Você está na página 1de 252

ACHOPOLlS

Invcsiigaao Accrca do Enicndincnio Hunano |1748|


David Hunc |1711-1776|
Traduao. Anoar Aic

Ediao
ACFPOLIS

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil

Fonic Digiial.
lr.cgrous.con/grou/acroolis/

2001,2006 David Hunc

lNDlCE
SEO I 6
Das Difcrcnics Classcs dc Filosofia
SEO II 20
Da Origcn das Idcias
SEO III 27
Da Associaao dc Idcias
SEO IV 39
Duvidas Cciicas Solrc as Ocracs do Enicndincnio
PrImeIra Parte 39
A Filosofia Moral
Segunda Parte 48
SEO V 58
Soluao Cciica dcsias Duvidas
PrImeIra Parte 58
Segunda Parte 65
SEO VI 75
Da Prolalilidadc
SEO VII 79
Da Idcia dc Concao Ncccssaria
PrImeIra Parte 79
Segunda Parte 94
SEO VIII 100
Da Lilcrdadc c Da Ncccssidadc
PrImeIra Parte 100
Segunda Parte 119
SEO IX 128
Da Fazao dos Aninais
SEO X 133
Dos Milagrcs
PrImeIra Parte 133
Segunda Parte 141
SEO XI 159
Da Providcncia Pariicular c Do Esiado Fuiuro
SEO XII 178
Da Filosofia Acadcnica ou Cciica
PrImeIra Parte 178
Segunda Parte 186
TerceIra Parte 192
Notas 198

lNvcsTicAAo
AccncA oo
ENTcNoimcNTo
HumANo

DAvio Humc

SEO l
DAS DlFEHENTES CLASSES DE FlLOSOFlA
1


A FILOSOFIA MORAL, ou cicncia da naiurcza
Iunana
2
, odc scr iraiada dc duas nanciras difcrcnics;
cada una dclas icn scu ncriio cculiar c odc
coniriluir ara o cnircicnincnio, insiruao c rcforna da
Iunanidadc. A rincira considcra o Ioncn cono
nascido rincialncnic ara a aao; cono influcnciado
cn suas avaliacs clo gosio c clo scniincnio;
crscguindo un oljcio c cviiando ouiro, scgundo o valor
quc csscs oljcios arcccn ossuir c dc acordo con a luz
sol a qual clcs rorios sc arcscnian. Cono sc adniic
quc a viriudc c o nais valioso dos oljcios, os filosofos
dcsia classc inian-na con as nais agradavcis corcs c,
valcndo-sc da ocsia c da cloqucncia, discorrcn accrca
do assunio dc nancira facil c clara. o nais adcquado
ara agradar a inaginaao c caiivar as inclinacs.
EscolIcn, na vida coiidiana, as olscrvacs c ccnlos
nais noiavcis, colocan os caracicrcs oosios nun
conirasic adcquado c, airaindo-nos ara os caninIos da
viriudc con viscs dc gloria c dc fclicidadc, dirigcn
nossos assos ncsics caninIos con os nais sadios
rccciios c os nais ilusircs ccnlos. Fazcn-nos scnt a
difcrcna cnirc o vcio c a viriudc; cciian c rcgulan
nossos scniincnios; c sc clcs odcn dirigir nossos
coracs ara o anor da rolidadc c da vcrdadcira
Ionra, cnsan quc aiingiran lcnancnic o fin dc iodos
os scus csforos.
Os filosofos da ouira classc considcran o Ioncn
nais un scr racional quc un scr aiivo, c rocuran
fornar scu cnicndincnio cn lugar dc nclIorar-lIc os
cosiuncs. Considcran a naiurcza Iunana oljcio dc
cscculaao c caninan-na con rigoroso cuidado a fin
dc cnconirar os rincios quc rcgulan nosso
cnicndincnio, cciian nossos scniincnios c fazcn-nos
arovar ou ccnsurar qualqucr oljcio ariicular, aao ou
conduia. Julgan una dcsgraa ara ioda a liicraiura
quc a filosofia nao icnIa csialclccido, alcn da
conirovcrsia, o fundancnio da noral, do raciocnio c da
criica; c quc scnrc icnIa quc falar da vcrdadc c da
falsidadc, do vcio c da viriudc, da lclcza c da fcaldadc,
scn scr caaz dc dcicrninar a fonic dcsias disiincs.
Enquanio icnian rcalizar csia ardua iarcfa, ncnIuna
dificuldadc os dcscncoraja; assan dc casos ariicularcs
ara rincios gcrais, c conduzcn ainda nais suas
invcsiigacs ara rincios nais gcrais, c nao fican
saiisfciios aic cIcgar quclcs rincios riniiivos quc,
cn ioda cicncia, dcvcn liniiar ioda curiosidadc
Iunana. Enlora suas cscculacs arcan alsiraias
c ncsno ininicligvcis aos lciiorcs conuns, asiran
arovaao dos crudiios c dos salios c considcran-sc
suficicnicncnic concnsados clo csforo dc ioda a
cisicncia sc udcrcn dcscolrir algunas vcrdadcs
oculias quc ossan coniriluir ara o csclarccincnio da
osicridadc.
Ccriancnic, a filosofia facil c dada icra scnrc
rcfcrcncia, ara a naioria dos Ioncns, solrc a filosofia
caia c alsirusa; c or nuiios scra rcconcndada, nao
acnas cono a nais agradavcl, nas ianlcn cono nais
uiil do quc a ouira. Ela cncira nais na vida coiidiana,
nolda o coraao c os afcios, c ao aiingir os rincios
quc inulsionan os Ioncns, rcforna-lIcs a conduia c
aroina-os nais do nodclo dc crfciao quc cla
dcscrcvc. Ao conirario, a filosofia alsirusa, aliccrada
nuna conccao quc nao odc cncirar na vida raiica
c na aao, dcsvanccc quando o filosofo sai da sonlra c
cncira no dia claro, ncn scus rincios odcn nanicr
facilncnic qualqucr influcncia solrc nossa conduia c
nossos cosiuncs. Os scniincnios dc nosso coraao, a
criurlaao dc nossas aics c a inciuosidadc dc
nossas cnocs, dissian iodas as suas concluscs c
rcduzcn o filosofo rofundo a un sinlcs lclcu.
rcciso ianlcn rcconIcccr quc a filosofia facil
adquiriu a nais duravcl cono ianlcn a nais jusia
fana, c quc os raciocinadorcs alsiraios icn acnas, aic
aqui, gozado dc una rcuiaao noncnianca, nascida do
caricIo ou da ignorancia dc sua roria coca, nas
clcs nao icn sido caazcs dc nanicr sua fana anic o
juzo cquiiaiivo da osicridadc. Un filosofo rofundo
odc facilncnic concicr un crro cn scus raciocnios
suiis, c un crro c ncccssariancnic gcrado dc un ouiro,
visio quc clc o dcscnvolvc aic suas conscqucncias c nao
c dissuadido cn adoiar una conclusao dc asccio
inconun ou or scr coniraria oiniao oular. Mas
un filosofo quc acnas sc roc rcrcscniar o
scniincnio conun da Iunanidadc nas corcs nais lclas
c nais agradavcis, sc or acidcnic cai cn crro, rccorrc
novancnic ao scnso conun c aos scniincnios naiurais
do csriio c assin volia ao caninIo ccrio c sc roicgc
dc iluscs crigosas. A fana dc Cccro florcscc no
rcscnic, nas a dc Arisioiclcs csia conlciancnic dcca-
dcnic. La Druycrc uliraassou os narcs c ainda nanicn
sua rcuiaao; iodavia, a gloria dc MalclrancIc csia
liniiada sua roria naao c sua roria coca.
Addison, ialvcz, scra lido con razcr quando Loclc
csiivcr conlciancnic csquccido.
3

O ncro filosofo c gcralncnic una crsonalidadc
ouco adnissvcl no nundo, ois suc-sc quc clc cn
nada conirilui ara o lcncfcio ou ara o razcr da
socicdadc, orquanio vivc disianic dc ioda conunicaao
con os Ioncns c cnvolio cn rincios c nocs
igualncnic disianics dc sua conrccnsao. Por ouiro
lado, o ncro ignoranic c ainda nais dcsrczado, ois
nao Ia sinal nais scguro dc un csriio grossciro, nuna
coca c una naao cn quc as cicncias florcsccn, do quc
crnancccr inicirancnic dcsiiiudo dc ioda csccic dc
gosio or csics nolrcs cnircicnincnios. Suc-sc quc o
caraicr nais crfciio sc cnconira cnirc csics dois
circnos. conscrva igual caacidadc c gosio ara os
livros, ara a socicdadc c ara os ncgocios; nanicn na
convcrsaao disccrnincnio c dclicadcza quc nasccn da
culiura liicraria; nos ncgocios, a rolidadc c a caiidao
quc rcsulian naiuralncnic dc una filosofia convcnicnic.
Para difundir c culiivar un caraicr iao acrfcioado,
nada odc scr nais uiil do quc as conosics dc csiilo
c nodalidadc faccis, quc nao sc afasian cn dcnasia da
vida, quc nao rcqucrcn, ara scr conrccndidas,
rofunda alicaao ou rciraincnio c quc dcvolvcn o
csiudanic ara o ncio dc Ioncns lcnos dc nolrcs
scniincnios c dc salios rccciios, alicavcis cn
qualqucr siiuaao da vida Iunana. Por ncio dc iais
conosics, a viriudc iona-sc anavcl, a cicncia
agradavcl, a conanIia insiruiiva c a solidao un
divcriincnio.
O Ioncn c un scr racional c, cono ial, rccclc da
cicncia sua adcquada nuiriao c alincnio. Mas os
liniics do cnicndincnio Iunano sao iao csirciios quc
ouca saiisfaao sc odc cscrar ncsic ariicular, ianio
cla cicnsao cono cla scgurana dc suas aquisics.
O Ioncn c un scr sociavcl do ncsno nodo quc
racional. No cnianio, ncn scnrc odc usufruir dc una
conanIia agradavcl c divcriida ou conscrvar o gosio
adcquado ara cla. O Ioncn c ianlcn un scr aiivo, c
csia icndcncia, lcn cono as varias ncccssidadcs da vida
Iunana, o sulncic ncccssariancnic aos ncgocios c s
ocuacs; iodavia, o csriio rccisa dc algun rcouso,
ja quc nao odc nanicr scnrc sua inclinaao ara o
cuidado c o iralalIo. Parccc, ois, quc a Naiurcza
indicou un gcncro nisio dc vida cono o nais
aroriado raa Iunana, c quc cla sccrciancnic
advcriiu aos Ioncns dc nao crniiircn a ncnIuna
dcsias icndcncias uustu-os cn dcnasia, dc ial nodo
quc os iornc incaazcs ara ouiras ocuacs c
cnircicnincnios. Tolcro vossa aiao cla cicncia, diz
cla, nas fazci con quc vossa cicncia scja Iunana dc ial
nodo quc ossa icr una rclaao dircia con a aao c a
socicdadc. Prolo-vos o cnsancnio alsiruso c as
csquisas rofundas; unir-vos-ci scvcrancnic cla
nclancolia quc clcs iniroduzcn, cla inccricza scn fin
na qual vos cnvolvcn c cla fria rcccao quc vossos
suosios dcscolrincnios cnconirarao quando
conunicados. Scdc un filosofo, nas, no ncio dc ioda
vossa filosofia, scdc scnrc un Ioncn.
4

Sc, cn gcral, os Ioncns sc conicniasscn cn
rcfcrir a filosofia facil alsiraia c rofunda, scn
ccnsurar ou dcsrczar a uliina, nao scria, ialvcz,
inadcquado, concordar con csia oiniao gcral c crniiir
a cada Ioncn o dirciio dc dcsfruiar livrcncnic dc scu
rorio gosio c scniincnio. Mas, cono a qucsiao c,
frcqucnicncnic, lcvada nais longc, aic a conlcia
rcjciao dc iodo raciocnio rofundo, ou o quc c
gcralncnic dcnoninado dc nctuscu, assarcnos a
caninar o quc sc odc considcrar razoavcl lciicar cn
scu favor.
Podcnos concar olscrvando quc una vaniagcn
considcravcl quc rcsulia da filosofia alsiraia c caia
consisic cn sua uiilidadc ara a filosofia facil c Iunana,
a qual, scn a rincira, nunca odcria alcanar un grau
suficicnic dc caiidao cn suas oinics, rccciios ou
raciocnios. As lclas-lciras nao sao ouira coisa scnao
iniuras da vida Iunana cn divcrsas aiiiudcs c
siiuacs, quc nos infundcn difcrcnics scniincnios dc
louvor ou dc ccnsura, dc adniraao ou dc zonlaria, dc
acordo con as qualidadcs dos oljcios quc clas colocan
dianic dc nos. Un ariisia csiara nais lcn qualificado
ara iriunfar cn scu cnrccndincnio sc ossui, alcn dc
gosio dclicado c dc raida conrccnsao, un
conIccincnio caio da csiruiura inicrna do coro, das
ocracs do cnicndincnio, do funcionancnio das
aics c das divcrsas csccics dc scniincnios quc
disiingucn o vcio c a viriudc. Por nais ardua quc ossa
arcccr csia csquisa ou invcsiigaao inicrna, cla sc
iona, cn ccria ncdida, indiscnsavcl quclcs quc qui-
scrcn dcscrcvcr con succsso as aarcncias cicriorcs c
aicnics da vida c dos cosiuncs. O anaionisia
arcscnia aos olIos os oljcios nais Icdiondos c
dcsagradavcis, orcn sua cicncia c uiil ao inior,
quando dcscnIa aic ncsno una Vcnus ou una Hclcna.
Enquanio o inior cnrcga as corcs nais ricas dc sua
aric c da s suas figuras o asccio nais gracioso c o
nais airacnic, dcvc ainda dirigir sua aicnao ara a
csiruiura inicrna do coro Iunano. a osiao dos
nusculos, o sisicna ossco c a forna c funao dc cada
aric ou orgao. A caiidao c, cn iodos os casos,
vaniajosa lclcza, c o raciocnio jusio ao scniincnio
dclicado. En vao caliaranos una dcsvalorizando a
ouira.
Alcn disso, odcnos olscrvar cn iodas as arics
ou rofisscs, ncsno as quc nais sc rclacionan con a
vida ou con a aao, quc un csriio dc caiidao, or
qualqucr ncio adquirido, as conduz nais crio da
crfciao c as iorna nais uicis aos inicrcsscs da
socicdadc. Enlora un filosofo ossa vivcr longc dos
ncgocios, o csriio da filosofia, sc cuidadosancnic
culiivado or alguns, difundc-sc gradualncnic airavcs
dc ioda a socicdadc c confcrc a iodas as arics c
rofisscs scnclIanic corrcao. O oliico adquirira
naior rcvisao c suiilcza na divisao c no cquillrio do
odcr, o advogado, nais nciodo c rincios nais suiis
cn scus raciocnios, o gcncral, nais rcgularidadc cn sua
discilina, nais cauicla cn scus lanos c cn suas
nanolras. A naior csialilidadc dos govcrnos nodcrnos
solrc os aniigos c a caiidao da filosofia nodcrna icn
nclIorado, c rovavclncnic nclIorarao ainda nais, or
gradacs scnclIanics.
Sc nao Iouvcssc ncnIuna vaniagcn a scr colIida
dcsics csiudos alcn da saiisfaao dc una curiosidadc
ingcnua, ncsno assin csic rcsuliado nao dcvia scr
dcsrczado, ois clc sc acrcsccnia aos oucos razcrcs
scguros c inofcnsivos quc sao confcridos raa Iunana.
O caninIo da vida, o nais agradavcl c o nais inofcnsivo,
assa clas avcnidas da cicncia c do salcr; c, qucn qucr
quc ossa rcnovcr quaisqucr olsiaculos dcsia via ou
alrir una nova crscciiva, dcvc scr considcrado un
lcnfciior da Iunanidadc. Enlora csias csquisas
ossan arcccr arduas c faiiganics, ocorrc aqui cono
con ccrios csriios ou con ccrios coros quc, or
csiarcn doiados dc grandc viialidadc, ncccssiian dc
ccrccios scvcros c colIcn razcr daquilo quc, ara a
naioria dos Ioncns, arccc cnoso c lalorioso. A
olscuridadc c, dc faio, cnosa ianio ara o csriio
cono ara os olIos; iodavia, irazcr luz da olscuridadc,
or nais iralalIoso quc scja, dcvc scr agradavcl c
rcgozijador.
Mas, oljcia-sc, a olscuridadc da filosofia
rofunda c alsiraia nao c acnas cnosa c faiiganic,
cono ianlcn c una fonic incviiavcl dc inccricza c dc
crro. Na vcrdadc, csia c a oljcao nais jusia c nais
lausvcl conira una aric considcravcl da nciafsica,
quc nao consiiiui roriancnic una cicncia, nas nascc
ianio clos csforos csicrcis da vaidadc Iunana quc
qucria cncirar cn rccinios conlciancnic inaccssvcis
ao cnicndincnio Iunano, cono clos ariifcios das su-
crsiics oularcs quc, incaazcs dc sc dcfcndcrcn
lcalncnic, consirocn csias saras cnaranIadas ara
colrir c roicgcr suas fraquczas. Pcrscguidos cn cano
alcrio, csics salicadorcs corrcn ara a florcsia c cn-
sc dc cnloscada ara surrccndcr ioda avcnida
dcsguarnccida do csriio, a fin dc donina-lo con
icnorcs c rcconcciios rcligiosos. O aniagonisia nais
valcnic c suljugado sc, or un noncnio, suscndc sua
guarda. Muiios or covardia c iolicc alrcn os orics
ara os ininigos c voluniariancnic os rccclcn con
rcvcrcncia c sulnissao cono sc fosscn scus solcranos
lcgiinos.
Mas csia c una razao suficicnic ara quc os
filosofos dcsisian dc iais csquisas c dcicn a
sucrsiiao ara scnrc cn ossc dc scu rcfugio? Nao c
nais convcnicnic iirar una conclusao coniraria c
crcclcr a ncccssidadc dc conduzir a gucrra no nais
sccrcio alrigo do ininigo? En vao cscranos quc os
Ioncns, cn viriudc dc frcqucnics dccccs,
alandoncn finalncnic csias cicncias cicrcas c dcs-
culran o vcrdadciro cano da razao Iunana. Dc faio,
alcn dc nuiias cssoas cncnIarcn-sc scnsaiancnic
cn scnrc rcciir scnclIanics ondcracs, alcn disso,
digo cu, nas cicncias nunca Ia razao ara dcscscrar;
cnlora os csforos anicriorcs icnIan fracassado, Ia
ainda cscrana dc quc a diligcncia, a loa soric ou a
sagacidadc acrfcioada dc gcracs succssivas ossan
alcanar dcscolcrias dcsconIccidas das cocas
anicriorcs. Todo csriio avcniurciro sc lanara ara a
conquisia do difcil rcnio c sc vcra nais csiinulado do
quc dcscncorajado clas falIas dc scus rcdcccssorcs,
orquanio cscra quc a gloria dc icrninar una avcniura
iao difcil lIc c rcscrvada. O unico nciodo ara lilcriar
dc vcz o salcr dcsias qucsics alsirusas consisic cn
caninar scriancnic a naiurcza do cnicndincnio
Iunano c nosirar, or ncio dc una analisc caia dc
suas faculdadcs c caacidadcs, quc cla nao c, dc
ncnIuna nancira, adcquada a assunios iao rcnoios c
alsirusos. Dcvcnos sulncicr-nos a csia fadiga a fin dc
vivcr iranquilos iodo o rcsio do icno, c dcvcnos
culiivar a vcrdadcira nciafsica con cuidado ara
dcsiruir a nciafsica falsa c adulicrada. A indolcncia
quc, ara algunas cssoas, ofcrccc roicao conira csia
filosofia cnganadora c ara ouiras sucrada cla
curiosidadc; c o dcscscro quc cn alguns noncnios
rcvalccc odc scr scguido dc grandcs cscranas c dc
ccciaiivas oiinisias. O raciocnio caio c jusio c o
unico rcncdio univcrsal adcquado a iodas as cssoas c
aiidcs, o unico caaz dc dcsiruir a filosofia alsirusa c
o jargao nciafsico quc, ncsclados con a sucrsiiao
oular, sc ionan, or assin dizcr, incnciravcis aos
cnsadorcs dcscuidados c sc afiguran cono cicncia c
salcdoria.
5

Alcn das vaniagcns dc rcjciiar, aos a
invcsiigaao dclilcrada, o asccio nais inccrio c
dcsagradavcl do conIccincnio, Ia nuiias vaniagcns quc
rcsulian dc una inquiriao caia dos odcrcs c das
faculdadcs da naiurcza Iunana. curioso quc as
ocracs do csriio, nao olsianic nais iniinancnic
ligadas a nos, surjan cnvolias cn olscuridadc iodas as
vczcs quc sc iornan oljcio da rcflcao c a visao c
incaaz dc disccrnir con facilidadc as linIas c os liniics
quc as scaran c as disiingucn. Os oljcios sao nuiio
icnucs ara crnancccr or nuiio icno sol o ncsno
asccio ou siiuaao c dcvcn scr arccndidos nun
insianic, or una crsicacia sucrior rccclida da
naiurcza c dcscnvolvida clo Ialiio c cla rcflcao.
Dcsic nodo, acnas conIcccr as difcrcnics ocracs do
csriio, sua scaraao, sua classificaao cn caicgorias
aroriadas c a corrcao da aarcnic dcsordcn cn quc
sc cnconiran consiiiucn una aric considcravcl da
cicncia, quando clas sao ionadas cono oljcio da
rcflcao c da csquisa. Esia iarcfa dc organizaao c dc
disiinao, quc nao icn ncriio quando fciia cn rclaao
aos coros cicrnos quc sao os oljcios dc nossos
scniidos, auncnia dc valor quando sc dirigc s
ocracs do csriio, cn roorao dificuldadc c ao
csforo quc cnconiranos ao rcaliza-la. Sc nao udcrnos
ir alcn dcsia gcografia ncnial ou do dclincancnio das
disiinias arics c faculdadcs do csriio, ao ncnos scra
saiisfaiorio cIcgar aic la; or nais cvidcnic quc ossa
arcccr csia cicncia c dc ncnIun nodo o c nais
dcsrczvcl ainda dcvc scr considcrada sua ignorancia
or iodos aquclcs quc rcicndcn alcanar o salcr c a
filosofia.
NcnIuna duvida odc sulsisiir dc quc csia
cicncia c inccria c quincrica, a nao scr quc nos
nuiranos dc un ial cciicisno quc dcsirua inicirancnic
ioda cscculaao c ncsno ioda aao. Nao Ia duvidas dc
quc o csriio csia doiado dc divcrsos odcrcs c
faculdadcs, quc csscs odcrcs sao disiinios uns dos
ouiros, quc o quc c rcalncnic difcrcnic dc incdiaio ara
a crccao odc scr disccrnido cla rcflcao c, or
conscguinic, cn iodas as roosics quc sc rcfcrcn a
csic icna Ia una vcrdadc c una falsidadc quc nao
csiao fora do alcancc do cnicndincnio Iunano. Ha
nuiias disiincs cvidcnics dcsic gcncro, cono aquclas
cnirc a voniadc c o cnicndincnio, a inaginaao c as
aics, quc odcn scr conrccndidas or ioda criaiura
Iunana. As disiincs nais suiis c nais filosoficas nao
sao ncnos rcais c ccrias, cnlora nais difccis dc scr
conrccndidas. Alguns ccnlos, csccialncnic
rcccnics, dc ciios oliidos ncsias invcsiigacs odcn
dar-nos una noao nais jusia da ccricza c da solidcz
dcsic rano do salcr. Ora, csiinarcnos valioso o csforo
dc un filosofo quc nos da un vcrdadciro sisicna dos
lancias c csialclccc a osiao c a ordcn daquclcs
coros rcnoios, cnquanio afcianos dcsdcnIar aquclcs
quc, con igual ciio, dcicrninan as arics do csriio
quc nos dizcn rcsciio iao dc crio?
6

Mas nao odcnos cscrar quc a filosofia, sc
cuidadosancnic culiivada c cncorajada cla aicnao do
ullico, ossa lcvar suas indagacs ainda nais longc c
dcsculra, clo ncnos cn aric, as fonics c os rincios
sccrcios quc inulsionan o csriio Iunano cn suas
ocracs? Os asirnonos conicniaran-sc duranic
nuiio icno cn rovar, a ariir dos fcnncnos, o
novincnio vcrdadciro, a ordcn c a grandcza dos coros
cclcsics aic quc surgiu un filosofo
7
quc, ncdianic un
fcliz raciocnio, arccc Iavcr dcicrninado ianlcn as lcis
c foras quc dirigcn c govcrnan as rcvolucs dos
lancias. E nao Ia razao ara icncr quc nao icnIanos
o ncsno ciio cn nossas invcsiigacs accrca da
organizaao c das faculdadcs ncniais, sc rcalizadas con
o ncsno ialcnio c cauicla. E rovavcl quc una ocraao
c un rincio do csriio dccndan dc una ouira
ocraao c dc un ouiro rincio quc, or scu iurno,
ossan rcduzir-sc a una ouira ocraao c a un ouiro
rincio nais gcral c nais univcrsal. E scr-nos-a nuiio
difcil dcicrninar caiancnic aic ondc c ossvcl lcvar
nossas invcsiigacs, anics c ncsno dcois dc un
cuidadoso canc. vcrdadc quc icniaiivas dcsic iio
sao fciias iodos os dias, ncsno or aquclcs quc
filosofan dc nancira nais ncgligcnic. E nada odc scr
nais ncccssario quc ingrcssar no cnrccndincnio con
o naino cuidado c aicnao, dc nodo quc, sc csia ao
alcancc do cnicndincnio Iunano, odc scr lcvado a
calo con fclicidadc, c, sc nao csia, odc scr rcjciiado
con alguna confiana c scgurana. Esia uliina
conclusao, ccriancnic, nao c dcscjavcl c nao sc dcvcria
acciia-la con nuiia rcciiiaao. Porquc, sc assin fossc,
cn quanio dcvcranos dininuir a lclcza c o valor dcsia
classc dc filosofia? Aic agora, os noralisias csiao
Ialiiuados, quando considcran a nuliilicidadc c a
divcrsidadc das acs quc dcscrian nossa arovaao
ou nossa rculsa, a rocurar un rincio conun do
qual odcria dccndcr csia varicdadc dc oinics. E,
cnlora icnIan s vczcs lcvado o assunio dcnasiado
longc dcvido sua aiao or algun rincio gcral, c
rcciso rcconIcccr quc, scn duvida, sao dcsculavcis
quando cscran cnconirar alguns rincios gcrais, aos
quais con jusiia sc odcrian rcduzir iodos os vcios c
viriudcs. Analogos icn sido os csforos dos criicos, dos
logicos c ncsno dos oliicos; ncn icn sido suas
icniaiivas conlciancnic nalogradas, cnlora con o
corrcr do icno, con naior caiidao c alicaao nais
zclosa, ossan aroinar ainda nais cssas cicncias dc
sua crfciao. Fcnunciar dc incdiaio a iodas as
rcicnscs dcssc iio odc scr jusiancnic julgado una
conduia nais inciuosa, nais rcciiiada c nais
dognaiica do quc a nais confianic c a nais afirnaiiva
das filosofias, quc janais icniou inor aos Ioncns scus
rccciios c rincios inconlcios.
Quc inoria sc csics raciocnios solrc a naiurcza
Iunana arcan alsiraios c dc difcil conrccnsao?
Isio nao nos induz a ncnIuna rcssuosiao accrca dc
sua falsidadc. Pclo conirario, arccc inossvcl quc o
quc aic agora icn cscaado a ianios salios c rofundos
filosofos scja nuiio facil c cvidcnic. Scjan quais forcn
os sofrincnios quc csias csquisas ossan cusiar-nos,
odcnos considcrar-nos suficicnicncnic rc-
concnsados, nao acnas cn naicria dc uiilidadc nas
or uro razcr, sc udcrnos assin auncniar nosso
accrvo dc conIccincnio accrca dc assunios dc iao
indiscuiivcl inoriancia.
Mas cono, finalncnic, o caraicr alsiraio dcsias
cscculacs nao as rcconcndan nas lIcs sao
dcsvaniajosas, c cono csia dificuldadc odc ialvcz
sucrar-sc con cngcnIo c aric, or cviiar iodo orncnor
dcsncccssario, nos icnos icniado, na invcsiigaao quc
scguc, lanar alguna luz solrc icnas a roosiio dos
quais sc icn nosirado os salios, aic agora,
dcsaninados cla inccricza, c os ignoranics, cla
olscuridadc. Ficaranos fclizcs sc udcsscnos unir as
froniciras das difcrcnics corrcnics dc filosofia,
rcconciliando a invcsiigaao rofunda con a clarcza c a
vcrdadc con a originalidadc. E nais fclizcs ainda sc,
raciocinando dcsia nancira facil, udcsscnos dcsiruir
os fundancnios da filosofia alsirusa, quc aic agora
acnas arccc Iavcr scrvido dc rcfugio sucrsiiao c
dc alrigo ao crro c ao alsurdo.

SEO ll
DA OHlGEM DAS lDElAS

Cada un adniiira roniancnic quc Ia una
difcrcna considcravcl cnirc as crcccs
1
do csriio,
quando una cssoa scnic a dor do calor cccssivo ou o
razcr do calor nodcrado, c quando dcois rccorda cn
sua ncnoria csia scnsaao ou a aniccia or ncio dc
sua inaginaao. Esias faculdadcs odcn iniiar ou
coiar as crcccs dos scniidos, orcn nunca odcn
alcanar inicgralncnic a fora c a vivacidadc da
scnsaao original. O naino quc odcnos dizcr dclas,
ncsno quando aiuan con scu naior vigor, c quc
rcrcscnian scu oljcio dc un nodo iao vivo quc quusc
odcnos dizcr quc o vcnos ou quc o scniinos. Mas, a
ncnos quc o csriio csicja criurlado or docna ou
loucura, nunca cIcgan a ial grau dc vivacidadc quc nao
scja ossvcl disccrnir as crcccs dos oljcios. Todas
as corcs da ocsia, acsar dc cslcndidas, nunca odcn
iniar os oljcios naiurais dc ial nodo quc sc ionc a
dcscriao cla aisagcn rcal. O cnsancnio nais vivo c
scnrc infcrior scnsaao nais cnlaada.
Podcnos olscrvar una disiinao scnclIanic cn
iodas as ouiras crcccs do csriio. Un Ioncn
ncrcc dun aiaquc dc colcra c csiinulado dc nancira
nuiio difcrcnic da dc un ouiro quc acnas cnsa ncssa
cnoao. Sc vos nc dizcis quc ccria cssoa csia anando,
conrccndo facilncnic o quc qucrcis dizcr-nc c forno
una conccao rccisa dc sua siiuaao, orcn nunca
osso confundir csia idcia con as dcsordcns c as
agiiacs rcais da aiao. Quando rcflciinos solrc
nossas scnsacs c inrcsscs assadas, nosso
cnsancnio c un rcflco ficl c coia scus oljcios con
vcracidadc, orcn as corcs quc cnrcga sao fracas c
cnlaadas cn conaraao con aquclas quc rcvcsiian
nossas crcccs originais. Nao c ncccssario ossuir
disccrnincnio suiil ncn rcdisosiao nciafsica ara
assinalar a difcrcna quc Ia cnirc clas. Podcnos, or
conscguinic, dividir iodas as crcccs do csriio cn
duas classcs ou csccics, quc sc disiingucn or scus
difcrcnics graus dc fora c dc vivacidadc. As ncnos
forics c ncnos vivas sao gcralncnic dcnoninadas
cnsuncntos ou dcus. A ouira csccic nao ossui un
nonc cn nosso idiona c na naioria dos ouiros, orquc,
suonIo, soncnic con fins filosoficos cra ncccssario
conrccndc-las sol un icrno ou noncnclaiura gcral.
Dcic-nos, orianio, usar un ouco dc lilcrdadc c
dcnonina-las ncssocs, cnrcgando csia alavra nun
scniido dc algun nodo difcrcnic do usual. Pclo icrno
ncssuo cnicndo, ois, iodas as nossas crcccs
nais vivas, quando ouvinos, vcnos, scniinos, ananos,
odianos, dcscjanos ou qucrcnos. E as inrcsscs
difcrcncian-sc das idcias, quc sao as crcccs ncnos
vivas, das quais icnos conscicncia, quando rcflciinos
solrc quaisqucr das scnsacs ou dos novincnios
acina ncncionados.
2

rincira visia, nada odc arcccr nais iliniiado
do quc o cnsancnio Iunano, quc nao acnas cscaa a
ioda auioridadc c a iodo odcr do Ioncn, nas ianlcn
ncn scnrc c rcrinido dcniro dos liniics da naiurcza c
da rcalidadc. Fornar nonsiros c juniar fornas c
aarcncias incongrucnics nao causan inaginaao
nais cnlarao do quc concclcr os oljcios nais naiurais
c nais faniliarcs. Acsar dc o coro confinar-sc nun so
lancia, solrc o qual sc arrasia con sofrincnio c
dificuldadc, o cnsancnio odc iransoriar-nos nun
insianic s rcgics nais disianics do Univcrso, ou
ncsno, alcn do Univcrso, ara o caos indcicrninado,
ondc sc suc quc a Naiurcza sc cnconira cn ioial
confusao. Podc-sc concclcr o quc ainda nao foi visio ou
ouvido, orquc nao Ia nada quc csicja fora do odcr do
cnsancnio, cccio o quc inlica alsoluia coniradiao.
Enircianio, cnlora nosso cnsancnio arca
ossuir csia lilcrdadc iliniiada, vcrificarcnos, airavcs
dc un canc nais ninucioso, quc clc csia rcalncnic
confinado dcniro dc liniics nuiio rcduzidos c quc iodo
odcr criador do csriio nao uliraassa a faculdadc dc
conlinar, dc iransor, auncniar ou dc dininuir os
naicriais quc nos foran fornccidos clos scniidos c cla
ccricncia. Quando cnsanos nuna nonianIa dc
ouro, acnas uninos duas idcias conaivcis, ouo c
nontunIu, quc ouirora conIcccranos. Podcnos
concclcr un cavalo viriuoso, ois o scniincnio quc
icnos dc nos ncsnos nos crniic concclcr a viriudc c
odcnos uni-la figura c forna dc un cavalo, quc c un
aninal lcn conIccido. En rcsuno, iodos os naicriais
do cnsancnio dcrivan dc nossas scnsacs cicrnas
ou inicrnas; nas a nisiura c conosiao dclcs
dccndcn do csriio c da voniadc. Ou nclIor, ara
crcssar-nc cn linguagcn filosofica. iodas as nossas
idcias ou crcccs nais fracas sao coias dc nossas
inrcsscs ou crcccs nais vivas.
Para rova-lo, cscro quc scrao suficicnics os dois
arguncnios scguinics. Princiro, sc analisanos nossos
cnsancnios ou idcias, or nais conosios ou sullincs
quc scjan, scnrc vcrificanos quc sc rcduzcn a idcias
iao sinlcs cono cran as coias dc scnsacs rc-
ccdcnics. Mcsno as idcias quc, rincira visia,
arcccn nais disianics dcsia origcn nosiran-sc, sol
un cscruinio ninucioso, dcrivadas dcla. A idcia dc
Dcus, significando o Scr infiniiancnic inicligcnic, salio
c lon, nascc da rcflcao solrc as ocracs dc nosso
rorio csriio, quando auncnianos indcfinidancnic
as qualidadcs dc londadc c dc salcdoria. Podcnos
coniinuar csia invcsiigaao aic a cicnsao quc
quiscrnos, c acIarcnos scnrc quc cada idcia quc
caninanos c coia dc una inrcssao scnclIanic.
Aquclcs quc dizcn quc csia afirnaao nao c
univcrsalncnic vcrdadcira, ncn scn cccao, icn
acnas un nciodo, c cn vcrdadc facil, ara rcfuia-la.
nosirar una idcia quc, cn sua oiniao, nao dcriva dcsia
fonic. Incunlir-nos-ia cniao, sc quiscsscnos rcscrvar
nossa douirina, dc nosirar a inrcssao ou crccao
nais viva quc lIc corrcsondc.
Scgundo, sc ocorrc quc o dcfciio dc un orgao
rivc una cssoa dc una classc dc scnsaao, noianos
quc cla icn a ncsna incaacidadc ara fornar idcias
corrcsondcnics. Assin, un ccgo nao odc icr noao
das corcs ncn un surdo dos sons. Fcsiaurai a un dclcs
un dos scniidos dc quc carcccn. ao alrirdcs as orias
s scnsacs, ossililiiais ianlcn a cnirada das idcias,
c a cssoa nao icra nais dificuldadc ara concclcr
aquclcs oljcios. O ncsno fcnncno ocorrc quando o
oljcio aroriado ara csiinular qualqucr scnsaao
nunca foi alicado ao orgao do scniido. Un laao ou un
ncgro, or ccnlo, nao icn ncnIuna noao do salor
do vinIo. Acsar dc Iavcr oucos ou ncnIun caso dc
scnclIanic dcficicncia no csriio, cn quc una cssoa
nunca scniiu ou quc c conlciancnic incaaz dc un
scniincnio ou aiao rorios dc sua csccic,
consiaianos, iodavia, quc a ncsna olscrvaao ocorrc
cn ncnor grau. Un Ioncn dc nodos lrandos nao odc
fornar una idcia dc vingana ou dc crucldadc
olsiinada, ncn un coraao cgosia odc concclcr
facilncnic os aiccs da anizadc c da gcncrosidadc. En
vcrdadc, adniiinos quc ouiros scrcs odcn ossuir
nuiios scniidos dos quais nao icnos noao, orquc as
idcias dcsics scniidos nunca nos foran arcscniadas
cla unica nancira or quc una idcia odc icr accsso ao
csriio, isio c, ncdianic o scniincnio c a scnsaao
rcais.
Ha, no cnianio, un fcnncno coniradiiorio quc
odc rovar quc nao c alsoluiancnic inossvcl quc as
idcias nasan indccndcnics dc suas inrcsscs
corrcsondcnics. Acrcdiio quc sc concordaria facilncnic
quc as varias idcias dc corcs difcrcnics quc cnciran
clos olIos, ou aquclas dc sons conduzidas clo ouvido,
sao rcalncnic difcrcnics unas das ouiras, cnlora, ao
ncsno icno, arccidas. Ora, sc isio c vcrdadciro a
rcsciio das difcrcnics corcs, dcvc sc-lo igualncnic ara
os divcrsos naiizcs da ncsna cor; c cada naiiz roduz
una idcia divcrsa, indccndcnic das ouiras. Pois, sc sc
ncgassc isio, scria ossvcl, or coninua gradaao dos
naiizcs, assar inscnsivclncnic dc una cor a ouira
conlciancnic disianic dc scric; sc vos nao adniiis a
disiinao cnirc os inicrncdiarios, nao odcis, scn al-
surdo, ncgar a idcniidadc dos circnos. Suondc, cniao,
una cssoa quc gozou do uso dc sua visao duranic
irinia anos c sc iornou crfciiancnic faniliarizada con
corcs dc iodos os gcncros, cccio con un naiiz
ariicular do azul, or ccnlo, quc nunca icvc a soric
dc vcr. Colocai iodos os difcrcnics naiizcs daqucla cor,
cccio aquclc unico, dcfronic daqucla cssoa,
dccrcsccndo gradualncnic do nais cscuro ao nais claro.
Ccriancnic, cla crcclcra un vazio ondc falia csic
naiiz, icra o scniincnio dc quc Ia una grandc disiancia
naquclc lugar, cnirc as corcs coniguas, nais do quc cn
qualqucr ouiro. Ora, crgunio sc lIc scria ossvcl,
airavcs dc sua inaginaao, rccncIcr csic vazio c dar
nascincnio idcia dcsic naiiz ariicular quc, iodavia,
scus scniidos nunca lIc forncccran? Poucos lciiorcs,
crcio cu, scrao dc oiniao quc cla nao odc; c isio odc
scrvir dc rova quc as idcias sinlcs ncn scnrc
dcrivan das inrcsscs corrcsondcnics, nas cssc caso
iao singular c acnas digno dc olscrvaao c nao ncrccc
quc, unicancnic or clc, nodifiqucnos nossa naina
gcral.
Eis, orianio, una roosiao quc nao acnas
arccc sinlcs c inicligvcl cn si ncsna, nas quc, sc sc
fizcr dcla o uso aroriado, odc iornar ioda discussao
igualncnic inicligvcl c clininar iodo jargao, quc Ia
nuiio icno sc aossou dos raciocnios nciafsicos c os
dcsacrcdiiou. Todas as idcias, csccialncnic as
alsiraias, sao naiuralncnic fracas c olscuras; o csriio
icn solrc clas un cscasso conirolc; clas sao
aroriadas ara scrcn confundidas con ouiras idcias
scnclIanics, c sonos lcvados a inaginar quc una idcia
dcicrninada csia a ancada sc, o quc ocorrc con
frcqucncia, cnrcganos qualqucr icrno scn lIc dar
significado caio. Pclo conirario, iodas as inrcsscs,
isio c, iodas as scnsacs, cicrnas ou inicrnas, sao
forics c vivas; scus liniics sao dcicrninados con nais
caiidao c nao c iao facil confundi-las c cquivocar-nos.
Porianio, quando susciianos quc un icrno filosofico
csia scndo cnrcgado scn ncnIun significado ou idcia
o quc c nuiio frcqucnic dcvcnos acnas crguniar.
dc quc ncssuo c dcuudu uqucu suostu dcu?
3
E, sc
for, inossvcl dcsignar una, isio scrvira ara confirnar
nossa susciia. E razoavcl, orianio, cscrar quc, ao
irazcr as idcias a una luz iao clara, rcnovcrcnos ioda
discussao quc odc surgir solrc sua naiurcza c
rcalidadc.
4


SEO lll
DA ASSOClAO DE lDElAS
1


cvidcnic quc Ia un rincio dc concao cnirc
os difcrcnics cnsancnios ou idcias do csriio Iunano
c quc, ao sc arcscniarcn ncnoria ou inaginaao,
sc iniroduzcn nuiuancnic con ccrio nciodo c
rcgularidadc. E isio c iao visvcl cn nossos cnsancnios
ou convcrsas nais scrias quc qualqucr cnsancnio
ariicular quc inicrronc a scqucncia rcgular ou o
cncadcancnio das idcias c incdiaiancnic noiado c
rcjciiado. Aic ncsno cn nossos nais dcsordcnados c
crranics dcvancios, cono ianlcn cn nossos sonIos,
noiarcnos, sc rcflciinos, quc a inaginaao nao vagou
inicirancnic a csno, orcn Iavia scnrc una concao
cnirc as difcrcnics idcias quc sc succdian. Sc sc
iranscrcvcssc a convcrsa nais solia c nais livrc, noiar-
sc-ia incdiaiancnic alguna coisa quc a ligou cn iodas
as suas iransics. E sc csic rincio faliassc, qucn
quclrou o fio da convcrsa odcria ainda infornar-vos
quc Iavia sccrciancnic csclarccido cn scu csriio una
succssao dc cnsancnios, os quais o iinIan dcsviado
gradualncnic do icna da convcrsa. Enirc os idionas
nais difcrcnics, ncsno naquclcs cn quc nao odcnos
suor a ncnor concao ou conunicaao, cnconiranos
quc as alavras quc crincn as idcias nais conlcas
quasc sc corrcsondcn cnirc si, o quc c una rova
scgura dc quc as idcias sinlcs, conrccndidas nas
idcias conlcas, foran ligadas or algun rincio
univcrsal quc iinIa igual influcncia solrc iodos os
Ioncns.
2

Enlora o faio dc quc as idcias difcrcnics csicjan
concciadas scja iao cvidcnic ara nao scr crcclido cla
olscrvaao, crcio quc ncnIun filosofo
3
icniou cnuncrar
ou classificar iodos os rincios dc associaao, assunio
quc, iodavia, arccc digno dc aicnao. Para nin, acnas
Ia ircs rincios dc concao cnirc as idcias, a salcr. dc
scncIunu, dc contgdudc no icno c no csao c
dc cuusu ou ccto.
Quc csics rincios scrvcn ara ligar idcias, nao
scra, crcio cu, nuiio duvidoso. Un quadro conduz
naiuralncnic nossos cnsancnios ara o original;
4
quando sc ncnciona un aariancnio dc un cdifcio,
naiuralncnic sc iniroduz una invcsiigaao ou una
convcrsa accrca dos ouiros.
5
E, sc cnsanos accrca dc
un fcrincnio, quasc nao odcnos furiar-nos a rcflciir
solrc a dor quc o aconanIa.
6
Enircianio, c difcil
rovar ianio ara nossa cono ara a saiisfaao do lciior
quc csia cnuncraao c conlcia c quc nao Ia ouiros
rincios dc associaao. Calc-nos, orianio, cn ial
siiuaao, rccaiiular varios ccnlos c caninar
cuidadosancnic o rincio quc liga nuiuancnic os
difcrcnics cnsancnios, c acnas dcicndo-nos quando
iornarnos o rincio iao gcral quanio ossvcl.
7
E,
ncdida quc caninarnos ouiros ccnlos c o fizcrnos
con o naino cuidado, adquirircnos a ccricza dc quc a
cnuncraao, csialclccida a ariir dc un conjunio dc
olscrvacs, c conlcia c inicira.
|Nas cdics K, L, c N, csia scao coniinuava da
scguinic nancira. En vcz dc cnirar nun orncnor
dcsic gcncro, o quc nos conduziria a varias c inuicis
suiilczas, considcrarcnos alguns dos cfciios dcsia
concao solrc as aics c a inaginaao; odcrcnos
rinciiar assin un cano dc cscculaao nais
inicrcssanic c ialvcz nais insiruiivo do quc o ouiro.|
Cono o Ioncn c un scr racional c csia
coniinuancnic rocura da fclicidadc, quc cscra
alcanar ara a saiisfaao dc alguna aiao ou afciao,
rarancnic agc, cnsa ou fala scn roosiio ou inicnao.
Scnrc icn algun oljcio cn visia; cnlora s vczcs
scjan inadcquados os ncios quc cscolIc ara alcanar
scu fin, janais o crdc dc visia c ncn dcscrdia scus
cnsancnios ou rcflccs quando nao cscra olicr
ncnIuna saiisfaao dclcs.
En iodas as conosics gcniais c, orianio,
ncccssario quc o auior icnIa algun lano ou oljcio; c
cnlora ossa scr dcsviado dcsic lano cla
inciuosidadc dc scu cnsancnio, cono nuna odc, ou
oniii-lo dcscuidadancnic, cono nuna csiola ou nun
cnsaio, dcvc aarcccr algun fin ou inicnao cn sua
rincira conosiao, scnao na conosiao conlcia da
olra. Una olra scn un dcsgnio sc asscnclIa nais a
ciravagancias dc un louco do quc aos solrios csforos
do gcnio c do salio.
Cono csia rcgra nao adniic cccao, conclui-sc
quc nas conosics narraiivas os cvcnios ou aios quc o
cscriior rclaia dcvcn csiar unidos or algun clo ou lao;
c rcciso quc csicjan unidos uns aos ouiros na
inaginaao c forncn una csccic dc undudc quc ossa
siiua-los cn un unico lano, cn un unico onio dc
visia, c quc ossa scr o oljcio c o fin do auior cn scu
rinciro cnrccndincnio.
Esic rincio dc concao cnirc varios cvcnios,
fornando o icna dc un ocna ou dc una Iisioria, odc
scr difcrcnic scgundo os disiinios lanos dc un ocia ou
dc un Iisioriador. Ovdio nodclou scu lano solrc o
rincio concciivo dc scnclIana. Toda iransfornaao
falulosa roduzida clo odcr niraculoso dos dcuscs
aarccc cn sua olra. Nao c rcciso scnao csia condiao
ara quc un cvcnio convirja ara scu lano original ou
inicnao.
Un analisia ou Iisioriador quc icniassc cscrcvcr
a Iisioria da Euroa duranic un scculo scria
influcnciado cla concao dc coniiguidadc no icno c no
csao. Todos os cvcnios quc aconicccran ncsia orao
do csao c ncsic crodo do icno csiao conrccndidos
cn scu dcsgnio, cnlora cn ouiros asccios scjan
difcrcnics c scn rclaao uns con os ouiros. Ainda assin
icn una csccic dc unidadc cnirc ioda divcrsidadc.
Enircianio, a csccic nais Ialiiual dc rclaao
cnirc os difcrcnics cvcnios quc fazcn aric dc una
conosiao narraiiva c a dc causa c cfciio; quando un
Iisioriador scguc a scric dc acs scgundo sua ordcn
naiural, rcnonia s suas fonics c rincios sccrcios c
dcscrcvc suas nais rcnoias conscqucncias. EscolIc
cono icna ccria orao dcsia grandc cadcia dc
aconiccincnios quc consiiiui a Iisioria da Iunanidadc;
icnia iocar cn sua narraiiva cada clo dcsia cadcia. s
vczcs, una incviiavcl ignorancia iorna inuicis iodos os
scus csforos; s vczcs rccncIc or conjciuras o quc c
dcficicnic cn scu conIccincnio; c scnrc icn
conscicncia dc quc sua olra c nais crfciia cn funao
da naior coniinuidadc dc cadcia dc aconiccincnios quc
arcscnia ao lciior. Elc salc quc o conIccincnio dc
causas nao c acnas o nais saiisfaiorio, ja quc csia
rclaao ou concao c nais foric do quc iodas as ouiras,
nas ianlcn nais insiruiivo, ois c unicancnic or csic
conIccincnio quc sonos caazcs dc conirolar cvcnios c
govcrnar o fuiuro.
Podcnos agora, orianio, icr una idcia dcsia
undudc dc uuo, quc icn sido lasianic discuiida or
iodos os criicos dcois dc Arisioiclcs scn nuiio ciio,
ialvcz orquc nao conirolavan scus gosios c
scniincnios or una filosofia rigorosa. Parccc quc cn
iodas as olras, ianio cicas cono iragicas, c rcciso
ccria unidadc, c quc cn ncnIun noncnio odcnos
crniiir aos nossos cnsancnios dc vagarcn a csno, sc
quiscrnos roduzir una olra dc inicrcssc duravcl
Iunanidadc. Parccc ianlcn quc ncsno un liografo
quc cscrcvcssc a vida dc Aquilcs icniaria rclacionar os
cvcnios ara nosirar sua nuiua dccndcncia c rclaao,
do ncsno nodo quc un ocia quc fizcssc da colcra
dcsic o icna dc sua narraiiva.
8
Nao c acnas nuna
dcicrninada arccla da vida quc as acs dc un Ioncn
dccndcn unas das ouiras, nas duranic ioda a sua
cisicncia, ou scja, do lcro ao iunulo; c inossvcl
quclrar un unico clo, cnlora dininuio, dcsia cadcia
rcgular scn afciar ioda a scric dc cvcnios. A unidadc dc
aao, orianio, quc odc scr cnconirada na liografia ou
na Iisioria difcrc da ocsia cica nao cn gcncro, nas
cn grau. Na ocsia cica, a concao cnirc os cvcnios c
nais roina c nais scnsvcl; a narraiiva nao alrangc
iao grandc cicnsao icnoral; os aiorcs dirigcn-sc s
rcssas ara una siiuaao noiavcl ara saiisfazcr
curiosidadc dos lciiorcs. Esia conduia do ocia cico
conia con a siiuaao ariicular da inaginaao c das
aics quc sc vcrifican ncsia roduao. Tanio a
inaginaao do cscriior cono a do lciior c nais avivada, c
as aics sao nais csiinuladas do quc na Iisioria, na
liografia ou cn iodo iio dc narraao confinada
csiriiancnic vcrdadc c rcalidadc. Considcrcnos o
cfciio dcsias circunsiancias inaginaao avivada c
aics csiinuladas quc cricnccn ocsia c,
csccialncnic, ao gcncro cico nais do quc qualqucr
ouira csccic dc conosiao; c canincnos a razao cla
qual clas cigcn unidadc nais roina c nais csiriia
cn sua falulaao.
En nco ugu, ioda ocsia, quc c una csccic
dc iniura, nos coloca nais crio do oljcio do quc
qualqucr ouiro iio dc narraiiva, o ilunina con nais
fora c dclincia con nais disiinao as ncnorcs
circunsiancias quc, cnlora arcan sucrfluas ao
Iisioriador, scrvcn vigorosancnic ara avivar as
inagcns c saiisfazcr inaginaao. Sc nao c ncccssario,
cono na Iudu, nos infornar ioda vcz quc o Icroi afivcla
scus saaios c anarra sua jarrcicira, scra rcciso,
ialvcz, cnirar cn naiorcs ninucias quc na Hcnriadc, cn
quc os cvcnios sc roccssan con ial raidcz, quc nal
icnos icno ara nos faniliarizar con a ccna ou con a
aao. Dcsiaric, sc un ocia quiscssc alrangcr cn scu
icna grandc cicnsao icnoral ou una longa scric dc
cvcnios c rcnoniassc da noric dc Hciior s duas causas
nais rcnoias, iais cono o raio dc Hclcna ou o
julgancnio dc Paris, ncccssiiaria csicndcr cn dcnasia
scu ocna ara rccncIcr csia cnornc icla con
iniuras c inagcns convcnicnics. A inaginaao do lciior,
csiinulada or ial scqucncia dc dcscrics ociicas, c
suas aics inflanadas or una coninua sinaiia
ara con os aiorcs dcvcn cnfraqucccr lcn anics do fin
do rclaio c cair cn lassidao c avcrsao cla rcciiao dos
ncsnos novincnios violcnios.
En scgundo ugu, quc un ocia cico nao dcvc
dcscrcvcr una longa scric dc causas, aarcccra nais
adianic sc considcrarnos una ouira razao dcrivada dc
una roricdadc ainda nais noiavcl c nais singular das
aics. cvidcnic quc nuna conosiao corrcia iodas
as cnocs csiinuladas clos difcrcnics cvcnios
dcscriios c rcrcscniados adicionan suas foras
nuiuancnic; alcn disso, cnquanio os Icrois csiao iodos
cncnIados nuna ccna conun c cada aao csia
foricncnic ligada ao conjunio, o inicrcssc crnanccc
scnrc vivo c as aics assan facilncnic dc un
oljcio a ouiro. A foric concao dc cvcnios faciliia, ao
ncsno icno, a assagcn do cnsancnio ou da
inaginaao dc un a ouiro c a iransfusao das aics, c
nanicn as cnocs scnrc no ncsno canal c na
ncsna dircao. Nossa sinaiia c nosso inicrcssc or
Eva rcaran o caninIo ara scnclIanic sinaiia or
Adao. a cnoao c naniida quasc iniacia na iransiao, c
o csriio arccndc incdiaiancnic o novo oljcio cono
foricncnic unido quclc quc dc incio airaa sua
aicnao. Mas sc o ocia quiscssc fazcr una conlcia
digrcssao cn scu icna c sc iniroduzissc una nova
crsonagcn scn ncnIuna ligaao con as anicriorcs, a
inaginaao scniiria una ruiura na iransiao,
cnciraria friancnic na nova ccna c sc aninaria
lcniancnic; quando rciornassc ao icna ccniral do
ocna, assaria, or assin dizcr, solrc un icrrcno
csiranIo c scu inicrcssc dcscriaria novancnic ara
colalorar con os rinciais aiorcs. O ncsno
inconvcnicnic aarccc cn ncnor grau quando o ocia
dcscrcvc scus cvcnios a una longa disiancia c liga cnirc
si acs quc, cnlora nao scjan conlciancnic
scaradas, nao icn una concao iao foric cono c
ncccssario ara roiciar a iransiao das aics. Esia c
a origcn do rclaio indircio cnrcgado na Odsscu c na
Encdu. o Icroi c inicialncnic iniroduzido, anics dc icr
sido csialclccida sua finalidadc, c a scguir nos sao
nosirados, dc nodo crscciivo, os nais disianics
cvcnios c causas. Dcsic nodo, a curiosidadc do lciior c
incdiaiancnic csiinulada; os cvcnios sc dcscnvolvcn
con raidcz c cn concao nuiio roina; o inicrcssc sc
nanicn lasianic vivo c, con o aulio da rclaao
roina con os oljcios, crcscc scn ccssar do conco ao
fin da narraiiva.
A ncsna rcgra sc vcrifica na ocsia dranaiica;
janais c crniiido iniroduzir, nuna conosiao rcgular,
un aior scn concao ou quc icn acnas fraca concao
con as rinciais crsonagcns do rclaio. O inicrcssc do
cscciador nao odc scr dcsviado or ccnas dcsarii-
culadas c scaradas das ouiras. Isio quclra o curso das
aics c incdc a conunicaao dc varias cnocs,
clas quais una ccna adiciona fora a ouira c iransfcrc
a icdadc c o icrror quc cada una dcscria ccna
scguinic, aic quc cn sua ioialidadc roduz a raidcz dc
novincnio cculiar ao icairo. Cono c rcciso ciinguir
csic calor afciivo ara iluninar dc rccnic una nova
ccna c novas crsonagcns scn ncnIuna rclaao con as
rcccdcnics; cono c rcciso localizar una ruiura, un
Iiaio dcvcras scnsvcl no curso das aics clo cfciio
dcsia ruiura no curso das idcias; c, cn lugar dc dirigir
a sinaiia dc una ccna scguinic, scr olrigado cn iodo
noncnio a dcscriar un novo inicrcssc c a ariiciar dc
una nova ccna dc aao?
Enlora csia rcgra da unidadc dc aao scja
conun ocsia dranaiica c cica, odcnos ainda
olscrvar quc Ia cnirc clas una difcrcna digna dc
curiosidadc. Ncsias duas csccics dc conosiao c
indiscnsavcl a unidadc c a sinlicidadc dc aao ara
nanicr iniacio c scn disiraao o inicrcssc c a sinaiia;
nas, na ocsia cica ou narraiiva, csia rcgra sc
csialclccc solrc un ouiro fundancnio. a ncccssidadc
quc sc inc a iodo cscriior dc icr un lano ou dcsgnio
anics dc rinciiar qualqucr disscriaao ou rclaio c dc
conrccndcr scu icna sol un asccio gcral ou una
visao unificadora quc ossa scr o oljcio consianic dc
sua aicnao. Cono o auior csia conlciancnic
csquccido nas conosics dranaiicas, c o cscciador
suc consigo ncsno csiar rcalncnic rcscnic nas
acs rcrcscniadas, csia razao nao inicrvcn no alco; c
odc-sc iniroduzir un dialogo ou una convcrsaao quc
icria odido assar ncsia aric do csao rcrcscniado
cla ccna. Por csic noiivo, cn iodas as concdias
inglcsas, inclusivc as dc Congrcvc, a unidadc dc aao
nao c csiriiancnic olscrvada; nas o ocia cnsa quc c
suficicnic rclacionar dc qualqucr nancira suas
crsonagcns, qucr clo sanguc, qucr clo faio dc clas
cricnccrcn a una ncsna faniia; a scguir as iniroduz
cn dcicrninadas ccnas cn quc nosiran scus
icncrancnios c scus caracicrcs scn avanar cn nuiio
a aao rincial. As dulas inirigas dc Tcrcncio sao
lilcrdadcs do ncsno gcncro, cnlora cn grau ncnor.
Acsar dc csic roccdincnio nao scr inicirancnic
rcgular, nao c conlciancnic inconaivcl con a
naiurcza da concdia, cn quc os nccanisnos das
aics nao aiingcn iao alio cono na iragcdia; ao
ncsno icno, a ficao c a rcrcscniaao aicnuan, aic
ccrio onio, iais lilcrdadcs. En un ocna narraiivo, a
rincira roosiao, o rinciro dcsgnio, liniia o auior a
un icna; rccusar-sc-ian incdiaiancnic as digrcsscs
dcsia naiurcza cono olscuras c nonsiruosas. Ncn
Doccaccio, ncn La Foniainc, ncn qualqucr ouiro auior
dcsic gcncro janais sc dciaran cair cn digrcsscs,
cnlora scu rincial oljciivo icnIa sido a graa.
Fcionando a conaraao cnirc a Iisioria c a
ocsia cica, odcnos concluir dos raciocnios
rcccdcnics quc ccria unidadc c ncccssaria cn iodas as
roducs, c csia nao odc scr dcficicnic ianio na
Iisioria cono cn qualqucr ouira; quc na Iisioria, a
concao quc unc os difcrcnics cvcnios nun so coro c a
rclaao dc causa c cfciio, a ncsna quc aarccc na
ocsia cica; c quc, ncsia uliina conosiao, c rcciso
quc csia concao scja nais roina c nais scnsvcl cn
viriudc da vivacidadc da inaginaao c da fora das
aics quc o ocia dcvc alarcar cn sua narraiiva. A
gucrra do Pclooncso c un icna aroriado Iisioria, o
ccrco dc Aicnas, a un ocna cico, c a noric dc
Alciladcs, a una iragcdia.
Dcsiaric, cono a difcrcna cnirc a Iisioria c a
ocsia cica consisic acnas nos graus dc concao quc
unc cnirc si os varios cvcnios quc concn scu icna,
scra difcil, scnao inossvcl, dcicrninar con caiidao
as froniciras quc scaran un do ouiro. E nais una
qucsiao dc gosio quc dc raciocnio; odcnos, ialvcz,
dcsvcndar con frcqucncia csia unidadc cn un icna
quc, rincira visia c scgundo considcracs alsiraias,
cscranos ao ncnos cnconirar.
cvidcnic quc Honcro uliraassa, no curso dc
sua narraiiva, a rincira roosiao dc scu icna, c quc
a colcra dc Aquilcs, causa da noric dc Hciior, nao c a
ncsna quc ocasionou ianios nalcs aos grcgos. Mas a
fora da rclaao quc unc csics dois novincnios, a ra-
idcz dc iransiao dc un ao ouiro, o conirasic
9
cnirc os
cfciios da concordia c da discordia cnirc os rincios c a
curiosidadc naiural quc icnos ara vcr Aquilcs cn aao
dcois dc iao longo rcouso csic conjunio dc causas
nao ccssa dc ccrccr influcncia solrc o lciior c da ao
icna suficicnic unidadc.
Podc-sc oljciar a Milion o faio dc clc icr luscado
suas causas nuna longa disiancia c quc a rcvolia dos
anjos roduziu a qucda do Ioncn or un
cncadcancnio dc cvcnios quc c, ao ncsno icno, nuiio
longo c nuiio foriuiio. Scn ncncionar quc a criaao do
nundo, rclaiada cn ioda a sua cicnsao, nao c nais
causa dcsia caiasirofc quc a laialIa dc Farsalia, ou
qualqucr ouiro aconiccincnio quc scnrc icn
aconiccido. Alcn disso, sc considcrarnos quc iodos
csics cvcnios (a rcvolia dos anjos, a criaao do nundo c
a qucda do Ioncn} sao scncIuntcs, ois iodos sao
niraculosos c aariados do curso ordinario da naiurcza;
quc sao suosios contguos no icno; quc sc scaran dc
iodos os ouiros cvcnios c sao os unicos faios originais
rcvclados, clcs inrcssionan dc incdiaio a visao c
naiuralncnic cvocan uns aos ouiros no cnsancnio c
na inaginaao. Sc considcrarnos iais circunsiancias cn
sua ioialidadc, vcrificarcnos quc iodas csias acs
arccladas icn unidadc suficicnic ara scrcn
conrccndidas nun unico rclaio ou narraiiva.
Acrcsccnicnos a csias razcs quc a rcvolia dos anjos c a
qucda do Ioncn icn una scnclIana dcicrninada,
orquc sao corrclaias c arcscnian ao lciior a ncsna
noral dc olcdicncia ao nosso Criador.
Arcscnio csias sugcsics dcsconcas con o fin
dc dcscriar a curiosidadc dos filosofos c con a
suosiao, scnao a firnc crsuasao, dc quc c un icna
lasianic rolio, c quc as nuncrosas ocracs do
csriio Iunano dccndcn da concao ou da associaao
dc idcias aqui clicadas. Esccialncnic a sinaiia
cnirc as aics c a inaginaao nosirar-sc-a ialvcz
noiavcl, quando olscrvanos quc as cnocs
dcscriadas or un oljcio assan facilncnic a un
ouiro unido a clc, nas sc nisiuran con dificuldadc, ou
dc ncnIun nodo, con oljcios difcrcnics c scn
ncnIuna concao. Ao iniroduzir nuna conosiao
crsonagcns c acs csiranIas unas s ouiras, un
auior inrcvidcnic dcsiroi csia conunicaao dc
cnocs, quc c o unico ncio dc inicrcssar ao coraao c
dcscriar as aics no grau dcscjado c no noncnio
aroriado. A clicaao conlcia dcsics rincios c dc
iodas as suas conscqucncias nos conduziria a
raciocnios nuiio rofundos c rolios ara csia
invcsiigaao. -nos suficicnic rcscnicncnic icr
csialclccido csia conclusao. os ircs rincios dc iodas
as idcias sao as rclacs dc scncIunu, dc contgududc
c cuusududc".|

