Você está na página 1de 17

JOS MARA ARGUEDASPA ISKAY WILLAKUYNINPI RUNAKUNA QULLUSQANMANTA AYLLUKUNAPA IIYNINKUMANTAWAN

(La infertilidad humana en dos cuentos de la tradicin oral andina, recopilados por Jos Mara Arguedas, y el punto de vista de los runakuna)

Pablo A. Landeo Muoz


Universidad Nacional Mayor de San Marcos

Pisi rimayllapi

awpa pachakunamantaraqmi mallkikuna, uywakuna, runakunapas qulluchiyqa llaki llakikuylla karqa. Chaymi paykuna mana qullunankupaq, aswan kallpanchakuspanku miranankupaq takikuna, tusuykunapas kan, Pachamamanchikman, Apu urqukunaman mikuspa, upyaspa riqsipakuykunapas. willakuykunapihina Arguedaspa piel brillante) Kunanqa hamutaykusunchik imaymana imayna runamasinchikkuna Rimaykusuntaqmi torito de la aylluntin-aylluntin qullusqankumanta. runakunapas iiyninkuwan

kwintunkunapi hinaspam

qullusqankumanta (Araranqaymanta / El hijo lagarto, Chili wakachamanta / El ayllunchikkunapa tinkuykachisunchik. Aysaqnin rimaykuna: Willanakuy, qulluqrunakuna, Jos Mara Arguedas. Kuniraya Wiraquchahina awpa willkakunapaqpas yumayqa umapa mana qasiyayninmi karqa. Ritos y Tradiciones de Huarochir (Taylor, 1987) qillqasqa maytum Kunirayamanta niwanchik: payqa munarqa Kawillakatam, kay sipas willkaataqmi qarikunata mana munarqachu, hinaspam makin llapa maakuqkunata wischupakurqa. Chayna kaptinsi Kuniraya Wiraquchaqa, willka kayninwan pisquman tikrakusqa lukma sachapa rurunpi yumayninta churasqa. Kawillakaqa kusisqallas chay lukmataqa mikurqusqa, hinaspansi wiksayuq rikurirqusqa. Waruchirikunapa yuyayninkupiqa warmi qarintinmi wakakuna willkakunapas. Paykunaqa churiyuqkunam, wawayuqkunam, chaynallam runakunapas llapankumanta miranankupaq. Una manera de perdurar es tener hijos, puede ser una prole divina, semi-divina o humana, pero en su biografa tiene importancia ser miembro de una familia divina, o procrearla, incluso con seres humanos. Viracocha no escapa de esta sed de descendencia ninmi Luis

2 Millonispas (2008:53). Gregorio Kunturipa 1992:57). Chaychiki mana wachakuq willakuyninpipas rurusapa kayqa utaq mana churiyay atiq

ancha wachaq warmi kayqa Pachamamanchikhina kayllam (Valderrama Escalante, warmikunapaqqa, qarikunapaqpas, kaypachapi tiyakuyqa ancha llakikuylla, muspayllapihina tuta punchaw tiyay. Qarikunaqa chayna kawsayninkupichiki ama qullunankupaq imaymanata ruwaspanku utaq taytachakunatapas maakuspanku, warminkuta wiksayachiyta munanku. Hamutasqanchikmantaqa ayllunchikkunapi willakuykunapas kanmi, mana allin rimakuykunapas. Mana achka churiyuqkuna wawayuqkuna ayllukunataqa qulluqkuna ninkum. Warmikunatapas mulahina mana wachaq utaq chaki uu nispa usuchinku, qarikunatapas chaki runtu nispa, uywasapakuna, chakrasapakuna kaptinkupas. Paykunamantam rimaykusun. 1. Diksiyunaryukunapi qulluchiymanta Llamkayninchikta qallarinanchikpaq awpa diksiyunaryukunata qawaykusunchik runa qulluchiymanta simikunata riqsinanchikpaq utaq yuyarinanchikpaq. Fray Domingo de Santo Thomaspa Lexicon, o Vocabulario de la lengua general del Perv ([1560] 2006) liwrunpiqa tarinchik kay simikunata: churinac [churinaq]. [f128v], el que no tiene hijo [f128v] (:120). collochini [qulluchini]. [f16v, 45v, 125r] asolar lo poblado [f16v125r], destrozar gente de guerra [f45v, 125r], purunyachini [f16v] (:476). collochisca [qulluchisqa]. [f16v, 125v] asolada cosa [f125v], purum llacqa [f16v, 125v]. come [qumi]. [f58v, 72v, 74v, 77v, 125v], estril [f58v], hembra estril [f125v], machorra [f77v], maera [f74r], mujer que no pare [f74r] que no pare [f58v, 125v] (:477). guarme [warmi]. qumi warmi [qumi warmi] / 0 mujer machorra [f77v, 125v] (:631). Simikuna akllasqanchikqa kimsankumantam rimanku runakuna qullusqankumanta. Qulluchiypiqa runakunapas llaqtakunapas chinkarqunkum. Kay chinkayqa muchuy hawkanakuykunawanpas kanmanmi, utaqmi unquykunawanpas,

