ixim (C.251) gusano (variedad de) saqalchan
gota (afección diatésica) (k’) gusano (clase) ch’ilakan (P.G.31)
tz’uj, mutil gusano (clase) tuksub’an (P.G.31)
gota (enfermedad) kaqb’aq gusano (clase) soto’y (P.G.39)
(P.G.51) gusano (toda clase) jüt
goteo tz’ujem gusano de carne rachäq amolo’

217
gusano de maíz y frijol hinchazón

(P.G.9) hemoglobina jachiq’


gusano de maíz y frijol xq’ane’l hemorragia elekïk’
gusano genérico ch’omoch’i’ hemorroide rusipojik xarib’öch’
gusano medidor alk’utu’ jüt hemostasia ruq’atik tz’ujakïk’
gusano peludo (clase) ixq’aychaj hepatitis c y b crónica rusipojik sa-
(P.G.39) se’
gusto (sentido) runab’al aq’aj hepatitis d crónica achsipojïk sa-
haba aws se’
habitante ajtinamït hepatoblastoma rusachjotay sase’
hábitat rulewal hepatología retamab’alil kinäq’
hábito b’anelal hepatólogo aq’omäy kinäq’
halitosis ruchuwil chi’aj hepatomegalia kik’ichul
hambre wayjal herbáceo (tallo) raqän q’ayïs
hambriento indigente herbicidas kamisab’äl q’ayïs
haz (hoja) wacha’y herbívoro (animal) ajichaj
helada chumatew herida sokotajïk
helicobacter pylori ruchikopil hernia k’iyti’ij
t’ot’ipamaj herpes yab’q’aq’
helio, vapor sib’il hidrocefalia ruya’ tetzatzq’oril
helioterapia ruq’ijolaq’om hidrogenación nab’eyanem
q’ijiq’aq’ hidrógeno nab’eyal
hematemesis ruchoxokïk’ chi’aj hielo ab’äj ya’
hematocrito rutz’etik kaqab’ok hierba año nuevo maqr
hematófago ajkïk’ hierba buena ixk’i’j
hematología rutz’etik kïk’ hierba mora majk’u’y
hematólogo tz’etonel kïk’ hierbas, verduras wachichay
hematopoyesis b’anöy jotakik’elal hierro ch’ich’il
hematosis jalkik’ hígado sase’ (P.G.151)
hematuria rel chulkïk’ higiene ch’ajch’ojil
hemiplegia rupa’exik nik’ajich’akul higo chaq’raxtzuy
hemisferio cerebral runik’aj higrostomía nukalul chub’aj
tzatzq’oril hilo b’ätz’
hemisferio derecho ajxokonik’aj himen rute’ tutz’
hemisferio izquierdo ajkiq’anik’aj hinchazón sipojnem

218
hinojo hormigueo

hinojo chaq’ixnakät hoja lobulada setechi’


hioideo ruxe’ chi’aj hoja opuesta yoxaq
hiperactividad janisamaj hoja partida xilichi’
hipercalcemia nimachun hoja verticulada roxaq
hiperglucemia jotokab’ holter ruyakt’uj k’uxaj
hiperlipidemia jotomeq’anal hombre (sentido) runab’al winäq
hiperlipoproteinemia k’iyuchuq’a’ hombro telemaj
ch’amichäq hombro al codo q’och q’ab’aj
hiperplasia sipoti’ojil (P.G.1172)
hipersomnia nimawaran hongo (clase) kaqaxtän
hipertensión nimuchuq’ab’ hongo (clase) kenke’x
hipertermia jotok’atän hongo (clase) numq’eq
hipertrofia ruk’iyik samajich’akul hongo (clase) punpu’x
hiperuricemia rujotol q’anach’amil hongo (clase) punpün
hipervitaminosis joto’uchuq’alil hongo (clase) q’axül
hipnótico yawaran hongo (clase) raq’ masat
hipo tzuk’, tuk’ hongo (clase) raqän jäb’
hipocalcemia qajichun hongo (clase) rixk’äq tz’ikïn
hipocondría nimajiyab’il hongo (clase) rujolom xar, xkam-
hipófisis jachosanäm pranya
hipoglucemia qajikab’ hongo (clase) ruq’a’ ne’y
hipotálamo ruk’u’x na’onemil hongo (clase) rutza’m aq
hipotensión qaji’uchuq’ab’ hongo (clase) rutza’m tz’i’
hipotiroidismo qaji’ub’u’il hongo (clase) ruwäch oköx
histerectomía relesik tepamaj hongo (clase) ruwi’ utiw
histerosalpingografía rutz’etequl hongo (clase) ruwi’ xar
tepamaj hongo (clase) ruxikin che’
histeroscopia rutz’etb’al tepamaj hongo (clase) ruxikin kuk
histoplasma okoxkolöb’ hongo (clase) tolo’r
histoplasmosis ritzel okoxkolöb’ hongo oköx (P.G.13)
hoja (toda clase) ruxaq che’ hongo de san juan q’antzüy
hoja alterna k’ulaxaq honra nimanem (C.276-277)
hoja de pacaya ruxaq paka’y hormiga sanïk
hoja dentada k’ixachi’ hormigueo sanikem

219
hormona insalivación

hormona sanäm impulso uchuq’an


hortaliza tikomal qejoj inanimado mek’aslem
hortensia saqb’oj incapacidad mekowin
hospicio k’ojliyawanel incaparina q’anaq’or
hospitalario aq’omajayil incendio k’atinem
hoyo, cueva, poxo jul incisión ruqupik k’amati’ojil
hoyuelo yot’ incisivo qupinel eyaj
huele de noche rujub’ulil aq’a’ incomoda me’utzna’
(P.G.7) incomodidad me’utzna’il
huerto qejoj inconciencia mena’oj
hueso b’aq indigestión rusachoj pamaj
hueso arqueado kotob’aq inductivo jikib’ey
hueso corto kutub’aq inexplicable mesolo’
hueso de la cara rub’aqil paläj infección chiköp
hueso de la mano rub’aqil q’ab’aj infección dental chiköp eyaj
hueso del pie rub’aqil aqanaj inferior ruxe’, xe’
hueso del tronco rub’aqil kutamil infertilidad meyak’aslem
hueso duro kowib’aq inflamación q’aq’anem, sipojnem
hueso largo (manos pie) rub’aqil inflamar q’aq’anïk
q’ab’aqanaj infusión roqoj
hueso maxilar rub’aqil chi’aj ingerir b’iq’
hueso plano tz’alab’aq, mok’ob’aq inhalación mejiq’anem
huevo saqmolo’ inmovilizador mesilonel
humano, persona winäq inmunidad to’ichakul
húmedo (tierra) ruraxal ulew inmunitaria chajich’akul
húmero runimab’aqil q’ab’aj inmunodeficiencia mecha-
humo sïb’ jich’akul
huracán juraqän inmunodepresión qajnäq cha-
ichintal ruxe’ k’ix jich’akul
ictericia q’anach’akul inmunológico chajich’akulil
iguana o’on, inay (P.G.32) inmunoterapia rutz’aqat cha-
ileítis rusipojik xexik’ixkolöb’ jich’akul
íleon ruxe’ xik’ixkolöb’ inorgánico me’aq’alil
impétigo chojiq’anya’ insalivación chub’unem

220
insaturada lagrimal

insaturada menojisan isquémico meb’inem


insecticida kamisab’äl ni’x izote parkïy
insecto ni’x izquierdo ajxokon
insípida meki’ jabón xab’on
insolación meq’ijil jalado jek’on
insomnio mewaril jamón aqati’ij
instrumental wachinaqil jaqueca q’axojolom
instrumento (alimento) ilib’äl jején q’eqamolo’
insuficiencia cardiaca kosi- jengibre q’utaq’oxe’
nemk’u’x jeringa tzuq’b’äl
insulina chajinel k’ajkab’ jiote sal
insumo agrícola raq’om tiko’m jocote q’enüm
integrales tunuchuq’a’ jocote de agosto k’oy q’enüm
intensidad uchuq’anem jugo gástrico ruya’al pamaj
intercostal rukojol kokal jugo intestinal ruya’al ixkolob’
interior intestino panixkolob’ juilin mu’y (P.G.42)
intestino ixkolöb’ (P.G.1242) júpiter kumatzch’umil
intestino delgado xik’a’y ixkolöb’ jute pur
intolerancia alimenticia kawe lemotz’eteb’äl
tz’iloq’utu’n kiwi raxjiq’
intoxicación nimaxa’ojil labio ruwäch chi’aj, ruwachi’, wa-
intracraneana ruchuq’upam jolo- chi’
maj labio leporino, queilosquisis mül
intravascular rupam jachkïk’ ruchi’
invaginación intestinal suq’ixkolöb’ laboratorio tojtob’äl
invertebrado (animal) ajti’ojil lactato ruyojuchuq’a’ ch’amichäq
invierno pajäb’ lactosa (mamífero) rukab’
ira oyowal yatz’umaj
iris rukel wachaj lado chuxikin
iritis rusipojik rukel wachaj lagartija (clase) ixtolök
irracional mech’ob’onel lagartija ixpa’ch (P.G.33)
irradiado rutunul xek’amal lago, laguna choy
irritabilidad nimoyowal lágrima ruya’al wachaj
irritable nimoyowanel lagrimal ruya’al wachal

221
lámpara lluvia con viento

lámpara kajasaqil limbo (hoja) ruxaq


laparoscopia rutz’etpam xepamil limón ch’amalanx
lápiz chetz’ib’ab’äl limpia ch’ajch’oj
laringe ruxul qulaj, xul limpiador sub’äl
laringitis yab’ixul limpieza ch’ajch’ojirisanïk
laringoscopio rutz’etik ruxul qulaj linfadenitis rusipojik rub’ey saqa-
látex t’imil ya’al
latido pum linterna rab’asaqil
laurel jub’uq’ayïs lípido meq’anal
leche ruya’al tz’umaj lipoescultura b’anöy k’ojleq’anal
lechuga yuch’ichaj lipoproteína nimak’wanel q’anal
lechuguilla ruyuch’ichaj ya’, ru- liposucción jiq’anal
way umül liposucción brazo, lifting brazo
lechuza xoch’ rujiq’anal q’ab’aj
lengua aq’aj liposucción pantorrilla rujiq’anal
lengua geográfica k’ojli’aq’ moq’oq’
lenticular rutank’or xikinaj liposucción pierna, lifting pierna
león köj rujiq’anal aqän
lepra q’aynäq ch’a’k líquido ya’al
lesión kolq’oxom líquido amniótico ruya’ kik’te’ej
letargo sachrayb’äl líquido cefalorraquídeo ruchaji-
leucemia rusachjotay kïk’ ya’ k’amak’u’x
leucocitosis k’iyisaqab’ok lista choltzij
leucopenia qajisaqab’ok litiasis b’osab’äj
levantamiento de busto, pexia jo- litiasis urinaria rab’aj chulab’alil
totz’umaj litio ch’uch’ulil
libélula b’atz’ib’äl litotricia paxi’ab’äj
libreta tz’ib’awuj littmann achk’oxok’uxb’äl
licha (rambután) k’ixjiq’ llaga nimach’a’k
licuado jok’on llamado oyon
lienzo aq’omak’ul llantén lante’
ligamento yuqti’ojil llovizna rismal jäb’, musmül
lima q’analanx lluvia jäb’
limalimón q’anach’äm lluvia con viento kaq’ïq’ jäb’

222
lóbulo del oído mancuerna

lóbulo del oído ruxe’ xikinaj mal de ojo, conjuntivitis, ojeado


lóbulo frontal rachwa (tzatzq’or) ruwa winäq
lóbulo occipital achij tzatzq’or mal en el bazo rukumatzil k’uxaj
lóbulo parietal rachwi’ (tzatzq’or) mal sazonada, mal guisada (sa-
lóbulo pulmonar achpospo’y bor) taq’töj
lóbulo temporal rachxe’ maleta nimejqal
(tzatzq’or) maletín ejqal
localización wilanem malformación congénita de de-
locomotor laqub’aqil dos de la mano rub’ank’ojlem
lodo ch’ab’äq wiq’a’
lombriz (de tierra) rixkolob’ ulew malformación congénita de de-
(P.G.39) dos del pie rub’ank’ojlem
loroco rismachi’ qo’ch wi’aqän
lucero de la mañana smo’ch malformación congénita labio
luciérnaga chupüy q’aq’ rub’ank’ojlem ruwachi’
ludopatía yab’i’etzan malformación congénita paladar
lumbago, lumbalgia q’axo’ij rub’ank’ojlem ja’j
luna ik’, ati’t malformación de Chiari
luna llena setël ik’ k’ayetzatzq’or
luna nueva ya’ ik’ malo, mala, daño itzel
lunar q’ëq maltosa tz’eb’e’
lupa tz’eteb’äl malva ch’ojöb’
luxación rujachol yuquti’ojil mama aumentativa k’iyiritz’umaj
macho, mula kowiläj kej mama reductiva ch’utiritz’umaj
macro sistema nimanuk’ulem mama supranumeraria
madera árbol (general) k’iytz’umaj
madrugada muqmöj mamey q’antu’l
magnesio tz’inalil mamífero (animal) tz’untasinel
magnética imán (animal)
magnetoterapia rujik’ach’ich’ mamografía rutz’etik unutz’um
yab’il mamógrafo rutz’etb’al unutz’um
maguey (clase) ch’iwu’ mancha retal
maguey saqkïy (P.G.267) manco sikq’a’ (P.G.52)
mal aliento b’osk’ (C.269) mancuerna ruq’a’ ejqa’n

223
mandarina mejilla

mandarina ch’uti alanx mastitis rusipojik unutz’um


mandíbula ruk’ojlib’al eyaj mastopatía k’iyitz’umaj
mandíbula inferior xeb’aq eyaj masturbación k’in
mandíbula superior wib’aq eyaj matazano ajache’l
manifestación q’alajirisanem materia cinética silel uchuq’ab’il
manta, tela k’ul materia potencial uxlaninäq
manteca grasa saqaq’anal ch’akulal
mantequilla qasq’anal materia y energía ulewal
manual wujil uchuq’ab’il
manzana nimamixku’ materia, pus püj
manzanilla (fruto) mixku’ materia, sustancia ch’äq
manzanilla (medicina) kotz’i’j (P.G.1678)
aq’om (P.G.15) material samajib’äl
mañana (tiempo) nimaq’a’ matriz, vientre, útero rute’ pamaj,
mapache aq’awinäq tepamaj
mar palow maxilar b’aqchi’
maracuyá tuq’ikarna’l maxilar inferior wi’xikib’aq
mareo sutijolom, meq’ab’arel maxilar superior xexikib’aq
marfil rukowil eyaj mayonesa saqatzep
margarina q’ayiq’anal mayor nïm
mariposa (todo género) malax mayor riesgo nima’etzelal
mariposa grande (de monte) medicina, medicamento (gene-
b’alam amalax ral) aq’om
marte kaqch’umil médico aq’omanel
martillo b’ajib’äl medida de masa para una tortilla
martillo (oído) b’ajb’äl q’oral
masa ke’en medida del codo a la munuera ju-
masa corporal ruke’em ch’akul chumay (P.G.57)
masacuata tolob’on medio salado (sabor) tzaytzöj
masaje jikoj médula keb’e’
mascarilla kolk’öj médula espinal Rukeb’e’ kumätz
masetero kaxkate’y médula o tuétano rupam b’aq
masilla, heces acháq, kïs médula oblonga punkeb’e’
masticación kach’inem mejilla q’otzaj

224
mejorana modelo

mejorana q’anjub’ q’ayïs miastenia sachöy k’amati’ojil


melón q’anaq’oq’ micción merupam yakchulaj
membrana tas mico k’oy
membrana sinovial pisolqul microcefalia koljolomaj
membrillo käch’ microdermoabrasión ruch’ajik
meninges (arteria) rutas tzatzq’or kamijotay
meningitis yab’tas microorganismo ch’utich’ak
menisco pamilaqul micropore tz’aruwuj
menopausia q’atch’ajo’n microscopio nitz’tz’etb’äl
menstruación ch’ajo’n microsistema ch’utinuk’ulem
menta achixk’i’j, achalawina midriasis ruk’iyi’ala’s wachaj
mental na’ojinal miedo susto
mentalidad na’ojinem mielografía tz’etek’iw
mente na’ojin mineral (alimento) iliya’ab’äj
mentón kaxkate’ mineral (reino) ya’ab’äj
mentoplastia k’iyikaxkate’ mini ch’uti
meñique ch’i’p mini estiramiento facial kol-
mercurio k’olöl jek’paläj
mercurio q’anch’umil miniabdominoplastia ru-
mesa ch’atal ko’elq’anal xepamaj
mesencéfalo ruwi’ tetzatzq’oril miocardio ruti’ojil k’uxaj
mesocarpio ka’ijal miocarditis rusipojik ruti’ojil
metabólico na’il k’uxaj
metabolismo basal ruk’atanal mioma, miometrio ruq’aytz’eb’ te-
jok’ke’em pamaj
metacarpiano q’ab’ib’aq miomosarcoma ruq’aytz’eb’ ti’ojil
metal ch’ich’ miopía (vista) naqtzu’
metamorfosis jalem miosis ruyuch’ala’s wachaj
metatarsiano qanib’aq miriápodos k’u’p
método k’utik’ mobiliario silowachnäq
metroplastia pitz’iq’aytz’eb’ mochuelo pojüy (P.G.44)
mezquino, verruga pixnak’, xu’y moco ruya’al tzamaj
(P.G.50) moco cervical t’ot’e’pamaj
mialgia q’axoti’ojilal modelo b’aniwäch

225
molar músculo

molar ka’ey (P.G.3741) ti’ojil q’ab’aj


molestia naqonil, itzel músculo bíceps crural yoxoti’ojil
mollera ya’aj aqanaj
mongolito b’ajb’il (X.87) músculo bucinador xub’ati’ojil
monitoreo fetal rutz’etik ak’walil musculo cigomático rurab’ti’ojil
monja blanca saqijix q’otzaj
mono b’atz’ músculo cutáneo ruti’ojil tz’umal
monocotiledón juk’u’x músculo de brazo ruti’ojil q’ab’aj
monosacarido uxlanab’aq’a’l músculo de cuello ruti’ojil qulaj
monóxido de carbono wosaq’alil músculo de extremidad inferior
mora tokan ruti’ojil aqanaj
morado tuq’ músculo de extremidad inferior
mordedura k’apil ruti’ojil b’aqaqanaj
moretón, hematoma waranel kïk’, músculo de la cabeza ruti’ojil jo-
räx räx lomaj
morfina sikiwär músculo de tronco ruti’ojil kuta-
mosca (toda clase) amolo’ mil
moscada amolo’em músculo dorsal sij
mosquito üs músculo esplenio q’ochojolomaj
movimiento, temblor silonem músculo esternocleidomastoideo
mucosa t’ot’, pur silojolomaj
mucosidad t’ot’il, puril músculo flexor extensor
mudo mem músculo hioides ruxe’ chi’aj
multicelular ruk’ijotay k’aslem músculo involuntario yonisilel
múltiple k’iywäch ti’ojil
multivitamínico tunuchuq’alil músculo orbicular reset wachaj
mundo xekaj wach’ulew (P.G.30) músculo pectoral mayor säm
muñeca ruqul q’ab’aj músculo risorio o facial tzeti’ojil
muñón rupir qupich’akul músculo sartorio q’ochoch’ekaj
murciélago sotz’ músculo serrato ruxe’ meske’l
musculación ti’ojilem músculo suprahioides ruwi’ chi’aj
muscular ti’ojem músculo trapecio ruche’el jolomaj
músculo ti’ojilal músculo voluntario silel ti’ojil
músculo bíceps braquial yoxo- músculo carne

226
musgo nivel

musgo suq’u’y nervio óptico ruk’amal wachaj,


muslo a’aj k’amawach
muslo (de él) ra’ nerviosa k’amalem
muy mucha (o) nervioso ib’ochinel
nabo saqxe’ neumología retamab’alil uxlab’äl
nacimiento de agua ralaxib’äl ya’ neumólogo aq’omäy uxlab’äl
nacimiento, parto alaxinem neumonitis rusipojik tzamipospo’y
nadolol qasöy uchukïk’ neumotórax ruwa k’uxiq’
nance tapa’l neural k’amajotayil
naranja alanx neuralgia ruq’axomal ib’öch’
naranja agria k’ayalanx neurastenia luslil
narcolepsia sacho’achïk’ neurético(a) janiq’oxomal
nariz tzamaj neuritis rusipojik k’amal
nasal tzamajal neurocirugía poch’okik’b’äl
nausea mulun k’uxaj, na’oxa’oj neurocirujano poch’okik’b’anel
navaja tiqupib’äl neurología retamab’alil k’amab’äl
necrosis rukamik ti’ojil neurológico k’amab’alil
nefritis rusipojik kinäq’ neurólogo(a) ajib’öch’
nefrolitiasis rub’osab’äj kinäq’ neurona, célula nerviosa
nefrología retamab’alil yab’ikinäq’ k’amajotay
nefrólogo kinaq’omanel neurosis yab’ik’amab’äl
nefropatía ruyab’il kinäq’ neurotóxico rusachk’uxil
negatoscopio tz’etöy q’aq’ch’akul k’amab’äl
neocórtex runimawi’ tzatzq’oril neurotransmisor q’axöy
neón saqalil k’amajotay
neonatología retamab’alil chaji- neutro mesilon
ne’y niebla, neblina moyew
neonatólogo ajchajine’y nigua usmak’äq
neoplasia k’exek’amati’ojil ninfa o crisálida li’p
neptuno chaq’ich’umil niño ak’wal
nervio k’amal níspero q’anam
nervio auditivo k’amak’axab’äl nitrógeno jiq’alil
nervio gustativo ruk’amal nab’äl nitroglicerina yaq’anil ya’
nervio olfatorio ruk’amal uxlab’äl nivel jotolen

227
nixtamal oncogenes

nixtamal tz’o’ nel/aq’omäy yab’ichi’


nocardiosis rusipojik pospo’y oficio samaj
noche toq’a’ ofidio o serpiente kan
nodriza Rukan te’ej oftalmia rusipojik naq’wäch
nopal noxti’, noxta oftálmica tzub’alil
normal chojb’anikil oftalmología retamab’alil
norte releb’al kaq’ïq’ naq’wäch
nubes en forma de bola surisutz’, oftalmólogo oculista
rumul ya’ oftalmoscopia rutz’etik naqwäch
nublado muqül oftalmoscopio rutz’etb’al
nubló (clima) xmuqub’är naq’wäch
nuca rij qulaj oído (sentido) runab’al ak’axab’äl
nucleoproteína k’uxuchuq’a’ oído medio nik’ajal ak’axab’äl
ch’amichäq ojo runaq’ wachaj
nueva k’ak’a’ ojo seco meya’al wachaj
nuez nimak’ilinaq’ ojo vago, ambliopía k’ayetzu’
nutria rutz’i’ ya’ (P.G.42) olfativa(o) saqanem
nutrición ilinem olfato (sentido) runab’al uxlab’äl
nutriente ilinemil oligoespermia me’aläx mixtuq’
nutrieron xe’ilin oliva raxk’oxb’al
nutrir ilinïk olor ruxla’
nutritiva(o) ilinelal olor a ceniza qoq
obesidad nimati’ojil olor a manta quemada
oblicuo (músculo abdomen) ruch’ich’ol (C.269)
obsesión nimajikitzu’ olor agradable jub’ül
obstetricia ruchajixik yawa’ixöq olor de orina k’isk’
obstrucción, limitación q’atonem olor desagradable, mal olor chuw
obstruida(o) q’aton ombligo muxu’x
occidente ruqajib’al q’ij omóplato, escápula mok’ob’aq
occipital ijb’aq omron (sistema) waqiwachbäl
oclusión tz’apikïk’ onagra wotz’aqsi’j
odontología retamab’alil eyaj oncocitoma renal ruq’ayitz’eb’ ki-
odontólogo ajeyaj naq’il
odontólogo/estomatólogo eyaji- oncogenes ruk’iyinem kajotay