SEO lV
DUVlDAS CETlCAS SOHE AS OPEHAOES DO
ENTENDlMENTO
PHlMElHA PAHTE
A FlLOSOFlA MOHAL

Todos os oljcios da razao ou da invcsiigaao
Iunanas odcn dividir-sc naiuralncnic cn dois
gcncros, a salcr. cuocs dc dcus c dc utos. Ao
rinciro cricnccn as cicncias da gconciria, da algclra
c da ariinciica
1
c, nuna alavra, ioda afirnaao quc c
iniuiiivancnic ou dcnonsiraiivancnic ccria. uc o
quududo du Iotcnusu c guu u sonu do quududo dos
dos udos, c una roosiao quc crinc una rclaao
cnirc csias figuras. uc tcs uczcs cnco c guu u nctudc
dc tntu crinc una rclaao cnirc csics nuncros. As
roosics dcsic gcncro odcn dcscolrir-sc cla
sinlcs ocraao do cnsancnio c nao dccndcn dc
algo cisicnic cn alguna aric do univcrso. Enlora
nunca icnIa Iavido na naiurcza un crculo ou un
iriangulo, as vcrdadcs dcnonsiradas or Euclidcs
conscrvarao ara scnrc sua ccricza c cvidcncia.
Os faios, quc sao os scgundos oljcios da razao
Iunana, nao sao dcicrninados da ncsna nancira, ncn
nossa cvidcncia dc sua vcrdadc, or naior quc scja, c dc
naiurcza igual rcccdcnic. O conirario dc un faio
qualqucr c scnrc ossvcl, ois, alcn dc janais
inlicar una coniradiao, o csriio o concclc con a
ncsna facilidadc c disiinao cono sc clc csiivcssc cn
conlcio acordo con a rcalidadc. uc o so nuo nusccu
ununIu c iao inicligvcl c nao inlica nais coniradiao
do quc a afirnaao quc cc nusccu. Podcnos cn vao,
iodavia, icniar dcnonsirar sua falsidadc. Sc cla fossc
dcnonsiraiivancnic falsa, inlicaria una coniradiao c
o csriio nunca odcria concclc-la disiiniancnic.
2

Porianio, dcvc scr assunio digno dc nossa aicnao
invcsiigar qual c a naiurcza dcsia cvidcncia quc nos da
scgurana accrca da rcalidadc dc una cisicncia c dc
un faio quc nao csiao ao alcancc do icsicnunIo aiual
dc nossos scniidos ou do rcgisiro dc nossa ncnoria. E
rcciso frisar quc csic asccio da filosofia icn sido
ouco culiivado ianio clos aniigos cono clos
nodcrnos; c, orianio, nossas duvidas c nossos crros ao
rcalizar csia invcsiigaao iao inorianic sao ccriancnic
os nais dcsculavcis, ja quc narcIanos airavcs dc iao
difccis caninIos scn ncnIun guia ou dircao.
3
Na
rcalidadc, odcn rcvclar-sc uicis ao cciiar a
curiosidadc c ao dcsiruir csia fc ccga c a scgurana quc
sao a runa dc iodo raciocnio c dc ioda invcsiigaao
livrc. SuonIo quc dcscolrir dcfciios na filosofia
conun, sc os Ia, nao c noiivo dc dcsanino nas, clo
conirario, cono c dc cosiunc, un inccniivo ara sc
icniar alguna coisa nais conlcia c nais saiisfaioria do
quc aqucla quc icn sido aic agora roosia ao ullico.
Todos os raciocnios quc sc rcfcrcn aos faios
arcccn fundar-sc na rclaao dc cuusu c ccto. Acnas
or ncio dcsia rclaao uliraassanos os dados dc nossa
ncnoria c dc nossos scniidos. Sc iivcsscis quc
crguniar a algucn or quc acrcdiia na rcalidadc dc un
faio quc nao consiaia cfciivancnic, or ccnlo, quc
scu anigo csia no cano ou na Frana, clc vos daria
una razao, c csia razao scria un ouiro faio. una caria
quc rccclcu ou o conIccincnio dc suas rcsolucs c
roncssas anicriorcs. Un Ioncn, ao cnconirar un
rclogio ou qualqucr ouira naquina nuna ilIa dcscria,
concluiria quc ouirora Iavia Ioncns na ilIa. Todos os
nossos raciocnios solrc os faios sao da ncsna
naiurcza. E consianicncnic suc-sc quc Ia una
concao cnirc o faio rcscnic c aquclc quc c infcrido
dclc. Sc nao Iouvcssc nada quc os ligassc, a infcrcncia
scria inicirancnic rccaria. A audiao dc una voz
ariiculada c dc una convcrsa racional na olscuridadc
nos da scgurana solrc a rcscna dc alguna cssoa.
Por quc? Porquc csics sons sao os cfciios da consiiiuiao
c da csiruiura do Ioncn c csiao csirciiancnic ligados a
cla. Sc analisanos iodos os ouiros raciocnios dcsia
naiurcza, cnconirarcnos quc sc fundan na rclaao dc
causa c dc cfciio c quc csia rclaao sc acIa roina ou
disianic, dircia ou colaicral. O calor c a luz sao cfciios
colaicrais do fogo, c un dos cfciios odc scr infcrido
lcgiiinancnic do ouiro.
Porianio, sc quiscrnos saiisfazcr-nos a rcsciio
da naiurcza dcsia cvidcncia quc nos da scgurana
accrca dos faios, dcvcrcnos invcsiigar cono cIcganos
ao conIccincnio da causa c do cfciio.
Ousarci afirnar, cono roosiao gcral, quc nao
adniic cccao, quc o conIccincnio dcsia rclaao nao
sc olicn, cn ncnIun caso, or raciocnios u o,
orcn nascc inicirancnic da ccricncia quando vcnos
quc quaisqucr oljcios ariicularcs csiao consianicncnic
conjuniados cnirc si. Arcscnic-sc un oljcio a un
Ioncn doiado, or naiurcza, dc razao c Ialilidadcs iao
forics quanio ossvcl; sc o oljcio lIc c conlciancnic
novo, nao scra caaz, clo canc nais ninucioso dc
suas qualidadcs scnsvcis, dc dcscolrir ncnIuna dc
suas causas ou dc scus cfciios. Mcsno suondo quc as
faculdadcs racionais dc Adao fosscn inicirancnic
crfciias dcsdc o rinciro noncnio, clc nao odcria icr
infcrido da fluidcz c da iransarcncia da agua quc cla o
afogaria, ou da luz c do calor do fogo, quc csic o
consuniria. NcnIun oljcio janais rcvcla, clas
qualidadcs quc aarcccn aos scniidos, ianio as causas
quc o roduziran cono os cfciios quc surgirao dclc; ncn
odc nossa razao, scn o aulio da ccricncia, janais
iirar una infcrcncia accrca da cisicncia rcal c dc un
faio.
A roosiao quc csialclccc quc us cuusus c os
cctos nuo suo dcscoIctos cu uzuo, nus cu
cxccncu, scra roniancnic adniiida cn rclaao
quclcs oljcios dc quc nos rccordanos c quc ccria vcz
nos foran conlciancnic dcsconIccidos, orquanio
dcvcnos icr conscicncia dc nossa alsoluia incaacidadc
dc rcdizcr o quc surgiria dclcs. Arcscniai dois cdaos
dc narnorc olido a un Ioncn scn ncnIun
conIccincnio dc filosofia naiural; clc janais dcscolrira
quc clcs sc adcrirao dc ial nancira quc sc rcqucr grandc
fora ara scara-los cn linIa rcia, cnlora ofcrcan
ncnor rcsisicncia rcssao laicral. Considcra-sc
ianlcn indiscuivcl quc o conIccincnio dos cvcnios
quc icn ouca analogia con o curso corrcnic da
naiurcza sc olicn or ncio da ccricncia; assin,
ningucn inagina quc sc icria dcscolcrio a closao da
olvora ou a airaao da cdra-na or arguncnios u
o. Da ncsna nancira, quando sc suc quc un
cfciio dccndc dc un nccanisno conlicado ou dc
clcncnios dc csiruiura dcsconIccida, nao icnos
dificuldadc cn airiluir iodo o nosso conIccincnio
ccricncia. Qucn scra caaz dc afirnar quc odc dar a
razao uliina or quc o lciic c o ao sao alincnios
aroriados ao Ioncn c nao a un lcao ou a un iigrc?
Mas, rincira visia, odcria arcccr quc csia
ncsna vcrdadc nao c iao cvidcnic cn rclaao aos
cvcnios quc nos sao faniliarcs dcsdc o nosso
nascincnio, quc icn csirciia analogia con iodo o curso
da naiurcza c, cono sc suc, dccndcn das qualidadcs
sinlcs dos oljcios, scn a inicrvcnao dc clcncnios dc
csiruiura dcsconIccida. Dcsia nancira, sonos lcvados a
inaginar quc odcranos dcscolrir csics cfciios scn o
aulio da ccricncia, rccorrcndo acnas s ocracs
da razao. Inaginanos quc, sc fsscnos rccniinancnic
lanados ncsic nundo, odcranos dc anicnao infcrir
quc una lola dc lilIar conunicaria novincnio a ouira
ao inulsiona-la, c quc nao icranos ncccssidadc dc
olscrvar o cvcnio ara nos ronunciarnos con ccricza a
scu rcsciio. E c iao grandc a influcncia do cosiunc
quc, ondc cla sc arcscnia con nais vigor, cncolrc, ao
ncsno icno, nossa naiural ignorancia c a si ncsna c,
quando da a inrcssao dc nao inicrvir, c unicancnic
orquc sc cnconira cn scu nais alio grau.
No cnianio, ara nos convcnccrnos dc quc, scn
cccao, iodas as lcis da naiurcza c iodas as ocracs
dos coros sao conIccidas acnas cla ccricncia, as
rcflccs quc scgucn sao scn duvida suficicnics. Sc
qualqucr oljcio nos fossc nosirado, c sc fsscnos solici-
iados a ronunciar-nos solrc o cfciio quc rcsuliara dclc,
scn consuliar olscrvacs anicriorcs; dc quc nancira,
cu vos indago, dcvc o csriio roccdcr ncsia ocraao?
Tcra dc invcniar ou inaginar algun cvcnio quc
considcra cono cfciio do oljcio; c c claro quc csia
invcnao dcvc scr inicirancnic arliiraria. O csriio
nunca odc cnconirar cla invcsiigaao c clo nais
ninucioso canc o cfciio na suosia causa. Porquc o
cfciio c ioialncnic difcrcnic da causa c, or conscguinic,
janais odc scr dcscolcrio ncla. O novincnio na
scgunda lola dc lilIar c un cvcnio lcn disiinio do
novincnio na rincira, ja quc nao Ia na rincira o
ncnor indcio da ouira. Una cdra ou un cdao dc
ncial lcvaniados no ar c dciados scn ncnIun suoric
cacn incdiaiancnic. Mas, sc considcranos o assunio u
o, dcscolrinos algo ncsia siiuaao quc nos odc dar
origcn idcia dc un novincnio dcsccndcnic, cn vcz dc
asccndcnic, ou dc qualqucr ouiro novincnio na cdra
ou no ncial?
Do ncsno nodo quc a inaginaao inicial ou
invcnao dc un cfciio ariicular c, cn iodas as
ocracs naiurais, arliiraria sc nao consulianos a
ccricncia, dcvcnos igualncnic suor cono ial o lao
ou a concao cnirc a causa c o cfciio, quc unc un ao
ouiro c faz con quc scja inossvcl quc qualqucr ouiro
cfciio ossa rcsuliar da ocraao dcsia causa. Quando
vcjo, or ccnlo, quc una lola dc lilIar dcsliza cn
linIa rcia na dircao dc ouira, ncsno sc suonIo quc o
novincnio na scgunda nc scja acidcnialncnic sugcrido
cono o rcsuliado dc scu coniaio ou inulso, nao osso
concclcr quc ccn difcrcnics cvcnios odcrian
igualncnic rcsuliar dcsia causa? Nao odcn anlas as
lolas crnancccr cn alsoluio rcouso? Nao odc a
rincira lola voliar cn linIa rcia ou ricocIcicar na
scgunda cn qualqucr linIa ou dircao? Todas csias su-
osics sao conaivcis c concclvcis. Por quc, cniao,
dcvcranos dar rcfcrcncia a una quc nao c nais
conaivcl ou concclvcl quc o rcsio? Todos os nossos
raciocnios u o nunca scrao caazcs dc nos nosirar
fundancnio ara csia rcfcrcncia.
En una alavra. iodo cfciio c un cvcnio disiinio
dc sua causa. Porianio, nao odcria scr dcscolcrio na
causa c dcvc scr inicirancnic arliirario concclc-lo ou
inagina-lo u o. E ncsno dcois quc o cfciio icnIa
sido sugcrido, a conjunao do cfciio con sua causa dcvc
arcccr igualncnic arliiraria, visio quc Ia scnrc
ouiros cfciios quc ara a razao dcvcn arcccr
igualncnic cocrcnics c naiurais. En vao, orianio,
rcicndcranos dcicrninar qualqucr cvcnio ariicular
ou infcrir alguna causa ou cfciio scn a ajuda da
olscrvaao c da ccricncia.
Daqui, odcnos dcscolrir o noiivo clo qual
ncnIun filosofo racional c nodcsio janais rcicndcu
indicar a causa uliina dc qualqucr fcnncno naiural,
ou nosirar disiiniancnic a aao do odcr quc roduz
qualqucr cfciio singular no univcrso. Concordar-sc-a quc
o csforo naino da razao Iunana consisic cn rcduzir
sua naior sinlicidadc os rincios quc roduzcn os
fcnncnos naiurais; c rcsiringir os nuliilos cfciios
ariicularcs a un cqucno nuncro dc causas gcrais,
ncdianic raciocnios lascados na analogia, na ccricn-
cia c na olscrvaao. No cnianio, con rcfcrcncia s
causas das causas gcrais, cn vao icniaranos dcscolri-
las, ois janais ficaranos saiisfciios con qualqucr
clicaao ariicular quc lIcs dcsscnos. Esias fonics c
csics rincios uliinos csiao ioialncnic vcdados
curiosidadc c invcsiigaao Iunanas. A clasiicidadc, a
gravidadc, a cocsao das arics, a conunicaao dc
novincnios or inulso sao rovavclncnic as causas c
rincios uliinos quc scnrc dcscolrircnos na
naiurcza; c odcnos considcrar-nos suficicnicncnic
fclizcs sc, ncdianic invcsiigaao c raciocnio caios,
odcnos sulir dos fcnncnos ariicularcs aic, ou quasc
aic, os rincios gcrais. Enquanio a filosofia naiural
nais crfciia acnas dininui una cqucna arccla dc
nossa ignorancia, a filosofia nais crfciia do gcncro
noral ou nciafsico rcvcla-nos, ialvcz, quc nossa
ignorancia sc csicndc a donnios nais vasios. Dcsic
nodo, rcsulia dc ioda a filosofia a consiaiaao da
ccgucira c dclilidadc Iunanas quc sc nos arcscnian
cn iodo noncnio or nais quc icnicnos disfara-las.
Ncn a gconciria, con ioda caiidao dos
raciocnios quc a fcz ncrccidancnic cclclrc, c caaz dc
rcncdiar csic dcfciio c dc nos conduzir ao conIccincnio
das causas uliinas, quando c soliciiada ara auiliar a
filosofia naiural. Cada scior das naicnaiicas alicadas
funciona solrc a suosiao dc quc a naiurcza
csialclcccu ccrias lcis cn scus roccdincnios, c os
raciocnios alsiraios sao usados ianio ara auiliar a
ccricncia na dcscolcria dcssas lcis cono ara
dcicrninar a aao dcssas lcis cn casos ariicularcs,
quando cla dccndc dc graus caios dc disiancia c dc
quaniidadc. Assin, or ccnlo, una lci dc novincnios
dcscolcria cla ccricncia c a quc diz quc o noncnio
ou a fora dc un coro cn novincnio csia cn razao ou
roorao dc sua nassa c dc sua vclocidadc, c, or
conscguinic, quc una cqucna fora odc rcnovcr os
naiorcs olsiaculos ou lcvaniar os naiorcs csos sc,
ncdianic una invcnao ou nccanisno, udcrnos
auncniar a vclocidadc da fora aic fazc-la sucrar a
fora aniagnica. A gconciria auilia-nos a alicar csia
lci, dando-nos as dincnscs caias dc iodas as arics c
dc iodas as figuras quc fazcn aric dc qualqucr iio dc
naquinas, nas, ainda assin, a dcscolcria da roria lci
c dcvida unicancnic ccricncia; c iodos os raciocnios
alsiraios do nundo nao odcrao janais nos lcvar a dar
un asso ara cIcgar a conIccc-la. Quando
raciocinanos u o c considcranos un oljcio ou una
causa, ial cono aarccc ao csriio, ou scja,
indccndcnic dc ioda olscrvaao, janais odcria
sugcrir-nos a idcia dc un oljcio disiinio, cono or
ccnlo scu cfciio, c ncnos ainda nosirar-nos a
inscaravcl c inviolavcl concao cnirc clcs. rcciso quc
un Ioncn scja nuiio sagaz ara odcr dcscolrir
airavcs do raciocnio quc o crisial c o cfciio do calor c o
gclo o cfciio do frio, scn csiar rcviancnic faniliarizado
con o funcionancnio dcsics csiados dos coros.

SEGUNDA PAHTE

Enircianio, nao cIcganos ainda a ncnIuna
rcsosia saiisfaioria a rcsciio da rincira qucsiao
roosia. Cada soluao gcra una nova qucsiao iao difcil
cono a rcccdcnic c nos conduz a novas invcsiigacs.
Quando sc crgunia. quu c u nutuczu dc todos os
nossos ucocnos soIc os utos? A rcsosia convcnicnic
arccc scr quc clcs sc fundan na rclaao dc causa c
cfciio. Quando sc crgunia. quu c o unduncnto dc
todos os nossos ucocnos c concusocs soIc cssu
cuuo? Podc-sc rclicar nuna alavra. a ccricncia.
Mas, sc ainda coniinuarnos con a disosiao dc
csniuar o rollcna c insisiirnos. quu c o unduncnto
dc todus us concusocs dcuudus du cxccncu? Esia
crgunia inlica una nova qucsiao quc odc scr dc
soluao c clicaao nais difccis. Os filosofos quc sc
dao arcs dc salcdoria sucrior c suficicncia icn una
iarcfa difcil quando sc dcfronian con cssoas con
disosics inquisiiivas, quc os dcsalojan dc iodos os
cscondcrijos cn quc sc rcfugian, c quc csiao scguras dc
lcva-los finalncnic a un crigoso dilcna, O nclIor
rccurso ara cviiar csia confusao consisic cn icr no-
dcsias rcicnscs c dcscolrir nos ncsnos as
dificuldadcs anics quc nos scjan oljciadas. Dcsia
nancira, farcnos dc nossa ignorancia una viriudc.
Conicniar-nc-ci ncsia scao con una iarcfa facil.
rcicndcrci acnas dar una rcsosia ncgaiiva qucsiao
aqui roosia. Digo, ois, quc ncsno dcois quc icnos
ccricncia das ocracs dc causa c dc cfciio, nossas
concluscs dcsia ccricncia nuo csiao fundadas solrc
raciocnios ou solrc qualqucr roccsso do cnicndincnio.
Dcvcnos iraiar dc clicar c dcfcndcr csia osiao.
Ccriancnic, dcvc-sc adniiir quc a naiurcza nos
icn naniido a una grandc disiancia dc iodos os scus
scgrcdos, c quc acnas nos icn conccdido o
conIccincnio dc algunas qualidadcs sucrficiais dos
oljcios, cnquanio cla nos cscondc os odcrcs c
rincios dos quais dccndc inicirancnic a aao dcsscs
oljcios. Nossos scniidos nos infornan a cor, o cso c a
consisicncia do ao, orcn, ncn os scniidos c ncn a
razao janais odcn infornar-nos solrc as qualidadcs
quc o fazcn aroriado ara alincniar c susicniar o
coro Iunano. A visao c o iaio nos dao una idcia do
novincnio rcal dos coros, orcn nao odcnos fornar
o nais rcnoio concciio da naravilIosa fora ou odcr
quc c caaz dc nanicr indcfinidancnic cn novincnio
un coro, c quc csic nunca a crdc, nas a conunica a
ouiros. Mas, nao olsianic csia ignorancia dos odcrcs
1
c rincios naiurais, scnrc rcsuninos quando
vcnos qualidadcs scnsvcis analogas quc clas icn
odcrcs oculios analogos, c cscranos quc a csias
scguirao cfciios scnclIanics quclcs quc ja icnos
ccrincniado. Sc nos fossc nosirado un coro dc cor c
consisicncia analogas s do ao quc Iavanos conido
anicriorncnic, nao icranos ncnIun cscruulo cn
rcciir o ccrincnio, rcvcndo con ccricza quc clc nos
alincniara c nos susicniara dc nancira scnclIanic.
Ora, cis un roccsso do csriio c do cnsancnio cujo
fundancnio gosiaria dc conIcccr. Toda a gcnic csia dc
acordo quc nao sc conIccc ncnIuna concao cnirc as
qualidadcs scnsvcis c os odcrcs oculios c, or
conscguinic, o csriio nao c lcvado a iirar una
conclusao solrc a conjunao consianic c rcgular
daquclas, icndo or lasc algo quc ossa conIcccr na
naiurcza dcsias. Podc-sc adniiir quc a cxccncu
assada da soncnic una infornaao dctu c scguu
solrc dcicrninados oljcios cn dcicrninados crodos
do icno, dos quais cla icvc conIccincnio. Todavia, c
csia a rincial qucsiao solrc a qual gosiaria dc insisiir.
orquc csia ccricncia icn dc scr csicndida a icnos
fuiuros c a ouiros oljcios quc, clo quc salcnos,
unicancnic sao sinilarcs cn aarcncia. O ao quc
ouirora coni alincniou-nc, isio c, un coro doiado dc
iais qualidadcs scnsvcis csiava, a csic icno, doiado dc
iais odcrcs dcsconIccidos. Mas, scguc-sc da quc csic
ouiro ao dcvc ianlcn alincniar-nc cono ocorrcu na
ouira vcz, c quc qualidadcs scnsvcis scnclIanics dcvcn
scnrc scr aconanIadas dc odcrcs oculios
scnclIanics? A conscqucncia nao arccc dc ncnIun
nodo ncccssaria. Pclo ncnos, dcvc-sc rcconIcccr quc
aqui o csriio iira una conscqucncia; quc dcu un ccrio
asso; quc Ia un roccsso do cnsancnio c una
infcrcncia quc ncccssiian dc una clicaao. Esias
duas roosics nao sao dc ncnIun nodo iguais.
cncontc quc tu oIcto scnc tcn sdo uconunIudo
o tu ccto, c cuco quc outos oIctos quc suo cn
uucncu scncIuntcs, scuo uconunIudos o cctos
scncIuntcs. Conccdcrci, sc vos crniiis, quc una das
roosics odc scr lcgiiinancnic infcrida da ouira.
sci, dc faio, quc cla scnrc sc infcrc. Mas, sc vos insisiis
cn quc a infcrcncia c fciia or una cadcia dc
raciocnios, dcscjaria quc vos consirusscis csic
raciocnio. A concao cnirc csias roosics nao c
iniuiiiva. Fcqucr-sc un icrno ncdio quc crniia ao
csriio cirair ial infcrcncia, sc c quc, vcrdadcirancnic,
c cirada ncdianic raciocnio c arguncnios. Qual c o
icrno ncdio? Dcvo confcssar, c algo quc uliraassa
ninIa conrccnsao, c calc nosira-lo or aquclcs quc
afirnan quc rcalncnic cisic c quc c a origcn dc iodas
as nossas concluscs accrca dos faios.
Ccriancnic, csic arguncnio ncgaiivo odc iornar-
sc inicirancnic convinccnic no dccorrcr do icno, sc
nuiios filosofos Ialcis c crsicazcs dirigircn suas
invcsiigacs ncsic scniido, c sc ningucn for caaz dc
dcscolrir alguna roosiao concciiva ou algun dcgrau
inicrncdiario quc aoic o cnicndincnio ncsia conclusao.
Mas, cono sc iraia dc dificuldadc rcccnic, os lciiorcs
nao dcvcn confiar cn dcnasia na sua roria
sagacidadc a onio dc concluir quc un arguncnio
rcalncnic nao cisic orquc cscaa invcsiigaao. Por
csia razao, c rcciso cnrccndcr csquisa nais difcil, c,
or cnuncraao dc iodos os ranos dc conIccincnio
Iunano, iraiar dc nosirar quc ncnIun dclcs odc
roorcionar scnclIanic arguncnio.
Todos os raciocnios dividcn-sc cn duas classcs.
raciocnios dcnonsiraiivos, quc sc rcfcrcn s rclacs
dc idcias, c os raciocnios norais (ou rovavcis} quc sc
rcfcrcn s qucsics dc faio c dc cisicncia. Parccc
cvidcnic quc os uliinos nao cnglolan arguncnios
dcnonsiraiivos, ois nao c coniradiiorio o faio dc quc o
curso da naiurcza odc nodificar-sc c quc un oljcio,
aarcnicncnic scnclIanic aos ja olscrvados, ossa scr
aconanIado dc cfciios difcrcnics ou conirarios. Nao
osso concclcr clara c disiiniancnic quc un coro quc
ionla das nuvcns scnclIanic cn iodos asccios ao da
ncvc icnIa, iodavia, salor dc sal c qucinc cono o
fogo? Ha roosiao nais inicligvcl do quc csia. iodas
as arvorcs florcsccrao cn dczcnlro-janciro c dcfinIarao
cn naio-junIo? Porianio, considcra-sc inicligvcl ioda
roosiao concclida disiiniancnic c scn coniradiao c,
or conscguinic, janais sua falsidadc c nosirada or ar-
guncnio dcnonsiraiivo ou raciocnio alsiraio u o.
Enircianio, sc os arguncnios nos lcvarcn a
confiar na ccricncia c fazc-la adrao dc nosso juzo
fuiuro, dcvcrcnos considcra-los acnas rovavcis, isio c,
rcfcrcnics s qucsics dc faio c dc cisicncia rcal, dc
acordo con a divisao acina ncncionada. Mas, sc nossa
clicaao dcsia classc dc raciocnio c considcrada
solida c saiisfaioria, vcrificarcnos quc dc faio nao cisic
ial iio dc arguncnio. Tcnos diio quc iodos os
arguncnios rcfcrcnics cisicncia sc fundan na rclaao
dc causa c cfciio; quc nosso conIccincnio daqucla
rclaao rovcn inicirancnic da ccricncia; c quc iodas
as nossas concluscs ccrincniais dccorrcn da
suosiao quc o fuiuro csiara cn confornidadc con o
assado. Porianio, icniar rovar a uliina conjciura, or
arguncnios rovavcis, or arguncnios rcfcrcnics
cisicncia, consisic, ccriancnic, cn girar nun crculo c
dar or adniiido o quc rccisancnic sc rollcnaiiza.
En vcrdadc, iodos os arguncnios dcrivados da
ccricncia sc fundan na scnclIana quc consiaianos
cnirc oljcios naiurais c quc nos induz a cscrar cfciios
scnclIanics quclcs quc icnos visio rcsuliar dc iais
oljcios. Acsar dc soncnic un lolo ou un louco c
ningucn nais! rcicndcr discuiir a auioridadc da
ccricncia ou rcjciiar csic grandc guia da vida Iunana,
c lciio, coniudo, adniiir quc un filosofo icnIa ao ncnos
a curiosidadc dc caninar qual c o rincio da naiurcza
Iunana quc doia a ccricncia dc iao foric auioridadc c
lcva-nos a arovciiar da scnclIana csialclccida cla
naiurcza cnirc divcrsos oljcios. Dc causas quc arcccn
scncIuntcs cscranos cfciios scnclIanics. E csic o
rcsuliado dc iodas as nossas concluscs ccrincniais.
Ora, arccc cvidcnic quc sc csia conclusao fossc
rcroduzida cla razao, cla scria iao crfciia dcsdc o
incio c a ariir dc un unico caso, do quc aos una
longa scric dc ccrincnios. Mas as coisas ocorrcn dc
nodo lcn divcrso. Nao Ia nada nais scnclIanic do quc
os ovos; iodavia, ningucn cscra, or causa dcsia
aarcnic scnclIana, idcniico gosio c salor cn iodos os
ovos. E c soncnic dcois dc una longa scric dc
ccrincnios uniforncs, solrc qualqucr gcncro dado,
quc nos iornanos confianics c scguros cn rclaao a un
cvcnio ariicular. Ora, ondc csia o roccsso dc
raciocnio quc, dc un unico caso, iira una conclusao
iao difcrcnic daquclc quc infcrc dc ccn casos quc nao
sao dc nodo algun difcrcnics do rinciro? ProonIo
csic rollcna visando, ao ncsno icno, olicr in-
fornaao c susciiar dificuldadcs. Nao consigo localizar,
nao consigo inaginar ial raciocnio. Mas nanicnIo ncu
csriio scnrc alcrio insiruao, sc algucn quiscr
dignar-sc a nc conccdcr.
Podcr-sc-ia dizcr quc, dc ccrio nuncro dc
ccrincnios uniforncs, ncnos una concao cnirc as
qualidadcs scnsvcis c os odcrcs oculios; o quc, dcvo
confcssar, arccc cnunciar a ncsna dificuldadc, cn
icrnos difcrcnics. A qucsiao rcaarccc. solrc qual
roccsso dc arguncniaao sc funda csia nccncu?
Ondc csia o ncio-icrno, as idcias inicrncdiarias quc
uncn roosics iao disianics cnirc si? Tcn-sc
adniiido quc a cor, a consisicncia c ouiras qualidadcs
scnsvcis do ao nao arcccn icr cn si ncsnas
ncnIuna concao con os odcrcs oculios da nuiriao c
da sulsisicncia.
Dc ouiro nodo, odcranos infcrir csscs odcrcs
oculios a ariir da rincira aariao dcsias qualidadcs
scnsvcis c scn o aulio da ccricncia, conirariancnic
oiniao dc iodos os filosofos c conirariancnic
cvidcncia do faio. Tal c, ois, nosso csiado naiural dc
ignorancia cn rclaao aos odcrcs c influcncia dc
iodos os oljcios. Cono isio c rcncdiado cla
ccricncia? Ela acnas nos nosira ccrio nuncro dc
cfciios uniforncs rcsulianics dc ccrios oljcios c nos
cnsina quc csscs oljcios ariicularcs, ncssa coca
dcicrninada, csiavan doiados dc iais odcrcs c dc iais
foras. Quando aarccc un novo oljcio doiado dc
qualidadcs scnsvcis scnclIanics, cscranos odcrcs c
foras scnclIanics c cscranos ianlcn un cfciio
analogo. Dc un coro igual ao ao cn cor c
consisicncia, cscranos alincniaao c sulsisicncia
analogas. Eis, orianio, una ciaa ou roccsso do
csriio quc ncccssiia dc una clicaao. Quando una
cssoa afirna. tcnIo cncontudo cn todos os cusos
untcocs tus quududcs scnsucs conugudus con tus
odccs ocutos; c quundo usscucu. quududcs scnsucs
scncIuntcs cstuuo scnc conugudus con odccs
ocutos scncIuntcs, nao odc scr acusada dc iauiologia,
ois csias roosics difcrcn cn iodos os asccios.
Dizcis quc una roosiao c infcrida da ouira, orcn
dcvcis adniiir quc a infcrcncia nao c iniuiiiva, ncn
ianouco dcnonsiraiiva. Dc quc naiurcza c cla cniao?
Fcsondcr quc dcriva da ccricncia significa concicr
una ciiao dc rincio. Porquc iodas as infcrcncias
rovcnicnics da ccricncia sucn, cono scu
fundancnio, quc o fuiuro sc asscnclIara ao assado,
quc odcrcs scnclIanics csiarao conjugados con
qualidadcs scnsvcis scnclIanics. Sc sulsisiir qualqucr
duvida dc quc o curso da naiurcza odc nudar c quc o
assado nao odc scrvir dc nodclo ao fuiuro, ioda
ccricncia sc iornaria inuiil c nao gcraria ncnIuna
infcrcncia ou conclusao. E inconcclvcl, orianio, quc
ncnIun arguncnio iirado da ccricncia ossa rovar a
scnclIana do assado ao fuiuro, ja quc csics
arguncnios sc lascian na suosiao daqucla
scnclIana.
2
Concordais quc o curso das coisas icnIa
sido scnrc iao rcgular. Acnas csia consiaiaao, scn
novo arguncnio ou infcrcncia, nao c rova suficicnic dc
quc no fuiuro coniinuara assin. En vao rcicndcrcis icr
conIccido a naiurcza dos coros a ariir dc vossa
ccricncia assada. Sua naiurcza oculia c, or
conscguinic, iodos os scus cfciios c ioda sua aao
odcn nudar, scn quc Iaja qualqucr nodificaao cn
suas qualidadcs scnsvcis. Ccriancnic, isio ocorrc
algunas vczcs, c con rclaao a alguns oljcios. Por quc
nao odcria ocorrcr scnrc, c con rclaao a iodos os
oljcios? Qual logica, qual roccsso dc raciocnio vos
asscgura conira csia conjciura? MinIa raiica, dizcis,
rcfuia ninIas duvidas. Mas, ncsic caso, confundis o
significado dc ninIa qucsiao. Cono cssoa quc agc,
csiou nuiio saiisfciio a csic rcsciio; nas, cono filosofo
doiado dc alguna curiosidadc nao dirci cciicisno
qucro salcr o fundancnio dcsia infcrcncia. NcnIuna
lciiura, ncnIuna invcsiigaao, icn sido iodavia caaz
dc rcnovcr ninIa dificuldadc, ou dc dar-nc saiisfaao
nun assunio dc iania inoriancia. Posso fazcr algo
nclIor do quc roor a dificuldadc ao ullico, acsar dc
icr oucas cscranas dc olicr una soluao? Dcsic
nodo, clo ncnos, icrcnos conscicncia dc nossa
ignorancia, sc nao anliarnos nosso conIccincnio.
FcconIco quc, quando algucn conclui quc un
arguncnio nao cisic orquc cscaou dc sua
invcsiigaao, c acusado dc incrdoavcl arrogancia.
FcconIco ianlcn quc, acsar dc varias gcracs dc
salios sc icrcn dcdicado infruiifcrancnic csquisando
un oljcio, scria, ialvcz, rcciiiado concluir afirnando
quc clc uliraassa ioda conrccnsao Iunana. Mcsno
sc caninasscnos iodas as fonics dc nosso
conIccincnio c conclusscnos quc sao inadcquadas
ara un ial assunio, odc ainda crdurar a susciia dc
quc a cnuncraao nao c conlcia ou o canc nao c
caio. Mas, cn rclaao ao icna quc nos ocua, Ia
algunas rcflccs quc arcccn rcnovcr ioda acusaao
dc arrogancia ou a susciao dc un cquvoco.
Ccriancnic, os canoncscs nais ignoranics c
csiuidos aic os lclcs c as lcsias irracionais sc
acrfcioan cla ccricncia c adquircn conIccincnio
das qualidadcs dos oljcios naiurais, olscrvando os
cfciios quc rcsulian dclcs. Quando una criana scniiu a
scnsaao da dor ao iocar a cIana dc una vcla, icra
cuidado dc nao r nais sua nao crio dc ouira vcla,
ois cla cscrara un cfciio scnclIanic dc una causa
quc c scnclIanic cn suas qualidadcs c aarcncias
scnsvcis. Sc afirnais, coniudo, quc o cnicndincnio da
criana cIcga a csia conclusao or algun roccsso dc
arguncnio ou dc raciocnio, osso lcgiiinancnic cdir-
vos quc sc nosirc csic arguncnio, c nao icndcs
qualqucr rcicio ara rccusar un cdido iao jusio. Nao
odcis dizcr quc o arguncnio c alsiruso c quc ossivcl-
ncnic cscaa invcsiigaao, dcsdc quc confcssais quc
clc c cvidcnic aic ncsno ara a caacidadc dc un
sinlcs lclc. Sc Icsiiais, coniudo, or un noncnio, ou
sc, dcois da rcflcao, roduzis un arguncnio
conlicado ou rofundo, dc ccria nancira alandonais o
rollcna c confcssais quc nao c o raciocnio quc nos
induz a suor quc o assado sc asscnclIa ao fuiuro c a
cscrar cfciios scnclIanics dc causas quc sao,
aarcnicncnic, scnclIanics. Esia c a roosiao quc
rcicndia rcforar na rcscnic scao. Sc csiou ccrio, nao
rcicndo icr fciio qualqucr dcscolcria considcravcl. Sc
csiou crrado, dcvo rcconIcccr ara nin ncsno quc sou
rcalncnic un csiudanic nuiio airasado, dcsdc quc nao
osso dcscolrir un arguncnio quc, arccc-nc, cra
crfciiancnic conIccido nuiio anics dc cu icr sado dc
ncu lcro.

SEO V
SOLUO CETlCA DESTAS DUVlDAS
PHlMElHA PAHTE

Tanio a aiao filosofica cono a aiao rcligiosa
arcccn cosias cnlora rocurcn ciirar nossos
vcios c corrigir nossos Ialiios ao inconvcnicnic,
quando nancjadas con inrudcncia, dc scrvircn
acnas ara cncorajar una inclinaao rcdoninanic c
conduzir o csriio rcsoluiancnic na dircao quc
rcviancnic nais o utuu, dcvido s icndcncias c
inclinacs do icncrancnio naiural. Ccriancnic,
cnquanio asiranos nagnanina firncza do salcr filo-
sofico c icnianos cnccrrar nossos razcrcs nos liniics
dc nosso rorio csriio, odcnos, finalncnic, iornar
nossa filosofia, cono aqucla dc Eicicio c ouiros
csioicos, nun sisicna nais rcfinado dc cgosno c
crsuadir-nos racionalncnic dc nos dcsligar dc ioda
viriudc cono ianlcn dc iodos os razcrcs sociais.
Enquanio rcflciinos a roosiio da vaidadc da vida
Iunana c cnsanos na naiurcza fuiil c iransiioria das
riquczas c das Ionras, csianos, ialvcz, duranic iodo
csic icno, lisonjcando nossa indolcncia naiural quc,
or avcrsao azafana do nundo c fadiga dos
ncgocios, rocura un rcicio racional ara cnircgar-sc
conlcia c livrcncnic rcguia. Ha, coniudo, una cor-
rcnic filosofica quc arccc ncnos cosia a csic
inconvcnicnic, ois cla nao sc liga a ncnIuna aiao
dcsordcnada do csriio c ncn sc alia a qualqucr
icndcncia ou rocnsao naiural. c a filosofia acadcnica
ou cciica. Os acadcnicos falan scnrc da duvida c da
suscnsao do juzo, do risco das rcsolucs arcssadas,
cn confinar as invcsiigacs do cnicndincnio a csirciios
liniics c cn rcnunciar a iodas as cscculacs quc
iranslordan as froniciras da vida c da raiica
coiidianas. Nada, or conscguinic, odc scr nais
conirario a ial filosofia do quc a indolcnic lciargia do
csriio, sua aircvida arrogancia, suas clcvadas
rcicnscs c sua crcdulidadc sucrsiiciosa. Toda aiao
c noriificada or cla, cccio o anor vcrdadc; c csia
aiao nao c janais, ncn odc scr, clcvada a un grau
dcnasiado alio. E surrccndcnic, iodavia, quc csia
filosofia, quc cn quasc iodos os asccios dcvc scr
inofcnsiva c inoccnic, scja o oljcio dc ianias acusacs c
dc ianias ccnsuras infundadas. Mas, ialvcz, a roria
circunsiancia quc a iorna iao inoccnic scja jusiancnic o
quc a cc ao odio c ao rcsscniincnio ullicos. Porquc
cla nao adula ncnIuna aiao dcsordcnada, nao olicn
nuiios adcios; orquc cla sc oc a ianios vcios c
ianias ioliccs, lcvania conira si un grandc nuncro dc
advcrsarios, quc a csiignaiizan cono rofana, lilcriina
c irrcligiosa.
Nao icnos ncccssidadc dc rcccar quc csia
filosofia, cnquanio iraia dc liniiar nossas invcsiigacs
vida diaria, solac os raciocnios da vida diaria c
csicnda suas duvidas aic o onio dc dcsiruir ioda aao
cono ianlcn ioda cscculaao. A naiurcza nanicra
cicrnancnic scus dirciios c rcvalcccra solrc iodos os
raciocnios alsiraios.
1
Enlora dcvcsscnos concluir, a
ccnlo da scao anicrior, quc cn iodos os raciocnios
dcrivados da ccricncia o csriio avana scn aoiar-sc
cn arguncnios ou roccsso do cnicndincnio, nao Ia
crigo quc csics raciocnios, dos quais dccndc quasc
iodo conIccincnio, scjan afciados or ial dcscolcria.
Sc o csriio nao c lcvado a dar csic asso or un
arguncnio, dcvc scr crsuadido or ouiro rincio dc
igual cso c auioridadc; c csic rincio nanicra sua
influcncia conianio quc a naiurcza Iunana crnanca
invariavcl. Valc a cna invcsiigar qual c a naiurcza dcsic
rincio.
Suondc quc un Ioncn, doiado das nais
odcrosas faculdadcs racionais, scja rccniinancnic
iransoriado ara csic nundo; ccriancnic, noiaria dc
incdiaio a cisicncia dc una coninua succssao dc
oljcios c un cvcnio aconanIado or ouiro, nas scria
incaaz dc dcscolrir algo a nais. Dc incio, nao scria
caaz, ncdianic ncnIun raciocnio, dc cIcgar idcia dc
causa c cfciio, visio quc os odcrcs ariicularcs quc
rcalizan iodas as ocracs naiurais janais sc rcvclan
aos scniidos; ncn c razoavcl concluir, acnas orquc
un cvcnio cn dcicrninado caso rcccdc ouiro, quc un
c a causa c o ouiro, o cfciio. Esia conjunao odc scr
arliiraria c acidcnial. Nao Ia lasc racional ara infcrir a
cisicncia dc un clo aarccincnio do ouiro. E, nuna
alavra, aquclc Ioncn, dcsrovido dc ccricncia,
janais odcria conjciurar ou raciocinar solrc qualqucr
qucsiao dc faio, ncn icria scgurana dc algo quc nao
csiivcssc incdiaiancnic rcscnic sua ncnoria ou aos
scus scniidos.
Suondc dc novo quc o ncsno Ioncn icnIa
adquirido nais ccricncia c quc icnIa vivido o
suficicnic no nundo ara olscrvar quc os oljcios ou
cvcnios faniliarcs csiao consianicncnic ligados; qual c
a conscqucncia dcsia ccricncia? Incdiaiancnic infcrc
a cisicncia dc un oljcio clo aarccincnio do ouiro.
Enircianio, nao adquiriu, con ioda a sua ccricncia,
ncnIuna idcia ou conIccincnio do odcr oculio,
ncdianic o qual un dos oljcios roduziu o ouiro; c nao
scra un roccsso do raciocnio quc o olriga a iirar csia
infcrcncia. Mas clc sc cnconira dcicrninado a iira-la; c
ncsno sc clc fossc crsuadido dc quc scu cnicndincnio
nao ariicia da ocraao, coniinuaria cnsando o
ncsno, orquanio Ia un ouiro rincio quc o
dcicrnina a iirar scnclIanic conclusao.
Esic rincio c o cosiunc ou o Ialiio. Visio quc
iodas as vczcs quc a rcciiao dc un aio ou dc una
dcicrninada ocraao roduz una rocnsao a rcnovar
o ncsno aio ou a ncsna ocraao, scn scr inclida
or ncnIun raciocnio ou roccsso do cnicndincnio,
dizcnos scnrc quc csia rocnsao c o cfciio do
cosiunc. Uiilizando csic icrno, nao suonos icr dado a
razao uliina dc ial rocnsao. lndicanos acnas un
rinciio da naiurcza Iunana, quc c univcrsalncnic
rcconIccido c lcn conIccido or scus cfciios. Talvcz
nao ossanos lcvar nossas invcsiigacs nais longc c
ncn asiranos dar a causa dcsia causa; orcn,
dcvcnos conicniar-nos con quc o cosiunc c o uliino
rincio quc odcnos assinalar cn iodas as nossas
concluscs dcrivadas da ccricncia. Ja c, coniudo,
saiisfaao suficicnic odcr cIcgar aic aqui scn irriiar-
nos con nossas csirciias faculdadcs, csirciias orquc
nao nos lcvan nais adianic. Ccriancnic, icnos aqui ao
ncnos una roosiao lcn inicligvcl, scnao una
vcrdadc, quando afirnanos quc, dcois da conjunao
consianic dc dois oljcios, or ccnlo, calor c cIana,
cso c solidcz, unicancnic o cosiunc nos dcicrnina a
cscrar un dcvido ao aarccincnio do ouiro. Parccc quc
csia Iioicsc c a unica quc clica a dificuldadc quc
icnos dc, cn nil casos, iirar una conclusao quc nao
sonos caazcs dc iirar dc un so caso, quc nao discrca
cn ncnIun asccio dos ouiros. A razao nao c caaz dc
scnclIanic variaao. As concluscs iiradas or cla, ao
considcrar un crculo, sao as ncsnas quc fornaria
caninando iodos os crculos do univcrso. Mas
ningucn, icndo visio soncnic un coro sc novcr dcois
dc icr sido inulsionado or ouiro, odcria infcrir quc
iodos os dcnais coros sc novcrian dcois dc
rccclcrcn inulso igual. Porianio, iodas as infcrcncias
iiradas da ccricncia sao cfciios do cosiunc c nao do
raciocnio.
2

O cosiunc c, ois, o grandc guia da vida Iunana.
E o unico rincio quc iorna uiil nossa ccricncia c
nos faz cscrar, no fuiuro, una scric dc cvcnios
scnclIanics quclcs quc aarcccran no assado. Scn a
influcncia do cosiunc, ignoraranos conlciancnic
ioda qucsiao dc faio quc csia fora do alcancc dos dados
incdiaios da ncnoria c dos scniidos. Nunca odcranos
salcr cono ajusiar os ncios cn funao dos fins, ncn
cono cnrcgar nossas faculdadcs naiurais ara a
roduao dc un cfciio. Scria, ao ncsno icno, o fin dc
ioda aao cono ianlcn dc quasc ioda cscculaao.
3

Mas aqui dcvc scr convcnicnic noiar quc, cnlora
nossas concluscs dcrivadas da ccricncia nos lcvcn
alcn dc nossa ncnoria c dc nossos scniidos c nos
asscgurcn da rcalidadc dc faios quc ocorrcran cn
lugarcs nais disianics c cn cocas rcnoias, c
ncccssario quc un faio csicja scnrc rcscnic aos
scniidos c ncnoria, do qual odcnos dc incio ariir
ara iirar cssas concluscs. Sc un Ioncn cnconirassc
nun as dcscrio os rcnancsccnics dc cdifcios
suniuosos, concluiria quc o as, cn icnos rcnoios,
iinIa sido culiivado or Ialiianics civilizados; nas, sc
nada dcsia naiurcza lIc ocorrcssc, janais odcria
cIcgar a scnclIanic infcrcncia. Pcla Iisioria,
conIcccnos os cvcnios dc cocas assadas; iodavia,
dcvcnos rosscguir consuliando os livros quc conicn
csics cnsinancnios c, a ariir da, rcnoniar nossas
infcrcncias dc un icsicnunIo a ouiro aic cIcgar s
icsicnunIas ocularcs c aos cscciadorcs dcsscs cvcnios
rcnoios. Nuna alavra, sc nao ariirnos dc un faio
rcscnic ncnoria ou aos scniidos, nossos raciocnios
scrao urancnic Iioiciicos; c scja qual for o nodo
cono csics clos ariicularcs csicjan ligados cnirc si,
ioda a cadcia dc infcrcncia nao icria nada quc lIc
scrvissc dc aoio c janais or ncio dcla odcranos
cIcgar ao conIccincnio dc una cisicncia rcal. Sc vos
crguniassc or quc acrcdiiais cn dcicrninado faio quc
rclaiais, dcvcis indicar-nc alguna razao; c csia razao
scra un ouiro faio cn concao con o rinciro.
Enircianio, cono nao odcis roccdcr dcsia nancira n
nntun, dcvcis finalncnic icrninar or un faio
rcscnic a vossa ncnoria ou aos vossos scniidos, ou
dcvcis adniiir quc vossa crcna c inicirancnic scn
fundancnio.
Qual c, orianio, a conclusao dc ioda a qucsiao?
sinlcs; no cnianio, dcvc-sc confcssar quc cla sc acIa
nuiio disianic das icorias filosoficas corrcnics. Toda
crcna, cn naicria dc faio c dc cisicncia rcal, roccdc
unicancnic dc un oljcio rcscnic ncnoria ou aos
scniidos c dc una conjunao cosiuncira cnirc cssc c
algun ouiro oljcio. Ou, cn ouiras alavras, cono o
csriio icn cnconirado cn nuncrosos casos quc dois
gcncros quaisqucr dc oljcios a cIana c o calor, a ncvc
c o frio scnrc icn csiado cn conjunao, sc, dc novo,
a cIana ou a ncvc sc arcscniasscn aos scniidos, o
csriio c lcvado clo cosiunc a cscrar calor ou frio, c a
acrcdiiar quc csia qualidadc cisic rcalncnic c quc sc
nanifcsiaria sc csiivcssc nais roina dc nos.
4
Esia
crcna c o rcsuliado ncccssario dc colocar o csriio cn
dcicrninadas circunsiancias. E una ocraao da alna
iao incviiavcl cono quando nos cnconiranos cn
dcicrninada siiuaao ara scniir a aiao do anor
quando rccclcnos lcncfcios; ou a dc odio quando nos
dcfronianos con injusiias. Todas csias ocracs sao
una csccic dc insiinio naiural quc ncnIun raciocnio
ou roccsso do cnsancnio c do cnicndincnio c caaz
dc roduzir ou dc incdir.
5

A csia aliura, odcranos crfciiancnic icrninar
nossas csquisas filosoficas. Na naioria dos rollcnas
janais odcranos adianiar un unico asso; c cn iodas
as qucsics dcvcranos icrninar aqui, dcois das nais
inccssanics c curiosas invcsiigacs. Mas ainda nossa
curiosidadc scra crdoavcl, ialvcz digna dc clogio, sc nos
lcvar a invcsiigacs nais avanadas c nos fizcr
caninar con naior caiidao a naiurcza dcsia ccnu c
dcsia conunuo costuncu, isio c, dc ondc cla roccdc.
Por csic ncio odcnos cnconirar clicacs c analogias
quc saiisfarao, ao ncnos, quclcs quc anan as cicncias
alsiraias c sc conicnian con cscculacs quc, or
nais rigorosas quc scjan, ainda odcn conscrvar ccrio
grau dc duvida c dc inccricza. Quanio aos lciiorcs dc
gosio divcrso, o rcsio dcsia scao nao lIcs c dcsiinada,
c, sc clcs nao a lcrcn, ainda assin odcn conrccndcr
crfciiancnic as invcsiigacs osicriorcs.