3 pachakunawanpas. Churinaq simiwanqa (el que no tiene hijos / mana churiquy/) warmi qarintinmi sutichasqa kanchik. Mana churiyuq rikurichwanchik sichus churinchikkuna irqichankumanta waukuptinku, warmikunapas wiksawuq kaspanku sullurachiptinku. Kimsankumantaqa qumi simillam mana wachaq warmikunata, mana churiyaq qarikunata qulluq runakuna niwanchik. Churinaqwan qumi warmiqa qunqasqa simikunaachushinam, qulluqataqmi kunanpachakama rimasqa. Kay simiwanmi riqsinchik mana churiyay atiqkunata, mana wachakuy riqsiq warmikunata. Domingo de Santo Thomaspa nisqanpihinapas kay warmikunataqa machorra ninchiktaqmi. Machorrapaq kastillasimipi diksyunaryuqa ninmi: el trmino estril se aplica slo a animales1. Kunanpachapiqa kawallutapas mulatapas uywa ninchikmi, mulaqa mana wachaq uywam, chaymi mana wachaq warmitaqa mula ninchiktaq. En Qoamuro (Parroquia de Urcos, dep. del Cuzco) se considera que las mujeres que no tienen hijos solamente aparentan ser seres humanos, pero en realidad son mula saqras y cuando mueren, sus almas van a habitar en las caadas, cuevas y otros sitios oscuros de este mundo, con cuernos en la cabeza, ninmi Marcin Mrz wiraquchapas (1992:38). Gonzlez Holguinataqmi diksiyunaryunpi kay simikunata churan: Ccollocun. Consumirse acabarse linage pueblo, o cosa durable (:66). Mittay anay ccollun. Acabarse la descendencia, o quedar sin heredero. Mittan huanananhuan ccolluk runa. El hombre en quien se acaba su descendencia (:66). A cabarse el linage, o familia. Ccullutamun ccullun apinttin, otucun chincan apintin huan cessar cossas durables. Cclluk runa, o mittan, o el remate en quien se acaba, o consume vn linaje (:382). Estril muger o hembra. Ccomi, o mana huachak (:519). Gonzlez Holguinpa qillqasqanqa Domingo de Santo Thomaspa

qillqasqanhinallam. Kastillasimipi churasqallanmi yanapaykuwanchik: Acabarse el linage, o familiapaqmi runasimiman tikraspan tinkuchin: otucun chincan apintin huan [tukun, chinkan sapintinmanta]. Utukun ninchik ismu sarakunata utaq ima utusqa mikuykunata. Kayna mikuykunaqa tarpuptinchikpas manam wianchu (pitaqsi utu sarata tarpunman?). Tukunataqmi imapas mana kaptina, runapas wauptin,

Clave, Diccionario de uso del espaol actual. 6ta. Edicin. Ediciones SM, Madrid, 2003:1234.

4 ayllunchikkuna yumayninmanta chinkaptim. Qipamantaa paqarichisqa

diksiyunariyukunaqa awpaqmantaraq churasqa simikunallatam kutipanku. 2. Willkakunata, taytachakunata runakuna miranpaq muchay awpa pachamantaraq kunan pachakama runakuna mirananpaq willkakuna muchayqa kanmi. Ispaakuna kay suyukunaman chayamuspankuqa nisqanchikpihina iispa tiyakuykunataqa sapintinmantam chutay-chutarqaku, chaytam extirpacin de idolatras nispa sutichanchik. Nisqanchikmantaqa Procesos y Visitas de Idolatras (Duviols, 2003) qillqasqa maytupi, Cajatambupaq tarinchik: daua [al ydolo llamado llibiac Rupay] plumas del paxaro asto tacto y Curi callanca y cuyees coca y chicha y le quemauan ceuo y le dixo el dicho Alfonso [al Obispo doctor don Fernando de Auendao] questas ofrendas eran las que los antiguos haian al dicho ydolo porque los yndios se multiplicasen y no ubiesse enfermedades ny muertes (: 264. Siqisqay). awpa willkakuna muchayqa kallpankuwan sapichakuymi, unquykunata wauytapas atipaymi, paqarinaykitapas takyachiymi. Chaymi ninraq: y [el dios Guari] tienen (sic.) colcas y ofrendas de plata y sacrificios de llamas dos veces al ao por carguay mita y el pocoy mita para tener chacras y que los yndios se aumentasen y no muriesen (Ibid: 297. Siqisqay). Runakuna mirananpaq apukuna, paqarinakuna, willkakuna muchayqa kunan pachapipas kanraqmi. Paykunamantaqa pachamamanchikmi aswan allin yupaychasqa, muchasqa. Hampiqkunawan yanapachikuspa warmi utaq qari maskakuypas kantaqmi, chaytam runa pagapu ninku Sarhuapi. Obviamente, las consultas sobre asuntos amorosos caen en esta ltima categora ninmi Luis Millonispas Amor brujo (1989:62) liwrunpi. Waruchiri willkakunapa kuyanakuyninta kunan runakunapa kuyanakuyninwan tinkuchispanmi Yanantin liwrunpi Jos Ynez (2002) nin: En las comunidades andinas actuales, si un hombre se queda soltero es considerado como un eterno nio que no ha madurado. La mujer soltera, y que no puede tener hijo, est en peor predicamento an. (:138). Sapan qariqa, mana aylluchakuqqa, wawahinas. Churiyaykuspanraqmi runayan,