228
oncología oxiuraxis

oncología retamab’alil q’aytz’eb’ óseo (sistema) runab’al b’aqilal


oncológico(a) q’aytz’eb’em osificación b’anob’aq
oncólogo(a) aq’omäy q’aych’a’k osteoma ruq’aytz’eb’ b’aqil
onda suril osteomielitis rusipojik b’aq
onda kotz’kom (P.G.382) osteonecrosis rukamik b’aq
ondulada (hojas) b’oloxaq osteópata ajb’aqinel
ooritis rusipojik ruk’ojlib’al ija’tz osteoporosis me’aläx b’aq
operación, cirugía poch’onem osteosarcoma rusachjotay b’aq
opresiva pitz’el ostras o moluscos wachit’ot’
óptico(a) wach otitis rusipojik pamixikin
optotipo tojtowachb’äl otoño tz’apijäb’
oral qumul otoplastia poch’oxikin
orbicular ruset wachaj otoplastia completa ka-
órbita rujul wachaj poch’oxikin
orégano jub’usi’j otoplastia simple jupoch’oxikin
oreja o pabellón xikinaj otorragia relkïk’ xikinaj
orgánico aq’alil otorrino aq’omäy xikinaj
organismo ch’akulal (P.13) otorrinolaringología retamab’alil
órgano reproductor alanel xikitzamaqul
órgano, organismo samach’akulaj otorrinolaringólogo aq’omäy xi-
orgasmo ruki’il sinanem kitzamaqul
oriente releb’al q’ij otoscopio ch’uti rab’asaqil
orina chulaj otro jun chik
oro q’anapwaq ovalada (hojas) molxaq
orquídea silvestre ch’imach’öy ovario (gónada), antera
orquitis rusipojik kowil ruk’ojlib’al ija’tz
ortiga (de hoja grande) ley ovíparo (animal) loyalaxel
ortiga (de hoja pequeña) amuley, ovulación rupaxik k’ojlija’tz
k’ik’ache’ oxidante sachiq’
ortofonía k’ojlich’ab’an óxido ka’iq’il
ortopedia k’asach’akul oxígeno uxlab’il
ortorexia janiwa’ oxigenoterapia ruq’ijolaq’om iq’
orzuelo (vista) runum tz’i’ oxihemoglobina ruka’iq’il jachiq’
oscuro q’equm oxiuraxis rujüt pamixkolöb’

229
paciente patológico(a)

paciente yawa’ papilas gustativas nab’äl tijikil


pájaro azul xar papiloma ruchikopil pixnak’
pájaro carpintero kuruchïch, tuk paquete molaj
tuk paracetamol qasöy q’axolaqul
pájaro de abusión pich’ parálisis rupa’exik
paladar ja’j paralización, paralizar sikirinem,
pálida saqpe’r rupa’exinem
palidez saqperil paramédico achaq’omanel
palma tut, kip paraplejía rupa’exik aqanaj
palma de la mano rupam q’ab’aj paresía qajipa’exïk
palmeada q’axaq parestesia warich’akul
palo de hule kik’ache’ parietal achwi’
paloma cantora ixpumüy parietal xikib’aq
paloma de monte paxkuku’y parkinson sikisotil
paloma torcaza üt paroxetina qasmoyil
palomilla ruchikopil ixim párpado rij wachaj
paludismo, malaria majmoyïk parte, componente ach
paludismo, malaria (escalofrío) partes de la cabeza runuk’ulem jo-
raxtew lomaj
pan kaxlanwäy partes de la cara runuk’ulem paläj
panal (avispas) aqaj (P.G.41) partes de la flor achkotz’i’j
pancarditis rusipojik k’uxaj partes de la hoja achxaq
páncreas saqsa’y partes de los dientes acheyaj
pancreatitis rusipojik saqsa’y partes del cerebro ruwäch
panela, dulce, azúcar kab’ tzatzq’or
pánico nimaxib’iril partes del fruto achjiq’ob’äl
pantano saq’oq’ pasta dental ruch’aja’ eyaj
pantorrilla moq’oq’ pastilla setaq’om
pañuelo su’t paterna kuxin
papa saqwäch pato punpün
papagayo mo’ (P.G.45) pato de laguna rupunpun choy,
papanicolau rutz’etechi’ tepamaj raxq’ejum (P.G.46)
papaya kaqrab’ patología retamab’alil yab’il
paperas rusipojik unum chub’aj patológico(a) ch’ab’ayab’il

230
patólogo piel o cuero

patólogo tojto’aq’omanel perico verde raxon (P.G.45)


pavo qo’l pericón eya’
pavo (hembra) pi’y periodontitis rusipojik ti’eyaj
pecas ak’ak’, ak’ periodontólogo ti’eyajinel
pececillo ch’u’ periostio tasb’aq
pecho, pectoral, tórax ruwa periquito tachinöl (P.G.45)
k’uxaj peritoneo rutas pamaj
peciolo piwi’y peritonitis rusipojik rutas pamaj
pediatra aq’omäy ak’wal perla ruk’u’x pemech (P.G.43)
pediatría aq’omak’wal peroné kob’aq aqanaj
pediátrico aq’omak’walal perro tz’i’
pedúnculo (flor) rukup perulero ch’ima’
pelamano salk’öm pesa achetab’äl
pelo absorbente ruwi’ xe’el, puyal pesadilla, sueño achïk’
pelvis (hueso) malaxb’aq peso alal
pene tz’ikïn peso corporal ralal ch’akul
penicilina tekamisel chikopil pestaña mich’ (P.G.55)
peña, peñasco tanatïk peste bubónica yab’ik’äq
pepino tzetz peste, epidemia kamiyawab’il
pequeño ko’öl (P.G.48)
pera raxtzuy pétalo lab’
percepción nab’ena’il petequia ruk’atik choxokïk’
percusión k’oxoch’akul pez kär
pérdida sachnem pez (clases) achkär
perdiz xoyon (P.G.45) pez blanco saqikär (P.G.42)
perejil rexil pezón ruwi’ tz’umaj
perfil wujil piamadre (vena) oxtas
perfiloplastia rupoch’ik kaxkatet- picazón, comezón ruk’atqatil
za’m pie de atleta pa’k aqän
pericardio rutasul k’uxaj piedra ab’äj
pericarditis rusipojik rutasul piedra de río raxab’äj
k’uxaj piedra poma poq
perico k’ël piedra pómez tzarajmäq
perico (género) xko’ (P.G.45) piel o cuero tz’umal

231
pielonefritis poro (cuerpo)

pielonefritis chikopikinäq’ planta, monte q’ayïs


piernas, extremidades inferiores, plaqueta ch’ojch’iknel
pie aqanaj plaquetoféresis elch’ojch’iknel
pilas yaq’aq’ plasma yakïk’
píloro rukup pamaj plasmocito ya’ochajinel ch’akulal
piloy, frijol grande pilow, tapakäl plasticidad neural nuk’una’oj
pimiento poqok’ol plata saqapwäq
pinabete, pino de hoja grande plataforma tz’alamawäch
tz’ichäj plátano nimasaq’ul
pino chäj platino loxapwäq
pino blanco saqichäj plato läq
pino colorado k’uxuchäj plegable q’ochïk
pino macho (hoja grande) achij pleura taspo’y
chäj pleuresía ruyab’il taspospo’y
pino rojo kaqachäj plicómetro retq’anal ch’akul
pinza chapab’äl plomo chojmilil
piña ch’op plutón ch’ipich’umil
piojo uk’ plutonio ch’ipal
piorrea choxopüj podólogo aq’omaqanel
piramidal ruwaqiwäch b’aq podómetro ruq’ijot’uj k’uxaj
piromanía rusachoj uchub’an podrido (fruta o madera en des-
piscina chutichoy composición) q’äy
pistilo (flor) ixko polen (semilla) ija’tz
pitaya kaqach’op polía ruchikopil che’
pituitaria (glándula) tasul tzamaj poliarteritis nodosa rusipojik ki-
pizote sis te’ib’och’
placa bacteriana ruke’em eyaj polidipsia ruchuq’a’ chaqichi’
placenta rukotz’i’j ixöq polineuritis rusipojik jujuk’amal
planeta rume’al q’ij polinización ijatzulem
plano, campo, llano xuli’ib’a’ poliomielitis siksil
planta (general) che’ q’ayïs pollito ral äk’ (P.G.45)
planta del pie rupam aqanaj polvo poqolaj
planta ornamental kotz’ijal che’ ponzoña ritzaq’om
planta textil b’atz’el q’ayïs poro (cuerpo) rujulil ch’akulaj

232
potasio purificador

potasio chajil protesis de pantorrilla, aumento


potomanía k’iqumuya’ de piernas tz’aqtimoq’oq
potrero soq’olb’äl provitamina nab’uchuq’alil
precaución chajinem prueba rutojtob’enik
precoz nab’eyem psicastenia rume’uchuq’a’ k’u’x
prediabetes lilöj kab’yab’il psicología retamab’alil na’ok’uxaj
prediabético lilöj kab’yab’inel psicológico na’ok’uxanem
prehipertensión uchuq’amil psicólogo(a) na’ok’uxanel
prehipertenso uchuq’am psicólogo/psiquiatra naok’uxanel/aq’omäy
preocupación k’uxlaj k’ayena’oj
prepucio rutz’umal tz’ikïn psiquiatra aq’omäy k’ayena’oj
presbicia najtzu’ psiquiatría retamab’alil
presión uchuq’alem k’ayena’oj
presión atmosférica ralal kaq’ïq’ pubertad q’axak’wal
presoterapia ruq’axya’ k’amib’öch’ pública winaqilem
prevalencia q’ijlem puerco espín k’ixawuch’
prevención q’ilanem puerro yaxnakät
primavera jaqajäb’ pulga k’äq
primero nab’ey pulguilla de gallina sison
privado mewinaqilem pulmón pospo’y
probabilidad k’uxb’ej pulmón derecho iqipospo’y
proctología tz’etechi’achäq pulmón izquierdo xokom pospo’y
producto k’ayinelil pulmonía, neumonía chaqi’j ojöb’
profesional jikisamaj pulpa (diente) rupam eyaj
profundo nimupam pulsación tzopinem
progesterona q’atb’ey mixtuq’ pulsada t’ujil
promotor tzijöy pulsioxímetro eta’uxlab’äl
pronador, supinador setël ti’ojil pulso tzop
próstata ruchajinel mixtuq’ pulsómetro etatzopib’äl
prostatitis rusipojik chajinel punción chuq’elya’
protección chajinem punta de milpa ruwi’ awän
proteína ruchuq’a’ ch’amich’äq pupila (vista) rala’s wachaj
proteinuria woschulaj purificación ch’ajch’orisanem
protemás tz’ukti’ij purificador ch’ajch’ojib’äl

233
púrpura (enfermedad) rajadura de la piel, dureza de la piel

púrpura (enfermedad) tuq’yab’il quiasma óptico ruq’axk’amal


quebradura q’ajinem wäch
quebranta hueso saqik’üch quilificación k’aychuminem
(P.G.32) quilo (masa) k’aychum
queilitis rusipojik wachi’aj quimificación q’orinem
queilonco ruq’aytz’eb chi’aj quimioterapia ruq’atik sachjotay
queiloplastia rupoch’ik wachi’ quimo (mezcla sustancia) ruq’or
queilorrafia rach’achi’ pamaj
queilorragia elkik’chi’ quirófano k’ojlipoch’onem
queilosis retzaj wachi’ quiste peqeti’ojil
queilostomatoplastia poch’ochi’ rábano kaqxe’
queiromegalia nimaq’ab’aj rabdomiosarcoma ruq’aytz’eb’
queloide nimajek’üy b’uyuti’ojil
queloplastía poch’ojek’üy rabeprazol q’atöy tzoliq’utu’n
quemado k’atinäq rabia woschi’
quemadura k’atïk racional ch’ob’onel
quequexque xtüp radectomía rupoch’ik xe’eyaj
queracele ruq’aytz’eb’ lemwäch radiculectomía rupitz’ik xek’amal
queratalgia q’axowach radio-electrología rutz’etik
queratina achlemiwach ch’ab’q’aq’
queratitis rusipojilem wachaj radiografía b’anoch’ab’q’aq’
queratocentesis ruchuq’elya’ lem- radiología rutz’etik ch’ab’q’aq’
wach radiológico b’anachib’anel
queratocono uk’alemwach radiólogo b’anoch’ab’q’aq’
queratohemia ruchoxkïk’ lem- radioterapeuta sachjotaq’omanel
wach radioterapia kamisanel sachjotay
queratotomía rupoch’ik lemwäch raíz (árbol, planta) xe’el
queratótomo rupoch’ob’al lem- raíz (clases) kiwäch xe’el
wach raíz (diente) ruxe’ eyaj
queso kexu’ raíz aérea kaq’ixe’el
queso crema tzatzkexu’ raíz principal (árbol planta)
queso de capa weqkexu’ raíz típica ch’ikik’amal
queso seco chaqikexu’ rajadura de la piel, dureza de la
quetzal q’uq’ piel pa’l

234
rama (árbol, planta) rodilla

rama (árbol, planta) ruq’a’ che’ repollo ruk’u’x ichaj


rana ixk’ale’t (P.G.43) reproducción jotayinem
raquialgia ruq’axomal ruche’el ijaj reptil (general) raxsolöt
raquíometro retab’al q’ochijaj requesón tz’eb’kexu’
raquitis rusipojik che’elijaj res wakaxilal
raquitismo k’ayewab’aq rescate jaloto’ïk
rasguño retzaj reserva alcalina nimatz’amipolaj
ratón ch’oy reservorio Rusok chikopil
rayo q’aq’ resistencia mekowinem
rayo solar ruch’ab’ q’ij resonancia magnética jik’öy
rayo x ch’ab’q’aq’ b’aniwachib’äl
recambio jaloj respeto niman tzij (C.280)
reclinable q’a’äl respiración jiq’anem
reconstrucción oreja bilateral respirar jiq’anïk
rub’anik kaxikin respiratorio jiq’anil
reconstrucción oreja unilateral resto rutz’aqat
rub’anik juxikin resucitación k’asb’anem
recto tun retina (vista) k’ulwachaj
recto del abdomen (músculo) ru- retinoscopio naqtzub’äl
wäch pamaj retraso mental nakanïk
refacción kolob’äl reumatismo kumätz
referencia retal reumatología retamab’alil kumätz
reflujo gastroesofágico tzo- reumatólogo ajaq’omalaqul
liq’utu’n rey zope kaqik’üch
rehabilitación silok’aswäch ribera ruchi’ ya’
reino animal tanaj chikopi’ riesgo, peligro ritzelal
relación sexogenital sinanem rinitis rujiq’ik yak’aqatil
relámpago koyopa’ rinoplastia k’ojlitzamaj
reloj q’ijob’äl rinoscopia rutz’etjulil tz’amaj
remo ruq’a’ juku’ riñón kinäq’
remolacha kaqwäch río raqän ya’
remolino de agua rumul ya’ risorio, facial (músculo) tz’eti’ojil
remolino de viento surkum roble patän
renal kinaq’il rodilla ch’ekaj

235
rojo sebo de res

rojo käq salpinguitis rusipojiche’ k’ojlija’tz


romero josjïk q’ayïs saltamontes sak’
ronrón (clase) amoröy (P.G.41) salud raxnaqil
ronrón (que agujerea las tapias) salud del corazón raxnaqil k’uxaj
xutüy salud física raxnaqil ch’akulaj
ronrón (que come las rosas) xle’n salud mental raxnaqil na’oj
ronrón negro que pica raxwonön salud pública raxnaqil winaqilem
(P.G.41) salud reproductiva raxnaqil
ronrón, abeja xurüy (P.G.41) k’aslemal
ropa tzyäq saludable raxnaqilem
ropinirol q’atöy sikisotil salvaje (animal) aj pa juyu’
rosa k’ixsi’j salvia k’asleq’ayïs (P.G.15)
rosa de jamaica kaqasi’j sandía kaqaq’oq’
rotación (planeta) sutinem sangre kïk’
rótula o rodilla ruwi’ ch’ekaj sanguíneo kik’elal
ruda rora sanidad utzik’aslemal
rumiación kajpamajem sanitaria(o) utzik’asil
rumiante (animal) kajpamaj sano utzik’aslem
rural aj ruq’a’ tinamït sapo ixpëq (P.G.33)
sábila tzoli’j sapo pequeño takara’ ab’äj
sabor ruki’il sarampión, varicela, rubéola sa-
sabor (buen) julül nayich’a’k
sabor a fruta no madura (bana- sarcoma k’iyiti’ojil
na) tip sarna joxok’
sabor dulce ki’ sartorio (músculo) q’ochoch’ekaj
sabroso qas ki’ satélite ral ik’
sacaleche elyatz’umajb’äl saturada nojisan
sal atz’am saturno nupch’umil
salado (sabor) tzäy sauce tzikab’
salamandra kite’ kumätz sauco tunäy
sales minerales atz’amya’ saurio o lagarto (reino) ayi’
saliva chub’aj savia itz’
salmonella molochikopil sebo sewo
salmonelosis ritzel molochikopil sebo de res rusewo wakaxilal

236
seca sonohisterografía

seca chaqi’j silvestre (animales) aj pa q’ayïs


secreción elch’aqunum simples junal
secuela de quemadura cholk’atik simulador b’anq’oloj
secuencia chojb’ey sinapsis ruweq k’amajotay
secuencial chojb’eyil síncope, lipotimia rukolsach na’oj
sed chaqi’j chi’aj síndrome retal yab’il
segundo ruka’n síndrome de asperger retyab’il as-
semen k’asya’ perjer
seminal k’asya’al síndrome de down retyab’il own
senos mama (ser humano) síndrome metabólico retal na’il
sensación, metabolismo na’onem síndrome neurocutáneos sa-
sensibilidad na’onil chk’amab’alil
señal k’utïk sinónimo junamaq’ajuj
señorío ajawarem síntoma ch’ab’ach’akul
sépalos (flor) xaqakup sistema nervioso k’amab’äl
septicemia runimayawa’ kïk’ sistema óseo b’aqib’äl
ser vivo k’asel sistema sensorial runab’al
sereno, rocío raxq’ab’ ib’och’il
serpiente (reino) kiwäch kumätz sistema urinario chulab’äl
severa k’aye’il sístole yu’t k’uxaj
sexo kojolwinäq sitio k’ojlemal
sexual kojolwinaqil sociología retamab’alil winaqil
sexualidad kojolwinaqilem sodio q’anq’alil
shock ruq’atik tz’ujakïk’ sol q’ij
sida ruk’isb’al mewichikop solar (sistema) runuk’ulem q’ij
sien (cabeza) xexikinaj solidificación kowirinem
siete cabrilla (estrella) wuqu’ ik’ sólido (general) chapel
siete caldo (chile) k’olo’ik soma ruk’u’x k’amajotay
sífilis nïm itzq’aq’ somatización, histeria jalch’ab’ach’akul
signos etal sombra (general) muj
siguamonta yab’uq sombreado (general) mujanem
silenciosa meq’ajan sonambulismo samajiwär
silicio sanayil sonido (general) k’oxomal
silicosis rujiq’ipoqol sanayil sonohisterografía ruq’ijolaq’om

237
sonso, atontado tensión

sanäm taltuza b’ay


sonso, atontado nakäl tamal takamäl
sopa ruya’al q’utu’n tamal (hacer grandes de masa)
sordo täk (P.G.51) b’oqinem
soya raxakinäq’ tamal de masa grande b’oq’
suave (general) b’uyül tamalito (con frijol entero) xep
substancia k’ojlemalil tamalito (masa) sub’an
subtálamo achb’ey na’onemil tamalito (plano) tz’arin
sudoración tz’ojpinem tamalito de elote jok’
suelo (tierra) qate’ ruwach’ulew tamarindo ch’amikaxlit
suero aq’omiya’ tamoxifeno ruq’atsanäm kolwina-
suficiente janik’ïy qil
sufrimiento poqon taquicardia rujutzop
sufrir tijoj poqön tartamudeo t’ayonem
superficial ruwi’al tartamudo t’ayonel
superficie, anchura ruwäch tayuyo to’om
superior ruwi’ té qumq’ayïs
suplemento tz’aqatisanem técnica b’anikem
suprahioideo (músculo) ruwi’ tegumento rij ija’tz
chi’aj tejido k’amati’ojil
supuración ralaxpüj ti’ojil tejido celular jotati’ojil
sur ruqajib’al kaq’ïq’ tejido ocular jotayiwäch
sustancia k’uxil teléfono oyonib’äl
tabaco may telencéfalo ruwi’ runik’ajal
tabique rukojol tzamaj tzatzq’or
tabletas (medicina) pisaq’om telescopio najtz’etb’äl
taburete kutuch’akät temblor silonel
tacto (sentido) runab’al tz’umal temporal (lluvia con viento)
tacuacín wuch’ q’eqal jäb’
tálamo rub’ey na’onemil temporal (músculo) xikiti’ojil
tallímetro etaqanb’äl tendinitis rusipojik k’amti’
tallo che’el tendón k’amti’
tallo leñoso si’el tensiómetro retab’al nimuchuq’a’
talpetate (suelo) xäq’ tensión uchuq’ab’

238
teoría (ciencia) transmisión de enfermedad

teoría (ciencia) na’ojil tiza blanca saqkab’


teoría antropológica runa’oj eta- toallita chaqijib’äl
mab’alil tobillo ruqul aqanaj
tercer rox tocología rachchajixik yawa’ixöq
térmica k’atanil tomate ixkoya’
terminal (enfermedad) mek’achoj tomillo chaq’okal
termómetro etk’atän tomografía computarizada, tc,
termoselladora t’impisob’äl tac rukematz’ib’al elwachib’al
termoterapia k’atöy q’ijolaq’om tonometría rutz’etik itzk’amawach
terremoto kab’raqän tonómetro rutz’etb’al itzk’amawach
terrestre (animal) aj ulew toracoscopia rutz’etb’al wak’uxaj
test etb’ana’oj toronja kaqalanx
testículo (gónada) kowil tortícolis runimq’axom qulaj
testosterona ruyak’aslem mixtuq’ tortilla (grande y gruesa para
tétano t’et’ atol) nimapixtun
tetraciclina q’atchikopil tortilla (masa ordinaria) b’aqtza’j
tiamina, antineurético relesöy si- tortilla delgada lej
pok’amal tortilla delgada y gruesa pixtun
tibia runimab’aq aqanaj tórtola ixmukür
tiburón xök tortuga kök
tierra (planeta) ruwach’ulew tortuguilla (larva de maíz) rax-
tierra blanca saqulew kök
tierra negra q’equlew tortuguita kaqixkök
tifus k’apil k’äq tos tojob’är
tigre b’alam tosferina jiq’ojöb’
tigre (pequeño) q’anab’alam tóxico sachk’uxil
tilo ch’a’äl toxina ruk’uxil itzaq’om
tímpano ruk’oxomal ak’axab’äl tracoma ruchikopil naq’wachaj
timpanometría rok’oxom xikinaj transaturada itzeq’anal
timpanómetro retab’al k’oxoxikin transiluminador rutz’etb’al
tiña rusal tz’i’ (P.G.49) kexb’ekïk’
tipo, clase kiwäch transitorio b’eyaje’m
tiroide ub’u’ transmisión de enfermedad
tiroideo(a) ub’u’il q’axanem yab’il

239
trapecio (hueso) urea

trapecio (hueso) oxlaqub’aq trompa de falopio ruche’el


trapezoide (hueso) k’ajlaqub’aq k’ojlija’tz
tráquea ruche’el pospo’y trueno kaqolajay
trastorno sachoj tuberculosis nimachaqi’j ojöb’
trastorno bipolar rusachoj kiko- tuberosa k’olok’amal
tem tubo (medicina) suriyakb’äl
trastorno de estrés agudo rusa- tubo digestivo b’eyike’enal
choj nataxïk tubo neural rub’ey k’amajotayil
trastorno de pánico rusachoj ni- tuerto rot’
maxib’iri’ïl tuerto (de un ojo) matz’ätz’
trastorno de rett rusachoj k’iyilem tule (clase) xorotöt
trastorno disocial rusachoj tullido sik
b’anikil tumefacción rusipojik ijlaqul
trastorno obsesivo-compulsivo tumor q’aytz’eb’
rusachoj b’enäq k’uxaj tumor cerebral ruq’aytz’eb’
tratamiento, terapia (médico) tzatzq’or
q’ijolaq’om tuna noxti’ (P.G.40)
trauma rutz’ila’ na’oj tunel tarsiano rujek’na’onil pama-
traumático(a) rutz’ila’ na’ojil qän
traumatismo ritzech’akul tungsteno, wolframio xilq’aq’il
traumatología retamab’alil rit- úlcera yujuti’ojil
zech’akul úlcera gástrica, péptica ruch’amil
traumatólogo yuqüy b’aq (C.132) yujuti’ojil
trébol lotz ultrasonido t’ujt’üj
tretinoína raq’omaj ch’a’k unicelular rujujotay k’aslem
tríceps (músculo) rij moq’öq’ unidad junilal
tríceps braquial ruxe’ k’alk’a’x unidad especial (médica) mekowi-
triglicérido ruwäch meq’anal näq aq’omajay
tristeza b’is unilateral juxikich’akul
trombina rach’ojch’ik kik’elal universo kajulew
trombo blanco saqach’ojch’ïk uña ixk’äq
trombo rojo kaqach’ojch’ïk uranio xaril
trombosis ruch’ojch’ïk kik’elal urano xarch’umil
trompa de eustaquio xikixul urea elmek’atzin