SEGUNDA PAHTE

Nao Ia nada nais livrc do quc a inaginaao
Iunana; cnlora nao ossa uliraassar o csioquc
riniiivo dc idcias fornccidas clos scniidos cicrnos c
inicrnos, cla icn odcr iliniiado ara nisiurar,
conlinar, scarar c dividir csias idcias cn iodas as
varicdadcs da ficao c da faniasia inaginaiiva c
novclcsca. Ela odc invcniar una scric dc cvcnios con
ioda aarcncia dc rcalidadc, odc airiluir-lIcs un
icno c un lugar ariicularcs, concclc-los cono
cisicnics c dcscrcvc-los con iodos os orncnorcs quc
corrcsondcn a un faio Iisiorico, no qual cla acrcdiia
con a naina ccricza. En quc consisic, ois. a
difcrcna cnirc ial ficao c a crcna? Ela nao sc localiza
sinlcsncnic cn una idcia ariicular ancada a una
conccao quc olicn nosso asscniincnio, c quc nao sc
cnconira cn ncnIuna ficao conIccida. Pois, cono o
csriio icn auioridadc solrc iodas as suas idcias,
odcria voluniariancnic ancar csia idcia ariicular a
una ficao c, or conscguinic, scria caaz dc acrcdiiar
no quc lIc agradassc, cnlora sc oondo a iudo quc
cnconiranos na ccricncia diaria. Podcnos, quando
cnsanos, juniar a calca dc un Ioncn ao coro dc
un cavalo, nas nao csia cn nosso odcr acrcdiiar quc
scnclIanic aninal icnIa alguna vcz cisiido.
Conclui-sc, orianio, quc a difcrcna cnirc a
cuo c a ccnu sc localiza cn algun scniincnio ou
nancira dc scniir, ancado uliina c nao rincira,
quc nao dccndc da voniadc c nao odc scr naniulado
a gosio. rcciso quc a naiurcza a dcscric cono os
ouiros scniincnios; c rcciso quc cla nasa da siiuaao
ariicular cn quc o csriio sc cnconira cn cada
conjuniura ariicular. Todas as vczcs quc un oljcio sc
arcscnia ncnoria ou aos scniidos, cla fora do
cosiunc, a inaginaao c lcvada incdiaiancnic a
concclcr o oljcio quc lIc csia Ialiiualncnic unido; csia
conccao c aconanIada or una nancira dc scniir
ou scniincnio, difcrcnic dos vagos dcvancios da
faniasia. Eis ioda a naiurcza da crcna.
1
Visio quc
nossa nais firnc crcna solrc qualqucr faio scnrc
adniic una conccao quc lIc c coniraria, nao Iavcria,
orianio, ncnIuna difcrcna cnirc nosso asscniincnio
ou rcjciao dc qualqucr conccao, sc nao Iouvcssc
algun scniincnio disiinguindo una da ouira. Sc vcjo,
or ccnlo, una lola dc lilIar dcslizar cn dircao dc
ouira nuna ncsa olida, osso inaginar con clarcza
quc una arara ao cIocar-sc con a ouira. Esia
conccao nao inlica coniradiao, orcn a sinio nuiio
difcrcnic da conccao cla qual nc rcrcscnio o
inulso c a conunicaao do novincnio dc una lola a
ouira.
Sc icniasscnos una dcnuo
2
dcsic scniincnio,
vcranos, ialvcz, quc sc iraia dc iarcfa nuiio difcil,
scnao inossvcl; da ncsna nancira cono sc
icniasscnos dcfinir a scnsaao dc frio ou a aiao dc
colcra a una criaiura quc nunca icvc a ccricncia
dcsics scniincnios. Crcna c o nonc vcrdadciro c
rorio dcsia nancira dc scniir; ningucn janais sc
cnconira cn dificuldadc ara salcr o significado daquclc
icrno, orquc cada un csia, cn iodo noncnio,
conscicnic do scniincnio quc rcrcscnia. Scn duvida,
nao scria inrorio icniar una dcscuo dcsic
scniincnio cscrando cIcgar, or csic ncio, a algunas
analogias quc odcrian forncccr una clicaao nais
crfciia. Digo, ois, quc a crcna nao c nada scnao una
conccao dc un oljcio nais vivo, nais vivido, nais
foric, nais firnc c nais csiavcl quc aqucla quc a
inaginaao, or si so, scria caaz dc olicr. Uso csia
varicdadc dc icrnos, cnlora iao ouco filosofica, con a
unica inicnao dc crinir csic aio dc csriio quc nos
rcvcla rcalidadcs, ou quc sc considcra cono ial, nais
rcscnics a nos quc as ficcs, quc as faz cnsar nais
no cnsancnio c lIcs da una influcncia sucrior s ai-
cs c inaginaao. Dcsdc quc concordanos no iocanic
coisa, c dcsncccssario discuiir accrca dos icrnos. A
inaginaao govcrna iodas as suas idcias c odc uni-las,
nisiura-las c varia-las dc iodas as fornas ossvcis.
Podc concclcr oljcios ficicios cn iodas as siiuacs dc
csao c dc icno. Podc coloca-los dc ccria nancira
dianic dc nossos olIos con suas rorias corcs,
caiancnic cono sc Iouvcsscn cisiido. Mas, cono c
inossvcl quc cssa faculdadc da inaginaao ossa
janais, or si ncsna, convcricr-sc cn crcna, c cvidcnic
quc a crcna nao consisic na naiurcza ariicular ou na
ordcn da idcias, nas na nuncu cono o csriio as
concclc c as scnic. Confcsso quc c inossvcl clicar
con crfciao csic scniincnio ou csia nancira dc con-
cclcr. Podcnos usar alavras quc crcssan algo
arccido. Mas o scu nonc vcrdadciro c rorio, cono ja
disscnos, c ccnu. icrno quc cada un conrccndc
suficicnicncnic na vida corrcnic. En filosofia, nao
odcnos ir alcn da scguinic afirnaao. ccnu c
qualqucr coisa scniida clo csriio, quc disiinguc as
idcias dos juzos das ficcs da inaginaao. Ela lIcs da
naior cso c influcncia; as faz arcccr dc naior
inoriancia; as rcfora no csriio c as csialclccc cono
rincios dirciivos dc nossas acs. Ouo agora, or
ccnlo, a voz dc una cssoa conIccida, c o son arccc
vir do quario coniguo. Esia inrcssao dos ncus
scniidos conduz incdiaiancnic ncu cnsancnio
cssoa c, ao ncsno icno, a iodos os oljcios
circundanics. Eu os inio ara nin ncsno cono
cisicnics aiualncnic c con as rorias qualidadcs c
rclacs quc ja salia quc ossuan. Esias idcias sc ao-
dcran dc ncu csriio nais dcrcssa quc as idcias dc
un casiclo cncaniado. Sinio-as dc nodo nuiio difcrcnic,
c sua influcncia c lcn naior, cn iodos os onios dc
visia, ianio ara roduzir razcr c dor cono alcgria c
irisicza.
Considcrcnos, ois, csia douirina cn ioda a sua
cicnsao c conccdanos quc o scniincnio da crcna
nada nais c do quc una conccao nais inicnsa c nais
firnc do quc aquclc quc aconanIa as uras ficcs da
inaginaao, c quc csia nuncu dc concclcr nascc dc
una conjunao cosiuncira do oljcio con alguna coisa
rcscnic ncnoria c aos scniidos. Nao scra difcil, crcio
cu, con csias conjciuras, cnconirar ouiras ocracs do
csriio quc lIc scjan analogas c asccndcr dcsic
fcnncno a rincios ainda nais gcrais.
Ja icnos olscrvado quc a naiurcza csialclcccu
conccs cnirc as idcias ariicularcs, c quc una idcia,
logo quc aarccc aos nossos cnsancnios, iniroduz sua
corrclaia c dirigc nossa aicnao na dircao dcla,
ncdianic un novincnio suavc c inscnsvcl. Esics
rincios dc concao ou dc associaao foran or nos
rcduzidos a ircs, a salcr. scncIunu, contgududc c
cuusududc, quc sao os unicos laos quc uncn cnirc si
nossos cnsancnios c quc cngcndran a scric rcgular dc
rcflcao ou do discurso quc, cn naior ou ncnor grau, sc
rcaliza cnirc iodos os Ioncns. Ora aqui surgc un
rollcna do qual dccndcra a soluao da rcscnic
dificuldadc. Adniiindo-sc quc cn iodas as rclacs,
quando un dos oljcios c rcvclado aos scniidos ou
ncnoria, o csriio nao c acnas induzido a concclcr
scu corrclaio, nas o concclc dc nancira nais firnc c
nais foric, indaganos sc csia nova conccao odcria
scr alcanada dc ouiro nodo? Parccc-nos quc c o quc
ocorrc con a crcna originada da rclaao dc causa c
cfciio. Ora, sc o ncsno fcnncno sc vcrifica cn ouiras
rclacs ou rincios dc associaao, odcr-sc-ia
considcra-las una lci gcral ocorrcndo cn iodas as
ocracs do csriio.
Porianio, odcnos consiaiar, cono rinciro
ccrincnio cn visia dc nossos fins aiuais, quc, quando
nos dcfronianos con o rciraio dc un anigo auscnic, c
cvidcnic quc sua idcia nos c avivada cla scncIunu, c
quc ioda aiao cngcndrada or csia idcia qucr dc
alcgria, qucr dc irisicza adquirc nova fora c novo
vigor. Para a roduao dcsic cfciio, concorrcn
sinuliancancnic una rclaao c una inrcssao
rcscnic. Sc o rciraio nao c scnclIanic ao nosso anigo
ou nao foi ao ncnos fciio ara asscnclIar-lIc, janais
faz convcrgir nosso cnsancnio ara clc; sc ianio o
rciraio cono a cssoa csiivcrcn auscnics, cnlora o
csriio ossa assar do cnsancnio dc un ara o da
ouira, scnic quc sua idcia sc acIa nais cnfraquccida do
quc avivada or csia iransiao. Scniinos razcr quando
vcnos o rciraio dc un anigo; orcn, quando clc c
rciirado, rcfcrinos considcrar nosso anigo dirciancnic
a fazc-lo airavcs dc sua inagcn rcflciida quc c, ao
ncsno icno, disianic c olscura.
As ccrinnias da rcligiao caiolica ronana odcn
considcrar-sc cono ccnlos da ncsna naiurcza. Os
dcvoios dcsia sucrsiiao alcgan gcralncnic,
dcsculando as noniccs quc lIcs ccnsuran, quc
scnicn o lon cfciio dcsics novincnios cicriorcs, dc
osiuras c acs quc avivan sua dcvoao c csiinulan
scu fcrvor, quc dc ouiro nodo scrian cnfraquccidos sc
sc dirigisscn inicirancnic a oljcios disianics c
inaicriais. Fcrcscnianos os oljcios dc nossa fc, dizcn
clcs, con sinlolos c inagcns scnsvcis, aroinando-os
assin dc nos cla rcscna incdiaia dcsics sinlolos do
quc cla ncra visao iniclcciual c conicnlaiiva. Os
oljcios scnsvcis influcn con nais vigor solrc a faniasia
do quc quaisqucr ouiros c conunican nais dcrcssa
csia influcncia s idcias con as quais sc rclacionan c sc
asscnclIan. Infcrirci soncnic, dcsias raiicas c dcsic
raciocnio, quc o cfciio da scnclIana avivando idcias c
lasianic conun; c cono cn iodos os ccnlos
concorrcn una scnclIana c una inrcssao rcscnic,
considcrano-nos fariancnic alasiccidos dc
ccrincnios conrovanics da rcalidadc do rincio
rcccdcnic.
Podcnos rcforar csias ccricncias con ouiras
dc gcncro difcrcnic, considcrando os cfciios da
contgdudc do ncsno nodo quc os da scncIunu.
Ccriancnic, a disiancia dininui a fora dc ioda idcia, c
quando nos aroinanos dc un oljcio, ncsno sc clc
nao sc rcvcla aos nossos scniidos, agc solrc o csriio
con influcncia arccida a una inrcssao incdiaia.
Pcnsar nun oljcio faz convcrgir incdiaiancnic o
csriio ao quc lIc c coniguo; orcn, c unicancnic a
rcscna rcal dc un oljcio quc o iransoria con
vivacidadc sucrior. Enconirando-nc a oucas nilIas
dc ninIa casa, qualqucr coisa quc sc rclaciona con cla
nc ioca nais dc crio do quc quando csiou a duzcnias
lcguas, cnlora, ncsno a csia disiancia, sc rcfliio solrc
qualqucr oljcio siiuado roino dc ncus anigos ou dc
ninIa fanlia, csia rcflcao roduz naiuralncnic a idcia
dclcs. Mas, considcrando quc, ncsic ccnlo, os dois
oljcios do csriio sao acnas idcias c nao olsianic a
facil iransiao dc una a ouira, csia iransiao, or si
ncsna, c incaaz dc doiar dc vivacidadc sucrior
quaisqucr idcias, orquc cla carccc dc una inrcssao
incdiaia.
3

Ningucn dcvc duvidar quc a causalidadc icn
influcncia idcniica s rclacs dc scnclIana c dc
coniiguidadc. Os sucrsiiciosos afciios s rclquias dos
sanios c dc crsonagcns sagradas rocuran, or csia
razao, sinlolos ou inagcns quc ossan avivar sua
dcvoao c forncccr-lIcs conccao nais niina c nais
foric das vidas ccnlarcs quc visan a iniiar. Ora, c
cvidcnic quc una das nclIorcs rclquias rocuradas or
un dcvoio scria un oljcio fciio clo rorio sanio; c sc
sc considcran suas rouas c novcis sol csic risna, c
orquc csiivcran una vcz disosiao do sanio quc os
iocou c, orianio, os influcnciou. Dcvcn, coniudo,
considcrar-sc cono cfciios incrfciios c ligados ao sanio
or una cadcia dc conscqucncias nais curias do quc
algunas daquclas clas quais adquirinos conIccincnio
solrc sua cisicncia rcal.
Suondc, dc ouiro lado, quc vos fossc
arcscniado o filIo dc un anigo norio ou auscnic Ia
nuiio icno; ccriancnic, csic oljcio rcvivcria nun
insianic sua idcia corrclaia c faria rcionar ao nosso
cnsancnio iodas as iniinidadcs c faniliaridadcs
assadas, cn corcs nais vivas do quc aquclas quc dc
ouiro nodo vos icrian aarccido. Esic c ouiro fcnncno
quc arccc conrovar o rincio acina ncncionado.
Dcvcnos assinalar quc ncsics fcnncnos scnrc
sc rcssuc a crcna no oljcio corrclaio, scn o quc a
rclaao nao icria ncnIun cfciio. O rciraio ccrcc
influcncia orquc crcnos quc nosso anigo alguna vcz ja
cisiiu. A coniiguidadc con nossa casa nao odc janais
csiinular nossas idcias solrc cla, a ncnos quc crcianos
quc a casa rcalncnic cisic. Ora, afirno quc csia crcna
sc sc csicndc alcn dos dados da ncnoria ou dos
scniidos c dc naiurcza scnclIanic c surgc dc causas
scnclIanics iransiao do cnsancnio c vivacidadc da
conccao, aqui clicadas. Quando lano ao fogo un
cdao dc lcnIa scca, ncu csriio sc vc olrigado
incdiaiancnic a concclcr quc cla aviva cn vcz dc
ciinguir a cIana. Esia iransiao do cnsancnio da
causa ao cfciio nao sc lascia na razao. Sua origcn
dcriva conlciancnic do Ialiio c da ccricncia. Visio
quc a iransiao sc origina dc un oljcio rcscnic aos
scniidos, csic incorora idcia ou conccao da
cIana nais fora c vivacidadc do quc qualqucr dcvancio
vago c fluiuanic da inaginaao. Esia idcia nascc
incdiaiancnic. E o cnsancnio convcrgc
insianiancancnic ara a idcia, iransfcrindo-lIc ioda a
fora concciual quc dcriva da inrcssao rcscnic aos
scniidos. Sc una csada csiivcr aoniada ara o ncu
ciio, as idcias dc fcrincnio c dor quc a aconanIan
nao nc aiingcn con nais fora do quc sc nc
arcscnian un coo dc vinIo, c ncsno suondo quc
or acaso csia idcia surgissc aos o aarccincnio do
uliino oljcio? Mas, o quc c quc causa una conccao
iao foric, scnao unicancnic a rcscna dc un oljcio, c a
iransiao cosiuncira ara a idcia dc ouiro oljcio, quc
nos acosiunanos a juniar con a rincira? Eis ioda
ocraao do csriio cn iodas as nossas concluscs
rcfcrcnics s qucsics dc faio c dc cisicncia; c ja c una
saiisfaao cnconirar algunas analogias quc odcn
clica-la. A iransiao a ariir dc un oljcio rcscnic da,
cn iodos os casos, fora c solidcz idcia con a qual csia
rclacionado.
Eis, ois, una csccic dc Iarnonia
rccsialclccida cnirc o curso da naiurcza c a succssao
dc nossas idcias; c cnlora os odcrcs c as foras quc
govcrnan a rincira nos scjan ioialncnic
dcsconIccidos, acIanos quc nossos cnsancnios c
nossas concccs sc icn scnrc dcscnrolado na
ncsna scqucncia quc as ouiras olras da naiurcza. O
cosiunc c o rincio quc icn rcalizado csia
corrcsondcncia, iao ncccssaria ara a conscrvaao dc
nossa csccic c ara o rcgulancnio dc nossa conduia
cn iodas as circunsiancias c siiuacs da vida Iunana.
Sc a rcscna dc un oljcio nao dcscriassc
insianiancancnic a idcia dos oljcios quc conuncnic
csiao unidos a clc, iodo nosso conIccincnio dcvcria
liniiar-sc csirciia csfcra dc nossa ncnoria c dc nossos
scniidos, c janais scranos caazcs dc adaiar os ncios
cn visia dos fins ou dc cnrcgar nossos odcrcs
naiurais ara roduzir o lcn ou cviiar o nal. Aquclcs
quc sc dclician na dcscolcria c na conicnlaao das
cuusus nus, icn aqui anlo oljcio ara cnrcgar a
sua curiosidadc c csanio.
Acrcsccniarci rcforando a icoria rcccdcnic quc
csia ocraao do csriio, crniiindo-nos infcrir cfciios
scnclIanics dc causas scnclIanics c ucc-ucsu, or scr
iao csscncial ara a conscrvaao dc iodos os scrcs
Iunanos, nao odcria scr confiada s falazcs dcducs
da razao Iunana, quc c lcnia cn suas Ocracs c nao
sc nanifcsia, cn qualqucr grau, nos rinciros anos dc
nossa infancia c, no nclIor dos casos, no dccorrcr da
vida Iunana acIa-sc nais cosia ao crro c ao cngano.
Conforna-sc nais con a salcdoria ordinaria da
naiurcza asscgurar-sc dc un aio iao ncccssario do
csriio graas a un insiinio ou icndcncia nccanica,
quc odc scr infalvcl cn suas ocracs c odc rcvclar-
sc a ariir do nascincnio da vida c do cnsancnio c,
dcnais, indccndc dc iodas as claloradas dcducs dc
cnicndincnio. Do ncsno nodo quc a naiurcza nos
cnsinou a usar nossos ncnlros scn csclarcccr-nos
accrca dos nusculos c ncrvos quc os novcn, cla
ianlcn inlaniou cn nos un insiinio quc inulsiona o
cnsancnio nun roccsso corrcsondcnic ao
csialclccido cnirc os oljcios cicrnos, cnlora
nanicndo-nos ignoranics dcsics odcrcs c foras dos
quais dccndcn ioialncnic o curso rcgular c a succssao
dc oljcios.

SEO Vl
DA PHOAlLlDADE
1


Enlora nao Iaja ial coisa cono o acaso no
nundo, nossa ignorancia da causa rcal dc qualqucr
cvcnio icn igual influcncia solrc o cnicndincnio
gcrando cquivalcnic iio dc crcna ou oiniao.
Ha ccriancnic una rolalilidadc quc rcsulia dc
una sucrioridadc dc ossililidadcs a favor dc una das
arics c, ncdida quc csia sucrioridadc auncnia
cccdcndo as ossililidadcs oosias, a rolalilidadc
rccclc un auncnio roorcional gcrando naior grau dc
crcna ou asscniincnio aric cn quc dcscolrinos a
sucrioridadc. Sc un dado fossc narcado con un
algarisno ou ncsno nuncro dc onios cn quairo faccs
c con ouiro algarisno ou ncsno nuncro dc onios nas
duas rcsianics, scria nais rovavcl quc sassc una
daquclas do quc dcsias faccs; iodavia, sc nil faccs
fosscn narcadas dc nodo idcniico c acnas una
difcrcnic, a rolalilidadc scria nuiio naior, c nossa
crcna ou ccciaiiva do cvcnio scria nais firnc c nais
scgura. Esic roccsso do cnsancnio ou raciocnio odc
arcccr scn inoriancia c cvidcnic; orcn, ara qucn o
canina con nais cuidado, odc, ialvcz, consiiiuir
assunio dc curiosa cscculaao.
Parccc cvidcnic quc, quando o csriio sc aniccia
ara dcsvcndar o cvcnio quc rcsuliara do lanancnio dc
ial dado, considcra cono igualncnic rovavcl quc saia
qualqucr una das faccs, ois c incrcnic ao acaso iornar
inicirancnic iguais iodos os cvcnios ariicularcs con-
rccndidos nclc. Mas, vcrificando quc naior nuncro dc
faccs aarccc nais cn un cvcnio quc no ouiro, o
csriio convcrgc con nais frcqucncia ara clc c o
cnconira nuiias vczcs ao considcrar as varias
ossililidadcs das quais dccndc o rcsuliado dcfiniiivo.
Esia aflucncia dc varias insccs solrc un unico
cvcnio ariicular gcra incdiaiancnic, or una
inclicavcl disosiao naiural, o scniincnio da crcna,
dando rinazia a csic cvcnio solrc scu aniagonisia, quc
c aoiado or cqucno nuncro dc insccs c rccorrc
con ncnos frcqucncia ao csriio. Sc concordanos quc
a crcna nada nais c do quc una conccao dc un
oljcio, nais firnc c nais foric do quc aqucla quc
aconanIa as ficcs da inaginaao, odcnos, ialvcz,
clicar aic ccrio onio csia ocraao. A conflucncia dc
varias insccs ou dc olIadas raidas inrinc a idcia
con nais fora cn nossa inaginaao, da-lIc fora c
vigor sucriorcs, iorna nais scnsvcl sua influcncia
solrc as aics c inclinacs c, nuna alavra, origina
csia confiana c scgurana quc consiiiucn a naiurcza
da crcna c da oiniao.
Con a rolalilidadc das causas ocorrc o ncsno
quc con a dos acasos. Ha algunas causas quc sao
inicirancnic uniforncs c consianics na roduao dc
dcicrninado cfciio c nao arcscnian ncnIun ccnlo
dc falIa ou irrcgularidadc cn scu roccdincnio. O fogo
c a agua icn scnrc qucinado ou asfiiado a iodo scr
Iunano; a roduao do novincnio clo inulso c
gravidadc c una lci univcrsal quc aic agora sc icn
adniiido scn cccao. Ha, coniudo, ouiras causas quc
icn sido considcradas nais irrcgularcs c inccrias, or
ccnlo, o ruilarlo ncn scnrc sc icn nosirado
urgaiivo, ncn o oio soorfcro, a iodas as cssoas quc
icn ionado csscs rcncdios. En vcrdadc, quando una
causa dcia dc roduzir scu cfciio Ialiiual, os filosofos
nao airilucn csia falIa a una irrcgularidadc na
naiurcza, clo conirario, sucn quc algunas causas
dcsconIccidas, siiuadas na csiruiura dos clcncnios,
icn incdido a ocraao. Coniudo, nossos raciocnios c
concluscs solrc o cvcnio crnancccn os ncsnos cono
sc csic rincio nao cisiissc. Cono o cosiunc nos
dcicrnina a iransfcrir o assado ara o fuiuro cn iodas
as nossas infcrcncias, cscranos sc o assado icn
sido inicirancnic rcgular c unifornc o ncsno cvcnio
con a naina scgurana c nao iolcranos qualqucr
suosiao coniraria. Mas, sc icnos cnconirado quc
difcrcnics cfciios aconanIan causas quc cn uucncu
sao caiancnic sinilarcs, iodos csics cfciios variados
dcvcn arcscniar-sc ao csriio ao iransfcrir o assado
ara o fuiuro, c dcvcnos considcra-los quando
dcicrninanos a rolalilidadc do cvcnio. Enlora danos
rcfcrcncia ao cfciio quc icn sido nais usual c crcianos
quc clc cisiira, nao dcvcnos dcscuidar dos ouiros
cfciios, orcn dcvcnos assinalar ara cada un dclcs
una auioridadc c cso csccficos, cn roorao
naior ou ncnor frcqucncia cn quc os icnos cnconirado.
E nais rovavcl na naioria dos ascs curocus quc
gcara cn algun dia dc janciro, c c inrovavcl quc
duranic csic ncs nao gcara. cnlora csia rolalilidadc
varic dc acordo con os difcrcnics clinas, cla aroina-
sc da ccricza nos ascs nordicos. Parccc, ois, cvidcnic
quc, quando iransfcrinos o assado ara o fuiuro, a fin
dc dcicrninarnos o cfciio quc rcsuliara dc alguna
causa, iransfcrinos iodos os difcrcnics cvcnios na
ncsna roorao cn quc icn aarccido no assado c
considcranos quc un sc icn rcvclado ccn vczcs, or
ccnlo, cssouiro dcz vczcs c aquclouiro, una so vcz.
Cono un grandc nuncro dc insccs aflucn aqui
solrc un unico cvcnio, clas o foriifican c o confirnan
na inaginaao, cngcndrando csic scniincnio quc
dcnoninanos ccnu; c confcrc ao scu oljcio rcfcrcncia
solrc o cvcnio oosio quc nao c aoiado clo ncsno
nuncro dc ccrincnios c nao rciorna con iania
frcqucncia ao cnsancnio quando iransfcrinos o
assado ara o fuiuro. Sc algucn icniar clicar csic
roccsso do csriio cn qualqucr un dos sisicnas
filosoficos cisicnics, scniir-sc-a conscicnic da
dificuldadc. Dc ninIa aric, dar-nc-ci or saiisfciio sc
as rcscnics indicacs inciiarcn a curiosidadc dos
filosofos c os fizcrcn vcr quao dcficicnics sao iodas as
icorias vigcnics quando discorrcn solrc oljcios iao
curiosos c sullincs.

SEO Vll
DA lDElA DE CONEXO NECESSHlA
1

PHlMElHA PAHTE

A grandc vaniagcn das cicncias naicnaiicas
solrc as cicncias norais consisic nisio. as idcias das
rinciras, scndo scnsvcis, sao scnrc claras c
disiinias; assin a ncnor difcrcna cnirc clas c inc-
diaiancnic crccivcl c, adcnais, os ncsnos icrnos
crincn scnrc as ncsnas idcias scn anliguidadc
ou variaao. Un ovulo nunca sc confundc con un
crculo, ncn una Iicrlolc con una clisc. Os
iriangulos isoscclcs c cscalcno difcrcncian-sc or liniics
nais caios quc o vcio c a viriudc, o lcn c o nal. Sc sc
dcfinc un icrno cn gconciria, o csriio incdiaiancnic
c or si ncsno sulsiiiui cn iodas as ocasics a
dcfiniao clo icrno dcfinido, ou ainda, quando uiiliza a
dcfiniao, o rorio oljcio odc arcscniar-sc aos
scniidos c, or csic ncio, arccndc-o con firncza c
clarancnic. Mas os scniincnios nais suiis do csriio,
as funcs do cnicndincnio, as divcrsas agiiacs das
aics, cnlora rcalncnic difcrcnciados cn si ncsnos,
csquivan-sc facilncnic dc nos quando os caninanos
cla rcflcao; c icnos o odcr dc rccordar o oljcio
original iao frcqucnicncnic cono icnos ocasiao dc
conicnla-lo. Dcsia nancira, a anliguidadc sc iniroduz
gradualncnic cn nossos raciocnios. oljcios
scnclIanics sao facilncnic considcrados cono
idcniicos, c a conclusao iorna-sc afinal nuiio afasiada
das rcnissas.
Podc-sc, orianio, afirnar con ioda a scgurana
quc, sc considcrarnos csias cicncias dc nodo adcquado,
suas vaniagcns c dcsvaniagcns quasc sc concnsan c
anlas sc igualan. Sc o csriio rcicn con nais
facilidadc as idcias gconciricas claras c disiinias, dcvc,
iodavia, dcscnvolvcr una cadcia dc raciocnios nuiio
nais cicnsa c lcn nais conlicada, c dcvc conarar
idcias lasianic afasiadas cnirc si, a fin dc alcanar as
vcrdadcs nais alsirusas dcssa cicncia. E, sc as idcias
norais icndcn, a ncnos quc sc icnIa grandc cuidado, a
cair na olscuridadc c na confusao, as infcrcncias sao
nuiio nais curias ncsias csquisas, c os assos
inicrncdiarios quc lcvcn conclusao, lcn ncnorcs quc
os da cicncia quc iraia da quaniidadc c do nuncro. Na
rcalidadc, c raro cnconirar na gconciria dc Euclidcs
una roosiao iao sinlcs, quc nao icnIa nais arics
quc as quc sc cnconiran cn qualqucr raciocnio noral,
a ncnos quc csic sc rcfira a coisas quincricas ou
faniasiicas. Quando localizanos os rincios do csriio
Iunano airavcs dc alguns assos, odcnos conicniar-
nos con nosso rogrcsso, sc considcrarnos quao
raidancnic a naiurcza anicc una larrcira a iodas as
nossas invcsiigacs solrc as causas c nos olriga a
rcconIcccr nossa ignorancia. Porianio, o rincial ols-
iaculo ara o nosso acrfcioancnio nas cicncias norais
ou nciafsicas consisic na olscuridadc das idcias c na
anliguidadc dos icrnos. A rincial dificuldadc nas
naicnaiicas rcfcrc-sc cicnsao das infcrcncias c do
cnsancnio ncccssario ara fornular qualqucr
conclusao. E, ialvcz, nosso rogrcsso cn filosofia naiural
sc rciardc rincialncnic cla cscasscz dc ccrincnios
c dc fcnncnos adcquados, quc sao frcqucnicncnic
dcscolcrios or acaso c ncn scnrc localizados quando
rcqucridos, ncsno cla nais diligcnic c rudcnic
invcsiigaao. Cono a filosofia noral sc rcvcla aic agora
ncnos acrfcioada do quc a gconciria ou a fsica,
odcnos concluir quc, sc Ia alguna difcrcna sol csic
asccio cnirc csias cicncias, os olsiaculos quc incdcn
o rogrcsso da rincira ncccssiian dc naior cauicla c
Ialilidadc ara scrcn solrcujados.
Nao Ia idcias nais olscuras c inccrias cn
nciafsica do quc as dc odcr, fora, cncrgia ou concao
ncccssaria,
2
s quais ncccssiianos rcoriar-nos
consianicncnic cn iodas as nossas inquirics.
Tcniarcnos, orianio, ncsia scao, csialclcccr c, or
csic ncio, rcnovcr aric da olscuridadc iao lancniada
ncsic gcncro dc filosofia.
Parccc quc csia roosiao nao adniiira nuiia
conirovcrsia. iodas as nossas idcias sao coias dc
inrcsscs ou, cn ouiras alavras, c-nos inossvcl
cnsar cn algo quc anics nao iivcranos scniido, qucr
clos nossos scniidos cicrnos qucr clos inicrnos.
TcnIo inicniado
3
clicar c rovar csia roosiao, c
icnIo ianlcn nanifcsiado ninIas ccciaiivas dc quc,
ncdianic sua adcquada alicaao, sc ossa alcanar
nais clarcza c caiidao nos raciocnios filosoficos do quc
aic agora sc icn odido olicr. As idcias conlcas
odcn, ialvcz, scr lcn cnicndidas or dcfiniao,
consisiindo na cnuncraao das orcs ou idcias
sinlcs quc as concn. Coniudo, quando cncani-
nIanos as dcfinics s idcias nais sinlcs c
dcaranos ainda alguna anliguidadc c olscuridadc,
quc rccurso ossunos? Quc invcnao nos crniic
iluninar csias idcias c fazc-las conlciancnic caias c
dcicrninadas considcraao iniclcciual? rcciso
roduzir as inrcsscs ou scnsacs originais das quais
as idcias sao coias. Essas inrcsscs sao iodas forics c
scnsvcis. Nao adniicn anliguidadc. Elas rorias nao
csiao acnas colocadas cn lcna luz, nas odcn
ianlcn iluninar suas idcias corrcsondcnics quc jazcn
na olscuridadc. Podcnos, ialvcz or csic ncio, olicr un
novo nicroscoio ou novo sisicna dc oiica quc
ossililiia, nas cicncias norais, a anliaao das idcias
nais sinlcs c dininuias dc nodo quc ossanos
arccndc-las facilncnic c ossanos conIccc-las do
ncsno nodo quc as idcias nais alavcis c scnsvcis,
quc dcvcn scr o oljcio dc nossa inquiriao.
Porianio, ara aiingir un conIccincnio ioial da
idcia dc odcr ou dc concao ncccssaria, dcvcnos
caninar sua inrcssao c, a fin dc dcsvcndar a
inrcssao con naior scgurana, lusqucno-la cn iodas
as fonics das quais cla ossivclncnic dcvc dcrivar.
Quando olIanos cn iorno dc nos na dircao dos
oljcios cicrnos c considcranos a aao das causas, nao
sonos janais caazcs, a ariir dc un unico caso, dc
dcscolrir algun odcr ou concao ncccssaria, alguna
qualidadc quc ligassc o cfciio causa c ionassc un a
conscqucncia infalvcl do ouiro. Acnas consiaianos
quc un, rcalncnic, scguc o ouiro. O inulso dc una
lola dc lilIar c aconanIado clo novincnio dc
scgunda. Eis iudo quc sc nanifcsia aos scniidos c-
icrnos. O csriio nao scnic ncnIuna scnsaao ou
inrcssao inicrna cn viriudc dcsia succssao dc oljcios;
or conscguinic, nao Ia, nun so caso isolado c
ariicular dc causa c cfciio, nada quc ossa sugcrir a
idcia dc odcr ou dc concao ncccssaria.
A ariir da rincira aariao dc un oljcio, janais
odcnos conjciurar quc cfciio rcsuliara dclc. Mas sc o
csriio udcssc dcscolrir o odcr ou a cncrgia dc
qualqucr causa, odcranos rcvcr o cfciio, ncsno scn
a ccricncia, c odcranos ianlcn, dcsdc o rinciio,
ronunciarnos con ccricza a scu rcsciio, acnas cla
fora do cnsancnio c do raciocnio.
Na rcalidadc, nao Ia ncnIuna orao da naicria
quc nos rcvclc, airavcs dc suas qualidadcs scnsvcis, un
odcr ou cncrgia, ou quc nos dc fundancnio ara
inaginar quc odcria roduzir algo, ou quc scria scguida
or un ouiro oljcio quc odcranos dcnoninar scu
cfciio. A solidcz, a cicnsao c o novincnio sao
qualidadcs conlcias cn si ncsnas c nao indican ouiro
cvcnio quc ossa rcsuliar dclas. As ccnas do univcrso
varian coniinuancnic; c un oljcio aconanIa ouiro
cn succssao ininicrruia; orcn, o odcr ou a fora quc
novc ioda a naquina csia conlciancnic oculio dc nos
c nunca sc rcvcla cn ncnIuna das qualidadcs scnsvcis
dos coros. Salcnos quc, dc faio, o calor c un
aconanIanic consianic dc cIana, nas nao icnos
cnscjo ara conjciurar ou inaginar qual c a sua
concao. Porianio, c inossvcl quc a idcia dc odcr
ossa dcrivar da conicnlaao dc coros cn casos
isolados dc sua ocraao, orquc janais un coro nos
rcvcla un odcr quc scja a origcn dcsia idcia.
4

Porianio, ja quc os oljcios cicrnos, ial cono
aarcccn aos scniidos, nao nos forncccn ncnIuna
idcia dc odcr ou concao ncccssaria, airavcs dc suas
ocracs cn casos ariicularcs, vcjanos sc csia idcia
dcriva da rcflcao solrc as ocracs dc nosso rorio
csriio c sc cla c coiada dc alguna inrcssao inicrna.
Podc-sc dizcr quc, cn iodo noncnio, icnos conscicncia
dc nosso odcr inicrno, orquanio scniinos quc, cla
ncra ordcn dc nossa voniadc, odcnos novcr os orgaos
dc nosso coro ou govcrnar nossas faculdadcs cs-
iriiuais. Un aio voliiivo roduz un novincnio cn
nossos ncnlros ou origina una nova idcia cn nossa
inaginaao. ConIcccnos csia influcncia da voniadc cla
conscicncia. Adquirinos assin a idcia dc odcr ou dc
cncrgia c ccriificano-nos quc ianio nos cono iodos os
ouiros scrcs inicligcnics sao doiados dcsic odcr.
5
Esia
idcia, orianio, c una idcia rcflciva orquc surgc ao
rcflciir solrc as ocracs dc nosso rorio csriio c
solrc o govcrno quc a voniadc ccrcc ianio solrc os
orgaos do coro cono solrc as faculdadcs da alna.
6

Eaninarcnos csia Iioicsc
7
vcrificando
rincirancnic a influcncia da voniadc solrc os orgaos
do coro. Esia influcncia, dcvcnos olscrvar, c un faio
quc, cono iodos os ouiros cvcnios naiurais, unicancnic
odc scr conIccida cla ccricncia c janais odc scr
rcvisia a ariir da aarcnic cncrgia ou odcr siiuado
na causa, unindo-a ao cfciio c fazcndo dc un a
conscqucncia infalvcl da ouira. O novincnio dc nosso
coro olcdccc ordcn da voniadc. Disio icnos scnrc
conscicncia. Mas o nodo clo qual isio sc rcaliza, a
cncrgia confcrida voniadc no dcscncnIo dcsic
roccsso iao ciraordinario, disiancian-sc dc nossa
conscicncia incdiaia c dcvcn ccluir-sc ara scnrc dc
nossa nais diligcnic invcsiigaao.
En nco ugu, indaganos sc Ia cn ioda a
naiurcza algun rincio nais nisicrioso quc o da uniao
da alna con o coro, clo qual una suosia sulsiancia
csiriiual adquirc influcncia solrc una sulsiancia
naicrial, dc ial nodo quc o cnsancnio nais rcfinado c
caaz dc novcr a naicria nais grosscira? Sc iivcsscnos
o odcr, or un dcscjo sccrcio, dc novcr nonianIas ou
conirolar os lancias cn sua orliia, csia anla
auioridadc nao scria nais ciraordinaria c nao
uliraassaria dcnais nossa conrccnsao. Mas, sc a
conscicncia nos fizcssc crcclcr un odcr ou una
cncrgia na voniadc, dcvcranos arccndcr csic odcr;
dcvcranos cnicndcr sua concao con o cfciio;
dcvcranos conIcccr a uniao oculia da alna c do coro
c a naiurcza dcsias duas sulsiancias, or ncio da qual
una c caaz dc agir, dc ianios nodos, solrc a ouira.
En scgundo ugu, nao sonos caazcs dc novcr
iodos os orgaos do coro con a ncsna auioridadc,
cnlora nao ossanos dcsignar ncnIuna razao, cccio
a ccricncia, ara una difcrcna iao narcanic cnirc
uns c ouiros. Por quc a voniadc icn influcncia solrc a
lngua c os dcdos c nao solrc o coraao ou o fgado?
Esia qucsiao janais nos cnlaraaria sc iivcsscnos
conscicncia dc un odcr no rinciro caso, c nao no
scgundo. Dcvcranos cniao crcclcr, indccndcnic-
ncnic da ccricncia, or quc a auioridadc da voniadc
solrc os orgaos do coro sc circunscrcvc dcniro dc
liniics iao csirciios. Tcranos, ncsic caso, un
conIccincnio conlcio do odcr ou da fora quc a faz
agir, salcranos ianlcn or quc sua aao alcana
rccisancnic iais liniics c or quc cla nao os
uliraassa.
Un Ioncn suliiancnic aiacado or una
aralisia da crna ou do lrao ou quc icnIa
rcccnicncnic crdido csscs ncnlros icndc a rincio c
con frcqucncia a novc-los c usa-los cn suas funcs
Ialiiuais. Ncsic caso, csia iao conscicnic do odcr quc
govcrna csics ncnlros cono un Ioncn dc saudc
crfciia c conscicnic do odcr quc novc qualqucr
ncnlro quc crnanccc cn sua condiao c csiado
naiurais. Mas a conscicncia nunca iludc. Por
conscguinic ncn nun caso cono no ouiro janais icnos
conscicncia dc un odcr. Soncnic a ccricncia nos
cnsina a aao dc nossa voniadc. E a ccricncia nos
cnsina acnas cono un cvcnio aconanIa
consianicncnic ouiro, scn nos infornar solrc a
dcsconIccida concao quc os liga c quc os iorna
inscaravcis.
En tccco ugu, a anaionia nos inforna quc o
oljcio incdiaio do odcr no novincnio voluniario nao c
o rorio ncnlro quc c novido, orcn ccrios nusculos,
ncrvos c csriios aninais c, ialvcz, alguna coisa ainda
ncnor c dcsconIccida airavcs da qual o novincnio sc
roaga succssivancnic anics dc alcanar o rorio
ncnlro, cujo novincnio c o oljcio incdiaio da voliao.
Podc Iavcr rova nais scgura dc quc o odcr quc rcaliza
ioda a ocraao, iao disianic dc scr dircia c
conlciancnic conIccido or un scniincnio inicrno ou
conscicncia, c cn uliina analisc nisicrioso c
ininicligvcl? Logo quc o csriio qucr ccrio cvcnio,
incdiaiancnic un ouiro cvcnio c gcrado, quc ignoranos
c quc c ioialncnic difcrcnic do cvcnio visado; csic
cvcnio gcra un ouiro, igualncnic dcsconIccido, aic quc,
finalncnic, airavcs dc una longa succssao, o cvcnio
dcscjado c gcrado. Mas, sc sc scniissc o odcr original,
dcvcranos conIccc-lo; sc o conIcccsscnos, dcvcr-sc-ia
conIcccr ianlcn scu cfciio, visio quc iodo odcr c
rclaiivo a scu cfciio. E ucc-ucsu, sc nao sc conIccc o
cfciio, nao sc odc conIcccr ncn scniir o odcr. Cono,
cn vcrdadc, odcranos scr conscicnics dc un odcr dc
novcr nossos ncnlros quando nao icnos un ial odcr;
nas acnas aquclc dc novcr ccrios csriios aninais
quc, cnlora roduzan cn dcfiniiivo o novincnio dc
nossos ncnlros, agcn dc una nancira quc uliraassa
ioialncnic nossa conrccnsao?
Podcnos, ois, concluir dc ioda csia
arguncniaao, scn icncridadc, cscro, nas con
scgurana. nossa idcia dc odcr nao c coiada dc un
scniincnio ou da conscicncia dc nosso odcr inicrno,
quando roduzinos o novincnio aninal ou alicanos
nossos ncnlros sua roria funao ou uso. Quc scu
novincnio olcdccc ordcn da voniadc c un faio da
ccricncia corriqucira igual a ianios ouiros cvcnios
naiurais; nas o odcr ou a cncrgia quc o rcalizou, do
ncsno nodo quc cn ouiros cvcnios naiurais, c
dcsconIccido c inconcclvcl.
8

Afirnarcnos, ois, quc sonos conscicnics dc un
odcr ou cncrgia dc nossos csriios quando, or un aio
ou ordcn dc nossa voniadc, susciianos una nova idcia,
firnanos o csriio cn sua considcraao, a visanos sol
iodos os angulos c or fin a rcjciianos or ouira idcia
quando cnsanos quc a icnos caninado con
suficicnic caiidao? Acrcdiio quc os ncsnos arguncnios
rovarao quc csia ordcn da voniadc nao nos fornccc
ncnIuna idcia rcal dc fora ou dc cncrgia.
Pncuncntc, dcvc-sc adniiir quc, quando
conIcccnos un odcr, arccndcnos na causa a rccisa
circunsiancia quc o caaciia ara roduzir scu cfciio,
orquc anlos sc sucn sinninos. Porianio, dcvcnos
conIcccr ianio a causa cono o cfciio c a rclaao cnirc
clcs. Mas asiranos conIcccr a naiurcza da alna
Iunana c a naiurcza dc una idcia, ou a caacidadc dc
una roduzir a ouira? Esia c una criaao rcal; una
roduao dc alguna coisa a ariir do nada; quc inlica
un odcr iao grandc, quc rincira visia arccc csiar
fora do alcancc dc iodo scr ncnor quc o infiniio. Pclo
ncnos, dcvc-sc rcconIcccr quc un ial odcr nao c ncn
scniido ncn conIccido c ncn ncsno concclvcl clo
csriio. Acnas scniinos o cvcnio, a salcr, a cisicncia
dc una idcia conscqucnic a una ordcn da voniadc; o-
rcn, a nancira cono sc rcaliza csia ocraao c o odcr
clo qual cla c roduzida csiao inicirancnic fora dc
nossa conrccnsao.
Sccunduuncntc, o govcrno do csriio solrc si
ncsno c liniiado, assin cono scu conirolc solrc o
coro; c csics liniics nao sao conIccidos cla razao ou
or qualqucr conIccincnio da naiurcza dc causas c
cfciios, nas acnas cla olscrvaao ou cla ccricncia,
cono cn iodos os ouiros cvcnios naiurais c na ocraao
dc oljcios cicrnos. Nossa auioridadc solrc nossos
scniincnios c nossas aics c nuiio nais dclil do quc
solrc nossas idcias; c ncsno csia uliina sc cir-
cunscrcvc dcniro dos nais csirciios liniics. Qucn
rcicndcra dar a razao uliina dcsics liniics ou nosirar
or quc o odcr c dclil cn alguns casos, c nao cn
ouiros?
Tcccuncntc, csic donnio dc si ncsno c nuiio
difcrcnic cn difcrcnics noncnios. Un Ioncn sadio o
ossui cn naior grau do quc algucn quc sc consonc
con a docna. Sonos nais donos dc nossos
cnsancnios cla nanIa do quc cla noiic; cn jcjun,
do quc aos una rcfciao coiosa. Podcnos dar alguna
razao dcsias variacs cccio a ccricncia? Ondc csia,
ois, o odcr do qual rcicndcranos scr conscicnics?
Nao Ia aqui, scja cn una sulsiancia csiriiual ou
naicrial, scja cn anlas, algun nccanisno
dcsconIccido ou csiruiura dc clcncnios do qual
dccndc o cfciio c quc, or nos scr inicirancnic
dcsconIccido, iorna o odcr ou cncrgia da voniadc
igualncnic dcsconIccidos c inconrccnsvcis?
A voniadc c ccriancnic un aio do csriio, con a
qual csianos suficicnicncnic faniliarizados. Fcflcii
solrc cla. Considcrai-a sol iodos os angulos.
Enconirasics ncla algo dc scnclIanic a csic odcr
criador, clo qual do nada gcra una nova idcia, c, or
una csccic dc ut, iniia a Onioicncia dc scu Criador
sc sc nc crniic falar assin quc convcrgc ara a
cisicncia os difcrcnics anoranas da naiurcza? Esia
cncrgia da voniadc acIa-sc iao afasiada dc nossa cons-
cicncia quc ncccssiianos rccorrcr ccricncia cono a
quc ossunos ara convcnccr-nos dc quc iao
ciraordinarios cfciios rcsulian cfciivancnic dc un
sinlcs aio da voniadc.
Os Ioncns, cn gcral, nao cnconiran janais
qualqucr olsiaculo ara clicar as nais conuns c
usuais ocracs da naiurcza, iais cono a qucda dos
coros csados, o crcscincnio das lanias, a rocriaao
dos aninais ou a nuiriao dos coros clos alincnios; c
clcs adniicn quc, cn iodos csics fcnncnos, crcclcn
con caiidao a fora ou a cncrgia da causa, quc a c
cn concao con scu cfciio c scnrc c infalvcl cn sua
ocraao. Adquircn, or longo Ialiio, ial nodo dc
cnsar quc, ao aarcccr una causa, cscran
incdiaiancnic c con scgurana o scu aconanIanic
usual c dificilncnic concclcn quc scja ossvcl quc un
ouiro cvcnio ossa rcsuliar dcla. Acnas quando
dcscolrcn fcnncnos ciraordinarios, iais cono o
icrrcnoio, a csic c ouiros rodgios dcsic gcncro,
cnconiran-sc cnlaraados ara dcsignar una causa
aroriada c ara clicar dc quc nodo roduz o cfciio.
Os Ioncns icn o Ialiio, cn iais dificuldadcs, dc
rccorrcr a algun rinciio invisvcl c inicligcnic
9
cono
causa incdiaia do cvcnio quc os surrccndc c quc,
cnsan clcs, nao odc scr clicado clos odcrcs
corriquciros da naiurcza. Mas os filosofos, quc lcvan
suas csquisas un ouco nais adianic, crcclcn
incdiaiancnic quc, ncsno nos cvcnios nais faniliarcs,
a cncrgia da causa c iao ininicligvcl cono no nais
invulgar, c quc acnas arccndcnos da ccricncia a
frcqucnic conunuo dos oljcios, scn quc janais sc-
janos caazcs dc conrccndcr nada scnclIanic
concxuo cnirc clcs.
10
Daqui, ois, quc nuiios filosofos sc
julgucn olrigados cla razao a rccorrcr, cn iodas as
ocasics, ao ncsno rinciio quc o vulgo nos invoca
acnas nos casos aarcnicncnic niraculosos c
solrcnaiurais. FcconIcccn quc o csriio c a
inicligcncia sao, nao acnas a causa uliina c original dc
iodas as coisas, nas ianlcn a unica causa c a causa
incdiaia dc iodo cvcnio quc aarccc na naiurcza.
Prcicndcn quc os oljcios gcralncnic dcnoninados
cuusus nao sao cn rcalidadc nada nais do quc ocusocs,
c quc o vcrdadciro c dircio rincio dc iodo cfciio nao c
ncnIun odcr ou fora naiural, nas a voniadc do Scr
Surcno, quc qucr quc iais oljcios ariicularcs csicjan
scnrc ligados cnirc si. En vcz dc dizcr quc una lola
dc lilIar novc ouira or una fora dcrivada do auior da
naiurcza, dizcn clcs quc a roria Divindadc novc a
scgunda lola or un aio da voniadc, cn conscqucncia
das lcis gcrais inosias a si ncsna no govcrno do
univcrso. Mas os filosofos, crsisiindo cn suas
invcsiigacs, dcscolrcn quc, do ncsno nodo quc
ignoranos ioialncnic o odcr do qual dccndc a aao
nuiua dos coros, ignoranos ianlcn o odcr do qual
dccndc a ocraao do csriio solrc o coro ou do
coro solrc o csriio; c nao sonos caazcs, a ariir dc
nossos scniidos ou dc nossa conscicncia, dc assinalar o
rincio uliino ianio nun caso cono no ouiro. A
ncsna ignorancia, orianio, os lcva ncsna conclusao.
Afirnan quc a Divindadc c a causa incdiaia da uniao
da alna c do coro, c quc nao sao os orgaos dos scniidos
quc, agiiados clos oljcios cicrnos, roduzcn as
scnsacs no csriio; orcn, iraia-sc dc un aio da von-
iadc dc nosso onioicnic Criador quc cciia una dada
scnsaao cn conscqucncia dc un novincnio do orgao.
Dc nancira analoga, nao c ncnIuna cncrgia da voniadc
quc roduz o novincnio local dc nossos ncnlros. c
Dcus ncsno qucn sc dclciia cn ajudar nossa voniadc,
cn si ncsna inoicnic, c cn ordcnar o novincnio quc
crroncancnic airilunos ao nosso rorio odcr c
nossa roria cficacia. Os filosofos nao sc dcicn ncsia
conclusao. As vczcs csicndcn a ncsna infcrcncia ao
rorio csriio cn suas ocracs inicrnas. Nossa visao
ncnial ou nossa conccao dc idcias nada nais c do quc
una rcvclaao quc nos faz nosso Criador. Quando
voluniariancnic diriginos nossos cnsancnios ara un
oljcio c susciianos sua inagcn na faniasia, nao c a
voniadc quc cria csia idcia, c o Criador Univcrsal qucn a
dcscolrc c a rcvcla ao csriio.
11

Assin, scgundo csics filosofos, ioda coisa csia
lcna dc Dcus. Dcsconicnics con o rincio dc quc
nada cisic a nao scr or sua voniadc, dc quc nada
ossui odcr scnao or sua conccssao, dcsojan ianio a
naiurcza cono iodos os scrcs criados dc iodo odcr a
fin dc iornar sua sulordinaao a Dcus ainda nais
scnsvcl c incdiaia. Nao considcran quc, ncdianic csia
icoria, dininucn, cn vcz dc auncniar, a grandcza
dcsics airiluios quc rcicndcn ianio cclclrar.
Ccriancnic, conrova-sc nais odcr cn Dcus,
dclcgando s criaiuras infcriorcs ccria orao do odcr
do quc fazcndo-o roduzir iudo or sua voniadc
incdiaia. Dcnonsira nais salcdoria organizar a
rincio ioda csiruiura do univcrso con iania crfciao
quc, or si ncsno c or sua roria ocraao, odc
scrvir conlciancnic aos dcsgnios da rovidcncia, do
quc olrigar o grandc Criador a ajusiar c a aninar
consianicncnic ioda a cngrcnagcn dcsia rodigiosa
naquina.
Mas, sc quiscrnos rcfuiar filosoficancnic csia
icoria, ialvcz as duas scguinics rcflccs scrao
suficicnics.
En nco ugu, arccc-nc quc a icoria
rcfcrcnic cncrgia c aao univcrsal do Scr Surcno
afigura-sc lasianic arrojada ara convcnccr qucn icnIa
suficicnic conscicncia da dclilidadc da razao Iunana c
dos csirciios liniics quc a confinan cn iodas as suas
ocracs. Enlora a cadcia dc arguncnios conduzindo
a cla scja logicancnic corrcia, crsisic a foric susciia,
scnao una ccricza alsoluia, dc quc cla nos lcvou a
iranslordar o alcancc dc nossas faculdadcs conduzindo-
nos a concluscs iao ciraordinarias c disianciadas da
vida diaria c da ccricncia. Sonos lcvados ao as das
fadas, lcn anics dc cIcgarnos aos uliinos csiagios dc
nossa icoria; c u nao icnos noiivos ara confiar cn
nossos nciodos usuais dc arguncniaao, ncn dc suor
quc nossas analogias c rolalilidadcs usuais icnIan
alguna auioridadc. Nossa linIa c nuiio curia ara
sondar a incnsidao dc scnclIanics alisnos. E or nais
quc rcicndanos crcr quc cn cada asso quc danos
nos guia una csccic dc vcrossinilIana c dc
ccricncia, odcnos asscgurar-nos dc quc csia
ccricncia inaginaria nao icn auioridadc quando a
alicanos a casos inicirancnic csiranIos ao cano da
ccricncia. Todavia, nais adianic icrcnos ocasiao ara
rcionar csic ioico.
12

En scgundo ugu, nao consigo crcclcr ncnIuna
fora nos arguncnios quc fundancnian csia icoria. Dc
faio, ignoranos a nancira scgundo a qual os coros
agcn cnirc si. Sua fora ou cncrgia c inicirancnic
inconrccnsvcl. Mas nao ignoranos ianlcn dc quc
nancira ou fora un csriio, ncsno o Surcno
Esriio, agc solrc si ncsno ou solrc un coro? Dc
ondc, crgunio-vos, adquirinos cssa idcia? Nao icnos
scniincnio ou conscicncia dcsic odcr cn nos ncsnos.
Nao icnos ouira idcia do Scr Surcno a nao scr aqucla
quc arcndcnos ao rcflciir solrc nossas rorias
faculdadcs. Porianio, sc nossa ignorancia fossc una loa
razao ara rcjciiar algo, scranos induzidos ao rincio
dc ncgar cncrgia qucr ao Scr Surcno qucr naicria
nais vulgar. Ccriancnic nao cnicndcnos lcn as
aiividadcs dc un cono dc ouiro. nais difcil concclcr
quc o novincnio odc surgir do inulso quc da
voniadc? Tudo o quc conIcccnos c nossa rofunda
ignorancia cn anlos os casos.
13


SEGUNDA PAHTE

Mas arcsscno-nos a concluir csia
arguncniaao, quc ja sc icn fciio dcnasiado cicnsa.
Tcnos rocurado cn vao una idcia dc odcr ou dc
concao ncccssaria cn iodas as fonics dc ondc udcssc
originar. Parccc quc cn casos isolados da aiividadc dos
coros nao odcnos janais, clo canc nais
cscruuloso, dcscolrir ouira coisa a nao scr un cvcnio
aconanIando ouiro, scn quc scjanos caazcs dc
arccndcr a fora ou o odcr quc faz agir a causa, ou
alguna concao cnirc cla c scu suosio cfciio. A ncsna
dificuldadc ocorrc quando sc considcran as aiividadcs
do csriio solrc o coro, nas quais noianos quc o
novincnio do uliino scguc a voniadc do rinciro, nas
nao sonos caazcs dc vislunlrar, ou conccdcr o lao
quc liga o novincnio c a voniadc, ou a cncrgia cla qual
o csriio roduz o scu cfciio. A auioridadc da voniadc
solrc suas rorias faculdadcs c idcias nao c ncn un
ouco nais conrccnsvcl. Dc nodo quc, rcsunindo,
nao aarccc, cn ioda a naiurcza, un unico ccnlo dc
concao assvcl dc nossa conccao. Todos os cvcnios
arcccn inicirancnic solios c scarados. Un cvcnio
scguc ouiro, orcn janais odcnos olscrvar un lao
cnirc clcs. Parcccn csiar cn conunuo, nas janais cn
concxuo. E cono nao odcnos janais fornar idcia dc
una coisa quc nunca sc rcvclou aos nossos scniidos
cicrnos ou scniido inicrno, a conclusao ncccssaria
arccc scr quc nao icnos, dcfiniiivancnic, idcia dc
concao ou dc odcr, c quc csics icrnos nada significan
quando uiilizados nos raciocnios filosoficos ou na vida
diaria.
Enircianio, rcsia ainda un nciodo ara cviiar
csia conclusao, c una fonic quc ainda nao caninanos.
Quando un oljcio ou cvcnio naiural sc rcvcla, nao Ia
sagacidadc ou cnciraao quc nos crniia dcscolrir, ou
ncsno conjciurar, scn o aulio da ccricncia, qual
cvcnio rcsuliara dclc ou dc lcvar-nos a anicvcr alcn do
oljcio rcscnic incdiaiancnic ncnoria c aos
scniidos. Mcsno dcois dc avcriguarnos quc nun caso
ou ccrincnio un cvcnio csccfico aconanIa ouiro,
nao julganos lciio fornular una rcgra gcral ou rcdizcr
o quc ocorrcra cn siiuacs analogas, ois scria
icncridadc incrdoavcl julgar dc iodo o curso da
naiurcza ariindo dc un unico ccrincnio, or nais
caio c scguro quc fossc. Mas quando dcicrninada
csccic dc cvcnios sc nosira scnrc c cn iodas as
siiuacs conjuniada a ouira, nao scniinos cscruulos
dc rcdizcr un ao surgir o ouiro, uiilizando-nos, ois, do
unico iio dc raciocnio quc odc asscgurar-nos solrc as
qucsics dc faio c dc cisicncia. Dcnoninanos, cniao,
un dos oljcios cuusu c o ouiro ccto. Suonos quc Ia
alguna concao cnirc clcs; algun odcr cn un dclcs
clo qual infalivclncnic roduz o ouiro c aiua con a
naina ccricza c a nais foric ncccssidadc.
Parccc, ois, quc a idcia dc una concao
ncccssaria cnirc os cvcnios surgc dc varios casos
scnclIanics cn quc ocorrc a conjunao consianic
dcsics cvcnios; ja quc ncnIun dcsics casos odc nos
susciiar csia idcia, cnlora fosscn caninados sol
iodos os angulos c osics ossvcis. No cnianio,
acsar dc nao Iavcr cn dcicrninado nuncro dc casos
algo a difcrcncia-lo dc un caso singular suosio caia-
ncnic scnclIanic aos ouiros dcsiacanos acnas quc,
dcois da rcciiao dc casos scnclIanics, o csriio c
inclido clo Ialiio, dcvido aariao dc un cvcnio, a
aguardar aquclc quc usualncnic o aconanIa c cn
acrcdiiar cn sua cisicncia. Porianio, csia concao quc
scntnos no csriio, csia iransiao cosiuncira da
inaginaao dc un oljcio ara o scu aconanIanic
usual, c o scniincnio ou a inrcssao quc origina a idcia
dc odcr ou dc concao ncccssaria. Nao Ia nada a nais
na ocorrcncia. Considcrai o assunio dc iodos os angulos,
janais cnconirarcis ouira origcn dcsia idcia. Eis a unica
difcrcna cnirc un caso singular, do qual janais
odcnos infcrir a idcia dc concao, c varios casos
scnclIanics originando csia idcia. Una cssoa quc
olscrva cla rincira vcz, or ccnlo, o novincnio
conunicado clo inulso quando duas lolas sc cIocan
nao odcria afirnar quc os cvcnios csiavan cn concxuo,
acnas odcria asscvcrar quc cnirc clcs Iavia conunuo.
Olscrvando cn scguida varios ccnos dc naiurcza
scnclIanic, odcria cniao concluir afirnando quc os
faios csiao cn concxuo. Quc iio dc alicraao ocorrcu
originando csia nova idcia dc concao? NcnIuna, cccio
quc agora cla scntc quc csics cvcnios csiao cn concxuo
cn sua inaginaao, odcndo facilncnic anicvcr a
cisicncia dc un clo aarccincnio do ouiro.
Afirnando, orianio, quc un oljcio csia cn concao
con ouiro, acnas qucrcnos dizcr quc csics oljcios icn
adquirido una concao cn nosso cnsancnio c
rovocan a infcrcncia airavcs da qual sc cIcga a
conrovar a cisicncia dc ouiro. conclusao un ianio
ciraordinaria, orcn lascada cn nuncro suficicnic dc
cvidcncias. Esia cvidcncia nao scra cnfraquccida ianio
cla dcsconfiana ioial cn rclaao ao cnicndincnio
cono clas duvidas cciicas lcvaniadas conira ioda
conclusao nova c ciraordinaria. NcnIuna conclusao
agrada nais ao cciicisno do quc a quc rcvcla a
dclilidadc c csirciicza da csfcra racional c das caa-
cidadcs Iunanas.
Quc ccnlo c nais odcroso do quc o rcscnic
ara nosirar a surrccndcnic ignorancia c dclilidadc do
cnicndincnio? Dc faio, orquc, sc Ia alguna rclaao
cnirc os oljcios quc visanos a arccndcr con crfciao,
c aqucla dc causa c cfciio. Ncla sc fundancnian iodos
os nossos raciocnios solrc as qucsics dc faio ou dc
cisicncia. Acnas or ncio dcsia rclaao odcnos icr
alguna scgurana solrc os oljcios disianciados do aiual
icsicnunIo dc nossa ncnoria c dos scniidos.
Esclarcccr-nos cono conirolar c rcgular os cvcnios
fuiuros airavcs dc suas causas c a unica c incdiaia
uiilidadc dc iodas as cicncias. Porianio, nossos
cnsancnios c inquirics convcrgcn cn iodo noncnio
ara csia rclaao, cnlora as idcias quc fornanos a scu
rcsciio scjan iao incrfciias quc c inossvcl dcfinir
con caiidao a causa, a nao scr aqucla dcrivada dc algo
quc lIc c cicrior c alIcio. Oljcios scnclIanics scnrc
csiao conjuniados a oljcios scnclIanics. Disio icnos
ccricncia. Dc acordo con csia ccricncia, orianio,
odcnos dcfinir una causa cono un oIcto scgudo o
outo, dc tu onu quc todos os oIctos scncIuntcs uo
nco suo scgudos dc oIctos scncIuntcs uo sc-
gundo. Ou, cn ouiras alavras. sc o nco oIcto nuo
Iouucssc cxstdo, o scgundo nuncu Iuucu cxstdo. A
aariao dc una causa scnrc faz convcrgir o csriio,
or una iransiao cosiuncira, idcia do cfciio. Disio
ianlcn icnos ccricncia. Podcnos, ois, dc acordo
con csia ccricncia, fornular una ouira dcfiniao dc
causa c dcnonina-la un oIcto scgudo o outo c cuu
uuuo uz conucg o cnsuncnto scnc uu uqucc
outo.
1
Enlora csias duas dcfinics scjan fornuladas
dc circunsiancias alIcias causa, nao odcnos
rcncdiar csic inconvcnicnic ou clalorar dcfiniao nais
crfciia quc ossa indicar na causa a circunsiancia quc
lIc da una concao con scu cfciio. Nao icnos ncnIuna
noao dcsia concao, ncn ncsno ncnIuna idcia
disiinia da naiurcza daquilo quc dcscjanos salcr,
quando nos csforanos cn concclc-la. Dizcnos, or
ccnlo, quc a vilraao dcsia corda c a causa dcsic son
ariicular. Mas, o quc qucrcnos dizcr con csia afir-
naao? Ou qucrcnos dizcr quc cstu uIuuo c scgudu
dcstc son c quc todus us uIuocs scncIuntcs tcn sdo
uconunIudus dc sons scncIuntcs, ou quc cstu
uIuuo c scgudu dcstc son, c quc, cu uuuo dc
unu, o csto sc untccu uos scntdos c onu
ncdutuncntc u dcu du outu. Podcnos considcrar a
rclaao dc causa c cfciio cn quaisqucr dcsias duas
nanciras; nas alcn dcssas nao icnos idcia dcla.
2

Fccaiiulcnos, orianio, os raciocnios dcsia
scao. ioda idcia c coiada dc una inrcssao ou dc una
scnsaao rcccdcnics; sc nao odcnos localizar a
inrcssao, odcnos asscgurar-nos dc quc nao Ia idcia.
En iodos os casos isolados da aiividadc dos coros ou
csriios, nao Ia nada quc roduza una inrcssao,
ncn, or conscguinic, quc ossa sugcrir una idcia dc
odcr ou dc concao ncccssaria. Mas quando aarcccn
varios casos uniforncs, c o ncsno oljcio c scnrc
scguido clo ncsno cvcnio, cniao concanos a adniiir
a noao dc causa c dc concao. Nos scntnos cniao un
novo scniincnio, ou nova inrcssao, ou scja, una
concao cosiuncira no cnsancnio ou na inaginaao
cnirc un oljcio c o scu aconanIanic Ialiiual; c csic
scniincnio c a origcn da idcia quc rocuranos..
3
Con
cfciio, cono csia idcia nascc dc varios casos
scnclIanics, c nao dc un caso isolado, cla dcvc nasccr
da circunsiancia quc faz difcrir varios casos dc cada
caso individual. Ora, csia concao ou iransiao
cosiuncira da inaginaao c a unica circunsiancia quc
os faz difcrir. En iodos os ouiros asccios clcs sao
scnclIanics. O rinciro caso quc vinos do novincnio
conunicado clo cIoquc dc duas lolas dc lilIar ara
rcionar csic ccnlo cvidcnic c caiancnic
scnclIanic a nao inoria quc caso quc odc, no
rcscnic, sc arcscniar a nos; ccciuando acnas quc, a
rincio, nao odanos nc un cvcnio do ouiro, o
quc sonos caazcs dc fazcr agora, dcois dc iao cicnsa
scric dc ccricncias uniforncs. Nao sci sc o lciior
arccndcra facilncnic csic raciocnio. Tcncria iona-lo
nais olscuro c conlicado sc nuliilicassc as alavras
c o considcrassc sol varios asccios. En iodos os
raciocnios alsiraios Ia un onio dc visia quc, sc
aforiunadancnic o alcananos, nos ilusira nais accrca
do assunio quc ncdianic ioda a cloqucncia do nundo.
Dcvcnos asirar a csic onio dc visia c rcscrvar os
florcios da rciorica ara ooriunidadc nais adcquada.