5 manachaypaqa mana runam utaqmi pisi runallaraq, mana qispisqaraq. Nisqanchiktaqa takyachichwanmi: runa kayqa churiyay yachaymi, mirananchikpaq yanapaymi, qullunanchik llallipaymi. Sapayninkupi tiyaq warmikunaataqmi, mana wachakuqkunaataqmi aswan huchapakuqkunahina. Iiyninchikpiqa pachamamahinam, rurusapa mallkikunahinan allin wachakuq warmikunaqa, chaymi paykunataqa wachakuylla warmiyachinku. Arguedaspas (1989) ninmi: Cuando el wayna se lleva a su prometida se dice que se lleva el cimiento de su casa, la imagen y el smbolo vivo de la madre tierra, mama pacha, porque la mujer por su fecundidad, dice el indio que es la imagen de la tierra, su representante genuina y verdadera. Es la madre tierra, dice el padre al entregar su hija en poder del wayna (:99). Warmi maakuypipas parlanakuy allin kaptinqa warmipa taytan qhachun

tinka /tnka de la nuera/ nisqankuwan Pacha Mamamanchikta lisinsiallata warmi lluqsinanpaq maakun: -Qampa lisinsiallaykimanta. Kay birhin waway hurkaqniyki; qampa lisinsiaykimanta lluqsinqa huk qariman sirbisiuchimuy nispa/ Con tu licencia, esta mi huahua virgen que te elabora chicha, con tu licencia se va a salir a un marido, haz que pase su servicio/ nispam willakun Lusiku Ankalli uqanchik Runakunapi (Valderrama-Escalante, 1992: 145). Warmitaqa Pachamamawanmi tinkuchinchik payhina rurusapa, wawasapa kananpaq, allinta wachakuspa runa qulluyta llallipananpaq. Sichu warmi kayniykipi mana takyachinkichu qaripa muhunta hinaptinqa hampiqkunatapas maskanam, kayniykiwan wiksayuq kaypas tinkunanpaq, aymara huk paninchikpa nisqanpihina: T tambin debes saber que hay vientres que no son buenos, como la tierra que no est bien criada, bien cuidada, as tambin no agarra la semilla, pierde una vez, otra vez y no puedes tener hijos Para eso hay que curar, a veces la madre -matriz- est dbil, hay que alimentar (Greta Jimnez, 2003:50). Manam warmikunallachu akarinku wachakuyta mana riqsispankuqa, qarikunapa akariyninpas chaynallam churiyayta mana atispanku, chaymi Greorio Kunturi Mamanipas acharanqay mallkiwan tinkuchikurqa (Valderrama-Escalante, 1992). Kay

6 runaqa Toms sutichasqa churiyuqmi karqa. Tomasituqa irqi kaynillanpiraq unquywan waukurqa. Chaymantam Gregoryuqa ima haykata ruwaspanpas churiyayta mana atirqaachu. Uspha aransacha niwaqku: khaynatam ninku mana wawayoqkunata. Kay aransacha mallkeqa huchuy kaspi puru sachallan. Mana kallmayoq, mana raphiyoq barranco otaq cuesta ranrakunapi wian []. Chaynan yawarniy negasqa kashan mana wawayoq kanapaq / Me decan uspha aransacha: pues as dicen a los que no tienen hijos. Este rbol aransacha, es rbol pequeo, puro palo, sin hojas y sin ramas, que crece slo en los roquedales de las cuestas o barrancos []. As mi sangre est negada para tener hijos (:65). Warmikunallatachuqaya tinkuchinchik mulawan, mana wachakuqkuna kaptinku, qarikunatapas mana churiyay atiptinkuqa mana ruruyuq mallkikunawanpas tinkuchinchikmi. am nirqania, chaki uu utaq chaki runtu nispa paykunata sutichasqanchikta, chaymi paykunaqa mana chinkanankupaq wakakuna muchaq riqku, hampiqkunawan yanapachikuq2, waqankikunapas maskaq. Waqankiqa qarikunapas warmikunapas yananninkuwan tinkunankupaqmi. Un pastor sedujo a una de las favoritas de Sinchi Roca mediante el uso de huacanquis [waqanki], nombre genrico dado a los talismanes de amor. En este caso se trataba de unas piedras pequeas obtenidas por el pastor en una cueva, incitado por el demonio, ninmi Luis Millonispas (1989: 52)3. [a] esas piedras procreadoras les llaman pilpi-pilpi yapaykunmi Adolfo Vienrichataq, chaymantaqa qatiykachinraq: tenemos otro lugar llamado Muruhuai [] a donde hai dos fuentes: la del Seor i la Virgen : en la primera se lavan los hombres para tener esposas i en la segunda las mujeres para conseguir marido. En este santuario hai4 un crucificado aparecido en una piedra, al que se le ofrenda para tener descendencia (1999:32. Siqisqay).
2

Qampiqkunawan yanapachikuspa warmipas qaripas tarinapaqqa, qawaykunam Luis Millonista (:1989:59 s.s.). 3 Waqankikunawan warmipas qaripas tariymantaqa qaqaykusunchik Felipe Guamn Poma de Ayala (2005, I:203 s.s.). 4 Kaynatan Adolfo Vienrich qillqarqa.

7 Urunquy awihakunamanta rimaspanmi Jos Carlos Vilcapomapas (2010) nin: En el rea andina, se refiere como [enfermedad] a la disfuncin erctil, a la eyaculacin temprana o a la infertilidad masculina. La falta de hijos se achaca a este mal. Se dice que la miel de la abeja cura la impotencia [] En algunos lugares de abundancia de panales a los que consumen se les dice las melliceras, sugiriendo que gracias a su consumo pueden producir muchos mellizos (:112). Mana wawayuq kaspa llakikuykunaqa manam ayllullanchikkunapichu. Vilcapomapa nisqanpihinapas Mellicera sutiyuq qucha kanmi, Chilcapi. Chay quchapi armakuptikiqa iska-iskaymantaraq wachakunki, churiyakunki, ninkum Lima runakunapas. Kay raki tukunanchikpaqa takyaykachisun nispanchik: qulluq kayqa tiyasqanchikpi chinkariyta suyayllam. Pachamamapa ancha wachakuq kayninta mana riqsiyllam, payhina kay mana atiyllam. Chayna kaspanchikqa willkakunawan, pachamamawan, uywakunawan, mallkikunawanpas mana tinkuymi, paykunawan mana yanapanakuspa yanapakuyninta tiyakuymi. mana Nichwantaqmi, kutichiy atiymi, qulluq kayqa runamasinchikkunapa kaymi. Kayna yarqay runa