240
uremia vertebral

uremia yakokïk’ vascular jachöy kïk’


uréter q’axchulaj vaselina xexaq’om
uretra b’eyichulaj vaso capilar ruk’amal ib’öch
uretritis rusipojik rub’ey chulaj vaso linfático rub’ey saqaya’al
urinaria chulab’alil vaso sanguíneo rub’ey kïk’
urodelo kani’ vector jachochikopil
urogenital chulajotayinelal vegetal ichajilal
urografía rutz’etik samajichulaj vejiga (urinaria) yakchulaj
urología retamab’alil chulub’äl vello ïs
urólogo aq’omäy tz’ikïn vello púbico rismal jotayilal
uropatía obstructiva ruq’atik velo de novia tz’eq
tz’ujachul vena xarib’öch’
urticaria kaqit’arat’ïk vena cava inferior xulib’öch’
ustedes rïx vena cava superior jotib’öch’
uva nimatuq’ vena pulmonar ruxarib’öch’ pos-
uveítis rusipojik pirch’akul po’y
úvula tiliqul venado masat
vaca wakx vendaje pisonem
vacuna tzuq’ vendar (herida) pisoj
vacunación, inyección tzuq’unem vendas pisb’äl
vagina tutz’ veneno itzaq’om
vainilla tz’eb’ki’ venosa xarib’och’em
valeriana q’ayimes venta de golosinas munib’äl
valor (cumpleaños, importancia) ventrículo taqokïk’
ruq’ij venus ikoq’ij
valsartán xipamida verano saq’ij
válvula q’ul verbena ruchachal b’ey
válvula aorta te’ib’ochiq’ul verde räx
válvula mitral xokoq’ul verde oscuro raxq’equmaj
válvula pulmonar ruqul pospo’y verdolaga paxläq
válvula tricúspide iqiq’ul verdura (tipos) ruwäch ichaj
vaporización sib’inem vértebra ruq’a’ ruche’el ijaj
varice kexb’ekïk’ vertebrado (animal) b’aqilel
varicocele yuqxarib’öch’ vertebral ruq’a’ ruche’elal ijaj

241
verticilada (hoja) yunque

verticilada (hoja) oxaq viento (sopla en las tardes por el


vesícula biliar k’ay lago, sopla del sur) xokomil
vestuario tzyaqb’äl vigilancia chaji’il
vía biliar rub’ey k’ay vih mewichikop
vía láctea rub’ey palama’ (P.G.43) vinagre tzaminq’ut
víbora (clase de galápago) rucha- virginidad mejalon
chal q’ij virión ruwuquchuq’a’ ch’amichäq
víbora (clase) q’antil (P.G.37) viruela loq’ob’äl
víbora (clase) q’eqik’as (P.G.37) virulencia eqayab’il
víbora (clase) saqmatalb’aq virus itzelil
(P.G.37) viscera rusamach’akul xepamaj
víbora (clase) chaqi’ij kumätz visión tzub’äl
(P.G.38) vista (sentido) runab’al wachaj
víbora (clase) saqikumätz (P.G.38) vital k’asil
víbora (clase) q’elchan (P.G.38) vitamina uchuq’alil
víbora (clase) ch’ab’äq kumätz vitamina c ch’amuchuq’a’
víbora (clase) q’ayïs kumätz vivíparo k’asal
víbora (clase) q’eqak’anti’ voluntad ajowalil
víbora (clase) q’aq’b’elen vómito xa’oj
víbora (clase) q’ayïs k’anti’ vulnerabilidad mechaji’il
víbora (clase) raxakan vulva ruchi’ tutz’
víbora (clase) raxaq’än xantorrea q’anatz’ujal
víbora amarilla q’anak’anti’ xerotocina chaqi’alaxinem
(P.G.37) yema (dedo) ruwawi’ q’ab’aj
víbora cola seca b’aqjey (P.G.37) yema axilar, terminal (árbol) jo-
víbora cuatro trompas kajitza’m tay
(P.G.37) yeso chunab’äj
víbora montañesa k’echekumätz yeyunitis rusipojik rukojol xikixko-
(P.G.38) löb’
víbora (clase) ruxe’ ch’ali’ yeyuno rukojol xikixkolöb’
(P.G.38) yodo kaqatz’amil
vibratoria k’arär, t’arär yogur tz’eb’ilin
vibrión b’ayb’onem yuca tz’in
vidrio lemow yunque k’ulb’ajb’äl

242
zacatón zumbadora (culebra)

zacatón nimaq’o’s zinc ch’in


zanahoria q’anawäch zompopo ch’ekën
zanate hembra xtüx ch’ök zoología retamab’alil chiköp
zancudo xanän zoonosis ritzelal chiköp
zapote tulül zopilote k’üch
zapote injerto ch’imatulül (P.G.1) zopilote aura kaqwololöj ruwi’
zapote negro q’eqatulül (P.G.1) zoplicona, narcótico ya’owar
zarza ruxulub’ kej zorrillo par
zarzaparrilla ruxek’ul zumbadora (culebra) xk’ank’el
zeína ch’amch’äq ixim

243
AMBIENTE SOCIAL
palabras rescatadas y neologismos

1 de septiembre ruq’ij solojri’ïl alcalde q’atöy tzij


abogado q’atöy tzij alcalde q’atöy tzij
aborigen ajalaxel alcalde auxiliar ajch’ame’y
abuela ati’t, atitaj aldea ruq’a’ tinamït
abuelo mama’aj alfarero ajq’än ulew
accidentes rub’anikil alimenticia ilinel/ilib’äl
accidentes geográficos reta- almohadilla, borrador yojib’äl
mab’alil ruwach’ulew alquilar qajonïk
administrador nuk’usamajel alquiler qajonem
adobe xan alumbrado público champomal
agenda cholb’äl saqil
agricultor tikonel alumno tijoxel
agricultura tiko’n ambición jak’ak’enïk
agronomía retamab’alil tiko’n ambiente hogareño achochilri’ïl
agrónomo ajtiko’n ámbito escolar rupam tijob’äl
agua fría raxya’ anesión, completar tz’aqatil
agua hervida roqowinäq ya’ animal marino aj palow
ahorrar yakonïk antecesor, héroe, noble mama’al
ahorro yako’n apartamento q’atajay
alambre k’amach’ich’ apaste wa’is
albañil ajtz’aq apellido ruka’n b’i’aj

245
aprender candela eléctrica

aprender etamanïk basura mes, q’ayïs


árbol nacional che’amaq’ batea aq’e’n
área deportiva setetz’anib’äl Beleje Cat B’eleje’ K’at
armonía k’wajonem Beleje Tzi B’eleje’ Tz’i’
arquitectura sutib’äl tz’aqolem biblioteca cholwuj, wujb’äl
arroyo ruq’a’ raqän ya’ billete wujpwaq
arte na’ojil bisabuela xikin atitaj
artes del idioma retamab’alil bisabuelo xikin mama’aj
ch’ab’äl bisnieto de mujer xikin iyaj
artesanía(k) na’ojinïk block tz’aqon xan
artesano ajna’oj bodega yakb’äl
asear ch’ajch’ojirisanïk bolsa jam
aseo ch’ajch’ojirisanem bolsa plástica jamt’im
asignatura rukojolil bombilla saqib’äl
asistencia social kuchto’onïk bondad oto’ob’äl (S.295)
asociarse ruk’iyal borrador yojinïk
aspecto literario retal lema’ caballo kej
atabal tun cabildo, ayuntamiento popob’äl
atarraya matawal tzij (C.80)
atarrayita lik’b’äl k’är cadena yuqki’
atrio ruwäch jay Cají Imox Kaji’ Imox
aula, salón de clases tijonijay cal chun
autoridad ajpop calendario sagrado maya cholq’ij
autoridad k’amöl b’ey calle kaqab’ey
aves ajxik’ calvo tz’anatz’öj
azumanche asumache’ cama ch’at
balcón k’ara’ camarón cho’m
bambú tara’ camino angosto, estrecho tzutzul,
banco xitpwaqb’äl/pwaqb’äl latz’ (C.86)
bandera laqam canasto chakäch
baño, sanitario ruxikin jay cancha de balompié aqa’etz’anib’äl
barrio tinamït cancha de baloncesto q’ab’i’etz’anib’äl
barro, lodo son, ch’ab’äq (S.348) cancha, estadio etz’anib’äl
base de pared ruxe’ xan candela eléctrica b’olosaqib’äl

246
candidato contenidos de una casa

candidato cha’oxel cinta adhesiva wujnak’b’äl


cangrejo täp ciudad, municipio, pueblo tinamït
canoa apenab’äl civil winaqil
canto b’ix civilización winaqirem
caña de milpa patz’än clase social ruwäch winaqil
capacidad mental na’onem claustro de maestro tijonela’
capitán achpopochin (X.59) cobrador k’utunel pwäq
carbón aq’a’l cocina ruchi’ q’aq’
carpintero ajanel cocina rute’ q’aq’
cartapacio che’wuj cocinero ajwatas
cartel, afiche b’onin perwuj codeudor achk’as
cartelera tz’ajwuj códices kumatzin wuj
cartero jachwujunel cofradía ajilatal (S.36)
cartulina perwuj colador de nixtamal xcha’ul
casa rural juyu’ jay colegio ichtijob’äl
casa urbana tinamït jay colonia nimachitinamït
caserío ruxikin tinamït color b’onil
ceiba inup comal xot
celebración nimaq’ijunem comedor wayib’äl
cemento k’ajab’äj comercialización nojk’ay
ceniza chaj comercio k’ayij
centro comercial achk’ayij compañera/o achib’il
centro de salud, hospital comprender taqab’anïk
aq’omab’äl jay comprensión taqem
cerro juyu’ comunidad amaq’
ch’ob’ jamalil mulül jamalil concuña de mujer achalka’n
chicharra ch’uku’y conocimiento etamab’äl
ciclo pitzkolinem conquistar ch’akonïk
ciclo educativo itzkolinem tijonïk conquistar, invasión majonïk
ciencias etamab’alil consejero poponel (S.315)
ciencias naturales retamab’alil ka- constitución política cholk’aslemal
julew consuegro wachali’
ciencias sociales retamab’alil wina- contador ajilanel
qilal contenidos de una casa rupam jay

247
contrabandista diputado

contrabandista ewanel cucharón pak’ach


contrabando ewäl cuidado chajinem
contrato pey (S.307) cuidar chajinïk
conyuntura xalq’atat q’ij culto religioso xukulem
cooperación to’onem cuñada de varón ixna’m ixnam
cooperar to’onïk cuñado de hombre b’aluk
cooperativa to’ojri’ïl cuñado de mujer echa’m
coordinador nuk’unel deber samaj
coordinador nuk’usamajel declamar, trenzar pach’unïk
coordinador general saqnuk’unel decretar, (sinónimo de mandar)
corona sot (S.348) taqoj
correos taqowuj democracia junawäch
corriente eléctrica k’amasaqil dependencia tzeqelelri’ïl ichinan-
corrientes marinas b’eya’ palow ri’ïl
cráter rujomil ixkanul derecha ajkiq’a’
crayon b’ontz’ib’ab’äl derecho ch’ojib’äl
creencia okisab’äl (S.294) derecho ch’ojinem
crepúsculo qajem q’ij derechos humanos rucholajem taq
criollos, mestizos kaxlani’, q’eqa’ ch’ojilal
cristiana ch’ab’alela’ derogar elesanïk
cruel, repulsivo poqonaläj desarrollo k’iyirisanem
cuaderno tz’ib’awuj desarrollo económico k’iyirisanem
cuaderno de cuadrícula pwaqil
kajtz’ukwuj descendientes mamaxe’ (S.263)
cuaderno de dibujo kelowuj desierto tz’iran ulew
cuaderno de doble línea ka- destacamento soldados aj-
juch’wuj cha’ib’äl
cuaderno de notas ch’utiwuj deuda okxan
cuaderno de taquigrafía deudor ajk’as
anitz’ib’awuj día de la madre kiq’ij te’ej
cuaderno espiral t’ot’wuj día del maestro kiq’ij tijonela’
cuadra kajsetaj día del padre ruq’ij tata’aj
cuarto diversificado rukaj ruwäch dignidad q’ijnem
cuarto primaria rukaj rupalb’al diputado taqonel amaq’

248
dirección evangelización

dirección k’amajay enseñanza k’utunem


dirección ochochibäl entender q’axem pa ruwi’
director/a k’amöl b’ey entrada okib’äl
disciplina niman tzij época ruq’ijul
diversificado ruwäch tijonïk época colonial ruq’ijul poqonal
doctor, médico aq’omanel erupción pub’anem
doctrina ch’ab’alel (S.73) escenario kuqulib’äl
dormitorio warab’äl esclavitud telechemal
drenaje rub’ey tz’il esclavo mun
economía pwaqil escritorio ch’attz’ib’ab’äl
edificio weqjay escritura tz’ib’anïk
educación k’ulk’üt escrutinio ajalwäch
educación tijonïk escudo pokob’
educación básica ruk’u’x tijonïk escudo nacional pokob’amaq’
educación física retamab’alil silo- escuela tijob’äl
nem escuelas públicas champomal ti-
educación para el hogar reta- job’äl
mab’alil ochochib’äl escultor, tallador ajk’ot
educación primaria nab’ey ru- escultura k’ot
palb’al tijonïk esforzar ch’ijonïk
educación primaria rupalb’al tijo- esfuerzo ch’ijo’
nïk espátula kelb’äl
educación vocacional ruwäch tijo- espía ajmuqche’
nïk esposa ixjayilom
ejército ajlab’äl esposo achijilom
elección k’aqowäch estado saqamaq’
emancipación política kolna’ojil estatal (estado) saqamaq’il
embajada ulajay este, oriente releb’al q’ij
embajador ulanel estela che’ab’äj
emigración jalpakinem estructura social runuk’ulem wi-
emigrar jalpaki’ (S.149) naqil
emplasticar t’imanïk europeo saqawinäq
energía mecánica uchuq’a’ch’ich’ evangelización taluxïk nimab’äl
enfermero/a to’aq’omanel k’u’x

249
expedición imprenta

expedición nachanem geología retamab’alil ulew


facultad lob’ gobernado saqamaq’ijin
facultad de agronomía tiko’n lob’ gobernador ruchaq’ champomanel
facultad de derecho q’atöy tzij gobernante champomanel
lob’ gobernar saqamaq’inïk
facultad de historia b’anob’äl lob’ gobierno champomal
facultad de ingeniería nojk’ay granja tikomal
lob’ gratuita/o sipan
facultad de medicina aq’om lob’ guardaespaldas chajinel potz’
facultad de odontología eyaj lob’ guardia de hacienda raxt’amanel
falda de volcán rij ixkanul Guatemala Iximulew
familia ach’ala’il guerra cosas que se hacen a la lige-
familia ach’alal ra
familiar ach’alalri’ïl guerrero, ejército militar ajlab’äl
fauna chikopi’ habitar laq’ab’enïk
felicidad kikotemal hermana (de hombre) ana’
fiador ajik’ k’as hermano (de mujer) xib’alom
fiscal, guardián chajinel hermano mayor (del mismo sexo)
flor nacional kotz’amaq’ nimalaxel
flora cheq’ayïs/che’al hermano menor (del mismo sexo)
flora y fauna cheq’ayïs chuqa’ chi- chaq’alaxel
kopi’ héroe maya mama’al (S.2636)
forrajera kiq’ayïs chikopi’ hierro ch’ich’
funcionario rusamajel champomal hijos alk’walaxela’
fundar ib’il (S.123) himno nacional b’ixamaq’
ganadería awajb’äl historia b’anob’äl
ganado awäj historia patria tzijob’äl amaq’
ganado equino kej awäj hogar ochochil
ganado ovino chij awäj hoja de palma ruxaq k’i’p
ganado porcino aqawäl homenajear sutulaqin (S.351)
ganado vacuno wakax awäj humildad kamelal
geografía retamab’alil ruwa- idioma ch’ab’äl
chu’ulew iglesia te’opan
geográfico ruwach’ulew imprenta tz’aqawuy

250
incendio majestad

incendio k’atïk nem


industria k’iyb’anoj laboratorio químico tojtob’äl xa-
industriales q’ayïs k’ib’anoj nil
influencia yujri’ laboratorio, prueba tojtob’enïk
ingeniería retamab’alil nojk’ay ladrillo poron xan
inquilino, huésped qajoxel laguna lago
insecto, nigua, jején ni’k laica metik’u’x
inspector nik’onel lamí luz b’otsäq
instrucción k’utunem lámina de techo b’ot
instrucción escolar tijonem lámina de zinc b’otch’in
instruir, enseñar tijonïk lámina duralita, hierro b’otjay
instrumento malb’äl kär lámina ilustrativa b’onin wuj
instrumento para camaronear lapicero, lápiz tz’ab’ab’äl
ch’okeb’äl cho’m lava ruq’olil ixkanul
interés ral pwäq lechería tz’umajb’äl
internacional juk’an (kaxlan) leña si’
invento tz’ukuj leña rajada ch’aron si’
istmo yak’ayïk ulew libertad jamalil
izquierda xokon libertad de cautiverio kolb’äl
jardín kotz’ib’äl libertad democrática alajil (h)
jarro xara libro sik’iwuj
juez jik’ib’anel libro para colorear b’oniwuj
juez de paz jik’ib’anel q’atöy tzij líder k’amöl b’ey
juez de primera instancia lidereza, consejera ixajpop
jik’ib’anel sujunïk línea juch’
justicia (poder político) ruq’aq’al literatura lemïk
(S.181) llanura taq’aj
juzgado q’atb’äl tzij losa, terraza kajalo’s
laboratorio tojtob’äl lucha tijomal (C.317)
laboratorio clínico tojtob’äl luz natural, claridad q’utb’äl
aq’om machacador q’utb’äl
laboratorio de computación toj- madera, palo che’
tob’äl kematz’ib’ madre te’ej
laboratorio escolar tojtob’äl tijo- majestad tepewal (S.361)

251
mamíferos nieta nieto (de mujer)

mamíferos tz’umanela’ ajtiko’n


manantial, nacimiento de agua ministerio de comunicaciones
b’ulb’u’x ya’ chitüy ajtzij
mano de piedra para moler ruq’a’ ministerio de cultura y deportes
ka’ chitüy b’anob’äl
mapa ruwäch setul ministerio de defensa nacional
máquina de coser t’isb’äl tzyäq chitüy ajpokob’
máquina de escribir ch’ich’ib’äl ministerio de economía chitüy aj-
tz’ib’ meb’
marcador b’onijuxb’äl ministerio de educación chitüy aj-
marinero, navegante ajse’öl, aj- tij
muxanel ministerio de finanzas chitüy ajp-
mariscos tijpalow waq
matemática retamab’alil ajilanem ministerio de gobernación chitüy
material samajib’äl ajq’attzij
materiales escolares rusamajib’al ministerio de trabajo chitüy ajsa-
tijoxel maj
matrimonio k’ulub’ïk ministro chitüy winäq
mayordomo ruk’iyal misionero taqoxel (S.263)
mecánico ajmir mojón k’ulb’a’t
medio comunitario tinamitri’ïl monarquía jamajpop
medio escolar tijob’alri’ïl rulewal monedas setpwaq
etamab’äl monja blanca saqkotz’ij
medio hogareño ochochilri’ïl municipalidad q’atb’äl tzij
meneador tukb’äl música q’ojom
mesa ch’atal nacionalidad y civismo amaq’el
metro etok’al chuqa’ tinamitalil
mi nieto/a wiy nacionalidad, civismo, sociedad
microscopio nitz’tzub’äl amaq’el, tinamitalil, winaqirem
militar lab’al náutica retamab’alil se’olenem
mineral ya’ab’äj nave barco
minería ya’ab’ajb’äl navegación se’olenem
ministerio chitüy navegar se’olenïk
ministerio de agricultura chitüy nieta nieto (de mujer) iy mam

252
nieto piedra de moler

nieto mam paja k’ïm


nivel universitario ruwi’ tijonïk palacio popob’äl (C.390)
noción ch’ob’oj palo con punta simäj
normas de conducta b’eyal na’oj panadería k’ayij kaxlan wäy
norte, septentrión releb’al kaq’ïq’ para pescar chapb’äl kär
nuera alib’ätz partido centrista nik’amulül
nylon t’imtut partido conservador chajilem mu-
obispo, clero, pastor ajyuq’ lül
obligación rejqalem partido de derecha ajkiq’a’ ch’ob’
obligaciones de la familia achsa- partido de izquierda xokon mulül
maj rejqalil ach’alalri’ïl partido político ch’ob’ na’ojil
obras samaj partido político molaj ch’ob’
ocote chäj párvulos, preprimaria ruxe’ tijo-
oeste, poniente ruqajib’al q’ij nïk
oficina samajay patio ruwa jay
oficinista ajsamajay patio de recreo etz’anib’al ruwäch
oficio samaj jay
ola común sele’ patria amaq’
oleaginosos ruq’anal cheq’ayïs patria nima’amaq’
olla b’ojo’y patriota amaq’el
olla de tres asas ajxet paz utziläj k’ojlem
olla de una asa t’uy peces kär
olla grande tinaja soko’, b’ojo’y periodista, cronista talutzib’anel
olla para cocer tamalito sub’ab’äl perla yoq’yöt
olla para repartir lo’s persona que ayuda, colaborador
olla pequeña chiro’y to’onel
olote pi’q personajes mayas maya’ taq ma-
oración, comunicación ch’ab’alil ma’al
orfebre ajq’opasit personal samajela’
orientador ya’öl na’oj personal de administración
oriente, este releb’al q’ij nuk’unel samajela’
oro q’anapwaq petróleo q’aqaq’o’l
Oxib Kej Oxib’ Kej piedra ab’äj
padre tata’aj piedra de moler ka’

253
piedrín reforma

piedrín paxinab’äj primero primaria nab’ey ru-


piloto ch’ich’inel palb’al
pintar kelonïk primo ika’
pintor kelonel primo (de mujer) najxib’al
pintura b’on primo mayor (del mismo sexo)
piratas poqonanel najnimal
piso le’ primo menor (del mismo sexo)
pizarrón tz’aläm tz’ib’ab’äl najachaq’
pizarrón de fórmica luch’tz’aläm profesor ajtij
planta medicinal aq’om q’ayïs prontitud chaninem
plantas maderables reche’l che’/ proteger chajinïk
che’ib’al protestar ch’ojikïk
plástico adhesible tz’at’im puerta ruchi’ jay
plata saqapwaq puesta de calle ruchi’ b’ey
plebeyo masewal (S.263) puntos cardinales waqtz’uk
poder uchuq’a’ (C.428) quetzal q’uq’
poder (de fuerza) uchuq’ab’äl quinto diversificado ro’ ruwäch
poder judicial q’atöy amaq’ quinto primaria ro’ rupalb’al
poder legislativo rukowil taqanel quórum k’iyal
amaq’ ramas de árbol ruq’a’ che’
poderoso q’aq’anel rebelión mepab’al
poema pach’un tzij recreo uxlanib’äl
policía potz’ recurso to’ob’äl
policía nacional champomal potz’ recursos espirituales xamanil
policía privada tojob’äl potz’ tob’äl
popular etamatel recursos humanos ruq’ab’al wi-
portón ruchi’ xan näq
pozo k’oton ya’ recursos materiales chuxtäq
precolombina alajil b’anob’äl tob’äl
prestamista qajonel recursos naturales rutikomal ulew
préstamo qajoj recursos, servicios y dependen-
prima de hombre najana’ cias tob’äl, k’atzil, moloj
primer viaje nab’ey b’eyajem refacción kolob’äl
primero básico nab’ey ruk’u’x reforma nuk’ulem

254
reformar taquigrafía

reformar nuk’inïk (C.475) servidumbre ajik’


regidor ajawal (C.479) servilleta su’t
reina ixajawal sesión, reunión poplinem, moloj-
religión nimab’äl k’u’x ri’ïl
reptiles tewpwaqil sesionar popolinïk
república nima’amaq’ sexto diversificado ruwaq ruwäch
reservas militares ruk’iyal ajlab’al sexto primaria ruwaq rupalb’al
respetar kamelanïk ya’onïk q’ij silla ch’akät
respeto q’ijnem sistema de nuk’ulem
revolución, batalla oyowal, yujüy soberanos mama’a’ (S.263)
(S.138) sobrenombre, apodos tz’ukül
rey ajawilaj, ajawal b’i’aj
sabio na’onel (S.284) sobrino (de varón) ch’utik’ajol
sala nimajay sobrinos/a (de mujer) ch’uti’al
salida eleb’äl/elem sociedad winaqirem (h)
salubridad, salud raxnaqil sociedad y civismo winaqirem ti-
salud pública saqil raxnaqil namitalil
sastre t’isonel socio to’onel
sastrería t’isob’äl soldados ajcha’i’ (S.35)
secretaría tz’ib’ajay subjefe ruka’n ajpop
secretario/a ajtz’ib’ sucesor maman (S.263)
sector privado ichimoloj suegra (de mujer) alite’
segundo básico ruka’n ruk’u’x suegra (de varón) jite’ej
segundo primaria ruka’n ru- suegro (de mujer) alinam
palb’al suegro (de varón) jina’m
segundo viaje ruka’n b’eyajem sufragio (voto) k’aqwäch
seminario (investigación) solsa- supervisar nik’onïk
maj supervisor nik’onel
seminario (religioso) ni- sur ruqajib’al kaq’ïq’
mak’uxb’äl suroeste elqajb’äl q’ij
septentrión norte tablero temewuj
seres vivos k’aslemalil tachuela jolosimaj
servicios comunitarios champo- taller, oficina b’anab’äl jay (S.56)
mal patan taquigrafía anitz’ib’