SEO Vlll
DA LlEHDADE E DA NECESSlDADE
1

PHlMElHA PAHTE

Scria razoavcl cscrar quc accrca das qucsics
quc icn sido caninadas c discuiidas cuidadosancnic
dcsdc os rinordios da cicncia c da filosofia Iouvcssc,
ao ncnos, acordo cnirc os disuianics solrc o
significado dc iodos os icrnos c, iranscorridos dois nil
anos dc inquirics, Iouvcsscn assado das alavras
ara o oljciivo vcrdadciro c rcal da conirovcrsia. Pois
nao scria nais facil dcfinir con caiidao os icrnos
cnrcgados no raciocnio c nao considcrar as dcfinics
un ncro rcflco dc alavras, nas oljcio dc canc c
invcsiigacs fuiuras? Mas sc considcrarnos o assunio
nais dc crio, scrcnos olrigados a iirar una conclusao
oosia, fundada ncsia unica circunsiancia. visio quc
una conirovcrsia crdura c coniinua ainda scn dccisao,
dcvc-sc rcsunir quc Ia alguna anliguidadc concciiual
c quc os advcrsarios airilucn idcias difcrcnics ara os
icrnos cnrcgados na conirovcrsia. Con cfciio,
suondo-sc quc as faculdadcs csiriiuais sao
naiuralncnic scnclIanics cn iodos os indivduos dc
ouiro nodo nada scria nais infruifcro do quc raciocinar
c discuiir junios scria inossvcl, sc os Ioncns
airiluisscn as ncsnas idcias ara os scus icrnos, quc
coniinuasscn or ianio icno a fornular oinics
difcrcnics solrc o ncsno oljcio, csccialncnic sc
conunican scus arcccrcs c cada una das faccs
lusca arguncnios cn ioda aric a fin dc olicr a viioria
solrc scus aniagonisias. Ccriancnic, sc os Ioncns
cnvcrcdan or rollcnas inicirancnic afasiados da ca-
acidadc Iunana, iais cono os rcfcrcnics origcn do
nundo, organizaao do sisicna iniclcciual ou ao rcino
dos csriios, odcn longa c infruiifcrancnic discuiir
scn aiingir una soluao conclusiva. Mas, sc o rollcna
diz rcsciio a qualqucr oljcio da vida diaria c da
ccricncia, cnsar-sc-ia quc nada odcria nanicr o
dclaic indccidido or ianio icno, cccio algunas
crcsscs anlguas, quc nanicn ainda os advcrsarios
disiancia, incdindo-os dc sc orcn cn niino
coniaio.
Esia icn sido a siiuaao da iao longancnic
dclaiida qucsiao da lilcrdadc c da ncccssidadc. E sc
nao csiivcr nuiio cquivocado, vcrcnos quc iodos os
Ioncns, ianio crudiios cono ignoranics, scnrc icn
susicniado idcniica oiniao accrca do assunio a onio
dc fazcr crcr quc algunas dcfinics inicligvcis icrian
incdiaiancnic osio fin a ioda conirovcrsia. FcconIco
quc csia qucsiao icn sido lasianic agiiada or iodas as
arics c quc icn arrasiado os filosofos a ial lalirinio dc
sofisnas olscuros quc nao csania sc un lciior ananic
da iranquilidadc qucira fazcr-sc dc surdo solrc cla, ja
quc nao cscra do dclaic insiruao ou cnircicnincnio.
Coniudo, o iio dc arguncniaao roosio aqui odcra,
ialvcz, scrvir ara rcnovar sua curiosidadc c, cono
arcscnia inovaao, roncic, clo ncnos, una soluao
arcial da conirovcrsia scn criurlar cn dcnasia sua
iranquilidadc con raciocnios conlicados c olscuros.
Prcicndo nosirar, orianio, quc iodos os Ioncns
scnrc icn csiado concordcs con as douirinas da
ncccssidadc c da lilcrdadc scgundo qualqucr
significado razoavcl quc sc ossa airiluir a csics icrnos
c quc aic agora ioda a conirovcrsia icn girado cn
iorno dc ncras alavras.
2

Toda a gcnic rcconIccc quc a naicria, cn iodas
as suas funcs, sc acIa aninada or una fora
ncccssaria, c quc iodo cfciio naiural csia dcicrninado
con caiidao cla cncrgia dc sua causa, dc forna quc
ncnIun ouiro cfciio odcria rcsuliar dcla cn iais
condics ariicularcs. O grau c a dircao dc cada
novincnio csiao rcscriios clas lcis da naiurcza con
ial caiidao, quc scria iao difcil fazcr surgir un grau ou
dircao difcrcnic ao quc sc roduz cn rcalidadc cono
fazcr nasccr una criaiura viva do cIoquc dc dois coros.
Porianio, sc quiscrnos concclcr una idcia jusia c caia
da ncccssdudc, dcvcnos caninar a origcn dcssa idcia
quando a alicarnos s acs cororais.
Parccc cvidcnic quc janais icranos cIcgado
ncnor idcia dc ncccssidadc ou dc concao cnirc os
oljcios naiurais, sc iodas as ccnas da naiurcza
csiivcsscn coniinuancnic nudando, dc nodo quc nao
Iouvcssc dois cvcnios scnclIanics c sc cada oljcio
fossc conlciancnic novo, scn ncnIuna siniliiudc con
qualqucr coisa quc foi anics visia. Podcranos dizcr, cn
ial suosiao, quc un oljcio ou cvcnio rcsulia dc ouiro
c nao quc un foi roduzido clo ouiro. A rclaao dc
causa c cfciio scria conlciancnic dcsconIccida dos
Ioncns. E, or conscguinic, icrninarian as infcrcncias
c os raciocnios solrc as ocracs naiurais; c a
ncnoria c os scniidos scrian as unicas vias dc accsso
do csriio na arccnsao dc una cisicncia rcal.
Porianio, nossa idcia dc ncccssidadc c dc causa surgc
inicirancnic da unifornidadc vcrificada nas ocracs
da naiurcza, na qual os oljcios scnclIanics csiao
consianicncnic conjuniados c o csriio c dcicrninado
clo cosiunc a infcrir un clo aarccincnio do ouiro.
Esias duas circunsiancias conrccndcn ioda a
ncccssidadc quc airilunos naicria. Alcn da
conunuo consianic dc oljcios scnclIanics c da
conscqucnic nccncu dc un ara o ouiro, nao icnos
ncnIuna idcia dc qualqucr ncccssidadc ou concao.
3

Parccc, orianio, quc iodos os Ioncns icn
scnrc adniiido scn ncnIuna duvida ou Icsiiaao
quc csias duas circunsiancias ocorrcn cn suas acs
voluniarias c nas ocracs do csriio; conclui-sc daqui
quc iodos os Ioncns scnrc icn csiado dc acordo con
a douirina da ncccssidadc c quc, aic o rcscnic, icn
discuiido sinlcsncnic or nao sc icrcn cnicndido
cnirc si.
Podcnos ccriancnic saiisfazcr-nos accrca da
rincira circunsiancia, isio c, da conjunao consianic c
rcgular dos cvcnios sinilarcs, con as scguinics
considcracs. Toda a gcnic rcconIccc quc Ia grandc
unifornidadc nas acs Iunanas cn iodas as nacs c
cn iodas as cocas, c quc a naiurcza Iunana scnrc
crnanccc igual cn scus rincios c cn suas
ocracs.
4
Os ncsnos noiivos roduzcn scnrc as
ncsnas acs; os ncsnos cvcnios rcsulian das
ncsnas causas. A anliao, a avarcza, o anor-rorio, a
vaidadc, a anizadc, a gcncrosidadc c o csriio ullico,
aics nisiuradas cn varios graus c disiriludas cla
socicdadc icn sido, dcsdc o conco do nundo, c ainda
sao, a fonic dc iodas as acs c cnrccndincnios quc sc
icn scnrc olscrvado cnirc os Ioncns. Qucrcis
conIcccr os scniincnios, as inclinacs c o nodo dc
vivcr dos grcgos c dos ronanos? Esiudai lcn o
icncrancnio c as acs dos franccscs c dos inglcscs.
nao csiarcis nuiio cquivocado sc iransfcrirdcs aos
rinciros a nuou das olscrvacs quc fizcsics solrc
os scgundos. A Iunanidadc c lasianic arccida, cn
iodos os icnos c lugarcs, c a Iisioria nada nos inforna
dc novo ou csiranIo a csic rcsciio. Scu rincial acl
rcsiringc-sc cn dcscolrir os rincios univcrsais c
consianics da naiurcza Iunana, nosirando-nos os
Ioncns cn variadas circunsiancias c siiuacs c
surindo-nos dc naicriais, dos quais odcnos fornar
nossas olscrvacs c ficarnos faniliarizados con as
fonics rcgularcs da aao c da conduia Iunana. Os
rclaios dc gucrras, inirigas, ariidos oliicos c
rcvolucs sao ouiras ianias colccs dc ccrincnios,
or ncio dos quais o oliico ou o filosofo noral fia os
rincios dc sua cicncia, do ncsno nodo quc o ncdico
ou o filosofo da naiurcza sc faniliariza con a naiurcza
das lanias, dos nincrais c dc ouiros oljcios cicrnos,
clas ccricncias quc fazcn solrc clcs. A icrra, a agua
c os ouiros clcncnios caninados or Arisioiclcs c
Hiocraics sao iao arccidos con aquclcs quc no
rcscnic csiao sol nossa olscrvaao, cono os Ioncns
dcscriios or Pollio c Taciio sao scnclIanics aos
Ioncns quc govcrnan aiualncnic o nundo.
Sc un viajanic, ao rcgrcssar dc un as
longnquo, nos dcscrcvcssc a cisicncia dc Ioncns
ioialncnic difcrcnics daquclcs quc icnos conIccido,
dcsrovidos ioialncnic dc avarcza, dc anliao ou dc cs-
riio vingaiivo c rcconIcccndo acnas o razcr da
anizadc, da gcncrosidadc c do csriio ullico,
dcscolriranos incdiaiancnic a falsidadc do rclaio c lIc
dcnonsiraranos quc ncnic, con a ncsna ccricza
cono sc Iouvcssc acunulado sua narraiiva con conios
dc ccniauros c dragcs, nilagrcs c rodgios. E sc
quiscrnos dcsacrcdiiar alguna falsificaao Iisiorica,
nao dcvcnos usar arguncnios nais adcquados do quc
os quc rovan quc as acs airiluidas a una cssoa
sao dirciancnic conirarias ordcn naiural das coisas, c
quc ncnIun noiivo Iunano, cn iais circunsiancias,
janais odcria ic-la induzido a ial conduia. Dcvcnos
susciiar da vcracidadc dc Quinio Curcio, quando
dcscrcvc a coragcn solrcnaiural dc Alcandrc, cla qual
clc foi lcvado a aiacar sozinIo nuliidcs, c quando
dcscrcvc sua fora c sua aiividadc solrcnaiurais, con as
quais dc rcsisiir-lIcs. Dcsic nodo, adniiinos
facilncnic a unifornidadc nos noiivos c acs Iu-
nanas, cono ianlcn nas ocracs do coro.
Daqui, igualncnic, dcriva a influcncia lcncfica da
ccricncia adquirida or una longa vida, cla varicdadc
dc ocuacs c convivcncia, insiruindo-nos accrca dos
rincios da naiurcza Iunana c rcgrando ianio nossa
conduia friiura cono nossa cscculaao. Por ncio dcsic
guia, clcvano-nos ao conIccincnio das inclinacs c
noiivos Iunanos, ariindo dc suas acs, dc suas
nanifcsiacs c ncsno dc scus gcsios; c dc novo
dcsccnos ara a inicrrciaao dc suas acs graas ao
nosso conIccincnio dc scus noiivos c inclinacs. As
olscrvacs gcrais arnazcnadas duranic o iranscurso
da ccricncia dao-nos o clo conduior da naiurcza
Iunana, c nos cnsinan a dcsfiar iodas as suas
conlicacs. Ncn os rcicios c ncn as aarcncias
volian a cnganar-nos. Suc-sc quc as dcclaracs
fciias cn ullico sao cscciosos disfarccs dc una causa.
E cnlora sc conccda viriudc c Ionra dc scu rorio
cso c auioridadc, csic crfciio dcsinicrcssc, quc c con
iania frcqucncia roclanado, janais sc cscra dc
nuliidcs c ariidos oliicos, rarancnic dc scus
conduiorcs c acnas, s vczcs, dc indivduos dc
qualqucr osiao ou caicgoria. Mas, sc nao Iouvcssc
unifornidadc nas acs Iunanas, c sc iodo ccrincnio
quc udcsscnos fazcr dcsic gcncro fossc irrcgular c
annalo, scria inossvcl colciar algunas olscrvacs
gcrais solrc a Iunanidadc c ncnIuna ccricncia, or
nais quc a rcflcao a Iouvcssc assinilado, scrviria ara
algun fin. Porquc o vclIo agriculior c nais Ialil cn sua
rofissao do quc o jovcn rinciianic, acnas orquc Ia
una ccria unifornidadc na aao do sol, da cIuva c da
icrra na roduao dc lcguncs, c orquc a ccricncia
cnsina ao quc raiica Ia nuiio icno as rcgras quc
govcrnan c dirigcn csias ocracs.
Nao dcvcnos, orianio, cscrar quc csia
unifornidadc das acs Iunanas sc csicnda dc ial
nancira quc iodos os Ioncns, nas ncsnas
circunsiancias, scnrc agirao caiancnic da ncsna
nancira, scn fazcr ncnIuna conccssao divcrsidadc
dos caracicrcs, dos rcconcciios c das oinics.
ScnclIanic unifornidadc, cn iodos os asccios, nao sc
cnconira cn ncnIuna aric da naiurcza. Pclo conirario,
ao olscrvar a varicdadc dc conduias cn difcrcnics
Ioncns, iornano-nos aios ara fornar una grandc
varicdadc dc nainas quc, scn duvida, ainda sucn
un grau dc unifornidadc c rcgularidadc.
5

Os cosiuncs dos Ioncns sao difcrcnics cn
cocas c ascs difcrcnics? Daqui arcndcnos a grandc
fora do cosiunc c da cducaao, os quais nodclan o
csriio Iunano dcsdc sua infancia c lIc fornan o
caraicr dc nodo csiavcl. O conoriancnio c a conduia
dc un sco sao nuiio difcrcnics dos do ouiro? Dcsic
nodo c quc cIcganos a conIcccr os difcrcnics
caracicrcs quc a naiurcza icn inrinido nos scos c
quc cla nanicn con rcgularidadc c consiancia. As acs
dc una ncsna cssoa sao nuiio divcrsas nos difcrcnics
crodos dc sua vida, dcsdc sua infancia aic sua vclIicc?
Isio da lugar a varias considcracs gcrais accrca da
nudana gradual dc nossos scniincnios c inclinacs, c
das difcrcnics nainas quc rcvalcccn nas difcrcnics
idadcs das criaiuras Iunanas. Mcsno os caracicrcs
cculiarcs dc cada indivduo icn una unifornidadc cn
sua aao; dc ouiro nodo, nosso conIccincnio das
cssoas c nossa olscrvaao dc sua conduia janais nos
odcrian cnsinar accrca dc suas disosics ou scrvir
ara dirigir nosso conoriancnio dianic dclas.
Adniio quc scja ossvcl cnconirar acs quc
arcccn nao icr concao rcgular con quaisqucr noiivos
conIccidos, c quc sao ccccs a iodas as rcgras dc
conduia quc sc csialclcccran ara o govcrno dos
Ioncns. Mas sc dcscjasscnos salcr quc juzo dcvcnos
fornar das acs iao irrcgularcs c ciraordinarias,
odcranos considcrar as oinics quc nuirinos
conuncnic con rcsciio a cvcnios irrcgularcs, quc
aarcccn na ordcn naiural das coisas c nas ocracs
dos oljcios cicrnos. Todas as causas nao csiao
conjuniadas aos cfciios usuais con igual unifornidadc.
Un aricsao quc soncnic naniula naicria incric odc
fracassar cn scu inicnio, ianio cono o oliico quc
dirigc a conduia dc scrcs scnsaios c inicligcnics.
O Ioncn conun, conicniando-sc acnas con a
aarcncia das coisas, airilui a inccricza dos cvcnios a
una inccricza das causas, dccorrcndo das uliinas as
frcqucnics falIas cn sua influcncia Ialiiual, cnlora
nao cnconircn olsiaculos incdindo sua aao. Mas os
filosofos, vcrificando quc na naioria dos fcnncnos
naiurais Ia una cnornc varicdadc dc fonics c rincios
oculios cn razao dc sua cqucncz ou dc scu
afasiancnio, considcran quc, clo ncnos, c ossvcl
quc a oosiao dos cvcnios nao roccda dc una
coniingcncia da causa, nas da ocraao dcsconIccida
dc causas conirarias. Esia ossililidadc sc convcric cn
ccricza, quando olscrvan osicriorncnic, dcois dc
cuidadoso canc, quc una coniraricdadc dc cfciios
scnrc dcnuncia una coniraricdadc dc causas, c
roccdc dc sua nuiua oosiao. Un canoncs, nao
cnconirando nclIor clicaao, ara a arada dc un
rclogio, diz quc gcralncnic nao funciona lcn. Coniudo,
un aricsao crcclc facilncnic quc igual fora da nola
ou do cndulo ccrcc scnrc a ncsna influcncia solrc
as cngrcnagcns, nao roduzindo scu cfciio Ialiiual,
dcvido ialvcz a un grao dc ocira quc dcicn iodo o
novincnio. Olscrvando varios casos aralclos, os
filosofos csialclcccn cono un rincio quc a concao
cnirc iodas as causas c cfciios c igualncnic ncccssaria,
c quc sua aarcnic inccricza cn ccrios casos dccorrc da
dcsconIccida oosiao dc causas conirarias.
Assin, or ccnlo, quando o coro Iunano,
nanifcsiando os sinionas usuais dc saudc ou dc
docna, dcsaonia nossa ccciaiiva; quando os
ncdicancnios nao aiuan con scus odcrcs Ialiiuais;
quando cvcnios irrcgularcs rcsulian dc una causa
dcicrninada, o filosofo c o ncdico nao sc surrccndcn
con isio, ncn sao janais icniados a ncgar cn sua
ioialidadc a ncccssidadc c a unifornidadc daquclcs
rincios quc rcgulan a organizaao cororal. Enicn-
dcn quc o coro Iunano c una naquina circnancnic
conlicada; quc varias foras dcsconIccidas nclc
oculias sc acIan afasiadas dc nossa conrccnsao; quc
dcvcnos scnrc considcra-lo lasianic inccrio cn scus
novincnios; c quc, orianio, os cvcnios irrcgularcs
rcvclados cicriorncnic nao odcn consiiiuir rova dc
quc as lcis naiurais nao sc roccssan con a naina
rcgularidadc cn suas funcs c novincnios inicrnos.
O filosofo, sc c cocrcnic, dcvc csicndcr o ncsno
raciocnio s acs c volics dos scrcs inicligcnics,
visando assin nosirar quc as dcciscs Iunanas nais
irrcgularcs c incscradas sc clican con frcqucncia
quando sc conIcccn iodas as circunsiancias do caraicr
c da siiuaao Iunanas. Una cssoa con disosics
anavcis odc rcsondcr dc nanciras incriincnics, nas
orquc cla csia con dor dc dcnics ou ainda nao janiou.
Un Ioncn dc nodos grossciros odc rcvclar vivacidadc
inconun ao scu conoriancnio orquc rccclcu dc
rccnic una grandc foriuna. Mcsno considcrando-sc
quc un aio, cono s vczcs ocorrc, nao odc scr
clicado or qucn o raiicou ou clos circundanics,
rcconIcccnos quc, cn gcral, os caracicrcs Iunanos sao
aic ccrio onio inconsianics c irrcgularcs. Dc ccrio
nodo, c csic o caraicr consianic da naiurcza Iunana,
cnlora sc alicando nais ariicularncnic s cssoas
dcsiiiudas dc rcgras csiavcis cn sua conduia, nas quc
aiuan nuna scqucncia coninua dc caricIo c dc
inconsiancia. Acsar dcsias aarcnics irrcgularidadcs,
os rincios c noiivos inicrnos dcvcn aiuar dc nodo
unifornc, da ncsna nancira quc sc suc quc os
vcnios, a cIuva, as nuvcns c as ouiras variacs do
icno sao govcrnados or rincios csiavcis, cnlora a
sagacidadc c a invcsiigaao Iunana nao os ossan
facilncnic dcsvcndar.
Dcsia nancira, arccc quc nao acnas a
conjunao cnirc os noiivos c os aios voluniarios c iao
rcgular c unifornc (dc nodo analogo rclaao dc causa
c cfciio cn qualqucr asccio da naiurcza}, nas, ianlcn,
quc csia conjunao rcgular icn sido rcconIccida
univcrsalncnic c janais icn sido icna dc dclaic, qucr
cla filosofia qucr na vida diaria. Ora, cono dcrivan da
ccricncia assada iodas as ccricncias solrc o fuiuro
c cono conclunos quc os oljcios quc scnrc
cnconiranos conjuniados scnrc csiarao conjuniados,
odc, ois, arcccr sucrfluo rovar quc csia
ccrincniada unifornidadc das acs Iunanas c a
fonic dc ondc iiranos nccncus quc a clas sc rcfcrcn.
6
Mas, a fin dc nosirar naior nuncro dc asccios dos
arguncnios, insisiircnos ianlcn, cnlora
sunariancnic, ncsic uliino ioico.
En iodas as socicdadcs, odc-sc vcrificar quc a
nuiua dccndcncia cnirc os Ioncns c iao grandc quc
rarancnic una aao Iunana c inicirancnic conlcia
cn si ncsna ou sc rcaliza scn alguna rcfcrcncia s
acs dos dcnais, consiiiuindo assin no rcquisiio
ncccssario ara quc ossa rcsondcr or conlcio
inicnao dc qucn a rcaliza. O aricsao aucrrino, quc
iralalIa sozinIo, cscra clo ncnos a roicao do
nagisirado asscgurando-lIc o gozo do fruio dc scu
iralalIo. Tanlcn cscra quc, quando lcva suas
ncrcadorias ao ncrcado c as ofcrccc a un rco
razoavcl, cnconirara conradorcs c icra odcr graas ao
dinIciro quc olicvc ara conrar dos ouiros as ncr-
cadorias quc sao ncccssarias ara a sua sulsisicncia. A
ncdida quc os Ioncns csicndcn suas rclacs c iornan
nais conlcas suas conunicacs con ouiros Ioncns,
scnrc conrccndcn cn scus lanos dc vida una
naior varicdadc dc aios voluniarios quc cscran, or
noiivos jusios, quc colalorcn con sua roria aao.
En iodas csias concluscs iiran suas rcgras da
ccricncia assada, do ncsno nodo quc cn scus
raciocnios solrc oljcios cicrnos; acrcdiian firncncnic
quc ianio os Ioncns cono os clcncnios dcvcn
coniinuar cn suas ocracs ial cono foran scnrc
cnconirados. Un falricanic conia ao ncsno icno con
o iralalIo dc scus cnrcgados ara a cccuao dc
qualqucr olra cono con a naquinaria cnrcgada c
ficaria igualncnic surrcso sc sc dccccionassc cn suas
ccciaiivas. Nuna alavra, a infcrcncia c o raciocnio
ccrincnial rcfcrcnics aos aios dc ouircn incororan-
sc ianio na vida Iunana, quc ncnIun Ioncn,
cnquanio csia dcscrio, dcia dc uiiliza-los or un
noncnio scqucr. Nao icnos razao, orianio, ara
afirnar quc ioda a Iunanidadc scnrc icn concordado
con a douirina da ncccssidadc ial cono a dcfiniao c a
clicaao dadas nais acina?
Os filosofos nao icn janais naniido, a csic
rcsciio, oiniao difcrcnic daqucla da lclc. Porquc, scn
ncncionar quc quasc iodas as acs dc sua cisicncia
sucn csia oiniao, Ia acnas alguns sciorcs do salcr
cscculaiivo aos quais cla nao c csscncial. O quc scria
da Istu sc nao iivcsscnos confiana na vcracidadc do
Iisioriador, dc acordo con a ccricncia quc icnos
adquirido dos Ioncns? Cono a otcu odcria scr una
cicncia, sc as lcis c as fornas dc govcrno nao iivcsscn
influcncia unifornc solrc a socicdadc? Ondc csiaria o
fundancnio da nou, sc cada caraicr ariicular nao
iivcssc un dcicrninado odcr dc roduzir scniincnios
ariicularcs c sc csics scniincnios nao influcnciasscn
nossas acs dc nancira consianic? E quais odcrian
scr nossas rcicnscs quando alicanos nossa ctcu
7
a
un ocia ou a un auior clcganic, sc nao udcsscnos
dccidir sc a conduia c os scniincnios dc scus crsona-
gcns sao ou nao sao naiurais, cn iais caradcrcs c cn
iais circunsiancias? Parccc quasc inossvcl, orianio,
quc nos onIanos a fazcr cicncia ou aiuar dc alguna
nancira, scn rcconIcccr a douirina da ncccssidadc, c
csia nccncu quc vai dos noiivos aos aios voluniarios,
dos caracicrcs s conduias.
E, ccriancnic, quando considcranos quao
caiancnic sc cnirclaan a cvidcncia nutuu c a
cvidcncia nou, fornando una unica corrcnic dc
arguncnios, nao icrcnos cscruulos cn adniiir quc
anlas sao da ncsna naiurcza c quc dcrivan dos
ncsnos rincios. Un risionciro dcsrovido dc
dinIciro c influcncia dcscolrc a inossililidadc dc sua
fuga, qucr considcrando a olsiinaao do carccrciro, qucr
vcrificando as arcdcs c gradcs quc o ccrcan; c, cn
iodos os scus csforos ara conscguir lilcriar-sc, oia
anics iralalIar solrc a cdra c o fcrro dos uliinos do
quc solrc a naiurcza inflcvcl dos rinciros. O ncsno
risionciro, ao scr conduzido ara o cadafalso, rcvc sua
noric con iania ccricza dcvido consiancia c fidclidadc
dos guardas cono ocraao do nacIado ou da roda.
Scu csriio crcorrc una ccria scric dc idcias. a
ncgaiiva dos soldados cn conscniircn cn sua fuga, a
aao do carrasco, a scaraao dc sua calca dc scu
coro, a sangria, novincnios convulsivos c a noric. Ha
aqui un cncadcancnio conlco dc causas naiurais c
dc aios voluniarios, nas o csriio nao scnic ncnIuna
difcrcna ao assar dc un clo a ouiro. Nao sc scnic
ianlcn ncnos scguro do cvcnio fuiuro, cono sc csic
csiivcssc ligado aos oljcios rcscnics ncnoria c aos
scniidos or una scric dc causas, agluiinadas cnirc si
clo quc nos agrada dcnoninar dc ncccssidadc scu. A
ccricncia da ncsna una o icn o ncsno cfciio solrc o
csriio, qucr os oljcios unidos scjan noiivos, voliao c
acs, qucr scjan una figura c un novincnio. Podcnos
nudar o nonc das coisas, orcn sua naiurcza c sua
aao solrc o cnicndincnio nao nudan janais.
Sc un Ioncn, quc sci quc c Ioncsio c rico c con
o qual nanicnIo niina anizadc, vcn ninIa casa
ondc csiou rodcado or ncus criados, csiou lcn scguro
quc nao nc aunIalara anics dc sair a fin dc roular
ncu iiniciro dc raia c dcsic cvcnio susciio ianio cono
dc quc vcnIa alaio a casa, quc c nova c solidancnic
consiruda c aliccrada. Mus cc odcu sc uconctdo
dc unu sItu c dcsconIccdu oucuu. E do ncsno
nodo odc ocorrcr un rccniino icrrcnoio quc sacuda
ninIa casa c a faa cair solrc ninIa calca.
Sulsiiiuirci, ois, a Iioicsc. Dirci quc icnIo ccricza
quc clc nao colocara sua nao no fogo dciando-a nclc
aic quc sc consuna. Esic cvcnio, osso rcvc-lo con a
ncsna scgurana, cnso cu, cono rcvcjo quc, sc clc sc
jogar cla jancla c nao cnconirar ncnIun olsiaculo, nao
crnancccra un noncnio scqucr suscnso no ar. Nao
cisic ncnIuna forna dc loucura dcsconIccida quc
ossa confcrir a ncnor ossililidadc ao rinciro cvcnio,
iao conirario a iodos os rincios conIccidos da
naiurcza Iunana. Un Ioncn quc ao ncio-dia dcia
sua lolsa cIcia dc ouro na calada dc CIaring Cross
odc cscrar quc cla voara cono una cna ou quc una
Iora dcois csiara iniacia. Mais da nciadc dos
raciocnios Iunanos conicn infcrcncias dc naiurcza
scnclIanic, aconanIadas dc un naior ou ncnor grau
dc ccricza roorcional nossa ccricncia da conduia
Ialiiual dos Ioncns cn iais siiuacs ariicularcs.
8

TcnIo frcqucnicncnic considcrado qual odcria
scr a razao cla qual ioda a Iunanidadc, cnlora icnIa
scnrc c scn Icsiiaao rcconIccido a douirina da
ncccssidadc cn ioda sua aao raiica c cn iodos os
scus raciocnios
9
, nanifcsia-sc, coniudo, rcluianic cn
rcconIccc-la cn alavras, icndo anics nosirado, cn
ioda coca, una icndcncia a rofcssar oiniao coniraria.
O faio, cnso cu, odc scr clicado da scguinic
nancira. Sc caninanos as acs dos coros c a
roduao dos cfciios a ariir dc suas causas, vcrcnos
quc ncnIuna dc nossas faculdadcs odc lcvar-nos nais
longc no conIccincnio dcsia rclaao quc a sinlcs
consiaiaao dc una conunuo constuntc cnirc oljcios
ariicularcs, c dc una icndcncia do csriio cn assar,
or una tunsuo costuncu, do aarccincnio dc un
ara a crcna no ouiro. Mas, cnlora csia conclusao
accrca da ignorancia Iunana scja o rcsuliado do nais
cuidadoso canc solrc o assunio, os Ioncns ainda
nanicn una foric icndcncia cn acrcdiiar quc
cncirarcnos nais rofundancnic nos odcrcs da
naiurcza c quc crcclcrcnos qualqucr coisa scnclIanic
a una concao ncccssaria cnirc a causa c o cfciio.
Quando dirigcn dc novo suas rcflccs ara as
ocraocs dc scus rorios csriios c nao scntcn ial
concao cnirc o noiivo c a aao, sao cniao lcvados a
suor quc Ia una difcrcna cnirc os cfciios rcsulianics
da fora naicrial c aquclcs quc nasccn do cnsancnio c
da inicligcncia. Mas dcsdc quc csianos convcncidos dc
quc nada salcnos a nais solrc ioda csccic dc
causalidadc do quc unicancnic a conunuo constuntc dc
oljcios c a conscqucnic infcrcncia do csriio dc un a
ouiro, c adniiindo-sc quc ioda gcnic concorda quc csias
duas circunsiancias inicrvcn nos aios voluniarios,
odcnos nais facilncnic rcconIcccr quc a ncsna
ncccssidadc c conun a iodas as causas. E cnlora csic
raciocnio ossa coniradizcr os sisicnas dc nuiios
filosofos, airiluindo a ncccssidadc s dcicrninacs da
voniadc, vcrcnos, dcois dc rcflciir, quc clcs discordan
soncnic cn alavras c nao cn scu scniincnio rcal. A
ncccssidadc, no scniido quc a cnicndcnos aqui, nunca
icn sido rcjciiada, ncn odc scr rcjciiada, cnso cu, or
un filosofo. Podc-sc acnas rcicndcr, ialvcz, quc o
csriio dcvc crcclcr, nas ocracs naicriais, una
concao adicional cnirc a causa c o cfciio; c quc csia
concao nao inicrvcn nas acs voluniarias dos scrcs
inicligcnics. Ora, sc isio ocorrc assin ou nao, soncnic a
invcsiigaao odc rcvclar; c, orianio, dcvcr dcsics
filosofos dc jusiificarcn sua afirnaiiva, dcfinindo ou
dcscrcvcndo csia ncccssidadc c no-la nosirando nas
ocracs das causas naicriais.
Parccc, ccriancnic, quc sc conca clo lado
crrado solrc a qucsiao da lilcrdadc c da ncccssidadc
quando ncla sc cncira caninando as faculdadcs da
alna, a influcncia do cnicndincnio c as ocracs da
voniadc. Dcvcr-sc-ia, rincirancnic, discuiir un
rollcna nais sinlcs, a salcr, as acs do coro c da
naicria lruia, c vcrificar sc odc fornar alguna idcia da
causalidadc c da ncccssidadc, alcn dc una conunuo
consianic dc oljcios c a sulscqucnic infcrcncia do cs-
riio dc un ara o ouiro. Sc csias circunsiancias
fornan, con cfciio, ioda a ncccssidadc quc concclcnos
na naicria, c sc csias circunsiancias inicrvcn ianlcn,
or rcconIccincnio univcrsal, nas ocracs do csriio,
a discussao csia icrninada; clo ncnos, dcvc-sc
rcconIcccr quc cla c, dc agora cn dianic, urancnic
vcrlal. Mas, conianio quc suonIanos icncrariancnic
quc icnos una idcia adicional da ncccssidadc c da
causalidadc nas ocracs dos oljcios cicrnos, ao
ncsno icno quc nada a nais odcnos cnconirar nas
acs voluniarias do csriio, nao Ia ossililidadc dc
conduzir a qucsiao ara una soluao dcicrninada
cnquanio roccdcnos solrc una Iioicsc iao crnica. O
unico nciodo adcquado ara csclarcccr-nos consisic cn
sulir nais alio c, caninando a csirciicza do cano da
cicncia quc sc alica s causas naicriais, convcnccr-nos
dc quc iudo quc arccndcnos dclas sc rcsiringc
conjunao consianic c infcrcncia acina ncncionadas.
Podcnos, ialvcz, noiar quc c con rcluiancia quc sonos
induzidos a fiar liniics iao csirciios ao cnicndincnio
Iunano; nas a scguir nao cnconirarcnos olsiaculos ao
alicar csia douirina aos aios da voniadc. Pois, cono c
cvidcnic quc csias. acs csiao cn conjunao rcgular
con os noiivos, as circunsiancias c os caracicrcs, c
cono scnrc iiranos infcrcncias dc uns aos ouiros,
sonos olrigados a rcconIcccr cn alavras aqucla
ncccssidadc quc ja icnos rcconIccido cn iodas as
dclilcracs dc nossa vida c cn iodos os assos dc
nossa conduia c dc nossas acs.
10

Mas ara rcalizar nosso rojcio dc rcconciliaao
rclaiivo qucsiao da lilcrdadc c da ncccssidadc a nais
conirovcriida qucsiao da nciafsica, a nais liiigiosa das
cicncias nao rccisanos dc nuiias alavras ara
rovar quc iodos os Ioncns scnrc icn concordado a
rcsciio da douirina da lilcrdadc, assin cono con a da
ncccssidadc, c quc ioda discussao a csic rcsciio
ianlcn icn sido, aic agora, urancnic vcrlal. Pois o
quc sc cnicndc or lilcrdadc quando sc alica a alavra
s acs voluniarias? Nao odcnos ccriancnic dizcr quc
csics aios icn iao ouca concao con os noiivos, as
inclinacs c as circunsiancias, quc un nao dcriva do
ouiro con un ccrio grau dc unifornidadc c quc un nao
roorciona ncnIuna infcrcncia cla qual odcnos
concluir a cisicncia do ouiro. Pois csics sao faios a-
icnics c rcconIccidos. Por lilcrdadc, cniao, odcnos
acnas cnicndcr un odc dc ug ou dc nuo ug
scgundo us dctcnnuocs du uontudc;
11
isio c, sc
cscolIcrnos crnancccr cn rcouso, odcnos; nas, sc
cscolIcrnos novcr-nos, ianlcn odcnos. Ora,
rcconIccc-sc univcrsalncnic quc csia lilcrdadc
incondicional cnconira-sc cn iodo Ioncn quc nao
csicja risionciro ou acorrcniado. Logo, aqui nao Ia
assunio ara discussao.
Accrca dc qualqucr dcfiniao quc ossanos dar dc
lilcrdadc, dcvcnos cuidadosancnic olscrvar duas
circunsiancias indiscnsavcis. rincira, a dcfiniao dcvc
csiar dc acordo con a cvidcncia do faio; scgunda, a
dcfiniao dcvc concordar con cla ncsna. Sc olscr-
varnos csias circunsiancias c sc iornarnos nossa
dcfiniao inicligvcl, csiou crsuadido dc quc iodos os
Ioncns icrao una so oiniao a rcsciio dcsic assunio.
Adniic-sc univcrsalncnic quc nada cisic scn
una causa dc sua cisicncia c quc a alavra 'acaso", sc
caninada con cuidado, c urancnic ncgaiiva c nao
dcsigna ncnIuna fora rcal quc cisia cn qualqucr
lugar na naiurcza. Mas sc sc rcicndc quc algunas
causas sao ncccssarias cnquanio ouiras nao o sao,
vcnos cniao a vaniagcn das dcfinics. Sc algucn
dcnssc una causa, scn conrccndcr, cono clcncnio
da dcfiniao, a concxuo ncccssuu con o scu cfciio, c sc
nosirassc disiiniancnic a origcn da idcia crcssa cla
dcfiniao, dcsisiiria roniancnic dc ioda conirovcrsia.
Mas, sc sc acciia a clicaao anicrior do assunio, isio
dcvc scr alsoluiancnic inraiicavcl. Sc os oljcios nao
iivcsscn cnirc si una conjunao rcgular, nunca
fornaranos qualqucr noao dc causa c dc cfciio; csia
conjunao rcgular roduz a infcrcncia no cnicndincnio,
quc c a unica concao da qual odcnos icr alguna
conrccnsao. Qucn rcicndcr dcfinir a causa, ccluindo
csias circunsiancias, scra olrigado a cnrcgar icrnos
ininicligvcis ou dar sinninos do icrno quc sc icnia
csforar or dcfinir.
12
Sc sc adniic a dcfiniao acina
ciiada, a lilcrdadc, oosia ncccssidadc c nao
rcsiriao, c a ncsna coisa quc o acaso c a rcsciio do
qual ioda a gcnic csia dc acordo quc nao cisic.

SEGUNDA PAHTE

Nao Ia nciodo nais conun dc raciocinar c nao
olsianic ncnIun nais ccnsuravcl do quc rcfuiar as
Iioicscs nas discusscs filosoficas sol rcicio dc
conicrcn crigosas conscqucncias ara a rcligiao c a
noral. Quando una oiniao conduz ao alsurdo, c
ccriancnic falsa, nas nao c cvidcnic quc una oiniao
scja falsa orquc suas conscqucncias sao crigosas.
Dcvcn-sc cviiar inicirancnic iais lugarcs-conuns, ois
clcs cn nada auilian na dcscolcria da vcrdadc,
scrvindo acnas ara iornar odiosa a cssoa dc un
advcrsario. Fao csia olscrvaao dc nodo gcral, scn
rcicndcr iirar qualqucr vaniagcn dcla. Sulncio-nc
francancnic a un canc dcsic gcncro, c ousarci afirnar
quc as duas douirinas, da ncccssidadc c da lilcrdadc,
iais cono foran clicadas acina, nao sao acnas
conaivcis con a noral, nas sao alsoluiancnic
csscnciais ara aoia-la.
A ncccssidadc odc dcfinir-sc dc duas nanciras,
dc acordo con duas dcfinics dc causa, da qual cla
consiiiui una aric csscncial. Consisic, ou na
conjunao consianic dc oljcios scnclIanics, ou na
infcrcncia quc faz o cnicndincnio dc un oljcio a ouiro.
Ora, a ncccssidadc, ncsics dois scniidos quc,
ccriancnic, cn csscncia sao a ncsna coisa c
rcconIccida or ioda a gcnic, cnlora iaciiancnic, nas
cscolas, no uliio c na vida diaria, cla cricna
voniadc Iunana; janais algucn rcicndcu ncgar quc
odcnos iirar infcrcncias das acs Iunanas, c quc
csias infcrcncias sc lascian solrc a ccricncia da
uniao dc aios scnclIanics con noiivos, inclinacs c
siiuacs scnclIanics. Algucn odc, ialvcz, discordar
acnas nun asccio, qual scja, rccusar noncar
ncccssidadc a csia qualidadc dos aios Iunanos;
iodavia, conrccndcndo-sc scu significado, a
dcnoninaao, crcio cu, nao odc ocasionar ncnIun
nal; ou cniao, susicnia quc c ossvcl dcsvcndar alguna
coisa a nais nas ocracs da naicria. Mas isio,
dcvcnos confcssar, nao odc irazcr ncnIuna
conscqucncia ara a noral c a rcligiao, qualqucr quc
scja sua inoriancia na filosofia naiural ou nciafsica.
Podcnos cnganar-nos aqui afirnando quc nao Ia idcia
dc una ouira ncccssidadc ou concao nas acs dos
coros; nas ccriancnic nao airilunos nada aos aios
do csriio scnao o quc cada un adniic c dcvc
roniancnic adniiir. Nao nudanos cn ncnIun
orncnor o sisicna oriodoo rccclido accrca da
voniadc, nudano-lo acnas nas ocorrcncias rclaiivas
aos oljcios c s causas naicriais. Porianio, nada odc
scr nais inoccnic do quc csia douirina.
Cono iodas as lcis sc lascian cn rcconcnsas c
casiigos, adniic-sc cono rinciio fundancnial quc
csics noiivos icn una influcncia rcgular c unifornc
solrc o csriio, c quc ianio roduzcn loas acs cono
incdcn as nas. Podcnos dar a csia influcncia o nonc
quc nais nos agrada, nas cono csia usualncnic
conjuniada con a aao dcvcnos considcra-la una causa
c olIa-la cono un ccnlo da ncccssidadc quc
qucranos csialclcccr aqui.
O unico oljcio rorio do odio ou da vingana c
una cssoa ou criaiura doiada dc cnsancnio c dc
conscicncia; c quando aios injuriosos ou crininais
cciian csia aiao, rcfcrcn-sc cssoa ou csiao cn
concao con cla. As acs sao, or sua roria
naiurcza, icnorais c crccvcis c sc nao roccdcn dc
alguna cuusu quc rcsidc no caraicr ou disosiao da
cssoa quc as rcalizou nao odcn rcdundar cn sua
Ionra, sc sao loas, ncn cn sua infancia, sc sao nas.
Adniianos agora quc as rorias acs odcn scr
condcnavcis c conirarias a iodas as rcgras da noral c da
rcligiao, nas quc a cssoa nao c rcsonsavcl or clas.
Cono as acs nao roccdcn dc algo quc scja duravcl c
consianic, c quc nao dcian airas dc si nada dcsia
naiurcza, c inossvcl quc or causa dclas a cssoa
ossa iornar-sc oljcio dc casiigo ou dc vingana. Assin,
dc acordo con o rincio quc ncga a ncccssidadc c, or
conscguinic, as causas, un Ioncn c iao uro c
inaculado dcois dc icr conciido o nais Iorrcndo crinc
cono no rinciro noncnio dc scu nascincnio, ja quc
scu caraicr nao sc rclaciona con suas acs, ois clas
nao dcrivan dclc, c a crvcrsidadc dc unas nao scrvc
ara rovar a dcravaao do ouiro.
Nao sc acusan os Ioncns or acs quc icnIan
dcscncnIado, casualncnic ou scn qucrcr, quaisqucr
quc ossan scr suas conscqucncias. Por quc?
Sinlcsncnic orquc os rincios dcsias acs sao
acnas noncniancos c icrninan unicancnic nclas. Os
Ioncns sao ncnos culados clas acs quc
dcscncnIan arcssadancnic c scn rcncdiiaao quc
or aquclas quc rcalizan dcois dc dclilcrarcn. Por
quc? Soncnic orquc un icncrancnio rcciiiado,
cnlora doiado dc una causa ou rincio consianic no
csriio, aiua acnas or inicrvalos c nao corronc iodo
o caraicr. Por ouiro lado, o arrccndincnio urifica
iodos os crincs, sc aconanIado dc una rcforna da
vida c dos cosiuncs. Cono clicar isio? Acnas dccla-
rando quc as acs iornan algucn crininoso quando
clas consiiiucn rovas da cisicncia dc rincios
crininais, cn scu csriio; quando, or una alicraao
dcsics rincios, dcian dc scr rovas concludcnics,
igualncnic dcian dc scr crininais. Mas, ccciuando a
douirina da ncccssidadc, clas nunca foran rovas
concludcnics c, or conscguinic, nunca foran crininais.
Scra igualncnic facil rovar, usando os ncsnos
arguncnios, quc a Icdudc, scgundo a dcfiniao acina
ncncionada c con a qual iodos os Ioncns concordan, c
ianlcn csscncial noralidadc c quc ncnIuna aao
Iunana na qual nao sc cnconira rcscnic c susccivcl
dc qualidadcs norais, ou ossa scr oljcio dc arovaao
ou dcsarovaao. Pois, cono as acs sao os oljcios dc
nosso scniincnio noral, unicancnic na ncdida cn quc
sao indcios do caraicr inicrno, dc aics c dc afcics,
c inossvcl quc clas ossan ocasionar o clogio ou a
criica, sc clas nao roccdcn dcsics rincios c sc clas
dcrivan inicirancnic dc una inicrvcnao cicrior.
Nao icnIo a rcicnsao dc icr dissiado ou
rcnovido iodas as oljccs solrc a icoria da
ncccssidadc c da lilcrdadc. Prcvcjo ouiras oljccs quc
roccdcn dc arguncnios quc nao foran iraiados aqui.
Podc-sc dizcr quc, or ccnlo, sc as acs voluniarias
csiivcsscn sujciias s ncsnas lcis da ncccssidadc quc
as ocracs da naicria, Iavcria una cadcia coninua
dc causas ncccssarias rcordcnadas c rcdcicrninadas,
dccorrcndo da causa original dc iudo ara alcanar a
voniadc ariicular dc cada criaiura. Porquanio cn
ncnIun lugar do univcrso Ia coniingcncia, ncn
indifcrcna c ncn lilcrdadc. Enquanio aginos, algo agc,
or sua vcz, solrc nos. O Auior uliino dc iodas as
nossas voniadcs c o Criador do nundo, qucn, no incio,
dcu o inulso a csia incnsa naquina c colocou iodos os
scrcs ncsia osiao ariicular, dc ondc dcvc rcsuliar,
or una ncccssidadc incviiavcl, iodo cvcnio osicrior.
Porianio, as acs Iunanas, ou nao odcn scr cn nada
noralncnic dcravadas, orquanio clas roccdcn dc
una iao loa causa; ou sc sao dcravadas dcvcn
cnvolvcr nosso Criador na ncsna cula, visio quc c
rcconIccido cono sua uliina Causa c Auior.
Pois, do ncsno nodo quc un Ioncn quc faz
clodir una lonla c rcsonsavcl or iodas as
conscqucncias, qucr scja conrida ou curia a nccIa
quc clc cnrcgou, assin, una vcz quc sc icnIa fiado
una cadcia coninua dc causas ncccssarias, csic Scr,
scja finiio ou infiniio, quc roduz a rincira causa, c
igualncnic o Auior dc ioda a cadcia, c dcvc igualncnic
suoriar a ccnsura c rccclcr o clogio quc lIc cor-
rcsondcn. Nossas idcias norais, claras c inalicravcis,
csialclcccn csia rcgra, solrc razcs indiscuivcis,
quando caninanos as conscqucncias dc una aao
Iunana; c csias razcs dcvcn icr ainda naior fora
quando sc alican s volics c inicncs dc un Scr
infiniiancnic salio c oicnic. Podc-sc alcgar ignorancia
ou inoicncia cn favor dc una criaiura iao liniiada
cono o Ioncn, nas csias incrfcics nao sao
incrcnics ao nosso Criador. Elc rcviu, ordcnou c la-
ncjou iodas as acs Iunanas, quc nos,
icncrariancnic, dcnoninanos crininais. Porianio,
dcvcnos concluir, ou clas nao sao crininais, ou Dcus, c
nao o Ioncn, c rcsonsavcl or clas. Mas ianio una
cono ouira afirnaao c alsurda c inia; or
conscguinic a douirina da qual clas sao dcduzidas nao
odc scn duvida scr vcrdadcira, orquc csia cosia s
ncsnas oljccs. Una conscqucncia alsurda, sc c
ncccssaria, dcnonsira quc a douirina original c
alsurda, do ncsno nodo quc as acs crininais iornan
crininosa a causa original, sc a concao cnirc clas c
ncccssaria c incviiavcl.
Esia oljcao conrccndc duas arics quc
caninarcnos scaradancnic. Pncu, sc sc udcr
rcnoniar das acs Iunanas aic Dcus or un
cncadcancnio ncccssario, clas nunca odcn scr
crininais, dcvido infiniia crfciao do Scr do qual clas
roccdcn c quc nao odc qucrcr nada quc nao scja
conlciancnic lon c louvavcl. Scgundu, sc csias acs
sao crininais, dcvcnos conicsiar o airiluio dc crfciao
quc confcrinos a Dcus c rcconIccc-lo cono o auior
uliino da culalilidadc c laicza noral dc iodas as suas
criaiuras.
A rcsosia rincira oljcao arccc cvidcnic c
convinccnic. Ha nuncrosos filosofos quc, dcois dc
caninarcn aicniancnic iodos os fcnncnos da
naiurcza, conclucn quc o Todo, considcrado cono un
sisicna, csia ordcnado con crfciia lcncvolcncia cn
iodos os crodos dc sua cisicncia; c quc no final
rcsuliara a naina fclicidadc ossvcl ara iodos os
scrcs criados, scn ncnIuna nisiura dc nal ou dc
niscria osiiiva ou alsoluia. Todo nal fsico, dizcn clcs,
consiiiui una aric csscncial dcsic lcncvolcnic sisicna,
c nao odcria scr surinido, ncn scqucr clo rorio
Dcus, considcrado un agcnic salio, scn dar cnirada a
un nal naior ou scn ccluir un naior lcn quc
rcsuliar dclc. Dcsia icoria, alguns filosofos, c dcnirc clcs
os aniigos Esioicos, dcrivaran un icna dc consolo ara
iodas as aflics, ois cnsinavan a scus disculos quc
os nalcs quc sofrian cran, na rcalidadc, lcns ara o
univcrso; c quc dcsdc un onio dc visia nais anlo,
conrccndcndo iodo o sisicna da naiurcza, iodo cvcnio
iornar-sc-ia oljcio dc alcgria c caliaao. Mas, cnlora
csic icna scja lausvcl c sullinc, logo sc viu na raiica
quc cra dclil c incficaz. Ccriancnic, irriiarcis nais do
quc iranquilizarcis un Ioncn aiorncniado clas dorcs
da goia, fazcndo-lIc scrncs solrc a rciidao dcsias lcis
gcrais quc roduziran os Iunorcs nalignos no scu
coro c os lcvaran airavcs dc canais adcquados aic aos
icndcs c aos ncrvos ondc agora rovocan csics agudos
iorncnios. Esias gcncralizacs odcn agradar, or un
noncnio, a inaginaao cscculaiiva dc un Ioncn quc
sc acIa iranquilo c scguro, nas clas nao odcn inor-
sc con consiancia cn scu csriio, ncsno quando nao
csicja criurlado clas cnocs da dor c da aiao, c
nuiio ncnos odcn nanicr sua osiao quando sc vc
aiacado or iao odcrosos aniagonisias. As icndcncias
Iunanas considcran scu oljcio nais dc crio c con
naior naiuralidadc; c scgundo una organizaao nais
adcquada dclilidadc dos csriios Iunanos, rcfcrindo-
a acnas aos scrcs quc nos cnvolvcn, dcian-sc
influcnciar clos cvcnios quc sc nanifcsian cono lons
ou naus aos sisicnas cssoais.
Con o nal nou ocorrc o ncsno quc con o nal
fsico. Nao sc odc suor razoavclncnic quc csias
rcnoias considcracs, dc iao ouca cficacia con
rcsciio a un, icrao una aao nais odcrosa accrca do
ouiro. O csriio Iunano csia naiuralncnic fornado dc
nancira a icr un scniincnio dc arovaao ou dc
ccnsura quando da aariao dc ccrios caracicrcs, dc
ccrias disosics c acs; nao Ia cnocs nais
csscnciais sua csiruiura c sua consiiiuiao. Os
crsonagcns quc airacn nossa arovaao sao
rincialncnic aquclcs quc conirilucn ara a az c a
scgurana da socicdadc Iunana; os crsonagcns quc
rovocan ccnsura sao rincialncnic aquclcs quc
icndcn ao rcjuzo c agiiacs ullicas; odc-sc
razoavclncnic rcsunir quc os scniincnios norais
nasccn, scja ncdiaiancnic scja incdiaiancnic, dc una
rcflcao solrc csics inicrcsscs oosios. Quc inoria quc
as ncdiiacs filosoficas clalorcn oiniao ou conjciura
coniraria, asscvcrando quc iudo csia dc acordo con o
Todo, c quc os caracicrcs quc criurlan a socicdadc
sao, cn sua naior aric, iao lcncficos c adcquados
inicnao riniiiva da naiurcza cono aquclas quc
conirilucn nais dirciancnic ara a sua fclicidadc c
lcn-csiar? Sao caazcs, csias rcnoias c inscguras
cscculacs, dc cquililrarcn os scniincnios quc
surgcn da olscrvaao naiural c incdiaia dos oljcios?
Un Ioncn quc c roulado dc una considcravcl sona dc
dinIciro dininui cn algo scu alorrccincnio or ncio
dcsias sullincs rcflccs? Por quc csias sullincs
rcflccs odcrian considcrar-sc inconaivcis con scu
rcsscniincnio noral conira o dcliio? Ou, or quc nao sc
odcria conciliar o rcconIccincnio dc una disiinao rcal
cnirc o vcio c a viriudc con iodos os sisicnas da
filosofia cscculaiiva, assin cono o dc una disiinao
rcal cnirc a lclcza c a fcaldadc cssoais? Esias duas
disiincs lascian-sc nos scniincnios naiurais do
csriio Iunano; c csics scniincnios nao odcn scr
conirolados ou alicrados or ncnIuna icoria filosofica,
ncn or ncnIuna cscculaao.
A scgunda oljcao nao c assvcl dc rcsosia iao
facil c saiisfaioria, ja quc nao c ossvcl clicar
disiiniancnic cono Dcus, scndo causa ncdiaia dc iodas
as acs Iunanas, nao c ianlcn auior do ccado c da
dcravaao noral. Esics sao nisicrios quc a ncra razao
naiural, scn ouiros rccursos, nao odc iraiar
adcquadancnic, c qualqucr quc scja o sisicna quc cla
adoic, vcr-sc-a cnvolvida cn dificuldadcs insoluvcis, c
ncsno cn coniradics, cn cada asso quc da ao
invcsiigar csics icnas. Aic agora, rcconciliar a
indifcrcna c a coniingcncia das acs Iunanas con a
rcscicncia, ou dcfcndcr os dccrcios alsoluios ccluindo
dc Dcus a auioria do ccado, c una iarcfa quc icn
sucrado iodo o odcr da filosofia. Aforiunada aqucla
filosofia quc, conscicnic dc sua icncridadc ao csrciiar
csics nisicrios sullincs, dcia una ccna iao cIcia dc
olscuridadcs c crlcidadcs c volia con nodcsiia
adcquada ara o scu vcrdadciro donnio o canc da
vida coiidiana ondc cnconirara suficicnics dificuldadcs
ao cnrccndcr suas invcsiigacs, scn lanar-sc nun
occano iao iliniiado dc duvidas, dc inccriczas c dc
coniradics.