rikukuykuspaykiraqmi taytachakunatapas, willkakunatapas, hampiqkunatapas chayraq maakullanki wiksayuq rikuriruspa wachakunaykipaq, churiyuq kanaykipaq. Qatiqnin rakipiqa ayllunchikkunapi runa qulluy willakuykunamanta pisillatapas rimaykusunchik. 3. Runa qulluymanta willakuykuna Liwrukunapi qullunchikmi warmipas mana huqarisqaa waka willakuykunapiqa uywakunaman qaripas utaq manaraq huqarisqakunapipas araranqaykunaman payayanankukama, wiksayuq

saqrakunaman mana churiyuqmi;

umutukunamanpas tikrakusqa kaypachapi paqarumuptinchik. Kay willakuykunapiqa wawayuqmi, machuyanankukama tiyanku taytachakunata maaykachakustin, hampiqkunawanpas hampichikustin, chaynasqallankupim warmikunaqa qunqaymanta rikurirqunku, chaymantaqa wachakusqankupas manas uqanchikhinachu. Ararankaymanta Chili wakachamanta kwintukunamanqa qatiykachichwanmi tayta Alejo Maque Capirapa willakuyninta (Chirinos-Maque, 1996: 170, s.s.). Rakraq wawa sutichasqam kay wawaqa, paytas paya warmia wachakusqa, warmipa qusanpas

8 machuas kasqa. Warmi qarintinsi llapa imayniyuq kaspanku, awpamantaraq munarqaku wawasapakuna kayta. Chay wawaqa paqarimusqan punchawmantas llapa imatapas yunpa-yunpay mikuyta qallarisqa, wallpachakunatapas uwihachakunatapas chaymantaqa turukunatapas sapa punchawlla rakraykurqa. Chaysi pusaq watachallayuqraq kachkaspan taytankunapa mikuynintapas, uywankunatapas lliw tukururqa. Huk willakuytaataqmi Saqra wawamanta nispa sutichasunchik. Kay willakuypim warmi qarintin biyahirukuna tutayarqunku an purisqankupi. Paykunaqa kuskalla tiyachkaspankupas mana wawayuqsi kasqaku. Chaysi chunniq an patanpi waqakuchkaq wawachata tarikurqaku. Hinaptinsi kusisqalla huqarispanku apakurqaku. Wawaqa waqakunsi mana imawanpas upallaspan. Warmiataqsi Icha kaywan upallachiyman nispa uuyta qallarin. Manaraq wachakuq warmipa uunmantaqa manam imapas lluqsimunchu riki, chaysi wawaqa warmipa uunta lliw kachuparurqa qunqayllamanta kirunkuna chikankarayta wiarquptin. Kay wawaqa saqra diyawlus kasqa. Johnny Payneataqmi (1999:108, s.s.) Chunta nisqan kwintunpi willawanchik sipaswan maqta kasarakusqankumanta. Sipaspa awilansi waukun, chaymantas payachaqa kundinakun hinaspas kaypachaman kutimun warmi willkan maskaq. Chaymantas ayakuna pampananchik kanchaman pusan kikin payachapa ayanta mikunankupaq. Waynaqa layqawan yanapachikuspa yeguaman, kawalluman warminta tikrachin. Chaysi arrieruman venderapusqa, chay yeguata. uqallaypas uyarirqanim, taytaypa siminpi Usunmanta5 willakuyta. Usunqa machuchapa payachapa wauchirqa chaymi wawansi. Kay Usunqa kulis umutu runachallas tukusqanmanta. karqa, Suqta chaysi maki palmachallapipas puriykachaq. Payqa umutulla kaspanpas chikankaray turutas taytankunapa wirtan kwintukuna Paykunaqa allin riqsisqanchikqa uywachasqakunalla, saqrachasqakunalla wawakunamantam rimanku umallanchikpi kuskam kaqkuna6 tiyanku, nisqanchikta imaymana yuyarichiwanchik. uqanchikwan kawsakusqachikta qawastin,

sunquyuqkunata, wakchakunata yanapastin; huchasapakunata, yarqay runakunata akarichistin. Qatiq rakipi, qawaykusunchik Araranqaymanta Chili wakachamanta, kay willakuykuna ima niwasqanchikmantapas.

Kay willakuyqa hukkunawanpas Wankawillka anaqpacha llaqtapa willakuynin / Relatos de Huancavelica, Ciudad prxima al cielo nisqan liwruchaypim uusqa kachakan paqarichimunaypaqa. 6 Umallanchikkpi kaqkunamanta allin yachananchikpaq qawaykusun Pablo A. Landeo Muoz, Categoras Andinas para una aproximacin al willakuy / Umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo andino). Universidad Nacional Mayor de San Marcos, Lima 2010. Kay tesiswanmi qaynawatalla Literaturapi magster nisqanta hayparqani.