255
tatarabuela zona militar

tatarabuela ch’ek atitaj tinajera raxyab’äl


tatarabuelo ch’ek mama’aj tintóreas q’ayïs b’onil
tataranieto/a (de hombre) ch’ek tío ch’utitata’aj
mamaj tiranía ramoneb’al (S.326)
tataranieto/a (de mujer) ch’ek tirano ramonel (S.326)
iyaj tol aq’ën
taza, tazones, platos läq topografía wachib’äl ulew
Tecún Umán Tekum Uman tortuga kök
teja xotal jay trueque jalwachij
telar kem unionismo, agrupación, comité
telecomunicaciones talutzijob’äl rumaj
templo maya k’oxtun jay vecinos achk’ulujay
templos k’oxtun vegetales cheq’ayïs
tenamaste, tetunte xuk’u’, vendedor k’ayinel
xuk’ub’ ventanas (k’) okib’äl säq/ oksäq
tenaza, pinza laq’apub’äl ventilación kaq’ijinem
Tepepul Tepepul ventilar aq’ijikïk
tercer viaje rox b’eyajem vestuario tzyaqb’äl
tercero básico rox ruk’u’x viaje b’eyajen
tercero primaria rox rupalb’al vicepresidente ruka’n champoma-
término extranjero aj juk’an tzij nel
términos generales jalajöj taq vidrio lemow
ch’ab’äl votación cha’onem
terraza rulo’s jay yerno ji’ätz
textiles q’ayïs b’atza’inil zapatero b’anöy xajab’
tía ch’utite’ej zona saqaset
tienda k’ayib’äl zona de guerra lab’abäl saqaset
tierra árida tolotïk ulew zona militar ajlab’äl jay
tinaja q’e’l

256
MATEMÁTICAS
neologismos

12 libras y media almul absurdo mejikil, meqitzij


144 000 días abundante k’iyil
20 días winäq acción silonem
20 días juwinäq aceleración chanin
3 200 acelerador aninel
40 pares de leños ejqa’n aceleratriz aninelil
400 días tun acelerógrafo tz’eteb’äl jalonem
8 000 días acelerómetro etab’äl silonem
a posteriori rutzijoxikil tz’eteyom acertijo asertijo
a priori rutzijoxikil acotada k’ulb’atil
ábaco ajilab’äl acre akre’
aberración q’atayom acromático akomtik
abertura julil acromatismo akomtikil
abierto jaqäl acumulación mololem
abierto intervalo jaqäl nimajachoj acumulativa molon
abril rukaj ik’ acústica retamab’alil q’ajanil
absoluto junejqalem adhesión ximonem
absorbencia jiq’saqilem adición tunuj
absorbente jiq’ilem adimensional mekojolil
absorber q’atïk aditivo tununel
absorción q’atonemil adsorbente jeq’onel

257
adsorber ángulo consecutivo

adsorber jeq’onïk algoritmos de la división


adsorción jeq’onem rub’eyasamaj ri jachoj
adyacente (ángulo) ruxe’ tz’uk alteración tz’eteb’alem
aerodinámica silokaq’ib’al alternado rukojol
afín achib’il alterno ruxe’ tz’ukil
afocal junakoyopa’ altura pa’alem, raqän
agosto ruwaqxaq ik’ amigo rachib’il
agrarias ulew amorfo mesaqil
agregar tza’aqatisanïk ampere ampere’
agrupación pakaj amperímetro amperetab’äl
agua ya’ ampliada nimirisan
agudo yuqüy amplificación junanem
aguja horeta aguja segundera amplificación tikonem
aguja minutero ch’utiramanel amplitud rukojolil siloj
aguja segundera nich’ramanel análisis ch’ob’onem
aire kaq’ïq’ análisis matemático ruchob’onem
aislado jech’ul ajilanïk
aislante q’atöy uchuq’alil análisis numérico ruchob’onem
alabeada alwetalil cholajil
albedo alweto analítica ch’ob’ojil
alcance de ambos puños jokaj ancho wachilem
alcance de dos dedos al recorrer anchura ruwäch
cosas granuladas chip angstrom anxtrom
alcance de los dedos al recoger angstromio anxtromyo’
cosas granuladas con cuatro de- angular tz’ukil
dos chuyaj ángulo tz’uk
alcance del puño moq’aj ángulo adyacente rutunutz’ik
alcohol k’äy ya’ tz’uk
aleación kach’ich’il ángulo agudo yutz’uk
aleatorio mecholchöj ángulo complementario
alfa alpa rutz’aqatb’al tz’uk
álgebra soltz’ib’ ángulo conjugado pach’un tz’uk
algebraica soltz’ib’il ángulo consecutivo xakajilan
algoritmo rub’eyal samaj tz’uk

258
ángulo de elevación astrofísica

ángulo de elevación rujotolem año sagrado de 260 días cholq’ij


tz’uk ápice rutza’m
ángulo de rotación surinem tz’uk aplicable rokisaxik
ángulo entrante okel tz’uk aplicación okisanem
ángulo externo rij tz’uk aplicada rokixaxik
ángulo inscrito tzib’an tz’uk apocromático jikiq’atayom
ángulo interno rupam tz’uk apotema retal nik’aperaj
ángulo obtuso jaqitz’uk apoyo to’ïk
ángulo perigonal nojnäq tz’uk aproximación naqajan
ángulo recto chojtz’uk aproximado naqanel
ángulo vértice tz’ik tz’uk aproximar naqajinïk
anillo molab’eyal árbol che’
anión moluchuq’alem arco q’ujlal
aniquilación yojtanem arcocoseno ruq’ujlal xe’ij
anisotropía saqk’ojlemalil arcoseno ruq’ujlal q’a’ij
anisótropo saqk’ojlemal arcotangente ruq’ujlal xeq’a’
ánodo jikchil área rulewal
antecedente nab’eb’itz área superficial retal ulew
antecesor anterior argumento retatzij
antiderivada nab’tz’ib’ arista tunuwachil
antiferromagnético mejiku- aritmética ruk’u’x ajinanïk
chuq’a’ armónica k’utetalil
antiferromagnetismo meju- arquímedes arkimetes
chuq’alil arrastre qirirel
antilogaritmo me’ajilatikoj arreglo rutzil
antimateria tzaqatz’umalil arroba runimal al, arowa
antipartícula mek’ajil arte samana’oj
antisimétrica junamawäch asimetría mejunawäch
anualidad juna’il asimétrico mejunawachil
anulador elesanel asíntota kotojuch’ilem
año juna’ asociativa junamil
año bisiesto kajkäj juna’ astático juna’alal
año de 365 a’, ab’ astigmatismo astiwmatixmo
año de 400 días may astrofísica kajch’umil

259
astroide bosón

astroide kajset bi ka
atípico näj etal bicentenario lajk’al juna’
atmósfera rokaj bicontinua kab’eyal
atmosférico rokajil bicuadrada kakajtz’ik
atomicidad molk’uxuchuq’a’ bidimensional kawachil
atomística retamab’alil k’uxuchuq’a’ bidual kamulun
átomo k’uxuchuq’a’ biela wyela
atributo b’anawäch bilateral kaperaj
aumentar nimirisanïk, k’iyirisanïk bilineal kajuch’il
aumento k’iyinem billón kat’ij
aústico awstiko’ bimetal kach’ich’
avogadro apowar bimodal kab’mulub’äl
axial che’elil binaria k’ulaj, wa’ijun
axioma axoma binómica winomika
axioma de existencia qitzij k’o’il binominal kab’i’aj
azar me’etal binomio rach
baire wa’ire’ binomio de newton rach richin
balanza etab’äl newton
banach wanach binormal kachojil
baricentro nik’ajuch’ biofísica wi’opisika
barión k’ajal bipolar kajikchi’il
barógrafo arowrapo’ bipolaridad kajikchil
barometría retab’alil rokaj birrefringencia kach’akulil
barométrico ratab’äl rokajil birrefringente kach’akul
barómetro etab’äl rokaj bisectar jachïk
barra juch’ bisector kaperaj
barril b’olob’ïk etab’äl bisectriz jachjuch’il
base ruxe’ bit wit
batería uchuq’ab’äl biyección kachojmil
bayes waye’s biyectiva wiyektiwa
becquerel wekerel bobina chojmiq’aq’
bertrand wertrant bola b’ola
beta weta bolómetro ch’uti’etab’äl uchuq’a’
betatrón aninel uchuq’a’ bosón woso’n

260
botella centígrado

botella leme’t capicúa piskolin ajilanïk


braza waqraqän, q’ab’äl capilaridad jotoya’
brazada jaj capturar chapïk
brillo tz’intz’ojil cara paläj, ruwäch
brújula kanöy ulew cara, superficie rupaläj
bruto etanojel carácter tz’ib’
bueno buen característica rujunilal
cadena raj jajb’äl carbono karwono
caída tzaqonem cardinal chojajilab’äl
caja kaxa cardinalidad molajilab’al
calculadora jik’ib’äl carga ejqan uchuq’a’
calcular jik’nïk cartesiano krusil
cálculo jik’oj casquete tzatzil
calendario cholq’ij cassini kaxini
calendario de cuenta larga chol- catadióptrico tz’etewachil
tun catálisis jalb’eyanem
calor k’atän catalizador jalb’eyalil
caloría etak’atanal categoría cholanil
calorífica etak’ananil catenaria kakotojuch’
calorimetría retamab’alil cateto kachi’
eta’uchuq’a’ catión katyon
cámara rij ilonel catódico katoriko’
cambio jaloj cátodo katoro’
camino rub’ey caudal etaya’s
campana tz’ilin celda selta
campo kojolib’alil celsius selyus
cancelación q’atanem célula uchuq’ab’äl q’ij
candela saqiläj censo rajilajitz
canónica chojil centavo len
cantidad jaru’il centena wok’alil
cantor kantor centena de millar wok’alil xo’al
capacidad ruchuq’a’, koch’onem centésimo ok’alil
capacidad (medidas) pamil centi ok’al
capaz xetz’uk centígrado uchuq’ok’al

261
centigramo cohesión

centigramo ok’alem cinética retamab’alil silouchuq’a’


centilitro ok’ame’t cinturón pasil
centímetro raqak’al circuito uk’wöy uchuq’a’
central nik’aj, runik’ajal circulación sutinem
centralización lomanil circular setël
centralizador nik’anel círculo setaj
centrifugar nimanïk círculo, redondo setasïk
centrífugo elesan circuncentro rupam setesïk
centrípeta jek’onel circuncírculo retal setejuch’
centro nik’ajal, k’uxaj circunferencia setejuch’
centro de gravedad ruk’u’x circunradio nik’aset
q’olajb’äl circunscrito junachi’
centroide runik’al oxtz’uk cisoide sisoyte’
cero wa’ix clan klan
cerrado (conjunto) tz’apäl clase ruwäch
cerrado el puño y levantado en clases de conjunto kiwäch molaj
pulgar tuwi’k clases de líneas kiwäch juch’
cerradura tunuk’ulaj clases de números kimäch aji-
choque tz’aj lab’äl
cíclica tzolitzij clasificación cha’onem
ciclo pitzkolinem clausura tununem
cicloide kotob’äl clausurativa tzapinem
ciclotrón aninab’äl cobariante etalunel
científico na’owinäq cobre q’anach’ich’
ciento sesenta millares juk’ala’ cocida tzakaj
cifra ajilaj cociente jachojil
cifra significativa rejqalem ajilaj código moltaqotzij
cigüeñal kiweyal codominio eleb’äl
cilíndrico b’olob’ikil coeficiente tikïl
cilindro b’olob’ïk coeficiente numérico rutikik cho-
cilindro elíptico b’olob’ïk ruchi’ lajil
q’oq’il cofactor moltikil
cima sima cofunción achsamajil
cinemática retamab’alil silonem cohesión tununem

262
coincidente cónica de Fermat

coincidente junaq’e’el componer jalïk


colimador chapanel koyopa’ composición nuk’ulem
colineal rupalib’al tz’uj compresión jalwachinem
colisionador tununel comprobación tojtob’enïk
colocar ya’oj compuesto kawäch
cologaritmo rij ajilatikoj común junawäch
coloide koloyre’ cóncava xejuch’
colombio kolomb’iyo’ concavidad rupam kotojuch’
color b’onil cóncavo rij juch’
colorimétrico b’onib’alil concéntrico junak’u’x
colorímetro b’onib’äl conclusión solonem
columna ruche’el, ten concurrente qupijuch’
coma q’atawäch condensación jalonem
combinación xolem condensada jalon
combinado tunu’n condensador jalonel
combinatoria tunub’alil condición b’anikilem
combustible elesöy uchuq’a’ condición suficiente rutz’aqat
cometa kamperaj b’anikilem
comisión taqonem condicional jikitzij
comparable junumaj conducción uk’wanem
comparación junumanem conductancia uk’wanelil
comparar junumaxïk conductible uk’wanel
compás seteb’äl conductimetría uk’wanel
compatible kik’wan ki uchuq’a’
complejo nimnïm conductividad uk’wanemil
complementario tz’aqatb’äl conductivo uk’wanöy
complementario de un conjunto conductor uk’wanel ch’ich’
rutz’aqatb’al richin jun molaj confinamiento yaktz’umalil
complemento tz’aqatil congregación, rebaño ch’ob’
completado rutz’aqatil congruencia junawachilem
completar el cuadro runojisaxik ri congruente junawachel
kajtz’uk cónica kanulwäch, setech’util
completo exacto cónica de Fermat rusetech’util
componente ajilatz’ib’ Permat

263
conicidad correspondencia

conicidad kanulwachil contemporaneidad k’ulwachinem


conjetura jikitzij contenido chajib’äl
conjugado pach’u’n contenido rupam
conjunción kasamab’äl conteo ajilajil
conjunto molaj continuidad cholajib’alil
conjunto abierto jaqäl molaj continuo cholanem
conjunto cerrado tz’apäl molaj contorno tz’apijuch’il
conjunto coordinables tunel mo- contracción ch’utirisanem
laj contradicción meqitzij
conjunto finito k’isel molaj contradominio moluchuq’alil
conjunto iguales junam molaj contraejemplo q’atotz’eteb’al
conjunto infinito mek’isel molaj convección uk’wab’äl
conjunto no coordinable metunel convergencia jelonem juch’
molaj convergente jelonel juch’
conjunto ordenado cholan molaj converger jelonïk
conjunto unitario junila molaj convexidad rutz’aqat kotojuch’
conjunto unitario junilal molaj convexo katzalajuch’
conjunto vacío tolan molaj coordenada abscisa
conjuntos diferentes jalajöj coordenadas rectangulares ru-
conmensurable juna’etal kotz’olem yuqtz’uk
conmutativa jalwajilab’äl copiar wachib’alinïk
cono setech’ut coplanar jotowi’
conocimiento etamab’äl coplanario tz’aqalem
consecuente cholajilan, ruka’n corchetes uk’alil
b’itz coriolis korolis
consecutivo xakajilan corolario korolar
conservación yakonem corona kasetesïk
consistente köw corona circular kasetesäq
constante yonajilanïk, jantape corpúsculo ch’utitz’umalil
constante de proporcionalidad corrección rutzil
jantape junajote’il correlación k’ulsamaj
construcción nuk’ulem correlación directa chijun ach’alil
contable ajilanel correlación inversa xulu’ ach’alil
contar, enumerar ajilanïk correspondencia jujunikil

264
corresponder cuerpo

corresponder jujunïk cruz numérica ruxalq’at ajilab’alil


correspondiente kajuch’ tz’uk cuadrada kab’äl
corriente uk’wasilonem cuadrado kajtz’ïk
cortadura jachojilem cuadrado latino latino kajtz’ïk
cortar qupinïk cuadrado mágico tunijunam
cosecante jurutz’uk kajtz’ïk
coseno xe’ij cuadrangular kajkajb’äl
coseno hiperbólico jaqjuch’il xe’ij cuadrantal kajtz’ukilem
cosmología retamab’alil kajulew cuadrante kajtz’ikel
cota kota’ cuadrática kajtz’ukil
cotangente achxeq’a’ cuadrático katikil
coulomb kowlomp cuadrica kajtz’ib’al
covarianza retaluxil cuadrilátero kajper
Cramer Krame’ cuadro kajtz’uk
creciente k’iyilel cualitativa b’anikilal
crecimiento nimirisanem cuántica kwantika’
crecimiento exponencial runimer- cuantificado nimanem
saxik tikilem cuantitativa jarulem
criba de Eratóstenes rub’eyal Era- cuanto ropinem
tosten cuarenta jutuq
criogenia ch’uch’ulil cuarta rupam q’ab’aj
cristal ch’ajch’ob’äl cuartica kotokaji’
cristalina ch’ajchojil cuartil kajramil
cristalografía retamab’alil cuarto kajram, kajper, rukaj
ch’ajch’ojil cuasicuantitativa jarusamaj
cristaloide kristaloyre cuasipartícula b’ak’aj
criterio na’otzij cuatrillón kajt’ij
criterio de divisibilidad runa’otzij cuatro kaji’
jachelil cuatro centena juq’o’
crítico kototz’uj cúbica oxtïk
cromática yojtajb’äl cubo waqwäch
cromatismo yojtajb’alil cuenta rucholanem
cronógrafo elesöy kasetesïk cuerda k’am
cruz xalq’at cuerpo ruch’akul

265
cuerpo geométrico densivolúmetro

cuerpo geométrico ruch’akul reta- decena de millar rulajulal xo’al


wachil deci la’j
cuerpos geométricos jalowa- decibel ch’utiq’ajanil
chib’äl decigramo lajla’
curva kotokïk decil lajjachil
curva logarítmica yoq’oyïk koto- decilitro lajme’t
juch’ decimal lajujil
curvatura kotojuch’il decimales lajujila’
curvilíneo kotojuch’il decímetro lajetok’al
cúspide kuxpite’ décimo rulaj
dado waqajil décimo(fracción) lajper
dalton alton decimoprimero rujulajuj
dato etal, tzij decimosegundo rukab’alaj
de cinco en cinco chi wotäq declinación q’ochonem
de cuatro en cuatro chi kajkäj declinómetro etab’äl etamil
de diez en diez chi lajtäq decreciente q’ob’ilel
de dos en dos chi kaka’ decrecimiento menimirisan
de nueve en nueve chi b’elejtäq deducción jotayinem
de ocho de ocho chi waqxaqtäq deficiente qajnäq
de seis en seis chi waqtäq definición jikib’anem
de siete en siete chi wuqtäq definido jikib’an
de tres en tres chi oxöx deformación yojtajilem
de uno en uno chi jujun del pulgar al medio k’utu’
débil me’uchuq’a’ demostración k’utunem
deca laj demostración indirecta mejïk
década lajuj juna’ k’utunem
decágono lajtz’ïk demostración por contradicción
decagramo lajla’ k’utunem ruma meqitzij
decaimiento qasanem denominador xe’ajilab’äl
decaimiento exponencial ruqasa- denominador común junawäch
nem tikilem xe’ajilab’äl
decalitro lajme’t densidad ruchuq’a’lil
decámetro lajetok’al densímetro etab’äl uchuq’a’
decena lajujal densivolúmetro etab’äl nimilem

266
denso dieléctrica

denso alal detector tz’etonel


denso kowilem determinado jikïl
dependencia achjaloj determinante jikilenel
dependencia funcional rusamaj determinista jikinel
achjaloj determinístico tzijolem
dependiente meruyonil día q’ij
derivable jotayinil diada kakotz’olem
derivación jotayinem diagonal tzalajuch’
derivada jotayin diagonal principal ruk’u’x tzala-
desapareado metunun juch’
desarrollado k’iyib’anem diagonal secundaria ruka’n tzala-
desarrollo k’iyib’äl juch’
descomponer yojtajinïk diagrama cholwäch, cholb’äl, cho-
descomposición yojtajinem latzij
descomposición en factores yojta- diagrama de árbol ruche’ chol-
jinem pa moltïk wäch
descriptiva rub’ixikil diagrama de barras rujuch’ chol-
descuento k’amal wäch
desigual jech’ël diagrama de dispersión ruri’ilem
desigualdad jech’ejïk cholwäch
desigualdad del triángulos ru- diagrama de líneas rujuch’il chol-
jech’ejik oxtz’uk wäch
desigualdad doble kayi’ ru- diagrama de sectores ruperaj chol-
jech’ijik wäch
desintegración jachonem diagrama de Venn rucholwäch
deslizar jilonïk Venn
despejar solïk diamagnetismo tunuchuq’a’
desplazamiento q’axalem diamante kotz’okajtz’ik
despreciable mechapïk diámetro waset
desviación jech’unem diatérmano soluchuq’a’
desviación estándar rujech’umen diciembre rukab’laj ik’
chijun dicotomía jachnik’aj
desviación media rujech’umen diedro palajtz’uk
molajilanïk dieléctrica q’atöy uchuq’a’

267
diferencia dividendo

diferencia kolojil raqab’äl


diferencia de conjuntos rukolojil directa jikib’ey
molaj directamente junab’eyal
diferencia de una progresión arit- directo jikïl
mética rukolojil nimirisanem pa directriz mesilojuch’
ruk’u’x ajilanïk dirigido ojqan
diferencia de vectores rukolojil ra- disco tunuset
qab’äl discontinua qupin
diferenciable kolojel discontinuidad qupinil
diferencial kololil discrepancia jech’un
diferente mejunam discreto jek’etal
difracción ruchi’ saqil discriminante qasanel
difusión liq’il discusión tzijonem
dígito ajilatz’ib’ disipación talunem
dihidrógeno kawitrojeno disjunto jamemolaj
dilatación nimil, jalonem disminuir q’ob’inïk
dilatación térmica yoköl aq’al disociar jachonïk
diluir xolïk dispersión ri’ilem, rukojolil
dimensión kojolem dispositivo samajib’äl
dimensional rukojolem disruptiva b’ojuchuq’a’
dina lajuchuq’a’ distancia kojolil
dinamia alchuq’a’ distinto mejunam
dinámica silob’äl distribución ch’aronem
dinamo jaluchuq’a’ distribución binominal rujacho-
dinamometría retamab’alil yuqu- nem kab’i’aj
chuq’a’ distribución de frecuencias ruja-
dinamómetro etab’äl yuquchuq’a’ chonem kamulub’äl
diodo jub’ey distribución normal choj rujacho-
diofántica k’ajalajil nem
dioptría saqilal distributiva jachilem
dióptrica perasaqil disyunción kasamab’alil
dipolo kajikchi’ divergencia nimirisanem
dirección ruchojmil, ruchojmilal divergente nimirisanel
dirección del vector ruchojmilal dividendo jachoxel

268
dividir eje

dividir jachon ecuación kajunamil, junamil


divisibilidad jachelil ecuación algebraica rujunamil
divisible jachel soltz’ib’äy
división jachoj ecuación binominal rujunamil
división de fracciones rujachoj kab’i’aj
k’ajin ecuación cuadrática rujunamil ka-
división de monomios rujachoj tikil
jub’itz ecuación de la circunferencia ru-
división de números decimales ru- junamil setejuch’
jachoj lajulil ecuación de la elipse rujunamil ru-
división de polinomios rujachoj tu- chi’ q’oq’
nub’itz ecuación de la hipérbola rujuna-
división de un ángulo rujachoj mil jaqjuch’
tz’uk ecuación de la parábola rujunamil
división de un segmento rujachoj k’anb’äl
pirjuch’ ecuación de la recta rujunamil
divisor jachonel juch’il
divisor propio richin jachonel ecuación equivalente rujunamil ju-
doblar tikïk namilem
doble kayi’, kawäch ecuación exponencial rujunamil ti-
doceavo kab’lajper kilem
docena rukab’laj ecuación fraccionaria rujunamil
dodecaedro kab’lajpaläj k’ajib’äl
dodecágono kab’lajtz’uk ecuación lineal rujunamil juch’ulil
dominio okib’alil ecuación literal rujunamil tz’ib’al
dragster prawster ecuación logarítmica rujunamil
dual kakojolil yoq’oyïk
dualidad k’ulanem ecuación radical rujunamil kuta-
duplicación kamulunem mil
duplicación del cubo rukamulu- ecuación redundante rujunamil
nem waqwäch sutinel
duplicar kamulunïk ecuador ekwaror
duplo kamul efecto retal samaj
ebullición sib’inemil eje etajuch’