SEO lX
DA HAZO DOS ANlMAlS

Todos os nossos raciocnios a roosiio das
qucsics dc faio sc fundan nuna csccic dc analogia
quc nos faz cscrar dc una causa os ncsno cvcnios quc
icnos visio rcsuliar dc causas scnclIanics. Sc as
causas sao inicirancnic scnclIanics, a analogia c
crfciia c a infcrcncia, iirada dclas, c considcrada scgura
c conclusiva; ncnIun Ioncn quc vc un cdao dc fcrro
janais duvidara quc icn cso c cocsao cnirc as arics,
ial cono icn ocorrido cn iodos os ouiros casos quc
caran sol sua olscrvaao. Mas, sc os oljcios nao
ossucn una scnclIana iao rigorosa, a analogia c
ncnos crfciia c a infcrcncia c ncnos conclusiva,
cnlora conscrvc alguna fora cn roorao ao grau dc
scnclIana. As olscrvacs anainicas fciias solrc un
scr aninado csicndcn-sc, or csia csccic dc raciocnio,
a iodos os scrcs aninados. Ccriancnic, quando, or
ccnlo, sc rova clarancnic quc a circulaao do
sanguc sc roccssa nuna criaiura, cono a ra ou un
cic, forna-sc una foric rcsunao dc quc o ncsno
rincio sc cnconira cn iodas as ouiras criaiuras.
Esias olscrvacs analogicas odcn scr lcvadas nais
longc, aic ncsno cicncia dc quc aiualncnic csianos
iraiando; c qualqucr icoria quc nos sirva ara clicar
as ocracs do cnicndincnio, ou a origcn c a concao
das aics Iunanas, adquirira naior auioridadc sc
vcrificarnos quc csia ncsna icoria c ncccssaria ara
clicar o ncsno fcnncno cn iodos os ouiros scrcs
aninados. Sulncicrcnos a csia rova a Iioicsc quc na
cosiao rcccdcnic nos crniiiu icniar clicar iodos
os raciocnios ccrincniais; cscranos quc csic novo
cnfoquc scrvira ara confirnar iodas as olscrvacs
anicriorcs.
En nco ugu, arccc cvidcnic quc os aninais,
cono os Ioncns, arccndcn nuiias coisas da
ccricncia c infcrcn quc os ncsnos cvcnios rcsuliarao
scnrc das ncsnas causas. Mcdianic csic rincio,
faniliarizan-sc con as roricdadcs nais cvidcnics dos
oljcios cicrnos, c gradualncnic, a ariir dc scu
nascincnio, acunulan conIccincnios solrc a naiurcza
do fogo, da agua, da icrra, das cdras, das aliiiudcs, das
rofundidadcs cic., c daquilo quc rcsulia dc sua aao.
Aqui sc disiinguc clarancnic a ignorancia c a
inccricncia do jovcn frcnic asiucia c sagacidadc
dos vclIos quc icn arcndido, or una longa
olscrvaao, a cviiar o quc os fcrc c a crscguir o quc
lIcs roorciona lcn-csiar c razcr. Un cavalo
Ialiiuado ao cano faniliariza-sc con a aliura
aroriada quc odc saliar c nunca icniara sucrar
aqucla quc uliraassa suas foras c Ialilidadcs. Un
vclIo galgo confiara a aric nais faiiganic da caa aos
nais jovcns c sc colocara cn osiao aroriada ara
alocar a lclrc quando csia dc rccnic sc voliar; as
conjciuras quc faz ncsic caso nao icn ouiro fundancnio
scnao sua olscrvaao c ccricncia.
Isio c ainda nais cvidcnic sc sc considcrarcn os
cfciios da adcsiraao c da cducaao solrc os aninais,
aos quais ncdianic a alicaao adcquada dc casiigos c
rcconcnsas, sc odc cnsinar a cfciuar qualqucr classc
dc aiividadc, inclusivc as nais conirarias aos scus
insiinios c inclinacs naiurais. Nao c a ccricncia quc
faz con quc un cao icna a dor, quando o ancaais c
lcvaniais o laicgo ara cnoia-lo? Nao c ianlcn a
ccricncia quc o faz rcsondcr or scu nonc c a infcrir,
dc un son arliirario, quc o dcsignais c nao a alguns dc
scus conanIciros, c quc qucrcis cIana-lo, quando
cniiis csic son dc una ccria nancira, con ccria
ionalidadc c inflcao?
En iodos csics casos, odcnos consiaiar quc o
aninal infcrc un faio quc uliraassa aquilo quc
inrcssiona incdiaiancnic scus scniidos, c quc csia
ccricncia csia conlciancnic fundada na ccricncia
assada, visio quc a criaiura cscra do oljcio rcscnic
os ncsnos rcsuliados quc, cn sua olscrvaao, scnrc
icn visio dcrivar dc oljcios scnclIanics.
En scgundo ugu, c inossvcl quc csia
infcrcncia do aninal ossa fundar-sc cn algun roccsso
dc arguncnio ou do raciocnio clo qual conclui quc
cvcnios iguais dcvcn scguir a oljcios iguais, c quc a
ordcn naiural scra scnrc rcgular cn suas ocracs.
Porquc, sc na rcalidadc Ia alguns arguncnios dcsia
naiurcza, sao ccriancnic dcnasiado alsirusos ara a
olscrvacao dc cnicndincnios iao incrfciios, ja quc,
ara dcscolri-los c olscrva-los, sc ncccssiia do naino
cuidado, aicnao c icncrancnio dc un filosofo.
Porianio, os aninais nao sao guiados clo raciocnio
ncsias infcrcncias; ncn as crianas, ncn a gcncralidadc
dos Ioncns cn suas acs c concluscs ordinarias; ncn
os rorios filosofos, quc, cn iodos os noncnios aiivos
dc sua vida, sao, cn sua naioria, arccidos con o vulgo
c dcian-sc govcrnar clas ncsnas nainas. A
naiurcza dcvc icr fornccido alguns ouiros rincios dc
alicaao c dc uso nais raido c nais gcral, visio quc
una ocraao dc iao grandc inoriancia na vida, cono
c a infcrcncia dc cfciios a ariir dc suas causas, nao
odc scr confiada a un roccsso inscguro do raciocnio c
da arguncniaao. Sc o faio c duvidoso con rcsciio aos
Ioncns, arccc quc nao adniic duvida cn rclaao aos
scrcs irracionais; c una vcz quc a conclusao csia
firncncnic csialclccida ara uns, icnos una foric
rcsunao, scgundo iodas as rcgras da analogia, dc quc
dcvcria adniiir-sc univcrsalncnic scn ncnIuna
cccao ou rcscrva. Pois unicancnic o cosiunc induz os
aninais a infcrir, a ariir dc iodo oljcio quc inrcssiona
scus scniidos, scu aconanIanic usual, c lcva sua
inaginaao a concclcr un clo aarccincnio do ouiro
dcsfa nancira ariicular quc dcnoninanos ccnu.
NcnIuna ouira clicaao odc scr dada dcsia
ocraao, qucr nas classcs sucriorcs qucr nas classcs
infcriorcs dos scrcs scnsvcis, quc ionlan sol nossa
olscrvaao c conIccincnio.
1

Mas, cnlora os aninais ciraian da olscrvaao
grandc aric dc scus conIccincnios, Ia ianlcn ouiras
arics dccorrcnics do odcr original da naiurcza,
sucrando cn nuiio a orao dc caacidadc quc icn cn
ocasiocs ordinarias c quc clcs acrfcioan, ouco ou
nada, ncdianic grandc raiica c ccricncia. E isso quc
dcnoninanos dc insiinios, c os adniranos cono algo
nui ciraordrnario c inclicavcl or iodas as
invcsiigacs do cnicndincnio Iunano. Mas nossa
adniraao, ialvcz, ccssara ou dininuira, quando
considcranos quc o rorio raciocnio ccrincnial, quc
ossunos cn conun con os aninais, c do qual
dccndc ioda a conduia da vida, nada c scnao una
csccic dc insiinio ou dc odcr nccanico, agindo cn nos
dc un nodo dcsconIccido dc nos ncsnos; c quc cn
suas rinciais ocracs nao csia dirigido or
ncnIuna das rclacs ou conaraocs dc idcias, quc
sao os oljcios rorios dc nossas faculdadcs
iniclcciuais. Enlora o insiinio scja difcrcnic, c, scn
duvida, un insiinio quc cnsina o Ioncn a cviiar o fogo;
do ncsno nodo quc cnsina a un assaro, con ianio
rigor, a aric da inculaao c ioda a organizaao c ordcn
dc scus cuidados cducaiivos.

SEO X
DOS MlLAGHES
1

PHlMElHA PAHTE

Ha, nos cscriios do Dr. Tilloison
2
un arguncnio
conira a cscnu cu, quc c iao conciso, clcganic c
odcroso, cono odc suor-sc dc un arguncnio conira
una douirina iao ouco digna dc scria rcfuiaao.
Adniic-sc univcrsalncnic, diz o salio rclado, quc a
auioridadc da Escriiura ou da iradiao sc lascia
unicancnic no dcoincnio dos aosiolos, quc foran as
icsicnunIas ocularcs dos nilagrcs dc nosso Salvador,
clos quais rovou sua nissao divina. Porianio, nossa
cvidcncia cn favor da vcrdadc da rcligiao cstu c ncnor
do quc a cvidcncia da vcrdadc dc nossos scniidos,
orquc ncsno nos rinciros auiorcs dc nossa rcligiao
nao cra naior; c c cvidcnic quc cla dcvc dininuir
assando dclcs ara os scus disculos; ningucn odc
ois dcosiiar, cn rclaao aos scus icsicnunIos, a
ncsna confiana quc icn cn rclaao ao oljcio incdiaio
dc scus scniidos. Mas una cvidcncia nais fraca nunca
odc dcsiruir una nais foric; orianio, sc a douirina da
rcscna rcal csiivcssc rcvclada na Escriiura iao
clarancnic cono sc qucira, scria dirciancnic conirario
s rcgras do raciocnio caio dar nosso asscniincnio.
Coniradiz os scniidos, visio quc ianio a Escriiura cono
a iradiao, solrc as quais sc suc quc csia cdificada,
nao sao iao cvidcnics cono os scniidos, sc clas sao
considcradas ncrancnic cono cvidcncias cicrnas c nao
cono dirigidas ao coraao dc cada un or olra incdiaia
do Esriio Sanio.
Nada c iao convinccnic cono un arguncnio
dccisivo dcsic gcncro quc, clo ncnos, dcvc cduz uo
scnco o fanaiisno c a sucrsiiao nais arroganics c
livrar-nos dc suas incriincnics soliciiacs.
Congraiulo-nc or icr dcscolcrio un arguncnio dc
naiurcza analoga quc, sc c lcgiino, scrvira dc olsiaculo
cicrno, junio aos salios c douios, a ioda csccic dc
ilusao sucrsiiciosa c, or conscguinic, scra dc uiilidadc
cnquanio cisiir o nundo. Porquc rcsuno quc cn
iodos os icnos da Iisioria sagrada c rofana
3
cnconirar-sc-ao rclaios dc rodgios c dc nilagrcs.
Enlora a ccricncia scja o nosso unico guia no
raciocnio solrc as qucsics dc faio, dcvc-sc rcconIcccr
quc csic guia nao c ioialncnic infalvcl c quc, cn alguns
casos, odc conduzir-nos a crros. Una cssoa quc
cscrassc cn nosso clina nclIor icno duranic una
scnana dc junIo do quc una dc dczcnlro, raciocinaria
corrciancnic dc acordo con a ccricncia; iodavia c
ianlcn vcrdadc quc cla odc vcr-sc cquivocada accrca
do cvcnio. E, nao olsianic, odcnos olscrvar quc, cn
ial caso, nao icria ncnIun noiivo ara quciar-sc da
ccricncia, visio quc cla nos inforna, conuncnic c or
anicciaao, da inccricza, ncdianic a oosiao dc
cvcnios quc odcranos arccndcr airavcs dc una
olscrvaao diligcnic. Todos os cfciios nao rcsulian con
a ncsna scgurana das suosias causas. Alguns
cvcnios sc cnconiran cn iodos os ascs c cn iodas as
cocas cn conjunao consianic; ouiros, coniudo, icn
sido nais variavcis c s vczcs icn dccccionado nossas
ccciaiivas; dc nodo quc, cn nossos raciocnios accrca
das qucsics dc faio, Ia iodos os graus inaginavcis dc
ccricza, dcsdc a nais alia ccricza aic as fornas nais
infcriorcs da ccricza noral.
Un Ioncn salio,
4
orianio, iorna sua crcna
roorcional cvidcncia. Nas concluscs quc sc lascian
nuna ccricncia infalvcl, cscra o cvcnio con o
naino grau dc scgurana c considcra a ccricncia
assada una ouu conlcia da cisicncia fuiura dcsic
cvcnio. En ouiros casos, roccdc con nais rccauao;
csa as ccricncias conirarias; considcra qual dos
lados csia aoiado or naior nuncro dc ccricncias; c
ara csic lado quc sc inclina, con duvida c Icsiiaao; c
quando finalncnic csialclccc scu juzo a cvidcncia nao
uliraassa o quc dcnoninanos roriancnic dc
oIuIdudc. Toda rolalilidadc, orianio, suc una
oosiao dc ccricncias c dc olscrvacs, na qual un
dos lados solrcuja o ouiro c roduz un grau dc
cvidcncia roorcional sucrioridadc. Ccn casos ou
ccricncias dc un lado c cinqucnia do ouiro forncccn
una ccciaiiva duvidosa dc qualqucr cvcnio; coniudo,
ccn ccricncias uniforncs, con acnas una quc c
coniradiioria, cngcndran racionalncnic un grau
lasianic alio dc scgurana. En iodos os casos, dcvcnos
coniralalanar as ccricncias oosias, sc sao oosias,
c sulirair os nuncros ncnorcs dos naiorcs a fin dc
conIcccr a fora caia da cvidcncia sucrior.
Alicando csics rincios a un caso ariicular,
consiaianos quc nao Ia csccic dc raciocnio nais
conun, nais uiil c ncsno nais ncccssario vida
Iunana quc o dcrivado do dcoincnio Iunano, dos
rclaios das icsicnunIas ocularcs c dos ccciadorcs.
Ncgar-sc-ia, ialvcz, quc csia csccic dc raciocnio sc
funda na rclaao dc causa c cfciio. Nao discuiirci solrc a
icrninologia. Scra suficicnic noiar, coniudo, quc nossa
scgurana cn qualqucr arguncnio dcsic gcncro nao
dcriva dc ouiro rincio scnao da consiaiaao da
vcracidadc do icsicnunIo Iunano c da confornidadc
usual dos faios con os rclaios das icsicnunIas. Cono
un rincio gcral diz quc cn ncnIun oljcio sc odc
dcscolrir una concao, c quc iodas as infcrcncias quc
odcnos iirar dc un ara o ouiro sc lascian
unicancnic cn nossa ccricncia dc sua conjunao
consianic c rcgular, c cvidcnic quc nao dcvcnos fazcr
una cccao dcsic rincio cn favor do icsicnunIo
Iunano, cuja concao con qualqucr cvcnio cn si
ncsno arccc nui ouco ncccssaria cono qualqucr
ouira.
5
Sc a ncnoria nao fossc aic ccrio grau icnaz, sc
os Ioncns nao iivcsscn gcralncnic inclinaao ara a
vcrdadc c rincio dc rolidadc, sc nao fosscn
scnsvcis vcrgonIa quando sc dcscolrcn suas
ncniiras; sc a cxccncu, digo cu, nao rcvclassc quc
cssas qualidadcs sao incrcnics naiurcza Iunana, nao
dcosiiaranos janais a ncnor confiana no
icsicnunIo Iunano. Un Ioncn quc dclira ou quc c
conIccido or sua falsidadc c sua vilania nao icn
ncnIuna csccic dc auioridadc ara nos.
Cono o dcoincnio quc dcriva das icsicnunIas c
do icsicnunIo Iunano sc funda solrc a ccricncia
assada, varia con a ccricncia c sc considcra ou una
ouu ou una oIuIdudc, confornc sc icn vcrificado
consianic ou variavcl a conjunao cnirc un gcncro
ariicular do rclaio c un gcncro do oljcio. Dcvcn-sc,
orianio, lcvar cn considcraao nuncrosas
circunsiancias cn iodos os julgancnios dcsic gcncro; c
a uliina rcgra quc nos crniic dccidir cn iodas as
discusscs quc odcn nasccr a rcsciio dcsic icna
dcriva scnrc da ccricncia c da olscrvaao. Sc csia
ccricncia nao c inicirancnic unifornc cn un dos dois
lados, gcrara una incviiavcl coniradiao cn nossos
juzos, cujos arguncnios arcscnian a ncsna oosiao
c dcsiruiao nuiua cono cn qualqucr ouiro gcncro dc
cvidcncia. Frcqucnicncnic duvidanos dos rclaios dc
ouircn. Coniralalananos as circunsiancias oosias
originarias dc alguna duvida ou inccricza; c quando
dcscolrinos una sucrioridadc a favor dc un lado,
inclinano-nos ara clc, orcn con scgurana dininuda
cn roorao fora dc scu aniagonisia.
6

Esia coniradiao da cvidcncia no caso rcscnic
odc dcrivar dc difcrcnics causas. da oosiao dc
icsicnunIos conirarios, do caraicr ou do nuncro dc
icsicnunIas, da nancira cono clcs roduzcn scus ics-
icnunIos, ou da uniao dc iodas cssas circunsiancias.
Susciianos dc una qucsiao dc faio quando as
icsicnunIas sc coniradizcn cnirc si, quando sao
oucas c dc caraicr duvidoso, quando icn algun
inicrcssc cssoal naquilo quc afirnan, quando
cnuncian scu icsicnunIo con Icsiiaao ou, clo
conirario, con afirnacs nui violcnias. Ha nuiios
ouiros asccios do ncsno gcncro quc odcn dininuir
ou dcsiruir a fora dc qualqucr arguncnio dcrivado do
icsicnunIo Iunano.
SuonIa, or ccnlo, quc o faio quc o
icsicnunIo icnia csialclcccr icn dc algo ciraordinario
c dc naravilIoso; ncsic caso, a cvidcncia quc rcsulia do
icsicnunIo adniic una dininuiao naior ou ncnor cn
roorao ao faio quc c nais ou ncnos invulgar. A razao
quc nos lcva a dar algun crcdiio s icsicnunIas c aos
Iisioriadorcs nao dcriva dc ncnIuna concxuo quc
crcclcnos u o cnirc o icsicnunIo c a rcalidadc,
nas do faio dc csiarnos acosiunados a cnconirar una
confornidadc cnirc clcs. Coniudo, quando o faio
icsiificado c ial quc rarancnic caiu sol nossa
olscrvaao, roduz-sc cniao un confliio cnirc duas
ccricncias oosias, cn quc una dcsiroi a ouira cn
roorao dc sua fora, c a ccricncia sucrior acnas
odc agir solrc o csriio con a fora quc lIc rcsia. E
rccisancnic csic ncsno rincio da ccricncia quc
nos fornccc ccrio grau dc scgurana solrc o dcoincnio
das icsicnunIas, c quc nos da ianlcn, ncsic caso,
ouiro grau dc scgurana conira o faio quc icnian
csialclcccr; c dcsia coniradiao surgc ncccssariancnic
un coniracso c una dcsiruiao rccroca da crcna c
da auioridadc.
Nuo uccdtuu nunu tu Istu ncsno sc Cutuo
nu contussc, cra un diio rovcrlial cn Fona, inclusivc
duranic a vida dcsic filosofo airioia.
7
Adniiia-sc, ois,
quc a incrcdililidadc dc un faio odcria invalidar iao
grandc auioridadc.
O rncic Iindu quc inicialncnic sc rccusou a
acrcdiiar nos rclaios solrc os cfciios da cscarcIa
raciocinou corrciancnic, ois, cono c naiural,
ncccssiiar-sc-ao icsicnunIos odcrosos ara lograr scu
asscniincnio accrca dc faios quc surgiran dc un csiado
da naiurcza, con os quais clc nao csiava faniliarizado, c
quc iinIan iao ouca analogia con os cvcnios dos quais
iinIa iido una ccricncia consianic c unifornc.
Enlora csics faios nao fosscn conirarios sua c-
cricncia, ianouco csiavan dc acordo con cla.
8

Mas, ara auncniar a rolalilidadc conira o
dcoincnio das icsicnunIas, suonIanos quc o faio
quc afirnan, cn vcz dc scr acnas naravilIoso, c
rcalncnic niraculoso, c suonIanos ianlcn quc o
dcoincnio considcrado aric c cn si ncsno cquivalc
a una rova conlcia; ncsic caso, icnos rova conira
rova, c a nais foric dclas dcvc rcvalcccr, nas con
una dininuiao dc sua fora cn roorao dc sua
aniagonisia.
Un nilagrc c una violaao das lcis da naiurcza; c
cono una ccricncia consianic c inalicravcl
csialclcccu csias lcis, a rova conira o nilagrc, dcvido
roria naiurcza do faio, c iao conlcia cono qualqucr
arguncnio da naiurcza quc sc ossa inaginar. Por quc c
nais do quc rovavcl quc iodos os Ioncns dcvcn
norrcr; quc o cIunlo nao odc or si ncsno
crnancccr suscnso no ar; quc o fogo consonc a
nadcira c quc, or sua vcz, a agua o ciinguc; a nao scr
quc csics cvcnios csiao dc acordo con as lcis da
naiurcza, c quc c rcciso una violaao dcsias lcis, ou
cn ouiras alavras, un nilagrc, ara incdi-los? Nada
c considcrado un nilagrc sc ocorrc no curso nornal da
naiurcza. Nao c un nilagrc quc un Ioncn,
aarcnicncnic dc loa saudc, norra suliiancnic, ois
vcrifica-sc quc ial gcncro dc noric, cnlora nais
inconun quc qualqucr ouiro, ocorrc frcqucnicncnic.
Mas c un nilagrc quc un norio ossa rcssusciiar,
orquc isio nunca foi olscrvado cn ncnIuna coca c
cn ncnIun as. Porianio, dcvc Iavcr una ccricncia
unifornc conira iodo cvcnio niraculoso, scnao o cvcnio
nao ncrcccria csia dcnoninaao. E, cono una
ccricncia unifornc cquivalc a una rova, Ia aqui una
ouu dircia c conlcia, iirada da naiurcza faiica conira
a cisicncia dc un nilagrc; una ial rova nao odc scr
dcsiruda ncn o nilagrc fazcr-sc crvcl scnao or ncio
dc una rova oosia quc lIc scja sucrior.
9

A conscqucncia clara c c una naina gcral
digna dc nossa aicnao c quc nao Ia icsicnunIo
suficicnic ara fundancniar un nilagrc, a ncnos quc o
icsicnunIo scja ial quc sua falsidadc scria ainda nais
niraculosa quc o faio quc rcicndc csialclcccr; c ncsno
ncsic caso Ia nuiua dcsiruiao dc arguncnios, c o
arguncnio nais foric nos da acnas una scgurana
roorcional ao grau da fora dcois da dcduao da
fora infcrior. Quando algucn nc diz quc viu un norio
rcssusciiar, considcro incdiaiancnic conigo ncsno. c
nais rovavcl quc cssa cssoa rocurc cnganar-nc ou
csicja cquivocada, do quc o faio quc rclaia ossa
rcalncnic icr ocorrido. Pcso un nilagrc conira o ouiro
c, dc acordo con a sucrioridadc quc dcsculro,
ronuncio ninIa dccisao c rcjciio scnrc o nilagrc
naior. Sc a falsidadc dc scu icsicnunIo fossc ainda
nais niraculosa quc o cvcnio quc rclaia, agora c
soncnic agora, odc rcicndcr oricniar ninIa crcna c
ninIa oiniao.

SEGUNDA PAHTE

No raciocnio rcccdcnic suuscnos quc o
icsicnunIo solrc o qual sc lascia o nilagrc odc ialvcz
cquivalcr a una rova conlcia c quc a falsidadc dcsic
icsicnunIo scria un vcrdadciro rodgio. Mas c facil
nosirar quc icnos sido nuiio gcncrosos cn nossa
conccssao c quc janais Iouvc un cvcnio niraculoso
csialclccido
1
solrc una cvidcncia iao conlcia.

Porquc, cn nco ugu, nao sc odc cnconirar
cn ioda a Iisioria ncnIun nilagrc icsiificado or
nuncro suficicnic dc Ioncns dc iao induliiavcl lon
scnso, cducaao c insiruao quc nos asscgurasscn
conira iodo logro dc sua aric; dc iao induliiavcl
inicgridadc quc os uscssc fora dc qualqucr susciia dc
qucrcr cnganar os ouiros; dc ial crcdiio c dc ial
rcuiaao aos olIos dos Ioncns quc crdcrian nuiio sc
fosscn dcscolcrios cn alguna falsidadc; c, ao ncsno
icno, icsiificando faios rcalizados dc un nodo iao
ullico c nuna aric do nundo iao fanosa quc scria
incviiavcl a dcscolcria da falsidadc; iodas cssas
circunsiancias sao ncccssarias ara forncccr-nos
conlcia scgurana no icsicnunIo Iunano.
En scgundo ugu, odcnos olscrvar na naiurcza
Iunana un rincio quc, sc caninado con rigor,
dininuira circnancnic a scgurana quc odcranos
icr accrca dc algun gcncro dc rodgio, dcvido ao
icsicnunIo Iunano. O rincio quc gcralncnic nos
oricnia cn nossos raciocnios csiiula quc os oljcios dos
quais nao icnos ncnIuna ccricncia sc asscnclIan
quclcs dc quc icnos ccricncia; quc o quc icnos visio
c c o nais usual c scnrc o nais rovavcl; c quc, sc
Iouvcr oosiao dc arguncnios, dcvcnos dar
rcfcrcncia aos quc sc fundan solrc naior nuncro dc
ccricncias assadas. Porquanio, roccdcndo scgundo
csia rcgra, rcjciianos raidancnic un faio raro c
inacrcdiiavcl cn cscala ordinaria; ao avanar nais,
coniudo, o csriio ncn scnrc rcsciia a ncsna rcgra;
adniiindo arcssadancnic, ao conirario, algo quc sc
afirna conlciancnic alsurdo c niraculoso, cn viriudc
da ncsna circunsiancia quc dcvcria dcsiruir ioda a sua
auioridadc. A aiao da sucsu c da udnuuo
rcsulianics dos nilagrcs, c una cnoao agradavcl quc
roduz una icndcncia scnsvcl ara quc acrcdiicnos
nos cvcnios dos quais dcrivan. Isio vai iao longc quc
ncsno aquclcs quc nao odcn usufruir incdiaiancnic
dcsic razcr, ncn odcn acrcdiiar nos cvcnios
niraculosos quc lIcs conunican, scnicn
induliiavclncnic razcr cn ariiciar dc una saiisfaao
dc scgunda nao ou or ricocIcic, c scnicn orgulIo c
dclciic a scguir cn cciiar a adniraao dos ouiros.
Con quc avidcz sc rccclcn os rclaios niraculosos
dos viajanics, suas dcscrics dc nonsiros narinIos c
icrrcsircs, suas narracs dc avcniuras naravilIosas,
dc Ioncns c cosiuncs csiranIos? Enircianio, sc o
csriio rcligioso sc liga ao anor do naravilIoso, acala-
sc iodo o lon scnso, c o icsicnunIo Iunano, ncsias
circunsiancias, crdc iodas as suas rcicnscs dc
auioridadc. O lcaio odc scr un cniusiasia c inagina
quc vc coisas quc sao irrcais; odc csiar cicnic dc quc
sua narraiiva c falsa c assin ncsno crsisic ncla con
as nclIorcs inicncs do nundo, a fin dc ronovcr
una causa iao sagrada. Ou ncsno, sc csia ilusao nao
ocorrc, a vaidadc cciiada or una icniaao iao foric
aiua nclc nais odcrosancnic do quc nos ouiros
Ioncns cn ouiras circunsiancias; adcnais, o inicrcssc
cssoal agc con igual fora. Scus ouvinics odcn nao
icr, c gcralncnic nao icn, arguncnios suficicnics ara
dclaicr scu icsicnunIo; rcnuncian or rincio a iodo
scnso criico cn rclaao aos assunios nisicriosos c
sullincs; ou, sc iivcsscn grandc dcscjo cn cnrcga-lo,
a aiao c una inaginaao ardcnics criurlarian a
rcgularidadc dc suas ocracs. Sua crcdulidadc
auncnia sua inrudcncia c sua inrudcncia suljuga
sua crcdulidadc.
A cloqucncia, no scu nais alio grau, solrcuja a
razao c a rcflcao; nas cono cla sc dirigc inicirancnic
faniasia ou aos afcios, caiiva os ouvinics
condcsccndcnics c suljuga scu cnicndincnio. Fc-
lizncnic, c raro quc alcancc csia culninancia. Mas o
quc un Cccro ou un Dcnosicncs rarancnic odian
rcalizar solrc un audiiorio ronano ou aicnicnsc,
qualqucr cuucInIo, qualqucr rcdicador iiincranic ou
scdcniario odc dcscncnIar cn naior grau solrc a
naioria dos Ioncns, aiingindo scnclIanics aics
grossciras c vulgarcs.
Os nuncrosos ccnlos dc nilagrcs forjados, dc
rofccias c dc cvcnios solrcnaiurais quc, cn iodas as
cocas, icn sido rcvclados or icsicnunIas quc sc
oocn ou quc sc rciraian a si ncsnos or scu alsurdo,
sao rovas suficicnics da foric icndcncia Iunana ara o
ciraordinario c o naravilIoso c dcvcrian razoavclncnic
cngcndrar susciias conira iodos os rclaios dcsic
gcncro. Pois csia c nossa nancira naiural dc cnsar,
inclusivc cn rclaao aos cvcnios nais conuns c nais
crvcis. Nao Ia, or ccnlo, gcncro dc rclaio quc surja
iao facilncnic c sc roaguc iao dcrcssa, csccialncnic
no cano c nas aldcias dc rovncia, cono aquclcs quc
sc rcfcrcn aos casancnios; dc ial nodo quc, sc duas
cssoas jovcns dc igual condiao social sao visias un
ar dc vczcs junias, ioda a vizinIana cnsa
incdiaiancnic cn uni-las. O razcr dc coniar una
novidadc iao inicrcssanic, dc roaga-la c dc scr o
rinciro a inforna-la, invadc a inicligcncia. E isio c iao
conIccido quc ncnIuna cssoa dc lon scnso rcsia
aicnao a iais rclaios, aic quc os vcja confirnados or
alguna naior cvidcncia. A naioria dos Ioncns nao c
lcvada, dcvido s aics c ouiras causas nais forics, a
crcr c a iransniiir, con a naina vccncncia c
scgurana, iodos os nilagrcs rcligiosos?
2

En tccco ugu, o faio dc quc os rclaios
solrcnaiurais rolifcran rincialncnic cnirc as nacs
ignoranics c larlaras consiiiui foric susciia conira
clcs; c sc un ovo civilizado icn adniiido alguns dcsics
rclaios, dccorrc do faio dc ic-los rccclido dc anccsirais
ignoranics c larlaros, quc os iransniiiran con a
sanao c a auioridadc inviolavcis quc scnrc
aconanIan as oinics rccclidas. Quando
caninanos as rinciras Iisiorias dc iodas as nacs,
scniino-nos inclinados a inaginar-nos iransoriados a
un novo nundo, ondc ioda a irana da naiurcza csia
dcsariiculada c iodos os clcncnios cfciuan suas
ocracs dc una nancira difcrcnic quc fazcn na
aiualidadc. As laialIas, as rcvolucs, a csic, a fonc c
a noric nao sao nunca cfciios dc causas naiurais quc
ccrincnianos. Prodgios, rcssagios, oraculos c
unics divinas oculian conlciancnic os oucos
cvcnios naiurais quc sc nisiuran a clcs. Mas, cono o
scu nuncro dininui a cada agina, ncdida quc nos
aroinanos das cocas das luzcs, raidancnic
conrccndcnos quc nao Ia nada dc nisicrioso ou dc
solrcnaiural no assunio, nas quc iudo dccorrc da
icndcncia naiural dos Ioncns ara o naravilIoso, c
quc, cnlora csia inclinaao s vczcs ossa scr rcfrcada
clo lon scnso c cla insiruao, nao odc scr janais
ciirada da naiurcza Iunana.
cstunIo, icndc a dizcr un lciior judicioso,
dcois dc lcr aicniancnic csics Iisioriadorcs
naravilIosos, quc tus cucntos odgosos nuo ocoun
unus cn nossos dus! Mas crcio cu quc nao Ia nada dc
csiranIo quc os Ioncns ninian cn iodas as cocas.
Dcvcis, ccriancnic, icr cnconirado nuiios ccnlos
dcsia dclilidadc. Havcis, vos ncsnos, ouvido nuiios
dcsics rclaios naravilIosos quc, dcsrczados or iodas
as cssoas salias c scnsaias, icn sido finalncnic
alandonados aic clo Ioncn conun. Podcis csiar
scguros dc quc csias fanosas ncniiras, quc sc icn
difundido c florcscido aic alcanarcn una aliura iao
nonsiruosa, iivcran origcns analogas; nas, cono foran
scncadas nun solo nais rocio, crcsccran aic sc
ionarcn rodgios quasc iao grandcs cono os quc
aquclcs narran.
Tcvc aguda sagacidadc o falso rofcia
3
Alcandrc
aiualncnic csquccido, cnlora ouirora fossc iao
fanoso dc csircar suas inosiuras na Paflagna,
ondc, cono nos diz Luciano, o ovo cra circnancnic
ignoranic c sinlorio c rocnso ara alsorvcr ncsno a
nais grosscira inosiura. Pois as cssoas quc Ialiian
rcgics disianics c scn ossililidadc dc sc infornarcn
nclIor, sao ianlcn induzidas or csia fraqucza a crcr
quc o assunio c o ncnos digno dc invcsiigaao. Fccclcn
assin as Iisiorias acrcscidas dc ccn orncnorcs.
Enquanio os iolos roagan raidancnic a inosiura,
os salios c os douios conicnian-sc gcralncnic cn
nofar-sc dc scu alsurdo, scn sc infornarcn dos faios
ariicularcs, quc crniiirian rcfuia-las clarancnic. E,
assin, o inosior acina ncncionado csiava caaciiado
ara roccdcr, concando or scus ignoranics
aflagnios c airaindo scciarios aic ncsno cnirc os
filosofos grcgos c os Ioncns da nais cnincnic c disiinia
osiao cn Fona; alcn disso, conscguiu airair a
aicnao do salio incrador Marco Aurclio, a onio dc
fazcr-lIc confiar no ciio dc una ccdiao niliiar solrc
suas rofccias cnganadoras.
Sao iao grandcs as vaniagcns dc lanar una
inosiura cnirc un ovo ignoranic quc, ncsno quando
a fraudc c nuiio grosscira ara sc inor gcncralidadc
dos Ioncns cnIou uuncntc sto ocou , icn nais
ossililidadc dc iriunfar cn ascs longnquos do quc sc
scu rinciro icairo iivcssc sido nuna cidadc rcnonada
or suas arics c conIccincnios. Os nais ignoranics c os
nais larlaros dcsics larlaros lcvan o rclaio ara o
csirangciro. NcnIun dc scus conairioias icn cicnsas
vinculacs no cicrior, rcuiaao ou auioridadc
suficicnic ara dcsncniir c dcsiruir o logro. A inclinaao
dos Ioncns ara o naravilIoso icn lcna ooriunidadc
dc rcvclar-sc. E, assin, una Iisioria conlciancnic
dcsacrcdiiada no lugar ondc nasccu assara or ccria a
nil nilIas dc disiancia. Mas, sc Alcandrc iivcssc fiado
rcsidcncia cn Aicnas, os filosofos dcsic cclclrc ccniro dc
salcr icrian incdiaiancnic difundido, or iodo o
Incrio Fonano, sua oiniao solrc o assunio; c sua
oiniao, aoiada or iananIa auioridadc dcnonsirada
con iodas as foras da razao c da cloqucncia, icria
alcrio or conlcio os olIos dos Ioncns. E vcrdadc quc
Luciano, ao assar or acaso or Paflagnia, icvc
ooriunidadc dc rcalizar csics lons ofcios. Porcn, or
nais quc sc dcscjc, ncn scnrc ocorrc quc iodo
Alcandrc sc cnconirc con un Luciano disosio a
rcvclar c dcsnascarar suas inosiuras.
4

Cono quutu uzuo
5
dininuindo a auioridadc dos
rodgios, osso acrcsccniar quc nao Ia icsicnunIo
favoravcl a ncnIun rodgio, ncsno cn rclaao quclcs
quc nao foran crcssancnic dcsnascarados, quc nao
scja coniradiio or un nuncro infiniio dc icsicnunIas,
dc nodo quc nao acnas o nilagrc dcsiroi o crcdiio do
icsicnunIo, nas o icsicnunIo dcsiroi-sc a si ncsno.
Para iornar isio nais conrccnsvcl, considcrcnos quc
cn qucsics rcligiosas iudo o quc c difcrcnic c
coniradiiorio, c quc c inossvcl quc as rcligics da
aniiga Fona, da Turquia, do Siao c da CIina csicjan
iodas csialclccidas cn lasc solida. Porianio, iodo
nilagrc quc sc rcicndc quc icnIa ocorrido cn
quaisqucr dcssas rcligics c iodas csiao rclcias dc
nilagrcs icn cono finalidadc dircia csialclcccr o
sisicna ariicular ao qual clc sc rcfcrc, dc nodo quc icn
a ncsna fora ara dcsiruir, cnlora indirciancnic,
qualqucr ouiro sisicna. Dcsiruindo un sisicna, dcsiroi-
sc igualncnic o crcdiio naquclcs nilagrcs solrc os quais
csiava fundado o sisicna, dc nodo quc iodos os
rodgios dc difcrcnics rcligics dcvcn considcrar-sc
cono faios coniradiiorios, c as cvidcncias dcsics
rodgios, qucr fracas qucr forics, cono oosias unas s
ouiras. Dc acordo con csic nciodo dc raciocnio,
quando crcnos cn algun nilagrc dc Maonc ou dc scus
succssorcs, icnos cono garaniia o icsicnunIo dc
alguns aralcs larlaros. E, or ouiro lado, dcvcnos
considcrar a auioridadc dc Tiio Lvio, dc Pluiarco, dc
Taciio c, nuna alavra, o icsicnunIo dc iodos os
auiorcs grcgos, cIincscs c caiolicos ronanos quc
rclaiaran algun csccfico nilagrc dc sua rcligiao, c
dcvcnos considcrar scu icsicnunIo, digo cu, do ncsno
nodo cono sc Iouvcsscn ncncionado o nilagrc
naonciano, c quc o Iouvcsscn coniradiio cn icrnos
claros, con a ncsna ccricza confcrida aos nilagrcs quc
rclaian. Esic arguncnio odc arcccr dcnasiado suiil c
rcfinado, nas cn rcalidadc nao difcrc do nodo dc
raciocinar dc un juiz quc suc quc o crcdiio dc duas
icsicnunIas, acusando dc un crinc a una ouira
cssoa, c dcsirudo clo dcoincnio conirario dc duas
icsicnunIas quc afirnan Iavcr visio csia ncsna
cssoa a duzcnias lcguas dc disiancia no noncnio
caio cn quc o crinc, diz-sc, foi conciido.
Un dos nilagrcs, o nais lcn icsiificado cn ioda
a Iisioria rofana, c aquclc quc Taciio conia dc
Vcsasiano, quc curou a un ccgo cn Alcandria or
ncio dc sua saliva c a un coo acnas iocando-lIc con
o scu c. Esics Ioncns, olcdcccndo a una ordcn do
dcus Scrais, rccorrcran ao incrador ara cssas curas
nilagrosas. A dcscriao dcsic cvcnio odc scr lida ncsic
grandc Iisioriador,
6
ondc cada orncnor arccc
valorizar o icsicnunIo, c odcria scr dcscnvolvida
voniadc, con ioda a fora dc arguncnio c cloqucncia, sc
algucn sc rcocuassc aiualncnic cn rcforar a
cvidcncia dcsia sucrsiiao dcsacrcdiiada c idolairica. A
gravidadc, a solidcz, a idadc c a rolalilidadc dc iao
grandc incrador, quc, duranic o iranscurso dc sua
vida, convcrsou faniliarncnic con scus anigos c
coricsaos c nao afciou janais csics arcs ciraordinarios
dc divindadc quc assunian Alcandrc c Dcncirio. O
Iisioriador cra cscriior da coca, cclclrc or sua
franqucza c vcracidadc c, alcn disso, doiado ialvcz do
naior c do nais cnciranic gcnio dc ioda a Aniiguidadc,
c iao iscnio dc qualqucr icndcncia ara a crcdulidadc,
scndo, ao conirario, acusado dc aicsno c rofanidadc;
as crsonagcns a cuja auioridadc sc rcfcria o nilagrc
cran dc caraicr indiscuivcl ara o julgancnio c a
vcracidadc, cono nuiio lcn o odcnos rcsunir; Iavia
icsicnunIas ocularcs do faio, confirnando scu
icsicnunIo ncsno dcois quc a fanlia dos Flavios foi
dcsojada do incrio c nao odia nais rcconcnsar
una ncniira. Utun quc, qu ntcucc, nunc quo quc
ncnount, ostquun nuun ncnduco ctun.
7
E sc
acrcsccniarnos o asccio ullico dos faios, cono rclaia
a Iisioria, arcccra quc nao sc odc suor cvidcncia
nais odcrosa a favor dc una falsidadc iao grosscira c
iao alavcl.
Ha ianlcn una Iisioria ncnoravcl, coniada clo
cardcal dc Fciz, ncrcccdora dc nossa considcraao.
Quando csic oliico iniriganic sc rcfugiou na EsanIa
ara cscaar crscguiao dc scus ininigos, assando
or Saragoa, caiial dc Aragao, nosiraran-lIc na
caicdral un Ioncn quc duranic scic anos Iavia scrvido
dc oriciro c quc cra lcn conIccido na cidadc or iodos
os dcvoios da igrcja local. Elc foi visio, or nuiio icno,
dcsrovido dc una dc suas crnas; coniudo, Iavia
rccucrado csic ncnlro cla fricao dc olco sanio solrc
o coio; c o cardcal nos asscgura quc o viu con as duas
crnas. Esic nilagrc foi confirnado or iodos os
canoncs da Igrcja; iodos os Ialiianics da cidadc foran
cIanados ara confirnar o faio; c o cardcal vcrificou
quc iodos crian, con ardcnic dcvoao, inicirancnic no
nilagrc. Aqui ianlcn o narrador foi conicnoranco do
suosio rodigio; cra dc caraicr incrcdulo, lilcriino c
ianlcn ossuidor dc grandc ialcnio; o nilagrc cra dc
naiurcza iao snguu quc dificilncnic odcria adniiir
conirafaao, c as icsicnunIas nuiio nuncrosas, c
quasc iodas cscciadoras do faio ao qual dcran o scu
icsicnunIo. E o quc auncnia odcrosancnic a fora
dos icsicnunIos c odc dulicar nossa surrcsa ncsia
conjuniura diz rcsciio ao faio dc quc o rorio cardcal,
narrando o cvcnio, arccc nao afcrir-lIc ncnIun crcdiio
c, or conscguinic, nao sc odc susciiar dc sua
ariiciaao ncsia fraudc sagrada. Considcrava
jusiancnic quc nao cra ncccssario, ara rcjciiar un faio
dcsia naiurcza, rcfuiar o icsicnunIo con caiidao c
rcvclar sua falsidadc airavcs dc iodas as circunsiancias
dc vclIacaria c crcdulidadc quc o roduziran. Salia
quc, sc isio cra cn gcral conlciancnic inossvcl, or
nais crio quc sc csiivcssc no icno c no csao, cra
circnancnic difcil ara qucn csiivcssc incdiaiancnic
rcscnic, dcvido ao fanaiisno, ignorancia, asiucia c
aiifaria dos Ioncns. Porianio, conclua, cono lon
raciocinador, quc scnclIanic icsiificaao lcvava sua
falsidadc cn sua roria facc, c quc un nilagrc aoiado
clo icsicnunIo dos Ioncns cra nais roriancnic
oljcio dc cscarnio quc dc arguncniaao.
Ccriancnic, nao Iouvc janais naior nuncro dc
nilagrcs airiluidos a una so cssoa do quc aquclcs, diz-
sc, quc foran rcalizados rcccnicncnic na Frana solrc o
iunulo do aladc Paris, o cclclrc janscnisia, cuja
saniidadc scrviu ara ludilriar or nuiio icno o ovo.
A cura das docnas, a rcsiiiuiao da audiao aos surdos
c da visao aos ccgos, cran, no conscnso gcral, os cfciios
Ialiiuais dcsic sanio sculcro. Mas, o quc c nais
ciraordinario, nuncrosos nilagrcs foran vcrificados
incdiaiancnic no ncsno lugar, anic juizcs dc
inicgridadc indiscuivcl, ccriificados or icsicnunIas dc
loa rcuiaao c disiinao, nuna coca insiruda c no
local dc naior dcsiaquc aiualncnic no nundo. Alcn
disso, un rclaiorio dos nilagrcs foi ullicado c difun-
dido or ioda aric; c os csutus, cnlora fornasscn
una cliic insiruda, aoiados clo nagisirado cvcl c
ininigos invcicrados das oinics cn favor das quais,
diz-sc, os nilagrcs iinIan sido rcalizados, janais foran
caazcs dc rcfuia-los ou dcsnascara-los clarancnic.
8
Ondc cnconirarcnos ial nuncro dc circunsiancias
concordanics na corroloraao dc un faio? O quc
odcnos oor a scnclIanic nuvcn dc icsicnunIas
scnao a alsoluia inossililidadc da naiurcza
niraculosa dos cvcnios quc rclaian? E isio, ccriancnic,
aos olIos dc iodas as cssoas razoavcis, or si so scra
considcrado cono una rcfuiaao suficicnic.
Scra corrcio concluir, vcrificando-sc quc o
icsicnunIo Iunano cn ccrios casos c doiado dc fora c
auioridadc circnas, ao rclaiar, or ccnlo, a laialIa
dc Filios ou dc Farsalia, quc ioda classc dc
icsicnunIo, orianio, dcvc csiar doiada cn iodos os
casos dc igual fora c auioridadc? Suondc quc una das
faccs, a dc Ccsar c a dc Poncu, Iouvcssc
rcivindicado a viioria dcsias laialIas c quc os Iis-
ioriadorcs dc cada ariido Iouvcsscn airiluido
uniforncncnic as vaniagcns ara o scu rorio lado;
cono odcrian os Ioncns, a csia disiancia, dccidir
cnirc clcs? O conirasic c igualncnic grandc cnirc os
nilagrcs narrados or Hcrodoio ou Pluiarco, c os
iransniiidos or Mariana, Dcda ou qualqucr ouiro
Iisioriador nonasiico.
O salio conccdc fc lasianic acadcnica a ioda
narraiiva favoravcl aiao dc qucn a rclaia, qucr
caliando scu as, sua fanlia ou a si ncsno, qucr, dc
ouiro nodo, confornando-a con suas inclinacs c
icndcncias naiurais. Ha naior icniaao do quc asscnc-
lIar-sc a un nissionario, a un rofcia, ou a un
cnlaiador do ccu? Qucn nao afroniaria nuliilos
crigos c dificuldadcs ara alcanar un caraicr iao
sullinc? Ou sc, auiliada cla vaidadc ou or una
ardcnic inaginaao, una cssoa conca a convcricr-sc
a si ncsna c cncira scriancnic no nundo ilusorio,
qucn icra cscruulo dc uiilizar-sc dc icdosas fraudcs,
a fin dc susicniar causa iao sagrada c ncriioria?
A ncnor ccniclIa aqui odc iransfornar-sc na
naior cIana, ja quc os naicriais csiao scnrc
rcarados ara sc inflanar. Audun gcnus uucuuun
9
a oulaao alucinada rccclc sofrcgancnic, scn canc,
iudo o quc adula a sucrsiiao c ronovc o naravilIoso.
Quanias Iisiorias dcsia naiurcza icn sido, cn
iodas as cocas, dcscolcrias c dcsnascaradas cn scu
nasccdouro? Quanias nais icn sido fanosas or algun
icno c dcois ionlado no csquccincnio c na
indifcrcna? Porianio, quando iais rclaios sc divulgan, a
soluao do fcnncno c olvia. julganos cn confornidadc
con a olscrvaao c a ccricncia c os clicanos
ncdianic os rincios conIccidos c naiurais da
crcdulidadc c da ilusao. Coniudo, anics dc rccorrcrnos
a una soluao iao naiural, suorcnos una niraculosa
violaao das nais lcn fundancniadas lcis naiurais?
Nao icnIo ncccssidadc dc ncncionar os
olsiaculos ara dcsnascarar a falsidadc dc una Iisioria
rivada ou ncsno ullica, na localidadc cn quc, diz-sc,
ocorrcu; c os olsiaculos sao ainda naiorcs quando o
icairo do cvcnio sc acIa disianciado dc nos, ncsno cn
sc iraiando dc una cqucna disiancia. Mcsno no
irilunal dc jusiia, con ioda a auioridadc, a caiidao c o
julgancnio quc sc odcn cnrcgar, os juizcs
cnconiran-sc frcqucnicncnic cnlaraados ara dis-
iinguir cnirc a vcrdadc c a falsidadc nas qucsics nais
rcccnics. Mas sc, ara rcsolvcr o inassc, sc confia nos
nciodos conuns da alicrcaao, dclaics c loaios, janais
sc cIcga a qualqucr conclusao, csccialncnic sc aics
Iunanas inicrfcrcn nuna ou nouira aric.
Nos rinciros noncnios das novas rcligics, os
salios c os douios gcralncnic csiinan quc o assunio
nao c nuiio inorianic ara ncrcccr sua aicnao ou
sua considcraao. E quando osicriorncnic qucrcn dc
loa voniadc rcvclar a farsa, a fin dc csclarcccr a
nuliidao iludida, o noncnio ooriuno ja assou, c os
docuncnios c as icsicnunIas quc odcrian csclarcccr o
assunio crdcran-sc ara scnrc.
Nao rcsia ncnIun ouiro ncio ara dcsnascarar a
fraudc, scnao aquclcs quc odcn scr iirados do rorio
icsicnunIo dos narradorcs; c csics, cnlora scjan
scnrc suficicnics s cssoas judiciosas c insirudas,
sao gcralncnic nuiio suiis ara quc o Ioncn conun
os conrccnda.
En rcsuno, orianio, arccc quc janais qualqucr
csccic dc icsicnunIo a favor dc un nilagrc icn
cIcgado a scr rovavcl, c nuiios ncnos una rova; c
quc, ncsno suondo quc cIcgassc a scr una rova,
scria oosia, or ouira rova, dcrivada da roria
naiurcza do faio quc icniaria csialclcccr. Porquanio
acnas a ccricncia confcrc auioridadc ao icsicnunIo
Iunano, c c ainda a ccricncia quc nos asscgura a
rcsciio das lcis da naiurcza. Porianio, quando csias
duas csccics dc ccricncias sao conirarias, rcsia-nos o
rccurso dc sulirair una da ouira c acciiar una oiniao,
icndcndo ara un dos dois lados, con a scgurana
originada do rcsio. Mas, dc acordo con o rincio aqui
clicado, csic rcsio, conccrncnic a iodas as rcligics
oularcs, cquivalc a una conlcia anulaao; c,
orianio, odcnos csialclcccr cono rincio quc
ncnIun icsicnunIo Iunano c doiado dc suficicnic
fora ara rovar un nilagrc c iona-lo a lasc jusia dc
un dcicrninado sisicna rcligioso.
Pco quc sc considcrcn as rcssalvas quc fao
aqui, quando afirno quc ncnIun nilagrc janais odc
scr rovado, dc nodo quc scja o fundancnio dc un
sisicna rcligioso. Asscvcro, or ouiro lado, quc scria
ossvcl Iavcr nilagrcs ou violacs do curso ordinario
da naiurcza, lcvando-nos a adniiir una rova dcrivada
do icsicnunIo Iunano; cnlora, ialvcz, scja inossvcl
dcarar con scnclIanic nilagrc cn iodos os anais da
Iisioria. Isio osio, suondc quc a ioialidadc dos
auiorcs, alrangcndo iodos os idionas, concordasscn
quc a ariir dc rinciro dc janciro dc 1600 Iouvc ioial
olscuridadc solrc ioda a Tcrra duranic oiio dias; quc a
iransnissao dcsic cvcnio ciraordinario scja ainda foric
c viva cnirc os Ioncns; quc iodos os viajanics rcgrcs-
sando dc ascs csirangciros nos iragan rclaios da
ncsna iradiao scn a ncnor variaao ou coniradiao;
dcsia nancira, c cvidcnic quc os filosofos
conicnorancos dcvcrian, cn vcz dc duvidar,
considcrar o faio cono cvidcnic c luscar as causas quc
odcrian cngcndra-lo. En vcrdadc, a dccadcncia, a
corruao c a dissoluao da naiurcza sao cvcnios
suosios rovavcis or ianias analogias quc qualqucr fc-
nncno icndcndo ara csia uliina caiasirofc sc
incorora ao icsicnunIo Iunano, csccialncnic
quando csic icsicnunIo sc acIa difundido con
lasianic unifornidadc.
Suondc agora quc iodos os Iisioriadorcs quc
csiudan a Inglaicrra concordasscn con quc cn
rinciro dc janciro dc 1600 a rainIa ElizalciI norrcu;
quc cla foi visia anics c dcois dc sua noric clos
ncdicos c or ioda a Coric, alias, cono c dc rac cnirc
as cssoas dc sua csiirc; quc o Parlancnio rcconIcccu
c roclanou scu succssor; c quc, dcois dc icr csiado
sculiada duranic un ncs, aarcccu dc novo, voliou a
ocuar o irono c govcrnou a Inglaicrra or nais ircs
anos. Dcvo confcssar. ficaria surrcso cla conflucncia
dc ianias circunsiancias lizarras, nas nao icria a
ncnor inclinaao ara crcr nun aconiccincnio iao
niraculoso. Nao duvidaria dc sua rcicnsa noric c dc
ouiras circunsiancias ullicas quc a scguiran;
afirnaria acnas quc csia noric foi sinulada, quc nao
foi c ncn ossivclncnic odcria scr rcal. En vao vos nc
alcgarcis a dificuldadc c quasc inossililidadc dc
ludilriar a oiniao nundial cn assunio dc ial
inoriancia; a salcdoria c o solido julgancnio dcsia
cclclrc rainIa; a cscassa ou ncnIuna vaniagcn quc sc
odcria olicr dc un ariifcio iao olrc; iodos csics
faiorcs odcrian surrccndcr-nc; iodavia, rclicarci. a
vclIacaria c a lcviandadc Iunanas sao fcnncnos iao
nornais, quc rcfiro acrcdiiar quc os cvcnios nais
ciraordinarios icnIan a sua origcn, a adniiir una
violaao iao narcanic das lcis da naiurcza.
Mas, sc csic nilagrc fossc airiludo a un novo
sisicna rcligioso, c rcciso considcrar quc os Ioncns,
cn iodas as cocas, icn sido ludilriados or ridculas
Iisiorias dcsic gcncro, quc rccisancnic csia
circunsiancia scria una rova conlcia da inosiura, c
suficicnic ara lcvar iodos os Ioncns dc lon scnso, nao
acnas a rcjciiar o faio, nas ncsno a rcjciia-lo scn
nais canc. Enlora o Scr ao qual o nilagrc c airiludo
scja, ncsic caso, Onioicnic, o faio nao sc iorna, or
csia razao, ncn un ouco nais rovavcl, visio quc nos c
inossvcl arccndcr os airiluios c os aios dc un ial
Scr, scnao airavcs da ccricncia quc icnos dc suas
roducs no curso ordinario da naiurcza. Isio nos
suljuga s olscrvacs assadas c nos olriga a con-
arar os ccnlos dc violaao da vcrdadc graas aos
icsicnunIos Iunanos con os da violaao das lcis da
naiurcza dcvido aos nilagrcs, a fin dc julgarnos qual
das duas c nais lausvcl c nais rovavcl. Cono as
violacs da vcrdadc sao nais conuns nos icsicnunIos
conccrncnics a qualqucr ouira csccic dc faios, isio dcvc
dininuir lasianic a auioridadc do rinciro iio dc
icsicnunIo c dcvc nos lcvar a fornular a rcsoluao gcral
dc nao lIcs rcsiar ncnIuna aicnao, ncsno quando
roicgidos clos nais lausvcis rcicios.
Lord Dacon arccc icr adniiido os ncsnos
rincios dc raciocnio. Dcvcnos", diz clc, fazcr una
colcao ou Iisioria ariicular dc iodos os nonsiros, dc
iodos os nascincnios c roducs rodigiosas; c, nuna
alavra, dc iodas as coisas novas, raras c
ciraordinarias da naiurcza. Mas isio dcvc scr fciio con
o nais scvcro canc, ara nao nos afasiarnos da
vcrdadc. Solrciudo, dcvc scr considcrado susciio iodo
rclaio quc dccndc cn algun grau da rcligiao, cono os
rodgios dc Tiio Lvio; c, do ncsno nodo, ioda coisa
quc sc cnconira nos cscriiorcs dc nagia naiural, dc
alquinia, ou cn ouiros auiorcs, quc arcccn icr iido
un aciiic insaciavcl ara a falsidadc c a falula".
10

O nciodo dc raciocnio arcscniado aqui nc
agrada lasianic, ois, cnso cu, odcra scrvir ara
confundir os anigos crigosos ou os ininigos
disfarados da cguo cstu, quc sc icn roosio dcfcn-
dc-la ncdianic os rincios da razao Iunana. Nossa
sanissina rcligiao funda-sc na c, c nao na razao; c un
nciodo scguro ara fazc-la crigar consisic cn sulncic-
la a una rova ara a qual nao csia dc nancira
ncnIuna rcarada ara rcsisiir. Visando a csclarcccr
csia aiiiudc, caninarcnos os nilagrcs dcscriios nas
Escriiuras, rcsiringindo-nos dcvido cicnsao do
assunio aos coniidos no Pcniaicuco; c os
caninarcnos, dc acordo con os rincios dcsics rc-
icnsos crisiaos, nao cono a alavra ou o icsicnunIo dc
Dcus ncsno, orcn cono rcalizacs Iunanas dc un
sinlcs cscriior ou Iisioriador. Friscnos dc incio quc o
livro nos foi lcgado or un ovo larlaro c ignoranic,
cscriio nuna coca cn quc cra ainda nais larlaro c,
scgundo ioda rolalilidadc, rcdigido osicriorncnic aos
faios rclaiados, dcsrovidos assin dc qualqucr
icsicnunIo concordanic; asscnclIando, adcnais, aos
rclaios falulosos quc cada naao faz dc sua origcn. As
aginas dcsic livro csiao rclcias dc rodgios c
nilagrcs. Dcscrcvc-nos o nundo c a naiurcza Iunana
conlciancnic difcrcnics do aiual; nossa qucda dcsic
nundo; a cicnsao da vida Iunana aiingindo quasc nil
anos; a dcsiruiao do nundo clo diluvio; a cscolIa
arliiraria dc un ovo clciio clo ccu quc c, alias, o
ncsno ovo dcscriio clos scus conairioias; sua
lilcriaao da cscravidao ncdianic os nais
surrccndcnics c inaginavcis rodgios. Dcscjaria quc
algucn colocassc sua nao solrc o coraao c, dcois dc
scria considcraao, dcclarassc sc julga quc a falsidadc
dc ial livro, aoiada or scnclIanic icsicnunIo, scria
nais ciraordinaria c nais niraculosa quc iodos os
nilagrcs quc rclaia; orquc isio c, scn duvida,
ncccssario ara quc scja acciio, dc acordo con as rcgras
da rolalilidadc csialclccidas anicriorncnic.
O quc icnos iido solrc nilagrcs odc scr
alicado, scn qualqucr nodificaao, s rofccias; c, na
vcrdadc, iodas as rofccias sao vcrdadciros nilagrcs c c
acnas cono iais quc sc odc adniii-las cono rovas dc
una rcvclaao. Sc nao csiivcssc acina da caacidadc da
naiurcza Iunana rcdizcr cvcnios fuiuros, scria
alsurdo usar qualqucr rofccia cono arguncnio cn
favor dc una nissao ou auioridadc divina roccdcnics
do ccu. Dc nodo quc, finalncnic, odcnos concluir quc
a rcligiao crisia nao acnas foi aconanIada dc
nilagrcs cn scus rinciros noncnios, nas ncsno cn
nossos dias ncnIun Ioncn racional odc ncla
acrcdiiar scn un nilagrc. A ncra razao c suficicnic
ara convcnccr-nos da sua vcracidadc; qucn qucr quc,
novido cla fc, lIc da o scu asscniincnio, csia
conscicnic dc un nilagrc coninuo cn sua roria
cssoa, quc sulvcric iodos os rincios dc scu cn-
icndincnio c o dcicrnina a crcr nas coisas nais oosias
ao cosiunc c ccricncia.
11