WAWAKUNA LLAPANMANTA QAWAYKUNAPAQ

Kwintukuna Ararankayma nta Chili wakachamanta Rakraq wawanta Waqaq wawamanta Chunta Usun

Warmikuna -Puquyninpia Wachakun, kapaq. Mana wachakuq payacha Payakayninpia wachakun /Qapaq. Kallpayninpi mana wachakuq Mana wachakuq, yegwaman tikrakun Payakayninpia umutuchallata wachakun

Qarikuna -Puquyninpia churiyakun, kapaq. Mana churiyaq machucha Machukayninpia churiyakun /Qapaq Kallpayninpi mana churiyaq Churiyanchiki allimantaa Machukayninpia umutuchallata churiyan

Wawakuna Uyallan runapa uyanhina, imatapas munan runahina Turuchata kuyayllawan wawatahina uywanku. Yunpay mikuq, taytanpa imantapas usyachin. Runaman tikrakusqa saqra diyawlu Manam wawaqa kanchu. Umutulla kaspanpas wakin wawakunahinam.

Kaykunataqa kuskachanam nina mulamanta utaq mula saqramanta willakuykunawan. Nina mulaqa tayta kurakunawan huchallikuq warmikunam. Yawarninchikkuna taqwinakusqanmanta rimaspanmi Saturnino Huillca tinkuchin mistikunata mulakunawan. Paypa hamutasqanmantam, Mrzataq takyachin kaynata: Ahora bien, los mistis son mulas porque su padre era espaol y su madre era inca. Indudablemente, estas mulas pueden multiplicarse entre s y dar vida a nuevas mulas. Tambin, si un hombre misti tiene hijos en una unin exogmica con una mujer que pertenece a los runa, la descendencia pertenece a la clase de los mistis. La mujer en cuestin deja de parir a los runa, o sea, desde el punto de vista de los runa se vuelve estril, mula saqra. En particular, lo mismo se refiere a los mujeres de los curas (:39).

10 Saturnino Huillcapa nisqan chayna kaptinqa llapa Per suyupi tiyaqkunachushinam mula kanchik. Kunanpachakama yawarninchikqa kutirispa kutirispa taqwikusqam. Runa runakunaqa manaam kanchikchu. 4. Arguedaspa kwintunkunapi runa qulluy Kaypi hamutananchikpaqa Arguedaspa kasarakuymanta qillqasqanta yuyariykusunchik: [la mujer es] la imagen y el smbolo de la madre tierra, mama pacha, porque la mujer por su fecundidad, dice el indio que es la imagen de la tierra, su representante genuina y verdadera. (1989:99. Siqisqay). Tayta urqum pachamamapa yanan, kaymantam: pachamamaqa warmi, tayta urquataq : qari. Nisqanchikmantam llapa warmikunaqa pachamamahina ancha wachakuqkuna. Mana sinchi wachakuq kayqa pachamamata mana riqsiymi; mana payhina kaymi, qaripa muhunta wauchiymi, runakunata qulluchiymi. Chaynallataqmi runakunaqa qullunman pachamanchik mana imaymana rurunkunata quwaptinchik, tarpuykunata mana qispichiptin, quchakunata chakichiptin. Mana muhuyuq qari kaypas manam tayta urquhina kaychu. Nisqanchikta qawarispalla kunanqa hamutaykusunchik Arguedaspa kwintunkunamanta. 4.1. Ararankaymanta / El hijo lagarto Kay willakuyqa huusqacham paqarimurqa Cuentos religioso-mgicos quechuas de Lucanamarca nispa sutichasqa huk willakuykunawan kuska (Folklore Americano, No 8-9. Lima, 1960-61). Arguedasqa Lucanamarcata chay riwistapi riqsichiwanchik, chaymanta rimaykun don Luis Gilberto Perezmanta, pay kwintukuna willakuq kasqanmanta. Qipamantaam Arguedasqa Ararankay willakuymanta nirqa todos los personajes principales del cuento son mistis, es decir, individuos pertenecientes al separado y dominante mundo de los criollos dominantes (Arguedas, 1986:89)7 nispa. uqallanchikqa pisillataam qatiykachisun Arguedaspa nisqanmanqa. Paypunim allinta qawaykachiwanchik kay kwintu llapa ima nisqanmantapas. Yuly Tacasmi llamkanaykupaq huunakusqaykuman chayamurqa huk punchaw, liwrukuna aptakusqa. Huk kaqnin liwrum kasqa Lluqanamarka: llaqtanchikpa yuyariynin / Lucanamarca: memorias de nuestro pueblo (Carola Falcon, et. alt., 2007) 8, chaypim tarirqani ararankaymanta huk kaq willakuyta:
7 8

Qawaykusunchik Marcn Mrzpa hamutaynintapas (1992:40 s.s.) Runasimipi qillqasqahinan uyanpiqa, chaynahina kaspanpas liwruqa kastillasimillapi qillqasqam.

11

Santiago de Lucanamarca

En los primeros tiempos de existencia de Lucanamarca, haba una tribu que habitaba en el lugar del Calvario. Esta tribu se llamaba Markapata y tambin vivan otras tribus en Huarcaya y se llamaban Auquimarkas. En la tribu de markapata viva una familia que tena una hija no tan bonita y esta chica siempre bajaba al ro de Calcamayo cerca al puente de Aquylla, para baarse y lavar su ropa. Pero eso en este ro viva un lagarto (ararankay) macho que se haba enamorado de la chica. El ararankay se converta en hombre para hablarle a la chica siempre y cada vez que ella iba al ro, apareca el ararankay convertido en varn. Entonces se acercaba a la chica y la enamoraba pero ella no aceptaba, entonces el ararankay que estaba muy enamorado no la dejaba. La chica no aceptaba el amor de este hombre pero una vez le haba dicho que si quera estar con ella tena que ir donde sus padres a pedir su mano a Markapata. Entonces el ararankay tena que subir al pueblo y siempre descansaba a mitad del camino al pueblo al lado de una piedra grande. Esta piedra sigue all, por el jirn Cusco. Pero como el lagarto era valiente, siempre peleaba con la tribu de la chica y se defenda. Dicen que haba hecho que la tribu de Markapata gane varias peleas con otras tribus, hasta que en una de las peleas el lagarto muri (:28).