269
eje conjugado equilibrio

eje conjugado pach’un etajuch’ elemento neutro nijun tikomal


eje de simetría retajuch’ junawäch elemento opuesto juk’an tikomal
ejemplo tz’eteb’äl elemento simétrico rutikomal ju-
el alcance de ambos brazos uni- nawachil
dos q’etaj elevación jotolem
elástica yutz’itz’el eliminar, sacar elesanïk
elasticidad yutz’itz’elil elipse ruchi’ q’oq’
eléctrica uchuq’al elipsoide ruchi’ q’oq’il
electricidad uchuq’alel elíptico q’oq’ilem
electrización uchuq’alem emisión talunem
electro óptica retamab’alil empírica kamulub’alil
tz’intz’o’uchuq’a’ empuje chokominem
electrocapilaridad jaluchuq’alem encuesta k’utunem
electrodébil qajnäq uchuq’a’ endecágono julajtz’ïk
electrodinámica rusilonem eneadecágono b’elejlajtz’ïk
uchuq’alem eneágono b’elejtz’ïk
electrodo elektroto energía uchuq’ab’il
electroimán jek’öy uchuq’a’ energía térmica ruchuq’a’ aq’al
electrólisis yojtajya’il enero nab’ey ik’
electrolítica yojtasamajib’äl enésima kamulil
electrólito ya’il enlace tunub’äl
electroluminiscencia silöy entero tz’aqät, junil
k’uxuchuq’a’ entorno ruk’ojlemal
electromagnética jek’öy entrada okib’äl
uchuq’a’lil entrante okel
electromagnetismo jek’uchuq’alil entre chiwäch, chukojol
electrón elektro’n entropía entropiya’
electrostática rujunumanel eólica eyolika’
uchuq’a’ equiángulo junatz’uk
elemental tikomalil equidiferencia kajunam
elemento tikomal equidistante junakojolem
elemento identidad rutikomal ju- equidistar junakojolïk
nalem equilátero oxtz’uk
elemento inverso rij tikomal equilibrio junalal

270
equipotente eventos independientes

equipotente junab’an espectrograma k’utuwachib’äl


equiprobable junak’ulwachin espejismo achik’il
equivalencia junejqalem espejo tzoliwäch
equivalente junamilem esperanza oyo’ejqalem
ergio eryo espín surisilonem
error sachoj espira expira’
error absoluto rusachoj junejqa- espiral surkun
lem estable pa’alil
error relativo rusachoj mejunan ra- estación perq’ijul
jil estadística retamab’alil tzij
escala runimilem estadística descriptiva rub’ixikil
escala nominal runimilem b’i’aj retamab’alil tzij
escala ordinal runimilem chola- estadística inferencial rub’eyal re-
jib’äl tamab’alil tzij
escalar ajilal estándar chijun
escaleno mejunatz’uk estática retamab’alil uchuq’a’
escalímetro waqjuch’b’äl este releb’al q’ij
escape sachöy yas estereorradián kowtz’uk
escuadra rutza’m etal estimación rejqalem
esfera k’olok’ïk estimador ejqalel
esférico sirisïk estocástico nimirisaxik
esferoide k’olok’ikil estrategia b’eyal
esfigmomanómetro espijmomano- estrellado chumitz’uk
metro’ estructura rub’anikil
esfuerzo q’atayon, chapayon etapas weqaj
espacio rukojolil éter ete’r
espacio muestral rukojolil etal evaluar tojtob’enïk
espectral jalajb’onilem evaporación sib’inem
espectro jalajb’onil evaporímetro sib’ibäl
espectrocolímetro etab’äl jalb’onil evección jalonem ik’
espectrofotómetro etab’äl saqil evento retmolaj
espectrografía retamab’alil ja- eventos dependiente retsamaj me-
lajb’onil ruyonil
espectrógrafo etamasaqil eventos independientes ruyo’n ret-

271
exacta forma ordinaria

samaj juch’
exacta jujïk faradio paranto
exactitud jujikilem fase peraj
excentricidad uchuq’alil febrero rukab’ ik’
excesivo wi’ajil fecha rajilab’al q’ij
exceso ruwi’il femtogramo pentowramo
exclusión elesanem fenómeno k’ak’jaloj
exhuación etatz’ukil, ulewachib’äl fermi permi
existencia k’o’il fermión permon
exoenergético tzaqöy uchuq’a’ ferromagnetismo pera’uchuq’a’
experimento tojtob’äl fibonacci tunaj ajilanïk, Piwnans
explícita q’alajil figura wachib’äl
exponencial tikilem fijo jikib’an
exponente tiköy filas cholaj
exponente negativo melil tikïk filtro cha’okoyopa’
expresión molb’itz finito k’isel
expresión algebraica molb’itz física wisika’
soltz’ib’äy físico rutz’umalil
extender nimirisanïk físico matemático ajilawinäq
extensómetro retab’al raqän fisicoquímica ajilaxolonel
exterior externo fisión ch’aro’n
extracción elesanem fluidez liq’ilem
extracción de factores relesanem fluido liq’ilïk
moltïk flujo tz’intz’uchuq’a’
extrañeza junwi’ fluorescencia k’utsaqil
extrapolación eletzij fluorescente tz’umasaqil
extremo ruchi’ focal tz’ujilal
fábrica b’anab’äl foco tz’ujil
factor moltïk fonio ponyo
factor primo rach’alajib’äl moltïk fonón pono’n
factorial tiköl forma b’anikil
factorización moltikilem forma general rub’anikil ronojel
fahrenheit parenjet forma ordinaria rub’anikil chola-
familia de curvas rach’ala koto- jil

272
fórmula gamma

fórmula rub’eyanil mejunam rajil


fórmula de Euler rub’eyanil Ew- frecuentemente jantape
ler fricción ruchuq’a’ na’onem
fórmula general rub’eyanil rono- frigorífico ch’uch’ub’äl
jel frontera jachojuch’
fosforescencia posporolil fuerte ruchuq’a’
fotoeléctrica uchuq’asaqil fuerza uchuq’a’
fotoelectricidad uchuq’asaqilem fulguración tz’intz’ojnem
fotoelectrón uchuq’asaqilal función rusamajixik
fotón poto’n función acotado rusamajixik
fotosíntesis potosintesis k’ulb’atil
fracción k’ajin función algebraica rusamajixik
fracción algebraica rusoltz’eb’ay soltz’ib’äy
k’ajin función biyectiva rusamajixik pi-
fracción decimal lajujil pir yektiw
fracción equivalente rujunamil función cero rusamajixik wa’ix
k’ajin función compuesta rusamajixik
fracción irreducible mech’utirisanem kawäch
k’ajin función cóncava rusamajixik xe-
fracción mixta xolwäch k’ajin juch’
fracción simple choj k’ajin función continua rusamajixik
fracción unitaria junilal k’ajin k’iyilel
fraccionamiento k’ajimanem función convexa rusamajixik pa jo-
fraccionar k’ajim tolil
fraccionario, quebrado k’ajib’äl función derivable rusamajixix jo-
fracciones impropias k’ajim nïm tayinil
ajilab’äl funcional tikirel
fracciones propias k’ajin ko’öl aji- fundamental ruk’u’x ajilanem
lab’äl fundición b’anb’anem
fractal q’ochojuch’ fusión xolïk
frecuencia kamulub’äl galón b’uqme’t
frecuencia absoluta kamulub’äl galvánico uchuq’ach’ich’
junejqalem galvanómetro uk’wab’äl uchuq’a’
frecuencia relativa kamulub’äl gamma jama’

273
garrafón hidrocarburo

garrafón rax’me’t gravitacional jek’uchuq’alem


gas yas gravitatoria jek’öy uchuq’anem
gaseoso wos gravitón wrawito’n
gauss wa’us gray wray
geme alk’utu’ grupo molaj
gemelo yo’x grupo escalone
generación ch’aronem habilidad etamanil
generador alaxanel hadrón jawro’n
general ronojel haz jas
generalizar ronojelil hectágono wok’altz’ïk
generatriz kotosilonem hectárea lajulew
geográfico rulewal hecto wok’
geometría retawäch hectogramo wok’la’
geometría analítica ruch’ob’ik re- hectolitro wok’me’t
tawäch hectómetro wok’etak’al
geométrica retawachil hectopascal ektopaskal
geoplano tzalamab’äl hemisferio nik’ajset
giga yija’ hemisimétrica junamawachil
giro su’t Henry Jenr
gluon julo’n hepta wuqil
gnomónica jonomonika’ heptadecágono wuqlajtz’ïk
goniometría ruchanil tz’uk heptágono wuqtz’ïk
goniométrica uchanab’alil hercio jerxi’o’
goniómetro uchuanab’äl herón ero’n
googol, gúgol jun wok’awa’ix hexa waqil
grado uchuq’a’ hexacontágono oxwinatz’ïk
gráfica ruwachib’äl juch’ hexadecágono waqlajtz’ïk
grafo wachinäq hexaedro waqpaläj
grafómetro etab’äl tz’uk hexagonal waqtz’ukil
gramo la’ hexágono waqtz’ïk
grande nïm hidráulico uchuq’aya’
grandisimo nimiläj hidroácustica ruq’ajanil
gravedad jek’uchuq’ab’il uchuq’aya’
gravitación jek’uchuq’anem hidrocarburo yasya’

274
hidrodinámica inecuación

hidrodinámica rusilonem liq’il identificar k’utunïk


hidroelectricidad surin uchuq’a’ ignifuga chajiq’aq’
hidrófono uk’wanöy q’ajanil igual junam
hidrofugación itropujaxan igualación junumanem
hidrogenión itrojeni’on igualdad junamilal
hidrógeno itrojeno imagen wachib’äl
hidrolisis itrolisix imaginario etajil
hidromecánica itromekanika’ imán molöy uchuq’a’
hidrometría etab’äl ya’ impar mek’ulaj
hidrómetro etab’äl siloya’ impedancia achuchuq’a’
hidroplasticidad itroplaxt imperfecto mejunajil
hidrosoluble jojya’ implícito mek’utel
hidrostática itrostatika’ imponderable me’alal
hidrotimetría itrometrya’ impropia me’ichin
hipérbola jaqjuch’ impulso ruchuq’alem
hiperbólico jaqjuch’il incentro menik’aj
hiperón jipero’n incerteza mejikilem
hipocicloide kotosetesïk incertidumbre me’etamanil
hipotenusa ruq’a’ tz’uk incidencia jalb’eyal
hipótesis mayajil inclinado q’e’ël
histéresis isteresi’s inclusión nimonem
holografía tz’ukuwachib’äl incógnita meq’aläj
homogéneo juna’uchuq’a’ incompatible mechaq’
homólogo junawachil incomplejo menim
homotecia runimil inconexo metunun
hora tiempo inconmensurable mejuna’etal
horario ramajil incrementación k’iyinem
horero ramajel independiente ruyo’n
horizontal kotz’öl indeterminado mejikil
humedad raxil indiferente junamaxel
icosaedro juk’altz’ik indirecta mejujik
icoságono juk’alperaj indivisible manjachel
identidad junalem inducción nimonem
identificación k’utunem etal inecuación mejunamil

275
inercia kaqchikel

inercia chojuchuq’a’ íntimo nimajunam


inercial chojuchuq’alil inversa chi rij
inestable mechoj inversamente rijilem
inferencia b’eyalem inversión rijinem
inferencial b’eyalil involutiva junakajtz’uk
inferior chuxe’ inyectiva inyektiw
infinitesimal ch’uti’ajil ión i’on
infinito mek’isel ionización uchuq’alem
inflexión tananem iris iris
infrarrojo kaquchuq’a’ irisación irisaxan
inglesa q’anajilab’äl irracional mek’ajin
ingravidez me’al irradiación me’ilob’anem
inscrito tz’ib’an irreducible mech’utirisanem
instantánea aninäq irregular mejunamilem
instante, cerrar y abrir de ojo yu- isóbara junatz’umalil
paj isobárico ch’iya’
integración ilonem isóclina junaq’e’elil
integrador nuk’unel isógono junatz’ukil
integral rutunuj mek’isel isograda juch’tz’uj
intensidad yalan isometría kajunawäch
interacción jawachinem isósceles junakatz’uk
intercuartílico jachetal isospín isospi’n
interés ral isoterma kototunun
interfase interpas isótono isotono’
interferencia yujunem isótopo isotopo’
interferometría jalsaqil isotropía junamab’alil
interferómetro jalsaqib’äl isótropo junamil
interior chupam, ruk’u’x, ru- iteración kamulunem
nik’ajal jerarquía xakilem
internacional ajuk’an joule jowle’
interno rupam julio ruwuq ik’
interpolación kak’eleb’äl junio ruwaq ik’
intersección junamil molaj kaón ka’on
intervalo nimajachoj kaqchikel choltzij kaxlan

276
Kelvin luz

Kelvin Kelwin límite k’ulb’at


kepler kepler linacs linaks
kilo q’olaj línea juch’
kiloamperímetro etakojolil línea abierta jaqajuch’
kilocaloría alk’atän línea cerrada tz’apijuch’
kilociclo pitzkolil línea curva kotojuch’
kilográmetro q’olajal línea de reflexión rujuch’ tzoliwa-
kilogramo q’olajla’ chib’äl
kilohercio q’olajers linea espiral sotojuch’
kilolitro q’olajme’t línea oblicua tzalan juch’
kilómetro xo’etok’al línea ondulada b’olojuch’
kilopondio ju’al línea quebrada kumajuch’
kilotón kiloto’n línea recta chojuch’
kilovatio kilowatyo lineal juch’il
lado peraj líquido ruya’al
lámina juruwachinäq lisa lixa
largo jurujäq literal tz’ib’al
láser lase’r litro punme’t
latente silon llano nik’atz’uk
lateral xanil llave rep
latitud kojob’alil local wawe
legua lewa’ logarítmica yoq’oyïk
lema k’ulïk logaritmo ajilatikoj
lenguaje ch’ab’äl lógica retamab’alil b’eyalil
lente tz’etob’äl longitud raqän
leptón lewto’n lugar k’ojlib’äl
ley taqotzij luminaria saqinem
ley conmutativa taqotzij jalwaji- luminosidad saqilem
lab’äl luminoso tz’intz’ojil
ley de cosenos rutaqotzij xe’ij luminotecnia luminotekni’a’
libra ruchaq’ al lúnula nik’aj ik’
libre chojchoj lustro wo’o’ juna’
licuefacción jalyas lux lu’x
ligado tunun luz saqil

277
macro menos

macro nimaläj chanel


mágico (cuadrado) tunujunam mayo ro’ ik’
magnético jiq’uchuq’a’ mayor nïm
magnetismo jiq’uchuq’ab’il mayor que. . . nïm chuwäch. . .
magnetodinámico jek’silob’äl mecánica mekanika’
magnetoeléctrico jek’uchuq’a’ media molajilanïk
magnetógrafo tz’ib’a’uchuq’a’ mediana runik’ajal
magnetómetro tz’ib’a’uchuq’ab’äl mediano roloman
magnetón majnet’on medianoche nik’aj aq’a’
magnetoóptica majnetoptika’ mediatriz rolomab’äl
magnetoresistencia q’atuchuq’a’ medida etalil
magnetoscopio yakb’äl silowa- medida paj
chib’äl medida agraria retab’al ulew
magnetostática retamab’alil medida de la mano al chumay
jek’uchuq’a’ medida de longitud reqän etab’äl
magnetostricción kanuchuq’anem medida de masa q’oraj
magnitud etamil medidas de capacidad pamil
manada q’ataj etab’äl
manojo b’oraj medidas de longitud raqän etab’äl
manómetro chiyab’äl medidas de peso alal etab’äl
mantisa rujalik medidas de tiempo retab’al ramaj
mapeo rusamajilem medidas de tiempo maya maya’
marina etaya’ q’ijul etab’äl
marzo rox ik’ medidas inglesas retab’al
mas rik’in q’anajilab’äl
mas (signo) surkum medidas mayas maya’ etab’äl
masa q’olajb’äl, tz’umalil medio nik’aj
máser maser medio día nik’aj q’ij
matemática retamab’alil ajilanem medir etanïk
materia tz’umalil, ch’a’q mega nimil
materialización tz’umalinem megámetro mejametro’
matriz ruxe’ menor ko’öl, ch’utin, ruchaq’
máximo nimalaxel menor que ch’utinal
máximo común divisor nimaja- menos elel

278
menos (signo) multiplicando

menos (signo) qupijuyu’ mínimo mita


mercurio merkuro’ mínimo común nimajachel
meridiano na’ojuch’ minuendo k’amaxel
mes ik’ minutero ch’utiramajel
mesón mexo’n minuto roxk’alil, ch’utiramaj
metal ch’ich’ miria chuy
meteorología kaq’iq’ab’alil mirialitro chuyme’t
meteorólogo ajkaq’ib’äl mitad nik’aj
método nimab’eyal mixta kawäch
método de exhaución runi- mixtilíneo xoljuch’
mab’eyal ulewachib’äl mixto xolajil
metría retalil moda ruk’iyinem kamulub’äl
metro etok’al modelo k’utb’äl
metrotecnia metrotekya’ módulo etajilem
mezcla xoloj moivre mowre’
micra nitz’ molécula molk’u’x
microamperio nitz’uchuq’a’ molecular molk’uxanïk
microfísica mikropisika’ momento mejaj
micrómetro ch’uti’etab’äl moneda suripwäq
microonda meq’uchuq’alil monomio jub’itz
microscopio tz’etewachib’äl monótona ruyon
microsegundo nitz’ramaj montículo de hierbas tzub’aj
microsonda mikrosonta mordisco k’apaj
miembro k’utetal mosaico tunuwäch
milenio xo’a’ movimiento silonem
milésimo ok’aj muestra peraj
mili pir muestral retalil
miligramo pirla’ muestreo nuk’umolaj
mililitro pirme’t multiplicable tikel
milímetro puyaj multiplicación tikoj
milla ramq’äm multiplicación de números deci-
millar xo’al males rutikoj lajujil
millón t’ij multiplicador tikojinel
millonésimo ok’at’ij multiplicando tikojixel

279
multiplicar números irracionales

multiplicar tikojin noviembre rujulaj ik’


multiplicidad tikolem nucleación k’uxulem
múltiplo xolpaxel nuclear k’uxulïk
muón mu’on nucleido ruk’uxal
muones mu’one’ núcleo ruk’uxal
mutuamente kamuxil nulo meq’aläj
nadir juk’anil numerable cholajilem
nanómetro nanometro’ numeración ajilanem
natural chojajil numerador chikajil
náutica nawtika’ numeral ajilab’alil
negativo melil, manäq numérico ajilanem
negatón nejato’n número ajilab’äl
negro q’ëq, xaq número de Euler rajilab’al Euler
neperiano ajilatikojil número deficiente qajnäq ajilanïk
neto ralal numero distributivos jachonel aji-
neutrino newtrino’ lab’äl
neutro nijun número entero junilem
neutrón newtro’n número impar mank’ujaj
newton newton número irracional me’ajilab’äl
nitrometano nit’rometano número negativo xokonil
noción na’onem número pentagonal rajilanik
nodo noto wotz’ukil
nominal b’i’aj número perfecto rajilanik chojaji-
nonius noni’ux lanem
norma cholb’eyal número positivo ikiq’alil
normal choj número primo nab’jotay ajilab’äl
normalización chojnem número trascendente rajilanïk aji-
norte releb’al kaq’ïq’ lanem
notable k’isamaj, etatz’uk números amigos rachib’il ajilanïk
notación ch’utinisanem números complejos nïm nïm ajila-
notación científica ruch’utinisanem nïk
ajilanïk números enteros junil ajilanïk
nova nowa’ números irracionales rajilanik
noveno rub’elej mek’ajin

280
números naturales par

números naturales chojajil ajila- operador samajel


nïk operar k’alab’anïk
nutación surinem óptica wachil
objetivo rayb’äl óptima utziläj
oblicua tzalan optimización utzilem
oblicuángulo xototz’uk opuesto (ángulo) rij tz’uk
oblonga jurunem opuesto (otro lado) juk’an
observación tz’etonem órbita setesurib’äl
observador tz’etonel orbital setesurib’alil
obtuso jaqtz’uk orden cholajem
ocaso ruqajb’al ordenado cholan
oceanografía retamab’alil ya’ ordenamiento cholajinem
ochenta jumuch’ ordinal cholajib’äl
ocho millares juchuy ordinario cholajil
octacontágono kajwinatz’ïk origen ruxe’el
octadecágono waqxaqlajtz’ïk orto tz’ukub’al
octaedro waqxaqpaläj ortocentro tz’ukutz’uj
octágono waqxaqtz’ik ortoedro waqpaläj
octante waqxaqper ortogonal nik’ajuxil
octavo ruwaqxaq ortonormal tz’ukuchoj
octubre rulaj ik’ oscilación tzeqmanem
ocular tz’eteb’alil osciloscopio tzeqmab’äl
odógrafa orojrawa’ osculatriz oxkulatri’s
oeste ruqajb’al q’ij oscura q’equm
onceavo julajper óvalo q’oq’
onda siloj óxido ri’j ch’ich’
ondulación silolem oxigenación kaq’iq’alem
ondulador silonel oxigeno kaq’iq’al
ondulatorio silojil ozono li’q
onza ch’ipal palanca yunq’utul
operación k’alab’ajnem palíndromo junasik’ixik
operación binaria rub’eyal k’ulaj pantógrafo b’anawachib’äl
operaciones matemáticas papel rusamaj
k’alab’ajnem ajilanem par k’ulaj

281
parábola platónicos

parábola k’anb’äl pentágono wotz’uk


paradoja tzijol pentaprisma wopalib’äl
paralela junakojolil pequeños ch’utin, ko’öl
paralelepípedo k’ulapaläj percentil wok’alper
paralelogramo junakojolil kajtz’ïk percha b’oraj
paramagnético moluchuq’a’ perfecto chojajilem
paramagnetismo moluchuq’ab’il perigonal nojnäq
paramétrica k’ikotojuch’ perímetro chi’il
parámetro jalajöj, k’ïy periódica ch’uti’ejqalem
parcial chiyalil período, tiempo q’ijul
paréntesis uk’a’etal permutación cholajib’anem
paridad junamab’äl perpendicular nik’ajux
parte peraj, ch’arïk perpendicularidad nik’ajuxilem
partes del cubo ruch’arik waq- perspectiva chojminem
wäch pertenencia ichinal retal
partícula k’ajil pesada jotalal
partido jachil peso ralal
Pascal Paxkal pi pi’
paso xak pictograma retal cholatzij
patrón ruk’u’x pie aqanaj
pedacito ch’uti peraj pila elesöy uchuq’a’, pila’
pedazo como de banana q’ipaj pión pi’on
pedazo de cosas pequeñas sólidas pirámide oxtz’ik
como astillas xilaj pistón pisto’n
pedazo redondo selaj Pitágoras Juru’oxtz’uk
pendiente q’e’elil pitagórica juru’oxtz’ukil
péndulo penrulo’ plana li’an
penta wo’olil plano rukokal
pentacaedro wolajpaläj plano cartesiano kamu’x ajila-
pentacontáedro kak’al lajpaläj juch’
pentacontágono kak’al lajtz’ïk plano complejo nimnïm rukokal
pentadecágono wolajtz’ïk plasma yastz’umalil
pentaedro wopaläj plata saqapwäq
pentagonal wotz’ukil platónicos wo’o’ k’ipaläj

282
plegado propiedad asociativa

plegado q’ochuchuq’a’ potasio chajil


plomo chojmilil potencia wachin tikoj
pluviómetro etajäb’ potenciación jotajilanem
población winaqilem potencial ruwachin tikoj
poco tz’itaj, jub’a’, jutz’it precio rajil
poiseuille poysewye’ precisión ajilab’alem
polar ruchi’ tz’uk pregunta k’utunïk
polaridad richi’il premisa solikil
polariscopio polariskopi’o’ presión chiyal, pitz’onem
polariton polarito’n primer, primero nab’ey
polarización q’equnem primo nab’jotay
polarizador q’equnel principio jujik tzij
polarografía polarowrapya’ prioridad cha’osamaj
polarón polaro’n prisma palib’äl
polidígito k’iyajilaj prismatoide palib’alil
poliedro k’ipaläj probabilidad rik’in jub’a
polígono k’iyatz’uk problema xich’oj
polígono irregular mejunam procedimiento soloj
k’iyatz’uk proceso estocástico rub’eyal nimi-
polinómica tunub’itzil risaxik
polinomio tunub’itz producto tikojil
polo jikchi’ producto algebraico rutikojil
ponderada rajilem soltz’ib’äy
por mul producto notable rutikojil
por (signo) sutz’ k’isamaj
por ciento wo’il profundidad panqaj
porcentaje wolil programa solk’ayewal
posición k’ojlib’alil programación nuk’unem
posicional rupalb’al progresión nimirisanem
positivo jik promedio lomanil, janamil
positrón metz’umalil pronóstico naqajil
positrón positro’n propagación ch’ewenem
positrónio poxitroni’o’ propiedad ichinal
postulado jikilik propiedad asociativa molichinil