SEO Xl
DA PHOVlDENClA PAHTlCULAH E DO ESTADO
FUTUHO
1


Ha ouco icno, convcrsando con un anigo quc
rcza os aradoos cciicos, foran avcniados nuncrosos
rincios con os quais nao nosso dc ncnIuna nancira
concordar; iodavia, cono csscs rincios sao curiosos c
ossucn ccrias rclacs con a cadcia dc raciocnios
dcscnvolvida ao longo dcsia invcsiigaao, os
iranscrcvcrci dc ncnoria, iao rccisancnic quanio
ossvcl, ara sulncic-los ao julgancnio do lciior.
Nossa convcrsa iniciou-sc ao nosirar ninIa
adniraao cla singular soric da filosofia quc
ncccssiiando dc irrcsiriia lilcrdadc acina dc iodos
ouiros rivilcgios c solrciudo florcsccndo graas livrc
oosiao dc oinics c arguncnios nasccu nuna coca
c nun ais dc lilcrdadc c iolcrancia, c janais foi
orinida, ncsno cn scus nais ciravaganics
rincios, or quaisqucr crcdos, idcias rcligiosas vi-
gcnics ou lcis cnais. Pois, ccciuando o dcsicrro dc
Proiagoras c a noric dc Socraics csic uliino cvcnio sc
dcvcu, cn aric, a ouiros noiivos rarancnic divisanos
na Aniiguidadc ccnlos dcsia invcja iniolcranic quc
ianio infcsia a rcscnic coca. Eicuro vivcu cn Aicnas
aic una idadc avanada, inicirancnic cn az c
iranquilidadc; os cicurcus
2
cran aic adniiidos ara
rccclcrcn invcsiidura saccrdoial c oficiarcn no aliar os
riios nais sagrados da rcligiao vigcnic. E o csinulo
ullico
3
dc cnscs c salarios cra igualncnic
discnsado, clo nais salio dc iodos os incradorcs
ronanos,
4
aos ncsircs dc iodas as sciias filosoficas.
Concclcnos facilncnic quc ial gcncro dc iraiancnio
confcrido filosofia nasccnic cra ncccssario, sc
ondcrarnos quc ncsno aiualncnic, quando odcnos
su-la nais foric c rolusia, iolcra con nuiia
dificuldadc a inclcncncia das csiacs c os vcnios
ascros da calunia c da crscguiao quc soran solrc
cla.
Adnirais dissc ncu anigo cono a singular loa
soric da filosofia arccc rcsuliar da ordcn naiural das
coisas c scr incviiavcl cn ioda coca c naao. Esic
olsiinado fanaiisno, quc dclorais cono iao faial
filosofia, c na rcalidadc scu dcsccndcnic, o qual, dcois
dc aliar-sc sucrsiiao c aariar-sc conlciancnic do
inicrcssc naicrno, iransfornou-sc cn scu nais
invcicrado ininigo c crscguidor. Os dognas
cscculaiivos rcligiosos, rcscnicncnic noiivos dc
cncarniados dclaics, nao odian, induliiavclncnic,
scr adniiidos ou concclidos nos crodos iniciais do
nundo, cn quc o scr Iunano ioialncnic ignoranic
fornava una idcia da rcligiao nais adcquada sua dclil
conrccnsao, consiruindo assin scus dognas sagrados
nais cn funao dc sua crcna iradicional do quc dc sua
arguncniaao ou discussao. Porianio, icndo assado o
rinciro alarna cngcndrado clos novos aradoos c
rincios filosoficos, arccc quc csics ncsircs assaran
a vivcr, ncsno na Aniiguidadc, cn loa Iarnonia con a
sucrsiiao cisicnic, conrazcndo-sc cn dividir a
Iunanidadc cn duas arics. dc un lado, os douios c
salios c, dc ouiro lado, o Ioncn conun c o ignoranic.
Parccc iodavia dissc cu quc cclus
conlciancnic a oliica dcsia cogiiaao c nao suondcs
janais quc un salio nagisirado odc con razao scniir-
sc zcloso dc ccrias douirinas filosoficas, cono a dc
Eicuro, or ccnlo, quc, ncgando a cisicncia dc
Dcus c, or conscguinic, a rovidcncia c o csiado fuiuro,
arccc afrouar dc nodo considcravcl os laos dc
noralidadc c c or csia razao, suc-sc, crniciosa az
da socicdadc civil.
Eu sci rciorquiu clc quc dc faio csias
crscguics nunca roccdcran, cn coca alguna, da
scrcna razao ou da consiaiaao das criciosas
conscqucncias da filosofia, orcn nasccn inicirancnic
da aiao c do rcconcciio. Mas o quc succdcria sc cu
fossc nais longc c afirnassc quc, sc Eicuro iivcssc sido
acusado dianic dc scu ovo or un dos scountus ou
dclaiorcs daquclcs icnos, icria odido facilncnic
dcfcndcr sua causa c rovar quc scus rincios
filosoficos cran iao saudavcis cono o dc scus
advcrsarios, os quais sc csforavan con ial zclo ara
c-lo ao odio c iniolcrancia oularcs?
Dcscjo rcsondi quc uiilizcis vossa cloqucncia
solrc un icna iao ciraordinario c faais un discurso a
favor dc Eicuro quc ossa saiisfazcr, nao oulaa dc
Aicnas, sc qucrcis adniiir quc ncssa aniiga c ilusirada
cidadc cla cisiia, nas ao scior nais filosofico do
audiiorio, ois, cono sc suc, scria caaz dc
conrccndcr vossos arguncnios.
O assunio nao scria difcil ncsias condics,
rclicou clc; c sc vos quiscrdcs suorci or ora quc sou
Eicuro c farcis as vczcs do ovo aicnicnsc c conira vos
ronunciarci una ial arcnga quc cncIcra ioda a urna dc
fcijcs lrancos c nao rcsiara un unico fcijao rcio ara
saiisfazcr a nalcia dc ncus advcrsarios.
Muiio lcn; co-vos quc roccdais scgundo csias
conjciuras.
Aqui csiou, o aicnicnscs! ara jusiificar cn vossa
asscnllcia o quc icnIo susicniado cn ninIa cscola,
ois cnconiro-nc acusado or advcrsarios furiosos cn
lugar dc inquiridorcs quc raciocinan con calna c
dcsaaionadancnic. Vossas dclilcracs, quc, dc
dirciio, dcvcn oricniar-sc ara as qucsics do lcn
ullico c ara o inicrcssc da conunidadc, csiao
dcsviadas ara as indagacs da filosofia cscculaiiva; c
csias nagnficas invcsiigacs, ialvcz csicrcis, ionan o
lugar dc vossas ocuacs nais faniliarcs, acsar dc
nais uicis. Mas, na ncdida cn quc isio dccndcr dc
nin, oor-nc-ci a csic aluso. Nao discuiircnos aqui
accrca da origcn c govcrno dos nundos. Acnas
indagarcnos cn quc ncdida iais qucsics dizcn
rcsciio ao inicrcssc ullico. E, sc udcr crsuadir-vos
quc clas sao inicirancnic indifcrcnics az da
socicdadc c scgurana do govcrno, cscro quc
incdiaiancnic nos cnviarcis dc volia s nossas cscolas,
ondc caninarcnos con calna a qucsiao nais sullinc,
nas ao ncsno icno nais cscculaiiva dc ioda a
filosofia.
Os filosofos rcligiosos, dcsconicnics con a
iradiao dc vossos anccsirais c con a douirina dc vossos
adrcs con as quais aquicso dc loa voniadc sao
airados or inrudcnic curiosidadc, quando icnian
vcrificar cn quc ncdida odcn csialclcccr a rcligiao
solrc rincios racionais; csiinulando assin, cn vcz dc
saiisfazcr, as duvidas originadas naiuralncnic dc una
invcsiigaao diligcnic c cnciranic. Pinian, cn
nagnificcnics corcs, a ordcn, a lclcza c a salia
organizaao do univcrso, indagan, a scguir, sc
csciaculo iao glorioso da inicligcncia odcria dcrivar do
concurso foriuiio dc aionos ou sc o acaso odcria
roduzir o quc o naior gcnio janais conscguiu adnirar
suficicnicncnic. Nao caninarci a caiidao dcsic
arguncnio. Concordarci quc c iao solido cono ncus
advcrsarios c acusadorcs ossan dcscjar. Coniudo, scra
suficicnic quc cu ossa rovar, ariindo caiancnic
dcsic raciocnio, quc a qucsiao c inicirancnic
cscculaiiva c quc, quando cn ninIas invcsiigacs
filosoficas ncgo a rovidcncia c o csiado fuiuro, nao
solao as lascs da socicdadc, orcn fornulo rincios
quc ncus rorios advcrsarios, scgundo suas rorias
douirinas c sc raciocinan conscqucnicncnic, dcvcn
rcconIcccr cono solidos c saiisfaiorios.
Porianio, vos quc sois ncus acusadorcs Iavcis
rcconIccido quc o rincial ou o unico arguncnio cn
favor da cisicncia dc Dcus c janais a coloquci cn
duvida c dcrivado da ordcn da naiurcza, na qual
aarcccn iais narcas dc inicligcncia c dc dcsgnio
5
quc
considcrais una ciravagancia indicar cono sua causa,
qucr o acaso, qucr una fora naicrial ccga c
dcsconirolada. Adniiis quc csic c un arguncnio quc vai
dos cfciios s causas. Da ordcn da olra infcris o quc
dcvc Iavcr csiado rojciado c rcconcclido no olrciro.
Sc nao odcis vislunlrar csic asccio, conccdcis quc
vossa conclusao c falIa; c nao rcicndcis fornular una
conclusao quc ciravasc os fcnncnos naiurais quc a
jusiifiqucn. Esias sao vossas conccsscs. Escro quc
assinalarcis as conscqucncias.
Quando infcrinos alguna causa ariicular a
ariir dc algun cfciio, dcvcnos roorcionar una con o
ouiro, c nao dcvcnos janais airiluir causa ouiras
qualidadcs scnao as csiriiancnic suficicnics ara
roduzircn o cfciio. A clcvaao, solrc un dos raios da
lalana, dc un coro dc dcz onas, odc scrvir dc rova
quc o coniracso uliraassa dcz onas, orcn nao odc
janais forncccr una razao quc uliraassa ccn onas. Sc
a causa, airiluda a un cfciio, nao c suficicnic ara
roduzi-lo, dcvcnos rcjciiar a causa ou acrcsccniar-lIc
qualidadcs quc a roorcionarao rigorosancnic ao
cfciio. Mas sc lIc airiluirnos ouiras qualidadcs ou
afirnarnos quc c caaz dc roduzir ouiros cfciios,
sonos dcsviados or conjciuras c suorcnos arliira-
riancnic scn lasc racional ou auioridadc a
cisicncia dc qualidadcs c cncrgias.
Idcniica rcgra c alicada quando a causa visada c
una naicria inconscicnic c lruia ou un scr racional c
inicligcnic. Pois, concordando-sc quc a causa soncnic
sc rcvcla clo cfciio, janais dcvcnos airiluir-lIc ouiras
qualidadcs scnao as ncccssarias ara roduzircn o
cfciio. Nao odcnos, ncdianic qualqucr rcgra do
raciocnio corrcio, rcnoniar da causa c infcrir ouiros
cfciios dcla, cccio aquclcs clos quais a arccndcnos.
Ningucn, ao olscrvar acnas un quadro dc Zcuis,
odcria suor quc clc cra ianlcn csculior c arquiicio, c
cra iao lon arificc cn narnorc c cdra cono cn corcs.
Acnas odcnos ccriificar-nos dc quc o ariisia ossua
lon gosio c ialcnio, ao rcvcla-los nas olras quc sc
arcscnian nossa visao. A causa dcvc scr roorcional
ao cfciio; c sc a roorcionanos con rigor c caiidao,
janais vislunlrarcnos na causa qualidadcs dcsignando
ouiras coisas ou roiciando infcrcncia solrc qualqucr
ouiro rojcio ou rcalizaao. Pois as rcfcridas qualidadcs
dcvcn ciravasar o quc c rcalncnic ncccssario ara
roduzir o cfciio quc caninanos.
Conccdcndo, orianio, quc os dcuscs sao os
auiorcs da cisicncia ou da ordcn do univcrso, scguc-sc
quc ossucn grau ncccssario dc odcr, dc inicligcncia c
dc lcncvolcncia quc aarcccn cn scu aricsanaio;
iodavia, nada alcn disso janais odc scr rovado, a
ncnos quc soliciicnos o aulio do cagcro c da lisonja
ara surirnos os dcfciios do arguncnio c do raciocnio.
Na ncdida cn quc aarcccn os iraos dc alguns
airiluios, odcnos concluir quc csscs airiluios cisicn.
A suosiao dc airiluios adicionais c ncra Iioicsc, c
ainda nais Iioiciica a suosiao dc quc cn rcgics
disianics do csao ou dc crodos dc icno icn Iavido,
ou Iavcra, una ciliao nagnfica dcsics airiluios c un
csqucna dc adninisiraao nais adcquado a csias
viriudcs inaginarias. Nunca odcrcnos asccndcr do
univcrso, o cfciio, a Juiicr, a causa; c a scguir
dcsccndcr ara infcrir un novo cfciio dcsia causa; cono
sc os cfciios rcscnics, or si ncsnos, nao fosscn
inicirancnic dignos dos airiluios gloriosos quc
dcsignanos ara csia divindadc. Ja quc o conIccincnio
da causa dcriva unicancnic do cfciio, anlos dcvcn
csiar caiancnic ajusiados cnirc si, c ncnIun dos dois
janais odc rcfcrir-sc a ouira coisa ou scr o fundancnio
dc una nova infcrcncia c conclusao.
Enconirais ccrios fcnncnos na naiurcza.
Procurais una causa ou un auior. Inaginais quc vos as
Iavcis cnconirado. Dcois ficais iao fascinados dcssc
roduio dc vosso ccrclro, dc nodo quc inaginais quc c
inossvcl quc clc nao roduza algo nais grandioso c
nais crfciio do quc o csiado aiual das coisas, iao
rclcio dc nal c dcsordcn. Olvidais quc csia inicligcncia
c lcncvolcncia surcnas sao inicirancnic inaginarias
ou, clo ncnos, scn ncnIun fundancnio racional, c
quc nao icndcs ncnIuna lasc ara airiluir-lIc ouiras
qualidadcs scnao aquclas quc vcdcs cfciivancnic cn
ccrccio c rcvcladas cn suas roducs. Fazci, ois, o
filosofos! quc vossos dcuscs csicjan cn confornidadc
con as aarcncias rcscnics da naiurcza c nao ouscis
alicrar csias aarcncias con suosics arliirarias ara
adcqua-las aos airiluios quc vos dcsiinais iao
carinIosancnic aos vossos dcuscs.
Quando os saccrdoics c os ocias, aoiados or
vossa auioridadc, o aicnicnscs! falan da idadc dc ouro
ou dc raia quc rcccdcu o csiado rcscnic dc vcio c dc
niscria, cscuio-os con aicnao c rcvcrcncia. Mas,
quando os filosofos, quc rcicndcn ncgligcnciar a au-
ioridadc c culiivar a razao, ronuncian o ncsno
discurso, rcconIco quc nao lIcs conccdo a ncsna docil
sulnissao ncn a ncsna dcvoia dcfcrcncia. Pcrgunio-
lIcs. qucn os conduziu a rcgics cclcsiiais, qucn os
adniiiu no concilio dos dcuscs, qucn lIcs dcsvcndou o
livro do dcsiino ara quc ossan afirnar, ousadancnic,
quc suas divindadcs icn cccuiado ou cccuiarao un
dcsgnio qualqucr quc uliraassa o quc cfciivancnic icn
aarccido? Sc nc dizcn quc os filosofos icn sulido or
dcgraus
6
ou or una asccnsao gradual da razao, c
iirado infcrcncias dos cfciios s causas, rciicro quc clcs
icn auiliado a asccnsao
7
da razao con as asas da
inaginaao. Ao conirario, os filosofos nao icrian odido
nodificar assin scu nodo dc infcrir c arguir das causas
aos cfciios, ois, quando rcsuncn quc una roduao
nais crfciia quc o nundo rcscnic scria nais
adcquada a scrcs iao crfciios cono os dcuscs,
csqucccn quc nao icn ouira razao ara airiluir a csics
scrcs cclcsiiais una crfciao ou un airiluio, scnao o
quc sc odc cnconirar no nundo rcscnic.
Eis cono sc clica a origcn dc ioda aiividadc
csicril, visando jusiificar o aarccincnio do nal na
naiurcza c salvaguardar a Ionra dos dcuscs, cnlora
dcvanos rcconIcccr a rcalidadc dcsic nal c dcsia
dcsordcn quc rolifcran no nundo. Dizcn-nos quc as
qualidadcs olsiinadas c indoccis da naicria, a
olscrvancia das lcis gcrais ou ainda alguna ouira razao
scnclIanic consiiiuran a unica causa coniroladora dc
odcr c lcncvolcncia dc Juiicr, olrigando-o a criar a
Iunanidadc c a iodas as criaiuras scnsvcis iao
incrfciias c infclizcs. Parccc, ois, quc dc anicnao sc
adniicn csics airiluios cn sua nais anla accao. E
solrc csia suosiao, concordo, odcn-sc scn duvida
adniiir iais conjciuras cono solucs lausvcis dos
fcnncnos do nal. Mas, crgunio ainda. or quc ionar
or ccrios csics airiluios, or quc airiluir causa
ouiras qualidadcs quc aquclas quc aarcccn aiualncnic
no cfciio? Por quc ioriurais vosso ccrclro ara jusiificar
o curso da naiurcza solrc suosics quc, clo quc
salcis, odcn scr conlciancnic inaginarias c das
quais nao sc odcn cnconirar sinais no curso da
naiurcza?
Porianio, as Iioicscs rcligiosas acnas dcvcn scr
considcradas cono un nciodo ariicular clicaiivo dos
fcnncnos visvcis do univcrso; nas ningucn quc
raciocinc corrciancnic janais ousara fazcr infcrcncias,
ariindo dc un so faio, c alicrar ou agrcgar cn qualqucr
asccio os fcnncnos. Sc cnsais quc as aarcncias das
coisas rovan iais causas, cniao vos c crniiido iirar
una infcrcncia accrca da cisicncia dcsias causas. En
iais assunios conlicados c sullincs, cada un dcvcria
ionar a lilcrdadc dc fazcr conjciuras c arguncniacs.
Mas aqui dcvcis dcicr-vos. Sc rciroccdcis c, ariindo das
causas quc Iavcis infcrido, concluirdcs quc algun faio
cisic ou cisiira no curso da naiurcza c quc odc scrvir
ara nosirar nais orncnorizadancnic airiluios
ariicularcs, dcvo advcriir-vos quc vos Iavcis afasiado
do nciodo dc raciocnio ligado ao rcscnic icna c Iavcis
ccriancnic acrcsccniado aos airiluios da causa alguna
coisa a nais do quc aarccc no cfciio; dc ouiro nodo
nao icrcis janais odido acrcsccniar qualqucr coisa ao
cfciio ara fazc-lo nais digno dc sua causa, a ncnos quc
vos faliassc ioda rciidao c lon scnso.
Ondc csia, ois, o asccio odioso dcsia douirina
quc cnsino cn ninIa cscola, ou nclIor dizcndo, quc
canino cn ncus jardins? Ou cniao, cnconirais cn ioda
csia qucsiao algo dizcndo rcsciio, cn qualqucr grau,
scgurana da loa noral ou az c ordcn social?
Eu ncgo a rovidcncia, dizcis, c ncgo quc un
govcrno surcno do nundo oricnia o curso dos cvcnios
unindo con dcsonra c dcscscro aos ccadorcs c
rcconcnsando os viriuosos con a Ionra c o ciio cn
iodos os scus cnrccndincnios. Mas, ccriancnic, nao
ncgo o rorio curso dos cvcnios, quc csia alcrio
invcsiigaao c ao canc dc iodos. FcconIco quc, na
ordcn aiual das coisas, a viriudc c aconanIada dc
naior az dc csriio quc o vcio c cnconira una
rcccao nais favoravcl cla socicdadc. TcnIo
conscicncia dc quc, scgundo a ccricncia assada da
Iunanidadc, a anizadc c a rincial alcgria da vida
Iunana c a nodcraao, a unica fonic dc iranquilidadc c
fclicidadc. Nao Icsiio janais cnirc una cisicncia
viriuosa c una cisicncia viciada, nas icnIo
conscicncia dc quc, ara un csriio lcn-inicncionado,
iodas as vaniagcns csiao do rinciro lado. Quc odcis
dizcr a nais, adniiindo iodas as vossas suosics c
raciocnios? Dizci-nc, ccriancnic, quc csia disosiao
das coisas roccdc da inicligcncia c do dcsgnio. Mas,
ncsno conIcccndo sua origcn, a disosiao cn si, da
qual dccndc nossa fclicidadc ou infclicidadc, isio c,
nosso conoriancnio na vida, crnanccc a ncsna.
TcnIo scnrc a ossililidadc, cono ianlcn vos, dc
rcgular ninIa conduia a ariir dc ninIa ccricncia
dos cvcnios assados. E sc vos afirnasscis quc sc sc
adniic a rcalidadc dc una rovidcncia divina c dc una
jusiia disiriluiiva surcna no univcrso, dcvcr-sc-ia
cscrar alguna rcconcnsa nais ariicular do lcn c a
uniao do nal, alcn do curso ordinario dos cvcnios;
cnconiro aqui a ncsna falacia quc cu iinIa anics
icniado caiar. Pcrsisiis cn inaginar quc, sc acciiarnos
cssa cisicncia divina, cla qual conlaicis iao
arduancnic, odcis scgurancnic infcrir suas
conscqucncias c acrcsccniar algo ordcn cc-
rincniada da naiurcza, arguindo a ariir dos airiluios
quc dcsignais aos vossos dcuscs. Nao arcccis rccordar-
vos quc iodos os vossos raciocnios accrca dcsic icna
soncnic odcn scr iirados assando dos cfciios s
causas, c quc iodo arguncnio dcduzido das causas aos
cfciios dcvc scr ncccssariancnic un grossciro sofisna,
visio quc vos c inossvcl conIcccr algo da causa, salvo
o quc Iavcis rcccdcnicncnic, nao or infcrcncia,
dcscolcrio inicirancnic no cfciio.
Mas o quc dcvc cnsar un filosofo accrca dos quc
raciocinan vancnic, os quais, cn lugar dc considcrarcn
o asccio aiual das coisas cono o unico oljcio dc sua
conicnlaao invcricn iodo o curso da naiurcza,
fazcndo dcsia vida ncra assagcn ara ouira cisicncia;
un oriico quc conduz a un cdifcio naior c
considcravclncnic difcrcnic; un rologo quc acnas
scrvc ara iniroduzir a concdia c dar-lIc naior graa c
dignidadc? Dc ondc, cnsais, quc csics filosofos odcn
dcrivar sua idcia dos dcuscs? Ccriancnic, dc sua
roria invcnao c dc sua inaginaao. Pois, sc
dcrivasscn a idcia dos fcnncnos rcscnics, cla nao
rcvclaria algo adicional, nas dcvcria csiar caiancnic
adaiada a clcs. Adniiinos dc lon grado quc a
divindadc ossucncntc scja doiada dc airiluios quc
janais vinos cn ccrccio; quc c govcrnada or
rincios dc aao quc nao odcnos dcscolrir sc sao
rcalizados. Mas iraia-sc ainda dc ura ossIdudc c
Itcsc. Nao odcnos racionalncnic nc quc cla
ossui airiluios ou rincios dc aao, a nao scr quando
os icnos visio cn ccrccio c rcalizados.
Hu snus dc unu ustu dstIutuu no nundo?
Sc conicsiais afirnaiivancnic, concluo quc ja quc a
jusiia sc ccrcc aqui, aqui cla c rcalizada. Sc rclicais
ncgaiivancnic, concluo cniao quc nao icndcs ncnIuna
razao ara airiluir jusiia, no scniido cn quc a
cnicndcnos, aos dcuscs. Sc ionais una osiao
inicrncdiaria cnirc a afirnaiiva c a ncgaiiva, dizcndo
quc a jusiia dos dcuscs no noncnio sc ccrcc cn
aric, nas nao cn ioda a sua cicnsao, rcsondo quc
nao icndcs ncnIuna razao ara conccdcr-lIc una
cicnsao ariicular, nas acnas aic ondc a vcdcs, no
cscntc, ccrccr-sc no cscntc.
Assin, o aicnicnscs! rcsirinjo a discussao a un
lrcvc dclaic con ncus advcrsarios. O curso da
naiurcza csia alcrio ianio ninIa conicnlaao cono
dclcs. A scric dc cvcnios ccrincniais c o grandc
criicrio clo qual iodos nos rcgulanos nossa conduia.
Nao odcnos rccorrcr a ncnIuna ouira coisa, ncn no
cano dc laialIa ncn no scnado. Nao sc dcvcria janais
ouvir falar dc ouira coisa na cscola ou cn nossas
rcflccs soliiarias. En vao, nosso cnicndincnio
liniiado odcria roncr csias larrciras nuiio csirciias
ara nossa inaginaao caricIosa. Ao arguncniar a
ariir do curso da naiurcza c ao infcrir una causa
ariicular inicligcnic, quc no rincio s ordcn no
nundo c ainda a conscrva, acciianos un rincio quc c
ao ncsno icno inccrio c inuiil. inccrio, orquc o
icna csia inicirancnic fora do alcancc da ccricncia
Iunana. inuiil, orquc nosso conIccincnio dcsia
causa c inicirancnic dcrivado do curso da naiurcza c,
or conscguinic, nao odcnos janais, scgundo as rcgras
do raciocnio corrcio, rcnoniar da causa ara una nova
infcrcncia ou fazcr adics ao curso ordinario
ccrincniado da naiurcza, ara csialclcccrnos novos
rincios dc conduia c dc conoriancnio.
Olscrvo dissc cu, vcndo quc clc Iavia icrninado
sua arcnga quc nao dcsrczais o ariifcio dos
dcnagogos da Aniiguidadc, c cono Iavcis qucrido fazcr-
nc rcrcscniar o ovo, vos insinuasics cn ncu favor,
acciiando os rincios clos quais, vos o salcis, icnIo
scnrc crcssado una ariicular inclinaao. Mas, sc
acciiais fazcr da ccricncia cono cnso, ccriancnic,
dcvcis fazc-lo o unico criicrio dc nosso juzo accrca
dcsia, c dc iodas as qucsics dc faio, nao duvido quc
scja ossvcl, a ariir caiancnic dcsia ncsna cc-
ricncia, rcfuiar csic raciocnio quc Iavcis osio na loca
dc Eicuro.
8
Sc Iavcis visio, or ccnlo, un cdifcio
icrninado cla nciadc, rodcado dc un anonioado dc
iijolos, dc cdras c dc arganassa c dc iodos os
insiruncnios dc alvcnaria, nao odcrcis nc do cfciio
quc sc iraia dc una olra dcvida a un lano c a una
invcnao? E nao odcrcis, a ariir dcsia causa infcrida,
voliar a infcrir novas adics ao cfciio c concluircis quc o
cdifcio csiara logo icrninado c rccclcra iodos os
nclIorancnios adicionais quc a aric odcra confcrir-
lIc? Sc Iavcis visio lcira-nar a narca dc un c
Iunano, concluircis quc un Ioncn assou or csic
caninIo c quc clc ianlcn iinIa dciado as narcas dc
scu ouiro c, cnlora clas icnIan sido aagadas clo
novincnio da arcia ou cla inundaao da agua. Por quc
rccusais cniao adniiir o ncsno nciodo dc raciocnio cn
rclaao ordcn da naiurcza? Considcrais o nundo c a
vida rcscnics unicancnic cono un cdifcio incrfciio,
do qual odcis infcrir una inicligcncia sucrior, c
arguindo a ariir dcsia inicligcncia sucrior quc nao
odc dciar nada incrfciio or quc nao odcis infcrir
un csqucna ou lano nais acalado, quc rccclcra sua
conclusao cn algun onio disianic do csao c do
icno? Nao sao csics nciodos dc raciocnio caiancnic
sinilarcs? E sol quc rcicio odcis, ao ncsno icno,
acciiar un c rcjciiar o ouiro?
A infiniia difcrcna dos icnas rcsondcu clc c
fundancnio suficicnic ara csia difcrcna cn ninIas
concluscs.
9
Nas olras quc foran invcniadas c
falricadas clo Ioncn, c lciio assar do cfciio causa
c, voliando da causa, fornar novas infcrcncias
conccrncnics ao cfciio, avcriguando as alicracs quc
rovavclncnic icn sofrido ou quc ainda odc sofrcr.
Mas qual c o fundancnio dcsic nodo dc raciocinar?
Evidcnicncnic csic. o Ioncn c un scr quc conIcccnos
cla ccricncia. scus noiivos c scus dcsgnios nos sao
faniliarcs; scus rojcios c suas inclinacs icn ccria
concao c ccria cocrcncia, scgundo as lcis quc a
naiurcza icn csialclccido ara govcrno dc una ial
criaiura. Porianio, quando vcnos quc una olra roccdc
da Ialilidadc c do iralalIo Iunano, c cono or ouiro
lado conIcccnos a naiurcza dcsic scr aninado,
odcnos iirar ccn infcrcncias accrca do quc sc odc
cscrar dclc; csias infcrcncias csiarao iodas fundadas
na olscrvaao c na ccricncia. Mas sc conIcccsscnos o
Ioncn acnas or una unica olra quc caninanos,
scr-nos-ia inossvcl arguir dcsia nancira, ois nosso
conIccincnio dc iodas as qualidadcs quc lIc airiluinos
c, ncsic caso, dcrivado dcsia roduao; c inossvcl quc
csias qualidadcs ossan lcvar a qualqucr coisa a nais,
ou quc clas scjan a lasc dc una nova infcrcncia. A
narca dc un c na arcia odc acnas rovar, quando sc
considcra scaradancnic, quc Iavia una figura
scnclIanic a cla, graas qual cla foi roduzida; nas a
narca dc un c Iunano cvidcncia igualncnic, ariindo
dc nossa ouira ccricncia, quc Iavia rovavclncnic
ouiro c quc ianlcn dciou sua inrcssao, cnlora
iivcssc sido aagada clo icno ou or ouiros acidcnics.
Aqui sulinos do cfciio ara a causa; dcois dcsccnos
da causa, infcrinos nodificacs no cfciio; nas nao
coniinuanos aqui na ncsna cadcia sinlcs dc
raciocnio. Conrccndcnos ncsic caso ccn ouiras
ccricncias c olscrvacs solrc a forna usuu c os
ncnlros dcsia csccic dc scr aninado; scn as quais
csic nciodo dc arguncniar dcvcria considcrar-sc falaz c
sofsiico.
O caso c difcrcnic ara os nossos raciocnios
accrca das olras da naiurcza. Acnas conIcccnos Dcus
or suas roducs; c un Scr unico no univcrso, quc
nao c conrccndido sol ncnIuna csccic ou gcncro, dc
cujos airiluios ou qualidadcs ccrincniados odcnos,
or analogia, infcrir cn Dcus un airiluio ou una
qualidadc. Cono o univcrso nanifcsia salcdoria c
londadc, odcnos infcrir salcdoria c londadc. Cono clc
nosira un grau ariicular dcsias crfcics, infcrinos
un grau ariicular dclas rccisancnic adaiadas aos
cfciios quc caninanos. Mas nao csianos janais
auiorizados a infcrir ou suor, or quaisqucr rcgras do
raciocnio corrcio, ouiros airiluios ou ouiros graus do
ncsno airiluio. Ora, scn una ial lilcrdadc cn nossas
suosics, c-nos inossvcl arguncniar a ariir da
causa c infcrir qualqucr nodificaao no cfciio alcn disio
quc caiu incdiaiancnic sol nossa olscrvaao. Un lcn
naior roduzido or csic Scr dcvc rovar ainda un grau
nais alio dc londadc; una disiriluiao nais inarcial
dc rcconcnsas c casiigos dcvc roccdcr dc una naior
rclaao jusiia c cquidadc. Toda suosia adiao s
olras da naiurcza acrcsccnia-sc aos airiluios do Auior
da naiurcza; c or conscguinic, cono nao csia cn nada
aoiada or una razao ou un arguncnio, nao sc odc
janais adniii-la, scnao cono ura conjciura c
Iioicsc.
10

A rincial fonic dc cquvocos ncsic assunio c da
iliniiada lilcrdadc dc conjciurar quc iolcranos dccorrc
do faio dc quc iaciiancnic nos colocanos no lugar do
Scr Surcno c conclunos quc cn iodas as ocasics
olscrvara a ncsna conduia quc nos ncsnos, cn sua
siiuaao, icranos acciio cono razoavcl c convcnicnic.
Mas, alcn dc quc o curso ordinario da naiurcza odc
convcnccr-nos dc quc quasc iudo sc rcgula or
rincios c nainas nuiio difcrcnics das nossas, alcn
disio, digo cu, dcvc arcccr cvidcnicncnic conirario a
iodas as rcgras da analogia raciocinar a ariir das
inicncs c rojcios Iunanos ara os dc un Scr iao
difcrcnic c iao sucrior a un grau iao alio.
Na naiurcza Iunana Ia ccria ccrincniada
cocrcncia dc dcsgnios c dc inclinacs, dc nodo quc,
quando un faio nos crniiiu dcscolrir una inicnao dc
un Ioncn, odc scr frcqucnicncnic razoavcl, a ariir
dcsia ccricncia, infcrir una ouira c iirar una longa
cadcia dc concluscs solrc sua conduia assada ou
fuiura. Mas csic nciodo dc raciocnio nao odc janais
inicrvir cn rclaao a un Scr iao longnquo c iao
inconrccnsvcl, quc icn nuiio ncnos analogia con un
ouiro scr do univcrso quc o sol con una vcla dc ccra, c
quc acnas sc nanifcsia or alguns iraos alidos ou
vcsigios, alcn dos quais nao icnos ncnIuna
auioridadc ara dcsignar-lIc qualqucr airiluio ou
qualqucr crfciao. O quc inaginanos scr una crfciao
sucrior odc scr rcalncnic un dcfciio. Ou, sc c no
onio nais alio una crfciao, airiluindo-a ao Scr
Surcno, cn caso dc nao sc icr rcalizado
conlciancnic cn suas olras, arccc nais adulaao c
ancgrico do quc raciocnio corrcio c sa filosofia.
Porianio, ioda filosofia do nundo c ioda rcligiao, quc
nada c scnao una csccic dc filosofia, nao scrao janais
caazcs dc nos lcvar alcn do curso ordinario da
ccricncia ou dc nos dar rcgras dc conduia c dc aao
difcrcnics das quc nos forncccn as rcflccs solrc a
vida diaria. NcnIun novo faio janais odc scr infcrido a
ariir da Iioicsc rcligiosa; ncnIun cvcnio odc scr
rcvisio ou rcdiio; ncnIuna rcconcnsa ncn ncnIun
casiigo odcn scr cscrados ou icnidos, alcn do quc ja
sc conIccc cla raiica c cla olscrvaao. Dc nodo quc
ninIa aologia dc Eicuro arcccra ainda solida c
saiisfaioria c quc os inicrcsscs oliicos da socicdadc
nao csiao dc ncnIun nodo ligados s discusscs
filosoficas a roosiio da nciafsica c rcligiao.
Ha ainda una circunsiancia, rcliquci, quc,
arccc-nc, Iavcis oniiido. Enlora udcssc adniiir
vossas rcnissas, dcvo rcfuiar vossa conclusao.
Conclusics quc as douirinas c os raciocnios rcligiosos
nao odcn icr influcncia solrc a vida orquc nao dcucn
ic-la; nao considcrais janais quc os Ioncns nao
raciocinan da ncsna nancira quc vos, nas quc iiran
nuiias conscqucncias da crcna na cisicncia dc Dcus c
sucn quc a divindadc inora casiigos ao vcio c
conccdcra rcconcnsas viriudc, alcn daquilo quc
arccc no curso ordinario da naiurcza. Nao inoria sc
scu raciocnio c jusio ou nao. Sua influcncia solrc a vida
c solrc a conduia dcvc scr a ncsna. E aquclcs quc
iraian dc livra-los dc iais rcconcciios odcn scr, clo
quc cu saila, lons raciocinadorcs, nas nao osso
considcra-los lons cidadaos c oliicos, ois clcs livran
os Ioncns disio quc frcia suas aics c iornan nais
facil c nais scgura, cn ccrio nodo, a iransgrcssao das
lcis da socicdadc.
Afinal, osso ialvcz concordar con vossa
conclusao gcral cn favor da lilcrdadc, ainda quc sol
rcnissas difcrcnics daquclas cn quc icniasics
fundancnia-la. Pcnso quc o Esiado dcvc iolcrar iodos os
rincios filosoficos, ja quc nao Ia ncnIun caso cn
quc o govcrno icnIa sofrido cn scus inicrcsscs oliicos
dcvido a csia indulgcncia. Nao Ia cniusiasno cnirc os
filosofos; suas douirinas nao scduzcn lasianic o ovo;
qualqucr olsiaculo quc sc oonIa aos scus raciocnios c
dc crigosas conscqucncias s cicncias c ncsno ao
Esiado, alrindo caninIo s crscguics c orcssao
cn assunios quc inicrcssan c iocan nais
rofundancnic gcncralidadc dos Ioncns.
Mas, cn rclaao coniinuci ao vosso icna
rincial, ocorrc-nc un rollcna
11
quc vos roorci
scn nuiio cncnIo, a fin dc cviiar raciocnios dc
naiurcza nuiio suiil c conlicada. Nuna alavra. icnIo
duvidas dc quc una causa sc iornc acnas conIccida
or scu cfciio o quc Iavcis adniiido ao longo dcsic
dialogo ou quc sua naiurcza, scndo iao singular c
ariicular, icnIa corrcsondcncia ou scnclIana con
qualqucr ouira causa ou oljcio quc Iaja cado sol nossa
olscrvaao. Pois, acnas quando duas cscccs dc
oljcios sc nosiran consianicncnic ligadas, odcnos
infcrir una ariindo da ouira, nas sc sc arcscniassc
un cfciio conlciancnic singular quc nao udcssc scr
includo cn ncnIuna das cscccs conIccidas, nao vcjo
cono odcranos fornular qualqucr conjciura ou
infcrcncia alsoluiancnic rcfcrcnic a sua causa. Sc a
ccricncia, a olscrvaao c a analogia sao, ccriancnic,
os unicos guias quc odcnos razoavclncnic scguir cn
infcrcncias dcsia naiurcza, ianio o cfciio cono a causa
dcvcn icr una scnclIana con ouiros cfciios c ouiras
causas, olscrvados cn varios ouiros casos conjuniados
uns con os ouiros. Dcio vossa rcflcao cssoal o
cuidado dc luscar as conscqucncias dcsic rincio.
Dcsiacarci acnas quc, icndo os advcrsarios dc Eicuro
scnrc considcrado o univcrso cono un cfciio lasianic
singular c inconaravcl, rovando assin a cisicncia dc
Dcus, causa nao ncnos singular c nao ncnos
inconaravcl, scgundo csias suosics vossos
raciocnios arcccn, clo ncnos, ncrcccr nossa
aicnao. Ha, adniio, alguna dificuldadc ara
conrccndcr cono odcnos scnrc voliar da causa ao
cfciio c cono, raciocinando a ariir da idcia quc fazcnos
da anicrior, odcnos infcrir una nodificaao ou una
adiao na uliina.

SEO Xll
DA FlLOSOFlA ACADEMlCA OU CETlCA
PHlMElHA PAHTE

Nao Ia naior nuncro dc raciocnios filosoficos
dcscnvolvidos solrc un assunio do quc os quc rovan a
cisicncia dc un Dcus c rcfuian as falacias dos aicus;
acsar disso, os filosofos nais rcligiosos crsisicn
discuiindo c avcriguando sc algucn odc scr iao ccgo a
onio dc iornar-sc un aicu cscculaiivo. Cono
conciliarcnos csias coniradics? Os cavalciros
andanics quc crcorrian o nundo ara lina-lo dc
dragcs c giganics nunca alrigavan a ncnor duvida
solrc a cisicncia dcsics nonsiros.
O cctco un ouiro ininigo da rcligiao rovoca
naiuralncnic a indignaao dc iodos os icologos c dc
circunsccios filosofos. , no cnianio, cvidcnic quc
ningucn janais cnconirou una criaiura iao alsurda ou
convcrsou con un Ioncn, dcsrovido dc oiniao ou
rincios solrc quaisqucr icnas rcfcrcnics aao ou
cscculaao. Acsar disso, c lasianic naiural indagar. o
quc sc cnicndc or cciico? E aic quc onio c ossvcl
csicndcr csics rincios filosoficos dc duvida c
inccricza?
Ha una csccic dc cciicisno untcccdcntc a iodo
csiudo c filosofia, lasianic rcconcndado or Dcscarics c
ouiros, cono cficaz roicao conira o crro c o juzo
rcciiiado. Esic cciicisno, rcscrcvcndo una duvida
univcrsal quc alrangc ianio o conjunio dc nossas
oinics c rincios anicriorcs cono ianlcn nossas
rorias faculdadcs, dc cuja vcracidadc dizcn clcs
dcvcnos asscgurar-nos ncdianic una cadcia dc racio-
cnios dcduzida dc un rincio riniiivo quc nao odc
scr cnganador ou duvidoso. Coniudo, nao Ia scnclIanic
rincio riniiivo con rcrrogaiiva solrc os ouiros
rincios cvidcnics cn si ncsnos c convinccnics. Ou,
ncsno sc Iouvcssc, rogrcdiranos un so asso alcn
dcsic rincio, uiilizando-nos dcssas ncsnas
faculdadcs cn quc, suc-sc, nao confianos? Porianio,
sc un scr Iunano udcssc alcanar a duvida caricsiana
o quc c sinlcsncnic inossvcl ficaria
conlciancnic incuravcl, c ncnIun raciocnio janais
odcria conduzi-lo a una siiuaao dc scgurana c dc
convicao solrc algun icna.
1

No cnianio, dcvcnos concordar quc csia csccic
dc cciicisno, scndo nais nodcrada, odc scr acciia
cono lasianic razoavcl, ois afigura-sc cono aiiiudc
rcvia c indiscnsavcl ao csiudo da filosofia, nanicndo
adcquada inarcialidadc cn nossos juzos c aariando
nosso csriio dc iodos os rcconcciios adquiridos cla
cducaao c rcciiiaao. Iniciar con rincios claros c
cvidcnics or si ncsnos, avanar con assos rudcnics
c scguros, rcassar frcqucnicncnic nossas concluscs c
caninar rigorosancnic iodas as suas conscqucncias
sao os unicos nciodos quc nos odcn lcvar a asirar
vcrdadc c lograr una adcquada csialilidadc c ccricza cn
nossas concluscs, cnlora rcconIcccndo quc assin
nossos sisicnas rogridcn ouco c lcniancnic.
2

Ha ouira csccic dc cciicisno, conscqcntc
cicncia c invcsiigaao, ocorrcndo quando os Ioncns
sucn Iavcr rcvclado a conlcia falsidadc dc suas
faculdadcs ncniais ou sua incaacidadc ara cnlaar
una dcfiniao rigorosa cn iodos aquclcs icnas curiosos
da cscculaao quc gcralncnic os airacn.
3
Ccria classc
dc filosofos cIcga inclusivc a duvidar dc nossos rorios
scniidos, sulncicndo ao ncsno iio dc duvida ianio as
nainas da vida coiidiana cono as concluscs c os
rincios nais rofundos da nciafsica c da icologia.
Manifcsiando-sc iais douirinas aradoais sc odcn
scr dcnoninadas douirinas cn alguns filosofos c sua
rcfuiaao cn varios, dcscrian, naiuralncnic, nossa
curiosidadc c nos lcvan a invcsiigar os arguncnios
solrc os quais csiao fundadas.
Nao c rcciso insisiir solrc os arguncnios nais
vulgarcs lcvaniados clos cciicos cn iodas as cocas
conira a cvidcncia dos scntdos; iais cono os quc cn
varias ocasics dcrivan da incrfciao c incaiidao dc
nossos orgaos. o rcno quc na agua arccc quclrado, os
varios asccios dos oljcios scgundo suas difcrcnics
disiancias, as inagcns dulas quc surgcn rcssionando
un olIo c, cn suna, varias aarcncias dc naiurcza
analoga. En vcrdadc, csics arguncnios cciicos acnas
rovan quc nao dcvcnos confiar conlciancnic nos
scniidos, nas quc dcvcnos corrigir sua cvidcncia
ncdianic a razao c considcracs dcrivadas dc agcnics
inicrncdiarios disiancia do oljcio c disosiao do
orgao scnsvcl ara iorna-los, dcniro dc sua roria
csfcra, ctcos adcquados dc vcrdadc c falsidadc. Ha
ouiros arguncnios nais rofundos conira os scniidos
quc nao sao assvcis dc soluao iao facil.
Parccc cvidcnic quc o scr Iunano, inclido clo
insiinio ou icndcncia naiural, confia cn scus insiinios c
adniic scnrc scn qualqucr raciocnio ou ncsno
anics dc usar a razao un univcrso cicrior
indccndcnic dc nossa crccao, quc cisiiria ncsno
adniiindo-sc a nossa auscncia c aniquilaao, assin
cono a dc ioda criaiura scnsvcl. Inclusivc o rcino
aninal sc acIa rcgido or scnclIanic oiniao,
conscrvando a ncsna crcna nos oljcios cicriorcs cn
iodos os scus cnsancnios, rojcios c acs.
Parccc ianlcn cvidcnic quc, quando o scr
Iunano c inclido or csic ccgo c odcroso insiinio
naiural, suc consianicncnic quc as rorias inagcns
rcvcladas clos scniidos sao os oljcios cicrnos, janais
susciiando quc unas nao sao nais do quc as
rcrcscniacs dos ouiros. Dcsic nodo, c lcvado a suor
quc csia ncsa quc vcnos lranca c scniinos solida
cisic, indccndcnicncnic dc nossa crccao, cono
algo cicrior ao nosso csriio quc a crcclc. Nossa
rcscna nao lIc confcrc cisicncia, nossa auscncia nao
a aniquila. Conscrvando, orianio, sua cisicncia
invariavcl c inicira, indccndcnic da siiuaao dos scrcs
inicligcnics quc a crcclcn ou a conicnlan.
Coniudo, csia univcrsal c riniiiva oiniao, acciia
or iodos os Ioncns, c dcsiruda cla nais sucrficial
filosofia quc nos csclarccc quc nada odc arcscniar-sc
no csriio a nao scr una inagcn ou crccao, c quc
os scniidos sao acnas as vias dc accsso quc iniroduzcn
csias inagcns scn, iodavia, o odcr dc csialclcccr
qualqucr coniaio dircio cnirc o csriio c o oljcio. A
ncsa divisada arccc dininuir quando nos afasianos
dcla; orcn, a ncsa rcal, cisiindo indccndcnic dc nos,
nao sofrc ncnIuna nodificaao; orianio, nao sc
iraiava scnao dc sua inagcn quc csiava rcscnic no
csriio. Sao csias as cvidcnics cigcncias da razao, ois
ningucn quc rcflcic janais duvidou quc as cisicncias
visadas quando nos rcfcrinos a csia casa c csia drvorc,
sao sinlcsncnic crccao do csriio, coias fugazcs
ou rcrcscniacs dc ouiras cisicncias quc
crnancccn invariavcis c indccndcnics.
Porianio, aic agora fonos olrigados clo
raciocnio a coniradizcr ou divcrgir dos riniiivos
insiinios naiurais c adoiar un novo sisicna solrc a
cvidcncia dc nossos scniidos. Mas aqui a filosofia sc
cnconira circnancnic cnlaraada qucrcndo jusiificar
csic novo sisicna c incdir as cavilacs c oljccs dos
cciicos. Visio quc cla nao odc nais rccorrcr ao infalvcl
c irrcsisivcl insiinio naiural, ois isio nos lcvaria a un
ouiro sisicna conlciancnic divcrso c rcconIccido
cono falvcl c aic cono crrnco. E jusiificar csic
rcicnso sisicna filosofico or una cadcia dc raciocnios
claros c convinccnics ou ncsno or qualqucr
arguncnio cvidcnic sucra o odcr dc ioda caacidadc
Iunana.
Airavcs dc quc raciocnio odc scr rovado quc as
crcccs do csriio dcvcn scr causadas or oljcios
cicrnos, conlciancnic difcrcnics dclas cnlora lIcs
asscnclIando sc isio c ossvcl c quc nao odcn
nasccr da cncrgia do rorio csriio ou da sugcsiao
rovocada or algun csriio invisvcl c dcsconIccido,
ou dc alguna ouira causa ainda nais dcsconIccida dc
nos? En vcrdadc, icn-sc adniiido quc algunas dcsias
crcccs, noiivadas clos sonIos, loucuras c ouiras
docnas nao dcrivan dc algo cicrior. Nada c nais
inclicavcl do quc o nodo clo qual un coro agiria
solrc o csriio a fin dc iransniiir-lIc sua roria
inagcn.
Consiiiui una qucsiao dc faio avcriguar sc as
crcccs dos scniidos sao roduzidas or oljcios
cicrnos quc lIc sao scnclIanics. Cono dccidircnos
solrc csic rollcna?
Ccriancnic, ncdianic a ccricncia, do ncsno
nodo quc cn ouiras qucsics dc naiurcza analoga. Mas
aqui a ccricncia crnanccc c dcvc crnancccr
conlciancnic silcnciosa. O csriio, ccciuando-sc as
crcccs, janais icn algo quc lIc c rcscnic, c clc nao
odc, induliiavclncnic, vislunlrar qualqucr ccricncia
dc sua concao con os oljcios. Porianio, a suosiao dc
ial concao c dcsrovida dc qualqucr lasc racional.
Traia-sc, ccriancnic, dc una soluao inrcvisia
rccorrcr vcracidadc do Scr Surcno, ara rovar a
vcracidadc dc nossos scniidos. Sc a vcracidadc do Scr
Surcno sc rclacionassc con csic assunio, nossos
scniidos scrian conlciancnic infalvcis cn viriudc da
inossililidadc quc Dcus ossa janais nos dccccionar.
Nao ncncionando quc, una vcz quc o nundo cicrior c
osio cn duvida, icrcnos nuiia dificuldadc ara
forncccr arguncnios conrovanics da cisicncia dcsic
Scr ou dc alguns dc scus airiluios.
Porianio, a rcsciio dcsic icna scnrc iriunfarao
os cciicos nais rofundos c nais filosofos quando sc
csforan or inscrir a duvida univcrsal cn iodos os
oljcios do conIccincnio c da invcsiigaao Iunana.
Olscrvais dcvcn dizcr os insiinios c as icndcncias
naiurais adcrindo vcracidadc aos scniidos? Mas isio nao
vos crsuadc a acrcdiiar quc o oljcio cicrior c
rigorosancnic a crccao ou inagcn scnsvcl.
Fcudiais csic rincio oiando or una oiniao nais
racional quc csiiula quc as crcccs sao acnas
rcrcscniacs dc alguna coisa cicrior? Aariais assin
dc vossas icndcncias naiurais,. c scniidos nais
cvidcnics; iodavia, nao icndcs ossililidadc dc
csclarcccr vossa razao, quc janais odc dcsvcndar
arguncnio convinccnic dcrivado da ccricncia
rovando quc as crcccs csiao ligadas con os oljcios
cicrnos.
Ha un ouiro icna cciico dc naiurcza analoga,
dccorrcnic da filosofia nais rofunda, quc odcria
ncrcccr nossa aicnao sc fossc ncccssario arofundar
ara dcsvcndar arguncnios c raciocnios quc odcn
scrvir con ciguidadc a fins scrios. Tcn-sc adniiido
univcrsalncnic cnirc os invcsiigadorcs nodcrnos quc
iodas as qualidadcs scnsvcis dos oljcios, iais cono
duro, lrando, qucnic, frio, lranco, rcio cic., sao
ncrancnic sccundarias, c quc clas nao cisicn nos
rorios oljcios, scndo crcccs do csriio scn
ncnIun arquciio ou nodclo cicrior quc clas
rcrcscnian. Sc isio c adniiido cn rclaao s
qualidadcs sccundarias, dcvc-sc ianlcn adniiir accrca
das rcicndidas qualidadcs rinarias da cicnsao c da
solidcz, ja quc csias nao icn ncnos dirciio do quc
aquclas ara ncrcccr csia dcnoninaao. A idcia dc
cicnsao c ioialncnic adquirida clos scniidos da visao
c do iaio; sc iodas as qualidadcs crcclidas clos
scniidos csiao no csriio c nao no oljcio, idcniica
conclusao dcvc alrangcr a idcia dc cicnsao quc c
conlciancnic dccndcnic das idcias scnsvcis ou das
idcias dc qualidadcs sccundarias. Nada odc livrar-nos
dcsia conclusao, salvo a afirnaao dc quc as idcias
dcsias qualidadcs rinarias sao alcanadas cla
uIstuuo, oiniao quc, sc a caninanos cuidado-
sancnic, cnconiranos ininicligvcl c aic alsurda. Una
cicnsao quc nao c ncn iangvcl ncn visvcl nao odc
scr concclida; una cicnsao iangvcl ou visvcl, quc nao
c ncn dura ncn nacia, ncn rcia ncn lranca, csia
igualncnic acina do alcancc da conccao Iunana. Sc
qualqucr cssoa icniar concclcr un iriangulo cn gcral,
quc nao scja ncn isoscclcs ncn cscalcno, c quc nao
icnIa cicnsao csccfica ou roorao cn scus lados,
cla crcclcra incdiaiancnic o alsurdo dc iodas as
oinics cscolasiicas solrc a alsiraao c as idcias
gcrais.
4

Dcsia nancira, a rincira oljcao filosofica
conira a cvidcncia dos scniidos ou a oiniao solrc a
cisicncia cicrior rccciiua. sc csia oiniao rcousa
solrc un insiinio naiural, c coniraria razao, c sc cla
sc rcfcrc razao, c coniraria ao insiinio naiural c, ao
ncsno icno, nao iraz consigo ncnIuna cvidcncia
racional ara convcnccr un invcsiigador inarcial. A
scgunda oljcao vai nais longc c rcvcla csia oiniao
cono coniraria razao; c c, ao ncnos, un rinciio da
razao quc iodas as qualidadcs scnsvcis csiao no csriio
c nao no oljcio. Dcsojando a naicria dc iodas as suas
qualidadcs inicligvcis, ianio as rinarias cono as
sccundarias, dc ccrio nodo vos a aniquilais c rcscrvais
soncnic una ccria quuquc cosu dcsconIccida c
inclicavcl cono causa dc nossas crcccs; noao iao
incrfciia quc ncnIun cciico a julgara digna dc scr
oljciada.

SEGUNDA PAHTE

Dcsiruir a uzuo ncdianic arguncnios c
raciocnios logicos odc arcccr una icniaiiva nuiio
ciravaganic dos cciicos; iodavia, csia c a rincial
finalidadc dc iodas as suas invcsiigacs c dclaics.
Esforan-sc or cnconirar oljccs conira os nossos
raciocnios alsiraios, cono ianlcn conira os rcfcrcnics
s qucsics dc faio c dc cisicncia.
A rincial oljcao conira iodos os raciocnios
uIstutos dcriva das idcias dc csao c dc icno; idcias
quc na vida diaria c ara qucn as considcra
dcscuidadosancnic sao nuiio claras c inicligvcis, nas
quando caninadas clas cicncias rofundas clas
consiiiucn o rincial oljcio dcsias cicncias rcvclan
rincios quc arcccn rclcios dc alsurdos c
coniradics. NcnIun dognu saccrdoial, invcniado con
o roosiio dc donar c suljugar a rclcldc razao
Iunana, alalou ianio o lon scnso cono a douirina c as
conscqucncias da infiniia divisililidadc da cicnsao, ial
cono nos sao nosiradas onosancnic or iodos os
gcnciras c nciafsicos, con una csccic dc iriunfo c
dc culiaao. Una quaniidadc rcal, infiniiancnic ncnor
quc qualqucr quaniidadc finiia, conicndo quaniidadcs
infiniiancnic ncnorcs quc cla ncsna, c assin or
dianic uo nnto. cis una fornulaao iao audaciosa c
rodigiosa quc c dcnasiado csada ara aoiar-sc cn
alguna rcicndida dcnonsiraao, orquc rcugna aos
nais claros c naiurais rincios da razao Iunana.
1
Mas o quc iorna o assunio nais ciraordinario rcfcrc-sc
ao faio dc quc csias oinics aarcnicncnic alsurdas
csiao aoiadas or una cadcia dc raciocnios nuiio
claros c naiurais, scndo-nos, ois, inossvcl acciiar as
rcnissas scn adniiir suas conscqucncias. Nada odc
scr nais convinccnic c saiisfaiorio quc iodas as
concluscs accrca das roricdadcs dos crculos c dos
iriangulos, c, una vcz quc as acciianos, cono odcnos
ncgar quc o angulo fornado clo cfrculo c sua iangcnic
c infiniiancnic ncnor quc un angulo rciilnco; quc
ncdida quc sc auncnia o dianciro do crculo ao infiniio,
csic angulo dc coniaio sc iorna ainda ncnor, inclusivc
uo nnto, c quc o angulo dc coniaio conrccndido cnirc
ouiras curvas c suas iangcnics dcvc scr infiniiancnic
ncnor quc os fornados or qualqucr crculo c sua
iangcnic, c assin or dianic, uo nnto? A
dcnonsiraao dcsics rincios arccc iao irrcrccnsvcl
cono aqucla quc rova scrcn ircs angulos dc un
iriangulo iguais a dois rcios, cnlora csia uliina noao
scja naiural c facil, ao asso quc a rincira csia rclcia
dc coniradiao c alsurdo. A razao arccc aqui lanada a
un csiado dc assonlro c dc vacilaao quc, scn quc cla
icnIa ncccssidadc das sugcsics dc ncnIun cciico, lIc
cnsina a dcsconfiar dc si ncsna c do icrrcno cn quc
isa. Visualiza una luz clara iluninando ccrios lugarcs,
nas csia luz csia ccrcada cla nais rofunda cscuridao.
Enirc as duas, a razao fica iao ofuscada c confundida
quc rarancnic odc ronunciar-sc con ccricza c scgu-
rana solrc algun oljcio.
O alsurdo dcsias concluscs audazcs das
cicncias alsiraias iorna-sc sc isio c ossvcl ainda
nais aicnic cn rclaao ao icno do quc ao csao. Un
nuncro infiniio dc arics rcais dc icno quc sc
succdcn c sc csgoian unas dcois das ouiras arccc
una coniradiao iao cvidcnic quc ningucn, cujo juzo,
cn vcz dc corronido, sc icnIa acrfcioado clas
cicncias, scria caaz dc adniii-lo.
Porianio, c rcciso ainda quc a razao crnanca
agiiada c inquicia, ncsno a rcsciio dcsic cciicisno
ara o qual a dirigcn csics aarcnics alsurdos c
coniradics. Cono una idcia clara c disiinia odc
conicr circunsiancias quc a coniradizcn ou quc
coniradizcn una ouira idcia clara c disiinia, isio c
alsoluiancnic inconrccnsvcl, c c ialvcz iao alsurdo
cono qualqucr roosiao quc sc ossa fornular. Dc
nancira quc nada odc scr nais cciico ou nais rclcio
dc duvida c dc Icsiiaao quc csic rorio cciicisno,
cngcndrado or algunas das concluscs aradoais da
gconciria ou da cicncia da quaniidadc.
2

As oljccs cciicas ccricza nou ou aos
raciocnios accrca dos faios sao ouucs ou oscus.
As oljccs oularcs dcrivan da franqucza do
cnicndincnio Iunano; das oinics coniradiiorias sus-
icniadas cn difcrcnics cocas c nacs; das variacs dc
nossos julgancnios quando csianos docnics ou sadios,
na nocidadc c na vclIicc, na roscridadc c na
advcrsidadc; da crciua coniradiao cnirc as oinics c
os scniincnios dc cada Ioncn ariicular, assin cono
nuiios ouiros icnas dcsic gcncro. Nao Ia ncccssidadc
dc insisiirnos or nais icno a csic rcsciio. Esias
oljccs sao ccriancnic fracas. Con cfciio, na vida
diaria raciocinanos a iodo noncnio solrc o faio c a
cisicncia c, ccriancnic, nao odcranos sulsisiir sc
nao cnrcgasscnos coniinuadancnic csic gcncro dc
raciocnio, c quaisqucr oljccs oularcs quc da
dccorrcn sao ncccssariancnic insuficicnics ara
dcsiruir csia cvidcncia. A aao, o iralalIo c as
ocuacs da vida diaria sao os rinciais dcsiruidorcs
do onsno, isio c, dos cccssivos rincios cciicos.
Esics rincios odcn florcsccr c iriunfar nas cscolas,
nas quais c ccriancnic difcil, scnao inossvcl, rcfuia-
los. Mas, una vcz quc os cciicos alandonan as sonlras
c sc dcfronian con os nais odcrosos rincios dc
nossa naiurcza dccorrcnics da rcscna dos oljcios
rcais quc novcn nossas acs c scniincnios, scus
rincios dcsvancccn cono funaa c cquiaran o nais
rcsoluio cciico ao ncsno nvcl dos ouiros noriais.
O cciico csiaria nclIor, orianio, sc
crnancccssc cn sua roria csfcra c dcscnvolvcssc
csias oljccs oscus quc nasccn das csquisas
nais rofundas. Parccc quc c aqui quc clc icn anlo
cano ara iriunfar, ois insisic, lcgiiinancnic, quc
ioda nossa cvidcncia a favor dc un faio, disianciado do
aiual icsicnunIo dos scniidos ou da ncnoria, roccdc
inicirancnic da rclaao dc causa c cfciio; quc nao icnos
ouira idcia dcsia rclaao scnao a dc dois oljcios quc icn
csiado frcqucnicncnic gudos; quc nao icnos
arguncnio ara nos convcnccr dc quc os oljcios
ccricnciados or nos consianicncnic ligados nosirar-
sc-ao cn ouiros casos igualncnic ligados; c quc nada
nos conduz a csia infcrcncia a nao scr o cosiunc ou un
ouiro insiinio dc nossa naiurcza quc c difcil dc rcsisiir,
nas quc, cono os ouiros insiinios, odc scr crrnco c
cnganador. Enquanio o cciico crsisic con csics
arguncnios, rcvcla sua fora, ou nclIor, rcvcla ianio
sua cono nossa dclilidadc c, ao ncnos no noncnio,
arccc dcsiruir ioda scgurana c convicao. Podcr-sc-
ian dcscnvolvcr cicnsancnic csics arguncnios sc dclcs
advicsscn un lcn c un lcncfcio crduravcis ara a
socicdadc.
Eis aqui, iodavia, a oljcao rincial c nais
cnlaraosa conira o cciicisno cxtcnudo. ncnIun lcn
duravcl odc janais rcsuliar dclc, cnlora conscrvc ioda
sua fora c iodo o scu vigor. Ncccssiianos acnas
crguniar a un ial cciico. uu c u suu ntcnuo uu c
o osto dc todus cstus cuosus csqusus? Elc fica
incdiaiancnic crlco c nao salc o quc conicsiar. Un
cocrniciano ou un iolonaico odc, cada un
arguncniando a favor dc scu csccfico sisicna dc
asirononia, asirar a csialclcccr cnirc scus ouvinics
consianic c duravcl convicao. Un csioico ou un
cicurcu dcscnvolvc rincios quc nao dcvcn scr
duravcis, nas quc icn cfciio solrc a conduia c os
cosiuncs. Mas un irrnico nao odc cscrar quc sua
filosofia icnIa una influcncia consianic solrc o csriio
ou, sc cla iivcssc, quc csia influcncia fossc lcncfica
socicdadc. Pclo conirario, dcvc rcconIcccr, sc quiscr
adniiir alguna coisa, quc ioda a Iunanidadc crcccria
sc scus rincios rcvalcccsscn univcrsal c
consianicncnic. Todo discurso c ioda aao ccssarian
incdiaiancnic, c os Ioncns ficarian cn ioial lciargia,
aic quc as ncccssidadcs da naiurcza, nao scndo
saiisfciias, uscsscn fin sua niscravcl cisicncia. En
vcrdadc, nao sc dcvc icncr dcnasiadancnic un cvcnio
iao faial. A naiurcza scnrc c nais foric quc os
rincios.
3
E, cnlora un irrnico ossa lanar-sc a si
ncsno ou a ouircn cn csiucfaao c confusao
noncniancas, cn viriudc dc scus raciocnios rofundos,
o rinciro c o nais lanal cvcnio da vida ora cn
rcvoada iodas as suas duvidas c cscruulos, c o siiuara
no ncsno nvcl, con rcfcrcncia aao c cscculaao,
aos filosofos dc iodas as ouiras sciias c aos Ioncns quc
nunca sc rcocuaran con csquisas filosoficas. O
irrnico, ao scr dcscriado dc scu sonIo, scra o
rinciro a sc incororar ao riso quc o ridiculariza c a
adniiir quc iodas as oljccs nao assavan dc ncro
divcriincnio c nao iinIan, orianio, ouira inicnao
scnao rcvclar a cculiar condiao do scr Iunano quc,
dcvcndo agir, raciocinar c crcr, nao c caaz, cla nais
diligcnic invcsiigaao, dc sc csclarcccr solrc o
fundancnio dcsias ocracs ou dc rcnovcr as oljccs
quc sc odcrian lcvaniar conira clas.