Kay kwintuqa tinkunchuqaya Arguedaspa willakuy huqarisqanwan. Kay kwintupi ararankayqa karqaam, manam warmipa wachakusqanchu nitaqmi warmikunawan kasarakunchu paykunata mikunanpaq. Aswanmi allin araranay hinaspam sipaspa Markapata ayllunman sayan. Kay ayllupa awqankunawan maqanakuypim waunpas. Yuly Tacasqa taytankunawanpas Lluqanamarkamantam, chaymi kwintumanta rimaptiyku niwarqa Kaynallatam taytaypas awilaypas willakunku ararankaymantaqa.9 Arguedaspa willakuyninpiqa puqusqa warmiam ararankaytaqa wachakun. Ararankay allinta kallpachakuruptinqa tayta-mamanku, llapa imayuq kaspanku, kasarachiptinpas yaqa llapam warmichankunatam mikururqa. Kay iskay willakuykunata riqsisykuspaymi tapukuni imanasqataq mana tinkunkuchu?, utaqchu ararankaykunamantaqa iskay willakuykukuna kan? nispa.
9

Kay wata (2011), sitiembre killapi paywan rimasqaypi.

12 Willakuy qawasqanchikpi Calcamayumanta ararankayqa se converta en hombre para hablarle a la chica siempre y cada vez que ella iba al ro, willakuqpa siminpi ararankayqa waynamanmi tikrakun sipas yaku apananpaq sapa uraykamuptin, chaymi uywakunamantawan sipaskunamanta willakuykunahina / cuentos de animales enamorados, ninchikmi kastillasimipi. Kayna kwintukunapiqa atuqpas kunturpas ukukupas allqupas sipaskunapaqa allin sumaq waynakunahinam10. Nisqanchikhina mana kaptinqa allillamanta icha atiruchwan musuq hamutaykunata, chaykamaqa llamkayninchikta kayllapi saqiykusunchik. 4.2. Chili wakachamanta / El torito de la piel brillante. Kay kwintutaqa riqsirqani kastillasimillapiraqmi (Arguedas, 1974: 137 s.s.) qipataam tariykurqani runasimipipas kastillasimipas paqarichisqata (Lira, 1990:22 s.s.). Chili wakachapiqa huk ayllum warmi qari kallpallankupi kachkaspanku mana wawayuq, wakacha uywakusqankuataqmi qunqayllamanta mana turuta riqsichkaspan chichu rikurirqun, chaymantam wakaqa chili wakachata wacharqun. Kay chili wakacham hanayman urayman, runa wawahina, qari runata qatiykachan. Runachaataqmi warmintin chili wakachataqa aswan ancha kuyakuyllawan irqichatahina uywanku. Wakacha saqra turuwan llallichikuptinpas, paykunaqa waqaspanku maman waka musuqmanta wachakunanta suyanku. Kayna suyasqanpim warmiqa wachakunchu, maman wakapas wachakunachu. Chaynasqallanpim warmiqa payayarqun, qaripas machuyarqun. pachamamawan, Animismo pay ninchikmi llapa kastillasimipi, kaqkunawan uqanchik kuskalla runakuna hawanpi tiyakuptinchik;

mallkikunawanpas, uywakunawanpas, hukllayllasqahina kaptinchik. Nisqaymantam Sofa Venturoli (2005) nin: Desde poca prehispnica la presencia de la especie animal se delnea bajo un aspecto dualstico en el cual el ser animal se evidencia como complementario al ser humano: la asociacin entre hombre y animal, algunos en especfico, constituyen una de las parejas clsicas del dualismo andino, hombre y animal son considerados como partes opuestas que forman una unidad. (:73)

10

Qawaykusunchik Csar Itierpa llamkayninta (El hijo del oso, 2007).

13 Chili wakachapi mana wawayuqkunaqa uqanchikhina runakunam, chaymi wakachata wawachakuspanku sumaqllata uywakunku, kuyakuynillankuta chiqa wawamanhina quspanku. Uywaqa kaypim runachasqahina rikurimun (humanizacin de la naturaleza) imaynam pachamamanchiktapas runachasqanchikhina. Kay kwintupi wakacha uywakuq runakunaqa akarinkuchuqaya mana wawayuq kasqankuwan. Ararankaay kwintupiataqmi warmi qaripas wawayuq kayta munanku chakrankutapas, uywankutapas payman saqinankupaq. Chili wakachapa duyunkuqa kuyakuyninkuta, ayllukuyninkuta manam qulluchinkuchu. Kaymantam Venturoliqa qatiykachinraq: El concepto dualstico, considerado como momento de

complementariedad entre el ser humano y el ser animal, implica la nocin de reciprocidad. El mismo trmino reciprocidad debe ser explicado y cada vez entendido, en base al contexto en la cual se est utilizando (Venturoli, 2005: 73). Reciprocidadqa runamasinchikkunawan, pachamamawan, uywakunawanpas, qunakuymi, paykunawan yanapanakuymi. Manam chaskikuyllachu. Contextoataqmi hanay ayllukunapipas, uray ayllukunapipas llapa ima kayninwan tiyakuy. Chiripas yarqaypas kusikuypas tiyakuyninchikman watasqa kaspanmi contexto. Chili wakachamanta willakuyqa sallqa llaqtakunapa willakuyninmi. Imanasqam kaynata ninchik? Kwintupi iskay kimsa siqikunata qawaykusunchik: Wakachaqa tuturata llachushaqtinsi quchamanta saqra (encanto) lluqsimusqa, machu yana waka rikchayninta hapispa. / Cuando [el torito] estaba arrancando la totora, sali un toro negro, viejo y alto, del fondo del agua [lago]. Estaba encantado, era el Demonio que tomaba esa figura (Lira, 1990:22). Tuturaqa sallqa ayllukunapa quchankunallapim aswan allinta wian. Uray aqu ayllukunapiqa, quisqalla kaptinku, manam allintachu wian. Quchakunapas inkantuyuq chunniq urqukunallapi kaspankum. Chili wakacha yana wakawan imayna maqanakusqankuta qawananpaq runachaqa siqan urqu pataman. Chaymantas, thallaykuspalla qhawan, ichhu qhipachallanmanta / El dueo subi el cerro y lleg a la