283
propiedad distributiva recurrencia

propiedad distributiva richinil ja- radar ilob’äl


chil radiación ilob’anem
propio ichin radián yonitz’uk
proporción junaper radiante tz’intz’ol
proporción directa rujik junaper radical ruxe’, kutamil
proporcional junajote’ radicando xe’il
proporcionalidad junajote’il radio tz’aqaramanel, nik’aset
proposición k’utsolik radio focal tz’aqamanel tz’ujilal
protón proto’n radioactividad nik’asetulem
proyección chojmilem radiosonda etab’äl nik’aset
proyectiva chojmilal raíz xe’el
prueba tojtob’enïk raíz cuadrada kaxe’el
pulgada ruwi’ q’ab’aj raíz doble kayi’ ruxe’el
punto chuq’ rama ruq’a’, retamab’alil
punto crítico kototz’uj raman rama’n
punto decimal lajchu’ rango xakil
punto decimal lajujil tz’uj rapidez ramajil, aninäq
punto geométrico retawachil rastreo ojqanem
chuq’ rato chanaj
puño tzuyaj rayo ch’ab’
pura ch’ajch’öj razón per
quadrilátero kajtz’uk razonamiento na’ojinem
quark kwark real qitzij
quetzal (dinero) maq’uq’ recíproco tzolijem
quilate kilat recorrido b’eyajnem
química kimika’ recta juch’ilem
quintales rute’ alal recta de Euler rajilajuch’ Ewler
quinto wok’aj recta numérica juch’ajil, ajila-
quinto (grado) ro’ juch’
racimo tzeqaj rectangular yuqtz’ukil
racimo de cosas pequeñas chiyaj rectángulo yuqtz’uk
racional na’ojin rectificación k’exuchuq’anem
racionalización na’ijinem rectilíneo juxb’alil
racionalizar na’ojinïk recurrencia to’onem

284
red s. conjunto vacío

red ya’l reposo uxlanem


redondeo ruch’utirisaxik representación k’exelil
reducción ch’utirisanem residual ruwilem
redundancia cíclica kamulun tzo- residuo rachäq jachoj
litzij residuo, resto ruwi’ tikoj
redundante sutinel resistencia q’atoj uchuq’a’
reflejo wachin, jotayin resonancia q’ajanilem
reflexión tzoliwachib’äl responder k’ulub’enïk
reflexiva tzolinem respuesta k’ulub’elil
refracción jalb’eyalem resta k’amoj
refractar jalonïk resta de números decimales
refractario mejalon ruk’amaj lajujil
región perulew restable k’amel
regla saqche’, juch’ub’äl, rub’eyal restar k’amajin, k’amajij
regla de Cramer rub’eyal Kramer resto rachäq, etaltïk
reglada nik’unem restricción q’atonem
regleta lajuj saqche’ resultado raponil
regresión nuk’ujuch’ resultante raponel
regresión lineal runuk’ujuch’ retículo ch’ijil
relación achlajil reversible kawachinem
relación de equivalencia rachlajil revolución suritz’uk
juna’ejqalem rígido mesilon
relación de orden rachlajil chola- rimero de tortilla tusaj, pisaj
nem rizada q’ochon
relacionar achlajinïk romana romana’
relatividad achlanem rómbico kajtz’ikil
relativo mejunam rajil rombo kajtz’ik
reloj q’ijob’äl romboide jurukajtz’ik
reloj de pared ruq’ijob’al xan rotación surinem
reloj de pulsera ruq’ijob’al q’ab’aj rozamiento josinem
reloj despertador k’asöl q’ijob’äl ruido q’ajanem
renglón kotz’ajil s. conjunto coordinable retal tunel
reología ch’ijojil molaj
repetición kamulunem s. conjunto vacío retal tolan molaj

285
s. de intersección simple

s. de intersección retal jupu’ semicírculo nik’asetesïk


s. de no subconjunto retal meral semicircunferencia nik’asetulil
molaj semidesintegración nuk’ak’aslem
s. de subconjunto retal ral molaj semieje kaset
s. igual junam retal semiesfera nik’asetul
s. intersección jupu’ semiplano kaperajil
s. mayor que retal nimalaxel semirrecta kach’ab’
s. menor que retal chaq’laxel senido pixanil
s. no igual mejunam retal seno q’a’ij
s. no pertenece a mechinal retal senoidal senoytal
s. pertenece a ichanan retal pa sentido etanem
s. propiedad conmutativa kab’ix separado ch’aron, jachon
s. unión de conjuntos retal tunu- septiembre rub’elej ik’
molaj séptimo ruwuq
sabor ruki’il serie cholajitz
saliente elenel sesgo retalem
satélite alch’umil sexagesimal oxwinaqilal
satisfacer qa’enïk sextante retawachib’äl, jachetal
saturar mimirasa’etal sexto ruwaq
secante qupijuch’il siemens si’emen
sección tunuwachinäq siglo ok’ala’
sector peraj sigma etatunuj
secuencia rucholajil significativa rejqanem
secundaria ruka’n signo retal
segmento perjuch’ signo de división retal jachoj
segmento dirigido rojqan pirjuch’ signo más retal tunaj
segmento (ángulo) perset signo menos retal k’amaj
segundero nich’ramajel signo por retal tikoj
segundo ch’utiramaj sima ruwi’
segundo ruka’n símbolo retal
semana wuquq’ij simetría junawäch
semejante junatikïk simétrico junawachil
semejanza junanimil similar junawachib’äl
semi runik’ajalem1 simple chojilem

286
simplificación tamaño, volumen

simplificación ch’utirisanem subíndice ral ajilanïk


simplificar ch’itirisaxïk sublimación jalb’anikil
sincrotrón xinkroto’n submúltiplo mecholpaxel
sinodal nuk’ulem sucesión tajinem
sinoidal etatz’eb’äl sucesión de Fibonancci rutajinem
sistema binario nuk’ulem k’ulaj Piwnans
sistema castellano kaxlan sucesiva cholanem
nuk’ulem suceso retal b’anem
sistema decimal lajel nuk’ulem, ru- sucesor k’exel, tzeqelel
nuk’ulem lajujil suma tunaj
sistema inglés runuk’ulem suma de números decimales rutu-
q’anchi’ naj lajujil
sistema maya maya’ nik’ulem sumable tunel
sistema métrico decimal ru- sumando tunajel
nuk’ulem etab’äl lajujil sumar tunajin, tunajij
sistema numérico nuk’ulem chola- super conductividad ni-
jil muk’wanem
sistema vigesimal winaqel super cuerda nimuchuq’alil
nuk’ulem Super fluidez nimaliq’ilem
sistemático rucholajil superficie wachinem
sobreyectiva sowreyektiwa superior ruwi’
solar ruwa’ q’ij suplementario tunutz’uk
sólido kowköw supremo nimal
solitón solito’n sur ruqajb’al kaq’ïq’
solución rusolik sustancia k’ojlemalil
sonido q’ajanil sustitución k’exelem
sopesar etaq’a’ sustracción jiq’anem
sorbo qum, ch’ob’ sustracción o suma de de frac-
sordo mech’utirisanem ción ruk’amaj k’ajin
standard stantar sustraendo k’amanel
stokes xtokex tabla tz’alajilanïk
suave b’uyül tabla numérica tz’alajil
subatómica ruka’n k’uxuchuq’a’ tales tale’s
subconjunto ral molaj tamaño, volumen nimilem

287
tangencia trayectoria

tangencia xeq’alil tesla tesla’


tangente xeq’a’ tetracontágono kawinatz’ïk
tangram perb’äl tetradecágono kajlajtz’ïk
tanto jarupe’ tetraedro kajpaläj
tau tawu Thales Tales
telémetro etakojolib’äl tiempo local ramaj richin wawe’
telescopio jek’ob’äl tiempo, estado ramaj
temperatura tewk’atanil tipificación runuk’ulem b’itz
tendencia chapil tipo juwäch
tensión uchuq’alem tipos de medida kiwäch etab’äl
teorema jikilem tira, pedazo, lienzo peraj
teoría beyana’oj tonelada rutata’ alal
teórica tz’ib’ana’oj topología wachib’alil
tera tera topológico wachib’alem
tercero rox toro seteb’äl
tercio roxram toroide seteb’alil
térmica q’aq’al torque torke
término b’itz torsión q’ocholem
término positivo jikib’itz total ruwa tunuj
términos generales jalajöj trabajo samaj
ch’ab’äl transductor jaluchuq’anel
términos semejantes junatikïk transferencia q’axanem
b’itz transformación k’exonem
termodinámica retamab’alil transitiva b’eyajilanïk
uchuq’alil transportador ajilatz’ukb’äl
termoelectricidad ka’uchuq’alil transversal ik’ojuch’
termología uchuq’alil trapecio kajtz’ukul
termomecánico jalk’atanem trapezoedro kajtz’ukpaläj
termometría eta’uchuq’alil trapezoide kajtz’ukulem
termómetro q’atanb’äl trascendental ajilab’anem
termonuclear tunuk’uxal trascendente ajilanem
terna oxajilem traslación surinem
terrestre ruwach’ulew trasladar surinïk
teselado rucholajem k’iyatz’uk trayectoria chojmil

288
traza vector

traza tunujuch’ umbral ch’uti’etal


triada oxajil undécimo rujulaj
triangular oxtz’uk’al unicidad ruyonil
triángulo oxtz’uk unicursal wuqtz’ukil
triángulo acutángulo yuquyïk unidad junilal
oxtz’uk unidad juwi’, juraqän
triángulo equiángulo junam unidad de militar rujunilal xo’al
oxtz’uk unidad imaginaria retajil junilal
triángulo equilátero junam unidimensional juwachil
oxtz’uk unificado tunun
triángulo escaleno mejunam ru- uniforme junam
chi’ unilateral juxanil
triángulo isósceles kajunam ruchi’ unión tunuj
triángulo, obtusángulo jaqajïk unión de conjuntos tunumolaj
oxtz’uk unitario junilal
triates oxil universo k’ojlemal
tricotomía oxjunamil vacío tolan
tridecágono oxlajtz’ïk vacuidad jamäl
tridimensional wachinaqil valor rejqalem
triedro oxpaläj valor absoluto junejqalem rajil
trigonometría retab’alil oxtz’uk valor relativo mejunam rajil
trigonométrica retab’alil oxtz’ukil vapor sib’il
trillón oxt’ij vaporización sib’ilem
trinomio oxb’itz vara rab’ache’, jajche’, estache’
triple oxmul variable retal jaloj
trisección oxsamaj variable dependiente retal meru-
tritionio k’uxuchuq’alil yonil
trivial k’ayesolik variación jalajnem
truncar ch’utinisaxik variación directa rujik jalajnem
tubo tuwo varianza rik’a’etal
turbulento k’aqatilem variedad jalajöj
último rikisib’äl vaso xa’r
ultrasónica retamaba’lil q’ajanil vatio watyo
ultravioleta metz’etel saqil vector ch’ab’alil

289
vectorial zona

vectorial raqab’alil visible tz’etel


veintena juwinäq, juk’al vista tz’etïk
velocidad aninem voltaje q’aq’il
venn we’n voltear piskolinïk
venturi b’enturi’ voltímetro etab’äl chi’uchuq’a’
vertical pa’äl voltio woltyo
vértice tz’ik volumen nimilem, nimipimil
vibratorio b’ayb’otil vuelta solaj
vigesimal winaqilal vulgar lajtikoj
vigésimo rujuk’al weber web’er
vínculo jachjuch’ yarda raj jaj, oxraqän
virtual achik’ zona perajil
viscosidad kowsilonem

290
INFORMÁTICA
palabras rescatadas y neologismos

a la derecha pan ajkiq’a’ acción b’anïk


a partir de archivo pa rutikirib’al acción cancelada q’aton rub’anik
ri yakb’äl acelerador aninel
abajo chuxe’, chi ruxe’, pa xulan aceptación k’ulïk
abortar q’atïk aceptación del usuario ruk’ulik
abrir jaqïk okisanel
abrir mis documentos rujaqik nu- aceptado k’ulun, ja’
samaj aceptar ja’
abrir nuevo documento de word aceptar modificaciones ütz ri
rujaqik k’ak’a’ samaj pa wort k’exoj/jaloj
abrir ventana de rujaqik kajtz’ïk aceptar o rechazar ja’, manäq
abrir programa rujaqik cholke- aceptar todo ütz ronojel
ma’ acerca de pa ruwi’
acceso okem acoplado ximon
acceso denegado man tikirel ta acoplado estrechamente kiximon
acceso directo chanin okem ki’
acceso directo a memoria chanin activar tzijïk
okem pa yaksamaj activo tzijïl
accesorio samajib’äl actual re’
accesorios de escritorio rusama- actualizar jalïk
jib’al ruwäch actualizar todo rujalik ronojel

291
acumulador amigable con el usuario

acumulador molonel agrupar molonïk


adaptador chapb’äl ajustar runuk’ik
adaptador de gráficas mejorado ajustar a escala runuk’ik runimi-
rutz’aqat chapb’äl wachtz’ib’ lem
adaptador para gráfica rucha- al final del documento ruk’isib’äl
pab’al wachtz’ib’ al principio rutikirib’al
adicional rutz’aqat alfanumérico ajilatz’ib’
adjuntar tz’aqatisanïk algoritmo rub’ey samaj
adjunto tz’aqasamaj alias na’ojin b’i’aj
adjunto en e-mail rutz’aqat taqo- alineación cholajem
ya’l alineación a la derecha ruchola-
administración nuk’ulem jem pan ajkiq’a’
administración de disco ru- alinear cholajïk
nuk’ulem ruk’u’x yaksamaj alinear a la izquierda rucholajem
administración de recursos de pan ajxokon
información runuk’ulem sama- alinear abajo rucholajem pa xulan
jib’äl rutzijol alinear al centro rucholajem pa ru-
administrador nuk’unel nik’ajal
administrador de base de datos alinear arriba rucholajem pa jotöl
runuk’unel ruxe’el tzij almacenado yakon
administrador de extensiones almacenamiento yakonem
ruq’a’ nuk’unel almacenamiento de información
administrador de memoria ex- ruyakonem tzijoxikil
pandida runuk’unel rik’on yak- almacenamiento virtual ruyako-
samaj nem achik’
administrador de tipos adobe ru- almacenar yakïk
nuk’unel kiwäch arowe almohadilla yojb’äl
administrar nuk’unïk almohadilla sensible al tacto
adobe arowe yojb’äl b’uyuq’a’
agenda cholsamaj alta (resolusión) k’ïy
agregar ya’ïk alta resolusión k’iysaqil
agregar a favoritos ruya’ik kik’in alto raqän
ri echa’on amigable achib’il
agrupamiento molonem amigable con el usuario rachib’il

292
análisis arquitectura cerrada

okisanel aplicar negrita


análisis ch’ob’onem aportar ya’ïk
análisis de sistema ruch’ob’onem aprobar jikib’axïk
runuk’ulem aprobar el usuario rujikib’axik
análisis y diseño de sistemas okisanel
ruch’ob’onem rub’eyal ru- aprovechar okisanïk
nuk’ulem apuntador tz’ib’anel
analizador ch’ob’onel árbol (informática) che’
analizador de circuitos árbol de directorio ruche’ chola-
ruch’ob’onel moluchuq’a’ jib’äl
ancho ruwäch árbol de menú ruche’ cha’osamaj
ancho de banda runimil ruwäch archivar k’olïk
ancho medio runik’ajal ruwäch archivo yakb’äl
ancho normal choj ruwäch archivo de audio ruq’ajanib’al
anclage chapil yakb’äl
animación silowachib’äl archivo de autoextracción relesa-
animación de texto rusulowäch yonil yakb’äl
tz’ib’atzij archivo de respaldo ruyako’n
anterior chi rij kan yakb’äl
antivirus oq’omachiköp, chajinel archivo de texto ruyakb’al
añadir tunïk tz’ib’atzij
año juna’ archivo de transacciones ru-
apagar chupuj yakb’al q’axanem
apagar la computadora ruchupik archivo maestro rute’ yakb’äl
kematz’ib’ archivo por grupo ruyakb’al pa
aparece q’alaj molaj
aplicación okisanem archivo por lotes ruyakb’al pa mo-
aplicación cientifica rokisaninem laj
na’owinaqil área peraj
aplicar okisaxïk área superior de memoria ruwi’
aplicar el siguiente formato a los peraj yakb’äl
rokisaxik rub’eyal chi kiwäch argumento tz’ib’ana’oj
aplicar modificación rokisaxik ri arquitectura cholch’akul
jaloj arquitectura cerrada tz’apich’akul

293
arquitectura de redes de sistemas barra de dibujo

arquitectura de redes de sistemas chicholaj


ruch’akul ruya’l b’anikil auto suma tunuj pa ruyonil
arrancar tzijïk autodimencionar nimiyonil
arrancar dual rutzijik autoextracción yoni’elem
arrancar en caliente meq’otzijïk autoiniciador samayonil
arrancar en frío tewtzijïk automático ruyonil
arrastrar qirirexïk autopista rub’ey
arrastrar datos ruqirirexik tzij autopista de información rub’ey
arrastrar la barra de herramien- tzijoxikil
tas ruqirirexik cholsamajib’äl autor b’anöy, na’ojinel
arrastrar y soltar qirirexïk chuqa’ autorización okisanem
isq’opixïk autorreanudación ruyonitikirsa-
arreglar nuk’uxïk xik
arriba pa ruwi’, pa jotöl avanzada ik’owinem
arroba suritz’ib’ avanzar ik’owenïk
arte weqna’oj avatar wachk’exel
arte de recortes ruweqna’oj qupi- avi ruk’ulwachib’äl q’ajanil
wachib’äl ayuda to’ïk
artículo (acuerdo) tzijonib’äl ayuda activa k’äs to’ïk
ascendente jotob’äl ayuda emergente aninäq to’ïk
asignar ya’ïk ayudante to’onel
asistencia to’onem ayudar to’onïk
asistente to’onel banco rukojlib’al
asunto taqoj banco de datos rukojlib’al tzij
atrás chi rij banda nimil
atributo (informática) rutz’aqatil banda ancha ruwäch nimil
atributo de archivo rutz’aqatil banda base ruxe’el nimil
yakb’äl bandeja taqoyakb’äl
audífono ak’axab’äl bandeja de entrada rokib’äl taqo-
audio q’ajanib’äl yakb’äl
audiovisual q’ajawachel barra cholab’äl
auditoría tz’etonem barra de desplazamiento vertical
aumentar nimirisanïk rucholab’al yaxule’ yajote’
aumentar sangría runimirsaxik barra de dibujo rucholab’al iwa-

294
barra de enrrollado buscador

chib’äl biónico wachachik’


barra de enrrollado rucholab’al bits b’it
surib’äl blando b’uyül
barra de estado rucholab’al asa- bloc de notas chojmitz’ib’
maj bloque peraj
barra de formato rucholab’al bloqueado q’ato’n
rub’eyal bloqueo q’atonem
barra de fórmulas rucholab’al bloqueo superior de memoria
nuk’ub’ey ruq’atonem ruwi’ yakb’äl
barra de herramienta rucholab’al bocinas q’ajanib’äl
samajib’äl bola k’olaj
barra de herramientas de dibujo bola rodante surik’olaj
rucholab’al samajib’äl wachib’äl borde ruchi’
barra de herramientas estándar borde derecho ajkiq’a’ ruchi’
rucholab’al samajib’äl jikib’an borde exterior ruchi’ rij
barra de hiperbalances rucho- borde horizontal kotzöl ruchi’
lab’al nimajunan borde inferior chuxe’ ruchi’
barra de menú rucholab’al borde izquierdo ajxokon ruchi’
cha’osamaj borde superior ruwi’ ruchi’
barra de símbolos rucholab’al borde vertical pa’äl ruchi’
etatzij borrar yojonïk
barrido kanonem borrar memoria ruxojoxik
base ruxe’el yakb’äl
base bibliográfica ruxe’el cholb’i’ borrar todos los rastros ruyojik
base de datos ruxe’el tzij ronojel ri retal
base de procesador ruxe’el sama- botón tecla
jel brazo ruq’a’
básico ruk’u’x brazo de acceso ruq’a’ okinem
batería yakb’äl uchuq’a’ bribones yalwinäq
baudio etab’ey búfer q’ajapum
beta tojtob’enïk burbuja seteb’äl
bibliografía cholb’i’ buril xik’tz’ib’ab’äl
bicho o insecto chiköp bus uk’wab’äl
binario wajun buscador kanöy

295
buscar capítulo

buscar kanoxïk cálculo jek’a’n


buscar el anterior rukanoxik chi cálculo automático ruyonil
rij kan jek’a’n
buscar el siguiente rukanoxik la calendario cholq’ij
jun chik caliente k’atän
buscar en la web rukanoxik pa cámara elesawachibäl
k’a’m cámara de video silowachib’äl
buscar en todas las hojas rukano- cámara digital kemil relesawa-
xik pa ronojel ruxaq chib’äl
buscar texto rukanoxik tz’ib’atzij cambiar jalonïk
buscar todo runanoxik ronojel cambiar contraseña jaloj ewa’etal
buscar y reemplazar rukanoxik cambiar mayúsculas y minús-
chuqa’ jaloxïk culas rujalik ri nimatz’ib’ pa
busqueda rukanoxik ch’utitz’ib’
busqueda binaria rukanoxik cambiar nombre jaloj b’i’aj
b’eyajilanïk cambio jaloj
búsqueda del valor destino ruka- campo kojolib’äl
noxik rurejqalem aponem campo alfanumérico rukojolib’al
búsqueda en tabla rukanoxik pa cholajilab’äl
kikajtz’ïk campo binario rukojolib’al wajun
cable k’amal campo enrrollable rub’otoxik ko-
cable coaxil tunuk’amal jolib’äl
cable inteligente ruk’amal na’onel campo numérico rukojolib’al aji-
cable-modem ruk’amal jek’oya’l lanïk
kematz’ib’ campos de control de formulario
cadena, tira weqk’an rukojolib’al ruk’wab’al nojsawuj
caída tzaqoj canal q’axab’äl
caja kaxa canal satelital ruq’axab’äl tzij
caja de diálogo tzijokax cancelar q’atïk
caja de herramientas samakax cancelar cambios ruq’atik jaloj
caja de verificación nik’okax cantidad jaru’il
caja negra q’eqakaxa capacitación tijonem
calculadora samajilab’äl caparazón rij
calcular jek’anïk capítulo tanaj

296
capturar codificador

capturar chapïk cerrar ventanas rutz’apixik


capturar pantalla ruchapik wä- kajtz’ïk
chaj chat (conversación en linea) ya’l
carácter tz’ib’ tzijonem
carácter blanco saqtz’ib’ chip ch’ib’
carácter especial jeb’ël tz’ib’ ciclo (informática) k’aslem
caracteres no imprimibles ciclo del sistema ruk’aslem
metz’ajma’ tz’ib’ b’anikil
cargar ejqanïk científica na’owinaqil
carpeta ejqan samaj cinta yuquyakb’äl
carpetas activas jaqäl ejqan samaj circuito moluchuq’a’
carro q’axawuj circuito digital rukemil molu-
carta taqowuj chuq’a’
cartucho b’onib’äl wuj circuito integrado ch’utich’ib’
cartucho de disco rub’onib’äl sete- clase ruwäch
yakb’äl clasificación cha’onem
casa jay clasificar cha’oxïk
casa de software rochoch solke- clave (ocultar) ewatzij
ma’ claves duplicadas kamulun ewatzij
cáscara caparazón clic pitz’
catálogo cholob’äl clic derecho jupitz’ pan ajkiq’a’
cd seteb’äl clic en jupitz’ pa
celda k’ajtz’ïk clic en archivo jupitz’ pa ruwi’
celda de carácter ruk’ajtz’ik tz’ib’ yakb’äl
centrado runik’ajal clic en el menú jupitz pa
centro, medio nik’aj cha’osamaj
cerrado tz’apäl clic en guardar jupitz’ pa ruwi’ ya-
cerrar tz’apixïk koj
cerrar archivos rutz’apixik clic izquierdo jupitz’ pan ajxokon
yakb’äl clic sostenido jumul pitz’o’n
cerrar barra de heramientas clip molwachib’äl
ruch’apik rucholab’äl samajib’äl coaxial tunuk’amal
cerrar mensaje rutz’apixik taqo- codificación nuk’unem
wuj codificador nuk’unel

297
código computadora de escritorio

código nuk’ comparar documento rujunuma-


código binario runuk’ wajun xik wuj
código de acceso runuk’ okinem compartido jacho’n
código de autorización runuk’ oki- compartir jachïk
sanem compartir documento rujachik sa-
código de barras runuk’ cholajiïk maj
código de solo lectura runuk’ compartir unidad rujachik suri-
sik’ixïk yakb’äl
código fuente ruxe’el nuk’ compatible junamanem
código universal runuk’ kajulew compatible binario junamanem
colector q’axanel wajun
colocar ya’ïk compatible hacia abajo junama-
colocar el puntero ruya’ik k’utb’äl nem pa xulan
color b’onil compatible hacia arriba junuma-
color de carácter rub’onil la tz’ib’ nem pa jotöl
color de fondo rub’onil rupam compilar molïk
color de fondo de carácter completa tz’aqät
rub’onil ruxe’ la tz’ib’ completar tz’aqatisaxïk
color de fuente rub’onil la tz’ib’ componente (figura) wachinäq
color de la pestaña rub’onil ruwi’ componente directo juchojmin
kajtz’ïk wachinäq
color del borde rub’onil ruchi’ compresión (comprimir)
color verdadero ja re’ rub’onil jitz’onem
columna ruche’el, pacholaj compresión de espacios ru-
columna vertebral ruche’el jitz’onem kojolib’äl
q’alasanem comprimido jitz’on
comando taqoj comprimir jitz’onïk
combinación (celdas) xol comprobación tojtob’anem
combinar tunïk comprobación de validez rutoj-
combinar celdas rutunik k’ajtz’ïk tob’anem retalil
comentario rutzijol, ka’i’ oxi’ tzij computadora kematz’ib’
como imagen achi’el wachib’äl computadora de escritorio ruke-
compacto yakon matz’ib’ ch’atal
comparar junumaxïk computadora de tercera genera-