TEHCElHA PAHTE

Ha, na vcrdadc, un cciicisno nais nodcudo ou
filosofia ucudcncu,
1
quc odc scr ao ncsno icno
duravcl c uiil c, cn aric, rcsuliar do onsno ou
cciicisno cxtcnudo, sc o lon scnso c a rcflcao cor-
rigcn, aic ccrio onio, suas duvidas indifcrcnciadas. A
naioria dos Ioncns icn icndcncia naiural ara
nanifcsiar suas oinics dc nodo afirnaiivo c
dognaiico c, cono visualizan os oljcios sol un unico
asccio c cono nao icn qualqucr idcia dc arguncnios
oosios, lanan-sc rcciiiadancnic aos rincios ara
os quais csiavan inclinados c nao sao indulgcnics con
aquclcs quc alrigan oinics conirarias. A duvida ou a
susciia gcra crlcidadc cn scu cnicndincnio,
lloqucia sua aiao c inicrronc sua aao. Porianio,
inacicnics ara cscaulir dc una siiuaao quc lIcs c
iao dcsagradavcl, os Ioncns sucn quc uncancnic
adcrindo s afirnacs violcnias c crcnas olsiinadas
conscguirao afasiar-sc o lasianic dcla. Mas, sc iais
Ioncns quc raciocinan dognaiicancnic udcsscn icr
conscicncia da singular fragilidadc do cnicndincnio
Iunano, inclusivc cn scu csiado nais crfciio c quando
c nais rigoroso c rudcnic cn suas rcsolucs,
scnclIanic rcflcao os insiraria naiuralncnic a icr
nais nodcsiia c rcscrva, dininuindo a cagcrada
oiniao quc icn dc si ncsnos c scus rcconcciios
conira os advcrsarios. Os ignoranics dcvcn rcflciir
accrca da siiuaao dos salios quc, cnlora usufruindo
dc iodas as vaniagcns advindas do csiudo c da rcflcao,
sc nosiran gcralncnic dcsconfiados dc suas
afirnacs. E, sc algun salio icndc, or scu
icncrancnio naiural, aliivcz c olsiinaao, una lcvc
iiniura dc irronisno odcria alaicr scu orgulIo c
nosirar-lIc quc as oucas vaniagcns quc olicvc solrc
scus scnclIanics sao insignificanics sc conaradas
confusao c crlcidadc univcrsais incrcnics
naiurcza Iunana. En gcral, Ia un grau dc duvida, dc
rudcncia c dc nodcsiia quc, nas invcsiigacs c nas
dcciscs dc iodo gcncro, dcvc scnrc aconanIar o
Ioncn quc raciocina corrciancnic.
Una ouira csccic dc cciicisno nodcudo, quc
dcvc scr vaniajoso aos Ioncns c quc odc rcsuliar
naiuralncnic das duvidas c cscruulos irrnicos,
consisic cn liniiar nossas invcsiigacs aos oljcios quc
nais lcn sc adaian cgua caacidadc do
cnicndincnio Iunano. A nugnuuo Iunana, sullinc
or naiurcza, dclciia-sc con iudo quc c rcnoio c
ciraordinario, c cla corrc, scn conirolc, clas nais lon-
gnquas rcgics do icno c do csao, visando assin a
cviiar os oljcios quc o cosiunc lIc icn iornadu
dcnasiado faniliarcs. Un juzo corrcio olscrva un
nciodo conirario c, cviiando iodas as invcsiigacs lon-
gnguas c clcvadas, liniia-sc vida diaria c aos oljcios
conrccndidos cla raiica c ccricncia coiidianas,
rcscrvando os icnas nais sullincs ao cnlclczancnio
dos ocias c dos oradorcs, ou aric dos saccrdoics c
dos oliicos. Para cIcgarnos a una dccisao iao saluiar,
nada odc scr nais uiil do quc nos convcnccr dc vcz da
fora da duvida irrnica c da inossililidadc dc quc
algo odc lilcriar-nos dcla, cccio o foric odcr do
insiinio naiural. Aquclcs quc icn rocnsao ara a
filosofia coniinuarao ainda suas csquisas, orquc rc-
flcicn quc, alcn do razcr incdiaio quc aconanIa ial
ocuaao, as dcciscs filosoficas nada nais sao do quc
rcflccs solrc a vida coiidiana, nciodizadas c
corrigidas. Coniudo, janais icniarao ciravasar da vida
coiidiana, conianio quc considcrcn a inrcssao das
faculdadcs quc cnrcgan, scu alcancc rcduzido c a
incrfciao dc suas ocraocs. Visio quc nao odcnos
dar una razao saiisfaioria or quc acrcdiianos, dcois
dc nil ccrincnios, quc una cdra caira ou quc o fogo
qucinara, odcnos csclarcccr-nos solrc qualqucr
rcsoluao quc odcnos fornular solrc a origcn dos
nundos c o csiado da naiurcza dcsdc a cicrnidadc c
ara a cicrnidadc?
Ccriancnic, csia csirciia liniiaao dc nossas
invcsiigacs c, sol iodo onio dc visia, iao razoavcl quc
lasia fazcr o canc nais sucrficial dos odcrcs
naiurais do csriio Iunano c conara-los con scus
oljcios ara quc nos scja rcconcndada. Dcsic nodo,
localizarcnos os rcscciivos oljcios da cicncia c da
invcsiigaao.
Parccc-nc quc os unicos oljcios da cicncia
alsiraia, ou da dcnonsiraao, sao a quaniidadc c o
nuncro, c quc iodo csforo ara csicndcr csic gcncro
nais crfciio do conIccincnio alcn daquclas froniciras
c ncro sofisna c ilusao. Cono as arics cononcnics da
quaniidadc c do nuncro sao inicirancnic scnclIanics,
suas rclacs ionan-sc conlicadas c cnlaraadas, c
nada odc scr nais curioso, cono ianlcn uiil, do quc
dcnarcar con varios sinais inicrncdiarios sua igualdadc
ou dcsigualdadc sol suas difcrcnics fornas dc aariao.
Mas, cono iodas as ouiras idcias sao clarancnic
disiinias c difcrcnics unas das ouiras, janais odcnos
ir nais longc, ncn con a ajuda dc nosso nais rigoroso
canc, do quc olscrvar csia divcrsidadc c dccidir,
ncdianic una rcflcao cvidcnic, quc una coisa nao c
ouira. Ou, sc Ia qualqucr dificuldadc ncsias dcciscs,
cla roccdc inicirancnic da indcicrninaao dos
significados das alavras quc sc corrigc con dcfinics
adcquadas. Nao sc odc salcr sc o quududo du
Iotcnusu c guu uo quududo dos dos udos, or nais
rigorosancnic quc icnIan sido dcfinidos os icrnos, scn
una scqucncia dc raciocnios c invcsiigacs. Mas, ara
convcnccr-nos a rcsciio da scguinic roosiao ondc
nuo Iu ocdudc, nuo odc Iuuc nustu , c acnas
ncccssario dcfinir os icrnos c clicar quc a injusiia c
una violaao da roricdadc. Esia roosiao c, cn
vcrdadc, acnas una dcfiniao nais incrfciia. O
ncsno caso ocorrc con iodos os rcicnsos raciocnios
silogsiicos quc sc cnconiran cn iodos os ranos do
salcr, cccio nas cicncias da quaniidadc c do nuncro.
Podc-sc, orianio, afirnar con ioda scgurana, cnso
cu, quc a quaniidadc c o nuncro sao os unicos oljcios
adcquados do conIccincnio c da dcnonsiraao.
Todas as ouiras invcsiigacs Iunanas dizcn
rcsciio unicancnic s qucsics dc faio c dc cisicncia;
c csias nao sao, cvidcnicncnic, susccivcis dc
dcnonsiraao. Tudo o quc c odc nuo sc. NcnIuna
ncgaao dc un faio odc inlicar coniradiao. A
incisicncia dc un scr, scn cccao, c una idcia iao
clara c disiinia cono a dc sua cisicncia. A roosiao
quc afirna quc nao cisic, ncsno sc c falsa, nao c
ncnos concclvcl c inicligvcl quc aqucla quc afirna quc
cisic. O caso c difcrcnic ara as cicncias roriancnic
diias. Toda roosiao quc nao c vcrdadcira c
considcrada confusa c ininicligvcl. A raiz culica dc 64 c
igual nciadc dc 10 c una roosiao falsa c janais
odcr-scia concclc-la disiiniancnic. Mas quc Ccsar, o
anjo Calricl ou un ouiro scr qualqucr janais cisiiran
odcn scr roosics falsas c, scn duvida,
crfciiancnic concclvcis, c nao inlican coniradiao.
Porianio, a cisicncia dc qualqucr scr soncnic
odc scr rovada ncdianic arguncnios dcrivados dc sua
causa ou dc scu cfciio, c csics arguncnios sc fundan
inicirancnic na ccricncia. Sc raciocinanos u o,
qualqucr coisa odc arcccr caaz dc roduzir qualqucr
coisa.
A qucda dc un scio odc, clo quc salcnos,
ciinguir o sol, ou a voniadc dc un Ioncn conirolar os
lancias cn suas orliias. unicancnic a ccricncia
quc nos cnsina a naiurcza c os liniics da causa c do
cfciio c crniic-nos infcrir a cisicncia dc un oljcio
ariindo dc un ouiro.
2
Tal c o fundancnio do raciocnio
noral quc consiiiui a naior aric do conIccincnio
Iunano c quc c a fonic dc iodas as acs c
conoriancnios Iunanos.
3

Os raciocnios norais rcfcrcn-sc ianio a faios
ariicularcs cono gcrais. Todas as dclilcracs da vida
dizcn rcsciio aos rinciros, lcn cono iodas as
invcsiigacs da Iisioria, da cronologia, da gcografia c
da asirononia.
As cicncias rcfcrcnics aos faios gcrais sao a
oliica, a filosofia naiural, a fsica, a qunica cic., nas
quais sc invcsiigan as qualidadcs, as causas c os cfciios
dc ioda una csccic dc oljcios.
As cicncias rcligiosas ou icologicas, cnquanio
visan a rovar a cisicncia dc Dcus c a inorialidadc das
alnas, concn-sc cn aric dc raciocnios lascados cn
faios ariicularcs c, cn aric, dc raciocnios lascados
cn faios gcrais. Fundan-sc solrc a razao, na ncdida cn
quc sc aoian na ccricncia. Mas scu nclIor c nais
solido fundancnio c a fc c a rcvclaao divina.
A noral c a criica nao sao roriancnic oljcios
do cnicndincnio, orcn do gosio c do scniincnio. A
lclcza, noral ou naiural, c anics scniida quc
roriancnic crcclida. Ou, sc raciocinanos a scu
rcsciio, c icnianos csialclcccr sua norna,
considcranos un novo faio, dcrivado do gosio gcral dos
Ioncns, ou algun faio analogo quc odc scr oljcio do
raciocnio c da invcsiigaao.
Quando crcorrcnos as lillioiccas, crsuadidos
dcsics rincios, quc dcsiruiao dcvcranos fazcr? Sc
caninarnos, or ccnlo, un volunc dc icologia ou dc
nciafsica cscolasiica c indagarnos.
Contcn ugun ucocno uIstuto ucccu du
quuntdudc ou do nnco? Nao. Contcn ugun ucocno
cxcncntu u cscto dus qucstocs dc uto c dc
cxstcncu? Nao. Porianio, lanai-o ao fogo, ois nao
conicn scnao sofisnas c iluscs.

NoTAs
SEO l - DAS DlFEHENTES CLASSES DE
FlLOSOFlA
1 Ncsia scao, Hunc arcscnia os rinciais oljciivos
dcsia Inucstguuo. Por csic noiivo, cla corrcsondc,
cono nuiio lcn olscrva Flcw, aric iniroduioria do
Tutudo, cn quc Hunc nosira quc a discrcancia
cisicnic cnirc filosofia c cicncia" dccorrc do faio dc clas
nao sc fundancniarcn cn lasc conun. A scguir, rcvcla
quc o caninIo nais indicado ara solucionar o
rollcna consisic cn rinciiar csiudando a cicncia do
Ioncn", ja quc iodas as cicncias icn una rclaao,
naior ou ncnor, con a naiurcza Iunana".
A. Flcw, Hunc's PIosoI o Hcc, Fouilcgc &
Kcgan Paul, Londrcs, 1961, . 1-7.

2 Ao idcniificar sua filosofia con a filosofia noral, ou
cicncia da naiurcza Iunana", Hunc csia indicando quc
o icrno filosofia, cono cra cnicndido no scculo XVIII,
iinIa un anlo significado.

3 Nas cdics K c L, aarccia a scguinic noia. Nao sc
inicnciona dc ncnIun nodo dcrcciar o ncriio dc
Loclc, quc foi rcalncnic un grandc filosofo, ois
raciocina con corrcao c nodcsiia. Prcicndc-sc acnas
nosirar o dcsiino conun dcsic gcncro dc filosofia
alsiraia".

4 A filosofia facil" considcra scu icna adcquado as
acs Iunanas (cla visualiza o Ioncn cono nascido
ara a aao"}, c icn cono fin inculcar a viriudc. Scu
nciodo consisic no uso dc ccnlos quc crniicn
inculcar a viriudc. A filosofia difcil" considcra scu icna
aroriado as cscculacs nciafsicas accrca da
naiurcza (isio c, das csscncias oculias"} do Ioncn c do
nundo cicrno, ois o Ioncn c considcrado un scr
racional" quc odc dcsvcndar a naiurcza das coisas. Scu
fin c a vcrdadc alsoluia accrca dcsia naiurcza inuiavcl.
Scu nciodo c a insiruao" ou a arccnsao do
conIccincnio airavcs dc una longa cadcia dc
raciocnios. Una filosofia adcquada, susicnia Hunc,
dcvc conlinar o icna, o nciodo c o fin dcssas duas
classcs dc filosofia, ois a dualidadc da naiurcza
Iunana arccc scr un dos rinciais oljciivos da
Inucstguuo. Dcsia nancira, o icna adcquado c o
cnicndincnio Iunano" cn suas ocracs racionais c
voliiivas, ja quc o cnicndincnio Iunano odc scr
cnicndido cono aquilo quc c caaz dc conIcccr-sc a si
ncsno cono ccniro do cnsancnio c da aao. O fin
adcquado diz rcsciio a un coninuo dcscnvolvincnio
rcflcivo dc nossa conrccnsao do cnicndincnio
Iunano c dc suas ocracs (vcja-sc scao III}. E o
nciodo aroriado c aquclc quc ossililiia csia coniinua
auio-rcfornaao (vcja-sc scao II, noia 11}. E assin quc
o cnicndincnio Iunano cIcga a dcscolrir o quc odc
scr conIccido c o quc odc scr fciio, ou nclIor, o oljcio
aroriado solrc o qual o cnicndincnio Iunano odc c
dcvc ocrar c os rincios adcquados quc dcvcn
conduzir os Ioncns aos aios corrcios. (F. Sicrnfcld, TIc
Uniiy of Hunc's Enquiry conccrning Hunan
Undcrsianding", TIc Hcucu o MctuIscs, vol. III, 2,
Dcz., 1949, n. 10 . 167-188} |N. do T.|.

5 A cnfasc dada or Hunc aos rollcnas da naiurcza
c liniics do cnicndincnio Iunano rcflcic rojcio
scnclIanic ao dc Loclc, quc no An Essu conccnng tIc
Hunun Undcstundng, rclaia quc scu livro nasccu
quando clc, con nais cinco ou scis anigos', discorria
solrc un 'ioico lcn rcnoio dcsic (isio c, Essu}".
ficanos logo incrics, clas dificuldadcs advindas dc
iodas as arics. Dcois dc algun icno dc Icsiiaao,
scn ncnIuna soluao viavcl accrca das duvidas quc nos
Iavian dciado crlcos, conaidcrci quc Iavanos
iniciado clo caninIo crrado c quc, anics dc nos
cncnIarnos cn invcsiigacs dcsia naiurcza, dcvcnos
caninar nossas rorias Ialilidadcs ara avcriguar
con quais oljcios nossos cnicndincnios odcn, ou nao,
iraiar adcquadancnic" (cdiao Frazcr, Crcai Dools,
CIicago, 1952, . 87}. rcciso, iodavia, olscrvar quc o
icio dc Hunc dcia lcn clara a inicnao dc cnrcgar o
ncsno dcscolrincnio dc nancira lcn nais agrcssiva c
nais caicgorica do quc foi uiilizado or Loclc |N. do T.|.

6 Nas cdics K c L Iavia a scguinic noia. Esia
faculdadc quc nos crniic disccrnir o vcrdadciro do falso
c aqucla quc nos faz crcclcr a difcrcna cnirc o vcio c
a viriudc icn sido or nuiio icno confundidas una
con a ouira. SuunIa-sc, dcsic nodo, quc ioda
icnaiica noral csiivcssc consiruda solrc rclacs
cicrnas c inuiavcis, as quais, olscrvadas or qualqucr
csriio inicligcnic, cran considcradas iao invariavcis
cono qualqucr roosiao accrca da quaniidadc c do
nuncro. Ha ouco icno un filosofo |Francis
HuicIcson, ciiado cn noia dc rodac| csclarcccu-nos,
ncdianic os nais convinccnics arguncnios, quc a noral
nao c nada quando cncarada do onio dc visia alsiraio,
scndo conlciancnic rclaiiva ao scniincnio ou ao gosio
dc cada scr ariicular; do ncsno nodo quc as
difcrcnas cnirc docc c anargo, qucnic c frio nasccn do
scniincnio dcrivado dc cada scniido ou dc cada orgao.
Convcn, orianio, classificar as crcccs norais, nao
con as ocracs do cnicndincnio, nas con os gosios
ou scniincnios. Os filosofos iinIan o Ialiio dc dividir
iodas as aics do csriio cn duas classcs, as cgosias
c as alirusias, c suunIan quc clas csiivcsscn cn
consianic oosiao c coniradiao. Pcnsavan, ainda, quc
as uliinas janais udcsscn alarcar scu oljcio
aroriado scn rcfcrcncia as rinciras. Enirc as aics
cgosias classificavan a avarcza, a anliao c o csriio
dc vingana; cnirc as alirusias a afciao naiural, a
anizadc c o csriio ullico. Os filosofos ja odcn
avcriguar |vcjan-sc os Scnocs dc Duilcr| a incaiidao
dcsia classificaao. Ficou rovado, dc nodo induliiavcl,
quc ncsno as aics gcralncnic julgadas cgosias
ciravasan o rorio csriio na dircao do oljcio; quc,
cnlora a saiisfaao dcsias aics nos dc razcr, sua
anicciaao nao c, iodavia, a causa da aiao; ao
conirario, a aiao rcccdc o razcr c scn a rincira o
uliino janais icria odido cisiir; quc csia c
rccisancnic a siiuaao das aics dcnoninadas
alirusias c quc, or conscguinic, un Ioncn nao csia
nais inicrcssado quando asira sua roria gloria do
quc quando a fclicidadc dc scu anigo c o oljcio dc scus
dcscjos; quc clc nao csia nais dcsinicrcssado quando
sacrifica sua iranquilidadc c scu rcouso ao lcn ullico
do quc quando iralalIa ara saiisfazcr sua avarcza ou
anliao. Eis, orianio. un ajusic considcravcl cnirc as
froniciras das aics, quc icn sido confundidas cla
ncgligcncia ou incaiidao dos filosofos rcccdcnics.
Esics dois ccnlos odcn scrvir ara nos nosirar a
naiurcza c a inoriancia dcsia classc dc filosofia". E
rovavcl quc Hunc ccluiu csia noia or considcra-la
sucrflua dcois da ullicaao dc sua An Enqu
conccnng tIc Pnccs o Mous, cn 1751. Parccc-nos,
iodavia, quc cla odc csclarcccr, csccialncnic cla
ncnao dc HuicIcson, o rojcio Iuniano. A influcncia
dc HuicIcson solrc Hunc, cono nosira con accrio
SniiI, c nais considcravcl do quc sc suunIa. O nuclco
da icoria IuicIcsoniana consisic, scgundo SniiI, cn
considcrar quc o uliino fundancnio dc nossos juzos dc
valor, ianio norais cono csiciicos, nao c a razao, nas o
scniincnio ou ccng. Hunc nao acnas adoiou csic
onio dc visia, nas anliou scu anliio ao alica-lo a
iodas as qucsics dc faio c dc cisicncia" (Inucstguuo,
scao IV}. Hunc aniccia, dcsic nodo, a disiinao cnirc
conIccincnio" (nascido das rclacs dc idcias" c
rcsiriio aos oljcios naicnaiicos} c crcna" (infcrida das
rclacs dc faios" c cnglolando iodos os ouiros oljcios}.
Esia disiinao c, cn vcrdadc, discuiida con orncnorcs
na scao IV dcsia Inucstguuo. (Vcjan-sc dc N. Kcn
SniiI, TIc PIosoI o Duud Hunc, Macnillan, 1949,
caiulos I c II; dc E. C. Mossncr, TIc Lc o Duud
Hunc, Nclson, 1954, . 76-7; dc F. HuicIcson, Inqu
nto tIc Ognu o ou Idcus on Hcuut und Vtuc, 1725,
c Essu on tIc Nutuc und Conduct o tIc Pussons und
Acctons, 1728.} |N. do T.|

7 A analogia con a asirononia anics c dcois dc
Ncwion indica quais os rcsuliados quc odcn scr
oliidos da csquisa accrca das ocracs do
cnicndincnio Iunano. A asiraao nanifcsiada or
Hunc no suliiulo do Tutudo (icniaiiva ara iniroduzir
o nciodo do raciocnio ccrincnial cn oljcios norais"}
alusao cvidcnic ao nciodo dc Ncwion c quc lIc valcu o
cicio dc scr o Ncwion das cicncias norais c agora
rcduzida cla asiraao nais nodcsia dc fazcr acnas
una gconciria ncnial". En vcrdadc, a Inucstguuo
caracicriza-sc cla naior cnfasc dada aos rollcnas quc
dizcn rcsciio naiurcza, rcssuosios c liniiacs dc
varios iios dc csquisas. (Flcw, olra ciiada, . 14.} |N.
do T.|
SEO ll - DA OHlGEM DAS lDElAS
1 O icrno "crcccs" c uiilizado or Hunc ara
dcsignar a ioialidadc dos faios ncniais c das ocracs
voliiivas. Mais adianic, ncsia scao (. 70}, clc cscrcvc
quc as crcccs consiiiucn 'iodos os naicriais do
cnsancnio'. (vcjan-sc ianlcn. Tutudo, I. ii, 6, . 67
II i, 1 . 456.} Hunc difcrc assin dc Loclc, quc cnrcga
o icrno idcia (vcja-sc noia 12 dcsia scao} con aquclc
scniido gcncrico. |N. do T.|

2 As crcccs originais, isio c, os clcncnios
riniiivos da ccricncia, sao, cscrcvc Hunc, as
inrcsscs". As idcias", or scu iurno, quc afloran
conscicncia, quando cnsanos ou raciocinanos, sao
fracas inagcns das inrcsscs. As idcias nao sao,
orianio, cono ara os lainicos, os arquciios dc iudo
quc cisic c ncn, cono ara os caricsianos, inaias, ois
unicancnic as inrcsscs sao inaias (vcja-sc O. Drunci,
PIosoIc ct cstIctquc cIcz Duud Hunc, Nizci, Paris,
1965, . 292-295.}. Cono as idcias sao fracas inagcns
dc inrcsscs corrcsondcnics, odcnos dizcr quc as
crcccs do csriio, assunindo dula forna, cono
inrcsscs c cono idcias, disiingucn-sc cn grau c nao
cn naiurcza. Ou nclIor, as duas faccias dc una unica
crccao discrininan-sc cnirc si do ncsno nodo cono
un nodclo sc difcrcncia dc sua coia. |N. do T.|

3 O nciodo filosofico adcquado c aquclc quc crniic a
coninua rcforna dc nossas idcias accrca das ocracs
do cnicndincnio Iunano. E as idcias sao rcfornadas
or csiarcn rclacionadas con suas inrcsscs
corrcsondcnics. Esia rclaao c dula. a} as idcias sao
sinilarcs s inrcsscs, ou nclIor, sao coias ou
inagcns das inrcsscs (cn concordancia con o nciodo
lascado no ccnlo}, c l} as idcias csiao
ncccssariancnic unidas s inrcsscs, ou nclIor, as
idcias nao sao dcscolcrias scn inrcsscs
corrcsondcnics (do ncsno nodo quc a filosofia difcil
adniic quc a conclusao nao odc scr lcvada a calo scn
as rcnissas adcquadas}. (Sicrnfcld, ariigo ciiado, .
173-174.} |N. do T|

4 rovavcl quc iodos aquclcs quc ncgaran as idcias
inaias qucrian acnas dizcr quc iodas as nossas idcias
cran coias dc nossas inrcsscs, cnlora scja rcciso
confcssar quc os icrnos or clcs cnrcgados ncn
scnrc foran cscolIidos con rccauao ncn dcfinidos
con caiidao, a fin dc cviiar cquvocos solrc suas
douirinas. O quc sc cnicndc or inaio? Sc inaio c
cquivalcnic a naiural, cniao sc dcvc conccdcr quc iodas
as crcccs c idcias do csriio sao inaias ou naiurais,
cn qualqucr scniido quc ioncnos csic uliino icrno,
scja cn oosiao ao quc c insoliio, ariificial ou
niraculoso. Sc inaio significa conicnoranco ao nosso
nascincnio, a discussao arccc frvola, ois nao valc a
cna avcriguar cn quc noncnio sc conca a cnsar. sc
anics, no, ou dcois dc nosso nascincnio. Dcnais,
arccc-nc quc Loclc c ouiros ionan o icrno dcu cn
scniido nuiio vago, ianio indicando nossas crcccs,
scnsacs c aics, cono nossos cnsancnios. Ora,
ncsic scniido cu gosiaria dc salcr o quc c quc sc qucr
dizcr quando sc afirna quc o anor-rorio ou
rcsscniincnio or injurias sofridas ou a aiao cnirc os
scos nao c inaia?
Mas adniiindo-sc os icrnos ncssocs c dcus
no scniido cosio acina c cnicndcndo or nuto o quc c
riniiivo ou nao coiado dc ncnIuna crccao
rcccdcnic, odcnos cniao afirnar quc iodas as nossas
inrcsscs sao inaias c quc nossas idcias nao o sao.
Para scr franco, dcvo confcssar quc cn ninIa
oiniao Loclc foi cnganado solrc csia qucsiao clos
cscolasiicos, quc, uiilizando icrnos dcfinidos scn rigor,
rolongavan cansaiivancnic as discusscs scn janais
aiingir o nuclco da qucsiao. ScnclIanic anliguidadc c
circunlocuao arcccn csiar rcscnics nos raciocnios
dcsic filosofo accrca dcsic icna cono ianlcn da
naioria dc ouiras qucsics (Hunc}.
SEO lll - DA ASSOClAO DE lDElAS
1 Nas cdics K c L o iiulo cra. 'Concao dc idcias'.

2 Hunc afirna no AIstuct quc sc alguna coisa odc
dcsignar o auior |isio c, Hunc| clo glorioso iiulo dc
nucnto, consisic na nancira or quc clc cnrcga o
rincio dc associaao dc idcias, quc aarccc cn quasc
ioda a sua filosofia". Hunc nao sc considcra o invcnior
da icoria associaiiva, nas acnas adniic icr dcscolcrio
una nova nancira dc uiiliza-la. (vcja-sc J. Passnorc,
Hunc`s Intcntons, scgunda cdiao, Dasic Dools, Nova
Yorl, 1968, . 105.} Con cfciio, Loclc afirna quc
algunas dc nossas idcias icn una naiural
corrcsondcncia c concao cnirc si; consiiiui iarcfa c
qualidadc da razao dclinca-las... Ha, adcnais, ouira
concao dc idcias dcvida ioialncnic ao ucuso ou
costunc. Idcias quc cn si ncsnas nao sao cn nada
aarcniadas, iornan-sc dc ial nodo unidas cn alguns
csriios Iunanos, quc c nuiio difcil scara-las"(Essay,
cdiao ciiada, ca. XXXIII, 5, . 248-9}. Dc acordo con
a icoria dc Loclc, orianio, acnas as rclacs rcflcivas
(isio c, ncccssarias"} rcvclan un cnsancnio ordcnado,
ao asso quc a associaao dc idcias" (isio c, rclaao
cosiuncira"} c un rincio dc concao concu" (Idcn,
9, . 249} ou dc alcrracs ncniais. (vcja-sc A. L. Lcroy,
Duud Hunc, Paris, 1953, . 47.} Ora, ara Hunc, o
icrno rclaao", cono c cnicndido na linguagcn
conun", dcsigna csia qualidadc (ou rinciio} cla qual
duas idcias csiao unidas na inaginaao, c una iniroduz
naiuralncnic a ouira" (Tutudo, I, v, . 13-4}.
Dcnoninando csic roccsso dc rclaao naiural", Hunc
acrcsccnia quc, quando o csriio faz, dc nodo
consianic c unifornc, c scn qualqucr lasc racional, a
iransiao cnirc crcccs, acIa-sc influcnciado or
csic iio dc rclaao. Sugcrc-nos, assin, quc a rclaao
naiural" consisic na iransiao irrcflciida, Ialiiual c
associaiiva cnirc idcias. Daqui, odcnos concluir quc
ara Hunc. 1} os rincios associaiivos lascian-sc na
rclaao naiural", ois dccorrcn da rocnsao da
inaginaao dc cfciuar a facil iransiao dc una
inrcssao ara una idcia, ou dc una idcia ara ouira
idcia, c 2} con cclusao acnas das rclacs
naicnaiicas (cn aric concorda con Loclc, quc ccluia
ianlcn as rclacs norais}, iodas as ouiras conccs
consisicn na consiaiaao dc quc nossas idcias csiao
Ialiiualncnic unidas c quc a concao cosiuncira dc
idcias c o caso iico, c nao una ocasional alcrraao
ncnial cono suc Loclc. (Passnorc, oI. ct., . 67.} |N.
do T.|

3 Hunc csqucccu dc ncncionar quc Arisioiclcs ja
Iavia disiinguido os rincios dc scnclIana, dc
conirasic c dc coniiguidadc (On Mcno und
Hcnnsccnsc, cdiao Foss, Crcai Dools, 1952, 451l,
. 692-3}. Hunc clinina o rinciio dc conirasic,
cnlora na noia 7, dcsia scao, clc considcrc o
conirasic" una nisiura dc scnclIana c dc
causalidadc. |N. do T.|

4 ScnclIana (Hunc}.

5 Coniiguidadc (Hunc}.

6 Causa c cfciio (Hunc}.

7 Por ccnlo, o contustc ou a contucdudc c
ianlcn una concao cnirc idcias, nas odcnos scn
duvida considcra-la una nisiura dc cuusududc c
scncIunu. Quando dois oljcios sao conirarios, un
dcsiroi o ouiro, isio c, consiiiui a causa dc sua
aniquilaao, c a idcia dc aniquilaao dc un oljcio
inlica a idcia dc sua cisicncia anicrior (Hunc}. Esia
noia c a iranscriao da noia 21, . 76, ocrada or
Hunc, quando clc suriniu o fin dcsia scao. |N. do T.|

8 Ao conirario dc Arisioiclcs, a falula nao c una, cono
alguns cnsan, clo faio dc nao Iavcr scnao un Icroi,
ois a vida dc un ncsno Ioncn conrccndc un
grandc nuncro, una infinidadc dc cvcnios quc nao
fornan una unidadc. E, do ncsno nodo, un ncsno
Ioncn rcaliza varias acs quc nao consiiiucn una
aao unica cic. Caiulo VIII (Hunc}. Poctcu, 1451 a, .
16-19; a iraduao ciiada c a dc M. J. Hardy. vcja-sc
Hunc, Enquctc su `cntcndcncnt Iunun, irad. Lcroy,
1948, . 63, noia 1. |N. do T.|

9 Vcja-sc noia 7, dcsia scao. |N. do T.|
SEO lV - DUVlDAS CETlCAS SOHE AS
OPEHAOES DO ENTENDlMENTO - PHlMElHA
PAHTE - A FlLOSOFlA MOHAL
1 A rcscnic osiao dc Hunc rcrcscnia un
acrfcioancnio (vcja-sc Flcw, oI. ct., . 62} cn
conaraao ao Tutudo, quc considcra acnas a algclra
c a ariinciica cono 'as unicas cicncias cn quc odcnos
conduzir una cadcia dc raciocnios a qualqucr grau dc
conlicaao, c ainda rcscrvar crfciia caiidao c
ccricza Ao asso quc a 'gconciria nao c doiada dcsic
crfciio rigor c ccricza, quc sao cculiarcs ariinciica c
algclra" (Tutudo, I, iii, 1, . 71}. |N. do T.|

2 Loclc dividc o conIccincnio cn ircs graus, a salcr,
iniuiiivo, dcnonsiraiivo c scnsiiivo, c afirna quc as
dcus du quuntdudc nao sao as unicas caazcs dc
dcnonsiraao c dc conIccincnio..." (Essu, cdiao
ciiada, Dool IV, . 317}. Ou nclIor, Loclc cnsa quc a
cicncia da noralidadc, do ncsno nodo quc as cicncias
naicnaiicas, c assvcl dc dcnonsiraao. Cono
ccnlos dc roosics iao ccrias cono quaisqucr
roosics naicnaiicas clc ciia. ondc nao Ia
roricdadc nao Ia injusiia" c ncnIun govcrno
crniic lilcrdadc alsoluia". (Idcn, . 318}. Hunc siiua,
dc un lado, as rclacs dc idcias", quc dcvcn scr
cnicndidas cono conaraao dc idcias. O conIccincnio
consisiiria rccisancnic cn conarar idcias, ou nclIor,
fundancnia-sc cn rclacs dc idcias", as quais
crnancccn invariavcis, conianio quc as idcias nao sc
alicrcn (Tutudo, I, iii, I, . 69-71}. Daqui nasccn
dcicrninadas roosics" quc sao iniuiiivancnic c
dcnonsiraiivancnic ccrias" c cvidcnics, na ncdida cn
quc, no cnicndcr dc Hunc, sua vcrdadc, garaniida cla
lci da nao-coniradiao, sc rcvcla cla sinlcs ocraao
do cnsancnio". Traia-sc, scgundo Hunc, dos
raciocnios dcnonsiraiivos" (nucstguuo, . 82},
cnrcgados unicancnic clas cicncias naicnaiicas c
nao, cono qucr Loclc, ianlcn clas cicncias norais.
Hunc coloca, dc ouiro lado, as rclacs dc faios", quc
odcn nodificar-sc scn quc Iaja qualqucr alicraao nas
idcias (Tutudo, idcn}, ois o conirario dc un faio
qualqucr c scnrc ossvcl", c nao cnccrra coniradiao
afirnar quc o so nuo nusccu ununIu" ou quc cc
nusccu". Tanio una cono ouira afirnaiiva sao
crfciiancnic claras; cnircianio, nao odcnos rccorrcr,
a ccnlo do quc aconiccc nas rclacs dc idcias", ao
nciodo dcnonsiraiivo, ois acnas a ccricncia c quc
ossui jurisdiao na csfcra das rclacs dc faios".
Evidcnicncnic, o nuclco do rollcna insiio nas
roosics o sol nasccra" ou 'nao nasccra", nao diz
rcsciio s duvidas dc Hunc quanio ao aarccincnio do
sol, nas acnas consisic na indicaao dc un iio dc
ccricza difcrcnic da ccricza alsoluia. Traia-sc, orianio,
da caracicrizaao da crcna, quc rcina na csfcra da
oiniao, c, dc acordo con Hunc, quc aqui divcrgc dc
Loclc (vcja-sc N. K. SniiI, oI. ct., . 63-70}, c
csicndida a iodas as qucsics dc faio c dc cisicncia". E
assin quc Hunc csialclccc una caicgorica dicoionia
cnirc o conIccincnio c a crcna. |N. do T.|

3 O caninIo quc Hunc rcicndc scguir aqui odc,
ialvcz, scr iluninado cla scguinic assagcn do
AIstuct. o cclclrc Monsicur Lcilniz olscrvou, cono un
dcfciio conun dos sisicnas dc logica, quc clcs sao
rolios quando clican as ocracs do cnicndincnio
fornando dcnonsiracs, nas sao lasianic concisos
quando iraian das rolalilidadcs c das ouiras ncdidas
dc cvidcncia das quais a vida c a aao dccndcn
inicirancnic". (.. 7-8; ciiado ianlcn or Flcw, oI. ct.,
. 69}. |N. do T.|
SccuNoA PAnTc
1 O icrno odcr" c usado aqui cn scniido vago c
oular. Sua clicaao nais rigorosa acrcsccnia
cvidcncia a csics arguncnios. Vcja-sc scao VII (Hunc}

2 A infcrcncia causal fundancnia-sc na scnclIana
cnirc o assado c o fuiuro. Dc quc nodo csia
scnclIana odc scr rovada? Princiro, nao odc scr
rovada clo raciocnio dcnonsiraiivo", ois, cscrcvc
Hunc, c cvidcnic quc Adao. con ioda a sua cicncia,
janais scria caaz dc dcnonsirar quc o curso da
naiurcza dcvc crnancccr uniforncncnic o ncsno, c
quc o fuiuro dcvc confornar-sc ao assado. O quc c
ossvcl nunca odc scr dcnonsirado cono falso; c c
ossvcl quc o curso da naiurcza ossa nudar, dcsdc
quc odcnos concclcr ial nudana" (Alsiraci, . 15}.
Scgundo, nao odc igualncnic scr jusiificada clo
raciocnio rovavcl", dcsdc quc 'clc |Adao| nao odcria
rovar or ncnIun raciocnio rovavcl quc o fuiuro dcvc
confornar-sc ao assado. Todos os arguncnios
rovavcis csiao fundados na suosiao dc quc Ia
confornidadc cnirc o assado c o fuiuro, orianio,
|Adao| janais odc rova-lo" (Idcn, . 15}. A infcrcncia
causal nao odc scr icoricancnic jusiificada, ois ianio
o raciocnio dcnonsiraiivo cono o rovavcl nao
rovaran a scnclIana cnirc o assado c o fuiuro.
Hunc csia, or conscguinic, rcarado ara concluir
quc c unicancnic o Ialiio c nao a razao quc nos
dcicrnina a fazcr |da ccricncia| a norna dc nossos
juzos fuiuros' (Alsiraci, . 21-22}. |N. do T.|
SEO V - SOLUO CETlCA DESTAS DUVlDAS -
PHlMElHA PAHTE
1 A filosofia acadcnica ou cciica dcsigna a forna dc
filosofia da uliina Acadcnia, quc florcsccu a ariir do
scculo IV a.C. Hunc a disiinguc do cciicisno irrnico
(vcja-sc scao XII}, quc c circno c, scgundo clc, un iio
dc dognaiisno ncgaiivisia, ois, cnlora iodos os
arguncnios racionais sc nosircn dcfciiuosos c
incondusos, o Ioncn dcvc dccidir c ionar osiao na
vida raiica. Os cscriios filosoficos dc Cccro,
rofundancnic narcados or cssc iio dc cnsino,
ccrccran considcravcl influcncia na cducaao da
naioria dos filosofos nodcrnos, csccialncnic dc Loclc,
Dcrlclcy c Hunc. (Vcja-sc dc Hunc, An Inqu
Conccnng Hunun Undcstundng, cd. Hcndcl, Lilcral
Aris, 1955, . 54, noia 1} |N. do T.|

2 Nada c nais uiil aos cscriiorcs, ncsno os quc
cscrcvcn a rcsciio dc icnas nous, otcos ou scos,
do quc disiinguir cnirc a uzuo c a cxccncu c suor
quc csias classcs dc arguncniaao sao inicirancnic
difcrcnics cnirc si. As rinciras sao considcradas ncros
rcsuliados dc nossas faculdadcs iniclcciuais, as quais,
ao considcrarcn u o a naiurcza das coisas c
caninarcn os cfciios, quc dcvcn rcsuliar dc sua
ocraao, csialclcccn rincios ariicularcs cicncia c
filosofia. As uliinas sao suosias dcrivar inicirancnic
dos scniidos c da olscrvaao, or ncio dos quais
salcnos o quc c quc rcsuliou dc faio da ocraao dc
oljcios ariicularcs c assin sonos caazcs dc infcrir o
quc rcsuliara dclcs no fuiuro. Assin, or ccnlo, as
liniiacs c rcsirics do govcrno civil c dc sua
consiiiuiao lcgal odcn scr dcfcndidas ianio ncdianic
a uzuo, quc rcflciindo solrc a dclilidadc c corruao da
naiurcza Iunana nos cnsina quc a ncnIun Ioncn sc
odc confiar una auioridadc iliniiada, cono ncdianic a
cxccncu c a Iisioria, quc nos infornan dos cnorncs
alusos quc a anliao icn conciido cn ioda coca c
as, dcvido a una confiana iao inrudcnic.
A ncsna disiinao cnirc razao c ccricncia sc
vcrifica cn iodas as nossas dclilcracs accrca da
conduia na vida. Dcsic nodo, o csiadisia, o gcncral, o
ncdico c o ncrcador ccricnics sao scguidos c
insiran confiana, cnquanio o novaio inccricnic c,
or nais lcn-doiado dc ialcnios naiurais, dcsrczado c
dcsconsidcrado. Enlora sc adniia quc a razao odc
fornular conjciuras nais lausvcis solrc dcicrninada
conduia cn dcicrninadas condics, suc-sc, iodavia,
quc cla c incrfciia scn o auilio da ccricncia, ois
csia c a unica via caaz dc confcrir csialilidadc c ccricza
s nainas dcduzidas ncdianic csiudo c rcflcao.
Acsar da acciiaao univcrsal dcsia disiinao,
ianio nas ciaas da vida aiiva cono cscculaiiva, nao
icrci cscruulos cn afirnar quc c una aiiiudc crrnca
ou, ao ncnos, sucrficial.
Sc caninarnos os arguncnios cn una das
cicncias acina ncncionadas c suornos quc clcs sao
ncros cfciios do raciocnio c da rcflcao, vcrificarcnos
quc icrninan clo ncnos cn alguna conclusao ou
rincio gcral, aos quais nao odcnos alcgar ouira
razao a nao scr a olscrvaao c a ccricncia. A unica
difcrcna cnirc as nainas racionais c ccrincniais
(csias vulgarncnic considcradas rcsulianics da ncra
ccricncia} consisic cn quc as rinciras nao odcn scr
csialclccidas scn algun roccsso do cnsancnio c
alguna rcflcao solrc o quc foi olscrvado, a fin dc
disiinguir suas circunsiancias c iraar suas
conscqucncias; nas nainas ccrincniais, o cvcnio
ccricnciado c caia c conlciancnic sinilar ao quc
infcrinos cono rcsuliado dc una siiuaao ariicular
qualqucr. A Iisioria dc un Ncro ou dc un Tilcrio nos
lcvaria a icncr scnclIanic iirania sc nossos nonarcas
csiivcsscn livrcs das rcsirics do Scnado c da Lci. Mas
a consiaiaao dc qualqucr fraudc ou crucldadc na vida
rivada c suficicnic, con o auilio dc alguna
ccricncia, ara alcriar-nos do ncsno icnor, orquc
scrvc dc ccnlo da corruao gcral da naiurcza
Iunana c nos nosira o crigo quc odcranos corrcr sc
dcosiiasscnos inicira confiana na Iunanidadc. Nos
dois casos a ccricncia c, cn uliina analisc, o
fundancnio dc nossa infcrcncia c conclusao.
Nao Ia Ioncn iao jovcn c inccricnic quc nao
icnIa fornado nuiios c corrcios rincios solrc os
assunios Iunanos c a conduia na vida. Mas c rcciso
adniiir quc, quando un Ioncn rocura ccrcc-los, csia
nais rocnso a crrar, aic quc o icno c ccricncias
ulicriorcs lIc anlicn csics rinciios c lIc cnsincn
scu uso adcquado c alicaao. En ioda siiuaao ou
incidcnic Ia varias circunsiancias ariicularcs,
aarcnicncnic scn inoriancia, quc o Ioncn nais
lcn-doiado csia inclinado a rincio a dcsdcnIar,
cnlora dccndan dclas a caiidao dc suas concluscs
c, or conscguinic, a rudcncia dc sua conduia. Scn
ncncionar quc, ara un jovcn rinciianic, os
rincios c as ocracs gcrais ncn scnrc sc
nanifcsian cn ocasics adcquadas c ncn odcn scr
incdiaiancnic alicados con a dcvida calna c
disiinao. A vcrdadc c quc un Ioncn quc raciocina scn
ccricncia nao odcria raciocinar sc olvidassc
inicirancnic a ccricncia; quando dcsignanos algucn
con csia caracicrsiica, fazcno-lo soncnic cn scniido
conaraiivo c suonos quc ossui ccricncia cn grau
nais ou ncnos incrfciio (Hunc}.

3 En ouira assagcn dcsia Inucstguuo, Hunc
nanifcsia a cscrana dc quc 'a filosofia, sc
cuidadosancnic culiivada c cncorajada cla aicnao do
ullico, ossa lcvar suas indagacs ainda nais longc
(isio c, da gcografia ncnial} c dcsculra, clo ncnos cn
aric, as fonics c os rincios sccrcios quc
inulsionan o csriio Iunano cn suas ocracs
(scao I, . 68}. A dcscolcria da funao indiscnsavcl do
cosiunc cn iodo conIccincnio da ccricncia odc scr,
ialvcz, classificada cono o avano nais significaiivo
naqucla dircao. (Vcja-sc Flcw, oI. ct., . 77.} |N. do T.|

4 O cosiunc c, orianio, o faior quc nos faculia a
anicciar quc o fuiuro scra scnclIanic ao assado c nos
lcva a infcrir dc una causa rcscnic un cfciio auscnic.
O cosiunc conrccndc ianlcn nais alguna coisa. As
idcias iniroduzidas or clc sao infcrcncias c nao ncras
sugcsics. A ccricncia quc icnos da conjunao
consianic' cnirc, or ccnlo, cIana c calor, ou ncvc c
frio, dcicrnina-nos, quando rcvcnos a cIana ou a ncvc,
clo cosiunc a cscrar calor ou frio, c a uccdtu quc
csia rcalidadc cisic rcalncnic c quc sc nanifcsiaria sc
csiivcssc nais roina dc nos". Fcvcla-sc, assin, cono
o cosiunc cnvolvc c condiciona a crcna. |N. do T.|

5 Hunc cscrcvc no Tutudo quc a crcna c nais
roriancnic un aio scnsiiivo do quc un asccio
cogiiaiivo dc nossa naiurcza" (1, iV, 1, . 183}. |N. do T.|
SEGUNDA PAHTE
1 Hunc acrcsccnia, no Acndi" do Tutudo, un
novo clcncnio ara clicar a crcna. Salicnia quc un
scgundo crro odc scr cnconirado no rinciro livro,
agina 96, quando digo quc duas idcias dc un ncsno
oljcio odcn scr discrininadas acnas or scus
difcrcnics graus dc fora c vivacidadc. Acrcdiio quc Ia
ouira difcrcna cnirc as idcias quc nao odcn scr
adcquadancnic conrccndidas con aquclcs icrnos. Sc
iivcssc diio quc duas idcias dc un ncsno oljcio odcn
difcrcnciar-sc acnas or scus difcrcnics ccng
|iraduzinos or nancira dc scniir"|, csiaria lcn nais
roino da vcrdadc" (. 636}. Esia nova discussao da
naiurcza da crcna ocua novc das dczcsscic aginas do
Acndi", c scu rincial asccio consisic cn nosirar
quc a crcna c un ccng. Convcn lcnlrar quc, no
coro do Traiado, cn ncnIun noncnio a crcna c
dcsignada cono ccng. Tcndo, orcn, iniroduzido cssc
acrcscino no Acndi", Hunc crnanccc cocrcnic
con a ncsna douirina na Inucstguuo. |N. do T.|

2 Hunc anoia quc a crcna consiiiui un aio do
csriio janais clicado or ncnIun filosofo" (Tutudo,
1, iii, vil, . 97, noia}. Mosira, or ccnlo, quc nao
cusia nuiio clicar cono una cssoa" considcra
vcrdadciras as roosics dcnonsiraiivas ou iniuiiivas,
ja quc quando cla dccidc, nao acnas concclc as idcias
scgundo a roosiao, nas c ncccssariancnic
dcicrninada a concclc-las dc un nodo csccfico"(Idcn,
. 95}. Mas o quc c cvidcnic ara a dcnonsiraao nao o
c cn rclaao crcna lascada nos raciocnios dc
causalidadc, nos quais a ncccssidadc alsoluia nao sc
vcrifica, c a inaginaao c livrc ara concclcr os dois
asccios da qucsiao" (IIdcn, . 95}. |N. do T.|

3 Podcria dizcr, clc rcsondcu, quc c una disosiao
naiural ou nao sci qual ilusao quc nos dcia
inicnsancnic conovidos quando vcnos os lugarcs clos
quais, cono nos infornaran, Ioncns dignos dc
ncnoria assaran longo icno, do quc quando nos
falan a rcsciio dclcs ou lcnos alguna coisa cscriia or
clcs? Eu, or ccnlo, csiou agora conovido. Plaiao
surgc cn ninIa ncnic, c, clo quc salcnos, clc foi o
rinciro Ioncn a rcalizar aqui discusscs rcgularcs.
csics cqucnos jardins, iao roinos dc nos, nao acnas
dcscrian cn nin a lcnlrana dc Plaiao, nas
arcscnian, or assin dizcr, sua inagcn dianic dc
ncus olIos. Era aqui quc csiava Escusio, la
Xcnocraics c acola scu disculo, Polcno, quc scniava
gcralncnic naquclc lugar. En vcrdadc, quando vi a scdc
dc nosso Scnado (rcfiro-nc quc foi consiruda or
Hosiilio c nao ao novo rcdio, quc quasc nao nc conovc
dcois quc foi anliado}, cnsci cn Ciiao, Caiao c
Lclio, nas solrciudo cn ncu av. E iao grandc o odcr
dos lugarcs ara dcscriar rccordacs quc, con nuiia
razao, o ircinancnio da ncnoria dcriva dclcs" Cccro,
Dc FnIus, v. 2 (Hunc}. |Trad. or Anoar Aic|.

SEO Vl - DA PHOAlLlDADE
1 Loclc dividc iodos os arguncnios cn dcnonsiraiivos
c rovavcis. Scgundo csic onio dc visia, dcvcnos
afirnar quc c acnas rovavcl quc iodos os Ioncns
dcvcn norrcr ou quc o sol nasccra ananIa. Mas ara
confornar nossa linguagcn ao uso corrcnic, dcvcnos
dividir os arguncnios cn dcnonstuocs, rovas c
oIuIdudcs. Por rova, cnicndcnos aquclcs
arguncnios dcrivados da ccricncia quc nao dcian
lugar duvida ou oosiao (Hunc}.
A discrininaao cnirc varios graus dc ccricza,
corrcsondcnics rcscciivancnic ao conIccincnio,
rovas c rolalilidadcs, csialclccc dc nancira nais
caicgorica a dicoionia cnirc conIccincnio c crcna.
Sugcrc-nos, assin, quc odcnos csialclcccr, cono
cscrcvc accriadancnic Mossncr, a scguinic classificaao.
1} o conIccincnio doiado dc ccricza alsoluia, aiingvcl
airavcs da dcnonsiraao c cnquadravcl cla csfcra do u
o; 2} a crcna, alcanavcl cn dois nvcis no rinciro,
dcnoninado rovas, cn quc nao Iavcndo ccricncia
conira ccricncia a crcna ocra con iodo o vigor.
Traia-sc, orianio, dos arguncnios da ccricncia
iscnios dc duvida c inccricza, a salcr, o nascincnio do
sol" ou quc iodos os Ioncns norrcn". No scgundo
nvcl, siiuan-sc as rolalilidadcs ou arguncnios da
ccricncia suscciivcis dc duvidas, cn quc a crcna
odc variar da rclaiivancnic laia ara a rclaiivancnic
alia. (Vcja-sc dc Mossncr, Iniroduciion io Modcrniiy", .
49, in A Snoson on EgItccntI Ccntun, Mollcnaucr
(org.}, Ausiin, 1965.} Dcvcnos iodavia, cviiar dc
inicrrciar crroncancnic o scniido dc rolalilidadcs"
na filosofia Iuncana. Nao sc iraia dc calculo
naicnaiico dc rolalilidadcs. En ncnIun dc scus
icios Hunc faz qualqucr rcfcrcncia ao cnrcgo das
rolalilidadcs cn scniido iccnico. Ao conirario, iraia-sc
acnas dc nosirar o nccanisno sicologico clo qual a
crcna sc fia na inaginaao. |N. do T.|
SEO Vll - DA lDElA DE CONEXO NECESSHlA
- PHlMElHA PAHTE
1 Nas cdics K c L o iiulo cra. Da idcia dc odcr ou
dc concao ncccssaria". Hunc cscrcvc, no Tutudo, quc
considcrava csclarccida a fundancnial qucsiao da
infcrcncia causal, ou nclIor, a nancira scgundo a quu
ucocnunos ucn dc nossus ncssocs ncdutus, c,
concudo quc tus cuusus utcuucs dcucn tc tus
cctos utcuucs" (I, iii, XIV, . 155}, vcrifica-sc quc
dcvcnos agora rciornar solrc nossos assos c caninar
a qucsiao, quc cn rinciro lugar nos ocorrcu c foi
dciada ara iras cn nosso caninIo, a salcr. cn quc
consstc nossu dcu dc ncccssdudc, quundo dzcnos quc
dos oIctos cstuo ncccssuuncntc undos cntc
s" (Idcn, . 155}. A rclcvanic qucsiao colocada cnirc
arcnicscs noncniancancnic indica quc ara Hunc a
idcia dc ncccssidadc scnrc csicvc cn sua cogiiaao,
cono ianlcn sugcrc quc cla rcrcscnia una das
rinciais cas dc sua filosofia. |N. do T.|

2 Alcn dcssas idcias, o Tutudo arcscnia. ccucu,
ugcntc, ncccssdudc, concxuo c quududc odutuu", c
advcric quc, scndo aquclcs icrnos quasc sinninos",
nao sc dcvc suor quc a dcfiniao dc un dcfinc os
ouiros. (T, iii, XIV, . 157} |N. do T.|

3 Scao II (Hunc}.
Hunc indica, assin, sua inicnao dc alicar
rigorosancnic o nciodo dc dcsafio. quando
susciianos quc un icrno filosofico csia scndo
cnrcgado scn ncnIun significado ou idcia o quc c
nuiio frcqucnic dcvcnos acnas crguniar. dc quc
ncssuo c dcuudu uqucu suostu dcu?" (. 71} |N.
do T|

4 Loclc diz, cn scu caiulo accrca do odcr, quc ao
vcrificar ncdianic a ccricncia quc Ia una varicdadc
dc novas criacs na naicria, conclui quc cn algun
lugar dcvc Iavcr un odcr caaz dc roduzi-las,
raciocnio cssc quc o lcva idcia dc odcr. Mas ncnIun
raciocnio odc dar-nos una nova, original c sinlcs
idcia, cono csic ncsno filosofo confcssa. Porianio, cssc
raciocnio nao odc janais scr a origcn dcsia idcia
(Hunc}.

5 Nas cdics K c L Iavia a scguinic scnicna
inicrcalada. 'As ocracs c a nuiua influcncia dos
coros sao, ialvcz, suficicnics ara rovar quc clcs sao
ianlcn doiados disio".

6 Nas cdics dc K a N. do Esriio'.

7 Nas cdics K c L Iavia a scguinic scnicna
inicrcalada. Eaninarcnos csia Iioicsc c icniarcnos
cviiar, na ncdida do ossvcl, iodo jargao c confusao
solrc icnas iao rofundos c suiis. Afirno, ois, cn
rinciro lugar, quc a influcncia da voliao solrc os
orgaos c un faio cic".

8 Podc-sc rcicndcr quc a rcsisicncia quc cnconiranos
nos coros c quc nos olriga a cnrcgar ioda nossa fora
c a rcunir iodo nosso odcr nos da a idcia dc fora c dc
odcr. Esic nsus ou vigoroso csforo dc quc sonos
conscicnics c a inrcssao original dc ondc sc coia csia
idcia. Mas, cn rinciro lugar, airilunos odcr a un
grandc nuncro dc oljcios, nos quais janais odcranos
suor quc aarcccssc csia rcsisicncia ou cnrcgo dc
fora. ao Scr Surcno, quc janais dcara con csia
rcsisicncia; ao csriio, cn scu govcrno solrc as idcias c
ncnlros, solrc o cnsancnio c novincnios ordinarios,
cn quc o cfciio scguc incdiaiancnic a voniadc scn
cnrcgo ou conccniraao dc foras; a naicria
inaninada quc nao c susccivcl dcsic scniincnio. En
scgundo lugar, csic scniincnio dc csforo ara vcnccr a
rcsisicncia nao icn ncnIuna concao conIccida con
qualqucr cvcnio. ConIcccnos airavcs da ccricncia
aquilo quc lIc scguc, nas nao odcranos conIccc-lo u
o. Porianio, c rcciso adniiir quc o nsus aninal
ccricnciado or nos, cnlora nao nos ossa forncccr
ncnIuna idcia rigorosa c dcicrninada dc odcr,
rcsondc, aic ccrio onio, idcia vulgar c inrcssao quc
dclc icnos fornado (Hunc}.