14 cumbre. All se tendi; oculto en la paja (:24) Ichupas chiri urqukunallapin sumasumaqta wian. Kay kwintupi willakuqpa siminqa manan pisi-pisillatapas chakrakuna yapuymanta rimanchu, ima hallmaykunamantapas. Qichwa llaqtakunapi turuchakunaqa chakra Kaykama yapuykunaman watasqam. iskay Nisqanchikmantaqa umayuqhinam. takyachisunchik: chili wakachamanta willakuyqa sallqa runakuna wawqichikkunapa willakuyninmi, nispa. rimasqanchikqa Nirqanchikmi: warmikunaqa pachamamahinam, chaymi payhina wachakuspanku mana runakunata qulluchinkuchu, kay hamutayqa uray ayllukunapi tiyaqkunapaqmi. Chili wakachapi warmiqa manam imayna wachakuy kasqanta riqsinchu, chaymantaqa manam pachamamahina kaqllachu, mana wachakuspanqa runatapas qulluchiqhinam. Allinta qawaykuptinchiqa manay chaynachu: paykunaqa warmi-qarintinmi llapa kuyakuyninkuta, wayllukuyninkuta quykurqaku wakachaman, uywaataqmi wayllukuykunata chaskikuspa pisi ayllupa sunqunta qasiyachin. Kaypiqa kan reciprocidad nisqanchik. Warmi-qaripa tiyakuyninkuqa runamasinchikkunapa iiyninkupihina tiyakuyllam. Imanasqataq mana wachakuspa mana churiyaspa tiyakuyqa allin? Kaypi chuyachaykusun. Warmikunapaq pachamamahina kayqa chakrakunaman watasqa ayllukunallapaqmi. Pachamamanchik muhukunata, mallkikunata mana rururichiptinqa runakunapas, uywakunapas, mallkikunapas qullunmanmi. Qichwa ayllukunapaq chakrakuna yapuyqa, llapa tarpuykuna hallmayqa, aswan chaninchasqa llamkaymi, chaymi wawasapakuna kaypas allinsu, llamkaykunapi yanapakunankupaq, llumchuykunapa, masakunapa makinkupas aswan munasqa. Hanay llaqtakunapiataqmi chiripas, wayrakunapas, lastakunapas ancha kaptin chakrakunapi llamkayqa pisilla chaninchasqa, chaymi sallqarunakunaqa uywakuna sunquyuq. Paykunaqa aswan allinta kuyanku llamankunata, uwihankunata, wakachankunata, aytukuynin. manam kawalluchankunata. Kay uywakunam paykunapa mikuynin, Chaymi paykunaqa uywakuna allin Qawasqanchikpihina michiq. Hanay ayllukunapi kwintupi

pachamamaqa manataqmi qunqasqachu, manachaypaqa qiwakunapas, ichukunapas wianmanchu. Chili wakachamanta runakunaqa manam sapinmantachu qullunku. Paykunapiqa runamasinchikkunapaqpas, uywakunapaqpas sunqunkupi sinchiyasqa wayllukuymi kan. Hancha allin sunquyuq runakunapiqa mana churiyuq, mana wawayuq kaptinkupas qullunchikchuqaya. Tukunapaq

15 Runa qulluymanta rimayqa llapantinpachapi mana hawka tiyayllam. Wakiqninchikqa llakikuyllawan sapa punchaw tapukunchik: Pimantaq saqillasaq quri-qullqiykunata, llapa imaykunatapas?, imaynanpitaq yawarllayta qulluchiyman?, nispanchik. kantaqmi Ayllunchikkunapa willakuyninkunapihina runamasinchikkunapas

chakrasapakuna, uywasapakuna, mana chullallapas churiq. Chaymi ima haykatapas ruwaspanku taytachakunata maakunku, hampiqkunawanpas hampichikunku warmi kaspankuqa wachakunankupaq, qari kaspankuqa churiyanankupaq. warmikuna Hamutayninchikpiqa qawamurqanchikmi pachamamanchikwan

hukllayllasqahina kasqankuta. Payhina mana sinchi ruruyuq kayqa, qaripa muhun chinkachiyqa, runa qulluchiymi. Pachamamawan warmi tinkuchiyqa allpa llamkaq qichwa Chayna ayllukunallapaqmi. nispanchikmi Sallqakunapi runamasinchikkunapa Chili sapa punchaw kwintuta mana llamkayninkuqa uywakuna michiymi, chaymi pachamamataqa pisillata muchanku. takyachimurqanchik wakachamanta mallkikunawam qawaykuspanchik. Nirqanchiktaqmi, runa qulluyqa mana allin sunquyuqkunallapaqmi, apunchikkunawan, pachamamawan, huywakunawan, hukllayllasqahina tiyakuqkunapaqmi.