298
computadora de tercera generación cookie

ción rukematz’ib’ oxjotay constante jantape


computadora fuente ruxe’el ke- construir (planos) tz’aqonïk
matz’ib’ consulta ch’ob’oj
computadora universal ruke- contabilidad rucholwuj k’ayij
matz’ib’ kajulew contar ajilanïk
comunicación ch’ab’anem contar números rajilaxik ajilab’äl
con rik’in contar página rajilaxik ruxaq
concepto q’ajatzij contar palabras rajilaxik tzij
concepto de programa almacena- contenido rupam
do ruq’ajatzij yako’n cholkema’ contenido de las celdas rupam
concha t’ot’ k’ajtz’ïk
concurrencia b’eysamaj contexto k’ojlemal
conectar chuq’ïk continuar tzaqonïk
conectar a unidad de red ru- contorno ruchi’
chuq’ik ya’l kematz’ib’ contra chi rij
conexión tununem contractada ch’utinisan
configuración nuk’unem contraer ch’utinisanïk
configuración 3d runuk’unem contraseña ewa’etal
achik’ control (remoto) silonel
configuración de la impresora ru- controlador uk’wanel
nuk’unem la tz’ajib’äl controlador de disco ruk’wanel se-
configuración del filtro xml ru- teyakb’äl
nuk’unem la chayub’äl xml controlador de interfaz ruk’wanel
configurar nuk’unïk tunusamajib’äl
configurar impresora runuk’ik conversación tzijonem
tz’ajb’äl conversar tzijonïk
configurar página runuk’ik ruxaq conversión (formato) jalonïk
confirmación (confirmar) ji- conversión de hangui/hanja jaloj
kib’anem b’i’aj
conmutación kawäch convertidor de documento jal-
conmutación de bancos rukoj- wab’äl samaj
lib’al kawäch convertir k’exwachinïk
conmutación de tareas kawäch sa- convirtiendo jaloj ri’
maj cookie ch’utin nuksamaj

299
copia definir área

copia ruwachib’al creación tz’ukunem


copia de seguridad ruwachib’al creación de prototipos
yako’n rutz’ukunem samajib’äl
copia de seguridad de cinta ruwa- crear tz’ukïk
chib’al yuquyakb’äl crear carpeta rutz’uk’ik ejqansa-
copia digital ruwachib’al kemil maj
copiar wachib’exïk crear documento html rutz’ukik
copiar encabezado ruwachib’axik wuj pa html
ruwi’ crear documento maestro
copiar formato ruwachib’axik rutz’ukik rute’ wuj
rub’eyal crear nuevo k’ak’a’ rutz’ukuxik
copiar imagen ruwachib’axik ru- crear tabla rutz’uk’ik kik’ajtz’ïk
wachib’al cuadro kajtz’ïk
copiar tabla ruwachib’axik cuadro de diálogo kajtz’ïk tzijo-
ruk’ikajtz’ïk nem
copiar toda la hoja ruwachib’axik cualquier xa b’a achike
ruxaq cualquier registro xa b’a achike
copie el primer párrafo tawa- rupam
chib’aj ri nab’ey motzaj curso tijonïk
copie los datos tawachib’aj tzij cursor b’inib’äl
corchetes kajux dañado yojo’n
corchetes dobles pata’x kajux dar ya’ïk
corrección, formateado chojmisa- dato tzij
nem datos fuente ruxe’el tzij
corrección, formateado automá- de archivo richin yakb’äl
tico rutzijil ruyonil chojmisanem de derecha a izquierda pa ajkiq’a’
correcto ütz k’a pa ajxokom
correo taqonem de uno o dos enter jupitz’ kapitz’
correo electrónico, e-mail taqya’l pa q’asab’äl
correo vocal taqoya’l chib’äl decimal lajujil
corresidente rochoch b’anikil decodificación solonem
cortar qupinïk decodificador solonel
cpu ruk’u’x kematz’ib’ definir (área) tz’ukïk
crayón bonib’äl definir área rutz’ukik perb’äl

300
definir atributos de texto dígito de verificación

definir atributos de texto desplazar jik’onïk


rutz’ukik rutz’aqatil la tz’ib’atzij destacar valores rejqalem samaj
delante chuwäch destino (trasferencia) aponib’äl
denegado q’aton detallado cholajil
densidad nimilem detalle retal
densidad de bits runimilem b’it detección ilonem
densidad de disco runimilem sete- detección de portadora ilonem
yakb’äl uk’wanel
depuración elesachoj detective kanonel
depurador elesanel detrás chi rij
derecha ajkiq’a’ día q’ij
desactivar elesanïk diagnóstico (infómatica)
desagrupar solïk nik’onem
desarrollo nimirisanem diagrama cholwäch
desarrollo de aplicaciones runi- diagrama de barras rucholwäch
mirsanem okisanem cholajik
descarga qasa’n diagrama de bloques rucholwäch
descarga de memoria ruqasaxik peraj
yakb’äl diálogo tzijonem
descargar qasaxïk dibujar wachib’enïk
descargue los siguientes archivos dibujo wachib’äl
ruqasaxik la yakb’äl diccionario de sinónimos ju-
descendente xulub’äl naq’ajarïk choltzij
descripción tzijowäch diccionario electrónico rutaqoya’l
descubridor ilonel soltzij
descubrir ilonïk diccionario en linea soltzoj pa ke-
desde pa matz’ib’
desde abajo pa ruxe’el dictar sik’ixïk
desglosar jachïk diferenciar jalajonïk
deshacer yujïk digital kemil
desinstalar elesaxïk digitalización kemilem
deslizar jilïl digitalizar kemixïk
deslizar puntero rujilil k’utch’oy dígito jutz’ib’
desplazamiento jilinem dígito de verificación jutz’ib’

301
dimensión documento de texto

tz’etonem disco fuente ruxe’el seteyakb’äl


dimensión ruwäch disco láser óptico ruwachsaqil se-
dinámica (movimiento) b’eyal teyakb’äl
diodo q’atob’äl disco local ruk’u’x rupam ke-
dirección ochochib’äl matz’ib’
dirección de celda rochochib’al discreto chajïy tzij
kajtz’ïk diseño runuk’ulem
dirección de disco rochochib’al se- diseño de formularios runuk’ulem
teyakb’äl nojsawuj
dirección de información rocho- diseño detallado runuk’ulem cho-
chib’al tzijol lajin
dirección electrónica rochochib’al diseño en línea runuk’ulem pa
taqoya’l rub’ey
directo juchojmin diseño general runuk’ulem ronojel
directorio cholajib’äl disminuir ch’utirisaxïk
directorio activo tzijïl cholajib’äl disminuir sangría ruch’utirisaxik
directorio de trabajo rucholajib’al chicholaj
samaj disposición jamäl
directorio destino rucholajib’al disposición física jamäl uchuq’a’
aponem dispositivo samajib’äl
directorio raíz ruxe’ cholajib’äl dispositivo de almacenamiento
disco autoiniciador samayonil se- yakosamajib’äl
teyakb’äl disquete /disco yakb’äl nuk’samaj
disco compacto seteyakb’äl distancia rukojolil
disco de ruseteyakb’äl dividir ch’aronïk
disco de estado sólido kow ru- dividir celdas ruch’arik k’ajtz’ïk
nuk’ulem seteyakb’äl división ch’aroj
disco de seguridad yako’n sete- doble kamul
yakb’äl doble clic en kapitz’
disco de video digital documento samaj
ruk’ulwachib’al seteyakb’äl documento adjunto en formato
disco destino ruseteyakb’äl apo- pdf rusamaj pa pdf
nem documento de texto rusamaj
disco duro ruk’u’x yaksamaj tz’ib’atzij

302
documento fuente encender la computadora

documento fuente ruxe’ samaj el archivo ya existe k’o chik re


documento html rusamaj html yakb’äl
documento maestro rute’ samaj electrónica uchusaqil
documento por correo-e samaj pa elegir cha’onïk
taqoya’l elemento molb’anikil
documento retornable tzolin sa- eliminar elesaxïk
maj eliminar autofiltro relesaxik ruyo-
documentos recientes k’ak’a’ sa- nil chuyub’äl
maj eliminar celdas relesaxik k’ajtz’ïk
dominio nuk’u’n eliminar columna relesaxik ru-
driver uk’wanel cholkema’ che’el
dual kamu’x eliminar contenidos relesaxik taq
duplicado kawäch rupam
duplicar kamulunïk eliminar datos relesaxik tzij
duro ruchuq’a’ eliminar el salto de página relesa-
e-mail taqotz’ib’ xik k’ak’a’ wachaj
edición k’exonem eliminar fila relesaxik kotz’ocholaj
edición de pantalla completa eliminar filtro relesaxik chuyub’äl
ruk’ojlem ronojel ruwäch eliminar hoja relesaxik ruxaq
editar k’exonïk eliminar página relesaxik ruwäch
editar grupo ruk’exik molaj xaq
editor k’exonel emisor q’ajanel
editor de software ruk’exonel sol- empresa molsamaj
kema’ emulación junamanem
editor de texto ruk’exonel emulador junamanel
tz’ib’atzij en pa
efecto muj en celda pa k’ajtz’ïk
ejecución samajin en página pa ruxaq
ejecutar samajinïk encabezado ruwi’
ejecutar macros rusamajixik taq encabezado y pie de página ruwi’
nima’q chuqa’ raqän
ejecutiva ch’utinuk’unem encaminador/director uk’wanel
ejemplo tz’eteb’äl encender tzijïk
ejercitar samajixïk encender la computadora rutzijik

303
encima especificación funcional

kematz’ib’ nach’ich’
encima pa ruwi’ errática chaji’uchuq’a’
encriptar chajinuk’ error sachoj
energía uchuq’a’ error de escritura rusachoj la
energía de respaldo yako’n ru- tz’iban
chuq’a’ error de paridad rusachoj junuma-
energía sucia tz’il uchuq’a’ nem
enlace q’axal error de sintaxis rusachoj
enlace por satélite ruq’axal cholch’ab’äl
q’axatzij error gramatical sachoj solchi’
enrrollado surib’äl escala runimilem
enrrollamiento sutinem escalable jotel
enrrollamiento de palabras rusu- escalar jotexïk
tinem tzij escanear q’axwachinïk
enrrollamiento de texto rusuti- escáner q’axwachib’äl
nem tz’ib’atzij escenario k’utb’äl
enrrollar esclavo rusamajel
enrutamiento q’axanil escoger cha’ïk
ensamblador tzalq’ominel escribir tz’ib’axïk
enter entrada escribir la dirección rutz’ib’axik
entorno rupam rochochib’äl
entorno de ventanas rupam oksäq escribir una vez jun rutz’ib’axik
entrada automática ruyonil escritorio ruwäch
okib’äl escritorio activo tzijwäch ke-
entrada bibliográfica rokib’äl matz’ib’
nuk’b’i’aj escritura tz’ib’a’n
entrada del índice rokib’äl chol- escrutinio b’eyalil taqoya’l
wuj espacio kojolil
entrar okïk espacio de no separación rukojolil
enviar taqonïk mejachon
enviar al fondo jaqb’äl español kaxlan
envuelto piso’n especial jeb’ël
equipo nuk’samajib’äl especificación funcional rutzijo-
ergonomía retamab’alil wi- nem okisanel

304
espejamiento extensión de dirección virtual

espejamiento kamulunem estilo utilizado rokisaxik


espejamiento de disco rukamulu- rub’anikil
nem seteyakb’äl estilo y formateo rub’anikil chuqa’
esperar oyob’enïk ruch’ajch’orisaxik
esquema nuk’b’äl estrechamente latz’
esquema al portapapeles nuk’b’äl estrella ch’umil
pa k’wawuj estructura ruch’akul
esquema automático ruyonil estudio tijonem
nuk’b’äl estudio de factibilidad ritijonem
esquema de presentación ru- samajib’äl
nuk’b’äl k’utb’äl etiqueta etal
esta, este re etiqueta de red retal ya’l
estación samajay etiqueta de volumen retal
estación de trabajo rusamajay uchuq’a’
estación transmisora rusamay evaluar tojtob’enïk
q’axanel eventos taq samaj
estado rub’eyal examinar, revisar, diagnosticar
estado de espera rub’eyal nik’oxïk
oyob’exïk excel eksel
estado de método de entrada existe k’o
rub’eyal rub’anukil okib’äl expandida rik’on
estado del método de entrada explicar tzijoxïk
rub’eyal ruk’ojlem okib’äl explícito q’alajil
estado sólido rub’eyal kowil exploración kanonem
estallido b’ojb’o’n explorador kanonel
estándar junamalil explorador de web rukanonel
estándar de circuitos junamalil k’a’m
moluchuq’a’ explorar kanoxïk
estándares de tarjetas memoria exportar q’axanïk
rujunamalil pert’im yakb’äl exportar pdf q’axanïk pdf
estática mejalon extender rik’inïk
estilista b’anikilel extensión rik’onem
estilo b’anikil extensión de dirección virtual ru-
estilo de borde rub’anikil ruchi’ rik’oxik rochochib’äl achik’

305
exterior formulario tabular

exterior rij firewall b’eyachajin


extracción elesanem firma juch’
extracción masiva de datos relesa- firma de usuarios rujuch’ okinel
nem ronojel rupam tzij firmas digitales rukemil taq juch’
extraer relesaxïk física ruch’akul
facebook wachwuj flecha ch’ab’
factibilidad samajib’äl flecha de enrrollado rusurib’äl
falla sachoj ch’ab’
falla de arranque rusachoj tiki- flotante jotok’äl
rib’äl flujo yalan
falla de sistema rusachoj b’anikil flujo de tareas yalan samaj
familia ach’alalri’ïl folleto q’alawuj
familia de tarjeta de sonido fondo rupam
rach’alal q’ajanil pirt’im forma b’anikil
favoritos cha’on formateado jamon
fax taqotzijob’äl formateado automático rujamil-
fecha ruq’ijul chojmisan
fecha y hora rajilab’äl q’ij chuqa’ formateado de página chojmisan
ramaj ruxaq
fibra tunub’äl formatear chojmisanïk
fibra óptica ruwäch tunub’äl formateo jamïk
fijar jikib’axïk formateo condicional rujamik e
fila cholaj cha’on
filtración chuyub’anem formateo de texto rujamik
filtro chuyub’äl tz’ib’atzij
filtro automático ruyonil chu- formato rub’eyal
yub’äl formato binario rubeyal wajun
filtro avanzado ik’owinäq chu- formato de disco rub’eyal sete-
yub’äl yakb’äl
filtro estándar choj chuyub’äl formato de texto rub’eyal
fin k’isib’äl tz’ib’atzij
fin de línea ruk’isib’äl juch’ fórmula nuk’ub’ey
final ruk’isib’äl formulario tabular rucholab’al
finalizar k’isoxïk nojsawuj

306
fracción herramientas virtual

fracción peraj grafica de estructura ruch’akul


frecuencia jutaqil wachtz’ib’
frecuencia de portadora rujutaqil gráfica de mapas bits ruwachtz’ib’
uk’wanel rutz’eteb’äl b’it
frío ch’uch’, tew gráfica de presentación ruk’utb’al
fuente ruxe’el, rutz’ib’ wachtz’ib’
fuente de datos de direcciones ru- grid moltz’ïk
xe’el ruwäch ochochib’äl grupo molaj
fuente de energía ruxe’el uchuq’a’ grupo de trabajo molaj samaj
fuente de libreta de direcciones grupo de usuarios molaj okisanel
ruxe’el rochochiwuj guardada yakon
fuentes de datos ruxe’el tzij guardar yakonïk
fuera elesan, chi rij guardar automáticamente ruyo-
fuera de línea chi rij la juch’ nil niyake’
función rusamaj guardar cambios yakoj jaloj
funcionamiento rusamajin guardar como rub’eyal yakïk
galería wachib’äl guardar documento yakoj samaj
generación molna’oj guardar todo tayaka’ ronojel
general ronojel guión kotz’ojuch’
generar k’iyixïk guión de no separación
giga yija kotz’ojuch’ mejachon
gigabyte yijab’it guión opcional rucha’onem
grabación yakonem kotz’ojuch’
grabación vertical pa’äl yakonem gusano ch’omochi’
grabador yakonel hábil silonel
grabadora de sonidos ruyakonel habilitar jamïk
q’ajanib’äl hablar ch’o’onïk
grabar yakïk hacia pa
grabar macros ruyakik taq nima’q hacia abajo pa xulan
gráfica wachtz’ib’ hacia arriba pa jotöl
gráfica de barras rucho- hardware molïk samjib’äl
lab’alwachtz’ib’ herramienta samajib’äl
gráfica de carácter rutz’ib’ wa- herramientas virtual achik’ sama-
chtz’ib’ jib’äl

307
hijo (programa secundario)iniciar el funcionamiento de la computadorta

hijo (programa secundario) ral imprimir la selección rutz’amaxik


hiperenlace nimatunub’äl acha’on
hipervínculo nimaximöy inactivo chupunäq
hiragana katzib’äl incluir yujunïk
historial natab’äl incompatibilidad mejunan
hoja ruxaq índice cholwuj
hoja de archivo ruxaq yakb’äl índice de muestreo ruk’utb’al
hoja de cálculo ruxaq jik’ib’äl cholwuj
hoja de estilos runuk’ulem ruxaq inferior chuxe’
wuj informática kematz’ib’il
hoja de trabajo samawuj información rutzijol
hojear nik’oxaq información sobre tzijoxikil pa ru-
hora ramaj wi’
horizontal kotz’öl información sobre la licencia rut-
html html zijoxikil pa riwi’ retokib’äl
humo sïb’ informe rusijol samaj
icono etawachib’äl ingeniero nojk’ayel
identificación retalil ingeniero de sistemas runojk’ayel
idioma ch’ab’äl b’anikil
imagen wachib’äl ingresar ju’ïk, nimïk
implementación okisanem ingresar a través del ruju’uxik
implementar rokisaxïk rik’in ri
importe k’axanem ingresar de datos ruju’uxik tzij
impresión tz’ajib’anem ingrese a internet katok pa ruya’l
impresión en serie tz’ajib’an pa kematz’ib’
cholaj ingrese los siguientes datos runi-
impreso tz’ajib’an maxik re tzij re’
impresora tz’ajib’äl inicialización tikirisanem
impresora de colores rub’onil inicialización de ventanas rutikiri-
tz’ajib’äl sanem la oksäq
impresora serial retajilab’äl iniciar tikirisanïk
tz’ajib’äl iniciar el funcionamiento de la
imprima la hoja rutz’amaxik wuj computadorta rutikirsaxik rusa-
imprimir tz’ajixïk maj la kematz’ib’

308
inicio lectorde cd-rom

inicio tikirisanem intercambiar jalwachinïk


insertado nimon, ju’un, ch’ikïl intercambiar base de datos jalwa-
insertar nimonïk, ch’ikib’anïk chinïk ruxe’el tzij
insertar celda runimoxik k’ajtz’ïk interfaz tunüy kematz’ib’
insertar columna runimoxik ru- interfaz de usuario rokisanel tu-
che’el nüy kematz’ib’
insertar hipervínculo runimoxik interfaz rll tunüy kematz’ib’ rll
la nimaximöy interferencia yujunem
insertar hoja de microsoft excel intermedia nik’ajal
runimoxik ruxaq exel intermitente yipiyöt
insertar imagen runimoxik wa- internet ya’l kematz’ib’
chib’äl internet explorer okem ya’l ke-
insertar tabla runimoxik matz’ib’
kik’ajtz’ïk interprete tzalq’omanel
insertar vínculo runimoxik ximöy interrumpir xich’inïk
instalación nimonem introducir nimïk, ju’unïk
instalar nimonïk inventar tz’ukunïk
instantánea pajala’ invertir tzolinïk
instrucción o sentencia rub’eyal ir b’enïk
integración tununem ir a vista preliminar rub’iyinik pa
integración a escala oblea tunu- nab’tz’etb’äl
nem pa runimilem perch’ib’ isa extendido rurik’on isa
integración de sistemas rutunu- izquierda ajxokon
nem b’anikil java jawa
integración limpia ch’ajch’öj tu- juego etz’anem
nunem justificado cholan
integrado tunül katakana kab’itz
integrador tununel lápiz tz’ib’ab’äl
integrador de sistemas rutununel lápiz lector sik’inel tz’ib’ab’äl
b’anikil largo nïm raqän
inteligente na’onel láser saqil
interacción silonem lector sik’inel
interactivo silonel lector de tarjeta rusik’inel pirt’im
intercalación xolonem lectorde cd-rom sik’ïy se-

309
lectura marca de posición

tek’ojlib’äl llamada oyonïk


lectura sik’inem llave jaqb’äl
leer sik’ixïk local k’utkojolil
lenguaje ch’ab’äl localizador ilonel
lenguaje científico ruch’ab’äl localizador de recursos rilonel sa-
na’owinäq majib’äl
lenguaje de consulta estructura- localizar kanoxïk
do ruch’ab’äl ruch’akul ch’ob’oj lógica juna’oj
lenguaje destino ruch’ab’äl apo- longitud nimilem, rukojolil
nem longitud de onda runimilem
lenguaje ensamblador tzalq’ominel b’ayb’otb’äl
ch’ab’äl lote molaj
lenguaje fuente ruxe’el ch’ab’äl lote sombra rumujal molaj
levantar ejqaxïk macro nïm
levantar texto rejqaxik tz’ib’atzij maestro rute’
libreta tz’ib’awuj manipulador nik’onel
libro sik’iwuj manipulador de arranque ruki-
licencia etokib’äl rib’äl nik’onel
licencia local retokib’al k’utkojolil manipular nik’oxïk
limitada ko’ol mano q’ab’aj
límite ruk’isib’äl manual k’amwuj
límite del texto runimilem manuscrito tz’ib’awuj
tz’ib’atzij mapa tz’eteb’äl
limpiar su’unïk mapa de bits rutz’eteb’äl b’it
línea juch’, rub’ey mapa de imágenes tz’eteb’äl wa-
línea horizontal kotz’öl juch’ chib’äl
líneas en blanco saqjuch’ mapeo digital rukemil tz’eteb’äl
link tunuwuj máquina samajich’ich’
link enlace ruk’axal tunuwuj máquina virtual rusamajich’ich’
linux k’uxb’anikil achik’
lista cholajem marca etal
lista de funciones rucholajem taq marca de formateo retal chojmiri-
rusamaj samen
listo ütz chik marca de posición ruk’ojlem etal

310
marca de texto minimice la ventana

marca de texto retal tz’ib’atzij matz’ib’ pa ch’utiz’ib’


marcación etanem medio nik’aj, b’eyab’äl
marcación automática ruyonil medios de almacenamiento
etal rub’eyab’äl yakonem
marcar los datos incorrectos retal mejorado rutz’aqat
me’utz tzij memorándum tzijob’ab’äl
marco flotante ruchi’ jotok’am memoria de burbujas ruseteb’äl
margen derecho ajkiq’a’ ruchi’ yakb’äl
margen inferior chuxe’ ruchi’ memoria de sólo lectura ru-
margen superior ruwi’ ruchi’ xik’ixik yakb’äl
margen, marco ruchi’ memoria expandida rik’on
márgenes de página ruchi’ ruxaq yakb’äl
wuj memoria intermedia runik’ajal
más yalan yakb’äl
más adelante chuwäch apon memoria ram ruchuq’a’ yaksamaj
más botones ch’aqa’ chik pitz’b’äl memoria usb yaksamaj
mas diccionarios en línea ch’aqa’ memoria virtual rachik’ yakb’äl
chik choltzij pa rub’ey mensaje taqonem
máscara k’oj mensaje instantaneo aninäq taqo-
máscara de sombra rumujal ri nem
k’oj menú cha’öy samaj
masiva nojnäq mes ik’
matemáticas retamab’alil ajilanem mesa ch’atal
matríz ruk’u’x mesajería taqob’äl
matríz de gráficas ruk’u’x wa- mesajería vocal rutaqob’al chib’äl
chtz’ib’ método rub’eyal
max nïm método de acceso directo rub’eyal
maximice la ventana runimirsaxik ju’okinem
oksäq micrófono q’axach’ab’äl
maximizar nimirisaxïk microprocesador ch’utisamajel
mayúscula nimatz’ib’ mientras se escribe tajin natz’ib’aj
mayúscula inicial rutikirib’al ni- min ch’utin
matz’ib’ miniaplicación ch’uti’okisanem
mayúsculas a minúsculas ni- minimice la ventana tach’utinirisaj