9 Na cdiao K lc-sc "Quasi dcus c nacIina". A cdiao
L acrcsccnia a rcfcrcncia. Cccro, Dc nutuu dcoun".

10 Dascian-sc, ialvcz, ncsic rcsuliado ncgaiivo da
Inucstguuo, ou nais rccisancnic do Tutudo, as
rcsirics dc JoIn Sicwari, Sonc HcnuIs on tIc Luus
o Moton, und tIc Inctu o Muttc, dc 1754, conira a
douirina dc Hunc. Salcnos quc o rinciro |scgundo
rcfcrcncia dc N. Kcn SniiI, oI. ct., . 411-31 cscrcvc
quc alguna coisa odc concar a cisiir, ou rinciiar a
scr, scn una causa, foi cn vcrdadc nosirado cn un
sisicna |isio c, o Tutudo| nui cngcnIoso dc filosofia
cciica". Hunc, cn dcfcsa dc scu onio dc visia, cscrcvc.
Janais dcfcndi una roosiao iao alsurda quc
quuquc cosu odc nuscc scn unu cuusu. Acnas
susicnici quc nossa ccricza ou falsidadc dcsia
roosiao |isio c, quc Ccsar cisiiu"| nao nccdc ncn
da dcnonsiraao c ncn da iniuiao, nas dc una ouira
fonic" (Cutus, 1, . 187}. Ou nclIor, cn ncnIun
noncnio Hunc qucsiiona a ncccssidadc logica da
naina casual, acnas rocura cvidcnciar quc sua
clicaao sc fundancnia na ccricncia. |N. do T.|

12 Scao XII (Hunc}.

13 Nao c rcciso caninar cicnsancnic a us nctuc,
da qual ianio sc icn falado na nova filosofia c quc icn
sido airiluida naicria. Salcnos or ccricncia quc
un coro cn rcouso ou novincnio coniinua no ncsno
csiado aic quc c iirado dclc or alguna causa c quc o
coro quc rccclc o inulso incorora o novincnio do
coro inulsor. Esics sao os faios. Quando
dcnoninanos csic roccsso dc us nctuc, acnas
dcsiacanos csics faios scn a rcicnsao dc icr una idcia
do odcr dc incrcia, do ncsno nodo quc, quando
falanos da gravidadc, cnicndcnos ccrios cfciios scn
conrccndcrnos csia fora aiiva. Sir Isaac Ncwion
nunca icvc a inicnao dc dcsojar as causas scgundas
dc ioda a sua fora ou cncrgia, cnlora alguns dc scus
scguidorcs icnIan icniado fundar csia icoria sol sua
auioridadc. Pclo conirario, o grandc filosofo rccorrcu a
un fluido cicrco aiivo ara clicar sua airaao
univcrsal; assin ncsno foi iao cauicloso c nodcsio quc
adniiiu quc cra acnas ncra Iioicsc c quc nao dcvia
aoia-la scn rccorrcr a ccrincnios conlcncniarcs.
Dcvo confcssar quc algo ciraordinario ocorrc con o
dcsiino das oinics. Dcscarics sugcriu csia douirina da
univcrsal c unica cficacia dc Dcus scn insisiir ncla.
MalclrancIc c ouiros caricsianos fizcran dcla o
fundancnio dc sua filosofia. Scn duvida, csia douirina
nao icn auioridadc na Inglaicrra. Loclc, Clarlc c
CudworiI nao lIc rcsiaran ncnIuna aicnao c scnrc
suuscran quc a naicria icn fora rcal, cnlora
sulordinada c dcrivada. Dc quc nodo cla cIcgou a icr
iania inoriancia cnirc os nciafisicos nodcrnos?
(Hunc}.
SEGUNDA PAHTE
1 rovavcl quc as duas dcfinics dc causa scjan
alicrnaiivas lascadas cn disiinios onios dc visia
accrca dc un ncsno oljcio" (Tutudo, I, iii, XIV, . 170},
ou scja, odcnos cnicndcr a rclaao dc causa c cfciio
cono rclaao filosofica c cono rclaao nutuu; ou cono
conaraao dc idcias, ou cono associaao cnirc clas
|isio c, dcus|"(Idcn}. Julganos quc a rincira dcfiniao
dc causa odc scr classificada cono una rclaao
filosofica. iraia-sc dc una conjunao consianic cnirc
cvcnios, ou classcs dc cvcnios, inicirancnic scarados
dc qualqucr roccsso associaiivo. Enquanio isso, a
scgunda dcfiniao c una rclaao naiural. fundancnia-sc
cn rclacs dc idcias unidas clos rincios
associaiivos do cnicndincnio Iunano. (vcjan-sc dc
Flcw, oI. ct., . 120, c dc Folinson, Hunc's Two
Dcfiiiions of Causc", . 143-4, in Hunc, A Coccon o
ctcu Essus, cd. CIacl, 1966} |N. do T.|

2 Scgundo csias clicacs c dcfinics, a idcia dc
odc c iao rclaiiva cono a dc causa. anlas dizcn
rcsciio a un cfciio ou a un ouiro cvcnio unido
consianicncnic ao rinciro. Quando considcranos a
circunsiancia dcsconIccdu dc un oljcio, quc fia c
dcicrnina o grau c a quaniidadc dc scu cfciio,
dcnoninano-la scu odcr. E c do conscnso gcral cnirc
os filosofos quc o cfciio c a ncdida do odcr. Mas sc clcs
iivcsscn una idcia dc odcr, ial cono c c cn si ncsno,
or quc nao odcrian ncdi-lo or si ncsno? Discuiir
ara salcr sc a fora dc un coro cn novincnio c
roorcional sua vclocidadc ou ao quadrado dc sua
vclocidadc nao conduziria a nada sc acnas sc
conarasscn os cfciios cn icnos iguais ou dcsiguais,
nas, sin, ncdianic ncdida c conaraao dircias.
A frcqucncia con quc sc usan icrnos cono
fora", odcr", cncrgia" cic., cn iodos os noncnios da
vida diaria c cn filosofia, nao c una rova quc
conIcccnos cn quaisqucr dos casos o rincio dc
concao cnirc a causa c o cfciio ou quc odcnos dar
una clicaao conclusiva da roduao dc una coisa
cla ouira. Esics icrnos iais cono sao gcralncnic
cnrcgados icn scniido nuiio vago c suas idcias sao
lasianic inccrias c confusas. NcnIun scr aninado odc
novcr coros cicrnos scn o scniincnio do nisus ou dc
un csforo, c iodo scr aninado icn un scniincnio ou
scnsaao dc una laiida ou do cIoquc dc un coro
cicrno cn novincnio. Esias scnsacs, ncrancnic
aninais c das quais janais odcnos infcrir algo u o,
odcn scr iransfcridas or nos a oljcios inaninados c
su-los doiados dc iais scnsacs, qucr quando
rccclcn ou conunican o novincnio. Con rcfcrcncia s
cncrgias quc sc ccrccn scn quc nos lIcs anccnos a
idcia dc conunicaao dc un novincnio, considcranos
acnas a conjunao consianic dos cvcnios quc
ccricncianos; cono scntnos una concao cosiuncira
cnirc as idcias, iransfcrinos csic scniincnio aos
oljcios, ois nao Ia nada nais usual do quc alicar aos
coros cicrnos ioda scnsaao inicrna or clcs
ocasionada (Hunc}.

3 Esia assagcn cnquadra-sc Iarnoniosancnic con a
analisc da infcrcncia causal c a origcn da crcna, cono
ianlcn indica quc a nova inrcssao, fonic da idcia dc
concao ncccssaria, c ocasionada clo ncsno iio dc
associaao Ialiiual. |N. do T.|
SEO Vlll - DA LlEHDADE E DA NECESSlDADE
- PHlMElHA PAHTE
1 Os dois nvcis clicaiivos da causalidadc (vcja-sc
noia 50, scao VII} sao circunscriios c clucidados clo
rincio nais gcral da ncccssidadc. Julgano-la assin
clo faio dc iluninar c fundancniar ianio a causalidadc,
cono iodas as discilinas conrccndidas cla cicncia da
naiurcza Iunana. E dcsic nodo quc a causalidadc sc
insiala cono rincio clicaiivo dos fcnncnos
Iunanos. A unifornidadc insiia nos fcnncnos naiurais
(lasc dc ioda infcrcncia causal} c rcionada c siiuada na
raiz dos fcnncnos Iunanos, con o fin dc dcscoriinar a
idcia dc ncccssidadc c dc jusiificar a infcrcncia causal
na cicncia do Ioncn. con jusicza, orianio, quc
Hunc inscriu, aos a cliciiaao da idcia dc concao
ncccssaria, a scao iniiiulada Da lilcrdadc c da
ncccssidadc. dcu coniinuidadc logica aos arguncnios
lascados no raciocnio causal. Hunc inicia clo csiudo
da idcia dc ncccssidadc', ois dcla irradia, alcn da
causalidadc c da cicncia noral, o csclarccincnio da idcia
dc lilcrdadc". |N. do T.|

2 Do ncsno nodo quc na sciina scao (noia 39},
Hunc rccorrc ao nciodo cosio na scgunda scao.
lusca da inrcssao originaria da idcia dc ncccssidadc.
|N. do T.|

3 O ccrnc da csquisa Iunana consisic, dc un lado,
cn nosirar quc a ncsna unifornidadc sc olscrva ianio
nas acs voluniarias c nas ocracs do csriio" cono
nas ocracs dos coros" c, dc ouiro lado, cn
conscqucncia dcsia consiaiaao, odcnos lcvaniar
infcrcncias a rcsciio dc unas cono dc ouiras. |N. do T.|

4 O dogna da unifornidadc da naiurcza (qucr fsica,
qucr Iunana}, cra o faio ccniral c doninanic da
Iisioria iniclcciual da Euroa duranic duzcnios anos
do fin do scculo XVI ao fin do scculo XVII" (A. O.
Lcvcjoy, Dcisn and Classicisn", in Essus on tIc
Hsto o Idcus, Daliinorc, 1948, . 81}. Hunc adoia
csic dogna c o cnrcga cono una das idcias ccnirais
dc sua filosofia. |N. do T.|

5 Nao c calvcl, no cnianio, usar indiscrininadancnic
o criicrio da unifornidadc das acs Iunanas c suor,
no cnicndcr dc Hunc, quc iodos os Ioncns, cn
siiuacs scnclIanics, scnrc agirao da ncsna
nancira, scn lcvar cn conia as difcrcnas individuais,
dcvidas ao anlicnic, cducaao c ao caraicr cculiar a
cada Ioncn. |N. do T.|

6 Nas cdics dc K a M lc-sc. "a forna dc iodas as
nccncus quc fornanos a scu rcsciio.

7 Hunc sc rcfcrc ialvcz ao quc sc cnicndc aiualncnic
or csiciica. |N. do T.|

8 Esic aragrafo foi inscrido acnas na uliina cdiao
rcvisia or Hunc c ullicada cn 1777 (cdiao O}. |N. do
T.|

9 Dos arguncnios aiados or Hunc, dcrccndcnos
una roosiao, scgundo Flcw, gcral c fundancnial.
Traia-sc dc acciiar cono cvidcnic quc o nciodo
ccrincnial, o unico cn vcrdadc valido nas qucsics dc
faio c dc cisicncia rcal, dcvc lascar-sc cn
rcgularidadcs, ou unifornidadcs, disccrnivcis rios faios
naiurais, c qucr alicado aos Ioncns, qucr a ouiros
oljcios quaisqucr, dcvcn rcsuliar infcrcncias lcn-
succdidas. Por csic noiivo, Hunc rocurou nosirar quc
nao acnas na csfcra Iunana, cono cn ouiros oljcios
quaisqucr, Ia suficicnic rcgularidadc ara originar a
infcrcncia causal (Flcw, oI. ct., . 146-7}. |N. do T.|

10 O rcdonnio da douirina da lilcrdadc odc scr
clicado or ouira causa, ou scja, una falsa scnsaao
ou aarcnic ccricncia dc lilcrdadc ou indifcrcna quc
icnos ou quc odcnos icr cn nuiios dc nossos aios. A
ncccssidadc dc una aao da naicria ou do csriio nao
c, roriancnic falando, una qualidadc no agcnic, nas
cn qualqucr scr cnsanic c inicligcnic quc odc
considcrar a aao, c cla consisic rincialncnic nas
dcicrninacs dc scus cnsancnios ara infcrir a
cisicncia dcsia aao a ariir dc alguns oljcios
rcccdcnics. Dc nodo quc a lilcrdadc, quando oosia
ncccssidadc, nao c scnao a auscncia dcsia dcicrninaao
c a rcscna dc ccrio alandono ou indifcrcna quc
scniinos ao assar ou nao assar da idcia dc un oljcio
dc ouiro quc o succdc. Podcnos, assin, olscrvar quc,
ncsno ao cct solrc os aios Iunanos, rarancnic
scniinos cssc alandono ou indifcrcna, nas sonos
gcralncnic caazcs dc infcri-los dc scus noiivos c das
disosics dc qucn os rcaliza; scn duvida, ao cuzu
csics ncsnos aios, noianos frcqucnicncnic algo
arccido a isio. E, cono c facil confundir iodos os
oljcios scnclIanics, isio icn sido usado cono rova
dcnonsiraiiva c ncsno iniuiiiva da lilcrdadc Iunana.
Scniinos quc nossos aios csiao sujciios nossa voniadc
na naioria dos casos c inaginanos quc scniinos a
voniadc cono nao sulordinada a ncnIuna coisa
orquc, quando or afirnaao coniraria sonos
rovocados a iraiar dc fazc-lo, scniinos quc cla sc novc
facilncnic cn iodas as dirccs c roduz una inagcn
dc si ncsna (ou una uccdudc, cono icn sido
dcnoninada nas cscolas}, cnlora scn dccidir ara quc
lado cla sc dirigc. Esia inagcn ou dclil novincnio
ncssc noncnio odcria (csianos crsuadidos disio}
Iavcr cIcgado a scr a roria coisa, orquc, sc isio fossc
ncgado, vcrianos, nuna scgunda icniaiiva, quc agora
odc cIcgar a sc-lo. Nao considcranos quc o faniasiico
dcscjo dc nosirar a lilcrdadc c aqui o noiivo dc nossas
acs. Parccc ccrio quc, qualqucr quc scja a nancira
cla qual scniinos cn nos a lilcrdadc, un cscciador
odc gcralncnic infcrir nossos aios dc nossos noiivos c
do nosso caraicr, c ncsno quando nao odc conclui
gcralncnic quc odcria sc conIcccssc crfciiancnic
iodas as circunsiancias dc nossa siiuaao c
icncrancnio c as fonics nais sccrcias dc nossa
disosiao. Esia c, orianio, a vcrdadcira csscncia da
ncccssidadc, scgundo a douirina anicrior (Hunc}.

11 O Ioncn cono agcnic" dcvc considcrar-sc
inicirancnic livrc ara rcalizar, ou nao, qualqucr aao.
Na condiao dc 'cscciador", quc olscrva c rcflcic ianio
solrc suas acs cono as dc ouircn, o Ioncn conclui
quc clas inorian cn ial unifornidadc quc clcvado a
cnquadra-las cono cfciios ncccssarios dc causas
conIccidas. con visias uliina caracicrizaao quc
Hunc icn a inicnao dc conciliar as douirinas da
lilcrdadc c da ncccssidadc". Fcafirna, assin, quc a
dcfiniao dc causa" inlica a concxuo ncccssuu" con
scu cfciio, cono clcncnio csscncial, ou ainda, scgundo o
Tutudo, a ncccssidadc consiiiui un asccio csscncial
da causalidadc" (II, ii, III, . 407}. A ariir dcsia
fornulaao, infcrc quc sc sc adniic a dcfiniao dc
causa acina ciiada, a lilcrdadc, oosia ncccssidadc c
nao rcsiriao, c a ncsna coisa quc o acaso c a rcsciio
do qual ioda a gcnic csia dc acordo quc nao cisic".
Ecluindo o faior acaso" da douirina da lilcrdadc,
Hunc csia rcscrcvcndo as ncsnas rcgras da
ncccssidadc causal ara clucidar a lilcrdadc Iunana.
Insiaura, dcsia nancira, a lilcrdadc no scio da
ncccssidadc c rcssuc quc acnas assin os aios
Iunanos dcvcn scr julgados sol o risna da
rcsonsalilidadc noral. |N. do T.|

12 Assin, sc una causa fossc dcfinida cono o quc
oduz ugo, c facil olscrvar quc oduz c sinnino dc
cuusu. Do ncsno nodo, sc sc dcfinissc una causa
cono uquo o nco do quu ugo cxstc, csia dcfiniao
csia sujciia ncsna oljcao. O quc sc cnicndc clos
icrnos o nco du quu? Sc sc Iouvcssc diio quc a
causa c uquo dcois do qual ugo cxstc constuntcncntc,
icrianos cnicndido os icrnos. Porquc isio c, cn vcrdadc,
iudo o quc salcnos accrca do assunio. E csia
consiancia consiiiui a vcrdadcira csscncia da
ncccssidadc, ja quc nao icnos ouira idcia dcla (Hunc}.
SEO lX - DA HAZO DOS ANlMAlS
1 Visio quc iodos os nossos raciocnios accrca dos
utos ou causas dcrivan unicancnic do cosiunc, c lciio
indagar cono os Ioncns uliraassan clo raciocnio os
aninais c cono un Ioncn c sucrado or ouiro? Alcn
disso, or quc ial cosiunc nao icn influcncia unifornc
solrc iodos os Ioncns?
Tcniarcnos aqui clicar sunariancnic a grandc
difcrcna cnirc os cnicndincnios Iunanos; dcois disio
scra facil conrccndcr a causa da difcrcna cnirc os
Ioncns c os aninais.
a} Ao icrnos vivido or algun icno c nos
acosiunado con a unifornidadc da naiurcza,
adquirinos un Ialiio gcral clo qual iransfcrinos
scnrc o conIccido ao dcsconIccido c concclcnos quc
o uliino sc arccc con o rinciro. Por ncio dcsic
rincio gcral c Ialiiual, considcranos quc un
raciocnio odc lascar-sc cn un unico ccrincnio c
cscranos un cvcnio sinilar con algun grau dc
ccricza, sc o ccrincnio foi fciio con caiidao c livrc dc
ioda circunsiancia csiranIa. Considcranos, orianio, dc
grandc inoriancia olscrvar as conscqucncias das
coisas, c cono una cssoa odc sucrar cn nuiio a
ouira cn aicnao, ncnoria c olscrvaao, o quc
roduzira una grandc difcrcna cn scus raciocnios.
l} Sc un cfciio c roduio dc una conlicaao
dc causas, un csriio odc scr nais anlo quc ouiro c
csiar nais lcn caaciiado ara alarcar iodo o sisicna
dc oljcios c infcrir accriadancnic suas conscqucncias.
c} Un Ioncn c caaz dc naniular una cadcia
dc conscqucncias nais longa do quc ouiro |Ioncn|.
d} Poucos Ioncns odcn cnsar or longo
icno scn nisiurar as idcias c confundir unas con as
ouiras. Esia dclilidadc aarccc cn varios graus.
c} A circunsiancia da qual dccndc o cfciio csia
gcralncnic cnvolia cn ouiras circunsiancias quc lIc sao
csiranIas c cirnsccas. Sua scaraao frcqucnicncnic
rcqucr grandc aicnao, rigor c suiilcza.
f} A fornaao dc rincios gcrais a ariir dc
olscrvacs ariicularcs c una ocraao nuiio dclicada,
c nao Ia nada nais usual, dcvido rcciiiaao c
liniiaao csiriiual quc nao considcra iodos os angulos
|da qucsiao|, quc concicr crros a csic rcsciio.
g} Quando sc raciocina airavcs dc analogias,
qucn icn nais ccricncia ou nais rcsicza ara
sugcrir analogias raciocinara nclIor.
I} As icndcncias dcvidas aos rcconcciios,
cducaao, aiao, ariidos oliicos cic. icn nais
influcncia solrc alguns csriios do quc solrc ouiros.
i} Dcois dc icr adquirido confiana no
icsicnunIo Iunano, os livros c os dialogos anlian a
csfcra da ccricncia c do cnsancnio cn un Ioncn
nais quc cn ouiro.
Scria facil dcscolrir ouiros faiorcs quc roduzcn
difcrcnas cnirc os cnicndincnios Iunanos (Hunc}.
SEO X - DOS MlLAGHES - PHlMElHA PAHTE
1 Da inicrcssanic cnircvisia quc Hunc conccdcu a
Jancs Doswcll, cn 7 dc julIo dc 1776, c conIccida a
cclclrc assagcn do rinciro. nunca nais nuiri
qualqucr crcna cla Fcligiao dcsdc quc conccci a lcr
Loclc c Clarlc" (Doswcll, An Accouni ol ny lasi
inicrvicw wiiI David Func", cii. or N. K. SniiI,
Duogucs Conccnng Nutuu Hcgon, dc Hunc, Lilcral
Aris, 1947, . 76}. Hunc rcicndc, ialvcz, nosirar sua
inicnao dc criiicar a lasc racional da icologia naiural,
dcfcndida ianio or Loclc c Clarlc cono or ouiros
nciafsicos do scculo XVIII, c acciia quasc
univcrsalncnic clos cnsadorcs da Ilusiraao. Dc nodo
gcral, odcnos dizcr quc os arguncnios da icologia
naiural alrangcn dois noncnios. u} con lasc no
arguncnio do dcsgnio" (scao XI}, a icologia naiural
dcfcndc a icsc dc quc ianio a cisicncia cono iodos os
airiluios dc Dcus odcn scr conIccidos cla razao
naiural c I} csia visao da rcligiao da naiurcza odc scr
sulcncniada cla rcvclaao, cuja validadc c garaniida
cla ocorrcncia dc nilagrcs, quc, or scu iurno, sao
aoiados or alundanic cvidcncia Iisiorica (scao X}. As
sccs X c XI consiiiucn, dc acordo con SicIcn, arics
dc un unico arguncnio, quc julganos icr sido clalorado
or Hunc ara nosirar a invialilidadc dos noncnios (u
c I} da icologia naiural. (SicIcn, L. EngsI TIougIt n
tIc EgItccntI Ccntu Londrcs, 1902, vol. I, . 310}. |N.
do T.|

2 JoIn Tilloison (1630-1694}, influcnic icologo c
arccliso dc Canicrlury a ariir dc 1691, arcscnia o
arguncnio quc Hunc sunariza, no Dscousc ugunst
TunsuIstunton, ullicado cn 1684, da scguinic
nancira. Todo Ioncn icn iao grandc cvidcncia dc quc
a iransulsianciaao c falsa cono icn dc quc a rcligiao
crisia c vcrdadcira. Suondc quc a iransulsianciaao
fizcssc aric da douirina crisia, dcvcria cniao icr a
ncsna confirnaao con o iodo, isio c, nilagrcs. Mas,
dcnirc iodas as douirinas do nundo, cla c
cculiarncnic incaaz dc scr rovada or un nilagrc.
Pois, sc un nilagrc fossc clalorado ara rova-la, a
roria scgurana quc lcva algucn a acciiar a vcrdadc
do nilagrc o lcva a considcrar a falsidadc da douirina,
isio c, airavcs da clara cvidcncia dos scniidos. Para quc
un nilagrc ossa rovar quc o quc clc vc no sacrancnio
nao c o ao, nas o coro dc Crisio, clc icn acnas o
icsicnunIo do scniido; c csic ncsno icsicnunIo
aarccc ara rovar quc o quc clc vc no sacrancnio nao
c o coro dc Crisio, nas o ao". (Tilloison, vol. II, . 448;
ciiado or Flcw, oI. ct., . 172}. |N. do T.|

3 Nas cdics K c L lc-sc. cn ioda Iisioria rofana".

4 O arguncnio" consiiiuira odcrosa lacrcira, sc
uiilizado clos salios c douios", conira iodo iio dc
narraiivas solrc fcnncnos solrcnaiurais. Aludindo dc
nodo clciio aos salios c douios", Hunc csia
inliciiancnic colocando scu arguncnio fora do alcancc
do Ioncn conun. quc o uliino considcra qualqucr
unifornidadc da naiurcza, cnlora icnoral c acidcnial,
cono valida, ja quc sua rincial caracicrisiica c a
crcdulidadc. ncnIuna fraqucza da naiurcza Iunana
cscrcvc Hunc c nais noiavcl c nais univcrsal do quc a
quc dcnoninanos crcdulidadc" (Tutudo, I, iii, . 112}. O
salio, clo conirario, icn lcna conscicncia dc quc
acnas as scqucncias invariavcis odcn scr cncaradas
cono causais c cono os fundancnios da crcna; or
cssc noiivo clc inicia suas luscas con ccria dosagcn dc
cciicisno. Da quc, 1} o salio adniic quc sua ccciaiiva
accrca dc cvcnios fuiuros scra inicirancnic conrovada,
acnas quando lascada cn ccricncia infalvcl", c 2}
nas siiuacs cn quc crdura ccrio grau dc
rolalilidadc, isio c, a ccciaiiva c confirnada or
alguna, nas nao or ioda cvidcncia ccrincnial, o
salio dcvc coniralalanar as ccricncias oosias c
icndcr ara a quc sc nosirar favorccida or naior
nuncro dc ccrincnios c olscrvacs". |N. do T.|

5 Nas cdics dc K a M lc-sc. A inaginaao Iunana
nao aconanIa naiuralncnic sua ncnoria.

6 A csiruiura nciodologica cosia rcsunidancnic na
noia 69, dcsia scao, c iransfcrida or Hunc ara
csiudar o raciocnio" lascado no dcoincnio do
'icsicnunIo Hunano". nuclco irasnissor dc iodos os
cvcnios coiidianos, Iisioricos, naravilIosos c
nilagrosos. |N. do T.|

7 Pluiarco cn Vtu Cutons (Hunc}.

8 Ccriancnic, ncnIun Iindu odcria icr ccricncia
do congclancnio da agua cn clinas frios, visio quc a
naiurcza sc arcscnia dc nancira inicirancnic
dcsconIccida ara clc, c-lIc, orianio, inossvcl
afirnar u o o quc rcsuliara do fcnncno. rcciso
fazcr un novo ccrincnio, cnlora sua conscqucncia
scja scnrc inccria. As vczcs odc-sc conjciurar
ncdianic analogia o quc ocorrcra; orcn, iraia-sc ainda
dc ncra conjciura. Dcvc-sc adniiir quc, no rcscnic
ccnlo dc congclaao, o cvcnio sc roduz
conirariancnic s rcgras da analogia, dc ial nodo quc
un Iindu nao odcria cscra-lo. A aao do frio solrc a
agua nao sc roccssa gradaiivancnic scgundo os
difcrcnics graus dc frio; ao conirario, quando a agua
aiingc o onio dc congclaao, assa nun insianic do
csiado lquido ara o solido. Tal fcnncno odc, iodavia,
dcnoninar-sc cxtuodnuo, c sc rcqucr foric
icsicnunIo ara fazc-lo crvcl aos ovos dc clina
qucnic. Acsar disso, nao c considcrado nucuoso c
ncn conirario ccricncia unifornc do curso da
naiurcza cn quc iodas as circunsiancias sao idcniicas.
Os Ialiianics dc Sunaira scnrc icn olscrvado o fluir
das aguas cn scu rorio clina c considcran o
congclancnio dc scus rios cono algo rodigioso.
Porquanio janais viran a agua cn Moscou duranic o
invcrno c nao odcn, or conscguinic, afirnar
razoavclncnic quais scrian suas conscqucncias (Hunc}.

9 s vczcs, un cvcnio odc nao uccc, cn s ncsno,
conirario s lcis da naiurcza, c scn duvida, sc fossc rcal,
cn razao dc algunas circunsiancias, odcria
dcnoninar-sc un nilagrc, orquc, dc faio, c conirario a
csias lcis. Assin, sc una cssoa quc rcicndcssc icr
auioridadc divina ordcnassc a un cnfcrno quc sc
curassc, a un Ioncn sadio quc norrcssc, s nuvcns
quc dcrranasscn agua, aos vcnios quc vcniasscn, cn
una alavra, sc ordcnassc varios cvcnios naiurais quc
olcdcccsscn dc incdiaio sua ordcn. csics, sin,
odcrian scr corrciancnic considcrados nilagrcs,
orquc ncsic caso sao rcalncnic conirarios s lcis da
naiurcza. Porquc, sc crsisic alguna susciia dc quc o
cvcnio c a ordcn cniiida concordaran or acidcnic, nao
Ia ncnIun nilagrc ncn iransgrcssao das lcis naiurais.
Mas sc sc cclui csia susciia Ia cvidcnicncnic un
nilagrc c una iransgrcssao dcsias lcis, orquc nada
odc scr nais conirario naiurcza quc o faio dc quc a
voz ou ordcn dc un Ioncn icnIa scnclIanic
influcncia. Un nilagrc odc dcfinir-sc csiriiancnic
dcsic nodo. c u tunsgcssuo dc unu c du nutuczu cu
uouo utcuu du Dundudc ou cu ntcosuo dc
ugun ugcntc nusuc. Un nilagrc odc scr cognoscvcl
ou nao clos Ioncns. Isio nao alicra sua naiurcza c
csscncia. Quc una casa ou un navio sc clcvcn no ar c
un Visvcl nilagrc. Quc sc lcvanic una cna c un
nilagrc igualncnic rcal, sc lcn quc nao iao noiavcl
ara nos quando nao Ia vcnio, cnlora sc ncccssiic iao
ouca fora ara sua rcalizaao (Hunc}.
SEGUNDA PAHTE
1 Nas cdics K a L lc-sc. cn qualqucr Iisioria".

2 As cdics dc K c N arcscnian csic aragrafo cono
noia.

3 Nas cdics dc l a N lc-sc asiucioso inosior.

4 Scn duvida, odc-sc oljciar aqui quc roccdo
icncrariancnic c forno ninIas oinics a roosiio dc
Alcandrc acnas clo rclaio do assunio fciio or
Luciano, scu dcclarado ininigo. Ccriancnic, scria
dcscjavcl quc iivcsscn sido conscrvados alguns dos
rclaios ullicados or scus disculos c cunliccs. A
oiniao c o conirasic quc cisicn solrc o caraicr c a
conduia dc un ncsno Ioncn, quando dcscriios or
un anigo ou ininigo, sao iao grandcs, ncsno na vida
coiidiana c nuiio nais ainda ncsias qucsics rcligiosas,
cono cnirc dois Ioncns dc fana nundial, or ccnlo,
Alcandrc c Sao Paulo. Vcja-sc una caria a Cillcri
Wcsi, Esq., accrca da Convcrsao c aosiolado dc Sao
Paulo" (Hunc}.

5 Parccc-nos quc os arguncnios dc Hunc conira a
vialilidadc dos nilagrcs nosiraran. 1} quc c cnirc as
nacs ignoranics c larlaras quc a ocorrcncia dc
nilagrcs c nais conun c alundanic, 2} quc as aics
da sucsu c da udnuuo sao icndcncias univcrsais da
naiurcza Iunana c quando ligadas ao scniincnio
rcligioso inclcn os Ioncns a una conduia
dcsconirolada, 3} quc cada nilagrc icn a finalidadc
csccfica dc csialclcccr un sisicna rcligioso c, cono
cn rcligiao iudo o quc c difcrcnic c coniradiiorio, os
nilagrcs dc una rcligiao sao cvidcncias conira os
nilagrcs das ouiras, c 4} quc o nilagrc inoria
naviolcniaao do curso nornal da naiurcza c, cono
acnas a ccricncia confcrc auioridadc ao icsicnunIo
Iunano c scgurana accrca das lcis da naiurcza,
ncnIun icsicnunIo Iunano sc nivcla a una rova, ou
aiingc o grau dc rovavcl. |N. do T.|

6 Na cdiao L Hunc anoia. Hst., livro 4, ca. 8. Na
cdiao N clc anoia. Hisi., livro 5, ca. 8. En vcrdadc, a
assagcn ocorrc cn Hstus, livro IV, ca. 81. Sucinio
arcscnia quasc o ncsno rclaio na Vdu dc Vcsusuno
(Hunc}.

7 Aquclcs quc csiavan rcscnics coniinuan a
ncncionar os dois cisodios, quando ja dciou dc scr
concnsaiorio roagar una ncniira." |Trad. or Anoar
Aic|.

8 Esic livro foi cscriio or M. Monigcron, consclIciro
ou juiz no Parlancnio dc Paris, Ioncn dc inoriancia c
rcuiaao, quc ianlcn foi un nariir dc sua causa c
quc csia diz-sc cn alguna risao dcvido ao scu livro.
Ha ouira olra cn ircs voluncs, dcnoninada Hccuc dcs
nuccs dc `uIIc Pus, quc rcvcla varios dcsics
nilagrcs c c rcccdida or un rcfacio nuiio lcn
cscriio. Scn duvida, cn iodo o livro sc faz una ridcula
conaraao cnirc os nilagrcs dc nosso Salvador c os do
aladc, na qual sc afirna quc a cvidcncia dos uliinos c
igual dos rinciros. cono sc o icsicnunIo dos
Ioncns udcssc scr conarado con o do rorio Dcus,
quc guiou a cna dcsics insirados cscriiorcs. En
vcrdadc, sc csics cscriiorcs fosscn acnas considcrados
cono icsicnunIos Iunanos, o auior franccs c lasianic
nodcrado cn sua conaraao, visio quc odcria
rcicndcr, con alguna aarcnic razao, quc os nilagrcs
janscnisias sucran os ouiros cn cvidcncia c
auioridadc. Os rclaios quc scgucn foran iirados dc
docuncnios auicniicos, quc aarcccn no livro ja
ncncionado.
Muiios dos nilagrcs do aladc Paris foran
conrovados incdiaiancnic or icsicnunIo anic a
oficialidadc ou coric ciscoal dc Paris, sol o conirolc do
cardcal Noaillcs, cuja rcuiaao dc inicgridadc c ialcnio
janais foi osia cn duvida. Inclusivc or scus ininigos.
Scu succssor no arcclisado cra ininigo dos
janscnisias c or csia razao foi ronovido ara a dioccsc
cla Coric. Acsar dc vinic c dois rciiorcs ou curcs dc
Paris, con grandc scricdadc, icrcn-no rcssionado ara
caninar csics nilagrcs quc, afirnavan, sao conIccidos
dc iodos c indiscuiivclncnic ccrios, o cardcal
saliancnic sc alsicvc dc canina-los.
O ariido nolinisia Iavia icniado dcsacrcdiiar
csics nilagrcs nun caso. o dc Madcnoisclic Lc Franc.
Mas, alcn dc quc scus roccdincnios foran, cn varios
onios, os nais irrcgularcs, csccialncnic or ciiar
acnas alguns dos icsicnunIos janscnisias, aos quais
sulornaran alcn disso, digo, incdiaiancnic sc viran
rcssionados or una nuvcn dc novos icsicnunIos
(nais ou ncnos ccnio c vinic}, cn sua naioria cssoas
dc crcdiio c dcsiaquc dc Paris quc juraran cla
roccdcncia do nilagrc. E isio foi aconanIado or una
solcnidadc c scria aclaao ao Parlancnio. Mas o
Parlancnio foi roilido dc iniscuir-sc ncsic assunio.
Finalncnic sc olscrvou quc, quando os Ioncns csiao
inflanados clo ardor c cniusiasno, nao Ia grau dc
icsicnunIo Iunano iao odcroso quc nuo ossa scr
oliido a favor do naior alsurdo. E aquclcs quc fosscn
iao ingcnuos quc caninasscn o assunio or csic ncio
c luscasscn dcfciios ariicularcs no icsicnunIo,
odcn csiar quasc ccrios quc scrao cnganados. Dcvia
scr una olrc inosiura, ccriancnic, quc nao odia
rcvalcccr ncsia disuia.
Todos os quc csiivcran na Frana naqucla coca
ouviran falar na rcuiaao dc M. Hcraui, o Lcutcnunt
dc Pocc, cujo zclo, crsicacia, aiividadc c clcvada
inicligcncia ocasionaran grandc adniraao. Esic
nagisirado, quc cla naiurcza dc scu osio c quasc
alsoluio, csiava invcsiido dc lcnos odcrcs a fin dc
surinir ou dcsacrcdiiar csscs nilagrcs c
frcqucnicncnic dciinIa c caninava os icsicnunIos c
as cssoas quc iinIan rclaao con os nilagrcs, nas
janais dc cIcgar a una conclusao saiisfaioria conira
clcs.
No cisodio dc Madcnoiscilc TIilaui, cnviou o
cclclrc Dc Sylva ara quc a caninassc. Sua infornaao
c nuiio curiosa. O ncdico dcclara quc c inossvcl quc
cla icnIa csiado iao cnfcrna cono afirnan os
icsicnunIos, orquc, sc iivcssc csiado, nao icria odido
nclIorar iao dcrcssa c gozar dc iao crfciia saudc.
Cono Ioncn dc lon scnso, raciocinou scgundo as
causas naiurais, nas o ariido quc lIc ounIa afirnou
quc iudo cra niraculoso c quc o infornc do ncdico cra a
nclIor rova disso.
Os nolinisias sc cnconiravan nun irisic dilcna.
Nao sc aircvian a afirnar a conlcia insuficicncia do
icsicnunIo Iunano cono rova dos nilagrcs. E, dc
ouiro lado, cran olrigados a rcconIcccr quc csscs
nilagrcs iinIan sido rcalizados clo Dialo c or
fciiicciras, cnlora lIcs disscsscn quc os judcus da
Aniiguidadc ja Iavian rccorrido a csic rccurso..
NcnIun janscnisia icvc dificuldadc ara clicar
a ccssaao dos nilagrcs quando o ccniicrio foi fccIado
or dccrcio rcal, O quc roduzia csics cfciios
ciraordinarios cra o ncro coniaio con o iunulo |do
aladc| c, cono ningucn odia aroinar-sc do iunulo,
nao sc odian cscrar nais iais cfciios. vcrdadc quc
Dcus odcria dcrrular os nuros a qualqucr noncnio,
nas Elc c dono dc suas rorias graas c olras c nao
nos calc clica-las. Elc nao dcrrulou os nuros dc
iodas as cidadcs, cono os dc Jcrico, ao son das
ironlcias, ncn alriu a risao dos aosiolos, cono fcz
con a dc Sao Paulo?
Nada nais ncn ncnos quc o duquc dc CIaiillon,
duquc c ar da Frana, da nais ilusirc fanilia c csiirc,
da o icsicnunIo dc una nilagrosa cura rcalizada nun
dc scus scrvos, quc Iavia vivido varios anos cn sua casa
con una alavcl c visvcl cnfcrnidadc.
Concluirci olscrvando quc ncnIun clcro c nais
cclclrc clo rigor da vida c dos cosiuncs quc o clcro
sccular da Frana, ariicularncnic os rciiorcs ou cucs
dc Paris quc icsicnunIan csias inosiuras.
A insiruao, o cngcnIo c rolidadc dcsics
cavalIciros c a auioridadc das frciras dc Pori-Foyal os
fizcran fanosos cn ioda a Euroa. Scn duvida, iodos
icsicnunIan o nilagrc quc sc roduziu na solrinIa do
cclclrc Pascal, cujo ialcnio c vida dcvoia sao lcn
conIccidos. O fanoso Facinc rclaia csic nilagrc cn sua
cclclrada Hstu dc Pot-Hou c o dcfcndc con iodas
as rovas fornccidas or una nuliidao dc frciras,
saccrdoics, ncdicos c Ioncns do nundo, iodos dc
induliiavcl rcuiaao. Alguns Ioncns dc lciras,
csccialncnic o liso dc Tournay, crcran quc csic
nilagrc cra iao scguro quc o usaran ara rcfuiar os
aicus c os livrc-cnsadorcs. A rainIa da Frana, quc
iinIa grandcs rcvcncs conira Pori-Foyal, cnviou scu
rorio ncdico ara caninar o nilagrc, c o ncdico
voliou conlciancnic convcriido. En una alavra, a
cura solrcnaiural cra iao inconicsiavcl quc, duranic
algun icno, salvou o nosiciro da runa a quc csiava
ancaado clos jcsuias. Sc Iouvcssc sido un logro,
scgurancnic icria sido dcscolcrio or iao sagazcs c
odcrosos advcrsarios, c dcvcrian arcssar a runa dc
qucn o forjou. Nossos icologos, quc odcn consiruir un
casiclo naravilIoso con naicriais iao dcsrczvcis, quc
rodigioso cdifcio odcrian lcvaniar con csias c nuiias
ouiras circunsiancias quc nao ncncionci! Quanias vczcs
icrian rcssoado cn nossos ouvidos os noncs dc Pascal,
dc Facinc, dc Arnaud c dc Nicolc? Mas, sc sao salios,
scria nclIor quc adoiasscn o nilagrc cono nil vczcs
nais valioso quc iodo o rcsio da colcao. Alcn disso,
odc scrvir-lIcs nuiio nais ara sua finalidadc. Porquc
cssc nilagrc sc rcalizou rcalncnic clo coniaio dc un
auicniico csinIo sagrado dos sagrados csinIos quc
conunIan a sagrada coroa, a qual cic. (Hunc}.

9 Lucrccio (Hunc}.

10 Nouun Ogunun, Lil. II, aI. 29 (Hunc}.

11 A ironia quc crassa ncsia assagcn icn
lcvaniado as nais violcnias criicas conira Hunc. En
grandc aric c ciiada ara ccnlificar a nancira
zonlcicira c irrcsonsavcl con quc clc discuic os nais
sagrados ioicos. SniiI rocura, no cnianio, jusiificar a
aiiiudc dc Hunc, inicrrciando o icio ciiado cn sua
crscciiva Iisiorica. Mosira quc, na coca da
Ilusiraao, as igrcjas Fcfornadas cnicndian quc a fc, ou
ncsno un csiudo conrccnsivo das Escriiuras, cra
inossvcl scn o auilio da graa, confcrida cla
Divindadc, c quc a fc ocrava nos Ioncns dc nodo
urancnic niraculoso. Foi dcsic nodclo quc Hunc
dccalcou, scgundo SniiI, a sua conclusao. (N. K. SniiI,
cn sua dcfiniiiva cdiao dos Duogucs Conccnng
Nutuu Hcgon, dc Hunc, Lilcral Aris, 1947, . 47.} |N.
do T.|
SEO Xl - DA PHOVlDENClA PAHTlCULAH E DO
ESTADO FUTUHO
1 A cdiao K iinIa o scguinic iiiulo. Das
conscqucncias raiicas da rcligiao naiural. vcja-sc noia
1, . 109, scao .

2 Luciano (Hunc}.

3 Luciano (Hunc}.

4 Id. c Dio (Hunc}. A rcfcrcncia diz rcsciio ao
incrador Marco Aurclio. |N. do T.|

5 O anigo cciico dc Hunc, ncianorfoscado cn
Eicuro, inicia aqui a criica ao arguncnio do dcsgnio",
quc, cono ncncionanos na noia 66, da scao X, c o
fundancnio da icologia naiural c o icna ccniral dcsia
scao. Duilcr, or ccnlo, afirna quc o arguncnio do
dcsgnio c acciio, or rincio, cono inqucsiionavcl,
ois, scgundo clc, nao Ia ncccssidadc dc raciocnios
alsiraios.., ara convcnccr un cnicndincnio scn
rcvcncs, quc un Dcus quc fcz c govcrna o Mundo...,
ara un csriio scn rcvcncs, nilIarcs dc casos dc
dcsgnios unicancnic rovan un lancjador" (VoIs,
cd. Cladsionc, Oford, 1896, vol. II, . 695}. Enlora
rcconIca a irrcfuialilidadc do arguncnio do dcsgnio",
cono csscncial ara csialclcccr un odcr inicligcnic c
invisvcl", Hunc acrcdiia quc cssc arguncnio, or scr dc
lasc rcflciva, nao dcscncnIa ncnIuna funao solrc
a rcligiao nasccnic. O Ioncn nao conca a acrcdiiar
orquc ariicia naravilIado da noiavcl ordcn c
rcgularidadc da naiurcza; clo conirario, ncdida quc a
ordcn c nais rcgular c unifornc, isio c, a naiurcza c
nais crfciia, c ncdida quc o Ioncn sc faniliariza
con a crfciia ordcnaao dos fcnncnos naiurais,
dininui scu inicrcssc clo canc c analisc da naiurcza.
Nao c, orianio, airavcs da conicnlaao da
unifornidadc da naiurcza quc nasccn as nocs lasicas
da rcligiao, nas da olscrvaao dos cvcnios da vida c das
aics naiurais dc ncdo c cscrana quc inulsionan
consianicncnic o csriio Iunano. (Hunc, TIc Nutuu
Hsto o Hcgon, cdiao H. E. Fooi, Sianford Univcrsiiy
Prcss, 1967, . 24-5 c 28-9.} |N. do T.|

6 Na cdiao K lc-sc. nos dcgraus ou cscala da razao.

7 Na cdiao K lc-sc. cscala' cn lugar dc asccnsao".

8 Tcndo crcclido quc o suosio Eicuro Iavia
icrninado scu longo discurso, Hunc inicrfcrc cn nonc
do ilusirc audiiorio aicnicnsc c arcscnia una oljcao,
quc lasicancnic consisic cn uiilizar o raciocnio or
analogia ara avcriguar a ossvcl scnclIana cnirc as
olras Iunanas c a olra airiluda ao Scr Surcno. |N.
do T.|

9 O anigo cciico dc Hunc rcfuia a ossililidadc do
raciocnio or analogia, clo ncnos ncsic caso, icndo cn
visia a infiniia difcrcna" dos oljcios, ois o quc c
cvidcnic ara as olras c aios Iunanos nao o c cn
rclaao s olras dc Dcus. Ao conirario dc un Ioncn
quc odc scr circunscriio c cliciiado clo gcncro
Honcn, Dcus c un Scr unico no univcrso, quc nao c
conrccndido sol ncnIuna csccic ou gcncro', c c
conIccido acnas or suas olras. Evidcncia-sc, assin,
quc sc iraia da infcrcncia dc un caso ariicular c unico,
ara jusiificar un cfciio ariicular c unico. Tal siiuaao
nao crniic, cono no caso do Ioncn c scu aricsanaio,
naior lilcrdadc cn nossas suosics", ja quc a
infcrcncia ncn c aoiada or ccricncias anicriorcs c
ncn odc scr conarada con ouiras ccricncias. |N.
do T.|

10 En gcral, crcio quc sc odc csialclcccr cono
rincio quc, sc una causa soncnic c conIccida clos
scus cfciios ariicularcs, dcvc scr inossvcl infcrir
novos cfciios a ariir dcssa causa, visio quc as
qualidadcs ncccssarias ara roduzir csics novos cfciios
conjuniancnic con os anicriorcs dcvcn scr difcrcnics,
ou sucriorcs, ou dc ocraao nais cicosa quc aquclcs
quc sinlcsncnic roduziran o cfciio, quc c a unica
origcn dc nosso suosio conIccincnio da causa.
Porianio, janais icrcnos razao ara suor a cisicncia
dcsias qualidadcs. Afirnar quc os novos cfciios
roccdcn sinlcsncnic dc una coniinuaao da ncsna
cncrgia quc ja c conIccida clos rinciros cfciios nao
rcnovcra a dificuldadc. Porquc, cnlora acciiando quc o
caso scja assin (o quc rarancnic odc scr suosio}, a
roria coniinuaao c rcalizaao dc una cncrgia
scnclIanic (ois c inossvcl quc cla scja ioialncnic a
ncsna}, afirno quc csia rcalizaao dc una cncrgia
scnclIanic, cn difcrcnics criodos dc csao c dc
icno, c una suosiao nui arliiraria, c quc nao odc
conscrvar iraos dos cfciios dos quais sc dcrivou
originalncnic nosso conIccincnio da causa. Sc
concordanos quc a causa infcrida dcvc scr
rigorosancnic roorcional, cono dcvcria sc-lo, ao cfciio
conIccido, c inossvcl quc ossa ossuir qualidadcs
clas quais odcn infcrir-sc novos ou difcrcnics cfciios
(Hunc}.

11 Convcn olscrvar quc isio quc Hunc dcnonina
dcsinicrcssadancnic dc un rollcna" rcrcscnia dc
faio a dificuldadc nais scria dc iodo o dialogo. E quc
Hunc duvida quc una causa, scndo iao singular c
ariicular, ossa scr conIccida unicancnic cla
inscao dc scu cfciio, quc c igualncnic singular c
ariicular. A sua duvida c un corolario dircio c olvio do
quc ficou diio anicriorncnic a roosiio dos raciocnios
u o c ccrincnial. O rinciro iio dc raciocnio
inoria cn adniiir quc qualqucr coisa concclvcl odc
scr a causa dc qualqucr coisa. Enquanio o scgundo iio
considcra quc acnas os cvcnios rclacionados or
conjunao consianic, dos quais iivcnos ccricncia
dircia, ou sao analogos a ouiros cvcnios ccricnciados,
ofcrcccn lasc suficicnic c ncccssaria ara sc lcvaniar a
infcrcncia dc un cla rcscna do ouiro. Ora, as uliinas
condics nao sao rccncIidas quando sc iraia do
raciocnio nodclado clo arguncnio do dcsgnio', ois
suonos o univcrso, un cfciio singular c inconaravcl,
scr a rova dc Dcus, una causa nao ncnos singular c
inconaravcl, vinos quc a infcrcncia causal sc lascia
cn una csccc dc oIctos", ou scja, na conjunao
rcciida dc nuliilos casos quc sao caiancnic
sinilarcs, ou quc arcscnian ccrio grau dc analogia con
os scus airiluios. Porianio, quando dcaranos con algo
quc nao cricncc a ncnIuna csccic", nao odcnos
airavcs da ccricncia c da olscrvaao infcrir algo quc o
uliraassc; c, or causa dc sua singularidadc, nao
odcnos igualncnic avcrigua-lo ncdianic o raciocnio
or analogia. |N. do T.|
SEO Xll - DA FlLOSOFlA ACADEMlCA OU
CETlCA - PHlMElHA PAHTE
1 A criica ao nciodo dc Dcscarics, csccialncnic do
Dscous dc u MctIodc, fciia or Hunc, c cvidcnic ncsia
assagcn. Para Hunc nao cisicn rincios cvidcnics c
convinccnics c nao odcnos igualncnic confiar
ioialncnic cn ncnIuna dc nossas faculdadcs
csiriiuais. A duvida, ara clc, nao c rovisoria cono a
dc Dcscarics. O rogrcsso quc o cnicndincnio Iunano
cIcga a alcanar c considcrado Iioiciico. Toda dcduao
c inccria c sujciia a consianics rcviscs. As dcscolcrias
filosoficas dcvcn scr, scgundo Hunc, circunscriias clo
rolalilisno, ou nclIor, iodas as clicacs dcvcn scr
visias cono icniaiivas dcsiinadas a scrcn sulsiiiuidas
or ouiras. |N. do T.|

2 Hunc, no cnianio, adniic quc o cciicisno
caricsiano, scndo nais nodcrado, odc scr cncarado
cono razoavcl. En vcrdadc, o quc clc cnicndc or
nodcrado ncsic conicio rcflcic, dc ccria nancira, as
rcgras do nciodo dc Dcscarics, cono aarcccn na
scgunda aric do Dscous dc u MctIodc. |N. do T.|

3 Hunc dcdica a scgunda aric dcsia scao ao csiudo
dcsic cciicisno, con rcfcrcncia ao raciocnio alsiraio c
ao raciocnio noral. |N. do T.|

4 Ciianos csic arguncnio do Dr. Dcrlclcy. Na
rcalidadc, a naioria dos cscriios dcsic nui cngcnIoso
auior consiiiucn as nclIorcs lics dc cciicisno quc sc
odcn cnconirar cnirc os filosofos aniigos c nodcrnos,
scn ccciuar a Daylc. No froniiscio do scu livro
dcclara, iodavia, ic-lo cscriio ianio conira os cciicos
cono conira os aicus c livrc-cnsadorcs, o quc c
induliiavclncnic nuiio ccrio. Mas quc iodos os scus
arguncnios, cnlora dirigidos a ouiro fin, sao cn
rcalidadc ncrancnic cciicos, odc scr olscrvado clo
faio dc quc clcs nao adniicn rcsosia c nao roduzcn
convicao. Scu unico cfciio consisic cn causar una
noncnianca surrcsa, irrcsoluao c confusao, quc
rcsulian do cciicisno (Hunc}.
SEGUNDA PAHTE
1 Qualqucr quc scja a disuia accrca dos onios
naicnaiicos, dcvcnos adniiir quc Ia Ponios fsicos, isio
c, arics da cicnsao quc nao odcn scr divididas ou
dininudas, ncn cla visao c ncn cla inaginaao.
Esias inagcns, orianio, quc sc acIan rcscnics na
faniasia ou nos scniidos, sao conlciancnic
indivisvcis. Por conscguinic, os naicnaiicos dcvcn
adniiir quc sao ncnorcs quc qualqucr aric rcal da
cicnsao. Scn duvida, nada arccc nais scguro razao
quc un nuncro infiniio dcsics onios conondo una
cicnsao infiniia. E dcvc scr ainda nais ccrio quc un
nuncro infiniio daquclas arics infiniiancnic cqucnas
quc dcvcn suor-sc infiniiancnic divisvcis (Hunc}.
Hunc, cn confornidadc con Daylc, assunindo
quc a douirina dos onios naicnaiicos c indcfcnsavcl,
rccorrc Iioicsc dos onios fsicos, cnicndcndo or
fsicos os onios qualiiaiivancnic caracicrizados cn
icrnos visvcis c iangvcis. (Daylc, Dctonnuc Istoquc
ct ctquc, 5 cd., Ansicrda, 1734, vcrlcic Zcnon".} O
conIccincnio quc Hunc iinIa da olra dc Daylc odc scr
consiaiado clas noias quc clc naniinIa duranic a
fciiura do Tutudo cn quc o nonc dc Daylc aarccc
ncncionado cinco vczcs. (Vcja-sc, dc E. C. Mossncr,
Hunc's Early Mcnoranda", 1729-1740, Jounu o tIc
Hsto o Idcus, vol. IX, n 4, ouiulro, 1948, . 492-
518.} |N. do T.|

2 Nao nc arccc inossvcl cviiar csias coniradics c
alsurdos sc sc adniic, roriancnic falando, quc nao
Ia idcias gcrais ou alsiraias, nas quc iodas as idcias
sao, na rcalidadc, ariicularcs, adcridas a un icrno
gcral quc cvoca, cn ccrias ocasics, a ouiros
ariicularcs quc sc arcccn, cn ccrias circunsiancias,
con a idcia rcscnic no csriio. Assin, quando usanos
o icrno 'cavalo", incdiaiancnic vcn cn nossa ncnic a
idcia dc un aninal lranco ou rcio, dc dcicrninado
iananIo ou forna; nas cono o icrno cavalo" c
gcralncnic alicado a aninais dc ouiras corcs, fornas c
iananIo, csias idcias, cnlora nao csicjan agora
rcscnics na inaginaao, sao facilncnic rccordadas clo
nosso raciocnio c as concluscs |quc fazcnos| roccdcn
da ncsna nancira, isio c, cono sc clas rcalncnic
csiivcsscn rcscnics. Sc sc adniic isio cono arccc
razoavcl conclui-sc quc iodas as idcias dc quaniidadc,
accrca das quais raciocinan os naicnaiicos, nao sao
nais quc ariicularcs c scnclIanics s sugcridas clos
scniidos c a inaginaao c, or conscguinic, nao odcn
scr indcfinidancnic divisvcis. E suficicnic lcvar isio cn
considcraao, scn dcscnvolvcr nais o assunio, o quc c
dcccrio cocrcnic con o faio dc iodos os ananics da
cicncia nao sc corcn ao ridculo c ao dcsrczo dos
ignoranics or suas concluscs. Esia arccc scr a
soluao nais facil dc iodas csias dificuldadcs (Hunc}.

3 Ao conirario dc Daylc, quc dcfinc o irronisno cono
a aric dc dclaics solrc iodas as coisas scn janais
assunir qualqucr osiao, a nao scr a suscnsao do
juzo" (Daylc, oI. ct., vcrlcic PyrrIon", iono IV, .
669-674}, Hunc nao o considcra cono una aric", nas
cono una scric dc arguncnios quc inlica o
dcscnvolvincnio dc un ccrio iio dc aiiiudc accrca dc
iodos os rollcnas raiicos c icoricos. O nuclco da icsc
irrnica consisic cn dcsiacar quc accrca dc qualqucr
rollcna nao Ia lasc racional ara dcicrninar quc iio
dc soluao dcvc scr dada ao oljcio cn discussao.
Quando, or ccnlo, dois juzos cniran cn confliio,
nao Ia lasc racional ara sc oiar or un dos dois.
Porianio, ncnIuna arca raiica ou icorica c ossvcl dc
scr alada ao nvcl do conIccincnio scguro c
indiscnsavcl. Hunc concorda quc a analisc irrnica
nao odc scr racionalncnic rcfuiada, nas adniic quc
ningucn janais acrcdiiou ou odc acrcdiiar ncla, ois,
scgundo clc, a naiurcza dcsiroi os arguncnios cciicos a
icno, c os incdc dc ccrccr qualqucr considcravcl
influcncia solrc o cnicndincnio" (Tutudo, I, ii, IV, .
187}. A adcrcncia dc Hunc ao naiuralisno (cn vcrdadc,
o loco dc sua aiiiudc osiiiva}, consiiiui o anidoio nais
adcquado conira as invcsiidas irrnicas. Isio orquc o
ncsno iio dc faiorcs naiurais quc fornan nossa
cisicncia liologica dcicrnina igualncnic nossa
cisicncia sicologica c cigc dc nos quc nanicnIanos,
or vczcs, oinics scn considcrarnos sua cvidcncia.
(Vcjan-sc, dc Polin, David Hunc. His PyrrIonisn and
His Criiiquc of PyrrIonisn", in CIacil, ol. cii. . 54; dc
N. K. SniiI, ol. cii., assin, c TIc Naiuralisn of
Hunc", Mnd, 1906.} |N. do T.|
TEHCElHA PAHTE
1 Hunc nosira clarancnic, ianio aqui cono na scao
V, scu dcscjo dc scr considcrado un scguidor da uliina
Acadcnia |N. do T.|

2 O nio rincio da filosofia aniiga. cx nIo, nI
t, clo qual ficava ccluda a criaao da naicria, dcia
dc scr un rinciio, scgundo csia filosofia. Nao acnas a
voniadc do Scr Surcno odc criar a naicria, nas, clo
quc salcnos, u o, a voniadc dc qualqucr ouiro scr
odcria cria-la, ou qualqucr ouira causa quc a
inaginaao nais caricIosa odcria dcsignar (Hunc}.

3 O cciicisno nodcrado consisic solrciudo cn liniiar
nossas invcsiigacs aos oljcios quc nais lcn sc
adaian cgua caacidadc do cnicndincnio
Iunano". Hunc visa, dcsic nodo, nas uliinas aginas
dcsia Inucstguuo, csloar un quadro gcral dos
difcrcnics ranos do salcr Iunano, c a idcia ccniral quc
oricnia scu csqucna sc lascia na divisao nais anla
cnirc o conIccincnio" c a crcna". (Vcja-sc Flcw, oI.
ct., . 270.} |N. do T.|

ACHOPOLlS
Vcrsao clcirnica do livro Invcsiigaao Accrca do
Enicndincnio Hunano"
Auior. David Hunc
Crcdiios da digiializaao.
Mcnlros do gruo dc discussao Acroolis (Filosofia}
Honcagc do gruo.
Iii.//lr.cgrous.con/grou/acroolis/
Uload fciio or.
TIiago Maia
iIiagonaiasaniosuol.con.lr

A disiriluiao dcssc arquivo (c dc ouiros lascados nclc}
c livrc, dcsdc quc sc dc os crcdiios da digiializaao aos
ncnlros do gruo Acroolis c sc ciic o cndcrco da
Ioncagc do gruo no coro do icio do arquivo cn
qucsiao, ial cono csia acina.

2001,2006 David Hunc

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil

__________________
Agosio 2001
Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos
CFTIS
dircio na fonic.
cDoolsDrasil.org
Edics cn df c cDoolLilris
cDoolsDrasil.org
__________________
Maro 2006

Você também pode gostar