Lima, ayamarqay killa, 2011 pablolandeo@hotmail.com

Vase tambin: LANDEO MUOZ, Pablo A. Jos Mara Arguedaspa iskay willakuyninpi runakuna qullusqanmanta, ayllukunapa iiyninkumantawan. En Atuqpa Chupan Riwista, wata 1, yupay 1. Lima, ayamarqay killa, 2011-12, pp.33-53.

16 KAY QILLQASQAKUNAMANTA YACHAPAKUSQA

ARGUEDAS, Jos Mara. cuentos religioso mgicos quechuas de Lucanamarca. En Folklore Americano, ao VIII, No 8 y 9. 1960-61, Lima. ------------ Cantos y cuentos quechuas / I. Lima, Municipalidad de Lima Metropolitana, Secretara de educacin y Cultura. Munilibros 12. 1986. ------------ Indios, mestizos y seores. Lima, Editorial Horizonte, 1989. ARGUEDAS, Jos Mara; et al. Ollantay y cantos y narraciones quechuas. Lima, Ediciones Peisa. 1974. CHIRINOS RIVERA, Andrs [y] MAQUE CAPIRA, Alejo. Eros Andino. Edicin bilinge. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, 1996. CLAVE, Diccionario de uso del espaol actual. 6ta. Edicin. Ediciones SM, Madrid, 2003. DUVIOLS, Pierre. Procesos de Idolatras. Cajatambo, siglo XVII. Lima, Pontificia Universidad Catlica del Per, Instituto Francs de Estudios Andinos, 2003. FALCON, Carola; JIMNEZ, Edilberto; ALFARO, Giovanni. Lluqanamarka: llaqtanchikpa yuyariynin / Lucanamarca: memorias de nuestro pueblo. Municipalidad Distrital de Santiago de Lucanamarca, Comisin de Derechos Humanos, Asociacin de Familiares Vctimas de la Violencia Poltica, Distrito de Santiago de Lucanamarca, 2007. GONZLEZ HOLGUN, Diego. 1608: Vocabulario de la Lengua General de Todo el Per Llamada Lengua Qquichua o del Inca. Edicin facsimilar de la versin de 1952. (Incluye addenda, presentacin de Ramiro Matos Mendieta y Prlogo de Ral Porras Barrenechea), 3a re-impresin. Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos. 1989. GUAMN POMA DE AYALA, Felipe. Nueva Cornica y Buen Gobierno I, (edicin y prlogo de Franklin Pease), 1a reimpresin. Lima, Fondo de Cultura Econmica, 2005. ITIER, Csar. El Hijo del Oso. La literatura oral quechua de la regin del Cuzco. Lima, Instituto Francs de Estudios Andinos, Instituto de Estudios Peruanos, Universidad catlica del Per, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 2007. JIMNEZ SARDN, Greta. Rituales de la vida en la cosmovisin andina. Bolivia, Plural editores, 2003.

17 LANDEO MUOZ, Pablo A. Categoras Andinas para una aproximacin al willakuy / umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo andino). Tesis para optar el grado de magster en Literatura Peruana y Latinoamericana. Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 2010. LIRA, Jorge. Cuentos del alto Urubamba. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, 1990. MILLONES, Luis [y] PRATT, Mary. Amor brujo. Imagen y cultura del amor en los Andes. Lima, Instituto de Estudios Peruanos, 1989. MRZ, Marcin. Los Runa y los Wiracua. La ideologa social andina en la tradicin oral quechua. Varsovia. Universidad de Varsovia, Centro de Estudios Latinoamericanos, 1992. PAYNE, Johnny. Cuentos Cusqueos. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, 1999. SANTO THOMS, fray Domingo de. 1560: Lexicn o Vocabulario de la Lengua General del Perv. Edicin y comentario de Jan Szemiski. Lima: Ediciones el Santo Oficio Cdice Ediciones S.A.C., 2006. TAYLOR, Gerald. Ritos y Tradiciones de Huarochir, Manuscrito quechua de comienzos del Siglo XVII. (Versin paleogrfica, interpretacin fonolgica y traduccin al castellano de G. Taylor y estudio biogrfico sobre Francisco de vila por Antonio Acosta). Lima: Instituto de Estudios Peruanos, Instituto Francs de Estudios Andinos, 1987. VALDERRAMA, Ricardo [y] ESCALANTE, Carmen. Gregorio Condori Mamani, autobiografa. Qosqo, Municipalidad del Qosqo, 1992. --------------- Nosotros los Humanos - uqanchik Runakuna. Testimonio de los quechuas del siglo XX. Edicin bilinge quechua y castellano. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de las Casas, 1992. VENTUROLI, Sofa. Animales de la vinculada a los animales en fertilidad, anlisis de la simboliga la sierra de Ancash. En:

http://unibo.academia.edu/SofaVenturoli/Papers/335245/Animales_de_la_Fertilidad_analisis_ de_la_simbologa_vinculada_vinculada_a_los_animales_en_la_sierra_de_Ancash. (hapisqa, 24 de octubre killapi, 2011 watapi).

VIENRICH, Adolfo. 1905. [Tarmap Pacha Huaray] Azucenas Quechuas / [Tarmapap Pachahuarainin] Fbulas Quechuas. 3a edicin de Pedro Daz Ortiz. Lima, ediciones Lux, Universidad Ricardo Palma, 1999. VILCAPOMA, Jos Carlos. De bestiarios a la mitologa andina. Insectos en metfora cultural. Lima, Asamblea Nacional de Rectores, 2010. YANEZ, Jos. Yanantin: La filosofa dialgica intercultural del Manuscrito de Huarochiri. Quito, Ediciones Abya-Yala, 2002.

Você também pode gostar