311
minimizar notación científica

la kajtz’ïk música q’ojom


minimizar ch’utinirisanïk navegación palaqinem
minúscula ch’utitz’ib’ navegación de formularios
minutos ch’utiramaj rub’eyajenem nojsawuj
mis nu navegador palaqinel
mis documentos nusamaj navegador web palaqinel pa k’a’m
mis sitios de red nuk’ojlib’al pa ru- navegar palaqinïk
ya’l kematz’ib’ navegar en la red rub’eyajexik pa
modem jek’ya’l kematz’ib’ ya’l
modificación k’exoj negrita q’eqatz’ib’
modificado k’exon network jachochib’äl
modificar k’exonïk nieve saqb’äch
modificar datos k’exoj tzij ninguno nijun
modo b’anikil nivel xak
modo de relleno rub’anikil runoj- no man, me, manäq, ni
saxik no se puede abrir este archivo
modo de texto rub’anikil tz’ibatzij man njaqatäj ta re yakb’äl
moneda pwäq no se puede crear el documento
monitor ruwäch man nitikïr ta natz’ük re samaj
montaje mewachib’äl no se puede restaurar metzolinïk
montaje en superficie mewa- no se pueden insertar columnas
chib’äl pa rupam man ütz ta nanim la ruche’el
mostrar k’utïk nodo ya’l
mostrar detalles ruk’utik retal nodo de estallido ruya’l b’ojb’on
mostrar funciones de dibujo nombrar k’exb’inïk
ruk’utik rusamaj ri wachib’äl nombre b’i’aj
motor rum nombre de fuente rub’i’ tz’ib’
motor de búsqueda rukanoxik mir normal choj
mover silonïk nota b’ixb’äl
muchas jalajöj nota al pie tz’aqatzij wuj
muestreo k’utbäl notación k’utajilab’äl
multiproceso jalajb’eyal notación binaria ruk’utajilab’al
multiproceso simétrico junam b’eyajilanïk
jalb’eyal notación científica ruk’utajilab’al

312
notebook orden acendente

na’owinäq observe el cursor rutz’etik la


notebook chutikematz’ib’ b’inib’äl
noticia tzijoxikil observe el monitor rutz’etik ru-
noticias del correo rutzijol ri taqo- wäch kematz’ib’
yal observe+ el icono que aparece en
nueva carpeta k’ak’a’ pisob’äl el rutz’etik la retal wachib’äl k’o
nueva imagen k’ak’a’ wachib’äl pa
nueva ventana k’ak’a’ oksäq ocultar ewanïk
nuevo k’ak’a’ ocultar detalles rewaxik retal
nuevo documento k’ak’a’ wujil oculto ewan
nuevo documento en blanco ocupado mejamel
k’ak’a’ saqwujil oficina tzib’ajay
numeración ajilanem omitir elesanïk
numeración automática pa ruyo- omitir regla menawokisaj rub’eyal
nil ajilanem na’oj
numeración de capítulos rajila- onda b’a’y
nem onda errática rub’ayb’ot cha-
numeración de líneas rajilanem ji’uchuq’a’
cholaj online jaqya’l
numeración y viñetas ajilanem opcion cha’onil, rub’eyalil
chuqa’ tz’etchuq’ opcional cha’onem
número ajilab’äl opciones de autocorrección
número binario rajilab’äl wajun rub’eyal ruyonil nachojmisaj
número de copias rajilab’al ruwa- operaciones múltiples jalajöj rusa-
chib’äl majixik
número de página rajilab’al ruxaq operador samajel
número de serie retal ajilab’äl operador de sistema rusamajel
número de versión rajilab’al jal- b’anikil
wäch operar samajixïk
objetivo rayb’äl, rojowaxik operativo samajinem
objeto wachinäq óptica ruwäch
objeto ole wachinäq ole orden cholanem
oblea perch’ib’ orden acendente rucholanem pa
observar tz’etïk jotöl

313
orden descendente pegue el primer párrafo

orden descendente rucholanem pa pantalla ruwäch, rupaläj


xulan pantalla completa runimilem ru-
ordenar runuk’ik’ wäch
organizar nuk’unïk pantalla táctil ruwäch tiq’b’äl
organizar diálogos runuk’ik’ taq pantalla virtual achik’ ruwäch
tzijonem papel wuj
organizar iconos tanuk’a’ la eta- papelera siwan
wachib’äl paquete möl
organizar macros runuk’ik taq ni- paquete de disco rumol sete-
ma’q yakb’äl
organizar todo tanuk’u’ ronojel paquete de software rumol solke-
orientación pixanem ma’
origen de datos de direcciones ru- paquete sencillo en línea rumol
xe’el rutzij rochochib’al choj pa rub’ey
ortografía tz’ib’anikil par, pareja k’ulaj
otra ch’aqa’ paréntesis uk’a’
pad palib’äl paridad junam
pad del mouse rupalib’äl ch’oy párrafo motzaj
página ruxaq párrafos ocultos ewan pajtzij
página actual ruxaq re’ parte peraj
página anterior ruxaq kan parte derecha peraj ajkiq’a’
página siguiente ruxaq apon parte inferior peraj chuxe’
página web ruxaq k’a’m parte izquierda peraj ajxokon
paint b’oninil parte superior peraj ruwi’
palabra tzij paso b’eyal, xak
palabra desglosada ch’aron tzij paso de señales rub’eyal k’utïk
palabras en mayúsculas tzij pa ni- paso submarino rub’eyal ewa-
matz’ib’ wäch
paleta molwäch pbx pbx
paleta de herramientas rumol- pdf pdf
wäch samajib’äl pegado especial utzijläj
panel q’asöy samajib’äl tz’ajb’anem
panel de presentación q’alasöy pegar tz’ajb’anïk
k’utb’äl pegue el primer párrafo

314
pegue los datos copiados en esta parte procedimiento no interactivo

tatz’ajb’a’ la nab’ey motzaj por ruma


pegue los datos copiados en esta por fecha pa rajilab’äl q’ij
parte wawe’ tatz’ajb’a’ la samaj por nombre pa b’i’aj
ak’olom pe por tamaño pa runimilem
perfil rub’anikil por tipo pa ruwäch
perfil de usuario rub’anikil okisa- porcentaje wo
nel portadora uk’wanel
permanecer k’ojexïk portapapeles yakomes
personalizar winaqirïk posición ruk’ojlem
pestaña ruwi’ kajtz’ïk posición del ratón ruk’ojlem ri
pie raqän ch’oy
pila ruchuq’a’ posición y tamaño ruk’ojlem chu-
piloto uk’wanel qa’ runimilem
piloto automático ruyonil powerpoint kemwachib’äl
k’wab’äl predeterminado jikib’an
piloto de datos ruk’wanel taq tzij preferencia cha’onem
pin rajilab’al preliminar nab’samaj
pincel b’onib’äl preparación tijonem
pincel de formato b’onib’äl richin presentación k’utb’äl
rub’eyal presionar pitz’onïk
pista rub’ixal presionar el botón del monitor ru-
pistas de diagnóstico z>z<z< pitz’oxik ruwäch kematz’ib’
placa nimat’im presionar la tecla rupitz’oxik
placa base ruxe’el nimat’im pitz’b’äl
plano rukojolib’al q’ajanil previsualización nab’tz’etenem
plano o placa rukojolib’al q’ajanil previsualización de salto de pági-
nimat’im na nab’tz’etenem k’ak’a’ wachaj
plantear cholajinïk primer nab’ey
plantillas rucholab’al samaj primer plano nab’ey rukojolib’al
plantillas y documentos rucho- q’ajanil
lab’al chuqa wuj principio tikirib’äl
plaqueta kajt’im privada ruyonil
plato läq procedimiento b’eyalil
plug-in ch’apsaqil procedimiento no interactivo me-

315
procesador protector

silonel b’eyalil cholkema’


procesador samajel programa de ventanas roksäq
procesador de arreglos rusamajel cholkema’
rutzil programa ejecutable rusamajixik
procesador de palabras rusamajel cholkema’
tzij programa ensamblador rut-
procesador escalar rusamajel jote- zalq’ominel cholkema’
xïk programa fuente ruxe’el cholke-
procesamiento rusamajixik ma’
procesamiento de datos resamaji- programa hijo ral cholkema’
xik tzij programa objeto ruwachinäq chol-
procesamiento de transacciones kema’
rusamajixik q’axanem programa por lotes cholkema’ pa
procesamiento de voz rusamajixik molaj
ch’ab’äl programación cholkemanem
procesamiento por lote rub’eyal programación estructurada
pa molaj nuk’un cholkemanem
proceso b’eyal programación visual wachel chol-
producir b’anïk kemanem
profundidad rupam programador nuk’unel
profundidad de bits rupam b’it programador de aplicaciones ru-
progamador cholkemanel nuk’unel okisanem
programa cholkema’ programador de sistemas ru-
programa de aplicación rokisa- nuk’unel b’anikil
nem cholkema’ progreso k’iyirïk
programa de autor b’anöy cholke- promedio runik’ajal
ma’ propiedad ichinil
programa de dibujo ruwachib’äl propiedades de objeto de dibujo
cholkema’ richinil ruwachinäq richin ruwa-
programa de instalación tiköy chib’äl
cholkema’ protección chajinem
programa de preparación rutijo- protección contra escritura ru-
nem cholkema’ chajinem chi rij la tz’ib’an
programa de utilidad rokisanem protector chajinel

316
protector de ondas erráticas red de computadora

protector de ondas erráticas ru- puntero del ratón visible tz’etël


chajinel b’ayb’öt chaji’uchuq’a’ k’utch’oy
proteger chajixïk punto (inicio) rurikirib’äl
proteger documento ruchajixik sa- qué achike
maj qué estilo desea utilizar? achike
proteger grabación ruchajixik ya- runuk’ulem nawajo nawokisaj?
konem quitar elesaxïk
protocólo nab’tzijol racimo moluchuq’a’
protocolo de comunicaciones raíz xe’el
nab’tzijol ch’ab’anem ram ram
prototipos samajib’äl rastrear ojqaxïk
proyecto samaj rastrear error rojqaxik sachoj
prueba tojtob’enïk rastrear los procedentes rojqaxik
prueba beta rutojtob’enik ruxe’el
prueba de humo rutojtob’enik sïb’ ratón ch’oy
prueba de juego rutojbob’enik realidad virtual runuk’ulem
etz’anem achik’
prueba de sistemas rutojtob’enik realizar b’anïk
b’anikil reanudar tikirisaxïk
publisher puwilixer recargable kajek’il
puente q’a’n recargar kajek’xïk
puerta ruchi’ receptor k’ulunel
puerta de unidad ruchi’ suri- rechazado man xk’ul ta
yakb’äl rechazar roqixïk
puerto tunub’äl recidente rochoch
puerto serial retajilab’äl tunub’äl reconocimiento etamanem
pulgada ruwi’ q’ab’aj reconocimiento de voz retamanem
pulsar pitz’oxïk ch’ab’äl
pulse las combinaciones ru- recortes qupiwachib’äl
pitz’oxik taq tununem recuperar tzolixïk
pulse los botones de navegación recurso samajib’äl
rupitz’oxik la pitzb’äl richin la red ya’l
b’eyajenem red bribones ruya’l yalwinäq
puntero k’utch’oy red de computadora ruya’l ke-

317
red de estrella rodante

matz’ib’ resaltar los siguientes datos


red de estrella ruya’l ch’umil ruq’alajisaxik ruwäch tzij
red de usuario ruya’l okisanel respaldo yakon
reducción ch’utirisanem respaldo y restauración ruyako’n
reducción de tamaño ruch’utirisaxik chuqa’ ruchojmirisaxïk
reducir ch’utirisaxïk respuesta tzolitzij
reemplazar k’exonïk respuesta automática ruyonil tzo-
reemplazar todo ruk’exoj ronojel litzij
referencia tzijol respuesta de voz rutzolitzij
reflejar wachinïk ch’ab’äl
reflejar horizontalmente ruwachi- restablecer tz’uyub’anïk
xik kotz’onem restaurar tzolinïk
reflejar verticalmente ruwachinik restaurar al estado anterior ru-
pa’anem chomirisaxik la chi rij
registro tz’ib’an resultado q’isamaj
registro actual retal re’ resumen automático ruyonil
regla juxb’äl xe’eltzij
regresar tzolinïk resumir ch’utirisanïk
rehacer rukamuluxik retornable tzolijnel
reiniciar katzijixïk retornos tzolixïk
relevo jalonem retornos de carro blando rutzoli-
relevo de celda rujalonem k’ajtz’ïk xik b’uyuch’ich’
rellenar nojsaxïk retroiluminada rusaqiläj
relleno nojnäq reverso chi rij
relleno de fondo nojnäq rupam revisar nik’oxïk
reloj q’ijb’äl revisar gramática runik’oxïk kem-
remoto ruyonil chi’
repetir kamuluxïk revisión nik’onem
reproducción de medios rusamaji- revisión automática ruyonil
nem raq’axab’al nik’onem
reproducir samajixïk revisión ortográfica runuk’oxik
reproductor windows media tz’ibanem
q’ajaq’ojom rocortar qupinïk
resaltar q’alajisaxïk rodante suri’il

318
rom simulación

rom rom seleccionar tabla rucha’ik


rom de arranque rutzijik rom kik’ajtz’ïk
ruby ruch’ab’äl cholkemanem seleccionar texto rucha’ik
rutina jantape’ tz’ib’atzij
salidad eleb’äl seleccionar todo rucha’ik ronojel
salir elenïk seleccione datos rucha’ik tzij
saltar ropinïk seleccione una imagen rucha’ik
saltar de columna ruropixik ru- jun wachib’äl
che’el sencillo choj
saltar de fila ruropixik la cholaj sensible b’uyül
saltar de página ruropixik ruxaq señal retal
salto manual ruropixik rub’anikil señalar la caja ruk’utik ri kaxa
salvador kolonel separación jachïk
salvador de pantalla rukolonel ru- separación de colores rujachik
wäch kematz’ib’ b’onil
sangría ruchi’ cholaj separación de disco rujachik sete-
satélite q’axatzij yakb’äl
scanner ruwachib’al wuj separación silábica rujachik
script jutz’ib’ katz’ib’
sección, sector peraj separar jachïk
sector dañado yojo’n peraj separar celdas rujachik k’ajtz’ïk
sector de arranque tzijil peraj serial retajilab’äl
segundo ruka’n serie tanaj
seguridad chajinem servicio samaj
selección cha’onem servidor jachonel
selección actual rucha’om wakami servidor de web rujachonel k’a’m
seleccionado cha’onel sesión molsamaj
seleccionar cha’ïk sesión por lotes jaqsamaj pa molaj
seleccionar área ruch’ik perb’äl siguiente dato ch’aqa’ tzij
seleccionar color rucha’ik rub’onil siguiente, adelante jun chik
seleccionar fuente rucha’ik silábica katz’ib’
rutz’ib’ símbolo retal tz’ib’
seleccionar idiomas rucha’ik simétrico junam
ruch’ab’äl simulación rub’eyalem

319
simultaniedad supresor de ondas erráticas

simultaniedad kasamaj solo royon


sin majun solo celdas completas xa xe
sin borde meruchi’ tz’aqät k’ajtz’ïk
sin negrita meq’eqatz’ib’ solo palabras completas xa xe
sincrónica rub’eyal q’ijob’äl tz’aqät taq tzij
sinónimo junumaq’ajuj soltar isq’opixïk
síntesis ch’utina’oj sombra mujal
síntesis del habla ruch’utina’oj sonido q’ajanil
ch’ab’äl soporte to’onem
sistema nuk’ulem sostenido chapayom
sistema de entrada y salida romx suave b’uyül
runuk’ulem okib’äl eleb’äl subdirectorio ruka’n ochochib’äl
sistema de información ejecutiva subesquema kana’owäch
runuk’ulem rutzijoxikil subíndice retatz’ib’
sistema de memoria virtual ru- subir jotob’axïk
nuk’ulem rachik’ yakb’äl subir nivel rujotob’axïk xak
sistema de ventanas runuk’ulem submarino ewawäch
kajtz’ïk submenú ruka’n cha’osamaj
sistema duplicado rukamulun subrayado juxtz’ib’
b’anikil subrutina ruka’n samaj
sistema insertado nimon ru- sucia tz’il
nuk’ulem sujetapapel chapwujil
sitio k’ojlib’äl suma tunuj
sitio web ruk’ojlib’äl k’a’m suma de verificación rutz’etonem
sobre rij taqowuj tunuj
software rusolkema’ sumar tunïk
software compartido qajon rusol- supercomputadora nimake-
kema’ matz’ib’
software de sistemas runuk’ulem superficie rupam
solkema’ superior ruwi’
sofware de auditoría rutz’etik sol- supertorcido q’ochok’utb’äl
kema’ supresor elesanel
solicitar k’utunïk supresor de ondas erráticas rele-
sólido kow sanel rub’ayb’ot chaji’uchiq’a’

320
suprimir títulos de filas/columnas

suprimir elesanïk letz’ib’anik


suspender uxlanïk teclas pitz’b’äl
suspender y reiniciar ruxlaxik teclear contraseña rutz’ib’axik
chuqa’ katzijixik ewa’etal
tabla kik’ajtz’ïk tecnología samana’oj
tabla sujetapapeles rukikajtz’ïk’ tecnología avanzada ik’owinem
chapawujil samana’oj
tablero tz’aläm telecomunicaciones talutzijol
tabular cholajil teleconferencia talutzijonem
táctil tiq’b’äl teléfono oyonib’äl
tacto tiq’ tercera rox
tamaño runimilem terminador k’isonel
tamaño correcto ütz runimilem terminal k’isil
tamaño de fuente runimilem tz’ib’ terminal de video ruk’isil
tamaño de papel runimilem wuj k’aswachib’äl
tansacción q’axanem terminal hábil ruk’isil silonel
tarea samaj terminal no inteligente mena’onel
tarjeta aceleradora aninel pirt’im terminal virtual ruk’isil achik’
tarjeta de audio ruq’ajanib’äl terminar k’isonïk
pirt’im texto tz’ib’atzij
tarjeta de circuitos pirt’im molu- texto automático ruyonil
chuq’a’ tz’ib’atzij
tarjeta de diagóstico rutojtob’enik tiempo ramaj, q’ij, q’ijul
pirt’im tiempo compartido jacho’n ramaj
tarjeta de red ruya’l pirt’im tiempo de acceso ruramaj okinem
tarjeta de rom yakb’äl pirt’im tiempo de búsqueda ruramaj kano-
tarjeta inteligente na’onel pirt’im xïk
tarjeta tablero tiempo de caída ruramaj tzaqoj
tecla de clasificación cha’onem tipo ruwäch
pitz’b’äl tipo de letra ajustable a escala ru-
tecla de interrupción q’ato’n wäch tz’ib’ nachojmisaj
pitz’b’äl tira weqk’am
teclado teletz’ib’anïk título rub’i’ lema’
teclado de funciones rusamaj te- títulos de filas/columnas rub’i’ taq

321
toda la palabra unir documento

cholaj traje de conejo rutziyaqb’äl umül


toda la palabra ronojel la tzij transacciones q’axanem
todas las carpetas ronojel la pi- transacciones por segundo
sob’äl ruq’axanem pa ch’utiramaj
todas las propiedades ronojel transferencia q’axanem
rub’anik transistor jaqtz’apib’äl
todo ronojel transmisión q’alaxanem
todo el documento ronojel la wujil transmisión de arranque
todos los archivos ronojel la ruq’axanem pa tikirib’äl
yakb’äl transmision en serie ruq’axanem
todos los bordes ronojel ruchi’ pa tanaj
todos los campos ronojel rupam transmisor k’axanel
todos los diagramas ronojel la ka- transmitir q’axïk
setesïk transparente saqsäq
todos los idiomas ronojel la transponder k’axab’ixikil
ch’ab’äl tranzado juxun
todos los indices ronojel la chol- trasladar k’axanïk
wuj trasmisión k’axanem
todos los niveles ronojel la xak tratamiento rokisaxik
todos los programas ronojel taq tratamiento de cadena rokisaxik
cholkema’ weqk’am
todos los registros de datos rono- twitter ruya’l wachib’äl
jel la retal tzij ultra chajin
toma etalil una, un jun
toma instantánea pajala’ etalil único junil, ruyonil
tóner ya’b’äl unidad suriyakb’äl
topología ruya’l ch’ab’äl unidad de cd rusuriyakb’äl sete-
total ronojel yakb’äl
total por lotes ronojel pa molaj unidad de fuente rusuriyakb’äl
trabajo samaj xe’el
traer k’amaxïk unidad destino rusuriyakb’äl apo-
traer hacia delante ruk’amaxik nem
chuwäch unir tunïk
traje rutzyaqb’äl unir documento rutunik samaj

322
universal volver

universal kajulew verificador del ortografía tz’etöy


ups yakoq’aq’ tz’ib’anikil
usuario okisanel versión jalwäch
utilidad okisanem versión guardada automática-
utilizado rokisan mente yakon pa ruyonil la jal-
utilizar okisaxïk wäch
utilizar barra de desplazamiento vertebral ruche’el
rokisaxik la siloche’ vertical pa’äl
vaciado rujamik vida q’ij, k’aslem
vaciado de búfer rujamik video k’aswachib’äl
q’ajapum video y sonido k’aswachib’äl chu-
vaciar jamoxïk qa’ q’ajanil
vacío jamäl vincular con datos externos rutu-
validez retalil nuxik rij taq tzij
valor rejqalem vínculo tunub’äl
variable rujaloj viñeta retacholaj
vector juxub’äl virtual achik’
velocidad b’inib’äl virtualización achik’anem
velocidad de barrido o explora- virtualizar achik’anïk
ción rub’inib’al kanonem virus chiköp
velocidad de transferencia visible tz’etël
rub’inib’al q’axanem vista wachaj
velocidad del reloj rub’inib’al vista preliminar nab’tz’etb’äl
q’ijb’äl vista previa en navegador
velocidad en baudios rub’inib’al nab’tz’etb’äl pa palaqinel
etalb’ey visual wachel
ventana kajtz’ïk vocabolario choltzij
ventana activa jaqäl kajtz’ïk vocal chib’äl
ventana nueva k’ak’a’ kajtz’ïk volcado piskonlin
ventana para grupos de trabajo volcado de pantalla piskolin ru-
rukaqjtz’ïk richin molaj samaj wäch kematz’ib’
ver tz’etïk volcar piskolinïk
verificación tz’etonem volumen uchuq’a’
verificador tz’etöy volver tzolixïk

323
volver al mensaje zona

volver al mensaje rutzolixik pa ta- word wort


qonem y chuqa’
voz ch’ab’äl yahoo yajo
web k’amaya’l zip jitz’öy samaj
windows winowx zona peraj

324
CHOLWUJ

[1] Comunidad Lingüística Kaqchikel. Rukemik K’ak’a’ taq Tzij, Crite-


rios Para la Creación de Neologismos en Kaqchikel, 88 páginas.2a.
edición; Guatemala 1,997.
[2] Comunidad Lingüística Kaqchikel. Runuk’ulem pa Rub’eyal
Rutz’ib’axik ri Kaqchikel Ch’ab’äl, Gramática Normativa del Idio-
ma Kaqchikel, 302 páginas.1a. edición; Guatemala 2,006.

[3] García Matzar, Lolmay Pedro Oscar y OKMA. Rujotaxik Tzij Pa


Kaqchikel, Derivación de Palabras en Kaqchikel, 102 páginas.1a.
edición; Guatemala 2,007.
[4] Comunidad Lingüística Kaqchikel. Retamab’alil Kajulew. K’ak’a’
chuqa’ kolon taq tzij. Ambiente Natural, 92 páginas.1a. edición;
Guatemala 1,999.

[5] Comunidad Lingüística Kaqchikel. Choltzij Kaqchikel–Kaxlan. Dic-


cionario Kaqchikel–Español, 300 páginas.1a. edición; Guatemala
2,007.
[6] Enciclopedia Continental, Tomo completo para matemáticas, edito-
rial Norma S.A.1,998, impreso en Colombia.
[7] Comunidad Lingüística Kaqchikel. Retamab’alil Ajilanem. K’ak’a’
chuqa’ kolon taq tzij. Matemáticas. Neologismos y palabras resca-
tadas. Primera edición 1,999.

325
CHOLWUJ CHOLWUJ

[8] Ch’uticholtzij kaqchikel. Vocabulario de neologismos pedagógicos.


DIGEBI Dirección General de Educación Bilingüe. Ministerio de
Educación.2,004.
[9] Ch’aqa’ chik choltaqoya’l
[10] http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/spanish/
[11] http://www.wordreference.com/definicion/
[12] http://buscon.rae.es/draeI/
[13] http://www.diccionario-medico.com/
[14] http://es.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:
Portada
[15] http://denumeros.com
[16] http://es.wikipedia.org
[17] www.disfrutalasmatematicas.com
[18] www.sectormatematicas.cl.org
[19] www.fisica.netii.net

326

Você também pode gostar